Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Introduksyon
Ang Pilipinas ay tinawag na Perlas ng Silangan o Pearl of the Orient
Sea dahil sa angking kagandahan na tinataglay nito. Ang ganda ng
Pilipinas ay inihambing sa kagandahan ng isang perlas na matatagpuan
sa gitna ng karagatan. Ang kintab at ang kinang nito ay ang dahilan ng
pagkahumaling ng mga dahuyan sa bansa.
1 | Panitikang Asyano-Pilipinas
Demograpiya
Ang Pilipinas ay tila tatsulok ang hugis na matatagpuan sa pagitan
ng Taiwan (sa Hilaga) at Borneo (sa Timog). Napapalibutan ito ng
malalaking bahagi ng katubigan: ang Dagat-Celebes sa Timog, at Dagat
Tsina sa Kanluran. May 300,000 kilometrokuwadrado ang laki nito na
halos kasinlaki ng Italya at dalawang beses ang kalakihan sa Gresya.Ang
Pilipinas ay may kabuuang lawak ng lupa na may 115,707 milyang
kuwadrado. Ang pinakamalaking pulo o isla ay ang Luzon (40,420
milyang kuwadrado), sumusunod ang Mindanao (na may 36,537 milyang
kuwadrado) at ang huli ay ang pulo ng Visayas. Binubuo ang bansa ng
higit-kumulang na pitong libo, isang daan at pitong (7,107) mga pulo.
Ang lupain ng Pilipinas ay mataba kahit na ito ay mabundok. Ang
mga hanay ng bundok ay may makakapal na kagubatan na pumipigil sa
baha at pagguho ng mga lupa. Mayroon din itong malalawak na
kapatagan. Ang pinakamalawak ay iyong nasa kalagitnaang kapatagan
ng Luzon at ang kapatagan sa Mindanao. Naniniwala ang mga
siyentipiko na kung makabagogng paraan ng pagtatanim ang gagamitin
sa mga kapatagang ito, makakasapat ang ani para sa pangangailangan
ng bansa. Ang ating bansa ay mayroon ding malalawak at masasaganang
lambak, tulad ng Lambak ng Cagayan. Mayroon din itong masasaganang
talampas na matatagpuan sa Bukidnon. Maraming burol ang
matatagpuan sa iba't ibang panig ng kapuluan. Ang mabababang
bundok na matatagpuan sa mga gilid ng pulo ay nagsisilbing lupa para
sa pagpapastol. Ang Bundok Apo sa Mindanao ay may pinakamatas na
taluktok samantalang ang Bulkang Taal sa Batangas ang may
pinakamababa.
2 | Panitikang Asyano-Pilipinas
3 | Panitikang Asyano-Pilipinas
4 | Panitikang Asyano-Pilipinas
noong
Setyembre
1899
sa La
Independencia,
isang
pahayagan ng rebolusyon.
Noong ika-5 Hunyo 1898 ay kinomisyon ni Emilio Aguinaldo si
Julian Felipe, isang kompositor ng Cavite, na gumawa ng isang marcha
para sa mga rebolusyonaryo. Ginawa ni Felipe ang komposisyon sa loob
ng anim na araw, at noong ika-11 ng Hunyo, itininanghal ni Felipe ang
musika sa harapan ni Aguinaldo at ng kanyang mga tinyente. Pinatugtog
ng bandang San Francisco de Malabon ang marcha ng pambansang awit
habang iwinawagayway ang bandila ng Pilipinas.
Ang titik ng awit ni Palma ay isinalin sa Ingles ng mga edukador
na sina Camilo Osias at M.A.L. Lane noong 1920.Sa ilalim ni dating
Presidente Jose P. Laurel, isinalin ng Surian ng Wikang Pambansang
titik ng pambansang awit sa salitang Ingles at Pilipino noong 1943.
National Ideal ang naging pamagat nito sa Ingles at Diwang Bayan
naman sa Filipino.
Noong 1956 isinalin muli ang Espanyol na bersyon ng
pambansang awit ng isang grupo ng mga Pilipino, binubuo ng mga
musikero, manunulat at ilang opisyal ng pamahalaan na binuo ng
Kagawaran ng Edukasyon. Ang naging pamagat ng ginawa nilang
pagsasalin ay Lupang Hinirang, na siyang inihayag na opisyal na titik
ng pambansang awit noong 19 Disyembre 1963, sa ilalim ng
Proklamasyon ng Presidente bilang 60.
Lupang Hinirang
5 | Panitikang Asyano-Pilipinas
Sa dagat at bundok,
Sa simoy at sa langit mong
bughaw,
May dilag ang tula
At awit sa paglayang minamahal.
(salin sa Ingles)
Land of the Morning,
Child of the sun returning,
With fervor burning,
Thee do our souls adore.
6 | Panitikang Asyano-Pilipinas
Ang
Panitikan ng
Pilipinas sa
Ibat ibang
Panahon
awit
corrido
duplo
karagatan
comedia
moro-moro
cenakulo
sarsuwela
Awit
Ang corridor at awit ay magkatulad ng paksa, ang pagkakaiba
lamang ay ang awit ay binubuo ng 12 panting at ang corrido ay may 8
panting bawat taludtod. Ang mga sumusunod ay mga popular na awit:
Florante at laura
Doce pares sa kaharian ng pransiya
Salita at buhay ni segismundo
Bernando carpio
Principe florino by: ananias zorilla
Se don juan tenorio
Principe igminio
Francisco Balagtas
Wala pang makakapantay ng kalagayanginabot ni balagtas sa
Panitikang Pilipino. Mgasinulat ni balagtas:
bilang
handog
at
Ang Karilyo
Isang dulang ang mga nagsisiganap ay mga tautauhang karton.
Ang Cenaculo
Isang dulang naglalarawan ng buong buhay sa muling pagkabuhay
ngating panginoon.Ito rin ang pasyon. Dalawang uri ng cenaculo:
Hablada- hindi inaawit kung hindi patula
Cantada ito ang inaawit katulad ng pasyon.
Ang Moro-Moro
Dula-dulaang ang usapan sa moro-moro ay patula at karaniwang
matataas ang tono ni Amedato at Antone
Adbal at miserena
Rosalona, mohamet at constanza
Tribulasyon!
Lahat:
Tribulasyon!
Hari:
Bilyako 1:
Diyatat bilyaka?
Sino sa kanila?
Bilyako 1:
Bilyaka 2:
Hwag paniwalaan.
Siyay bulaan!
(Magkakaingay)
Hari:
Bilyako 1:
Bilyaka 2:
Akoy nalalaan!
Kung kagabi lamang ang sinabi niya,
Hindi maaarit kamiy magkasama;
Kamiy namamasyal ng irog kong sinta,
Panong mananakaw ang ibon sa hawla?
Hari:
Bilyaka 2:
Hari:
Bilyako 2:
Hari:
Nagpapahintulot!
Bilyako 2:
(Lalapit at bubulong)
Hari:
Abay ng Reyna:
Aba ng Reyna:
Tulang Korido
-
Halimbawa:
Ibong Adarna
Ang namumuno sa Kahariang Berbanya ay si Haring Fernando.
Tinutulungan naman siya ng kanyang asawang si Reyna Valeriana sa
pamamahala. May tatlo silang anak, si Don Pedro, ang panganay, si Don
Diego, ang ikalawa at si Don Juan, ang bunso, na pawang sinanay na
maging pinuno.
Isang gabi, napanaginipan ng hari na pinatay ng dalawang lalaki
ang kanyang bunso na naging sanhi ng kanyang pagkakasakit.
Kalungkutan ang namayani sa buong kaharian dahil dito. Sa maraming
manggagamot na tumingin, isa ang nagsabi na ang tanging lunas ay ang
Ibong Adarna. Inutusan ng hari si Don Pedro upang hanapin ang ibong
magpapagaling sa kanya. Pagkalipas ng ilang taon, hindi ito nakabalik
sapagkat naging bato nang tamaan ng dumi ng ibon sa Bundok Tabor.
Ang sumunod ay si Don Diego. Katulad din ng kapalaran ni Don Diego.
Humingi ng pahintulot si Don Juan sa ama na siya ang huhuli sa ibon at
hahanap sa kanyang mga kapatid.
Naglakbay si Don Juan na ang tanging baon ay limang tinapay.
Ang isang natitirang tinapay ay ibinigay niya sa isang ketonging humingi
sa kanya ng limos. Naisalaysay niya sa ketongin ang kanyang pakay.
Tinulungan naman siya ng ketonging makipagkita sa ermitanyo.
Tinuruan siya ng ermitanyo kung paano makikilala at mahuhuli ang
Ibong Adarna. Binigyan siya nito ng isang labaha at panghiwa sa
kanyang palad, pitong dayap na ipipiga niya rito upang hindi siya
makatulog at gintong sintas na gagamiting panali sa ibon.
Si Don Juan ay naghintay sa ilalim ng punungkahoy na kung
tawagin ay Piedras Platas. Inaantok na siya nang dumating ang ibon.
Sinunod niya ang lahat ng sinabi ng ermitanyo kaya madali niyang
12.
Diario de Viaje de Norte Amerika (Talaaraan ng Paglalakbay
sa Hilagang Amerika)
12.
Mga Kahirapan ng Pilipinas Tinutukoy rito ni Lopez Jaena
ang maling pamamalakad at edukasyon sa Pilipinas 1887.
Iba pang mga Propagandista
Antonio Luna
Si Antonio Luna ay isang parmasyotikong
dinakip
at
ipinatapon
ng
mga
Kastila
sa
Espanya.Sumanib siya sa Kilusang Propaganda at
Mariano Ponce
Si
Mariano
Ponce
ay
naging
tagapamahalang patnugot, mananalambuhay, at
mananaliksik ng Kilusang Propaganda. Siya ay
nagkubli sa mga sagisag na panulat naTikbalang,
Kalipulako at Naning. Nagbigay-diin ang
kaniyang mga sanaysay sa kahalagahan ng
edukasyon; ipinagtanggol ang kaniyang mga
kababayan sa pag-upasala ng mga banyaga at
inilahad ang mga karaingan ng bayan.
Ilan sa kanyang mga akda
1.
3. Sobre Filipinas
4. Ang Mga Pilipino Sa Indo-Tsina
Pedro Paterno
Si Pedro Paterno ay isang iskolar,
dramaturgo, mananaliksik at nobelista ng
Kilusang Propaganda. Sumapi rin siya sa
Kapatiran ng mga Mason at sa Asociacion
Hispano-Pilipino upang itaguyod ang layunin ng
mga Propagandista. Siya ang unang manunulat
na Pilipinong nakalaya sa sensura sa panitikan sa
mga huling araw ng pananakop ng Kastila.
Ilan sa kanyang mga akda
1. Ninay kauna-unahang nobelang panlipunan sa wikang Kastila
na sinulat ng isang Pilipino.
2. A Mi Madre (Sa Aking Ina) nagsasaad ng kahalagahan ng isang
ina, na nagiging malungkot ang isang tahanan kung wala ito.
3. Sampaguitas Y Poesias Varias katipunan ng kanyang mga tula.
Kabanata VIII
Mga Alaala
Habang binabagtas ni Ibarra ang isang pook sa Maynila, marami
siyang naalala. Kabilang dito ang mga kalesa at karumatang hindi
tumitigil sa pagbibiyahe, mga taong may ibat-ibang uri ng kasuotan na
katulad ng mga Europeo, Intsik, Pilipino, mga babaing naglalako ng mga
bungang-kahoy, mga lalakinh hubad na nagpapasan, mga ponda at
restauran at pati ang mga karitong hila ng mga makupad na kalabaw.
Kabanata IX
Mga Suliranin Tungkol sa Bayan
May isang karwaheng nakatigil sa tapat ng bahay ni Kapitan
Tiyago. Ang nakasakay sa loob nito ay si Tiya Isabel at hinihintay na
lamang na sumakay si Maria. Biglang dumating si Padre Damaso at
kinausap
si
Kapitan
Tiago.
Tutol
si
Padre
Damaso
sa
pakikipagmabutihan ni Maria Clara kay Ibarra.
Kabanata X
Ang San Diego
Ang San Diego ay isang karaniwang bayan sa Pilipinas na nasa
isang baybayin ng isang lawa at my malalapad na bukirin at palayan.
Mula sa pinakamataas na bahagi ng simboryo ng simbahan, halos
natatanaw ang kabuuan ng bayan.
Kabanata XI
Ang mga Makapangyarihan
Ang San Diego ay maihahalintulad sa Roma at Italya sa mahigpit
na pag-aagawan sa kapangyarihan pamunuan ng bayan. Ang alperes at
si Padre Salvi ang siyang makapangyarihan dito.
