Você está na página 1de 73

MANUAL DE USO DE HIERBAS MEDICINALES

DEL PARAGUAY

Investigacin y
Redaccin:

Mara Stella Cceres A.


Marta Machan Singer

Traduccin
Castellano/
Guaran:

Arnaldo Gutierrez Acosta

Asesora Cientfica: Dra. Mara Teresa Saenz Rodrguez


Dra. Mara Dolores Gimnez
Facultad de Farmacia
Universidad de Sevilla, Espaa.
Asesora
Lingstica:

Dionisio Gauto
Indalecio Riquelme

Diseo Grfico:

Mara Stella Cceres A.


Marta MachanSinger

En estrecha colaboracin con los sectores de la educacin, ciencias sociales y humanas y


comunicacin, se dar prioridad en este Proyecto al desarrollo de recursos humanos con el
objeto de promover el uso a gran escala de fuentes de energa limpias y renovables y de las
tecnologas correspondientes, procurando mejorar las condiciones de vida en las zonas
rurales y remotas, en especial las de nias y mujeres y ofrecer mayores posibilidades de
educacin para llegar a quienes han quedado al margen.
Recomendacin del Programa Solar Mundial, UNESCO. 1996/2002

Difundir el conocimiento, las tcnicas y las habilidades necesarias para crear perfiles de
produccn y consumo sostenibles y mejorar la gestin de los recursos naturales, la
agriultura, la energa y la produccin industrial
Educacin para un Futuro Sostenible. UNESCO, 1997

Nos comprometemos a fomentar polticas de Educacin para Todos en el marco de una


actividad sectorial sostenible y bien integrada, que est explcitamente vinculada con la
eliminacin de la pobreza y las estrategias de desarrollo
Foro Mundial sobre Educacin para Todos. UNESCO.
Dakar, Senegal, 2000.

Desde la experiencia de estas mujeres campesinas hemos podido observar la


profunda interrelacin de tantas reas temticas que estudiamos descontextualizadas
en nuestros centros de estudios. La salud, la educacin, la ciencia, la tecnologa, la
comunicacin, el lenguaje, se mezclan, combinan y recombinan en el continuo de las
vidas de estas personas. Es por esto, que en un momento en el cual la Organizacin
de las Naciones Unidas para la Educacin, la Ciencia y la Cultura (UNESCO), ubica
como prioridad principal la educacin para todos (Declaracin Dakar, 2000), este
trabajo a nuestro modo de ver, celebra la educacin como espacio de encuentro y
derecho para todos y todas.
Tenemos mucha esperanza que el Manual de Uso de Hierbas Medicinales del
Paraguay habilite como instrumento bilinge y emanado de la cultura popular una
refundacin de historias comunes. Desde las tensiones que se crean en el trabajo de las
Unidades Productivas de mujeres campesinas, no nos cabe ninguna duda que el uso de
este manual ser detonador de nuevas experiencias de aprendizaje, educacin y cuidado de
nuestro cuerpo. Vaya entonces los mejores augurios para que este manual forme parte del
entretejido de experiencias de vida de cada vez ms personas.
Mara Paz Echeverriarza
Programa Educacin
UNESCO - Montevideo

CONTENIDOS
KO KUATIPE OVA

PRIMERA PARTE
PEHENGUE PETE H
Introduccin
e ypy
El uso de las plantas medicinales en Amrica y en Paraguay
Poh ana jeporu Amricape ha Paraguipe.
SEGUNDA PARTE
PEHENGUE MOKI H
Clasificacin de las plantas en funcin de sus virtudes medicinales.
Mbapepa ipor peteteva umi poh
1. Plantas que actan en problemas del aparato digestivo y del metabolismo.
Poh iporva tembiu ombojy por hagu ande pype.
2. Plantas que actan a nivel de corazn, de la circulacin y de la sangre.
Poh korasmegua ha ande ruguy okorre por hagu.
3. Plantas que actan en problemas de la piel.
Poh iporva ande pire rehegua mbaaspe .
4. Plantas que actan a nivel del aparato urinario y genital.
Poh iporva ty rape ha jekuaruhpe Guar.
5. Plantas que actan sobre los msculos y las articulaciones.
Poh iporva tajygue ha kangue oajuhpe guar.
6. Plantas que actan en enfermedades nerviosas y dolorosas.
Poh tasy mbogueha ha nervioguigupe guar.
7. Plantas tiles en enfermedades respiratorias.
Poh iporva mbaasy pytu rape Rehegupe.
8. Plantas que actan en procesos infecciosos.
Poh iporva mbaasy oembyavape guar.
TERCERA PARTE
PEHENGUE MBOHAPY H
Preparacin de las plantas medicinales
Poh ana mbosakoi rehegua.
Ts
Umi t rehegua
Tisanas
Hykuesva
Infusin
Jaitykuva
Decoccin
Ojva ytakpe
Maceracin
Oemachaka ha oemohuva
Jugos
Hykuere
Baos
Jahur

Cataplasmas
Pire arigua
Ungentos
Ojehea ha oeamasva
Grgaras
Ahyoheir
Inhalaciones
Pytuh rupigua
Enemas o lavativas
Tyekuepyheir
CUARTA PARTE
PEHENGUE IRUNDY H
Trminos mdicos ms utilizados
e mbaasy rehegua ojeporuvva
QUINTA PARTE
PEHENGUE PO H
Plantas medicinales ms utilizadas en Paraguay y sus propiedades
(Denominaciones unificadas en el uso popular)
Umi poh ana ojeporuvva Paraguipe ha mbapepa ipor
1. Achicoria
2. Ajenjo
3. Albahaca
4. Aloe Vera
5. Amargn
6. Ambay
7. Ans
8. Aras
9. Batatilla
10. Berro
11. Boldo
12. Borraja
13. Burrito
14. Cangorosa
15. Cardo Santo
16. Cedrn
17. Ceibo
18. Cepacaballo
19. Cola de caballo
20. Culantrillo
21. Eneldo
22. Eucalipto
23. Granada
24. Hierba Lucero
25. Hinojo
26. Jaguarete kaa (Carqueja)
27. Jaguarundy
28. Kaare
29. Kapii kati
30. Karanday
31. Koku
32. Kuratu
33. Lino
34. Llantn
35. Malva

36. Manzanilla
37. Marcela (Jate ka)
38. Mburucuy
39. Menta
40. Naranjo
41. andypa
42. angapiry
43. Organo
44. Ortiga
45. Para parai
46. Perdudilla
47. Perejil
48. Poleo
49. Romero
50. Ruda
51. Salvia
52. Sauco
53. Sen
54. Siete Sangras
55. Tapekue
56. Tarope
57. Tilo
58. Tomillo
59. Toronjil
60. Verbena
61. Ysypo milhombres
62. Zarzaparrilla
Bibliografa
Umi kuatiae poh ana rehegua

1
PRIMERA
PARTE
PEHENGUE
PETE H

INTRODUCCION
E YPY
Estas palabras estn destinadas a saber
Medicinales y para qu sirve.

por qu hicimos un Manual de Hierbas

Lo hicimos porque la salud de la gente no est bien... Esto se debe a que cada vez es ms
difcil curarse en los hospitales pblicos, no hay dinero... no hay remedios... y en muchos casos, los
hospitales estn muy lejos... pero las enfermedades siguen...
Muchas veces, creemos que los yuyos son cosas de antes... que ya no sirven. Otras veces,
no sabemos bien cul es la hierba apropiada. Nos hemos olvidado un poco...
Sin embargo, curar con las hierbas, es un arte milenario que recibe el nombre de Fitoterapia.
Cada vez, se habla ms de ella como una autntica Medicina diferente, alternativa, que tiene sus
propias reglas, sus mtodos. No es incompatible con la medicina de los doctores, sino que se
combinan.

La Fitoterapia, tiene muchos beneficios:


Los remedios son fciles de conseguir en nuestra propia casa o en el vecindario o en la
vendedora amiga.
su efecto es ms prolongado y constante y no tiene consecuencias tan graves como los
remedios de los hospitales. No producen dolor de estmago, ni de cabeza.
Son gratuitos o los podemos comprar en el mercado a muy bajo costo.
Se pueden tomar con las bebidas acostumbradas como el mate y el terer.
Tienen nombres que sabemos en nuestra lengua materna, el guaran.
Uno mismo puede cultivar o recoger las hierbas y estar en contacto con la Naturaleza, que nos
da tantas cosas buenas... de paso, volvemos a sentirla, a valorarla y cuidarla por que ella, a su
vez, cuidar de todos nosotros.
Muchas especies de plantas producen y acumulan en su organismo algunas sustancias
qumicas, conocidas como principios activos, que son beneficiosas para curar enfermedades del
hombre y de otros seres vivos.

Lo ms importante: uno mismo o una persona querida como nuestra madre o algn familiar,
preparar las hierbas para convertirlas en remedios... cada uno de nosotros podr tocarlo, colocarlo
en sus manos y sabr qu est incorporando a su propio cuerpo. No es una conducta automtica
como comprar el remedio, tomarlo y esperar que indefectiblemente nos haga bien...
En la Fitoterapia hay que poner lo mejor de nosotros, el corazn, la f y todos nuestros
conocimientos para curarnos. Preparar los remedios de yuyos, nos hace responsable de nuestra
salud y en consecuencia, poco a poco iremos teniendo un estilo de vida ms sano.
El Sol, una energa para ms Vida...
Algo especial deseamos destacar... la Fitoterapia tiene un valor agregado: al energa solar. En
efecto, ella est presente en las hierbas frescas y tambin en las secas. De acuerdo con las
costumbres campesinas, las hierbas se deshidratan con el calor del Sol. Desde hace ocho aos,
nuestra Fundacin promueve el uso de la energa solar en diversos programas de desarrollo
campesino, en la perspectiva de la lucha contra la pobreza y la proteccin del Medio Ambiente. En
ellos se procura llevar a la prctica las recomendaciones del Programa Solar Mundial que aconseja
emplear fuentes de energas limpias y renovables como la solar, y las tecnologas que derivan de
ellas. En ese sentido, secaderos pequeos, medianos y grandes, directos e indirectos, permitende
manera muy prctica, secar las hierbas y conservarlas para contar con una Farmacia natural en
casa.

La Farmacia en casa.
Consejos para el uso y consumo de plantas medicinales.
Es necesario conocer bien las plantas a utilizar.
Es importante utilizar plantas secas con menos de dos aos de envasado.
El etiquetado de las plantas debe contener nombre y procedencia de la planta, ao de
recoleccin, propiedades, forma de uso, entre otros datos importantes.
Para conservar las plantas medicinales secos, es recomendable utilizar frascos de vidrio, bolsas
plsticas o bolsas de cartn y almacenarlas en un lugar fresco y seco., protegidos de la luz.
Un libro para usar todos los das.
En este Manual, les presentamos sesenta y dos hierbas, que se consideran las ms
empleadas. Hacemos una descripcin para saber cmo es cada remedio, se indica con precisin
para qu se puede usar y la manera de hacerlo. Unos pequeos dibujos facilitan la comprensin. Un
listado ms general, rene a todas las hierbas que sirven para curar una infeccin o una gripe...
Tambin, podrn encontrar las palabras ms usadas en la Fitoterapia y en la Farmacia tradicional y
saber de qu se trata cada cosa. Un cuadro nos brinda una visin general, para ubicarnos con
rapidez y no equivocarnos. El tamao de este Manual est pensado para un empleo constante y por
lo tanto, para que se coloque en el bolsillo del delantal o en el bolso... para que siempre est al
alcance de nuestra mano.
Saberes que se renuevan.
Curar con las plantas es tan viejo como la misma gente. Los antiguos pobladores de nuestra
tierra, nuestros antepasados, saban hacerlo muy bien y por ello, tenan una gran
fama....posiblemente porque el clima favoreca el desarrollo de las plantas.
Al conocimiento de los guaranes se agregaron las prcticas de los sacerdotes que vinieron
con los conquistadores espaoles. As result un arte de curar que fue muy apreciado y efectivo
durante muchos siglos. Vinieron muchos investigadores a ver cmo se curaba con las plantas y
cules podan servir para sanar las enfermedades de los europeos...quedaron tan sorprendidos y
agradecidos que les pusieron nombres en latn, la lengua de los sacerdotes y en guaran, la de los
habitantes de esta tierra. Cada familia pasaba sus conocimientos a los ms jvenes y as es que
desde muy temprana edad, saban cmo encontrar remedio a sus problemas de salud. Todo se
haca muy naturalmente, no haba escuelas con edificios, ni banderas....ni uniformes. Las lecciones
se pasaban de boca en boca... y en la lengua materna. Estaba incorporado a la vida de todos los
das... saban cmo limpiarse los dientes sin cepillo y dentfrico espumoso como hoy en da... lo
hacan de otra manera... igualmente, como la higiene personal, sin malos olores. Todo estaba al
alcance de la gente.
Por ello, recuperar esos conocimientos que nos hicieron famosos en tantos lugares, es
recuperar una herencia muy rica... como una "casa" de sabidura, de la que nos podemos sentir muy
orgullosos, cuando hay tantos problemas. Esto ayuda a equilibrar la balanza de nuestro espritu. Hay
otras riquezas, que son las del Espritu...
A todo esto se puede aplicar la palabra "tradicin". Medicina tradicional y Farmacia tradicional,
quiere decir lo que se mantiene vivo desde el pasado, un tronco por el cual circula con fuerza la
vida... y con las mismas palabras que usaron nuestros abuelos. Sin embargo, para que todos
comprendan, este Manual se escribi tambin en castellano. Habr muchos que van a comparar las
palabras, pero no se trata de eso. Cada lengua tiene una forma especial. Hay que respetar a todas y
aprender a convivir con ellas. Actualmente, muchos orientales viven en nuestro pas y usan
remedios naturales.
El contenido de este Manual, nos permite comprender que podemos seguir aprendiendo
siempre, a lo largo de toda la vida... podremos comentarlo con nuestros vecinos y compaeros de
trabajo y as ir complementando poco a poco... como un saber recuperado y enriquecido con el

apoyo de todos... Seguramente nos sentiremos mejor al comprobar que tenemos cosas buenas y
que podemos seguir hacindolas.... si hacemos esto, podremos hacer otras cosas ms, en forma
solidaria, para solucionar los problemas bsicos de nuestra comunidad.
Algo muy importante, cuando se conoce, se ama con fuerza. En consecuencia, sabiendo
que muchas hierbas se pueden cultivar, podemos hacerlo para curarnos a nosotros mismos.
Podremos dedicar uno o dos "tablones" de nuestra huerta a cultivar hierbas medicinales. Eso nos
permitir hacer despus nuestro propio botiqun y con el tiempo, cultivar para otros y vender nuestro
producto. Una forma muy buena de aprovechar las posibilidades de nuestra tierra.
Las personas ancianas o no, que curan con estos remedios, fueron las que brindaron su
conocimiento. Ellas poseen una sabidura que debemos respetar y valorizar. Paraguay tiene una
poblacin, en su mayora joven y cuidar esas personas, es cuidar nuestra memoria y nuestro futuro.
La madurez y la ancianidad son etapas naturales de la vida y si integramos a esas personas
podemos aprender, trabajar y cuidarnos mejor.
Este Manual naci de la necesidad de las mujeres campesinas que deben vender sus hierbas
en el Mercado. Viene a llenar un vaco porque ellas cultivan la huerta y curan a sus hijos... saben
cmo acariciar la tierra para que produzca... El Manual tiene la finalidad de aumentar el
Conocimiento, para la Salud y a la vez, abrir muchas puertas para conseguir en las hierbas
medicinales un camino para encontrar trabajo y salud.
Por ello, lo nuevo es la actitud frente a la Fitoterapia, que integra los viejos saberes
conservados en la cultura paraguaya con las nuevas tecnologas de la educacin y de la
comunicacin, as como el uso de energas limpias y renovables para el Desarrollo Humano
Sustentable.
Este Manual fue realizado con el amor que implica nuestro compromiso, manifestado en
nuestras realizaciones, desde hace varios aos en los Proyectos de Microempresas de Mujeres
Campesinas y Farmacia Alternativa con Aprovechamiento de la Energa Solar, en el
Departamento de Caaguaz.
A todas las mujeres campesinas que producen, venden y utilizan las hierbas medicinales, les
ofrecemos el testimonio de nuestra gratitud y las invitamos a consultar este Manual y seguir
trabajando, con esperanza en nuevas realizaciones que nos permitan aprender a lo largo de toda
la vida... y compartirlo con los que tenemos ms cerca.
De corazn,
Mara Stella Cceres A.
Directora Ejecutiva
Fundacin Celestina Prez de Almada
Asuncin, junio de 2001.

10

EL USO DE LAS PLANTAS MEDICINALES EN AMERICA Y EN PARAGUAY


POH ANA JEPORU AMERICA HA PARAGUAIPE

Al igual que en otras partes de la Tierra, los indgenas americanos buscaban afanosamente
un remedio para aliviar sus dolencias y curar sus enfermedades.
Para ello, recurran a la Naturaleza prodiga, que les ofreca una gran variedad de plantas
cuyas propiedades teraputicas sentaron la base de su medicina, que se ha mantenido durante
siglos, sin que los conocimientos cientficos del presente puedan prescindir de ello.
Cuando Coln lleg a Amrica se sorprendi, tanto por la presencia de hombres, como de
enormes arboles muy verdes y frutas jugosas, pero los remedios empleados en la lucha contra la
enfermedad no eran en general muy diferentes a los que se usaban en culturas paralelas del viejo
Continente, es decir, una mezcla de hechicera, oracin y empleo racional de ciertos medicamentos
de origen natural. A modo de ejemplo, algunas plantas utilizadas por estos pueblos fueron: la hoja de
Coca, utilizada contra los vmitos, en diarreas y como estimulante; la raz de Zarzaparrilla,
empleada principalmente como depurativo; la hoja de Maz, til como cicatrizante; la raz de
Ipecacuana, utilizada por los pobladores de Brasil en las diarreas producidas por las disenteras
tropicales y la famosa corteza de Cinchona, empleada para combatir las fiebres.
Uno de estos pueblos indgenas son los Guaranes, que antes de la conquista espaola,
vivan en toda la zona central y meridional de Sudamerica, ya que se extendieron desde los Andes
hasta la costa del Atlntico y desde las Guayanas hasta el ro de la Plata. Actualmente estn
constituidos por numerosos grupos, que habitan en zonas de Brasil, Paraguay, Uruguay y Argentina,
que comparten una cultura y una lengua comn derivada de la rama lingstica tup.
Cuando los espaoles llegaron a territorio guaran en busca de oro, como oan a los indgenas
decir guaran, que en este idioma significa guerra, les dieron ese nombre, aunque en realidad
ellos se llamaban carios.
Los guaranes conocieron plantas de efectos narcticos, euforizantes y entorpecientes. El Dr.
Dionisio Gonzlez Torres, en su obra Cultura guaran dedica a este tema un importante e ilustrativo
captulo donde se detalla una increble variedad de plantas que l denomina psicotrpicas, de las que
los guaranes no haban hecho jams uso para el normal desarrollo de su vida social, familiar e
incluso individual.
El conocimiento que los guaranes tenan de las especies vegetales, era tan extenso y
profundo, que es una de las lenguas que ms trminos ha aportado a la nomenclatura botnica,
afirmando el Dr. Juan J. Soler que la clasificacin binaria (gnero y especie) que tanta fama dio a
Linneo, ya la conocan los guaranes.
Conocan una gran diversidad de plantas medicinales y tambin de las afinidades entre
algunas de ellas y el antagonismo entre otras, por lo que supieron aplicarlas correctamente. Entre
las plantas utilizadas por este pueblo destacamos: el leo de Quassia, la semilla de Nuez vmica, la
raz de Ipecacuana, la hoja de Jaborandi, la Yerba Mate y la semilla de Guaran.
En la actualidad, en los diccionarios y vocabularios cientficos paraguayos se registran ms de
700 gneros y ms de cuarenta familias botnicas de origen guaran.
La mayor parte de las plantas medicinales son originarias de nuestros bosques, campos y
esteros y se las denomina nativas, tales como mburukuja, tapekue, aguap puru; muchas de ellas
ya eran conocidas y utilizadas por los indgenas antes de la llegada de los europeos al continente

11

americano. Otras especies, tales como manzanilla, kurat, romero, eneldo, hinojo, son introducidas
o exticas, ya que fueron tradas de Europa, Asia y Africa.

12

2
SEGUNDA
PARTE
PEHENGUE
MOKI H

13

CLASIFICACIN DE LAS PLANTAS EN FUNCIN DE SUS VIRTUDES


MEDICINALES.
MBAPA IPOR PETETEVA UMI POH

Las plantas medicinales descritas en el texto, se han clasificado en funcin de su accin


farmacolgica, segn la clasificacin anatmica de IMS (Intercontinental Marketing Service), con
objeto de sistematizarlas y facilitar su eleccin.
Umi poh ana amone vaekue ko kuatipe, oemohenda segn mbae mbaaspepa oupor,
ojapma haguicha IMS (heisva Intercontinental Marketing Service), oemboysi hagu hasy
haguicha iporavo.
Esta clasificacin es difcil porque la mayora de ellas presentan varias acciones y figuran en ms de
un grupo. No todas las plantas incluidas en un grupo son igualmente eficaces, por ello, es
conveniente acudir a la descripcin de las plantas y comprobar sus indicaciones.
Hasyimi ko emohenda, hetave rupi umi poh ouporva ndahai pete mbaaspe aonte ha
upvare amo heta atpe tr heta hendpe. Umi poh ova pete atpe ndeisi petechapnte
iporha mbaaspe, upvare jahecha vaer mbaichapa oemoe peteteva poh ha
mbaechaitpa hei jaiporuvaerha.
PLANTAS QUE ACTAN EN PROBLEMAS DE APARATO DIGESTIVO Y DEL METABOLISMO.
POH IPORVA TEMBIU OMBOJY POR HAGU ANDE PYPE
Carminativas, anticidas y antiulcerosas
Tyevu, pyahi ha jai peguar
Ans
Burrito
Cedrn
Eneldo
Hierba Lucero
Hinojo
Jaguarete kaa (Carqueja)
Kapii kati
Kuratu (Cilantro)
Manzanilla
Marcela
Menta
Poleo
Toronjil
Antiespasmdicas
Kangue rasy peguar
Cedrn
Kapii kati
Manzanilla
Naranjo
Tilo
Colagogas, colerticas y protectoras hepticas
Omopotva hiel ryru ha pya
Achicoria
Ajenjo

14

Aloes
Boldo
Jaguarete kaa (Carqueja)
Koku
Menta
Tomillo
Laxantes y purgantes
Omopotva tyekue
Achicoria
Aloes
Lino
Malva
Sen
Antidiarreicas
Ojokva tye
Aras
Granada
Mburucuy
Digestivas y euppticas
Omboguapva tembiu
Aras
Cardo santo
Cangorosa
Kuratu (Cilantro)
Eneldo
Hierba Lucero
Kaar
Kapii kati
Llantn
Marcela
Menta
angapiry
Organo
Poleo
Tomillo
Verbena
Tnicas y estimulantes del apetito
Juruhe apoha
Amargn
Berro
Kaar
Kuratu (Cilantro)
Naranjo
angapiry
Ortiga
Poleo
Toronjil
PLANTAS QUE ACTAN A NIVEL DEL CORAZN, DE LA CIRCULACIN Y DE LA SANGRE.
POH KORASMEGUA HA ANDE RUGUY OKORRE POR HAGU
Estimulantes del corazn
Korasme oipytyvva

15

Ambay
Hipotensoras
Tuguy rape omombaapo mbeguva
Cola de caballo
En hemorroides y vrices
Tuguy rape oembyai ramo
Naranjo
Ortiga
Antihemorrgicas
Tuguy jokoha
Ortiga
PLANTAS QUE ACTAN EN PROBLEMAS DE LA PIEL.
POH IPORVA ANDE PIRE REHEGUA MBAASPE
Astringentes
Omboty ha omokva
Cola de caballo
Ortiga
Emolientes y demulcentes
Ombogue ha omombytuva
Aloe Vera
Batatilla
Borraja
Malva
Antispticas
Ohapejokva
Cangorosa
Ceibo
andyp
Para parai
Cicatrizantes
Ombotva
Cangorosa
Cola de caballo
andyp
Para parai
En problemas del cabello
Akrague peguar
Berro
Culantrillo
Romero
En problemas del sudor
Tyi peguar
Kapii kati
Kuratu (Cilantro)
Romero

16

PLANTAS QUE ACTAN A NIVEL DEL APARATO URINARIO Y GENITAL.


POH IPORVA TY RAPE HA JEKUARUHA PEGUAR
Diurticas
Oporomonguaru porva
Amargn
Cepacaballo
Cola de caballo
Kapii kati
Karanday
Para parai
Perdudilla
Siete sangrias
Tapakue
Ysypo milhombres
Zarzaparrilla
Estimulantes del tero
Memby ryrpe oipytyvva
Aras
Poleo
Ruda
Desinfectantes urinarios
Kuaruha rape omopotva
Ajenjo
Albahaca
Batatilla
andyp
Para parai
Desinfectantes de los rganos genitales
Organo kuaruha omopotva
Cepacaballo
Kapii kati
Karanday
andyp
Para parai
Tapakue
Transtornos menstruales
Ndoguejy porair kua mbaasy
Borraja
Burrito
Cedrn
Culantrillo
Hierba lucero
Hinojo
Marcela
Perejil
Poleo
Romero
Ruda

17

PLANTAS QUE ACTAN SOBRE LOS MSCULOS Y LAS ARTICULACIONES.


POH IPORVA ANDE RAJYGUE HA KANGUE JOAJUHPE GUAR
Antirreumticas
Kangue rasy poh
Cardo santo
Cepacaballo
Culantrillo
Karanday
Tapakue
Tarope
Ysypo milhombres
Antiinflamatorias
Ruru mboguejyha
Borraja
Ceibo
Cepacaballos
Karanday
Lino
Tarope
Tilo
Toronjil
PLANTAS QUE ACTAN EN ENFERMEDADES NERVIOSAS Y DOLOROSAS.
POH TASY MBOGUEHA HA NERVIOGUIGUA PEGUAR
Tranquilizantes
Pya tarova mombytuuha
Ceibo
Mburukuya
Manzanilla
Marcela
Naranjo
Tilo
Toronjil
Analgsicas
Tasy mbogueha
Jaguarundy
Kuratu (Cilantro)
Menta
Toronjil
Antipirticas
Akanundu mbogueha
Cepacaballo
PLANTAS TILES EN ENFERMEDADES RESPIRATORIAS.
POH IPORVA UMI MBAASY PYTU RAPE REHEGUPE
Antispticas
Ohapejokva mbaasy
Ajenjo
Albahaca

18

Cardo santo
Culantrillo
Eucalipto
Jaguarundy
Lino
Ortiga
Salvia
Tomillo
Expectorantes y antitusivas
Pytia mopotha ha huu jokoha
Ambay
Ans
Culantrillo
Eucalipto
Jaguarundy
Malva
Mburukuya
Organo
Tomillo
PLANTAS QUE ACTAN EN PROCESOS INFECCIOSOS.
POH IPORVA MBAASY OEMBYAVA PEGUAR
Antihelmnticas, antiparasitarias
Sevoikura peguar
Granada
Jaguarete kaa
Kaare
Verbena
En enfermedades virales
Virusguigua mbaaspe
Sauco
En enfermedades bacterianas
Bacteriasguigua mbaaspe
Achicoria
Jaguarete kaa
Manzanilla
Poleo
Antdoto de venenos
Veneno jokoha
Tarope
Ysypo milhombres

19

3
TERCERA
PARTE
PEHENGUE
MBOHAPY H

20

PREPARACIN DE LAS PLANTAS MEDICINALES


POH ANA MBOSAKOI REHEGUA

El uso adecuado de las plantas medicinales, a excepcin de las venenosas, no perjudica el


organismo, por el contrario, lo beneficia purificndolo y curndolo.
Ojeporu ramo poh ana hekpe, ndojapo vari ande retre, ndahair umi veneno oguerekva; ou
por uvei chupe, omopot ha omonguera.
El xito en la cura mediante las propiedades medicinales de las plantas depende de su uso correcto
y persistente. La perseverancia en el tratamiento, es la clave para obtener los resultados anhelados.
Oporomonguera hagu poh ana ojeporu vaer hekpe ha ndojehejarei vaeri. Pe poh jeporu
ndopytavaeri tapre, upichar oneguahta oeguahsehpe.
Un obstculo que a veces impide el xito esperado en el tratamiento por medio de las plantas
medicinales, es que la persona, cuando ya se siente mejor, lo abandona antes de alcanzar una cura
total. Por eso, repetimos que el secreto de la cura reside en el uso adecuado, perseverante y
prolongado de las plantas medicinales.
Heta jevy pete tapicha oeandu poramivvo ohejma pe poh okueraite mboyve; pva hae pete
pa noguahi hagu hume pe poh ana jeporu. Upvare, jae jey, omonguera por hagu,
ojeporu vaer hekpe, opytare tapekupe ha ipukukue tekotevva.
Las hierbas curativas pueden ser aplicadas de diversas maneras, y es muy importante que toda
persona que pretende adoptar este sistema de curacin, conozca bien los distintos modos de
aplicacin.
Heta hendicha ikatu ojeporu poh ana; upvare tekotev oikuaa por umva mayma tapicha
oiporusva ko poh.
A continuacin, presentamos las diversas formas de preparacin de las plantas medicinales:
Kope amboysi mbaichapa ambosakoi kuaa umi poh ana:
TS
UMI T REHEGUA
Un t se puede preparar de varias maneras:
Pete t oembosakoi kuaa heta hendicha:

Como tisana: Colocar agua a hervir, cuando est en ebullicin agregar las hierbas. Tapar el
recipiente y dejar hervir por unos cinco minutos ms y se retira del fuego. Dejar por unos cinco
minutos bien tapado, colar y servir.

Hykuesva: ambyaku y ha oepyrvo opupu jaity pype pe poh. Jatapa pe hyru ha jaheja topupu
cinco minuto pukukue ha upi anoh tatgui. Jaheja upicha cinco minuto tojetapa por, upi
ambogua ha jau.
Por infusin: Colocar agua hirviendo sobre las hojas y flores en una vasija y dejarlas reposar
bien tapadas, durante diez minutos. Los tallos y races deben ser cortados en pedazos pequeos,
luego agregar el agua hirviendo, tapar y despus de veinte o treinta minutos servir.

21

Jaitykuva: amo ytaku opupva hogue ha ipotykue ri pete mbayrpe ha jaheja topytuu, diez
minuto pukukue. Umi hak ha hapokue oekyt sai saivaer, upi amo pe ytaku opupva,
jatapa ha amo veinte tr treinta minuto hagupe jau.
Por decoccin: Colocar en un recipiente las hojas, flores o partes tiernas y hervir por cinco a
diez minutos. Para las races, cscaras y tallos, cortar en pedazos pequeos y hervir durante
quince a treinta minutos. Al sacar el recipiente del fuego se debe conservar tapado por algunos
minutos ms. Colar y servir.
Ojva ytakpe: amo pete mbayrpe hogue, ipoty tr hokykue ha ambopupu cinco a diez
minuto. Umi hapo, ipire ha hakngue, aikyt sai sai ha ambopupu quince a veinte minuto
pukukue. anohvo pe mbayru tatgui, jahejavaer tapado algunos minutos pukukue. Upi
ambogua ha jau.
Por maceracin: Remojar las hierbas en agua fra de diez a veinticuatro horas, segn las partes
empleadas del vegetal. Las flores, hojas, semillas o partes tiernas entre diez y doce horas; los
tallos, cscaras y races blandas, se pican y se dejan de diecisis a veinticuatro horas. Luego
colar y servir. Este mtodo de la maceracin ofrece la ventaja de que las sales minerales y las
vitaminas son mejor aprovechadas.
La maceracin tambin puede realizarse en alcohol, vino o aceite.
Oemachaka ha oemohuva: amboykue umi poh y roysme diez a 24 hora pukukue, segn
mbae prtepa jaiporu. Ipotykue, hogue, haingue tr umi ikyriva, diez a doce hora; hakngue, ipire
ha hapokue huva, ambyesai ha jaheja de 16 a 24 hora. Upi ambogua ha jau. Ko emachaka
ha emohu ou por umi juky ha vitamina ova pype ojeporu porve hagu. Pe echamaka ha
emohu ojejapo kuaa avei alcohol, vino tr acitepe.

CONSEJOS
MUY IMPORTANTES
IPORITEREVA JAIKUAA
Como las races, tallos y cscaras requieren ms tiempo que las hojas, es recomendable guardarlas
en forma separada.
Umi hapo, hak ha ipirekue, oikotevgui tiempo pukuve umi hoguekugui, ipor aongatu aparte.
De igual manera, la preparacin del t debe ser hecha por separado, ya que hojas y flores no se
cocinan junto con los tallos y races.
Upichante avei, pe t oembosakoivaer haenoeo jke hoguekue ha ipotykue noembojyi umi
hakngue ha hapokue ndive.
Los ts de hierbas, por lo general, deben ser tomados por la maana en ayunas, o por la noche
antes de acostarse.
Umi t poh anaguigua ojeu vaer, ikatma guive, pyhareve en ayuna, tr pyhare aeno
mboyve.

22

Cuando es tomado por tragos o cucharadas, de hora en hora, produce muy buen efecto.
Ojeu ramo por trago tr por cucharada, de hora en hora, ome resultado por.
Para preparar los ts, nunca debe usarse utensilios de mental oxidable. La misma precaucin hay
que tomar en la preparacin de frutas o verduras.
ambosakoi hagu t, ndojeporu vaeri arakaeve tembiporu ierrmbeva. Upichante avei
ambosakovo yva ha kaavoguigua.
No se deben endulzar los ts con azcar, pues lo mejor es tomarlos natural, sin embargo, el que
desee endulzarlos, debe hacerlo con miel, que tambin es un agente curativo.
Umi t naamohe vaeri asukpe; iporve jau ramo upicha, ha katu oro omohesva, ikatu
omo pype era, oporomonguerva avei.
Para resfros, catarros, afecciones de la garganta y del pecho, obstrucciones y calambres, y para
disolver mucosidades, as como para calentar el cuerpo y provocar sudor, se toman ts calientes.
Umi t aku ou por tpa ha tsyrpe, ahyo rasy ha pytia jejoppe, tete jehi ha appe; avei
amongue hagu ambu kura, ambyaku hagu ande rete ha os hagu tyi.
Los ts de un da para otro fermentan. Razn por la cual se debe preparar diariamente la porcin
necesaria y nada ms.
Umi t pete rapegua haguynma koro guar. Upvare ambosakoi vaer korere upe
jaiportavante voi.

JUGOS
HYKUERE
Si los ts son beneficiosos, los jugos crudos de las hierbas lo son todava ms. La estacin del ao o
el lugar en que vivimos muchas veces, slo nos permite obtenerlas en cantidad abundante en estado
seco, sin embargo, siempre que sea posible, debemos usarlas frescas.
El jugo se obtiene fcilmente triturando las hierbas con un mortero, se colocan en un pao limpio y se
exprime. Generalmente se toma fro, pudindose utilizar el jugo as recogido o bien agregndole
agua.
Umi t ojapo por ramo ande rehe, ojapo porvntema umi poh ana rykuere ojyre. Iporve
jaiporu ramo ipyahu reheve umi poh ana, ikatma guive, jepmo pyive ipirukue mante jareko
hetave. Pe hykuere jareko hagu, ndahasyive jajosr angupe, upi amo pete ao potme ha
aami. Iporve jar hoysa, pe hykuere os haguicha tr amo y hendive.
BAOS
JAHUR
Las hierbas tambin se aplican en forma externa con buenos resultados, en forma de baos.
Por la palabra baos, nos referimos a los baos calientes, baos fros, baos de asiento, baos de
tronco, baos vitales, pediluvios y baos de vapor.

23

Poh ana jaiporu avei ande retre, okguio jajahvo ipype. Jejahu jar kope, ae hina
hakva rehe, ha avei hoysva, jaguapyhapegua, de tronco, vital hrava, pediluvio ha otimbva.
CATAPLASMAS
PIRE ARIGUA
Las cataplasmas tienen efecto calmante sobre: hinchazones, neuralgias, contusiones, reumatismo,
gota, furnculos y supuraciones entre otros.
En la preparacin de las cataplasmas no se deben usar cucharas de metal oxidable, porque pueden
provocar envenenamiento si permanecen mucho tiempo en la masa. Se preparan de varias formas:
Umi cataplasma omombytuu oemor pe hasyhpe: irurva, akraspe, oehungva, kangue rasy,
ruru vai, ikurva ha ipuva, hambae. ambosakoikuvo umi cataplasma ndajaiporu vaeri cuchara
metalguigua ikatva ierrumbre, ikatgui oguerova veneno o are ramo pe msape. Heta hendicha
oembosakoi kuaa:

Hierbas frescas, al natural: Aplicar directamente a la parte dolorida, hinchada o


herida.
Poh ana pyahu, ohaichaite: amo directamente pe hasyhpe, iruru tr
oembyaihpe.

Hierbas secas, en saquitos, fras o calientes: Segn el caso, usar para


calambres, neuralgias, dolores de odos, etc.
Poh ana ikpyre, vosape, hoysva tr hakva: Ojeporu appe, tete raspe,
apysa raspe, hambae.

En forma de pasta: Macerar las plantas, formando una pasta que se coloca sobre el lugar
dolorido, directamente o entre dos paos. Cuando no se tiene hierbas frescas para este fin, usar
hierbas secas. En este caso, echar agua hirviendo sobre las hierbas, en la cantidad necesaria
para formar una pasta.
Ojehea ha oeamasva: amohu umi poh ana, jajapo chugui pete pasta ha amo pe
hashpe, directamente tr moki ao mbytpe. Ndajareki ramo poh ana ipyahva, ikatu
jaiporu iskova. Ko csope amo y opupva hiri, hetakupe tekotev hicha oiko hagu upe
pasta.

Compresas: Usar paos bien limpios, preferiblemente delgados. Cocinar las hierbas en dosis
fuertes, usando para un litro de agua, dos o tres veces ms de hierbas que para un t. Colar.
Sumergir el pao, retirar, torcer bien y aplicar sobre la zona dolorida.
Ao hykuva: Jaiporu ao ipot porva, iporve iperer ramo. ambojy pe poh, mbarete por; un
ltro pe amo moki tr mbohapy jevy hetave t peguargui. ambogua. amoinge pype pe
ao, anoh, jaipoka por ha amo pe hasyhpe.

UNGENTOS
JEPICHYR
Triturar hierbas frescas con un mortero con la mquina de moler. Mezclar el jugo que se obtiene
con manteca vegetal, de coco o de man.
Calentar sobre el fuego hasta que se derrita. Se puede aadir un poco de cera de abeja, para formar
un ungento ms espeso.
amongui umi poh ana ipyahva pete angupe tr pete mquina omonguvape. Hykuere
osva ambojehea manteca vegetal ndive, mbokaja tr manduviguigua. ambyaku tata ri hyku
peve. amo kuaa hendive michmi kva la reina araity, oiko hagu chugui pete andy hypyvva.

24

GRGARAS
AHYOHEIR
Preparar un t de hierbas medicinales, por decoccin. Enjuagar bien la garganta, mediante grgaras,
varias veces al da, preferentemente por la maana al levantarse, y por la noche antes de acostarse.
ambosakoi pete t poh anaguigua, ojypyre. Jajeahyohi por, heta jevy pete rape; iporve
pyhareve apuvo, ha pyhare aeno mboyve.
INHALACIONES
PYTUH RUPIGUA
Colocar hierbas en una vasija con agua y hervir. Cuando est el agua en plena ebullicin, aprovechar
el vapor aspirndolo, para ello se debe cubrir la cabeza con una toalla o frazada.
amo poh ana pete mbayrpe y ndive ha ambopupu. Opupu jave hina pe y, jaiporu pe
itimbokue; amonge ande pype ane t rupi; upevar aakhoi vaer pete toalla tr frazdape.
ENEMAS O LAVATIVAS
TYEKUEPYHIR
Preparar un t de hierbas medicinales. Colar bien e introducir por la va anal, vaginal o uterina, segn
el caso, con un irrigador con cnula adecuada. De preferencia se debe inyectar el lquido despus
que el paciente ha evacuado u orinado.
Facilitar la retencin, por algn tiempo, del lquido introducido, juntando y apretando bien las nalgas
del paciente. Para ayudar an ms a la retencin del lquido en el organismo, el paciente debe
colocarse boca abajo si la operacin es anal y de espaldas si es por otra va.
ambosakoi pete t poh agui. ambogua por ojy rire. amoinge ande retpe yvguio pete y
mondoha rupive. Ipor amondo ramo pe lquido pe tapicha okuaru tra orire.
Ojoko vaer pe lquido heteppe un tiempo, ha upevar ojopy por ojuehe heviroo. Oipytyv hagu
pe lquido hiareve hagu heteppe, pe hasva oemoivaer ovapvo, hapykuerupi oemoir chupe,
ha ovayvvo ambue hendarupi ramo.

25

4
CUARTA
PARTE
PEHENGUE
IRUNDY H

TERMINOS MEDICOS MAS UTILIZADOS


E MBAASY REHEGUA OJEPORUVVA

26

ABSCESO
ABORTIVO
AFTAS
AMENORREA
ANALGSICO
ANEMIA

ANOREXIA

CASTELLANO
Inflamacin
dolorosa
al
presionar, caracterizada por
acumulacin de pus.
Que provoca la interrupcin del
embarazo.
lceras pequeas en la boca.
Falta de menstruacin.
Que alivia o calma el dolor.

GUARANI
Ruru hasva jajopy ramo, ipu
rupi.
Omomembykuva hyeguasvape
Juru ai
Kua mbaasy ndoguejiva
Tasy mbogueha tr omboveviva

Disminucin de los glbulos Tuguy kangy. Hesayju, ipy ha ipo


rojos en la sangre. Aparece hoys ha ikanereipa
palidez, frialdad en pies y
manos y cansancio general.
Falta de apetito.
Ndaijuruhevi

ANTIFNGI-CO Que destruye los hongos y sus Ipuakva urupe teteregua rehe
esporas.
ANTIHELMNTICO
ANTIINFLAMA
TORIO
ANTIMICROBIANO
ANTIRREUMT
ICO
ANTICATARRAL
ANTIDIARREIC
O
ANTDOTO
ANTIESPASMDICO
ANTISPTICO
ANTISUDORAL
ANTITUSIVO
ANTIULCEROSO
APERITIVO
AROMTICO
ARTERIOSCLEROSIS
ARTRITIS
ARTROSIS

Que elimina o expulsa los Ojuka tr oitva sevoikura


parsitos
intestinales. tyekuepegua
Vermfugo.
Que reduce las inflamaciones. Omboguejva ruru
Que impide el desarrollo de los Ojokva microbiokura rembiapo
microbios.
Que reduce o cura el Omonguera tr omboveviva
reumatismo.
rangue rasy
Que sirve para curar los Omonguerva tipa ha tsyry
resfros
Que controla o evita la diarrea. Ojoko tr oipeva tye
Agente que contrarresta los Pohpochy mbogueha
efectos nocivos de otros.
Que calma o evita los Ojoko tr oipeva kangue rasy
espasmos. Espasmoltico.
ha romadizo ova toysgui
Que previene o detiene las Ohapejoko mbaasy ovva
infecciones.
Que disminuye o impide el Ojoko tr ombovevi tyi
sudor. Antisudorfico.
Que calma y alivia la tos.
Que reduce las lceras.