Kabanata XII
Araw ng mga Patay
Ang sementeryo ng San Diego ay nasa kalagitnaan ng isang
malawak na palayan at may bakod na lumang pader at kawayan. Sa
ibang bahagi ng libingan, may dalawang tao ang humuhukay ng
Kabanata XIV
Si Pilosopo Tasyo
Si Pilosopo Tasyo ay dating Don Anastacio. Dahil sa katalinuhan,
pinatigil saiya sa pag-aaral ng kanyang ina dahil ang gusto nito para sa
anak ay maging isang pari.
Kabanata XV
Ang mga Sakristan
Si Crispin at Basilio ay magkapatid na sakristan. Nagtatrabaho
sila sa simbahan na taga kampana na sineswelduhan lang ng 2.00 kada
buwan. Pinapalo sila at pinagbintangan na mgananakaw sa simbahan.
Kapag nalaman ito ni Sisa ay siguradong magagalit ito.
Kabanata XVI
Si Sisa
Si Sisa ay nakatira sa isang maliit na dampa na sa labas ng bayan.
May isang oras din bago marating ang kanyang tirahan mula sa
kabayanan. Kapuspalad si Sisa sapagkat nakapag-asawa siya ng lalaking
iresponsable, walang pakialam sa buhay, sugarol at palaboy sa
lansangan. Si Sisa lamang ang kumakalinga kay Basilio at Crispin. Dahil
sa kapabayaan ng kanyang asawa, naipagbili niya ang mga alahas niya
ng siya ay dalaga pa. Minsan lang umuwi ang kanyang asawa at
sinasaktan pa siya.
Kabanata XVII
Si Basilio
Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong sugatan ang ulo.
Dumadaloy ang masaganang dugo. Tinanong ni Sisa kung bakit naiwan
si Crispin. Sinabi ni Basilio na napagbintangan na nagnakaw ng
dalawang onsa si Crispin. Hindi niya sinabi ang parusang natikman ng
kapatid sa kamay ng sakristan mayor.
Kabanata XVIII
Mga Kaluluwang Naghihirap
Dumeretso si Sisa sa ksina ng kumbento. Nakiusap si Sisa sa
tagapagluto kung maari niyang makausap ang pari. Pero, sinabi sa
kanyang hindi sapagkat may sakit ito. Tinanong niya ang tagapagluto,
Kung nasaan si Crispin. Ang sagot sa kanyang tanong ay parang
bombang sumabog sa kanyang pandinig: Si Crispin ay nagtanan din
pagkatapos na makapagnakaw ng dalawang onsa at pagkawala ng
pagkawala ng makapatid. Naipagbigay alam na ng alila sa utos ng kura
ang pangyayari sa kwartel. Ang mga guwardiya sibil ay maaring nasa
dampa na nina Sisa upang hulihin ang magkapatid, pagdiin pa ng alila.
Kabanata XIX
Mga Suliranin ng Isang Guro
Kahit na dumaan ang malakas na bagyo,ang lawa ay hindi
gaanong nabagabag. Palibhasa ito ay napapaligiran ng mga bundok. Sa
tabi ng lawa, nag-uusap sina Ibarra at ang binatang guro. Itinuro ng
guro kay Ibarra kung saang panig ng lawa itinapon ang labi ni Don
Rafael.
Kabanata XX
Ang Pulong sa Tribunal
Ang tribunal ay isang malaking bulwagan na siyang pinagtitipunan
at lugar na pulungan mga may kapangyarihang mga tao sa bayan. May
labing isang araw na lamang ang nalalabi at pista na. Tinuligsa ni Don
Felipo ang tinyente mayor at kapitan dahil malabo pa ang mga
paghahanda sa pyesta.
Kabanata XXI
Mga Pagdurusa ni Sisa
Kabanata XXIX
Ang Umaga
Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at ginamit ang mga
hiyas na itinatago nila.Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula ang
prusisyon. Ito ay dinaan sa ilalim ng tolda at inilawan ng matatandang
dalaga na kausap sa kapatiran ni San Francisco.
Kabanata XXXIV
Ang Pananghalian
Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre Damaso. Lahat
bumati sa kanya, maliban kay Ibarra. Nahalata ng alkalde na panay ang
pasaring ni Pari Damaso kay Ibarra. Sinikap na ibahin nito ang usapan,
pero patuloy ang pari sa pagsasaring. Walang kibo na lamang si Ibarra.
Pero, nang ungkatin ni Pari Damaso ang tungklol sa pagkamatay ng ama
ni Ibarrang may kasamang pag-aglahi. Sumulak ang dugo ni Ibarra.
Biglang dinaluhong niya si Pari Damaso at sasaksakin nito sa dibdib.
Pero, pinigilan siya ni Maria.
Kabanata XXXV
Mga Usap-usapan
Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra at Padre Damaso ay
madaling kumalat sa buong San Diego. Sa mga usapan, hindi matukoy
kung sino ang may katwiran sa dalawa. Handa ang binata na dungisan
ang kamay nito sa sinumang lumapastanganan sa kanyang ama.
Kabanata XXXVI
Ang Unang Suliranin
Isang malaking gulo ang nangyayari sa bahay ni Tiyago dahil sa
hindi inaasahang pagdating ng Kapitan-Heneral. Si Maria ay panay ang
pagtangis at hindi pinakikinggan ang payo ng kanyang ale at ni Andeng.
Paano nga, pinagbawalan si Maria ng kanyang ama na makipag-usap
kay Ibarra habang hindi pa inaalis ang eskomonyon sa binata.
Kabanata XXXVII
Ang Kapitan-Heneral
Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap niya kaagad si
Ibarra. Samantala, kinausap muna niya ang binatang Taga-Maynila na
nagkamaling lumabas habang nagsesermon sa misa si Padre Damaso.
Ang paglabas ng binata sa simbahan ay ikinagalit ni Damaso.
Namumutla at nginig ang buong katawan ng binata ng pumasok siyang
kausapin ng Heneral. Ngunit, ng lumabas na ito, nakangiti na siya. Ito
ay tanda ng mabuting ugali ng Kapitan-Heneral. Mayroon siyang
panahon basta sa katarungan.
Kabanata XXXVIII
Ang Prusisyon
Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na pagdupikal ng
mga batingaw ay nagbabadyang inilabas na ang prusisyon. Ang mga
binata na halos lahat ay mayroong dalang sinding parol. Kasamang
naglalakad ni Kapitan Heneral ang mga kagawad, si Kapitan Tiyago, ang
alkalde, ang alperes at si Ibarra at patungo sa bahay ng kapitan.
Kabanata XXXIX
Si Donya Consolacion
Kahit na napatapat ang prusisyon sa bahay ni Donya Consolacion
ay pinid na pinid. Nang umagang iyon, ang asawa ng alperes at
paraluman ng mga guwardiya sibil ay hindi nakapagsimba. Paano hindi
siya pinayagang lumabas ng kanyang asawa. Ikinahihiya ng alperes ang
katawa-tawang pagdadamit nito. Ang kanya namang amoy katulad ng
kalaguyo ng mga guwardiya sibil. Pero, para sa sarili ni Donya
Consolacion siya ay higit pa ngang maganda kaysa kay Maria Clara.
Kabanata XL
Ang Karapatan at Lakas
Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang sindihan ang mga
kuwitis. Ang huling pailaw ay parang bulkan habang ang daan ay
naliliwanagan ng luces de Bengala na siyang nagsisilbing ilaw sa mga
taong naglalakad patungo sa liwasang bayan. Tapos na ang unang
bahagi ng dula nang pumasok si Ibarra. Umugong ang bulungan, pero
hindi ito pinansin ni Ibarra. Malugod na binati niya ang kasintahan at
ang mga kasama nito.
Kabanata XLI
Dalawang Dalawa
Dahil sa nangyari hindi dalawin ng antok si Ibarra, kaya naisipan
nitong gumawa sa kanyang laboratoryo. Pamaya-maya pumasok ang
kanyang utusan at sinabing mayroon siyang panauhing taga-bukid.
Pinapatuloy niya ito ng hindi man lamang lumilingon. Ang kanyang
panauhin ay si Elias. Tatlo ang pakay ni Elias sa pagpunta niya kay
Ibarra. Una, ay upang ipaalam na nilalagnat o may sakit si Maria Clara.
Ikalawa, magpapaalam na siya kay Ibarra sapagkat nakatakda siyang
magtungo sa Batangas at ikatlo, itatanong niya sa binata kung wala
Kabanata LII
Ang Baraha ng Patay at ang mga Anino
Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa
mga dahong tuyo at alikabok ng makipot ng daang patungo sa libingan.
May tatlong anino na paanas na naguusap sa ilalim ng pinto ng libingan.
Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng kaharap si Elias. Hindi raw
pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas na minsan ni Ibarra ang
buhay nito. Tumugon ang unang anino na ito nga ay pumayag na
sumama sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang kanyang asawa
upang ipagamot. Siya ang sasalakay sa kumbento upang makaganti siya
sa kura.
Kabanata LIII
Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw
na nakita sa libingan ng nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno ng
mga kapatiran ni San Francisco, may 20 ang nakita niyang kandila na
sinindihan. Panaghoy at paghikbi naman ang narinig ni Ermana sipa
kahit na malayo ang kanyang bahay sa libingan. Sa pulpito, binigyang
diin naman ng kura sa kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa
purgartoryo.
Kabanata LIV
Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at Walang Di Nagkakamit ng Parusa
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga
kasulatan, nabasa niya ang tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at
tinanong niya kay Ibarra kung ano ang relasyon nito sa kanya. Halos
nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang sabihin ni Ibarra na iyon ang
kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa, ito ay isang
Baskongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng matinding
kasawian sa kanilang buhay.
Kabanata LV
Ang Pagkakagulo
Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang
kumain. Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-walo
rin ng gabi ang nakatakdang paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang
sumapit ang ikawalo, napaupo sa isang sulok ang pari samantalang ang
magkaibigan ay hindi malaman ang gagawin. Nang tumugtog ang
kampana, silang lahat ay tumindig upang magdasal.
Kabanata LVI
Ang mga Sabi at Kuro-kuro
Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang buong
bayan ng San Diego. Ni isa mang tao ay walang makitang naglalakad sa
gitna ng daan. Tahimik na tahimik ang buong paligid. Pamaya-maya,
isang bata ang naglakas loob na magbukas ng bintana at inilibot ang
paningin. Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba na
magbukas ng bintana. Ang mga magkakapit-bahay ay nagbalitaan.
Lubhang kalagim-lagim daw ang nagdaang gabi tulad noong
mandambong si Balat. Sa kanilang pag-uusap, lumilitaw na si Kapitan
Pablo raw ang sumalakay.
Kabanata LVII
Vae Victus! Sa Aba ng Mga Manlulupig
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang
tinatanong kung kaalam si Ibarra sa nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit
din niyang walang kamalay-malay si Ibarra sapagkat ang ginawa ay
upang ipaghiganti ang kanilang amang pinatay sa palo ng mga sibil.
Dahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa limang bangkay, ito
ay umiling. Nakita niya ang kanyang kapatid na si Bruno sa tadtad ng
saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay Lucas na may tali pang
Lubid sa leeg. Dahil sa patuloy itong walang immik kahit sa sunodsunod ang pagtatanong sa kanya. Nagpuyos sa galit ang alperes. Iniutos
na paluin ng yantok si Tarsilo hanggang sa magdugo ang buong katawan
nito.
Kabanata LVIII
Ang Sinumpa
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Nakakapaso ang
sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis. Mag-iikalawa ng
hapon ng dumating ang isang kariton na hila ang isang baka. Tinangka
ng mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at kalagan ang mga hayop na
humihila sa kariton. Pero pinagbawalan sila ni Kapitana Maria at
sinabing kapag ginawan nila iyon, mahihirapan sa paglakad ng kanilang
ka-anak ng bilanggo. Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang
umugong ang salitaan na kung sino pa ang may sala ay siya pa itong
walang tali. Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na gapusin siya ng mga
kawal ng abot-siko.
Kabanata LIX
Pag-ibig sa Bayan
Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay nakarating
at napalathala sa mga diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang nagmula
sa kumbento. Iba-iba ang estilo ng mga balitang lumaganap. Sa ibang
kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga nag-aaral daw sa
mga heswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging pilibustero. Sa
kabilang dako sa isang pagtitipon sa Intramuros na dinaluhan ng mga
dalaga, mga asawa at mga anak ng kawani ang tema ng kanilang paguusap ay ang tungkol din sa naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang
lalaking komang galit na galit daw ang heneral kay Ibarra sapagkat
naging napakabuti pa nito sa binata. Sinabi naman ng isang ginang na
talagang walang utang na loob ang mga indio kayat di dapat silang
ituring na mga tunay na tao.