Oipea ha ombovevi huu


Ombovevi ijava

Favorece el apetito.
Que transmite olor y sabor
caracterstico
Endurecimiento y perdida de
elasticidad en las arterias,
acompaado de procesos
obstructivos e inflamacin.
Inflamacin de una articulacin.
Deformacin de las
articulaciones

Juruhe apoha
Hyaku ha hekue kuaaukaha
Tuguy rape hatmba ha
ipychimba rupi ou ruru ha
ndokorre pori tuguy
Kangue joajuhpe iruru
Kangue ndojoaju porvi

27

ASMA

Enfermedad de los pulmones


que se caracteriza por dificultad
respiratoria, tos y produccin
de moco espeso.
ASTRINGENTE Sustancia que constrie, seca y
limpia. Acelera la cicatrizacin
de las heridas.
BLENORRA- Inflamacin contagiosa de la
GIA
mucosa genital. Gonorrea.
BALSMICO Calmante de heridas, llagas y
lceras.
BRONQUITIS Inflamacin de los bronquios.
CARMINATI-VO Antiflatulento. Elimina los gases
intestinales y del estmago.
CATARRO
Resfriados o resfros.
CITICA
Inflamacin dolorosa del nervio
de la cadera.
CICATRIQue cierra las heridas.
ZANTE
COLAGOGO Que favorece la salida de bilis
por la vescula biliar.
COLERTICO Favorece la salida de bilis por
el hgado.
CLICO
COLITIS

Dolor abdominal intenso.


Inflamacin
del
colon,
acompaada normalmente de
diarreas.
CONTUSIN Moretn o magulladura en la
piel.
CONVULSIN Contraccin
violenta
e
involuntaria.
DEMULCENTE Sustancia que suaviza, relaja y
protege la piel.
DEPURATIVO Limpia la sangre de toxinas o
venenos.
DERMATITIS Inflamacin de la piel causada
por sustancias irritantes.
DIAFORTICO Aumenta o provoca el sudor.
Sudorfero.
DIARREA
Enfermedad digestiva que se
caracteriza por una evacuacin
frecuente y acuosa.
DIGESTIVO
Que facilita la digestin.
Eupptico.
DISMENORREA
DISPEPSIA
DIURTICO
ECZEMA
EDEMA

Irregularidades en la funcin
menstrual.
Digestin pesada y dolorosa.
Provoca o aumenta la orina.
Enfermedad caracterizada por
ampollas y descamacin de la
piel.
Retencin
de
lquido.
Hidropesa.

Mbaasy opokva pytuhha rehe;


ndaikatuvi ipytuh por, ihuu ha
oguereko heta ambu
Omboty, omok ha omopotva.
Omboty pyae ekyt hague. Ojoko
tye
Ruru ovareva osva ande
kuaruhre
Omombytuu herida, kuru vai ha
aikura
Ahyo ruru
Tyevu poh; onoh yvytu vai
tyekugui ha pygui
Tipa ha tsyry
Iruru tumbypegua nervio ha hasy
Ombotva oekyt hagupe
Oipytyv os hagu mbaero hiel
ryru rupi
Oipytyv os hagu mbaero pya
rupi
Tyerasy vai
Tyekue poguasu rurgui osva tye
ehunga tr ekari pire ri
emokuruch hat ijeheguirei
Omosi, omombytuu ha omo
ande pire
Omopot ande ruguy mbae
kygui
Pire irurva
Omoepyr tr omongakuaa tyi
Mbaasy punggui ova; oe yku
ha pyi
Oipytyv ojy por hagu tembiu
ande pype
Kua mbaasy ndoguejy poriva
Hembiu guapy poki ha rasva
Oporomonguaru porva
Mbaasy ojechaukva apirua ha
jepireo rupive
Hete yusva reko

28

EMENAGOGO Favorece el flujo menstrual


femenino.
EMTICO
Vomitivo.
EMOLIENTE Disminuye
o
quita
la
inflamacin de la parte del
cuerpo que se quiere curar.
ESCARLATINA Enfermedad infecciosa, muy
contagiosa, que se caracteriza
por la presencia de placas
anchas de color rojo escarlata.
ESCORBUTO Trastorno de desarrollo lento,
caracterizado por depresin
nerviosa, piel amarillenta, dolor
en las articulaciones y anemia,
debido principalmente a la falta
o insuficiencia de vitamina C.
ESPASMO
Contraccin
brusca
e
involuntaria de un msculo u
rgano.
ESPASMOL- Que alivia los espasmos.
TICO
ESTOMACAL Estomquico.
ESTOMFavorece
los
procesos
QUICO
digestivos.
ESTREIMIEN Retraso o dificultad en la
TO
evacuacin intestinal.
EUPPTICO Que facilita la digestin.
EXPECTOFavorece la expulsin de las
RANTE
secreciones, mucosidades y
flemas que se depositan en el
aparato
respiratorio,
controlando as la tos.
FARINGITIS
Inflamacin de la faringe, con
dolor al tragar y fiebre
FLATULENCIA Acumulacin de gases en el
tubo digestivo.
FURNCULO Inflamacin de la base del pelo,
acompaada de pus.
GALACTQue estimula la produccin de
GENO
leche.
GASTRITIS
Inflamacin
del
estmago,
acompaada
de
vmitos,
nauseas y dolor.
GONORREA Enfermedad sexual contagiosa,
caracterizada por la presencia
de un flujo purulento.
GOTA
Enfermedad caracterizada por
fuertes
dolores
en
las
articulaciones, principalmente
en el dedo gordo del pie.
GRIPE
Enfermedad producida por un
virus, que ocasiona dolor de
cabeza, fiebre y malestar
general.

Oipytyv kua mbaaspe


Oipytyv pyajerer
Omboguejy tr oipea ruru
oemonguerasva
Mbaasy oembyava ha ovareva;
ojechauka mancha pyta ande
pirre.
Mbaasy okakuaa mbeguekatva;
ojechauka vya, pire sayju,
kangue ojoajuhpe hasy ha tuguy
kangy rupive, oikotevgui vitamina
C
Oemokuruch at ijeheguirei
pete msculo tr teteppegua
Omombytuu emokuruch kura
Pya (estmago) rehegua
Oipytyv tembiu ojy por hagu
ande pype
Ombohasykue tyekuepegua okue
ha os hagu
Oipytyv omboguapy ane rembiu
Oipytyv hoa hagu umi onova
pytuh rappe, ambu kura, opa
hagu huu
Ahyo rappe iruru, amokkuvo
hasy ha ome akanundu.
Yvytu vai ijatva ane rembiu
rappe
ande rague rapo iruru ha ipu
Oipytyvva kamby appe
Pya rurgui ome pyavai,
pyajere ha tasy
Mbaasy ande kuaruhre osva
ha ovareva, opu ha osyry
Mbaasy oeandva ane
kangue ojoajuhpe, hasy peteirre
ane pys guasu
Mbaasy ova vichoiete (virus)gui;
ombohasy ane ak, ande py ha
ande po kura, ome akanundu
ha aeandu vai

29

HEMORROIDES
HEMOSTTICO
HEPTICO

Dilatacin de las venas del ano Tuguy rape tevipegua oembyai


o recto.
Detiene las hemorragias.
Ojoko tuguyky; tuguy oehva
Regula las funciones del
hgado.
Edema.
Aumento de la presin arterial.

HIDROPESA
HIPERTENSIN
HIPOTENSIN Disminucin de la presin
arterial.
INAPETENCIA Falta de apetito.
INFLAMA-CIN Reaccin de una parte del
cuerpo frente a una lesin. Va
acompaada de calor,
enrojecimiento y dolor.
IRRITANTE
Agente que estimula de forma
perjudicial una parte del
cuerpo.
JAQUECAS
LAXANTE
LEUCORREA

LUMBAGO

Dolor de cabeza.
Facilita la evacuacin del
intestino, corrige y evita el
estreimiento.
Flujo blanquecino producido
por irritacin de las vas
genitales de la mujer.

Dolor
reumtico
que
se
produce en la espalda.
NAUSEAS
Sensacin de malestar con
ganas de vomitar.
NEURALGIAS Dolor intenso intermitente de
origen nervioso.
PARSITO
Organismo animal o vegetal
que habita en el interior de otro,
viviendo de l.
PARASITOSIS Enfermedad provocada por
parsitos.
PECTORAL
Remedio para las afecciones
pulmonares o del pecho. Ayuda
a la descongestin de las vas
respiratorias.
PUJO
Dolor abdominal con sensacin
de calor y falsa necesidad de
evacuar.
PURGANTE Que favorece la evacuacin
intestinal. Laxante.
REPELENTE Ahuyentan a los insectos. Se
aplican sobre la piel.

Omombaapo por ande pya


Ruru
Tuguy rape ombaapo mbareteve
Tuguy rape ombaapo mbegueve
Juruhe
ande rete ombohovi, pete
prtepe, chupe ombyavape.
Uppe haku, pyt ha hasy
Okguio opoko vava pete
prtepe ande retre
Ak rasy
Oipytyv tyekue ryepypegua
osmba por hagu
Tyky morot kua kuaruhgui
osva

Kangue rasy ande kupe


aandva
eandu vai omeva pyajerese
Tasy asy, pa pa, ova
nerviokuragui
Oikovva ambue ryeppe ha
okarva hese
Mbaasy ova umi parsitogui
Poh iporva pytuhha ha pytire
oenandva peguar. Oipytyv
ipot hagu pytuh rape
Tyerasy anembyakva ha haete
ku asva ha katu naari
Oipytyv tyekuepegua hoapa por
hagu
Omondi vichoikura. amo
ande pire ri.

30

REUMA

RONQUERA

Enfermedad
de
las Mbaasy kangue ha ijoajuhapegua,
articulaciones,
huesos, ha avei ande rajygupe, hasy ha
tendones o msculos que se hatmba
caracteriza por dolor y rigidez.

Cambio en el tono de la voz por


inflamacin de la garganta.
RUBEFAProduce irritacin de la piel por
CIENTE
dilatacin de los capilares.
RUBEOLA
Enfermedad
infecciosa,
contagiosa, caracterizada por
manchas rojas en la piel
parecidas
a
las
de
la
escarlatina.
SARAMPIN Enfermedad infecciosa, muy
contagiosa, caracterizada por
erupcin rojiza en la piel.
SEDANTE
Que calma o alivia las
Calmante
excitaciones nerviosas.
SIFILIS
Enfermedad infecciosa,
adquirida por contagio sexual y
transmitida por herencia.
TONICO
Que estimula la actividad de los
rganos.
TOS
Movimiento convulsivo del
HUU
aparato respiratorio.
TOXICO
Sustancia que es capaz de
producir en el organismo
importantes
alteraciones
e
incluso la muerte.
TRANQUIQue calma la excitacin
LIZANTE
nerviosa.
ULCERAS
Lesin interna o externa,
acompaada generalmente de
pus,
difcil
de
cicatrizar
espontaneamente.
VERMIFUGO Que provoca la eliminacin de
las
lombrices
intestinales.
Antihelmntico.
VIRUELA
Enfermedad infecciosa, muy
contagiosa, a veces mortal,
caracterizada por la aparicin
de vesculas y ampollas en la
piel.
VULNERARIO Para curar heridas, cicatrizante.

e rusu ova ahyo embotgui


Omyapeno ande pire, okakuaa
rupi tague rapo
Mbaasy oembyava ha ovareva;
ojechauka mancha pyt rupive
osva ande pirre ha ojoguva
escarlatnape
Mbaasy oembyava ha ovareva;
ojechauka kuruimimi pytangy
rupive osva ande pirre.
Omombytuu tr ombovevi pya
tarova
Mbaasy oembyava, ova
meakugui ha ohasva
emoarpe
Omokyreva tetepypegua
rembiapo
Putuhha emongue mbarete,
onoh hagu ipytipe omolestva
Mbae ikatva tuicha ombyai
teteppe ha ikatva voi oporojuka
Omombytuva pya tarova
embyai ande pire tr ande
reteppe, katuete nunga ipuva ha
haspe oemboty ijehegurei
Ojuka tr oitva sevoi kura
tyekuepegua
Mbaasy oembyava, ovareva,
oporojuka kuava;
ojechauka
apirua rupive osva ande pirre
Omonguera
oembyaihpe;
omboty oekythagupe

31

5
QUINTA
PARTE
PEHENGUE
PO H

32

PLANTAS MEDICINALES MS UTILIZADAS EN PARAGUAY Y SUS


PROPIEDADES
POH ANA PARAGUIPE OJEPORUVVA
MBAPE GUARPA IPOR

ACHICORIA
ACHIKRIA
Cichorium intybus L. (Compuestas)
Sinnimos: Chicoria
Ambue hra(kura) hae: Chicoria
Parte utilizada: Races y hojas.
Mbapa ojeporu ichugui: Hapo ha hogue
Propiedades: Digestivo, ligeramente laxante, diurtico, aperitivo y vermfugo.
Mbapa ojapo: Omboguapy tembiu, anemoe hu kangymi (ligeramente laxante), oporomongaru
ha hae avei sevoi jukaha.
Indicaciones: Anorexia, trastornos digestivos y hepticos, estreimiento.
Mbae mbaaspe guarpa: Juruhe, tembiu guapyse, ande pype guar, e at (tepoti pa).
Forma de empleo: Las races se usan secas y cortadas, en decoccin (una cucharadita por taza,
una taza despus de cada comida). Las hojas tiernas se usan en ensaladas y tambin en infusin.
Mbaichapa ojeporu: Hogue ha haingue oemo pete kuimbei (cucharadita) renyhngue pete
teppe guar, ojeu mbohapy tr irundy tepy pete rape ojekaru rire.
Okguio ojepuru ojejohi hagua mbaasy ter oemo hagua hiri mandyju tr ao potre.

AJENJO
AJENJO
Artemisia absinthium L. (Compuestas)
Sinnimos: Artemisa, absintio.
Ambue hra(kura) hae: Artemisa, absintio
Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas (brotes).
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hungue ipotva.
Propiedades: Carminativo, expectorante, antihelmntico, antisptico, antifngico, diurtico,
espasmoltico y emenagogo.
Mbapa ojapo: Tyepy yvytu poh, oguenoh ambu pytiapegua, sevoi jukaha, omopot ande rete
tymba chuikuragui (microbios, bacterias, hongos), oporomonguaru, pya ha tyeraspe guar,
kume ombohuguyguejy.
Indicaciones: Catarros, envenenamientos, malestares digestivos, menstruaciones difciles y
dolorosas.
Eficaz para combatir la falta de apetito, afecciones del hgado, hidropesa, mal aliento, pujos. Limpia
y regulariza el funcionamiento del estmago, hgado, riones, vejiga y pulmones.
Mbae mbaaspe guarpa: Hae ambu, ahyo parar ha huu poh; pohvai anemongau tr
anembohasy ramo (envenenamiento ojeva chupe), ande pygui aeandu vai ramo , kua
ndahuguyguejysi ramo tr huguyguejy rasy ramo.

33

Ipor juruheme guar, teteypa (hidropesa) ha pytune poh, ese tr kuaruse ha ndaikati
ramo; ipor avei omopot ha omoingo por hagua pya, pitikiri, tyryru ha evevi (pulmn).
Contraindicaciones: Embarazo (puede provocar aborto), lactancia, nios menores de diez
aos y enfermos con problemas nerviosos.
Mbapepa ndoi: Ndoupori kua hyeguasvape (ikatu omomembykua ichupe),
imembykambvape ha mitme oguerekova gueteri 10 ary ha hajyguekura nombaapo
porivape (inrviogui hasvape).
Forma de empleo: Se emplean las hojas en infusin (5 a 15 gramos de planta en un litro de
agua), un cuarto de taza cada vez, con intervalos de una hora.
Mbaichapa ojeporu: Hoguekue ri ojetykua ytaku (5 tera 15 gramo, pete litro pe), ha
oemboyu pete tepy mbytere mbytere jevy:1/4, pete aravo rire.
Precauciones: El uso prolongado puede provocar trastornos nerviosos y digestivos.
aangareko hagua: Ojepuru are ramo ikatu omombaapovai ande rajyguekura (nervio)
ha ande pya.

ALBAHACA
ALBAHACA
Ocimum basilicum L. (Labiadas)
Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas (brotes).
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hungue ipotva.
Propiedades: Digestivo, carminativo, antiemtico, galactgeno, antitusivo, analgsico y ligeramente
sedante.
Mbapa ojapo: Omboguapy tembiu, tyepy yvytpe guar, ojoko pya jere, oporomokamby, hupe
guar, oipea andehegui mbae rasy, ombovevi mbae andu.
Indicaciones: Infecciones urinarias (ardor al orinar), digestin dificultosa, fiebre, dolores de cabeza,
tos, gases y trastornos nerviosos.
Exteriormente se usa para hacer grgaras en casos de dolor de garganta, angina, sarpullidos
bucales, etc. Las hojas maceradas, son eficaces para curar heridas. Con la decoccin de las hojas o
semillas maceradas, se preparan compresas que las madres que amamantan aplican sobre los
pezones de los senos afectados (por sus propiedades galactgenas).
Mbape guarpa ipor: Tyasy (ande jopr jakuaru jave), tembiu guapyse, akanundu, akrasy,
huu, tyepu yvytu ha tajygue mbaapo vai (trastornos nerviosos).
Okguio ojepuru jajeahyohi hagua (grgara) ande ahyo rasr, ande ahyoguy ruru ramo, juru ai
tr kpa ramo. Ai ha ekytngurape (herida) ou poriterei albahaca rogue josopyre. Kua imemby
kambva ikma oembyai ramo ikatu oepohano picha: Albahaca rogue tr haingue ojejosopyre
oembopupu ha hykuere oemo compresa hicha sy imemby kambva kma ri (omokamby
hagua chupe).
Contraindicaciones: Por va interna est contraindicada en embarazo, lactancia, nios menores de
6 aos, enfermos con gastritis, lceras, colitis, epilepsia y Parkinson.
Mbapepa ndoi: Naipori hou hyeguasva, imemby kambva, mit 6 ary mboyve, ipya hasva
(gastritis), hyekue ava, hyva (hepoti ykva), epilepsia ha Parkinson oguerekva.
Forma de empleo: Se emplean las hojas y las semillas en la dosis de una cucharadita por taza. De
tres a cuatro tazas al da despus de las comidas.
En uso externo en forma de lociones y compresas.
Mbaichapa ojeporu: Hogue ha haingue oemo pete kuimbei (cucharadita) renyhngue pete
teppe guar, ojeu mbohapy tr irundy tepy pete rape ojekaru rire.
Okguio ojepuru ojejohi hagua mbaasy ter oemo hagua hiri mandyju tr ao potre.

34

ALOE VERA
ALOE VERA
Aloe vera L. y Aloe ferox Mill. (Liliceas)
Sinnimos: Acibar.
Ambue hra: Acbar.
Parte utilizada: Zumo obtenido por incisin de las hojas (acibar).
Mbapa ojeporu ichugui: Hykue osva ichugui oekytvo pe hogue.
Propiedades: Tnico digestivo, colagogo y laxante. En uso externo es emoliente y vulnerario.
Mbapa ojapo: Ombohaeve ande pya, omongatupyry ande pya ojapo hagua imbaero,
anemoe hu. Okguio ojepuru ramo omohu ande pire ha omonguera ai ha ekytngue.
Indicaciones: Estreimiento ocasional y trastornos hepticos.
Tpicamente sobre las inflamaciones, quemaduras, eczemas, erisipela.
La pulpa de las hojas es muy eficaz para combatir infecciones de los ojos (conjuntivitis y ojos
irritados) y curar heridas.
Mbape guarpa ipor: e at ha pya nombaapo porivape guar
Hoguekue ojepuru okguio oepohano hagua ruru, kaigue, temi vai (1), pire mbaasy hrava
erisipela.
Hogue rookue ou por tesa mbaasykurape (2) ha oepohano hagua ai, kuru ha ekytngue.
Contraindicaciones: En uso interno no debe utilizarse en embarazo, lactancia y nios menores de
diez aos, dolor abdominal desconocido, obstrucciones biliares, colitis y hemorroides.
Mbapepa ndoi: Naipori hou hyeguasva, imemby kambva, mit po ary oguereko mboyve,
hyerasva ojekuaare mbaguipa, pya hasy ande pya rykuero opagui, hyva (hepoti ykva),
hevi jatii tr ijava.
Forma de empleo: Para uso interno se emplea en forma de extractos acuosos.
Se usan las hojas, pulpa y zumo tpicamente o en forma de baos.
Mbaichapa ojeporu: Ojeu hagua ojeporu hykuere. Okguio ojepuru hogue, ijapyte ha
hykuesngue, oemo hagua pe hasyhpe tr ojejohi hagua ipype.
Precauciones: El zumo fresco puede producir irritacin en la piel. En dosis alta es muy txico.
aangareko hagu: Pe hykuesngue pyahu ikatu ojopi ande pire. Oemo hetaiterei ramo
anembyai tuichakuaa.

AMARGON
CHIKRIA MOROT
Taraxacum dens-lenis Desf. y Leontodon
taraxacum L. (Compuestas)
Sinnimos: Taraxacn, diente de len, achicoria blanca.
Ambue hra (kura) hae(3):
Traxacn, diente de len, achicoria blanca, chikria morot
Parte utilizada: Races y hojas.
Mbapa ojeporu ichugui: Hapo ha hogue

Temivai: literalmente picazn intensa y daina. Excemas.