Kabanata LX
Ikakasal na si Maria Clara
Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-asawang de
Espadaa na kapwa itinuring na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili
ni Donya Virtorina ang usapan. Sinabi na kung babarilin si Ibarra, iyon
ang nararapat sapagkat siya ay isang pilibustero. Bagamat namumutla
at mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga bisita. Humantong ang
usapan tungkol sa pagpapakasal nina Maria at Linares. Nagkayarian din
na magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya si Tiya Isabel na kung ano
ang nasa loob ni Maria tungkol sa napipinto nitong pakikipag-isang
dibdib. Sa wari, desidido na si Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat
nakini-kinita niyang siyay maglalabas-masok sa palasyo sa sandaling
maging manugang niya si Linares. Si Linares ang tagapayo ng Kapitan
Heneral, kayat inaakala ni Tiyago na siya ay kaiinggitan ng mga tao.
Kabanata LXI
Ang Barilan sa Lawa
Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na
itatago siya sa bahay ng isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni
Subalit nang makita ni Sisa ang tanod, kumaripas ito ng takbo. Takot.
Hinabol ni Basilio ang ina, pero binato siya ng alilang babaing nasa
daan.
Kabanata LXIV
Katapusan
Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria, nanirahan na si
Padre Damaso sa Maynila. Namatay si Padre Damaso sa sama ng loob.
Sa kabilang dako, si Padre Salvi habang hinihintay niya ang pagiging
obispo ay nanungkulan pansamantala sa kumbento ng Sta. Clara na
pinasukan ni Maria Clara. Kasunod nito ay umalis na rin sa San Diego
at nanirahan na sa Maynila. Ilang linggo naman bago naging ganap na
mongha si Maria, si Kapitan Tiyago ay dumanas ng sapin-saping
paghihirap ng damdamin, nangayayat ng husto, naging mapag-isip at
nawalan ng tiwala sa mga kainuman. Pagkagaling niya sa kumbento,
sinabihan niya si Tiya Isabel na umuwi na ito sa Malabon o sa San Diego
sapagkat gusto na lamang mabuhay mag-isa.
Buod ng El Filibusterismo
Ang Fili ay nagsisimula sa isang paglalakbay ng bapor sa pagitan
ng Maynila at Laguna. Kabilang sa mga pasahero ang mag-aalahas at
nagbabalatkayong si Simoun na dili iba't si Ibarra, ang makatang si
Isagani, at si Basilio. Itong huli, na ngayo'y binata na. Labintatlong taon
na ang nakalipas mula nang mamatay si Elias at si Sisa.
Nakarating si Basilio sa San Diego at sa isang makasaysayang
pagkakataon ay nakatagpo ni Simoun sa pagdalaw niya sa pinagbaunan
sa kanyang ina sa loob ng libingan ng mga Ibarra. Nkilala niyang si
Simoun ay si Ibarra na nagbabalatkayo; at upang ang ganitong lihim ay
huwag mabunyag, ay tinangka ni Simoun na patayi si Basilio. Datapwa't
nakapaghunos-dli siya at sa halip ay hinikayat ang binata na makiisa sa
kanyang layuning maghiganti sa Pamahalaang Kastila sa Pilipinas. Si
Basilio ay tumanggi dahil sa ibig niyang matapos ang kanyang pag-aaral.
Habang ang Kapitan Henereal ay nagliliwaliw sa Los Banos, ang
mga estudyanteng Pilipino ay naghain ng isang kahilingan sa Kanyang
Mi Ultimo Adios
Adios, Patria adorada, region del sol querida,
Perla del Mar de Oriente, nuestro perdido Eden!
A darte voy alegre la triste mustia vida,
Y fuera ms brillante ms fresca, ms florida,
Tambien por t la diera, la diera por tu bien.
En campos de batalla, luchando con delirio
Otros te dan sus vidas sin dudas, sin pesar;
El sitio nada importa, ciprs, laurel lirio,
Cadalso campo abierto, combate cruel martirio,
Lo mismo es si lo piden la patria y el hogar.
Yo muero cuando veo que el cielo se colora
Y al fin anuncia el da trs lbrego capuz;
Si grana necesitas para teir tu aurora,
A La Juventud Filipino
Alza su tersa frente,
Juventud Filipina, en este dia!
Luce resplandeciente
Tu rica gallardia,
Bella esperanza de la Patria Mia!
Vuela, genio grandioso,
Y les infunde noble pensamiento,
Antonio Luna
Noche Buena
Sa itaas ng isang libis ng bundok ay may isang tahanang kubo na
yari sa balu-baluktot na sanga ng kahoy. Ang kubo ay nasa tabi ng
batisan at nakukublihan ng malaking punongkahoy. Dooy nananahanan
ang isang mag-anak na Tagalog na ang ikinabubuhay ay nanggagaling sa
pangangaso at pangangahoy. Isang matandang lalaki ang nagtitistis ng
mga dahon ng niyog upang gawing walis.Sa isang dako naman ay isang
dalaga ang nagsisilid ng mga dayap, gulay at itlog sa buslo. Isang batang
lalaki at isang batang babae ang naglalaro sa tabi ng isang batang payat,
maputla at malungkot na nakaupo sa isang punong nakabuwal. Ang
batang ito ay si basilio. Si basilio ay may sugat sa paa at inaaliw ng
dalawang bata. kapag gumaling na ang paa mo ay maglalaro tayo ng
piko. Anang batang babae.Aakyat tayo sa itaas ng bundok at paiinumin
kita ng dugo ng usa upang ikaw ay tumaba.Anang batang lalaki. Ang
lahat ng masusuyong salita ay tinugon niya ng isang malungkot na
ngiti.Tinanaw niya ang kanyang paa at pagkatapos ay ang maningning
na araw.
Iniutos ng matanda sa apong dalaga na ipagbili ang mga walis
upang may magugol sa ano mang pamasko para sa kanyang mga
kapatid. Ang hinihiling ng batang lalaki ay rebentador at ang babae
naman ay humiling ng manika.Ano ang gusto mo?ang tanong ng
matanda kay basilio. Ako po bay nagkasakit nang mahigit sa isang
buwan?Dalawang buwan buhat nang makuha ka naming sugatan.
Akala namin ay hindi ka na mabubuhay Gantihan po sana ng diyos
ang inyong kabutihan.Kami poy mahirap lamang. Ang nais ko poy
dumalaw sa aking ina at sa bunsong kapatid ko na nasa bayan. Marahil
poy nag-hihinagpis sila sa paghahanap sa akin. Ikaw ay may
karamdaman pa at ang bayan mo ay malayo. Maghahatinggabi na bago
makarating doon. Hindi ko po inaalintana ang layo. Ang nais ko poy
magkasalo kami sa pagkain kahit na isang tuyo lamang ang ulam. Kami
poy laging magkakasama kung mga araw na ganito, kayat itinangis nila
marahil ang aking pagkawala.
ang
Narating din ni basilio ang san diego. Tinungo niya agad ang
tahanan nilang sira-sira, ngunit walang tao.Siyay nagtanong. Nabatid
niyang nabaliw ang kanyang ina at palibut-libot na lamang sa mga
lansangan. Kay crispin ay wala siyang nabalitaang anuman. Bagamat
nangangalog ang kanyang tuhod ay tumakbo rin siyang paika-ika upang
hanapin ang kanyang ina. Sa tahanan ni kapitang basilio ay napansin
ang paika-ika takbo ng isang batang lalaki na patungo sa
pinanggalingan ng tinig ng baliw. Nang sandaling iyon ay umaawit si sisa
sa tapat ng bagong alperes. Ang babaing nasa durungawan ng dalaga
wari, ay matamang nakikinig. Iniutos ng babae sa bantay na paakyatin
si sisa. Nang makita ni sisa ang tanod at narinig ang tinig nito, siyay
tumakbong papalayo sapagkat takot na takot. Si basiliong nagmamasid
lamnag sa kanyang ina ay tumakbo ring iika-ika, sa pangambang
mawala sa kanyang paningin si sisa.
Tingnan ninyo hinahabol ng bata ang baliw. Ang nasambit ng
isang alilang babaing nasa daan. hayan ang iyo! at binato ang bata,
Sayang at nakatali ang aso, Tinamaan si basilio, ngunit hindi siya
tumigil sa pagtakbo. Nabulabog ang mga aso at gansa, kayat ang ilang
matatakutin ay nagpinid ng bintana, sa pag-aakalang may gulo na
naman. Nasa labas na sila ng bayan. Hininaan ni sisa ang pagtakbo
sapagkat malayo na siya sa humahabol. Inay ako si basilio, ang muling
sigaw ng bata. Si sisay nakarating sa gubat. Si basilioy hindi
humihiwalay sa anino ng kanyang ina. Makailan siyang narapa, ngunit
hindi siya nakaramdam ng sakit, sapagkat isang damdamin ang
naghahari sa kanyang kaluluwa- ang abutan ang kanyang ina at
mayakap niya ito. Hindi niya inalintana ang mga tinik sa kanyang paa,
huwag lamang siyang maiwan.
Si Sisay nasok sa pinot ng libingan ng matandang Kastila, na nasa
may punong- baliti. Pinilit ni Basiliong buksan ang pinto, ngunit itoy
nakalapat at ubus-lakas na ipinag sasanga ang mga yayat na bisig ng
baliw upang huwag mabuksan. Inay, ako si basilio na iyong anak! ang
sigaw ni basilio na tuloy naparapa. Ngunit lalong itinungkod ng baliw
ang kanyang mga paa sa lupa. Pasuntok na binayo ni basilio ang pinto at
inumpog ang kanyang duguang ulo, ngunit wala ring nangyari. Binalak
niyang umakyat sa bakod na bato, ngunit wala naman siyang
makapitan. Natanaw niya ang isang sanga ng baliting nakaapit sa isang
puno. Inakyat niya ang puno at pagkatapos makapanguyapit sa sanga ay
Panahon ng Himagsikan
(1896 1900)
Kaligirang Kasaysayan
Hindi naipagkaloob sa mga Pilipino ang mga hinihinging
pagbabago ng mga Propagandista. Naging bingi ang pamahalaan,
nagpatuloy ang pang-aapi at pagsasamantala, at naging mahigpit pa sa
mga Pilipino ang pamahalaan at simbahan. Ang mga mabuting balakin
sana ng Inang Espanya sa Pilipinas ay nasasalungat pa rin ng mga
prayleng nangaghari rito.
Nang dahil sa mga pangyayaring iyon, ilan sa mga mamamayang
Pilipinong Kabilang sa pangkat ng La Liga Filipina (isang samahang
sibiko na pinaghihinalaang mapanghimagsik at naging dahilan ng
pagkatapon sa Dapitan ng nagtatag na si Jose Rizal) na tulad nina
Andres Bonifacio, Emilio Jacinto, Apolinario Mabini, Jose Palma, Pio
Velenzuela, at iba pa, ay nagsipagsabi na wala nang natitirang lunas
kundi ang manghimagsik. Ang naging laman ng panitikan ay pawang
pagtuligsa sa pamahalaan at simabahan at pagbibigay-payo sa mga
Pilipino upang magkaisa at maghanda nang matamo ang inaasam na
kalayaan.
Andres Bonifacio
Apolinario Mabini
Ipinanganak sa Talaga,Tanauan Batangas
noong ika- 23 ng Hulyo, 1864 ng mga pulubing
magulang at pinahirapan habang buhay ng
paralitiko, si Apolinario mabini ay lumaki pa rin
bilang isang magaling na manunulat, abogado at
makabayan. Kilala siya bilang Dakilang
Paralitiko at Utak ng Rebolusiyon. Siya ang
pangalawa sa walong anak ni Inocencio Mabini
at Dionisia Maranan.
Sa kabila ng kahirapan, si Mabini ay nakatamo ng sertipiko bilang
guro noong Marso ng 1887 at nakatapos ng abogasiya noong 1894. Siya
ay tinanggap sa Hukom noong 1895.
Minalas siya noong 1896 nang nagkasakit siya ng trangkaso na
siyang naging sanhi ng kanyang pagiging paralitiko nang pang-habang
buhay. Sa kabila nito ipinagpatuloy pa rin niya ang trabahong notariyo
at sinuportahan niya ang kilusang reporma na siyang naging dahilan ng
kanyang pagkabilanggo hangang Hunyo ng 1897.
Nang dumating ang himagsikang Pilipino at Amerikano,
si Mabini ang naghikayat sa kanyang mga kababayan na lumaban at
mamatay para sa ating kalayaan. Nilikha niya ang kanyang pinka-tanyag
na "Ang Tunay na Dekalogo".
Si Mabini ay nagsilbing tagapayo ni Heneral Emilio Aguinaldo.
Pinayuhan niya si Aguinaldo na palitan ang diktadurang anyo ng
pamahalaan sa rebolusiyonaryo. Inayos niya ang mga bayan at
probinsiya at ang husgado at mga puwersang pulis, at nilkha niya ang
mga alituntunin ng hukbong sandatahan. Noong nagpulong-pulong ang
Rebolusiyonaryong Kongreso sa Barasoain, Malolos, Bulacan siya ang
naging Pinunong Ministro ni Aguinaldo. Tumulong siya sa pag-likha ng
Saligang Batas. Samakatuwid, nararapat lamang na tawagin siyang
"Utak ng Rebolusiyon."
Nagpatuloy pa siya sa pag-likha ng mga artikulo sa pagtaguyod ng
reporma habang nagtatago, subalit siya ay hinuli ng mga Amerikano
noong ika-10 ng Septiyembre,1899. Pagkatapos na siya'y palayain noong
Emilio Jacinto
Sagisag ng kabataang mapanghimagsik. Si
Jacinto ay kinikilalang bilang Utak ng Katipunan,
sapagkat tumayo siyang kanang-kamay ni
Bonifacio, na hindi niya hiniwalayan liban na
lamang sa huling yugto ng panghihimagsik, nang
masugo siya sa Laguna at si Bonifacio namay
sa Cavite. Anak-mahirap din, si
Apolinario Mabini
EL VERDADERO DECLOGO
PRIMERO. Ama a Dios y a tu honor sobre todas las cosas: a Dios, como
fuente de toda verdad, de toda justicia y de toda actividad; el honor,
nico poder que te obligar a ser veraz, justo y trabajador.
SEGUNDO. Adora a Dios en la forma que tu conciencia estime ms recta
y digna, porque en tu conciencia; que reprueba tus actos malos y
aplaude los buenos, habla tu Dios.
TERCERO. Cultiva las aptitudes especiales que Dios te ha dado,
trabajando y estudiando en la medida de tus fuerzas, sin separarte
jams del camino del bien y de la justicia, para procurar tu propia
perfeccin y por este medio contribuir al progreso de la humanidad: as
realizars la misin que el mismo Dios te ha sealado en esta vida, y
realizndola tendrs honor, y tenindola glorificars a tu Dios.
CUARTO. Ama a tu Patria despus de Dios y de tu honor y ms que a ti
mismo, pues ella es el nico paraso que Dios te ha dado en esta vida; el
nico patrimonio de tu raza, la nica herencia de tus antepasados; y el
nico porvenir de tu descendencia: por ella tienes vida, amor e intereses;
felicidad, honor y Dios.
QUINTO. Procura la felicidad de tu Patria antes que la tuya propia,
haciendo de ella el reinado de la razn, de la justicia y del trabajo; pues
si ella es feliz, felices tambin habis de ser tu y tu familia.
SEXTO. Procura la independencia de tu Patria, porque t slo puedes
tener verdadero inters por su engrandecimiento y dignificacin, como
que
su
independencia
constituye
tu
propia
libertad;
su
engrandecimiento, tu perfeccin, y su dignificacin, tu propia gloria e
inmortalidad.
SPTIMO. No reconozcas en tu Patria la autoridad de ninguna persona
que no haya sido elegida por ti y por tus compatriotas, porque toda
autoridad emana de Dios, y como Dios habla en la conciencia de cada
ay
kahoy
na
walang
lilim,
kundi
damong
makamandag.
mga
anak;
kung
ang
umaakay
ay
tungo
sa
sama,
ang
alalahanin
kasanggulan.
ang
inang
pinagbuharan
at
nag-iwi
sa
iyong
9.
Ang
taong
matalino'y
ang
may
pag-iingat
sa
bawat
ng
matamis
niyang
liwanag
ang
nangagkaisang
LIWANAG AT DILIM
ngunit
sumusugat
dumampot.
Ang ningning ay maraya.
sa
kamay
ng
nagaganyak
na
at
ng
kasakiman
maningning,lalong-lalo
na
ang
ay
nagpupumilit
mga
hari
at
na
lumitaw
na
mga
Pinuno
na
lumipas
na
pinapanginoon
ng
Tagalog
ay
labis
na
KALAYAAN
sa
taoy
wala
ang
kalayaan
ay
dili
mangyayaring
niyang
sarili
upang
mamalagi
at
madagdagan
ang
kanyang
itinakwil
at
pinayurakan
ang
Kalayaang
kataasan
ng
kapangyarihan
at
mangangahas
na
Sa
pag-ibig
nunukal
ang
kinakailangan
pagdadamayan
at
pagkakaisang nagbibigay ng di-maulatang lakas, maging sa pagaabuluyan at pagtutulungan ng isat isa, maging sa pagsasanggalang ng
mga banal na matwid ng kalahatan.
Sa aba ng mga Bayang hindi pinamamahayan ng pag-ibig at
binubulag ng hamak na pagsasarili! Ang masasama ay walang ibang
ninanasa kundi ang ganitong kalagayan, at inuulalan pat pinapasukan
ng mga pagkakaalit, kaguluhan, pagtataniman, at pagpapatayan,
sapagkat kinakailangan ng kanilang kasamaan na ang Anak ng Bayan ay
magkabukod-bukod upang kung mahina nat dukha sa mga pag-iiringan
ay makapagpasasa sila sa kanyang kahinaan at kadukhaan.
O, sino ang makapagsasaysay ng mga himalang gawa ng pag-ibig?
Ang pagkakaisa na siya niyang kauna-unahang nagiging bunga ay
siyang lakas at kabuhayan; at kung at kung nagkakaisa nat nag-iibigan,
ang lalong malalaking hirap ay magaang pasanin at ang munting ligayay
nilalasap na malaki. Kung bakit nangyayari ang ganito ay di matatalos
ng mga pusong hindi nagdadamdam ng tunay na pag-ibig sa kapwa.
At upang mapagkilalang magaling na ang pag-ibig ay siya ngang
susi at mutya ng kapayapaan at ligaya, ikaw na bumabasa nitong
magugulong talata: Mapagnanakawan mo kaya, mapagdadayaan o
matatampalasan ang iyong inat mga kapatid? Hindi nga, sapagkat silay
iyong iniibig, at bagkus pang dadamayan ng dugo at sampu ng buhay
kung silay makikitang inaapi ng iba.
Gayon
din
naman
kung
ang
lahat
ay
mag-iibigan
at
magpapalagayang tunay na magkakapatid. Mawawala ang mga pagaapihan, ang lahat ng nagbibigay ng madlang pasakit at di-mabatang
mga kapaitan.
Kung ang pag-ibig sa kapwa ay wala, nilulunod ng malabis na
pagsasarili ang magagandang akala. Ang mga tapat na nais at ang
tinatawag na marunong ay ang mabuting magparaan upang magtamasa
mong
kalimutan
na
ang
bagong
pamumuhay
ay
Kinakailangan
ngang
matalastas
mot
mabuksang
at
nang
huwag
masayang
ang
di-masukat
mong
mga
pinuhunan.
Ang bayan na ditoy sinasabi ko ay hindi ang kapisanan ng mga
taong nananahan sa gayong lugar, kundi ang katipunan ng lahat ng
Tagalog; ng lahat na tumubo sa Sangkapuluan.
Dapwat ang alinmang katipunan at pagkakaisa ay nangangailangan ng isang pinakaulo, ng isang kapangyarihang una sa lahat na
sukat makapagbigay ng magandang ayos, makapagpanatili ng tunay na
pagkakaisa at makapag-akay sa hangganang ninais, katulad ng
sasakyang itinutugpa ng bihasang piloto, na kung itoy mawala ay
nanganganib na maligaw at abutin ng kakila-kilabot na kamatayan sa
laot ng dagat, na di makaaasang makaduduong sa pampang ng maligaya
at payapang kabuhayang hinahanap.
Ang pinakaulong ito ay siyang tinatawag ng Pamahalaan o
Gobyerno at ang gaganap ng kapangyarihan ay pinangangalanang mga
Pinuno ng Bayan.
Ang kadahilanan nga ng mga Pinuno ay ang Bayan, at ang
kagalingan at kaginhawaan nito ay siyang tanging dapat tunguhin ng
lahat nilang gawa at kautusan.
Ano pa mang mangyayari, ang mga Pinuno ay siyang mananagot.
Tungkol nila ang umakay sa Bayan sa ikagiginhawa. Kailan pa mat
maghirap at maligaw ay kasalanan nila.
At kung ang nagkakasala sa isang tao ay pinarusahan, ano kaya
ang nararapat sa nagkakasala sa Bayan, sa yutat yutang mga kapwa?
Sakalit ang pagkaligaw ay dahil di nababatid ang daan, anot hindi
pinabayaang mag-akay ang isang nakaaalam?
Lisanin na natin ang pag-uugaling dinadala ang dating paniniwala na ang mga Pinuno ay panginoon ng Bayan at magaling ang
kaginhawahan ng lahat ay siya nilang tungkol upang huwag nilang
makalimutan.
Akoy naniniwala at lubos kong pinananaligan na ang kaluwagan
ng alinmang Bayan ay sa kanya din dapat na hanapin. Ang Bayang
nakakikilala at umiibig sa matwid, na inaakay ng kabaitan at mahal ang
kaasalan, ay di pababahala sa kangino pa mang panginoon, di paiilalim
sa kapangyarihan ng lakas at daya. Di aalalay sa palalot masibang
kaliluhan na maghari sa taluktok ng kataasan.
Kaya ngat dahil sa itoy siya kong pinaniniwalaan ay siya ko
namang ipinaliliwanag sa Anak ng Bayan, pagkat sa paraang ito lamang
makakalimutan nat di na masasabi kailanman sa atin ang sumusunod
na mga titulo ni Baltazar:
Kaliluhat sama ang uloy nagtayo at ang kabaitan kimit
nakayuko.
Nakita na nga natin na ang lahat ay magkakapantay; at ang
kataasan ng mga pinuno ay di tinataglay ng sarili nilang pagkatao
pagkat silay kapantay din ng lahat.
Kaya ngat ang alinmang kapangyarihan upang maging tunay at
matwid ay sa Bayan lamang at sa kanyang mga tunay na Pinakakatawan dapat na manggaling.
Sa madaling salita, di dapat nating kilalanin ang pagkatao ng mga
Pinuno na mataas kaysa madla. Ang pagsunod at pagkilala sa kanila ay
dahil sa kapangyarihang ipinagkaloob ng Bayan, suma-katwid, ang
kabuuan ng mga kapangyarihan ng bawat isa.
Sa bagay na ito, ang sumusunod sa mga pinunong inilagay ng
Bayan ay dito sumusunod, at sa paraang itoy nakikipag-isa sa
binibigyang
halaga
ay
pinanggagalingan
ng
malalaking
kauuwian.
kinakaaway
ng
dili-dili
itong
kahambal-hambal
na
talinghaga.
Saanman
dumoon
ang
pusong
malinis
na
ng
mga
inaalagaan.
Masdan
natin
ang
naturang
mayayaman,
malalaki,
at
dalawang
palad
ang
mukha,
Nais mo bang malaman kung sino ako? Kung gayoy makinig: Ako
ay ang simula nang mga bagay na higit na dakila, higit na maganda at
higit na kapuri-puri, marangal at iniingatan, na maaaring matamo ng
sangkatauhan. Nang dahil sa akin ay nalaglag ang mga ulong may
korona; nang dahil sa akin ay nawasak ang mga trono at napalitan at
nadurog ang mga koronang ginto; nang dahil sa aking adhikain ay
nabigo at namatay ang siga ng Santa Inkisisyon na ginamit ng mga
prayle para busabusin ang libo at libong mamamayan; nang dahil sa
adhikain koy napagkakaisa ang mga tao at kinalilimutan ng bawat isa
ang pansariling pakinabang at walang nakikita kundi ang higit na
kabutihan ng lahat; nang dahil sa akin ay natimawa ang mga alipin at
nahango mula sa lusak ng pagkalugami at kalapastanganan; at napugto
ang kayabangan at kayamuan ng kanilang mababangis na panginoon;
kailangan ako sa bawat naisin at lasapin ng mga bayan at sa ilalim ng
aking kalinga may ginhawa at biyaya at kasaganaan ang lahat, katulad
ng idinulot ko sa Hapon, Amerika, at ibang pook; nang dahil sa akin ay
umiimbulog ang diwa upang siyasatin at tuklasin ang mga hiwaga ng
syensya; saanmang pinaghaharian ko ay napaparam ang mga pighati at
nakasisinghap nang daglian ang dibdib na nalulunod sa pang-aalipin at
kabangisan. Ang pangalan ko ay KALAYAAN.