Tesa mbaasykura: enfermedades del ojo, oftalmia: ardor en los ojos, heridas etc.
3
Ambue hra(kura) hae: su sinnimo
2

35

Propiedades: Tnico y digestivo, diurtico, laxante suave, depurativo de la sangre y estimulante de


las secreciones biliares.
Mbapa ojapo: Ombohaeve ha omboguapy ande pya, anemonguaru, anemoe hu kangymi,
omopot ande ruguy, omombaapo kyreve ande pya.
Indicaciones: Tanto las hojas como el jugo, adems de constituir un excelente y saludable alimento,
son un remedio eficaz para combatir las enfermedades hepticas, especialmente la ictericia.
Tambin combate el estreimiento.
De igual manera es recomendable para el reumatismo, artritis, gota, obesidad, etc. Se recomienda su
consumo en ensaladas.
Mbape guarpa ipor: Hogue ha hykuere hiupy por ha avei poh iporva pype guar, mbaasy
ictericia hravape (tiricia: mbaasy anembosayjva). Avei ipor e atme guar ha omohesi
hagua ande ryekue ani ituju.
Ipor avei kanguerasy ha kangue juajuha raspe guar, artritis heiha, po ha py ruru, kyra rekpe
guar (4). Ipor ikatukue javeve jau ensaldape.
Forma de empleo: Se emplean la raz y las hojas en forma de t (50 a 60 gramos para un litro de
agua, un vaso antes de las comidas), las hojas o ms bien su zumo tambin se emplean en
ensaladas.
Mbaichapa ojeporu: Hapo ha hogue rykugui ikatu oiko ygua aku (5) (50 tera 60 gramo pete litro
pe, pete vso ojekaru mboyve). Hogue ojeporu ensaldape.

AMBAY
AMBAY
Cecropia adenopus Mart. ex Miq. (Urticceas)
Sinnimos: Ambaiva, palo de lija.
Ambue hra(kura) hae : Ambahu, palo de lija
Parte utilizada: Hojas, sumidades floridas (brotes) y races.
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue, hu potykue ha hapo.
Propiedades: Antitusivo, expectorante, tnico cardiaco.
Mbapa ojapo: Oipea huu, pytia jejopy, omombarete ane e (corazn).
Indicaciones: Afecciones del aparato respiratorio, catarros rebeldes, resfros frecuentes, bronquitis
asmtica, tos pertinaz, etc. Corta la diarrea y normaliza las funciones digestivas.
El ambay tambin regula las funciones cardiacas y nutre o vigoriza el sistema circulatorio.
Mbape guarpa ipor: Mbaasy ande rete pytuhhre ova, ambu opaseva, tsyry pyi, pytuh
rape embotyse, huu are, tpame guar. Ojoko tye ha omombaapo por ande pya.
Ambay omombaapo por avei ane e ha omoingo por tuguy guata ande retepre.
Contraindicaciones: Embarazo y nios menores de diez aos.
Mbapepa ndoi: Hyeguasvape ha mitme ohupyty mboyve pa (10) ary.
Forma de empleo: Se emplean las hojas en infusin (una cucharada sopera en una taza de agua),
tomar de cuatro a cinco tazas al da.
Mbaichapa ojepuru: Hoguekue ri ojetykua ytaku (pete kuimbe renyhngue pete hrro pe
guar), ojeu irundy tr po tepy pete rape.

4
5

Kyra reko: obesidad


Ygua aku: bebida caliente: t

36

ANIS
ANS
Pimpinella anisum L. (Umbelferas)
Sinnimos: Ans verde, ans de Castilla, matalahva.
Ambue hra(kura) hae : Anis verde, anis de Castilla, matalahuva.
Parte utilizada: Frutos y semillas.
Mbapa ojeporu ichugui: Hia ha haingue
Propiedades: Aperitivo, digestivo, carminativo, espasmoltico, protector del hgado, expectorante,
diurtico, antisptico y galactgeno.
Mbapa ojapo: anembojuruhe, omboguapy tembiu, oguenoh yvytu ande retepgui, tye rasy
peguar, ande pype guar, pytia jejoppe guar, anemonguaru, tymba chugui anemopot,
oporomokamby.
Indicaciones: Inapetencia, gases del estmago y de los intestinos. Lactancia (aumenta la leche),
resfros y bronquitis.
En uso externo se utiliza el aceite de la semilla en algunas infecciones (pie de atleta, piojos).
Mbape guarpa ipor : Juruhe, tyekue yvytu ha tye rasy poh. Imemby kambvape guar
(oporomokamby), tpa ha pytuh rape rasy.
Okguio ojepuru hai kyrakue aepohano hagua tymba chugui (ky...)
Contraindicaciones: Embarazo, lactancia y nios menores de seis aos. Tambin est
contraindicado en pacientes con gastritis, lceras, epilepsia y otras enfermedades nerviosas.
Mbapepa ndoi: Ndoi hyeguasvape, imemby kambvape, mit ohupytyvape pote (6) ary.
Ndouvaeri avei ipya hasva, hyekue ava, ijepilpsiava tr inrviogui hasva.
Forma de empleo: En infusin a razn de una cucharada sopera para cuatro tazas de agua, una
despus de cada comida.
Mbaichapa ojeporu: Ojetykua ytaku anis rai ri pete kuimbe (6) irundy tepy peguar, ojeu
pete tepy ojekaru rire.
Precauciones: A dosis muy altas y durante mucho tiempo, puede producir problemas circulatorios y
musculares.
aangareko hagua: Oemo heta ramo ha ojeu are ramo ikatu ombyai ande ruguy guata
tetepre ha ande roo emongue.

ARASA
ARASA
Psidium guajava L. (Mirtceas)
Sinnimos: Guayabo.
Ambue hra(kura) hae: Guayabo.
Parte utilizada: Hojas y frutos.
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hia

Pete kuimbe: una cuchara

37

Propiedades: Digestivo, astringente, emenagogo y antisptico.


Mbapa ojapo: Omboguapy tembiu, omok ande ryepypegua tembiu ratykue, ombohuguyguejy
por kuangurape, ohundi tymba chuikura.
Indicaciones: Para combatir los clicos e indigestiones y normalizar las funciones intestinales en
casos de diarreas y disenteras.
En uso externo en casos de leucorreas y otras afecciones genitales.
Mbape guarpa ipor : Ipor tyeraspe guar ha tembiu anembyai ramo, omombaapo por
jevy ande ryekue, anderye ha anderyeryguy rire.
Okguio ojepuru hogue rykue pupupyre oepohano hagua mbaasy hrava leucorrea (mbae morot
osva kua rambypgui) ha ambue mbaasy ova kua membyra rehe.
Contraindicaciones: Embarazo, lactancia y nios menores de seis aos.
Mbapepa ndoi: Hyeguasvape, imembykambvape ha mit oguerekova pote (6) arpe.
Forma de empleo: Para uso interno, se emplean las hojas o los frutos en infusin o cocimiento en la
proporcin de cuatro cucharadas soperas para un litro de agua, cuatro a cinco tazas al da.
En uso externo (lavados genitales) se utiliza un cocimiento de la hoja (40 a 100 gramos para un litro
de agua).
Mbaichapa ojepuru: Ojetykua ytaku hogue tr hia ri tr oembopupu irundy kuimbekue un
litro pe, ojeu 4-5 tepy pete rape.
Okguio ojepuru hagua oembojy (40 tera 100 gramo pete litro pe) ha ojejohi pype pe hasyhpe.

BATATILLA
BATATILLA
Solanum commersonii Dun. ex Poir. (Solanceas)
Sinnimos: Batata silvestre.
Ambue hra(kura) hae: Batata silvestre
Parte utilizada: Tubrculos.
Mbapa ojeporu ichugui: Hapo
Propiedades: Refrescante, diurtico y depurativo.
Mbapa ojapo: Poh roys, anemonguaru ha anemopot.
Indicaciones: Infecciones de la vas urinarias. Tambin se emplea como bebida refrescante,
habitualmente se toma con agua fra o con el terer (infusin fra con yerba mate).
El zumo o la infusin de batatilla sirve para lavar heridas y lceras.
Mbape guarpa ipor: Kuaru rape mbaaspe guar. Ojepuru poh roys ramo, y roysme ojeyu
hagua tr tererpe.
Batatilla rykue ipor avei ekytngue (herida) ha aikura ojejohi hagu.
Forma de empleo: Los tubrculos se machacan y se le agrega agua fra.
Mbaicha ojeporu: Ojejoso hapokue ha oemboy (y roys)

BERRO
BERRO
Nasturtium officinale R. Br. (Crucferas)
Parte utilizada: Hojas y partes areas.
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hak.
Propiedades: Aperitivo, vitamnico, diurtico, estimulante del cuero cabelludo, antitusivo y
expectorante.

38

Mbapa ojapo: anembojuruhe, omongatupyry ande


omombaapo por ane ak pire, huu ha pytia jejopy poh.

rete

oikotevva,

oporomonguaru,

Indicaciones: Inapetencia, convalecencia, anemia, prevencin del escorbuto, afecciones


genitourinarias, sobrepeso (cuando est acompaado de retencin de liquido), faringitis y bronquitis.
En uso externo se utiliza en infecciones, dermatitis seborreica y caida del pelo.
Mbape guarpa ipor: Juruhe, jekuera ramo rire, tuguyi (sayju), ojehapejoko hagua escorbuto.
Escorbuto hae tuguy eh (hemorragia), ti jea, udo rasy, ova vitamina C sagui tr ndaiprigui
tembipe. Ojepuru mbaasy kuaruhre ovape guar, ikyrarasvape guar (ande rete ombyaty ramo
y).
Hae tpa, pytuh rapre ova mbaasy poh.
Okguio ojepuru pire mbaaspe guar, pire kyrpe ha akrague kipe guar.
Forma de empleo: En decoccin, 100 gramos para un litro de agua al da. Se toman tres o cuatro
cucharadas soperas al da (puro o diluido en agua).
Tambin se utiliza la planta fresca en ensaladas (debe lavarse varias veces antes de su utilizacin).
En uso externo se emplea el jugo fresco en forma de fricciones.
Mbaichapa ojepuru: Oembopupu 100 gramo, pete litro pe, pete rape. Hykuere ojeu
mbohapy tr irundy kuimbe pete rape (haeoite tr re ijeheapyre).
Pe kaavo pyahu ojepuru avei ensaldape (ojejohi por vaer).
Okguio ojepuru hykuere jepichyr.
Contraindicaciones: No lo deben usar en gran cantidad las mujeres en el perodo del embarazo.
Tambin contraindicado en gastritis y problemas de tiroides.
Mbapepa ndoi: Ndou pori kua hyeguasvape, naimembi peve ndouporiete.
Precauciones: Limpiar cuidadosamente la planta, pues frecuentemente en las hojas existen huevos
y larvas de parsitos que pueden provocar infecciones.
En dosis muy altas pueden producir irritaciones en el estmago y en el rin.
aangareko hagua: Ojejohi por vaer, ose hese tymba chuikura rupia ha tayrai ikatva
anembohasy.
Ojeu hetaiterei ramo ikatu ombyai ande pya ha ane pitikiri.

BOLDO
BOLDO
Peumus boldus Molina ( Monimiceas)
Parte utilizada: Hojas.
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue
Propiedades: Protector heptico, digestivo, colertico, antiinflamatorio y diurtico.
Mbapa ojapo: Pya poh, omboguapy tembiu, omombaapo ande pya ojapo hagua pe pyary
irva, akanundu poh, oporomonguaru. Omopot ande pirre osva mbae h, ande rova rehegua,
ande pygui ova.
Indicaciones: Clculos biliares (piedras en la vescula) y anormalidades de las vas biliares.
Tambin se emplea en casos de estreimiento, cistitis y enfermedades genitales (sfilis y
blenorragia).
Limpia las manchas de la piel, especialmente de la cara, que son causadas por enfermedades
hepticas.
Mbape guarpa ipor: Ipor pya ita peguar (7), avei omoingo por pya mbaero rape oiko
porseva.

Pya ita: clculo heptico.

39

Ojepuru avei eatme guar, tyryru mbaaspe ha tai ha tako mbaasykurape guar (sfilis ha
blenorragia).
Contraindicaciones: Obstruccin de las vas biliares, embarazo y lactancia.
Mvapepa ndoi: Ipyary rape ndosyry porivape, hyeguasva ha imemby kambvape.
Forma de empleo: Exteriormente, el boldo en decoccin, se usa para baos, pediluvios; para
combatir el reumatismo, la hidropesa, afecciones cutneas, sfilis, blenorragia y otras enfermedades
semejantes.
El jugo de las hojas o tallos tiernos, introducidos en los odos calma los dolores.
De las hojas se prepara un importante y curativo jarabe, de la siguiente manera: se machacan 100
gramos de hojas, sobre esta trituracin se vierte un litro de agua hirviendo, inmediatamente se tapa
bien y se deja que se repose por espacio de seis horas. Se cuela y se endulza con miel de abejas y
se coloca en bao Mara, se cubre enteramente y se deja hasta que tome punto, o sea, hasta que
est listo el jarabe.
La dosis indicada es una cucharadita por taza de agua, varias veces al da.
Mbaicha ojeporu: Okguio ojeporu hagua oembopupu pe boldo ha ojejohi pype mbaasy, ande
py; kangue raspe guar, teteypa, ande pire mbaasy, sfilis, blenorragia ha ambue pichagua
mbaaspe guar.
Hogue ha hak kyri ry amor ande apyspe ombohasa apysa rasy.
Boldo roguekugui ikatu ojejapo poh jarabe, picha: ojejoso 100 gramo boldo rogue: pva ri
ojetykua pete litro ytaku, ojejahoi por rire oemombytuu seis horas rupi. Peva oembogua rire
oemohe eiretpe ha oemo bao de marape, ojejahoi por jevy ha ojeheja upicha oiko peve
chugui jarabe jaipotva.
Mbovy ha mbaichapa ojeuvaer:
Pete kuimbei pete tepy pe, heta tepykue pete rape
(8).
Precauciones: A dosis muy altas puede producir alucinaciones y convulsiones.
aangareko hagua: Oemo tuichaiterei ramo ikatu ombyai ane ak, anemoaktavyrai ha
anemboryryipa.

BORRAJA
BORRAJA
Borago officinalis L. (Borraginceas)
Parte utilizada: Flores y ocasionalmente hojas.
Mbapa ojeporu ichugui: Ipoty ha saive hoguekue
Propiedades: Demulcente, antiinflamatorio y balsmico. Diurtico, sudorfico y regulador del
sistema hormonal.
Mbapa ojapo: Omohu ande pire ha ande pire kyru (mucosa), tete akanundu ha rurpe guar,
noandukaguasi andve mbaasy. anemonguaru, anembohyi, omo por ande retpe
ojapoukva hembiapo (sistema hormonal).
Indicaciones: Afecciones de las vas respiratorias (resfros, bronquitis y faringitis), situaciones que
requieran un aumento de la diuresis (infecciones urinarias) y afecciones en los riones. Por ser un
excelente sudorfico, se emplea para mejorar los sntomas del sarampin, inclusive la escarlatina, en
forma de ts calientes. Tambin se emplea en el sndrome premenstrual.
Las hojas machacadas y puestas sobre los abscesos, inflamaciones, tumores, favorecen el proceso
curativo; aplicadas sobre las quemaduras, calman el dolor.
Las cataplasmas de hojas de borraja hervidas dan un excelente resultado en los casos de ataques
de gota, calmando o haciendo desaparecer el dolor en poco tiempo.
Mbape guarpa ipor: Mbaasy pytuh rape rehegupe guar (tsyry, pytia chi, tpa), tekotev
ramo ojekuaruve (ty rape mbaasy,...) ha pitikiri mbaaspe guar.
8

Heta tepy kue pete rape: varias tazas al da.

40

Hae tsyry ha avei kuaru rape ha pitikirikura mbaasy peguar poh. Hae avei tpaa ha resfro
heiha poh. Hae rupi poh iporva tyair, ojeporu sarampion, akanundu escarlatina heiha poh
ramo, ygua aku hicha (9). Ojepuru avei mitakua huguyguejy potpe noeanduporivape guar.
Hoguekui josopyre omonguera katu oemo ramo pu, kuru, ai, ruru, susua umva ri. Upicha avei
kaigue rehe oemo ramo ombohasa hasykue.
Hae avei py ruru, gota heiha poh, hogue jypyre oemo pre hasyhpe; voi ombohasa hasykue.
Forma de empleo: Para la preparacin de ts calientes, la dosis ser cuatro cucharadas soperas (5
a 10 gramos) para un litro de agua, de cuatro a seis tazas al da.
Mbaichapa ojeporu: Ojejapo hagua ichugui ygua aku oemo irundy kuimbe (5 tera 10 gramo)
pete litro pe ha oemboyu irundy tr pote tepy pete rape.

BURRITO
BURRITO
Wenatia calycina Griseb. (Geraniceas)
Sinnimos: T de burro.
Ambue hra(kura) hae: T de burro.
Parte utilizada: Hojas.
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue
Propiedades: Digestivo, carminativo, protector heptico.
Mbape guarpa ipor: Omboguapy tembiu, tyepy yvytu poh, pya poh.
Indicaciones: Se usa en digestiones lentas, despus de comidas copiosas, en flatulencias y acidez
gstrica.
En uso externo, est indicado en inflamaciones de los rganos genitales femeninos.
Mbape guarpa ipor: Ojeporu hembiu oguapy mbeguvape guar, jekaru tuicha rire, tyevu ha
pyahipe guar.
Okguio ojeporu oepohano hagua kua memby rape iakanundu ha iruru ramo.
Forma de empleo: Infusin de las hojas (20 a 30 gramos para un litro de agua). Se toma caliente
despus de las comidas.
Para el uso externo (lavados genitales) se emplea en forma de decoccin (40-50 gramos para un litro
de agua).
Mbaicha ojeporu: Hogue oembopupu yguar (20 tera 30 gramo, pete litro pe) ojeu hagua
hakre tembiu ri.
Okguio ojepuru hagua oembojy (40 tera 50 gramo, pete litro pe) ojejohi hagua pype tapia ha
tako mbaasy.

CANGOROSA
CANGOROSA
Maytenus aquifolium Mart. (Celastrceas)
Parte utilizada: Hojas.
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue
Propiedades: Cicatrizante y analgsico de uso interno y externo.
Mbape guarpa ipor: Omonguera pire oembyava, ombopere ekytngue. Ojeporu mbaaspe
okguio (oemo hasyhpe) tr hyepguio (ojeu) ombovevi hagua andve hasykue.
9

Ygua aku hicha: como t caliente

41

Indicaciones: En uso externo para lavado de heridas.


En uso interno se utiliza en casos de gastritis y lceras gstricas.
Mbape guarpa ipor: Okguio ojeporu ojejohi hagua ai, kuru ha ekytngue. Jau pyahasy ha
tyekue ape guar.
Forma de empleo: Decoccin a la dosis de 20 a 30 gramos para un litro de agua.
Mbaicha ojeporu: Oembopupu 20 tera 30 gramo, pete litro pe.

CARDO SANTO
CARDO SANTO
Cnicus benedictus L. (Compuestas)
Sinnimos: Cardo bendito, cardo blando.
Ambue hra(kura) hae: Cardo bendito, cardo blando.
Parte utilizada: Planta entera.
Mbapa ojeporu ichugui: Ojeporupaite pe kaavo.
Propiedades: Aperitivo, digestivo, antibitico, diurtico, febrfugo, hipoglucemiante y antirreumtico.
Mbapa ojapo: anembojuruhe, omboguapy tembiu, tymba chuikurape guar, oporomonguaru,
akanundpe guar, omboguejy asuka, kangue ha tajygue raspe guar.
Indicaciones: Es una hierba de sabor amargo que se utiliza para combatir la anemia y la debilidad,
restaurar el apetito y el tono normal del aparato digestivo en los convalecientes; combatir la
inflamacin e irritacin del hgado, la ictericia, el asma y dems afecciones de los bronquios y
pulmones.
Tambin es recomendable para curar las fiebres intestinales, gripe, resfros, reumatismo y gota.
Mbape guarpa ipor: Hae ana hatyro imva, ojeporva huguy ha huguy kankva
oemombarete hagu, ombojuruhe jey ha omoingo por jevy hagua tembiukura rape hasy rire
oakrapuvape; ipor pya akanundu ha pya rurpe guar: tircia, ahogo ha ambue evevi ha
pytuh rape mbaasykurape guar.
Hae avei tyepy akanundu, tsyry, kangue rasy, ha py ruru, gota ojeeha poh.
Forma de empleo: Se prepara como tisana (30 a 60 gramos para un litro de agua), tomando una
taza antes o despus de las comidas.
Exteriormente se usa en forma de lociones para curar los abscesos, llagas, contusiones, heridas,
fornculos, etc., en la dosis de 50 gramos para un litro de agua.
Mbaichapa ojeporu: Ojejapo ichugui ygua (30 a 60 gramo, pete litro pe), ojeu pete tepy ojekaru
mboyve tr ojekaru rire.
Ojeporu avei ojejohi hagu pu, kuru, kandu, ekytngue, jatii, susua: 50 gramo cardosanto pete
litro pe guar.
Precauciones: A dosis muy altas puede producir quemaduras en las mucosas, vmitos y diarreas.
aangareko hagua: Oemo hetaiterei ramo ikatu ohapy ande pire kyru (mucosa), ikatu
anembopyajere ha anembohye.

CEDRON
CEDRN PARAGUAY
Lippia citriodora H. B. & K. (Verbenceas).
Sinnimos: Cidrn, hierba Luisa, pachol.
Ambue hra(kura) hae: Cidrn, hierba Luisa, pachol

42

Parte utilizada: Hojas y planta florida.


Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha ipotykue
Propiedades: Digestivo y sudorfico, carminativo y espasmoltico.
Mbapa ojapo: Omboguapy por tembiu ha anembohyi. Hae avei poh tyepy yvytu ha
tyeraspe guar.
Indicaciones: Se usa para combatir dolores del estmago y de los intestinos, especialmente de
origen nervioso. Ofrece buen resultado en el tratamiento del decaimiento general, histerismo y
abatimiento nervioso.
Tambin se usa en espasmos gastrointestinales y dolores menstruales.
Mbape guarpa ipor: Ojepuru oepohano hagua pyahasy ha tyerasy, umi ova ane nervio
ndoiko pori rupi. Ojapo por anderehe jaipuru ramo ande kaigue jave ha kyre oguejypa ramo
andehegui ane nrvio no pori rupi; ha histriagui hasvape guar.
Ojepuru avei kua huguyguejy rasvape guar.
Forma de empleo: Se emplean las hojas y zumo de las flores en infusin, 15 gramos para un litro de
agua (una cucharada sopera por taza de agua), tres veces al da.
Mbaichapa ojeporu: Cedrn rogue ha ipoty rykuergui ojejapo ygua, 15 gramo, pete litro pe
(pete kuimbe pete tepy pe guar), ojeu mbohapy tepy pete rape.