Nagulilat at naumid ang kabataan pagkarinig nito at pagkaraan ng
ilang saglit saka nakapangusap:
Sapagkat ang mga kabutihan at biyaya mo ay walang kapantay, o
kataas-taasang Kalayaan! Papawiin ko ang pighati na nagpapabalong ng
labis-labis na luha sa aking mga mata, na ang sanhi ay hindi naiiba sa
mga pagdaralita ng aking lupang sinilangan. Kung mapagmamasdan mo
ang mga alipusta, mga pangangailangan, mga kautusang dapat tiisin at
pagdusahan ng aking bayan ay matitiyak na tutubuan ka ng awa at
muling kakalingain sa iyong magiliw at di-mapag-imbot ngunit
kinakailangang pangangalaga. Ay, ihihibik ng aking mga kapatid!
Ako, sabi nila, ay nagugutom, at siyang nagturo sa akin na
pakainin ang nagugutom ay tumugon: Kainin ang mga labi at mga
mumo sa aming masaganang mga piging, sa aming mariwasang hapag.
Sabi ng aking mga kapatid: Akoy nauuhaw, at siyang nagturo sa
akin na painumin ang nauuhaw ay tumugon: Lagukin ang inyong mga
Tierra adorada
Hija del Sol de Oriente
Su fuego ardiente
En ti latiendo esta.
Lupang pinipintuho,
Anak ng Araw ng Silangan,
Ang apoy niyang naglilingas
Ay tumitibok sa iyo.
Patria de Amores
Del heroism cuna.
Los invasores
No te hollaran jamas.
Bayan ng mga Pag-ibig,
Duyan ka ng kabayanihan,
Ang manlulusob
Ay di makayuyurak sa iyo kailanman.
En tu azul cielo, en tus aulas,
Entus montes y en tu mar,
Esplende y late el poema.
De tu amada libertad.
Tu pabellon, que en las lides
La Victoria ilumino,
No vera nunca apagados
Sus estrellas y su sol.
Sa bughaw mong langit, sa mga ulap mo,
Sa iyong mga bundok at sa dagat mo,
Kumikinang at tumitibok ang tulain
Ng itinatangi mong kalayaan.
Ang watawat mong sa mga paghahamok
Ang tinanglawan ng Tagumpay,
Ay di makikitang pagdimlan kailangan
Ng mga bituin mot ng iyong araw.
Tierra de dichas, de sol y amores,
En tu regazo dulce es vivir;
Es una Gloria para tus hijos,
Cuando te ofenden, por to morir.
Lupa ng ligaya, ng liwanag at mga
pag-ibig,
Sa kanlungan moy kay-tamis mabuhay;
Ikinaluluwalhati ng iyong mga anak,
Na kapag inapi kay mamatay dahil
sa iyo.
Panahon ng Amerikano
(1900 1941)
Kaligirang Kasaysayan
Ang mga Pilipinong mapanghimagsik ay nagwagi laban sa mga
Kastila na sumakop sa atin nang higit sa tatlong daang taon.
Naiwagayway ang ating bandila noong ika-12 ng Hunyo 1898, tanda ng
pagkakaroon natin ng kalayaan.Nahirang si Hen. Emilio Aguinaldo noon
bilang unang pangulo ng Republika ng Pilipinas, subalit ang kalagayang
itoy naging panandalian lamang sapagkat biglang lumusob ang mga
Amerikano.
Nagkaroon ng digmaang Pilipino- Amerikano na siyang naging
sanhi ng pagsuko ni Hen. Miguel Malvar noong 1903. Gayun pa man,
ang kilusang pangkapayapaan ay nagsimula noong pang 1900.
Isang bagong pangkat ng mananakop ang nagdala ng mga
pagbabago sa panitikan ng Pilipinas. Ipinakilala ang mga bagong anyo ng
literatura gaya ng malayang taludturan (sa mga tula), maikling kwento at
mapamunang sanaysay (critical essay). Ang impluwensya ng mga
Amerikanong mananakop ay nanatili kaalinsabay ng pagtatalaga sa
Ingles bilang wikang ginagamit sa lahat ng paaralan sa bansa gayundin
ng paglinang sa masining na kamalayan ng mga manunulat batay sa
modernong panitikang dala ng mga mananakop.
Ang Pilipinas ay nasakop ng Amerika noong ika-19 na siglo na
kinikilala rin bilang dantaon ng modernismo o Panahon ng
Industriyalismo. Sa yugtong ito nagkaroon ng malawakang pagtuklas sa
mga imbensyong may layuning mapadali ang trabaho ng mga tao at nang
sa gayon ay maitaas ang produkyon ng lahat ng industriya. Hindi liban
ang bansa sa pandaigdigang pagbabagong ito. Ipinatupad ng mga
Amerikano ang oryentasyong ito sa konstruksyon ng mga pampublikong
daan, tulay, at bahay. Naging maliwanag na ilustrasyon ang siyudad ng
buhay-kosmopolitan: walang tigil ang galaw kahit pa sumapit ang gabi.
Nagkaroon ng mga opisina, pasyalang pampubliko, museo, bulwagan,
sinehan at restawran.
Maliwanag na ambag ng panahong ito ang pelikula. Sa kaunaunahang pagkakataon ay nakapanonood ang mga Pinoy ng mga
larawang gumagalaw. Binigyang-daan ng imbensyong ito ang pag-ungos
ng kulturang popular.
Sa larangan ng panitikan, isang malaking ambag ng mga
Amerikano ang pagkakaroon ngayon ng maiikling kwento bilang bahagi
ng panitikang Pilipino. Kapansin-pansing ang pagkahilig ng mga
mambabasa sa mga akdang madaling basahin ay naimpluwensyahan ng
mabilis na galaw ng buhay-kosmopolitan. Ang mga kathang ito ay hindi
lamang naisulat sa wikang Pilipino kundi pati na rin sa wikang Ingles.
Ang pagdating ng mgaThomasites ang nagbigay-daan sa pagkakaroon
ng pampublikong edukasyon kung saan ipinasok ang kurikulum ng
pagtuturo sa Ingles. Itinatag ang Unibersidad ng Pilipinas noong 1908 at
simula noon ay kinilala ito sa mahusay na pagtuturo ng Ingles. Sa
pamantasang ito nahasa ang mga manunulat upang linagin ang
ipinagmamalaking
mandudula
ng
Kapampangan; OBRA-MAESTRA- Luhang Tagalog at Kahapon, Ngayon at
Bukas
HERMOGENES ILAGAN- nagtayo ng samahang COMPANA ILAGAN na
nagtanghal ng maraming dula sa kalagitnaang Luzon
PATRICIO MARIANO- sumulat ng NINAY at ANAK NG DAGAT na
siya niyang OBRA-MAESTRA
JULIAN CRUZ-BALMACEDA- Bunganga ng Pating ang siya niyang
OBRA-MAESTRA
PANITIKANG FILIPINO SA INGLES
JOSE GARCIA VILLA Doveglion; pinakatanyag na Pilipinong
manunulat sa Ingles.
JORGE BACOBO sinulat-Filipino Contact with America; A Vision of
Beauty.
ZOILO GALANG sumulat ng kauna-unahang nobelang Pilipino sa
wikang Ingles na pinamagatang A Child of Sorrow .
ZULUETA DE COSTA-nagkamit ng unang gantimpala sa tulang Like
the Molave
NVM GONZALES- may-akda ng My Islands at Children of the Ash
Covered Loom. Ang huli ay isinalin sa ibat ibang wika sa India.
ANGELA MANALANG GLORIA- umakda ng April Morning; nakilala sa
pagsulat ng mga tulang liriko noong panahon ng Komonwelt.
ESTRELLA ALFON ipinalalagay na pinakapangunahing manunulat
na babae sa Ingles bago magkadigma. Sinulat niya ang
MAGNIFICENCE at GRAY CONFETTI .
ARTURO ROTOR may-akda ng THE WOUND AND THE SCARkauna-unahang aklat na nalimbag sa Philippine Book Guild.
Panitikang
Iloko;
Bukanegan-
Isang Punongkahoy
ni Jose Corazon de Jesus
Kung tatanawin mo sa malayong pook,
Ako'y tila isang nakadipang kurus,
Sa napakatagal na pagkakaluhod,
Parang hinahagkan ang paa ng Diyos.
Organong sa loob ng isang simbahan
Ay nananalangin sa kapighatian
Habang ang kandila ng sariling buhay,
Magdamag na tanod sa aking libingan.
Sa aking paanan ay may isang batis,
Maghapo't magdamag na nagtutumangis;
Sa mga sanga ko ay nangakasabit
Ang pugad ng mga ibon ng pag-ibig.
Sa kinislap-kislap ng batis na iyan,
Asa mo ri'y agos ng luhang nunukal;
At saka ang buwang tila nagdarasal,
Ako'y binabati ng ngiting malamlam.
Ang mga kampana sa tuwing orasyon,
Nagpapahiwatig sa akin ng taghoy,
Ibon sa sanga ko'y may tabing nang dahon,
Batis sa paa ko'y may luha nang daloy.
WALANG SUGAT
ni Severino Reyes
Unang Bahagi
I TAGPO
(Tanggapan ng bahay ni Julia. Si Julia at ang mga bordador Musika)
Koro : Ang karayom kung iduro
ang daliriy natitibo,
kapag namali ng duro
burda namay lumiliko.
Julia : Anong dikit, anong inam
ng panyong binuburdahan,
tatlong letrang nag-agapay
na kay Tenyong na pangalan.
Koro : Ang karayom kung itirik
tumitimo hanggang dibdib.
Julia : Piyesta niyay kung sumipot
panyong itoy iaabot,
kalakip ang pusot loob,
ng kaniyang tunay na lingkod.
Si Tenyong ay mabibighani
sa dikit ng pagkagawa
II TAGPO
(Tenyong at Julia)
Salitain
Tenyong: Julia, tingnan ko ang binuburdahan mo
Julia : Huwag na Tenyong, huwag mo nang tingnan, masama ang
pagkakayari, nakakahiya
Tenyong: Isang silip lamang, hindi ko hihipuin, ganoon lang?ay
Julia : Sa ibang araw, pagkatapos na, oo, ipakikita ko sa iyo.
Tenyong: (Tangan si Julia sa kamay) Ang daliri bang ito na hubog
kandila, na anakiy nilalik na maputing garing, ay may yayariin
kayang hindi mainam? Hala na, tingnan ko lamang.
Julia : Huwag mo na akong tuyain, pangit nga ang mga daliri ko.
Tenyong: (Nagtatampo) Ay!
Julia : Bakit Tenyong, napagod ka ba? (Hindi sasagot). Masama ka
palang mapagod.
Tenyong: Masakit sa iyo!
Julia : (Sarili) Nagalit tuloy! Tenyong, Tenyong (Sarili) Nalulunod pala
ito sa isang tabong tubig!
Tenyong: Ay!
Julia : (Sarili) Anong lalim ng buntong hininga! (Biglang ihahagis ni Julia
ang bastidor).
(Sarili) Lalo ko pang pagagalitin!
Tenyong: (Pupulutin ang bastidor at dala). Julia, Julia ko. (Luluhod)
Patawarin mo ako; Hindi na ako nagagalit
Julia : Masakit sa aking magalit ka at hindi. Laking bagay!
Tenyong: Lumalaganap sa dibdib ko ang masaganang tuwa, narito at
nakikita ko na minarapat mong ilimbag sa panyong ito ang
pangalan ko.
Julia : Hindi ah, nagkakamali ka, hindi ukol sa iyo ang panyong iyan
Tenyong: Sinungaling! At kaninong pangalan ito? A. Antonio; N. Narciso,
at F. ay Flores.
Julia : Namamali ka, hindi mo pangalan iyan.
Tenyong: Hindi pala akin at kanino nga?
Julia : Sa among! Iyay iaalay ko sa kanya ngayong kaarawan ng pasko.
Tenyong: Kung sa among man o sa demonyo, bakit ang letray A, N, at F?
Julia : Oo nga sapagkat ang A, ay Among, ang N, Natin at ang F, ay
Frayle.
Tenyong: Among Nating Frayle, laking kaalipustaan! Huwag mo akong
aglahiin nang tungkol sa mga taong iyan at madaling magpanting
ang tainga ko.
Julia : Nakaganti na ako! (Dudukutin ni Tenyong sa kanyang bulsa ang
posporo at magkikiskis maraming butil at nang nag-aalab na
magsasalita.)
Tenyong: Julia, magsabi ka ng katotohanan, para sa kura nga ba? Kapag
hindi ko sinilaban, ay .sinungaling akomangusap ka.
Susulsulan ko na? (Anyo nang sisilaban).
Musika No. 2
Julia : Huwag mong silaban ang tunay mong pangalan.
Tenyong: Sa pagkakasabi mong sa kurang sukaban nagising ang galit at
di mapigilan.
Julia : Hindi maghahandog sa lahi ni Satan, ang panyong iyan ay
talagang iyo, sampu ng nagburdang si Juliang iniirog mo.
Tenyong: Salamat, salamat, Juling poon ko.
Julia : Oh, Tenyong ng puso, Oh, Tenyong ng buhay ko.
Tenyong: Pag-iibigan tay kahimanawari lumawig na tunay at di mapawi
paglingap mo sa akin kusang mamalagi huwag malimutan sa tuwituwi
(Telong Maikli)
Kalye
IV TAGPO
(Musika)
Koro at Lukas
Lukas : Tayo nat ating dalawin mga tagarito sa atin.
Koro : Dalhan sila ng makakain at bihisan ay gayundin.
Isang Babae: Naubos na ang lalaki.
Lahat ng Babae: Lahat nay hinuhuli mga babae na kami.
Lukas : Marami pang lalaki.
Lahat ng Lalaki: Huwag kayong malumbaykamiy nasasa bahay at
nahahandang tunay, laan sa lahat ng bagay.
Lahat ng Babae: (Sasalitain) Mga lalaking walang damdam, kaming
babaey pabayaan, di namin kayo kailangan.
Isang Lalaki: Makikita ko si Tatang.
Isang Lalaki: Kaka koy gayundin naman.
Isang Babae: Asaway paroroonan.
Isang Babae: Anak koy nang matingnan.
Lahat : Tayo nat sumakay sa tren bumili pa ng bibilhin at sa kanilay
dalhin masarap na pagkain.
Mga Babae: Tayo, tayo na.
Lahat : Sumakay sa tren.
Mga Lalaki: Doon sa estasyon.
Lahat : Ating hihintin. (Papasok lahat)
(Itataas ang telong maikli)
V TAGPO
ng kuwalta at tabako).
Marcelo: Salamat po, among!
Relihiyoso 1.0: Kahapon ilan ang namatay?
Marcelo: Walo po sana, datapwat nang mag-uumaga po ay pito lamang.
Relihiyoso 1.0: Bakit ganoon? (gulat).
Marcelo: Dahil po, ay si Kapitang Innggo ay pinagsaulan ng hininga.
Relihiyoso 1.0: Si Kapitan Inggo pinagsaulan ng hininga! Narito si
Kapitana Putin, at ibig daw makita si Kapitan Inggo na asawa niya.
Kung ganoon ay hindi na mamamatay si Kapitan Inggo?
Marcelo: Mamamatay pong walang pagsala: wala na pong laman ang
dalawang pigi sa kapapalo, at ang dalawang braso poy litaw na
ang mga buto, nagigit sa pagkakagapos.
Relihiyoso 1.0: May buhay-pusa si Kapitan Inggo! Saan naroroon
ngayon?
Marcelo: Nariyan po sa kabilang silid, at tinutuluyan uli ng limang
kaban.
Relihiyoso 1.0: Mabuti, mabuti, Marcelo huwag mong kalilimutan, na si
Kapitan Inggo ay araw-araw papaluin at ibibilad at bubusan nang
tubig ang ilong, at huwag bibigyan ng mabuting tulugan, ha?
Marcelo: Opo, Among
(Sa mga kasama niya) Compaeros, habeis traido el dinero para el
Gobernador?
Relihiyoso 2, 3, 4: Si, si, hemos traido.
Relihiyoso 1.0: Marcelo, dalhin dito si Kapitan Inggo.
Marcelo: Hindi po makalakad, eh!
Relihiyoso 1.0: Dalhin dito pati ang papag.
Relihiyoso 2.0: Tonto.
Tadeo: Bakit ka mumurahin?
po nasagutan
Tadeo: Napakadungo ka! Ay Ige, tayo nat baka ka pa mahalata.
Relihiyoso 1.0: Kapitana Putin, mana dalaw, parito kayo.
(Magsisilabas ang mga dalaw).
VI TAGPO
(Mga Relihiyoso, Putin, Juana, Julia, Tenyong at mga dalaw, babae at
lalaki.)
Salitain
Relihiyoso 1.0: Kapitana Putin, ngayon makikita mo na ang tao mo,
dadalhin dito, at sinabi ko sa Alkalde na huwag nang papaluin,
huwag nang ibibilad at ipinagbilin ko na bibigyan na ng mabuting
tulugan
Putin: Salamat po, among.
Relihiyosa 1.0: Kami ay aakyat muna sandali sa Gobernador, at
sasabihin namin na pawalan, lahat ang mga bilanggo, kaawa-awa
naman sila.
Putin:
Musika No. 2
Tenyong: Ang dalawang brasoy gitgit na ang laman, naglabas ang buto
sa mga tinalian, lipos na ng sugat ang buong katawan,
nakahahambal, ay! Ang anyo ni Amang! Ang lahat ng itoy gawa ng
pari na sa Pilipinas siyang naghahari, lalang ni Lucifer sa
demonyong lahi kay Satang malupit nakikiugali. Ah! Kapag
namatay ka, oh, ama kong ibig, asahan mo pot igaganting pilit
kahit na ano ang aking masapit sa ulo ng prayle, isa sa kikitil.
Julia: Taya ng loob ko at binabanta-banta mga taong iyay tadtarin man
yata lahat niyang laman, buto sampung taba, di makababayad sa
utang na madla.
(Mga babaet lalaki)
Di na kinahabagan kahit kaunti man, pariseos ay daig sa magpahirap.
Tenyong: Oot di matingnan puso koy sinusubhan sa ginawa kay amang
ng mga taong hunghan..Ang away nilimot sa kalupitan.
Lalakit babae: Wari mukha nang bangkay.
Salitain:
Tenyong: Inang, masdan mo po.at masama ang lagay ni tatang,,,Inang,
tingnan mot naghihingalo.Tatang, tatang.
Putin: Inggo ko..Inggo
Tenyong: Patay na!
(Mangagsisihagulgol ng iyak)
(Telong Maikl
VIII TAGPO
(Sila ring lahat , wala lamang si Kapitang Inggo, ang Alkalde, at mga
bilanggong nangakagapos.)
Salitain.
Putin: Tenyong, hindi yata ako makasasapit sa atin! Julia, nangangatal
ang buong katawan ko! Nagsisikip ang aking dibdib! Ang sakit ay
taos hanggang likod! Ay, Tenyong, hindi ako makahinga! Ang puso
koy parang pinipintpit sa palihang bakal!
(Si Putin ay mapapahandusay).
Tenyong: Langit na mataas!
(Papasok lahat)
IX TAGPO
(Tenyong at mga kasamang lalaki, mamayay si Julia.)
Salitain.
Tenyong: Mga kasama, magsikuha ng gulok, at ang may rebolber ay
dalhin.
Isa: Akoy mayroong iniingatan.
Isa pa: Ako may mayroon din.
Tenyong: Tayo na sa estasyon ng Guiguinto.
Isa: Nalalaman mo bang silay mangagsisilulan?
Tenyong: Oo, walang pagsala, narinig ko ang salitaan nila, at nabatid ko
tuloy nasasabihin daw nila sa Heneral na tayoy pagbabarilin na.
Isa: Mga tampalasan.
Isa pa: Walang patawad!
(Nang mangagsiayon, si Tenyong ay nakahuli sa paglakad, sa lalabas si
Julia)
Julia: Tenyong, Tenyong!
Tenyong: Julia!
Julia: Diyatat matitiis, na inay lisanin mo sa kahapishapis na anyo? Di
ba nalalaman mong sa kaniyay walang ibang makaaaliw kundi
ikaw, at sa may damdam niyang puso, ay walang lunas kundi ikaw
na bugtong na anak? Bakit mo siya papanawan?
Tenyong: Julia, tunay ang sinabi mo; datapwat sa sarili mong loob, di ba
(Papasok)
Julia: (Sarili) Moro yata si Tenyong!
II TAGPO
(Julia at Monica)
Salitain
Julia: Monicaaaaaaaaaa, Monicaaaaaaaaaa
Monica: (Sa loob) Pooo!
Julia: Halika-(Lalabas si Monica) Pumaroon ka kay Lukas, sabihin mong
hinihintay ko siya; madali ka..
Monica: Opo (Papasok)
III TAGPO
(Julia-mamayay Miguel, Tadeo, Pari Teban, at Juana)
Musika
Dalit ni Julia
Oh, Tenyong niyaring dibdib,
diyata' akoy iyong natiis
na hindi mo na sinilip
sa ganitong pagkahapis.
Ay! Magdumali kat daluhan,
tubusin sa kapanganiban,
huwag mo akong bayaang
mapasa ibang kandungan.
Halika, Tenyong, halika,
at baka di na abutin
si Juliay humihinga pa
papanaw, walang pagsala!
At kung patay na abutin
itong iyong nalimutan
ang bangkay ay dalhin na lamang
sa malapit na libingan.
Pinaglahuan(Buod)
ni Faustino S. Aguilar
Nagsimula ang nobela sa paglalarawan ng isang nagmamadaling
lungsod na maparoot dito ay kayrami ng taong nagsisipaglagusan dahil
sa napabalitang mayroong pagtitipong mangyayari at magkakaroon ng
malaking pagpupulong
ukol sa usaping pakikianib sa ilang
Amerikanong doon sa Estados Unidos ay nagsisipagpumilit matamo ng
mga Pilipino ang pananariling malaon nang minimitihi.
Sa maluwag na daan ng Cervantes, ay makikitang nagtitipuntipon ang mga anak ng bayan. Buhat doon ay makikita ang isang
magandang binibining magkakalabimpitong taon marahil na si Danding ,
kasama nito ang kanyang amang si Don Nicanor Gutierrez. Kasunod ng
kanilang magarang Karwahe ay ang kalesin ng binatang si Victorino
Rojalde na siyang kilala bilang isang ulilang mayaman na tinipanan na
siyang magtamo ng kamay ni Danding.
Halos araw- araw ay parang buntot itong si Rojalde na umaaligid
kay Danding na sa simula pa lang ay hinahangaan niya nang lubos dahil
sa pagkamahinhin nito at angking gandat alindog nito. Dahil sa
kayamanang taglay ng maginoo ay walang alinlangan ang mga magulang
ni Danding na ipagkasundo silang dalawa. Waring nararamdaman ni
Danding na siyay ipinagbili ng kanyang mga magulang sa halagang
hindi maaabot kailanman ng kanyang pinakakamahal na si Luis Gatbuhay.
Sa lipunang kinagisnan ni Luis ay walang puwang ang mga dukha.
Para sa mga mayayaman, sila lamang ay kasangkapan ng mga
mayayaman sa pagpapalago ng mga kalakal nito na pilit pang ipagkait
ang hinihiling nilang tamang pasahod na naaayon para sa kanilang
lakas na siyang puhunan. Silay hinahangaan ng mga mayaman dahil sa
silay masunurin at umanoy mangmang at tikom ang bibig.
Nakatakda nang ikasal si Danding na tunay namang nagdulot ng
parehong pighati nilang magkasintahan na si Luis. Pareho nilang mahal
ang isat isa ngunit hindi sila maaaring magsama dahil sa dapat sundin
ni Danding ang kagustuhan ng kanyang mga magulang na siyay
ipakasal sa mayamang si Rojalde upang mapagtakpan ang magiging
kahihiyan ng kanyang mga magulang sa malaking pagkakautang nito
kay Rojalde. Isang masunuring anak si Danding na kahit mamamatay na
ang kanyang pusoy handa siyang gawin ang lahat, huwag lamang
sumuway sa kagustuhan ng kanyang mga magulang na ayon sa
nakakatanda pang paniniwala na isang napakalaking kasalanan ang
hindi pagsunod sa kagustuhan ng mga magulang.
Habang papalapit na ang kasal nila ni Rojalde at Danding, ay
napag- alaman ng binata na ang minamahal pala ng kanyang iniibig ay
si Luis Gat-buhay, isang hamak na dukhang nanunungkulan sa bahaykalakal ni Mr. Kilsberg na isang Amerikanong kapwa niya
mangangalakal, na siyang nagpapakain sa iba pang limang sikmurang
Panahon ng Hapon
(1941 1945)
Kaligirang Kasaysayan
Panahon ng Hapon (1942-1945) Ang panahong ito sa kasaysayan
ng bansa at ng panitikan ang tinaguriang "GINTONG PANAHON NG
PANITIKANG PILIPINO " dahil higit na malaya ang mga Pilipino sa
pagsulat ng panitikan at pagsanib ng kultura , kaugalian at
paniniwalang Pilipino sa mga ito.