CEIBO
CEIBO
Erythrina crista-galli L. (Papilionceas)
Sinnimos: Sylv.
Ambue hra(kura) hae: Syiandy (Guasch)
Parte utilizada: Corteza del rbol.
Mbapa ojeporu ichugui: Ipirekue
Propiedades: Sedante, desinfectante, desodorante y antiinflamatorio.
Mbapa ojapo: Ombovevi temiandu, omopot tymba chugui, oipea tyaku vai, akanundpe guar.
Indicaciones: La decoccin de la corteza del ceibo es utilizada para el lavado de heridas, llagas,
hemorroides, granos.; limpia las putrefacciones y acelera la restauracin de los tejidos afectados.
En forma de grgaras tambin se usa dicho cocimiento para curar las heridas, llagas o granos de la
garganta y la boca.
En baos de vapor se utiliza en dolores reumticos, lumbago, citica, artritis, gota.
Mbape guarpa ipor: Ceibo pire jygue ojepuru ojejohi hagua ekytngura, ai, kuru ha teviruguy
(hemorroides), jarii. Omopot ha omonguera pyaeve ai ha tujuvai ande retre ova.
Juru ai ha ahyo ai ha hayo raspe guar jaipuru ipire jygue jajejuruhi ha jajeahyohi hagua.
Ceibo pupu rykue timbokupe, ipor jahu (bao heha) kangue rasy, tumby rasy, udo rasy, citica,
po ha py ruru umvape guar.
Contraindicaciones: Embarazo, nios menores de diez aos y ancianos.
Mbapepa ndoi: Tyeguaspe, mit ohupytyva pa (10) ary ha karai tuja ha guaigume.
Forma de empleo: Decoccin (30 a 40 gramos para un litro de agua).
Mbaichapa ojepuru: Oembopupu (30 tera 40 gramo pete litro yre).

43

CEPACABALLO
CEPACABALLO
Xanthium spinosum L. y Xanthium macrocarpum DC. (Compuestas)
Sinnimos: Abrojito, bechag.
Ambue hra(kura) hae: Abrojito, bechag
Parte utilizada: Races, ramas tiernas y hojas.
Mbapa ojeporu ichugui: Hapo, hak pyahu ha hogue.
Propiedades: Diurtico, antisptico, antiinflamatorio y febrfugo. Presenta accin contra los efectos
de la embriaguez.
Mbapa ojapo: Oporomonguaru, ohundi tymba chui, akanundu. Ojeu avei ojekau rire ojejera por
jey hagua.
Indicaciones: En afecciones hepticas, renales y reumticas. En infecciones venreas. Tambin se
utiliza para obtener repugnancia contra las bebidas alcohlicas.
Mbape guarpa ipor: Omopot tuguy ha oporomonguaru por.
Cepacaballo jygue rykuere ipor pya, pitikiri ha kangue rasy umva pohgu. Sexo rehegua
mbaasykura, enfermedades venreas ojeeha, peguar poh.
Ojeuka avei okavape anive hagua omokse.
Forma de empleo: En infusin o decoccin, una cucharadita por taza de agua, varias veces al da,
despus de las comidas.
Mbaichapa ojeporu: Ygua ramo tr oembopupupyre pete kuimbei pete hrro pe, ojeu heta
jevy pete ra pukukue, ojekaru rire.

COLA DE CABALLO
COLA DE CABALLO
Equisetum arvense L. (Equisetceas)
Sinnimos: Cabalia, yerba de platero, barba de bagre.
Ambue hra(kura) hae: Cabalia, yerba de platero, barba de bagre
Parte utilizada: Tallos estriles.
Mbapa ojeporu ichugui: Hakngue
Propiedades: Remineralizante, cicatrizante, astringente y diurtico.
Mbapa ojapo: Ome mineral tete oikotevva, omonguera pire, omok tembiu ratykue ande
ryekupe, oporomonguaru.
Indicaciones: Anemia, fatiga y convalecencia. Obesidad, hipertensin, infecciones del aparato
genito-urinario, menstruaciones dolorosas, fracturas y heridas, hemorragias y lavados oculares.
Mbape guarpa ipor: Huguyvape (sayju), kane, hasy ramvape. Ikyra vavape, ipresin
yvatvape, ty rape raspe, kua hyguyguejy rasvape, opva ha oekytvape, huguyehvape ha
ande resa jajohi hagua.
Forma de empleo: En infusin (10 a 12 gramos para un litro de agua), de tres a cuatro tazas por
da.
En uso externo la dosis aumenta hasta 50 a 60 gramos para un litro de agua, para lavados oculares
se aplica en forma de compresas, renovndolas cada quince minutos. En lugar de t tambin se
puede utilizar el jugo fresco de la planta.
Mbaichapa ojeporu: Ygupe (10 tera 12 gramo pete litro pe), mbohapy tr irundy tepy pete
rape.

44

Ndojeita ramo, ikatu oemo tuichave, 50 tera 60 gramo pete litro pe ojeporu hagua okguio
mbaasre, ande resa aipohano hagua ikatu amo a pot tr mandyjre ande resa ri ha
ambopyahu pyi (15 minutos-pe).
Ojeu rangue ygua akr, ikatu avei ojeu hoys.
Precauciones: El uso prolongado puede ocasionar dolores de cabeza y mareos.
aangareko vaer: Ojeporu arr ikatu anemoakrasy ha anemoakngau.

CULANTRILLO
KULANTRILLO
Adiantum capillus-veneris L. (Polipodiceas)
Sinnimos: Culantrillo comn, doradilla, capilaria, capilera.
Ambue hra(kura) hae : Kulantrillo comn, doradilla, capilaria, capilera.
Parte utilizada: Parte area.
Mbapa ojeporu ichugui: Hak ha hogue
Propiedades: Pectoral, febrfugo, emenagogo, antirreumtico. En uso externo, fortifica el cuero
cabelludo.
Mbapa ojapo Kulantrillo hae poh guasu pytia mbaasykura ha akanundpe guar. Hae avei
kuangura ruguyguejy pytyvha. Kangue raspe guar. Omombarete ane ak pire, jajohi ramo
ipype.
Indicaciones: El t de culantrillo, en infusin, se emplea para combatir los males del pecho, ayudar
en la expectoracin, aumentar el apetito y facilitar la digestin, tomando una cucharadita de postre
por taza tres veces al da. De igual manera, esta importante hierba se usa para curar el reumatismo,
para calmar los dolores y sequedades de la garganta.
Es muy aconsejable para las mujeres, especialmente en la edad crtica, ya que sirve para corregir las
reglas menstruales.
Tambin se usa para lavar los cabellos, porque fortifica el cuero cabelludo, evita la cada del pelo y
estimula su crecimiento.
Mbape guarpa ipor: Ygua ojejapva kulantrllogui ipor pytia mbaaspe guar; oporombokarra
por, oporombojuruhe ha omboguapy por tembiu; pvar oemo pete kuimbei pete teppe ha
ojeu mbohapy jey pete rape. Upicha avei hae kangue rasy, ahyo rasy ha ijahyo seco-vape
guar: ijahyo hendy sa tr hendyvape guar.
Omoingo por avei kume huguyguejy joavvape. Ha ou por umi kuakarape ohejva ohvo
ichupe pe tuguyguejy, edad crtica heiha.
Akkyor iporiterei avei. Pevar oemo hetamivnte vaer oemboytar gugui. Omombarete
ak pire. Ojoko va jea ha omongakuaa akrague.
Forma de empleo: bebidas preparadas de culantrillo, en infusin, tomando una cucharadita de
postre por taza tres veces al da. Exteriormente, se emplea en dosis ms fuertes.
Mbaichapa ojeporu: Kulantrillo jygue oemo pete kuimbei pete tepy peguar, ojeu mbohapy jey
pete rape. Ndojeita ramo, tuichave oemo imbareteve hagua.

ENELDO
ENELDO
Anethum graveolens Ucria. (Umbelferas)
Sinnimos: Apio silvestre.
Ambue hra(kura) hae: Apio silvestre

45

Parte utilizada: Frutos.


Mbapa ojeporu ichugui: Haingue
Propiedades: Carminativo, espasmoltico, facilita la digestin. Ligeramente diurtico y galactgeno.
Mbapa ojapo: Omboguapy tyepy yvytu, tyerasy, omboguapy tembiu. Oporomonguaru ha
oporomokamby.
Indicaciones: Indicado para digestiones lentas, flatulencias y dolores gastrointestinales. Tambin
est indicado en lactancia.
Mbape guarpa ipor: Hembiuguapy mbeguvape, hetepy yvytvape ha ipya ha hye rasvape.
Imemby kambvape avei.
Forma de empleo: Se utiliza en infusiones de las frutitas (una cucharadita por taza), despus de las
comidas.
Mbaichapa ojeporu: Ojetykua ytaku haingue ri (pete kuimbei pete teppe guar) ha ojeu
tembiu ri.

EUCALIPTO
EUCALIPTO
Eucalytus globulus Labill. (Mirtceas)
Parte utilizada: Hojas de ramas viejas (filodios).
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue hak tuja rehegua
Propiedades: Febrfugo, expectorante y antisptico.
Mbapa ojapo: Omondo aknundu, omopot ande pytia, omopot ande rete tymba chugui.
Indicaciones: El t caliente de las hojas del eucalipto se usa contra los resfros y catarros de los
pulmones y de la vejiga. Tambin contra el paludismo, para combatir el asma, bronquitis y todas las
enfermedades de las vas respiratorias.
Las inhalaciones hechas con hojas de eucalipto son muy eficaces en el tratamiento de los resfros y
principalmente en la sinusitis.
Los baos y compresas calientes del cocimiento de las hojas de eucalipto son eficaces en los casos
de reumatismo, neuralgia, citica, etc. Tambin para lavar heridas, lceras.
Mbape guarpa ipor: Eucalipto rogue jygue aku ojeporu akanundu pohgu ha ambugui
omopot hagua pytu rape ha tyryru. Akanundu roy (paludismo) poh, pytuh rape rasy ha embotyse
ha ambue pytu rape rehegua mbaasy poh.
Eucalipto pupu timbokue ipor tpa ha sinusitis heiha pohgu.
Eucalipto rogue pupu rykuere ojeporu jahu akur (bao) tr oembohykue pype ao tr mandyju ha
hakre oepohano pype kangue rasy, tajygue rasy ha ambue tete rasy ichaguva. Ojeporu avei
ojejohi hagua ekytngue, ai ha ambue ichagua mbaasy.
Contraindicaciones: Embarazo, lactancia y nios menores de dos aos o con alergias respiratorias.
Mbapepa ndoi: Hyeguasvape, imemby kambvape ha mit oguerekova gueteri moki (2) ary,
tr oguerekva alergia ipytuh por hagua.
Forma de empleo: En infusin, 100 gramos para un litro de agua, dejando reposar quince minutos,
una taza al da.
El aceite esencial se puede utilizar de 3 a 9 gotas al da en dosis de 1 a 3 gotas en un terrn de
azcar.
Externamente, se usan vaporizaciones de la infusin (10 gramos para un litro de agua) o bien
directamente el aceite esencial (5 a 15 gotas en medio litro de agua hirviendo). Para lavados
antispticos se aumenta la dosis: decoccin de 200 gramos de planta para un litro de agua.
Mbaichapa ojeporu: Ojeyu hagua, oemo 100 gramos, pete litro pe, oemombytuu 15 minutos,
pete rape.

46

Iandyry ikatu ojeporu asukre 1 tera 3 gota pete jeyr, 3 tera 9 gota peve pete rape.
Ojeporu oemotimbo hagua ane tme 10 gramo, pete litro pe guar tr iandyry 5 tera 15 gota
litro ytaku opupvape.
Ojejohi hagua pype mbaasy oemo hetave vaer (200 gramo hoguekue oembopupu pete litro
pe).
Precauciones: El aceite esencial a altas dosis puede provocar diarreas, sangre en la orina y
broncoespasmos.
aangareko hagua: Pe iandyry oemo hetr ikatu ome tye, oguenoh tuguy ande tpe ha
ombohasy ane pytuhha rape.

GRANADA
GRANADA
Punica granatum L. (Punicceas)
Parte utilizada: Planta completa, cscara de la fruta y corteza de la raz.
Mbapa ojeporu ichugui: Pe kaavo ojepurupait, hia pirekue ha hapo pirekue.
Propiedades: Toda la planta es astringente, tnico, vermfugo y digestivo.
La cscara de la fruta y la corteza de la raz son antidiarreicos y vermfugos.
Mbapa ojapo: Pe kaavo omok ande retepy, anembohetiae, tymba chui ande ryekue rupi
oikvape poh. Omboguapy tembiu. Hia pirekue ha hapo pirekue ipor type guar ha sevoikura
tyekue rupi oikvape guar.
Indicaciones: La cscara seca de la fruta esta indicada en casos de inapetencias, diarreas y
parasitosis, y en uso externo para lavados vaginales.
La cscara de la raz se utiliza como antihelmntico, especialmente contra la tenia solitaria.
Mbape guarpa ipor: Hia pire pirukue ojeporu okarusevape guar, hyva ha isevova
pohgua. Ojeporu avei tako ojejohi hagua.
Hapo pirekue ojeporu sevoi pohgua, tenondete voi sevoiasahpe guar.
Contraindicaciones: Embarazo, lactancia, nios menores de cinco aos y personas depresivas o
nerviosas.
Mbapepa ndoi: Hyeguasvape, imembykambvape, mit ohupytyva po (5) ary ha tapicha
hemiandu kangva ha inrviogui hasvape.
Forma de empleo: Decoccin para lavados (uso externo) a la dosis de 20 a 30 gramos para un litro
de agua.
Decoccin para uso interno a la dosis de 10 a 15 gramos para un litro de agua.
Mbaichapa ojepuru: Jejohir oembopupuvaer: 20 a 30 gramo pete litro pe guar.
Ojeyu hagua oembopupuvaer 10 a 15 gramo, pete litro pe guar.
Precauciones: Puede producir nuseas, vrtigos y problemas visuales.
aangareko hagua: Ikatu anembopyajere, anemboresakuaguyry ha jahechavaipa.

HIERBA LUCERO
YERBA DE LUCERO
Pluchea suaveolens Kuntze (Compuestas)
Sinnimos: Lucera, quitoco.
Ambue hra(kura) hae: Lucera, quitoco.
Parte utilizada: Hojas y sumidades (brotes).
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hungue.

47

Propiedades: Tnico, estomquico, digestivo y emenagogo.


Mbapa ojapo: Iporiterei anemokyre hagua, ande pype guar, omboguapy tembiu ha
ombohuguys por kuangurape.
Indicaciones: Indigestiones, gases y desarreglos del tubo digestivo. Tonifica el estmago y facilita la
digestin.
Se utiliza tambin en trastornos menstruales.
En uso externo se emplea para inflamaciones locales.
Mbape guarpa ipor: Ojeporu oepohano hagua pyavai, tyevu ha ndoiko porir ane rembiu
rape. Ombohaeve ande pya ha omboguapy ane rembiu.
Ojeporu avei oepohano hagua kuangura ndahuguyguejy porivape. Okguio ojepuru ruru
umvape guar.
Forma de empleo: Como t, una cucharada sopera para una taza de agua. En uso externo se
utiliza las hojas machacadas mezcladas con aceite.
Mbaichapa ojeporu: Ygua ramo, pete kuimbe pete tepy pe guar. Okguio ojeporu hagua
ojejoso hogue ha oembojehea andyrre.

HINOJO
HINOJO
Foeniculum vulgare Miller (Umbelferas)
Sinnimos: Hinojo dulce.
Ambue hra(kura) hae: Hinojo dulce.
Parte utilizada: Races y las hojas.
Mbapa ojeporu ichugui: Hapo ha hogue.
Propiedades: El hinojo tiene casi las mismas propiedades medicinales que el ans y el comino. Los
frutos (mal llamados semillas) actan como aperitivo, carminativo y estomacal. Tambin son
emenagogos y galactgenos.
Mbapa ojapo: Haimete petechaite ombaapo ans ha comnoicha. Hiakue (haingue)
anembojuruhe, oipea yvytu ha ojapo por anderehe jakaru rire.
Ombohuguys por kuangurape ha omokamby ichupekura.
Indicaciones: Se emplean en dispepsias, flatulencias, clicos, diarreas, vmitos, etc. Aumentan la
secrecin de la leche de las madres que estn amamantando.
En forma de cataplasma, se aplican sobre los tumores indolentes. Operan como resolutivo. Las
races constituyen un famoso depurativo, y tambin son diurticas.
Es usado en la alimentacin, crudo en ensaladas, o cocido, es muy saludable.
Mbape guarpa ipor: Oipohano pyavai, tyevu, tuerasy, tye chiri, gue ha kovaichagua
mbaasy.
Omokamby sy imemby kambvape.
Hinojo rai oporombojuruhe, oipea yvytu ande retepgui, pyahasykura omyatyr, kua
ruguyguejy pytyvha avei.
Cataplasma hicha oemo susua, kandu, jatii rehe. Hapokue ipor tuguy omopot hagu ha avei
oporomonguaru hagu.
Ojepuru hiupy ramo, ipra ensalpe tr oembojypyre anemohesieterei.
Forma de empleo: Se emplean las races y los frutos en la proporcin de 10 a 20 gramos por litro
de agua; tres o cuatro tazas por da.
Mbaichapa ojepuru: Ojepuru hapokue ha hiakue, oemo 10 tera 20 gramo, pete litro pe;
mbohapy tr irundy (4) tepy pete rape.

48

Precaucin: En dosis muy altas, puede provocar convulsiones.


aangareko hagua: Hetaiterei oemor ikatu oporomboryripa.

JAGUARETE KAA
JAGUARETE KAA
Baccharis crispa Spreng. = Baccharis genistelloides var. crispa (Spreng.) Baker in Mart.
(Compuestas)
Sinnimos: Carqueja, carquejilla
Ambue hra(kura) hae : Carqueja, carquejilla
Parte utilizada: Hojas y tallos jvenes.
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hak pyahu.
Propiedades: Tnico, aperitivo y eupptico. Tambin es febrfugo, antimicrobiano, vermfugo y
hepatoprotector.
Mbapa ojapo: anembohetiae, anembojuruhe, omboguapy ane rembiu. Omondo avei
akanundu, orair tymba chui ha sevoikura. Omombia mbaasy ande pygui.
Indicaciones: Se emplea para combatir la anemia, y en trastornos digestivos (diarreas y mala
digestin).
En clculos biliares y hepticos, enfermedades de la vejiga, del hgado y de los riones.
Debido a su efecto disolvente, diurtico y depurativo, es excelente en caso de gota, llagas venreas,
inclusive en casos de lepra. En uso externo (grgaras) est indicado en anginas y faringitis.
Mbape guarpa ipor: Ojepuru oepohano hagua tuguy kangy (sayju) ha pya ndoiko poriva (tye,
tembiu guapyse).
Ipor ko mbaasykura omonguera hagu: ita pyappe guva, tyryru, pya ha pitikiri mbaasy.
Omboykukuaa rupi heta mbae, oporomonguaru ha tete mopotha rupi, hae avei poh ojeporva
pyruru, gota heiha, mbaasy vai tapia ha tako rehegua (enfermedades venreas heiha) ha avei
lepra peguar.
Jaguarete kaa ipor avei ahyoguy ruru ha ahyo raspe guar, pevar oembopupu vaer
jaguarete kaa ha hykuere ojeporu ahyohir (grgara).
Forma de empleo: En forma de t (cuatro cucharadas soperas para un litro de agua), tomndose
varias tazas al da.
Para hacer grgaras se prepara una decoccin fuerte (de 60 gramos por litro de agua) de esta
hierba aplicndose sobre las partes afectadas.
Mbaichapa ojepuru: Irundy kuimbe jaguarete kaa ojetykua pete litro pe ha oemboygua hese
ra pukukue.
Jajeahyohi hagua amombareteve poh (60 gramo, pete litro pe) ha ambohasa pe hasyhre.

JAGUARUNDY
JAGUARUNDY
Piper pubescens C. DC. (Piperceas)
Parte utilizada: Hojas.
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue
Propiedades: Expectorante, estomquico.
Mbape guarpa ipor: Pytia jejopy, ha pya poh.
Indicaciones: Dolores de muelas, digestiones pesadas, bronquitis y asma.
Mbae mbaaspe guarpa: Ti rasy, tembiu ndoguapysivape, ane pytuh rape rasr, pytia
jejopy ande pytujokosr (asma).

49

Forma de empleo: En infusin o decoccin de las hojas. Se puede combinar con ambay, flores de
mamn y de sauco.
Mbaichapa ojeporu:
Ojejapo ygua hoguekugui tr oembopupu ojeu hagua. Ikatu
oembojesea ambare, mamne potre ha sucore.
Otras especies:
Ambue ijoguaha:
Piper gaudichaudianum Kunth (Piperceas)
De iguales propiedades y usos, tambin es utilizado como antirreumtico.
Petechaitnte ikatupyry ha upichante avei ojeporu, ipor avei kangue raspe.
Piper yaguarundi Parodi (Piperceas)
Se emplea en infusin para brotar la fiebre rosada, sarampin y varicela.
Ojeporu ygur oguenoh hagua okpe ande pirre akanundu hrava fiebre rosada, sarapu, ha
mbirua (varicela).