Ang Panitikang Filipino sa wikang Ingles sa pagitan ng taong
1941-1945 ay nabalam sa kanyang tuluy-tuloy na sanang pag-unlad
nang muli tayong sakupin ng isa na namang dayuhan mapaniil-ang mga
Hapones. Natigil ang panitikan sa Ingles. Maliban sa Tribune at
Philippine Review, ang lahat halos ng pahayagan sa Ingles ay pinatigil ng
mga Hapones. Naging maganda naman ang bunga nito sa Panitikang
Tagalog. Patuloy na umunlad ito sapagkat ang mga dating sumusulat sa
Ingles ay bumaling sa pagsulat sa Tagalog. Si Juan Laya na dating
manunulat sa wikang Ingles ay nabaling sa Tagalog, dahil sa mahigpit na
pagbabawal ng pamahalaang Hapon tungkol sa pagsulat ng anumang
akda sa Ingles. Ang lingguhang LIWAYWAY ay inilagay ng mga Hapones
sa mahigpit na pagmamatyag hanggang sa ipabahala ito sa isang
Hapong nagngangalang ISHIKAWA. Ang naging paksain ng mga
panitikan sa panahon ng Hapon ay pawang nauukol sa BUHAY
LALAWIGAN.
Tema ng Panitikan sa Panahon ng Hapon
Pananampalataya at sining
Mga Manunulat
SANGAY NG DULA: JOSE MA. HERNANDEZ- Panday Pira -FRANCISCO
RODRIGO- Sa Pula, Sa Puti -CLODUALDO DEL MUNDO bULAGA
-JULIAN CRIZ BALMACEDA- Sino Ba Kayo?; Dahil sa Anak ; Higanti ng
Patay.
Ni Ildefonso Santos
Palay siyang matino
Nang humangi'y yumuko
Ngunit muling tumayo
Nagkabunga ng ginto.
3. Karaniwang Tula
Pag-ibig
Ni Teodoro Gener
Umiibig ako at ang iniibig
Ay hindi dilag na kaakit- akit
Pagkat kung talagang ganda lang ang nais
Hindi ba nariyan ang nunungong langit?
Lumiliyag ako at ang naliliyag
Ay hindi ang yamang pagkarilag-rilag
Pagkat kung totoong perlas lang ang hangad
Di ba't masisid ang pusod ng dagat?
Umiibig ako't sumisintang tunay
Di sa ganda't hindi sa ginto ni yaman
Ako'y umiibig sapagkat may buhay
Na di nagtitikim ng kaligayahan.
Ang kaligayahan ay wala sa langit
Wala rin sa dagat ng hiwang tubig
Ang kaligayaha'y nasa iyong dibdib
Na inaawitan ng aking pag-ibig.
Tata Selo
ni Rogelio R. Sicat
Maliit lamang sa simula ang kalumpon ng taong nasa bakuran ng
munisipyo, ngunit ng tumaas ang araw, at kumalat na ang baliatng
tinaga at napatay si Kabesang Tano, ay napuno na ang bakuran ng
bahay-pamahalaan.
Naggigitan ang mga tao, nagsisiksikan, nagtutulakan bawat isay
na
ang kamay ni Tata Selo nang ipatong niya iyon sa nasasalaminang mesa.
"Pa'no nga ba'ng nangyari? "Kunot at galit na tanong ng alkalde.
Matagal bago nakasagot si Tata Selo.
"Binawi po niya ang aking saka, Presidente, " wika ni Tata Selo.
"Ayaw ko pong umalis doon. Dati pong amin ang lupang iyon, amin po,
naisangla lamang po at naembargo-"
"Alam ko na iyan, "kumukumpas at umiiling na putol ng
nabubugnot na alkalde.
Lumunok si Tata Selo. Nang muli siyang tumingin sa presidente,
may nakasungaw ng luha sa kanyang malalabo at tila lagi nang may
inaaninaw na mata.
"Ako po naman, Presidente, ay malakas pa,"wika ni Tata Selo
"Kaya ko pa pong magsaka. Makatuwiran po bang paalisin ako? Malakas
pa po naman ako, Presidente, malakas pa po."
"Saan mo tinaga ang kabesa?"
Matagal bago nakasagot si Tata Selo.
Nasa may sangka po ako nang dumating ang kabesa. Nagtatapal
po ako ng pitas na pilapil. Alam ko pong pinanonood ako ng kabesa,
kung kaya po naman pinagbuti ko ang paggawa, para malaman niyang
ako po'y talagang malakas pa, kaya ko pa pong magsaka. Walang anuano po, tinawag niya ako at nang ako po'y lumapit, sinabi niyang
makakaalis na ako sa aking saka sapagkat iba na ang magsasaka.
"Bakit po naman, Besa? tanong k po. Ang wika'y umalis na lang
daw po ako. 'Bakit po naman, Besa? Tanong ko po uli, 'malakas pa po
naman ako, a' Nilapitan po niya ako. Nakiusap pa po ako sa kanya,
ngunit ako po'y ... Ay! tinungkod po niya ako ng tinungkod nang
tinungkod."
"Tinaga mo na no'n, " anag nakamatyag na hepe.
Tahimik sa tanggapan ng alkalde. Lahat ng tingin -- may mga
pulis.
"Si kabesa kasi ang nagrekomenda kay Tsip, e," sinasabi ng isa
nang si Tata Selo ay ttila damit na nalaglag sa pagkakasabit nang muling
pagmalupitan ng hepe.
Mapula ang sumikat na araw kinabukasan. Sa bakuran ng
munisipyo nagkalat ang papel na naiwan nang nagdaang araw. Hindi pa
namamatay ang alikabok, gayong sa pagdating ng buwang iyo'y dapat
nang nag-uuulan. Kung may humihihip na hangin, may mumunting ipuipong nagkakalat ng mga pepel sa itaas.
"Dadalhin ka siguro sa kabesera, Selo, "anang bagong paligo at
bagong bihis na alkalde sa matandang nasa loob ng istaked. "Don ka
siguro ikukulong."
Wala ni papag sa looob ng istaked at sa maruming sementadong
lapag nakasalampak si Tata Selo. Sa paligid niya'y may natutuyong
tamak-tamak na tubig. Naka-unat ang kanyang maiitim at hinahalas na
paa at nakatukd ang kanyang tila walang butong mga kamay.
Nakakiling , nakasandal siya sa steel matting na siyang panlikurang
dingding ng istaked. Sa malapit sa kanyang kamay, hindi na gagalaw ang
sartin ng maitim na kape at isang losang kanin. Nilalangaw iyon.
"Habang-buhay siguro ang ibibigay sa iyo," patuloy ng alkalde.
Nagsindi ito ng tabako at lumapit sa istaked. Makintab ang sapatos ng
alkalde.
Sa Pula, Sa Puti
ni Francisco "Soc" Rodrigo
Kulas: Ahem! E, kumusta ka ngayong umaga, Celing.
Celing: Mabuti naman, Kulas. Salamat at naalala mo akong kamustahin.
(Nagmamadali)
KumustaeehSioning didispensahin mo ako. Ako lang ay
nagmamadali. Ehestenandiyan si Celing! Heto si Sioning. Buwenadiyan ka na.
(Lalabas si Kulas).
Sioning: Celing, ano ba ang nangyayari sa iyong asawa? Tila pupunta sa
sunog.
Celing: Ay, Sioning, masahol pa sa sunog ang pupuntahan. Pupunta na
naman sa sabungan.
Sioning: Celing, talaga bang
Celing: Sandali lang ha, Sioning.
(Sisigaw sa gawing kusina).
Teban! Teban! Teban!
Teban:
(Masunurin ngunit may kahinaan ang ulo).
Ano po iyon Aling Celing?
Celing:(Kukuha ng limang piso sa bulsa at ibibigay kay Tebang).O heto,
Teban, limang pisoNagpunta na naman ang amo mo sa
sabungan. Madali, ipusta mo ito. Madali ka at baka mahuli!
Teban:
(Nagmamadaling itinulak ni Celing sa labas).
Sioning: Ipusta ang limang piso! Ano ba ito, Celing, ikaw man ba'y
naging sabungera na rin?
Celing: Si Sioning naman. Hindi ako sabungera! Ngunit sa tuwing
magsasabong si Kulas ay pumupusta rin ako.
Sioning: AHindi ka sabungera, ngunit pumupusta ka lamang sa
sabong? Hoy, Celing, ano ba ang pinagsasabi mo?
Celing: O, Buweno, Sioning, maupo ka't ipaliliwanag ko sa iyo. Ngunit
huwag mo namang ipaalam kaninuman.
(Mag-aatubili si Celing).
Sioning: Sige na, Celing. Tutal ito naman ay kahuli-hulihan.
Celing: O buweno, heto.
(Bibigyan ng dalawampung piso si Kulas. Kukunin ang salapi sa baul)
Kulas:(Kukunin ang salapi)Ay, salamat sa iyo, Celing. Ito'y kuwarta na.
Hindi ka magsisisi. O buweno, diyan na muna kayo, hane?
(Magmamadaling lalabas si Kulas na dala ang kanyang tinali).
Celing:(Susundan ng tingin si Kulas hanggang nasa malayo na)Teban!
Teban!
Sioning: Teban, madali ka!
(Papasok si Teban buhat sa kusina)
Teban: Opo, opo, Aling Celing.
Celing: O heta ang pera. Nasa sabungan na naman ang iyong amo.
Sioning: Madali ka. Teban, ipusta mo iyan sa manok ng kalaban.
Teban:(Magugulat sa dami ng salapi).Dalawampung piso ito a
Celing: Oo, dalawampung piso. Sige, madali ka na.
Teban:(Hindi maintindihan)ito ba'y itotodo ko?
Sioning: Oo, todo.
Teban: Opo, naku! Malaking halaga ito
(lalabas si Teban).
Celing: Ikaw naman, Sioning, bakit inayunan mo pa si Kulas?
Sioning: Hindi bale. Tutal, wala naman kayo sa pagkatalo.
Celing: Kung sa bagay. Ngunit hindi lamang ang kuwarta ang aking
ipinagdaramdam.
Sioning: Eh ano pa?
Celing: Ang iba pang masasamang bunga ng bisyoSioning, alam mo
ng mga
Batling
Kulas,
sa
Siya ay isa sa mga pangkaraniwang guro noon. Walang sinumang nagukol sa kanyang ng pansin. Mula sa kanyang pananamit hanggang sa
paraan ng pagdadala niya ng mga panunugutan sa paaralan, walang
masasabing anumang pangkaraniwan sa kanya.
Siyay tinatawag naming lahat na si Mabuti kung siyay
nakatalikod. Ang salitang iyon ang simula ng halos lahat ng kanyang
pagsasalita. Iyon ang pumalit sa mga salitang hindi niya maalaala kung
minsan, at nagiging pamuno sa mga sandaling pag-aalanganin. Sa isang
paraang malirip, iyon ay naging salamin ng uri ng paniniwala sa buhay.
Mabuti, ang sasabihin niya, ngayoy magsisimula tayo sa
araling ito. Mabuti namat umabot tayo sa bahaging ito Mabuti
Mabuti!
Hindi ako kailanman magtatapat sa kanyang ng anuman kung di
lamang nahuli niya akong minsang lumuluha; nang hapong iyoy iniluha
ng bata kong puso ang pambata ring suliranin.
Nooy magtatakipsilim na at maliban sa pabugsu-bugsong hiyawan
ng mga nagsisipanood sa pagsasanay ng mga manlalaro ng paaralan,
ang buong paligid ay tahimik na. Sa isang tagong sulok ng silid-aklatan,
pinilit kong lutasin ang aking suliranin sa pagluha. Doon niya ako
natagpuan.
Mabutit may tao pala rito, wika niyang ikinukubli ang pagaagam-agam sa narinig. Tila may suliranin .. mabuti sana kung
makakatulong ako.
Ibig kong tumakas sa kanya at huwag nang bumalik pa
kailanman. Sa bata kong isipan ay ibinilang kong kahihiyan ay
kababaan ang pagkikita pa naming muli sa hinaharap, pagkikitang
magbabalik sa gunita ng hapong iyon. Ngunit, hindi ako makakilos sa
sinabi niya pagkatapos. Napatda ako na napaupong bigla sa katapat na
luklukan.
Hindi ko alam na may tao rito.. naparito ako upang umiyak
din.
tinig.