KAARE
KAAR
Chenopodium ambrosioides L. (Quenopodiceas)
Sinnimos: Paico oloroso, mastruso, t de los Jesuitas.
Ambue hra(kura) hae : Paico oloroso, mastruso, t de los Jesuitas.
Parte utilizada: Sumidades (brotes).
Mbapa ojeporu ichugui: Hak rungue (hogue)
Propiedades: Digestivo, antianmico, antimicrobiano, antiparasitario y vermfugo.
Mbapa ojapo: Omboguapy tembiu, tuguype guar (sayju), tymba chuikura ha sevope guar
Indicaciones: La infusin de las hojas o de la parte area de la planta se usa en flatulencias,
dispepsias y trastornos gastrointestinales.
Tambin est indicado en el tratamiento de las lombrices humanas, y en uso externo contra parsitos
de la piel y picaduras de insectos.
En forma de cataplasmas calientes sobre furnculos y abscesos.
Mbape guarpa ipor: Ojetykua ytaku hogue ri ha oemboyu oepohano hagu tyevu, pyavai,
tyekue ha pya mbaasykura. Ojepuru sevoi oepohano hagua. Okguio ojepuru oepohano hagua
ande pirre osva tymba chuikura ha vcho andesuu hague. Cataplasma aku kaargui,
ojemo susua ha mbu ri.
Contraindicaciones: Embarazo, nios y personas con problemas renales.
Mbapepa ndoi: Hyeguasvape, mit ha tapicha hasva ipitikirime (rin).
Forma de empleo: Infusin (tres cucharaditas para una taza de agua o leche, tres veces al da
durante cinco das).
Como antiparasitario se toma preferentemente en ayunas (una vez al da). Para su uso externo
(fricciones, lavados y cataplasmas) se prepara una decoccin, aconsejndose mezclarlo con un
cocimiento de hojas de papaya.
Mbaichapa ojeporu: Ojetykua mbohapy (3) kuimbei kaar ri pete hrro ytaku tr kamby, ojeu
mbohapy jey pete rape, po (5) ra pukukue.
Sevoikura pohr ojeu pyharevete ojeu mboyve mbaeve.
Okguio ojepuru hagua (jepichy, jejohi tr cataplasma ramo) oembopupuvaer ha ipor
oembojehea mamne rogure.

50

Precauciones: A altas dosis puede originar irritacin de los riones.


aangareko hagua: Oemo tuichr ikatu ombyai ane pitikiri (rin).

KAPII KATI
KAPI KAT
Killyngia odorata Vahl. (Ciperceas)
Sinnimos: Jahap, jasape.
Ambue hra(kura) hae : Jahape, jasape.
Parte utilizada: Races
Mbapa ojeporu ichugui: Hapo
Propiedades: Digestivo, carminativo, antiespasmdico, diurtico y sudorfero.
Tambin tiene accin desinfectante de las vas genito-urinarias.
Mbapa ojapo: Omboguapy tembiu, yvytpe guar, tye rasy, anemonguaru ha anembohyi.
Omopot avei ande ty rape tymba chuikuragui (tyasy).
Indicaciones: Trastornos digestivos e infecciones genitales.
Mbape guarpa ipor: ande pya ndoiko porir. Mbaasy tapia tr tako rehegupe guar.
Forma de empleo: Se utiliza la raz en infusin (20 a 30 gramos para un litro de agua) o machacada
en mortero mezclada con agua o terer.
Mbaichapa ojeporu: Hapokue ojetykuapyre ytakpe oemboyu ter ojejosopyre ojeu yguicha
tr tererpe.

KARANDAY
KARANDAY
Copernicia australis Becc. (Palmceas)
Sinnimos: Palma de Caranday, palma negra.
Ambue hra(kura) hae : Palma de karanday, palma negra.
Parte utilizada: Races
Mbapa ojeporu ichugui: Hapo
Propiedades: Diurtico y depurativo.
Mbapa ojapo: anemonguaru ha omopot ande rete.
Indicaciones: Se usa para combatir la hidropesa, el reumatismo y la sfilis.
Mbape guarpa ipor: Hae poh hiypva (hidropesa), ikangue rasva ha kuimbae ha kua
hekovava mbaaspe gura, sfilis heiha.
Forma de empleo: Decoccin, en la dosis de 20 gramos para un litro de agua (cuatro cucharadas
soperas de races picadas o equivalente). Se toman varias tazas al da.
Mbaichapa ojeporu: Karanday rapo kui 20 gramo tr irundy (4) kuimbe, oembopupu pete litro
pe ha oemboyu heta jey pete ra pukukue.

51

KOKU
KOK
Allophylus edulis (St. Hil.) Radlk. Ex Warm. (Sapindceas)
Parte utilizada: Hojas.
Mbapa ojeporu ichugui: Hoge
Propiedades: Eficaz para el tratamiento de las afecciones del hgado y de las vas biliares. Tambin
como digestivo.
Mbapa ojapo: Ipor aipohano hagua mbaasy ande pypegua ha pyary rape. Omboguapy
tembiu.
Indicaciones: Para combatir la ictericia, as como diversas afecciones hepticas.
Mbape guarpa ipor: Ojepuru oepohano hagua pyaruru vai (ictericia hrava) ha heta pya
mbaasykurape guar.
Forma de empleo: Como infusin en el mate. Tambin en maceracin con agua como terer.
Mbaichapa ojeporu: Ojeporu kaape. Ojejosopyre y roysme tr tererpe.

KURATU
KURAT
Coriandrum sativum L. (Umbelferas)
Sinnimos: Cilantro, culantro, coriantro.
Ambue hra(kura) hae : Cilantro, culantro, oriandro.
Parte utilizada: Hojas y semillas.
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha haingue
Propiedades: Aperitivo, digestivo, carminativo. Tambin tiene propiedades antineurlgicas y
sudorficas.
Mbapa ojapo: anembojuruhe, omboguapy tembiu, yvytpe guar. Ipor avei ane nrviope
guar, anembohyi.
Indicaciones: Se emplea con gran xito en el tratamiento de los trastornos del estmago y de los
intestinos, especialmente dolores agudos, clicos e indigestiones. Estimula y vigoriza el sistema
nervioso. Sus propiedades sudorficas purifican la sangre de impurezas. Es indicado en el
tratamiento del histerismo y consecuentes dolores de cabeza.
Mbape guarpa ipor: Hae poh ou poritereva ande pya ha ande ryekue mbaaspe guar,
hasyeterei ramo andve, opambr ha ndosyryryvi hiupyre ha ndohasi ramo ande retpe.
Ombohaeve ha omopyat ande rajyguekura rembiapo, sistema nervioso heiha. Ojeporu
oporombohyi hagua ha omopot hagua tuguy mbae kygui.
Nervio mbaasy hrava histerismo peguar ipor avei. Ha ombohasa akrasy oguerva pva pe
mbaasy.
Formas de empleo: Se usan las hojas y tallos tiernos, en ensalada, en infusin o en decoccin; las
semillas y races, en cocimiento, una cucharada sopera por taza de agua (20 a 30 gramos por litro de
agua).
Mbaichapa ojeporu: Hogue ha hak kyrigui ojejapo ensalada. Ojetykua ytakpe tr
oembopupu oemboyu hagua . Haingue ha hapo oembopupu pete kuimbekue pete tepy pe
guar (20 tera 30 gramo, pete litro pe).

52

Precauciones: En altas dosis puede provocar convulsiones.


aangareko hagua: Oemo tuicha ramo ikatu anemboryryipa ha anemopya mano.

LINO
LINO
Linum usitatissimun L. (Linceas)
Sinnimos: Linaza, lino azul.
Ambue hra(kura) hae : Linaza, lino azul.
Parte utilizada: Semillas.
Mbapa ojeporu ichugui: Haingue.
Propiedades: Desinfectante de las vas respiratorias y genito-urinarias, antiinflamatorio y laxante.
Mbapa ojapo: Omopot tymba chugui ane pytuh rape, ha ande ty rape, tete tata ha rurpe
guar, anemoe hu.
Indicaciones: Tratamiento de las enfermedades infecciosas del aparato respiratorio.
Combate el reumatismo, la gota, las disenteras, la cistitis, nefritis y blenorragias.
Se utilizan en forma de cataplasma en el tratamiento y curacin de furnculos, granos, heridas y
otras enfermedades cutneas ( herpes, eczemas, etc.).
Mbape guarpa ipor: Ojeporu pytu rape mbaasykurape guar. Ombokatupyry tuguy guata (10)
ha omopot tetepy opavaveichagua mbae kygui.
Ipor kangue rasy, po tr py ruru (gota heiha), tyeruguy, tyasy, pitikiri mbaasy ha blenorragia
heiha umvape gura. Ojeporu cataplsmape oepohano hagua kuru vai, jarii, ekytngue ha ambue
mbaasy ande pire rehe osva (ue, temi vai umva).
Forma de empleo: Infusin o decoccin de 20 a 25 gramos para un litro de agua dos o tres tazas al
da. Como laxante basta una taza por da.
Cataplasma (15 a 20 gramos para medio litro de agua): se hierve hasta obtener una pasta
consistente, cuando est tibia se coloca extendida sobre un pao limpio, y se aplica directamente
sobre la parte afectada, se amarra y se deja hasta el da siguiente.
Mbape guarpa ipor: Ojeporu pytu rape mbaasykurape guar. Ombokatupyry tuguy guata (11)
ha omopot tetepy opavaveichagua mbae kygui.
Ipor kangue rasy, po tr py ruru (gota heiha), tyeruguy, tyasy, pitikiri mbaasy ha blenorragia
heiha umvape gura. Ojeporu cataplsmape oepohano hagua kuru vai, jarii, ekytngue ha ambue
mbaasy ande pire rehe osva (ue, temi vai umva).
Precauciones: Se recomienda utilizar las semillas enteras. La semilla triturada (harina) solo debe
utilizarse para uso externo.
aangareko hagua: Ipor ojeu haingue oemonguire. Oemonguipyre ojeporu okguio
oepohano hagua mbaasy.

LLANTEN
LLANTN
Plantago tomentosa Lam. y
Plantago major L. (Plantaginceas)
Sinnimos: Llantn blanco, llantn suave.
Ambue hra(kura) hae : Llantn blanco, llantn suave

10
11

Circulacin de la sangre.
Circulacin de la sangre.

53

Parte utilizada: Hojas y planta entera.


Mbapa ojeporu ichugui: Hogue tr kaavo ohaichaite.
Propiedades: Eupptico, digestivo, antisptico, antidisentrico y antiinflamatorio.
Mbapa ojapo: Omboguapy tembiu, omopot tymba chugui, type guar, tete tatpe guar.
Indicaciones: Es muy eficaz para combatir el ardor de estmago, afecciones de las vas
respiratorias, diarreas, disentera, flemas y catarros bronquiales.
Las grgaras con el t de llantn sirven para combatir las inflamaciones de la boca y de la garganta,
encas sanguinolentas; as como para curar las anginas y parotiditis. Las grgaras con el t
disminuyen la hinchazn de las amgdalas, evitando la operacin. Las hojas frescas machacadas,
empleadas en forma de emplasto, curan las lceras.
Mbape guarpa ipor: Iporiterei pyaraku, pytu rape mbaasy, tye, tyeruguy, tsyry ha karra
umvape gura.Te ojejapva llantngui, iporiterei ahyoheir: ou por juru, ahyo ha timbra
mbaasykurape guar. Ipor avei hayoguy ruru ha taykguy rasy pegura.
Te llantn guigua omboguejy embovore ahyo rai ruru, amigdalitis heiha. Hogue josopyre
omonguera ai oemor hiri.
Forma de empleo: Ts de llantn para el uso interno, 30 gramos para un litro de agua, tres o cuatro
tazas diarias.
Para grgaras, lociones y emplastos, 60 gramos para un litro de agua, varias veces al da.
Mbaichapa ojeporu: Te llantngui ojejapo hagua oemo 30 gramo pete litro pe; oemboyu
mbohapy tr irundy hrro, pete rape. Johi, juruhi ha ahyoheir katu oemovaer 60 gramo
pete litro pe ha ojepuru heta jey pete rape.

MALVA
MALVA
Malva sylvestris L. (Malvceas)
Sinnimos: Malva grande, malva verde, malva de la botica.
Ambue hra(kura) hae : Malva grande, malva verde, malva de la botica.
Parte utilizada: Hojas y flores.
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha ipoty.
Propiedades: Las hojas son anticatarrales, expectorantes, antiinflamatorias, laxantes, ligeramente
diurticas y emolientes.
Mbapa ojapo: Hogue ojeporu ambu, tsyry ha pytia jejoppe guar, tete tatpe guar,
oporomoe hu hagua, oporomonguaru, omohu ande pire ha ande pire kyru (mucosas).
Indicaciones: Catarros, bronquitis, asma, gripe y faringitis.
Tambin est indicada en el tratamiento de la obesidad por su accin laxante y por disminuir el
apetito.
En uso externo se emplea en irritaciones de los ojos, lavados de heridas, erupciones de la piel,
eczemas, abscesos y fornculos. Tambin en inflamaciones de la garganta.
Mbapa ojapo: Hogue ojeporu ambu, tsyry ha pytia jejoppe guar, tete tatpe guar,
oporomoe hu hagua, oporomonguaru, omohu ande pire ha ande pire kyru (mucosas).
Forma de empleo: En infusin (una cucharada de postre por taza de agua, cuatro o cinco veces al
da).
En uso externo se utiliza el cocimiento de las flores y de las hojas (30-50 gramos para un litro de
agua) para el lavado de los ojos, limpieza de heridas y en enfermedades de la piel. En forma de
grgaras en casos de inflamaciones de la garganta. En forma de cataplasmas en abscesos y
fornculos.
Mbaichapa ojeporu: Ygupe (pete kuimbei pete teppe guar, ojeu 4-5 jey pete rape).

54

Okguio ojepuru hagua, oembojy ipoty ha hogue (30-40 gramo, pete ltro pe) ojejohi hagua
ande resa, ekytngue ha mbaasy ande pire rehegua. Ojejahyohi hykuerpe ahyo rurpe guar.
Hatykue oemo kuru, pu ha pire ai rehe.

MANZANILLA
MANZANILLA
Matricaria chamomilla L. = Matricaria recutita L. (Compuestas)
Sinnimos: Camomilla, manzanilla inglesa.
Ambue hra(kura) hae: Camomilla, manzanilla inglesa
Parte utilizada: Hojas, flores y planta completa.
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue, ipoty ha opaite pe ana.
Propiedades: Antiinflamatorio, antimicrobiano, carminativo, espasmoltico, antiulceroso y
ligeramente sedante.
En uso externo es antisptico, antiinflamatorio y vulnerario.
Mbapa ojapo: Tete tatpe guar, orair tymba chui, tyepy yvytpe guar, tye rasy, a ha
kurukurape guar. Ombovevi mbae andu.
Okguio ojepuru oepohano ha oemopot hagua tete mbaasy, tete akanundu, a ha kurukura.
Indicaciones: Dispepsia, perturbaciones estomacales en general, diarreas, nuseas y flatulencias.
Menstruaciones dolorosas y como tranquilizante en nios.
En uso externo se utiliza para curar y cicatrizar heridas. Tambin se usa para cualquier afeccin de la
piel e inflamaciones de los ojos.
Mbape guarpa ipor: Hae poh pya oiko porvape guar: pyavai, pyapu, tye, pyajere ha
tyevpe guar. Ojeporu avei kua huguyguejy rasvape guar ha ombopya guapy hagua mitme.
Okguio ojepuru oepohano ha oemboty pyae hagua ekytngue. Avei ojeporu oembyaihpe tr
hasyhpe ande pire ha oepohano hagua tesa rasy.
Forma de empleo: En infusin, una cucharada sopera para dos tazas de agua, tres o cuatro tazas al
da antes de las comidas.
Para uso externo se prepara una infusin de 50 a 60 gramos para un litro de agua, y se aplica en
formas de compresas, lociones, lavados y baos oculares.
Mbaichapa ojeporu: Ojetykua hiri ytaku, pete kuimbekue moki hrro pe guar ha ojeu
mbohapy tr irundy hrro pete rape ojekaru rire.
Precauciones: La planta fresca puede ocasionar dermatitis y picazn en la piel.
aangareko hagua: Pe ana pyahu ikatu ombyai ande pire, anemohemi tra andejopi.

MARCELA
MARCELA
Achyrocline satureioides DC. (Compuestas)
Sinnimos: Jatei kaa, marcela hembra.
Ambue hra(kura) hae : Jatei kaa, marcela Hembra.
Parte utilizada: Hojas y ramas con flores.
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hak ipotre.
Propiedades: Estomquico, carminativo, antiinflamatorio y sedante. Tambin regula las
menstruaciones.
Mbapa ojapo: Oguereko tuicha pokatu pype guar, tyepy yvytpe guar, tete tatpe guar ha
ombovevi hagua mbaasy andu. Omo por avei kua ruguyguejy.

55

Indicaciones: La infusin se usa para combatir clicos, indigestiones, acidez y diversos trastornos
del aparato digestivo.
Externamente se usa la decoccin de esta planta como antisptico y antiinflamatorio en las
afecciones comunes de la mujer, en forma de baos y lavados.
Mbape guarpa ipor: Ygua akr ojeporu pya haspe guar, hiupy ndoguapi ramo, pyahipe
ha opa mbaaspe nomoingo poriva ane rembiu rape.
Okguio ojepuru ijygue kuangurape ojejohi hagua imbaasykura.
Forma de empleo: La infusin de las flores se prepara a la dosis de una cucharada sopera por taza
de agua.
La decoccin se obtiene a partir de 50 gramos de planta para un litro de agua.
Mbaichapa ojeporu: Ojeporu ipotykue yguar: pete kuimbe pete hrro pe guar.
Oembopupu 50 gramo pete ltro pe guar.

MBURUCUYA
MBURUKUJA
Passiflora caerulea L. (Pasiflorceas)
Sinnimos: Pasionaria, flor de la pasin.
Ambue hra(kura) hae: Pasionaria, flor de la pasin.
Parte utilizada: Hojas y planta completa.
Mbapa ojeporu ichugui: Ojepurupaite pe kaavo.
Propiedades: Antitusivo, broncodilatador, antidiarreico y anticonvulsivo.
Mbapa ojapo: Huu poh, oipyso ane pytuh rape, type guar (chiri), oryryipvape guar.
Indicaciones: Es recomendable para combatir el asma, la tos convulsa y la de origen nervioso.
Se emplea en las convulsiones infantiles, el deliriun tremens, los dolores de cabeza causados por
anormalidades nerviosas, la epilepsia y los ataques en general. Es un calmante de primer orden que
se puede emplear en las crisis nerviosas y neurastnicas; tambin en los insomnios.
Tambin el zumo de las hojas verdes o cogollos del Mburucuya, es un buen purgante y vomitivo.
Se utiliza para combatir el paludismo o terciana crnica.
Mbape guarpa ipor: Ipor mbaasy pytuh ojokosvape guar (asma hrava), huupuku ha huu
nrviogui omevape guar.
Ou por mit ha kakuaa ipyamanvape guar, erei ova aktavgui ha akrasy ova nervio
mbaasgui, epilepsia heiha ha pyamanokurape guar.
Iporiterei oporombopyaguapy hagua. Ikatu ojeporu mbaasy nrviogui ova kurape guar:
neurastenia hravape ha ipochva nrvioguipe; avei keraspe.
Mburukuja rogue kyri rykuere hae poh oporomboyva (purgante) ha gue apoha (vomitivo heiha).
Hae avei akanundu roy (paludismo) ha akanundu terciana hravape guar, hava akanundu jejevy
oguejy ha ojupva ijehegui.
Forma de empleo: Se usan tres cucharadas soperas por litro de agua en infusin. De sta se toman
dos o tres tazas al da.
Mbaichapa ojeporu: Pete litro ytaku ojetykua mbohapy kuimbe poh ri. Pvagui oemboyu
moki (2) tr mbohapy hrro pete rape.

56

MENTA
MENTA
Mentha piperita L. (Labiadas)
Sinnimos: Hierbabuena.
Ambue hra(kura) hae : Hierba buena
Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas.
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hungue ipotva.
Propiedades: Digestivo, carminativo, colertico, colagogo y antisptico. Tambin es expectorante y
fluidificante de las secreciones bronquiales. En uso externo tiene propiedades antiinflamatorias y
antispticas.
Mbapa ojapo: Omboguapy tembiu, tyepy yvytpe guar, omombaapo ande pya ojapo hagua
imbaero, omopot tete tymba chugui.
Pytia jejoppe guar, omboyku ambu pytu rappegua.
Okguio ojepuru tete tatpe guar ha orair hagua tymba chuikurape.
Indicaciones: Trastornos digestivos y del hgado. Eficaz contra los catarros porque favorece la
expectoracin. En uso externo esta indicada en afecciones reumticas y neuralgias.
Mbape guarpa ipor: Ndoiko porir ande pya ha ane rembiu ndoguapysir. Iporiterei tsyry
umvape guar, oguenoh okvo ambu ova teteppe.
Okguio ojeporu kangue raspe guar ha mbaasy nrviogui ovape guar.
Contraindicaciones: Embarazadas, mujeres lactantes ni en nios pequeos.
Mbapepa ndoi: Ndojepuruvaeri hyeguasvape guar, imemby kambvape, tr mit michme.
Forma de empleo: Infusin (una cucharadita por taza de agua, tres o cuatro tazas al da). Puede
combinarse con ans, manzanilla y cedrn.
Mbaichapa ojepuru: Ygur (pete kuimbei pete tepy pe guar, mbohapy tr irundy (4) jey
pete rape). Ikatu oembojesea ans, manzanilla ha cedrn rehe.
Precauciones: No usar ms de 30 das consecutivos.
aangareko hagua: 30 ra pevnte ojepuruvaer, ani ojehastei.

NARANJO
NARANJO
Citrus aurantium L. var. amara Link. (Rutceas)
Sinnimos: Naranjo amargo, naranjo cido, apep.
Ambue hra(kura) hae: Naranjo amargo, naranjo cido, apep.
Parte utilizada: Hojas, flores, frutos y corteza del fruto.
Mbapa ojepuru ichugui: Hogue, ipoty, hia ha hia pirekue.
Propiedades: Las hojas y las flores son espasmolticas y ligeramente sedantes, provocando sueo.
El fruto es rico en vitamina C. La corteza del fruto tiene accin sobre los vasos sanguineos
disminuyendo su fragilidad. Tambin tiene accin tnica y aperitiva.
Mbapa ojapo: Hogue ha ipoty ipor tye raspe guar, omokangy mbae andu ha anembohopehi.
Hia oguereko heta vitamina C. Hia pirekue omombarete ande ruguy ryru, antei ojeka rei.
anembohetiae avei ha anembojuruhe.
Indicaciones: Las hojas y las flores se utilizan en trastornos nerviosos y espasmos digestivos. A
veces se combina con ans, cedrn y otras plantas digestivas.

57

El fruto se utiliza en casos de escorbuto y la corteza del fruto se emplea como aperitivo y en el
tratamiento de las hemorroides, varices y otros trastornos de los vasos sanguneos.
Adems de sus propiedades medicinales, es un gran alimento y codiciado para la preparacin de
perfumes.
Mbape guarpa: Hogue ha ipoty ojepuru nrviope guar ha pya hasy ha tye raspe guar.
Oembojesea avei ans, cedrn ha ambue poh ande pya omboguapva rehe. Hia ojepuru
mbaasy escorbuto hravape guar ha hia pirekue ojepuru anembojuruhe hagua ha hemorridepe
guar, venas ha ambue tuguy syryha embyape.
Ojepuru hiupyr ha mbae ryaku por ojejapo hagua.
Forma de empleo: Las hojas se utilizan en infusin (10 a 15 gramos para un litro de agua) y las
flores en infusin mas concentrada (20 a 30 gramos para un litro)
La infusin de la corteza del fruto se prepara a la dosis de 20 gramos para un litro de agua.
Mbaichapa ojepuru: Hoguekue ojepuru yguar (10 tera 15 gramo, pete litro pe) ha ipoty ojeyu
hagua avei hese (20 tera 30 gramo, pete litro pe).
Hia pirekugui ojejapo ojeyu hagua, oemovaer 20 gramo, pete litro pe.

ANDYP
ANDYP
Genipa americana L. (Rubiceas)
Sinnimos: andypa guas, irayol, canuto.
Ambue hra(kura) hae: andypa guas, irayol, canuto.
Parte utilizada: Frutos, races y planta fresca.
Mbapa ojeporu ichugui: Hia, hapo ha hogue pyahu.
Propiedades: Depurativo, purgante, antirreumtico, cicatrizante y antisptico.
Mbapa ojapo: Omopot ande retepy, anemborye, kangue raspe guar, omonguera ande pire
oembyava, orair tymba chuikurape.
Indicaciones: Los frutos estn indicados en infecciones urinarias, en estreimiento y en lceras,
para desinfectarlas y cicatrizarlas.
Las races se usan como purgantes y en blenorragia.
El zumo de la planta fresca est indicado para curar grietas y lceras sifilticas.
Se utiliza el jugo de los frutos verdes como colorante azul para teir y hacer tatuajes.
Mbape guarpa: Hia ojepuru tyaspe guar, tekakapame guar, a oemopot ha ombopere
hagua .
Hapokue ojepuru anemborye hagua ha ambu yvygotyo osva peguar.
Hogue pyahu sumokupe oepohano pire ojekva ha ai sfilis guigua.
Hia aky rykuere ojepuru oembosay hovy hagua ha ojejapo hagua taanga ande pirre.
Forma de empleo: Decoccin de los frutos y races para uso interno o externo, o bien, el jugo de la
planta fresca para uso externo.
Mbaichapa ojepuru: Oembopupu hia ha hapokue oemboyu hagua tr ojepuru hagua okguio
pe mbaasre.

58

ANGAPIRY
ANGAPIRY
Schmidelia edulis A. St. Hil. (Sapindceas)
Sinnimos: Pitanga.
Ambue hra(kura) hae : Pitanga.
Parte utilizada: Hojas.
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue
Propiedades: Digestivo, tnico y estomacal.
Mbapa ojapo: Omboguapy tembiu, ombohetiae jekaru, pype guar.
Indicaciones: La infusin de esta planta sirve para combatir las dificultades digestivas y la acidez
ocasionada por el exceso de jugo gstrico en el estmago, especialmente despus de las comidas.
Mbape guarpa ipor: Ygur ojeporu ande pya ndoiko porir, oipea pyahi ova ande pya
opoieteregui imbaero hiuppe, jakaru rire.
Forma de empleo: En decoccin o en infusin. Una cucharada sopera por taza de agua.
Mbaichapa ojeporu: Oembopupu tr ojetykua hiri ytaku. Pete kuimbe pete hrro pe guar.

OREGANO
OREGANO
Origanum vulgare L. (Labiadas)
Parte utilizada: Sumidades floridas (brotes).
Mbapa ojeporu ichugui: Hungue ipoty reheve
Propiedades: Tnico, digestivo y antiespasmdico.
Por va externa tiene propiedades antispticas y cicatrizantes.
Mbapa ojapo: Ombohetiae jekaru, omboguapy tembiu, pyahaspe guar.
Okguio ojepuru oemopot hagua mbaasy ha omonguera ha omboty pyae hagua mbaasy.
Indicaciones: Se emplea en la cura de los resfrios, especialmente de los que ocasionan malestares
en la garganta, el pecho y los bronquios. Posee excelentes propiedades medicinales para combatir
los catarros crnicos de los bronquios, gripe y asma.
En trastornos digestivos: malas digestiones, clorosis y flatulencias. En uso externo se utiliza como
antisptico y cicatrizante en heridas y lceras.
Mbape guarpa ipor: Ipor resfro kura pohgu: ahyo rasy, pytia jejopy, pytuh rape rupigua
mbaaspe guar. Hae poh guasu iporitereva tsyry okuerasevape guar ha avei gripe ha
ahgope guar.
Ipor avei ipygui ndoiko porivape guar: hembiuguapysevape, mitrusu huguy kangvape
(clorosis) ha avei tyevpe guar.
Okguio ojepuru oemopot hagua mbaasy ha omboty hagua ekytngue ha ai.
Forma de empleo: Infusin a la dosis de tres cucharadas soperas por litro de agua. Cuatro tazas al
da.
Mbaichapa ojeporu: Ojetykua pete litro ytaku mbohapy kuimbe poh ri. Ha oemboyu irundy
(4) hrro pete rape.
Precauciones: No debe ser utilizada en periodos prolongados.
aangareko hagua: Ndojeporu areterei vaeri.

59

ORTIGA
PYNO
Lamium album L. ( Labiadas)
Sinnimos: Pyn, ortiga blanca, chichicaste.
Ambue hra(kura) hae : Pyno, ortiga blanca, chichicaste.
Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas (brotes).
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hungue ipoty reheve
Propiedades: Tnico, astringente, antisptico, demulcente y ligeramente hemosttico.
Mbapa ojapo: Ombohetiae jekaru, omok tembiu ratykue ande ryeppe, omopot tymba chugui,
omohu pire ha pirekyru (mucosas), ojoko tuguy eh.
Indicaciones: En diarreas y contra los catarros de las vas respiratorias.
La infusin de las hojas se aplica exteriormente, en lociones y compresas, sobre contusiones,
quemaduras, heridas y hemorroides.
Mbape guarpa ipor: Tye ha ambu ova putuh rappe poh.
Hogue rykue ojetykuapyre ytakpe ipor omonguera hagu ande rete oembota hague, kaigue,
ekytngue ha teviruguy: upevar oemyak pype mbaasy tr ao potmre oemo hiri.
Forma de empleo: Se emplea en infusin a la dosis de una cucharadita (5 gramos) por taza de
agua, cuatro a cinco tazas al da despus de las comidas.
Mbaichapa ojeporu: Ojetykua ytaku hogue ha ipotykue kuiri, pete kuimbei (5 gramo) pete
hrro pe gura ha oemboyu irundy (4) tera por (5) hrro pete rape ojekaru rire.
Precauciones: La planta fresca tiene una accin irritante sobre la piel.
aangareko hagua: Hogue pyahu ande jopi.

PARA PARAI
PARA PARAI
Jacaranda cuspidifolia Mart. (Bignoniceas)
Sinnimos: Karova, karova del Sur.
Ambue hra(kura) hae : Karva, karva del sur.
Parte utilizada: Corteza, leo y hojas.
Mbapa ojeporu ichugui: Ipire, hak, hogue
Propiedades: Depurativo, diurtico, antirreumtico, cicatrizante.
Mbapa ojapo: Omopot ande rete, anemonguaru, kangue raspe guar, ombopere ai.
Indicaciones: Para calmar la sed y en infecciones genito-urinarias. En uso externo para curar
heridas y lceras.
Mbape guarpa ipor: Ojoko yuhi (yuse). Ty rape rupi ova mbaasykurape guar.
Okguio ojeporu oepohano hagua ekytngue ha ai.
Forma de empleo: Decoccin de 20 a 30 gramos para un litro de agua.
Para calmar la sed se emplea simplemente machacada en agua.
Se usa la decoccin ms concentrada para curar heridas (hasta 50 gramos para un litro).
Mbaicha ojepuru: Oembopupu 20 tera 30 gramo, pete litro pe.
Ojeyu hagua ojejosnte ha oemboy.
Imbareteve ojepuru oepohano hagua ekyt ha ai, upevar oembopupu 50 gramo peve pete litro
pe.

60

PERDUDILLA
PERDUDILLA
Gomphrena decumbens Jacg. (Amarantceas)
Sinnimos: Perdudilla blanca, morot.
Ambue hra(kura) hae: Perdudilla blanca, morot.
Parte utilizada: Tallos y hojas.
Mbapa ojeporu ichugui: Hak ha hogue (hapo).
Propiedades: Diurtico y refrescante.
Mbapa ojapo: Oporomonguaru, poha roys.
Indicaciones: Edema, hidropesa y para combatir la sed.
Mbape guarpa ipor: Apirua, teteyppe guar, hyuspe guar.
Forma de empleo: Machacada en agua, como agua de bebida o mezclada como terer.
Mbaichapa ojepuru: Ojejosopyre oemboy, ojeyu hagua ter tererpe.

PEREJIL
PEREJIL
Petroselinum crispum (Mill.) A.W.Hill. (Umbelferas)
Parte utilizada: Frutos, hojas y races.
Mbapa ojeporu ichugui: Hia, hogue ha hapo.
Propiedades: Refrescante, depurativo, diurtico y emenagogo.
Mbapa ojapo: Poh roys, omopot ande retepy, oporomonguaru, ombohuguys por kume.
Indicaciones: Como diurtico en hidropesa e inflamaciones de la vejiga y del rin. Como
emenagogo para provocar la menstruacin.
Tambin se usa como condimento de las comidas o como bebida refrescante.
Mbape guarpa ipor: Oporomonguaru rupi ojepuru teteyppe ha tyryru ha pitikiri mbaaspe.
Ojepuru avei ombohuguyguejy hagua kume.
Ha tembiu oemohyaku hagu ha pe poh roys ramo.
Contraindicaciones: en embarazo porque a altas concentraciones es abortivo.
Mbapepa ndoi: Ndoupori hyeguasvape: Ojeu hetaiterei ramo, ikatu oporomomembykua.
Forma de empleo: Infusin de las hojas, 20 gramos para un litro de agua.
Infusin de las races, 10 a 15 gramos para un litro de agua. Infusin de los frutos, 2 a 5 gramos para
un litro.
Mbaichapa ojeporu: Hoguekue ri ojetykua hagua oemo 20 gramo, pete litro pe guar.
Hapokue 10 tera 15 gramo, ri ojetykua pete litro ytaku.
Hiakue ojeporu 2 tera 5 gramo, pete litro pe guar.
Precauciones: La planta fresca puede provocar irritacin en la piel, riones y hemorragias uterinas.
aangareko hagua: Ipyahpe ikatu ombopochy ande pire, ane pitikiri ha ikatu ombohuguyeh
kume.

61

POLEO
POLEO
Lippia ligustrina O. Kuntze var. paraguayensis (Verbenceas)
Sinnimos: Poleo de Castilla.
Ambue hra(kura) hae: Poleo de Castilla.
Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas (brotes).
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hu potykue.
Propiedades: Digestivo, tnico estomacal, carminativo,
antiasmtico y expectorante.
En concentraciones mayores es emenagogo y abortivo.
Mbapa ojapo: Omboguapy tembiu, ombohaeve ande pya, oguenoh yvytu tyepypegua.
Avei oguenoh ambu pytipegua ha andepytujokosva.
Oemo hetr ombohuguys kume ha oporomomembykua.
Indicaciones: En digestiones lentas y pesadas, flatulencias. En ronqueras, mezclado con miel.
Mbape guarpa ipor: Hembiu guapy mbeguvape ha ipya pohivape, hetepy yvytvape.
ane e pyu ramo ambojehea erare.
Contraindicaciones: En embarazo por su accin abortiva y en nios menores de dos aos.
Mbapepa ndoi: Hyeguasvape ikatgui omomembykua ichupe ha mit ohupytyva gueteri moki
(2) ary.
Forma de empleo: Se emplea toda la planta, fresca y florida, en infusin y en decoccin, en la
proporcin de una cucharadita por taza de agua. Se toma media hora despus de las comidas.
Mbaichapa ojeporu: Ojeporupaite pe ana: hak kyri ha ipoty, ojetykuapyre ytakpe ha avei
ipupu rykuere. Poleo (kukue) pete kuimbe pete hrro pe guar. Ikatu oemboyu media hora
ojekarupa rire.

ROMERO
ROMERO
Rosmarinus officinalis L. (Labiadas)
Parte utilizada: Sumidades floridas (brotes).
Mbapa ojeporu ichugui: Hungue ipotva
Propiedades: Sudorfero, estimulante de la digestin. Diurtico y espasmoltico. La esencia es
estimulante nervioso, carminativo, antisptico y emenagogo.
Mbapa ojapo: anembohyi, omokyre jekaru. Oporomonguaru ha ojepuru tyeraspe guar.
Hykuesngue (esencia) ombohaeve ane nervio, tyepy yvytpe guar, orair tymba chuikura ha
ombohuguys por kuangurape.
Indicaciones: En trastornos de la digestin y espasmos gastrointestinales. En concentraciones
mayores, para menstruaciones escasas, atrasadas y dolorosas.
En uso externo para el reumatismo, dolores musculares, problemas de la piel y cada del pelo.
Mbape guarpa ipor: Pya ndoiko porivape guar, pya hasy ha tyeraspe guar. Oemo
tuichave pe poha kua huguyguejy savape guar, tr oguejy ramo ichupe ohasa rire hira tr
hasy ramo chupe upe tuguyguejy.
Okguio ojeporu kangue raspe, tete raspe, ande pire oembyai ramo ha akrague kipe.
Contraindicaciones: En embarazo y problemas de prstata.
Mbapepa ndoi: Ndoi hyeguasvape ha iprstatagui hasvape.

62

Forma de empleo: Se utiliza en infusin de hojas y tallos (una cucharadita por taza, tres tazas al
da).
Las hojas secas se utilizan como condimento de alimentos.
En uso externo, se macera con alcohol o caa y se aplica en el cuero cabelludo para fortalecer los
cabellos y evitar su cada. Tambin en fricciones en reumatismo, lumbago, citica, artrosis. La
esencia se utiliza en aplicaciones contra piojos y ladillas.
Mbaichapa ojepuru: Ojejapo ygua hogue ha hakngugui (pete kuimbei pete teppe guar, ojeu
mbohapy (3) tepy pete rape)
Hogue pirukue ojepuru ombohe hagua tembiu.
Okguio ojepuru hagua ojejoso ha oemo alcohol ha cape omombarete hagua ane akrague ani
hagua hoa. Ojepuru avei ojepichy hagua kangue ha kangue juajuha rasy, tumby rasy, citica.
Hykuesngue (esencia) ojepuru kpe guar.
Precauciones: La esencia puede ocasionar irritacin en los riones y calor y enrojecimiento de la
piel.
aangareko hagua: Hykuesngue (esencia) ikatu ombyai ane pitikiri, ombyaku ha omopytmba
ande pire.

RUDA
RUDA
Ruta graveolens L. (Rutceas)
Parte utilizada: Sumidades antes de florecer (brotes).
Mbapa ojeporu ichugui: Hungue ipoty mboyve.
Propiedades: Emenagogo, abortivo, rubefaciente y revulsivo.
Mbapa ojapo: Ombohuguyguejy kume, oporomomembykua, omopyt ande pire, oemo
okguio oepohano hagua mbaasy hyepypegua (revulsiva).
Indicaciones: Esta indicada para normalizar las reglas suspendidas bruscamente.
En uso externo se emplea contra el reumatismo y en distintos problemas de la piel.
Mbape guarpa ipor: Omoingo por kua ruguyguejy opareva hekope.
Okguio ojeporu kangue raspe guar ha mbaasykura ande pire rehegupe.
Contraindicaciones: No se recomienda en embarazo por provocar aborto.
Mbapepa ndoi:
Naiporiete voi kua
hye guasvape. Ikatu
omomembykua ichupe.

ombohasyete

ha

Forma de empleo: Infusin de 2 a 5 gramos de planta para un litro de agua. Tomar dos tazas al da.
Contra las lombrices se usa de la siguiente manera: se hierve diez gramos de ruda en un cuarto litro
de aceite comestible y se toma dos cucharaditas por da Tambin se hacen enemas con la decoccin
de las hojas a la dosis de 10 gramos por litro de agua.
Mbaichapa ojeporu: 2 tera 5 gramo poh ri ojetykua pete litro ytaku. Oemboyu moki hrro
pete rape.
Sevoi tye raso pohgu picha oembosakoi: oembopupu pa (10) gramo ruda (kuikue) 1/4 aceite
javape ha pva ojeu moki kuimbeikue pete rape.
Avei ikatu oembosakoi pa (10) gramo ruda rogue (kuikue) oembopupu pete litro pe ha ojejapo
chugui lavativa heiha.
Precauciones: Planta muy txica, que a altas dosis provoca hemorragias uterinas intensas,
gastroenteritis, confusin mental e incluso la muerte.
aangareko hagua: Kaavo anembohasy tuichakuava, oemo heta ramo ikatu ombohuguyeh
tuicha mitryru kua reteppegua, ikatu oporombohye, anemoaktavyrai ha andejuka avei.

63

SALVIA
SALVIA
Salvia officinalis L. (Labiadas)
Sinnimos: T indgena, hierba sagrada, salvia real.
Ambue hra(kura) hae : T indgena, hierba sagrada, salvia real.
Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas (brotes).
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hungue ipotva.
Propiedades: Antisptico, facilitador de la digestin, emenagogo y antisudoral. En uso externo tiene
propiedades antispticas, antiinflamatorias y cicatrizantes.
Mbapa ojapo: Omopot tymba chugui, omboguapy tembiu, ombohuguys por kuangurape,
ojoko tyi. Okguio ojepuru tymba chupe guar, tete akanundpe guar ha omonguera ha
ombopere hagua pire ai.
Indicaciones: El t de salvia caliente corrige los problemas estomacales, los vmitos que muchas
veces siguen a las comidas, las ventosidades gstricas e intestinales, el dolor de cabeza resultante
de la mala digestin, etc.
Las hojas frescas son buenas para friccionar los dientes, a fin de blanquearlos. Adems refrescan y
fortifican las encas inflamadas.
El t de las flores, en enjuagues bucales sirve para curar las aftas (pequeas lceras o lesiones).
Las heridas, las llagas viejas y rebeldes, las lceras varicosas u otras lesiones crnicas de la piel,
sanan lavndolas con el cocimiento de salvia.
En grgaras, el t preparado en infusin de las hojas y flores de salvia, sirven para curar las
inflamaciones y mucosidades de la garganta, la amigdalitis y los dolores que dificultan la deglucin.
En caso de picaduras de abejas, avispas, mosquitos, etc., la friccin de la parte afectada con hojas
de salvia frescas y machacadas, proporciona alivio en poco tiempo. En catarros crnicos facilita la
expectoracin.
Mbape guarpa ipor: T aku salviaguigua ikatu omonguera pya mbaasykura tr gue,
vmito heha, ova karu rire. Ou por avei ande pyakutupr yvytu ha tyevpe guar. Omonguera
avei akrasy ova tembiuguapysegui.
Hogue kyringue ojeporu ojepichy hagu ti ha timbra .Ipor omomorot hagu ti ha omombarete
hagu timbra hasva, irurva.
T salvia poty guigua ipor juru aikura pohgu. Pevar ojejuruhi vaer ipype. Salvia jygue ipor
avei aikura itujmava ha okuerasevape guar, ande pire oembyai tapivape guar; oepohano
jejohi katu rupive.
T ojejapva salvia poty tr salvia rogugui, ipor ahyo rasy, ahyo rai ruru, amigdalitis hrava, ha
opichagua mbaasy ombohasykuva karu ha emboyu.
Salvia rogue kyri josopyre omonguera sapyaitpe kva tr ati andejopi hague. Hoguekue
josopyrpe ojepichy vaer hasyhpe.
Ambu opavevape oguenoh okpe mbae kya.
Contraindicaciones: Embarazo, lactancia y nios menores de dos aos.
Tambin est contraindicado en enfermos de rin.
Mbapepa ndoi: Hyeguasvape, imemby kambvape ha mit oguerekova gueteri moki (2) ary.
Ndoi avei ipitikirigui hasvape.
Forma de empleo: Para infusiones, utilizar 20 gramos de planta para un litro de agua, beber tres o
cuatro tazas por da.
Mbaichapa ojeporu: Yguar ojetykua 20 gramo ri pete litro y ha ojeu mbohapy tr irundy
hrrokue pete rape.
Precauciones: Reduce la secrecin de leche en mujeres lactantes. A dosis elevadas puede producir
trastornos nerviosos e irritaciones cutneas.
Se recomienda utilizarla en tratamientos discontnuos.

64

aangareko hagua: Nomokambi kua imemby kambvape.


Oemo hetr ikatu omoingo vai ane nerviokura ha ande pire.
Ojepytuuvaer jepi ha upi ojepuru jey ko poh.

SAUCO
SAUCO
Sambucus australis Cham. & Schlecht. (Caprifoliceas)
Parte utilizada: Hojas, frutos, cortezas y sobre todo las flores.
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue, hia, ipire ha ipoty.
Propiedades: Las flores del sauco secas tienen propiedades diurticas, antirreumticas, protectoras
de las venas y sudorficas. Los frutos son purgantes y antirreumticos.
Mbapa ojapo: Ipoty pirukue oporomonguaru, ojepuru kangue raspe guar, omombarete ande
ruguy syryha (venas) ha anembohyi.
Hiakue anembohye ha ojepuru kangue raspe guar.
Indicaciones: Se emplean en infusin contra los resfros, anginas, gripe, etc. La corteza, la raz y
las hojas, son indicadas en la retencin de la orina. Los baos con la decoccin de la corteza, hojas
y flores de saco son eficaces para los reumticos y en el tratamiento de las hemorroides.
En las enfermedades eruptivas, como el sarampin, la rubola, la escarlatina, la viruela. El t de las
flores es eficaz porque provoca inmediatamente la transpiracin.
Los frutos secos se tuestan, y despus de molidos sirven para la preparacin de un caf de
propiedades purgantes.
Mbape guarpa ipor: Sauco poty piru ojetykuva ytakpe ipor resfro, ahyo rasy ha hayoguy
rurpe guar, gripekura pohgu. Ipire, hapo ha hoguekue ou por ikuaru atevape. Kangue rasy,
teviruguy, hemorroides heihpe, ou por jahu (bao) ojejapva sauco pire, hogue tr ipotykue
jygupe.
T sauco potyguigua iporiterei sarapu, aknundu rubeola, akanundu ova pire apeno ha ahyo
rasy reheve, hrava escarlatina peguar, omboyi pyae ha por rupi hasvape . Hiakue omopot
tuguy ha pitikiri. Hia maimbe ha ijosopyrgui oiko cafe joguaha, ha iporiterei anembohye hagu.
Contraindicaciones: Mujeres embarazadas.
Mbapepa ndoi: Kua hyeguasvape.
Forma de empleo: Las hojas, flores y frutos, se usan en infusin, una cucharada sopera por taza de
agua, cuatro a cinco tazas al da. La corteza se usa en decoccin (mitad de la dosis que para la
infusin).
Para baos se usan de 30 a 40 gramos de planta para un litro de agua.
Mbaichapa ojeporu: Hogue, ipoty ha hia oemo pete kuimbekue pete hrro ytakpe guar.
Oemboyu irundy tr po harrokue pete rape.
Ipirekue pupu rykuere avei oemboyu. Saimivnte picharamo oemovaer.
Jahur (baos) oemo 30 tr 50 gramo, pete litro pe.
Precauciones: A dosis alta, sobre todo los frutos, pueden producir diarreas intensas.
aangareko hagua: Oemo hetr, hiakue, ikatu anembohye eterei.

SEN
SEN
Cassia angustifolia Vahl. (Leguminosas)
Parte utilizada: Hojas y frutos.
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hia

65

Propiedades: Purgante ligero.


Mbapa ojapo: anembohye kangymi.
Indicaciones: Estreimiento.
Mbape guarpa ipor: Sen hae poh hekaka atevape guar, anembohye.
Contraindicaciones: Embarazo, lactancia, menstruacin y hemorroides.
Tambin est contraindicado en personas que sufren inflamacin del tubo digestivo.
Mbapepa ndoi:
Ndoi kua hyeguasvape, imemby kambvape ha huguyguejvape.
Ndouvaeri avei heviembyava.
Upicha avei hyekugui (tubo digestivo) hasva ndouvaeri sen.
Forma de empleo: Una cucharadita por taza de agua, hirviendo dos minutos. Se toma una taza al
da.
Mbaichapa ojeporu: Pete kuimbe oembopupu, pete hrro pe moki aravoi aja. Oemboyu
pete hrro pete rape.
Precauciones: Dosis altas pueden provocar dolores intestinales y vmitos.
aangareko hagua: Oemo hetr ikatu anembohyerasy ha anemogue.

SIETE SANGRIAS
SIETE SANGRAS
Cuphea mesostemon Koehne (Litrceas)
Sinnimos: Sanguinaria.
Ambue hra(kura) hae:

Sanguinaria.

Parte utilizada: Planta entera.


Mbapa ojeporu ichugui: Pe ana ohaichaite.
Propiedades: Diurtico y depurativo.
Mbapa ojapo: Oporomonguaru ha omopot ande retepy.
Indicaciones: Es un excelente remedio contra la arteriosclerosis, la hipertensin arterial y las
palpitaciones del corazn.
Por sus propiedades depurativas, se usa en forma de t para limpiar la sangre y curar las
enfermedades venreas y el reumatismo. Asimismo limpia el estmago y los intestinos.
Mbape guarpa ipor: Ou poriterei karai tuja ha guaigui mbaasy arterioesclerosis hravape
guar, avei ipresin yvate ha ipya perervape.
Hae rupi mopotha, t chuguigua omopot tuguy, omonguera kangue rasy ha avei ojeporu oepohano
hagua kuimbae ha kua reko vai mbaasy (enfermedades venreas heha, sexo kura rupive ova
mbaasy). Avei omopot pya ha tyekue.
Forma de empleo: Se emplea toda la planta en infusin; una cucharadita por taza de agua.
Mbaichapa ojeporu: Ojeporupaite hogue, hapo ha hakngue, ojetyjua hagu hiri ytakpe: pete
kuimbei pete hrro pe guar.

TAPEKUE
TAPEKUE
Acanthospermum australe Kunze (Compuestas)
Sinnimos: Yp rupa.
Ambue hra(kura) hae : Yp rupa.

66

Parte utilizada: Planta completa.


Mbapa ojeporu ichugui: Pe ana ohaichaite.
Propiedades: Antiinflamatorio, depurativo y diurtico.
En uso externo antisptico y antiinflamatorio.
Mbapa ojapo: ande rete tat ha ruru poh, omopot ande retepy, oporomonguaru.
Okguio omopot tymba chugui ha omboguejy ande rete tata ha ruru.
Indicaciones: En uso interno, se emplea el t para tratar el reuma y la artritis.
En lavados vaginales contra la leucorrea y gonorrea.
La decoccin se emplea para limpiar heridas, lceras.
Mbape guarpa ipor: T tapekue guigua ipor ojeu kangue rasy ha kangue joajuha raspe (udo
rasy, artritis heiha).
Ijygue ojeporu oepohano hagua gonorrea ha leucorrea (mbuchagua osva ty rapgui); ojejohi
pype mbaasy.
Tapekue pupu rykuere omopot ha omonguera ekytngue ha ai.
Forma de empleo: En infusin, 30 gramos para un litro de agua.
Para uso externo se prepara a la dosis de 70 gramos para un litro de agua.
Mbaichapa ojeporu: Yguar ojepuru 30 gramo, pete litro pe.
Okguio ojepuru hagua oemo 70 gramo, pete litro pe.

TAROPE
TAROPE
Dorstenia brasiliensis Lam. = D. montevidensis Field. & Gardn. y
D. cayapia Well. y D. contrajerba L. (Urticceas)
Partes utilizadas: Hojas y races.
Mbapa ojepuru ichugui: Hogue ha hapo.
Propiedades: Estimulante, diafortico, febrfugo, diurtico, antiinflamatorio y antdoto de venenos.
Mbapa ojapo: Oporombohaeve, oporombohyi, akanundpe guar, opomonguaru, tete tatpe
guar, poh vennope guar.
Indicaciones: Las hojas se emplean para favorecer la sudoracin, en casos de fiebre, reuma y
dolores articulares.
Las races se emplean en fiebres y en picaduras de vboras y animales ponzoosos.
Mbape guarpa: Hogue ojepuru oporombohyi hagua aneakanundr, ane kangue ha kangue
juajuha rasr.
Forma de empleo: Decoccin de las hojas y las races, 20 gramos para un litro de agua.
En uso externo (picaduras de animales) se emplean las races machacadas en forma de cataplasma.
Mbaeichapa ojepuru: Oembopupu hogue ha hapo, 20 gramo, pete litro pe guar.
Okguio ojepuru hagua (andesur tymba vai) ojejoso hapo ha amo andesuu hague ri.
Precauciones: Hay que cuidar las dosis utilizadas, pues a concentraciones mayores pueden
provocar vmitos y diarreas.
aangareko hagua: Oemokuaavaer, oemo tuichaiterei ramo ikatu anemogue ha
anembohye.

67

TILO
TILO
Tilia europea L. (Tiliceas)
Sinnimos: Tila, tilo de Castilla.
Ambue hra(kura) hae: Tila, tilo de Castilla.
Propiedades: Tranquilizante, digestivo, antitusivo, antiespasmdico y sudorfico.
Mbapa ojapo: anembopyaguapy, omboguapy tembiu, hupe guar, tyeraspe guar,
anembohyi.
Indicaciones: En calambres y afecciones nerviosas. Muy recomendado en personas de edad
avanzada.
Cura con eficacia los catarros, tos, ronqueras y otras afecciones del aparato respiratorio.
Como sudorfero, el tilo estimula las funciones de la piel, disuelve y expulsa las toxinas mediante la
transpiracin o sudor del organismo.
Est indicado para combatir la digestin lenta y difcil, ayuda en el tratamiento del sarampin, la
viruela, la escarlatina, y en las menstruaciones dolorosas.
Mbape guarpa ipor: andeapa ramo, ande rajygue ombaapo vai ramo. Oiporuvaer karai ha
kuakarai ituja ha iguaigumava.
Omonguera ambu, huu, e pyu ha ambue mbaasy pytu rape rehegua.
Tilo ipor tyair. Ombohaeve ha omombaapo por ande pire. Omboyku ha oguenoh okpe kya
tyi rupive.
Ou poriterei hembiu guapy mbeguvape. Ha avei hasvape guar sarampu, mbirua ha akanundu
escarlatnagui (12). Ipor avei kua huguyguejy rasvape.
Forma de empleo: Se emplean las flores en infusin, una cucharada sopera por taza. Cuatro veces
al da.
Mbaichapa ojeporu: Ojeporu pete kuimbe tilo poty, pete tepy ytakpe guar (13). Ha pva
oemboyu irundy (4) jevy pete ra pukukue.

TOMILLO
TOMILLO
Thymus vulgaris L. (Labiadas)
Sinnimos: Salsero, tomillo vulgar.
Ambue hra(kura) hae: Salsero, tomillo vulgar.
Parte utilizada: Sumidades floridas (brotes).
Mbapa ojeporu ichugui: Huangue ipotva
Propiedades: Estimulante del apetito, colertico, espasmoltico, expectorante, antisptico, diurtico,
antihelmntico y antifngico.
Mbapa ojapo: anembojuruhe, omombaapo pya ojapo hagua imbaero, tyerasy poh, pytia
jejoppe guar, tymba chupe guar, oporomonguaru, vcho tetepypegua ha tete rehegua poh.

12
13

Akanundu escarlatina: fiebre caracterizada por manchas rojas en la piel.


Pete tepy ytakpe guar: para una taza de agua caliente.

68

Indicaciones: Se utiliza en afecciones digestivas: digestiones lentas, gastritis crnicas, flatulencias,


espasmos gastrointestinales, parasitosis, colitis e inapetencia. Es eficaz para la tos, catarros, gripes,
faringitis y bronquitis.
Tambin est indicado en infecciones urinarias. En uso externo se emplea en infecciones cutneas,
dolores reumticos, lceras y quemaduras.
Mbape guarpa ipor: Ojeporu ane rembiu rape ndoiko porir: Tembiu ndoguapy pyaesir,
pya hasy tapia, tyevu, tye rasy, sevoi ha ambue tye rasokura, tye chiri, juruhe.
Ojepuru oepohano hagua huu, tsyry, gripe, tpa, putyh rape rasy.
Ipor avei ty rape mbaaspe guar.
Okguio ojepuru oepohano hagua ande pirre osva mbaasy, kangue rasy, ai ha kaigue.
Forma de empleo: En infusin (una cucharadita por taza de agua, tres tazas al da). En forma de
bao se usa la decoccin de tomillo (50 gramos para un litro). Es muy aconsejable en los casos de
gota y reumatismo crnico.
Tambin se emplea, en lociones, en el tratamiento de heridas de difcil curacin.
Mbaichapa ojeporu: Oemboyta ramo, oemo pete kuimbei pete hrro takpe guar, ojeu
mbohapy jey pete rape.
Jahur (bao) oembojyva r 50 gramo tomillo pete litro pe guar. Iporiterei ojepuru py rurpe
guar ha kangue rasy tapipe guar
Ojeporu avei oepohano hagua pype ekytngue okueraseva.

TORONJIL
TORONJIL
Melissa officinalis L. (Labiadas)
Sinnimos: Melisa, toronjina.
Ambue hra(kura) hae : Melisa, toronjina.
Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas (brotes).
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hu ipotva.
Propiedades: Aperitivo, digestivo, carminativo, espasmoltico, ligeramente sedante, antisptico,
colertico, balsmico y cicatrizante.
Mbapa ojapo: anembojuruhe, omboguapy tembiu, tyepy yvytpe guar, tyeraspe guar,
anemoanduka kangyve, omopot tymba chugui, omombaapo pya ojapo hagua imbaero,
oanduka vevuive mbaasy, omonguera pire ai
Indicaciones: Se emplea en afecciones gstricas, flatulencias, espasmos y debilidad general.
Tambin est indicado en palpitaciones, nerviosismo, opresiones del corazn y jaquecas y otros
dolores de tipo nervioso.
En uso externo se utiliza para contusiones, dolores reumticos y heridas.
Los buches con t de toronjil calman los dolores de los dientes.
Mbape guarpa ipor: Ojepuru pya ndoiko porivape, tyepy yvytu, pya hasy ha tye rasy
jepokpe, kangy ha tetiaeme.
Ojepuru avei pya pererpe, naande pya guapir nerviogui, ane e ande jopr, akarasy vape
ha ambue mbaasy ova nervio ombaapo vagui.
Okguio ojepuru ambota vaihpe ande rete, kangue raspe ha ekytngurape.
Jajejuruhi ramo toronjil rykupe omombytuu andve ti rasy.
Forma de empleo: Se emplean las hojas frescas en infusin, una cucharadita sopera por taza de
agua, tres o ms tazas al da.
En uso externo se aplican las hojas en forma de cataplasma.

69

Mbaichapa ojeporu: Ojeporu hogue pyahu ytakpe, pete kuimbe pete tepy pe guar. Ojeu
mbohapy tr hetave jey pete rape.
Okguio ojepuru hagua oemo hoguekue mbaasy ohpe.
Precauciones: A dosis muy alta puede provocar sueo, depresin cardiaca y respiratoria e
hipotensin.
aangareko hagua: Oemo hetr ikatu anembohopehi, omokangy ane ea ha ane pytuh
ha omboguejy ande presin (ruguy mbaretekue)

VERBENA
VERBENA
Verbena bonariensis L. (Verbenceas)
Sinnimos: Yerba sagrada.
Ambue hra(kura) hae : Yerba sagrada.
Parte utilizada: Hojas y tallos tiernos.
Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hak pyahu
Propiedades: Aromtico, digestivo, astringente, vermfugo y ligeramente sedante.
Mbapa ojapo: Omohyaku por, omboguapy tembiu, tye poh, orair sevoikura, oanduka saive
andve temiandu.
Indicaciones: Molestias gstricas y hepticas, diarreas y clicos intestinales.
Mbape guarpa ipor: Ipor pya ha tye mbaasykurape guar, tye chiri, ha tyekue raspe guar.
Contraindicaciones: Mujeres embarazadas.
Mbapepa ndoi: Kua hyeguasva.
Forma de empleo: Infusin, 10 a 15 gramos para un litro de agua, tres tazas al da.
Mbaichapa ojepuru: Yguar, 10 a 15 gramo, pete litro pe, mbohapy (3) tepy pete rape.

YSYPO MILHOMBRES
YSYPO MILHOMBRES
Aristolochia triangularis Cham.
(Aristoloquiceas)
Sinnimos: Jarinha, Ipemi, patito, buche de pavo.
Ambue hra(kura) hae: Jarinha, ypemi, patito, buche
de pavo.
Parte utilizada: Ramas
Mbapa ojepuru ichugui: Hak
Propiedades: Depurativo y antirreumtico. Antdoto contra venenos de serpientes, araas,
alacranes.
Mbapa ojapo: Omopot ande retepy, kangue rasy poh.
Ojepuru mbi, andupe, japeusa ha ambue tymba vai andesuva pohgua.
Indicaciones: Se emplea la raz en forma de t con xito en el tratamiento de las afecciones del
aparato urogenital, y contra las enfermedades venreas.
En el tratamiento de las crisis articulares y rigidez de los miembros, de origen reumtico, tiene
maravillosos resultados. Se emplea exteriormente, en forma de compresas, para curar las llagas, las
heridas rebeldes, las mordeduras, etc.

70

Mbape guarpa ipor: Ojepuru hapokue kuaru rape mbaasykurape guar. Ha avei sexo
rehegua mbaasykurape guar, enfermedades venreas heva chupe.
Iporiterei oepohano hagua ipype ane kangue joajuhakura mbaasy ha ande rete hatmbr.
Ojeporu avei pire ri, ai, ekytngue vai okueraseva,
ha timbore (14) pohgu.
Contraindicaciones: Embarazo.
Mbapepa ndoi: Hyeguasvape.
Forma de empleo: Para uso interno se prepara una infusin, 30 gramos para un litro de agua,
tomando dos tazas al da. Para uso externo se emplea la decoccin (10 a 20 gramos para un litro).
Mbaichapa ojepuru: Ojeu hagua ojetykua pete litro ytaku 30 gramo pohme ha ojeu moki hrro
pete rape.
Okguio ojepuru hagua oembopupu
10 tera 20 gramo pete litro pe.
Precauciones: Es muy txico por va interna, produciendo graves diarreas y parlisis respiratoria. Se
recomienda su uso tpico exclusivamente.
aangareko hagua: Ojapo vai tuichakuaa ande rehe jau ramo, anembohye vaieterei ha
andepytujokokuaa.
Ojepuruvaer okguio ante.

ZARZAPARRILLA
ZARZAPARRILLA
Smilax aspera L. y Smilax officinalis Herb. Lucaean. ex Kunth. y Smilax siphilitica Humb. &
Bonpl. ex Willd. (Liliceas)
Parte utilizada: Races.
Mbapa ojeporu ichugui: Hapo
Propiedades: Depurativa y diurtica.
Mbapa ojapo: Omopot ande retepy, oporomonguaru.
Indicaciones: Enfermedades renales y venreas.
Artritis, reumatismo, gota y para combatir el cido rico.
Mbape guarpa ipor: Mbaasy pitikiri, tai ha tako rehegupe guar (enfermedades venreas).
Kangue rasy ha kangue juajuha raspe guar, po ha py rurpe guar, gota heiha. Ha ipor avei
cido rico heiha pohgu.
Contraindicaciones: Anemias.
Mbapepa ndoi: Huguyvape, hesayjvape.
Forma de empleo: En decoccin, una cucharadita por taza, tres a cuatro tazas al da, media hora
antes de las comidas.
Mbaichapa ojepuru: Oembopupu, pete kuimbei, pete teppe guar ha oemboyu mbohapy
(3) tr irundy (4) jevy pete rape.
Precauciones: Puede provocar vmitos y diarreas. Se recomienda tomarla en forma discontnua.
aangareko hagua: Ikatu anemogue ha anembohye. Ndojeumemevaeri.

14

Timbore: mordedura

71

BIBLIOGRAFIA
UMI KUATIAE POH ANA REHEGUA

Acosta, M. (1992) Vademecum de Plantas medicinales del Ecuador, Editorial Abya-Yala,


Quito (Ecuador).

Arteche, A. y cols. (1994) Vademecum de plantas medicinales, 2 ed., Editorial Citape, S.A.,
Vizcaya (Espaa).

Fonnegra, R. y Jimenez, S.L. (1999) Plantas medicinales aprobadas en Colombia, Editorial


Universidad de Antioquia, Medellin (Colombia).

Germosn-Robineau, L. (Ed.) (1997) Farmacopea vegetal Caribea,


Dsormeaux, Fort-de-France (Martinica).

Gonzalez-Torres, D.M. (1997) Catalogo de plantas medicinales usadas en Paraguay,


Asuncin (Paraguay).

Gupta, M.P. (Ed.) (1995) 270 Plantas medicinales Iberoamericanas, Editorial Presencia Ltda.,
Santaf de Bogot (Colombia).

Juscafresa, B. (1995) Guia de la Flora medicinal, Editorial Aedos, S.A., Barcelona (Espaa).

Malaret, A. (1970) Lexicn de Fauna y Flora, Editorial Aguirre, Madrid (Espaa).

Salvat (Eds.) (1977) Diccionario terminolgico de Ciencias mdicas, 11 ed., Barcelona


(Espaa).

Sabev, I.A. (1982) Como vivr sano, Editorial Renuevo, Buenos Aires (Argentina).

Centro de Educacin Ambiental. Municipalidad de Asuncin. Las plantas medicinales del


Paraguay... Parte de la cultura de nuestro pas. Paraguay (2000)

SPO/UY/2000/ED/PI/3

Editorial Emile

72

Você também pode gostar