Tinanganan niya ang aking mga kamay at narinig ko na lamang
ang tinig sa pagtatapat sa suliraning sa palagay ko nooy siya nang
pinakamabigat. At nakinig siya ng may pag-unawa.
nang
makahulugan).
Kawawang
lalaki.
Islaw: ( Parang hindi ibig maniwala sa narinig ) Ano po? Tig- isandaang
libong piso? E saan naman po eto kukunin e saa?
Kintin: ( Makabuluhan ang ngiti ) Kung saan ito manggaling e isang
lihim. Basta ang isipan mo e ito: Magtagumpay tayo!
Islaw: Totoo po ba ang balitang kumakalat sa kampo na ipadadala raw
kayo sa Moskow pagkatapos ng misyong ito?
Kintin: ( magkikibit ng balikat ) ewan ko ba. Pero tandaan mong oras na
magtagumpay tayo e irerekomenda k okay Heneral na mataas kayo sa
katungkulan.
Islaw: ( Matutuwa ) Salamat po. Sa palagay kaya nyo e husto na itong
ating dalang paraaaa..?
Kintin: ( Pangungunahan ang kausap ) Husto? Ang sabihin moy labislabis to. Ito lang nasa aking tiklis e sapat na para todasin ang lahat ng
naron.
Islaw: Ang inaalala ko lang, Kumander. E maraming
Kintin: Bakit ba sila ang iintindihin mo? Ang intindihin moy sya. At ang
ating pabuya. Saka, karamihan naman dooy es-es-bi at mga pulitikongkanin. Basta siya lang ang ating malagot e.
Islaw: Pag nagkataon e nganga sa hangin ang mga nasyonalistang yon.
At pihadong matutuwa naman ang mga liberal, ano po?
Kintin: Hindi rin, pagkat ang hahalili e nasyonalismo rin. Hindi mo ba
alam na En-Pi si Garcia? Ang sabihin mo e tiyak na maloloko ang
administrasyon. At sa oras na magkaga-nito, eh makasisigaw na tayo ng
Amanos! at Mabuhay ang hukbong magpagpalaya ng bayan! Hm, ang
akala lamang ng mga nasa gubyerno e baldado na tayo. Hmm,
malalaman din nila. Malalaman nila hanggang bukas.
Islaw: (May pagmamagaling ) At isa pa po! Ang akala ng marami e
mahina na tayo porke sumuko ang taksil at duwakang na si Taruc.
Malalaman nila hanggang bukas ng hapon ---sa oras ng parada.
Kintin: Isipin natin kung paano madidispatya ang mga guwardiya sa
ilalim ng grandstand nang hindi natin babarilin. Sabagay e may silencer
itong akin.
Islaw: ( matapos makapag-isip ) Me naisip ako, Kumander! Bumili tayo
ng alak at palapitin natin sa kanila si kapatid Loida oras na siyay
dumating.
Kintin: At pagkatapos?
Islaw: Pagkatapos po e gawin niya ang dapat gawin, hlimbaway ibigay
niya ang kanyang sarili kung kinakailangan. Walang tatangi sa kanya.
Me itsura siya. Materyales pwerte, ika nga.
Kintin: Magaling! ( Mapapadagok sa hita.) at hang abala ang isa kayLoida
e kakausapin ko naman ang isa pa. bibigyan ko ng balut. At bahala na
ko pagkatapos. Si kasamang Pablo naman e siya nating pagbantayin sa
ibang maaaring lumapit.
Islaw: ( Lipos pananabik ) E ako po naman?
Kintin: ikaw ang magtatanim n gating dala. Oras na magawa mo ito e
sisibat tayong apat sa isang taksing paghihintayin natin. Areglado?
Islaw: ( Mapapatayo sa tuwa ) Superyor na ediya, Kumander! O, ayan na
ata sila! (A ng darating ay dalawang binabae. Kikilalanin silang mabuti
ng mga ito at pagkatapos ay magbubulungan at magtatawanan.)
Kintin: ( Pbulyaw ) Hoy, kayo riyan! Anong inyong pinagtatawanan?
Islaw: Hwag kayong luluko-luko at baka kayo samain,hmm!..
Unang Binabae: ( sa karaniwang punting-bakla) oyyyyy.. how-ag kayong
mag-alit. Hendi keyo ang aming pinagtataw-anan. Suya!
Ikalawang Binabae: ( hihilahin sa kamay ang kasama ) Ow, cmon,
Claring. Les not mine dem. Jes plane balut vendors. No dice. Mabantut
yan.
Islaw: ( susurutin sa mukha ang Huling nag salita ) Hoy, ikaw na me
malalaking masel! Huwag kang iinglis-inglis dyan at baka pipilitin ko
yang leeg mo. Hala , lumayas na kayo rito, mga buwisit! ( akmang lalayo
ang dalawang binabae na lihim na nagkakalabitan.)
Kintin: ( bago tuluyang makalayo ang mga bakla ) sandal lang! alam ba
nyo kung saan kayo dapat magpunta para kumita nang malaki? Doon
sa piyer.
Islaw: ( gagayahin ang isang bakla ) nar-on ang ma-ram-ing ma-rin-o,
(mariin) mga kumpare. (titingnan siya nang masakit ng dalawang
alanganin.)
Ikalawang Binabae: (Pairap) Yu dont heb to teach us an more,mister
balut. We knows awer bisness. Les go, claring. (tuluyang lalayo, ngunit
haharaping muli ang mga magbabalut na nakapamay-wang) Tse! Ang
papangit lang!...(mawawala)
Islaw: Totoo po ba, Kumander, na me dala raw mala sang mga taong
ganyan?
Kintin: Ayon sa iba, pero bakit ba tayo maniniwala riyan A, palagay
koy sila na yang dumarating na yan! ( darating buhat sa gawing kanan
si Pablo at Loida. Masaya sila.)
Kintin: Bakit kayo natagalan, ha?
Pablo: Kanina pa hu kami rito ngunit napagkamalan kami ng isang pulis
naaana.,
Kintin: (May pananabik) Na anu?
Pablo: Na nagneneking hu.
Kintin: (Matapos mawala ang bakas ng pagkamangha at kaunting kaba
sa mukha) Pinakaba mo ako ng kaunti. (Pabiro) O baka naman totoo,
ha?
Loida: (Maagap) Aba, hindi po, Kumander! Talaga pong hindi.
Islaw: (Sakbibi rin ng pananabik) Enong ginawa senyo ng pulis
pagkatapos?
Pablo: Dadalhan sana kami sa kuwartel subalit nahimas rin naming
siya.
Kintin: Anong inyong ginawa?
Loida: Pinakiusapan po naming nang mabuti at pagkatapos ay binigyan
ng pantabako.
Kintin: Buweno, yamang narito na tayong lahat e pag-usapan natin nang
mabuti ang tungkol sa ting lakad. Halikayot maupo tayo.
(Magsisiupo ng pasalampak sa damuhan. Si Islaw ang bukodtanging mananatili sa pagkakatayo.)
Kintin: (Mahina, halos paanas) Heto an gating plano. Makinig kayong
mabuti. Ikaw, Islaw(titingalain ito) magmatyag kang mabuti at baka mey
makalapit sa atin nang hindi natin namamalayan.
Islaw: Opo.
Pablo: (Pangungunahan ang kanilang kumander) Kumander, mayroon
hu sana akong sa inyo, e. Tungkol hu sa saaaaa.
Kintin: Ituloy mo.
mga
akday
mahigpit
na
ipinagbawal
sa
una
pa
lang
na
Rolando Tinio
Rogelio Mangahas
Efren Abueg
Virgilio Almario aka Rio Alma
Clemente Bautista
Panahon ng Kasalukuyan
Kaligirang Kasaysayan
Makapangyarihan ang panulat. Totoo ang kasabihang The pen is
mightier than the sword. Higit na tumatalab ang panulat, higit itong
tumitimo, gumigising , at nagpapaunawa.Nagbunga ang makatotohanan
at mapanuligsang panulat ng ating mga datihang manunulat at mga
kabataang nagbuhat sa mga pamantasan noong nagdaang panahon.
Kasalan sa Nayon
ni Eleuterio P. Fojas
Hindi niya nalilimutan, na noong siya ay may gulang na sampung
taon pa lamang, akapatid niyang pinakamatanda sa lahat sa kanila, ay
ikinasal. Dalawang bakang matataba, dalawang baboy na mabibilog, at
hindi niya mabilang kung ilang manok, ang pinatay noon. Lahat halos
ng tao sa nayon ay nagsidalo, ang kainan ay nagsimula sa umaga at
natapos sa hapon at pagkatapos ng kasalan ay may ipinamigay pa ang
kanyang ina sa mga kapitbahay at sa lahat ng annunulungan sa
handaan. Hindi niya matandaan ngayon kung makailan siyang kumain
ng araw na iyon.
Nang matapos ang pagpapakain sa lahat ng panauhin ay magiikalawa na ng hapon. Ang tugtugan, satsatan, at halakhakan ay noon
pa lamang nagwakas. At, kaya lamang may kaunti pang kaguluhan ay
dahil naman sa pagliligpit ng mga kasangkapang ginamit sa kasalan na
ang karamihan ay hiram sa mga kapitbahay.
Mag-iikatlo na marahil ng hapon nang iuwi ni Alberto si Angela sa
kanilang tahanan. Marami pa ring tao, mga kaibigan at kamag-anak,
ang nagsisama sa kanila. At pagdating sa bahay ay muli na namang
nagkaroon ng inuman ng alak, siagawan at pagkakatuwa na umabot
hanggang sa mag-iikawalo marahil ng gabi.
Sa kabila ng marubdob na pagnanais ni Alberto sa maringal at
masayang kasalan bago dumating ang araw na iyon, ay nakaramdam din
siya ng pagkayamot nang hindi pa umaalis ang mga panauhin. Naiinip
siya sa mga taong tila hindi nasisiyahan sa masaganang handang
kanyang idinulot. Sa kabila ng lahat, ay may karapatan naman siyang
masarili ang ngayoy kabiyak na ng kanyang puso sa harap ng Diyos at
sa harap ng batas.
Sa wakas ay lumisan din nga ang mga panauhin. Pagkakain nila
ng hapunan at pagkatapos ng ilang sandali ng pakikpagkuwentuhan ay
nasok na sila ni Angela sa tanging silid na tutulugan sa kanilang bahay,
na napapagitnaan lamang ng sawali mula sa buwagang hihigan ng
kanyang mga magulang at mga kapatid. Masaya silang dalawa, matagal
na nagbiruan, nagtuksuhan at nagtawanan. Nang ang gabi ay malalim
na at tahimik na ang lahat, ay hindi natiis ni Alberto na di itanong nag
malaon nang inais niyang itanong.
Giliw, nasiyahan ka ba sa maringal at masaya nating kasal?
Mangyari pa, isasagot sana ni Angela na siya namang hinhintay
ni Alberto. Subalit, si Angela ay hindi nakatugos. Si Alberto naman ay
natigilan, May naulinigan silang nag-uusap.
Magkano ang inutang mo kay Ingkong Karyo para sa kasal ni
Alberto? Tinig yaon ng ina ni Alberto.
Tatlong daang piso, hindi pa kasali roon ang dalawang baka.
Bukas daw niya ahalagahan. Si Mang Ambgo ang nagsasalita.
buhay kaya hindi nila alam ang mga ito. Sa paanot-paano man, di ko rin
pinag-aksayahan ng isip bakit. Sumabay na lang ako ng gabi. Habang
nagkukwentuhan kami o tinatanong ako, na mas madalas, may nagaalok din ng pagkain, pastellas, prutas, kendi, at isang parang biko o
senokmani. Kain din ako pare, natural, ngunit pinili ko lang iyong mga
kulay puting pagkain. Di ko alam kung bakit. Ang iba ay kumakain ng
pagkaing pula o madilim na abuhin ang kulay, pero automatic iyong mga
puti ang mga kinukuha ko. Masarap din, kahit medyo iba ang lasa kesa
sa karaniwan nating pagkain. Nag-eenjoy ako sa umpukan, hindi dahil
ako ang star, kundi dahil Masaya ang lahat. Parang mga walang
problema. Pati nga si Ederlyn madalas ay hindi ko alam kung ano ang
ginagawa at kung nasaan. Tuwing makikita ko naman ay nakangiti kaya
alam ko walang problema kaming dalawa.
Sa kalaunan ay naki-umpok na rin siya sa amin ng matagal-tagal
at ng magkapuwang ay sinabing magpaalam na ako sa lahat at ihahatid
na niya ako sa labas. Napansin ko ngang ang iba ay tila nagpapaalam
na, kayat wala na rin akong tutol. Pamaya-maya nga ay nagpaalam na
ako sa magulang ni Ederlyn, at sinabing enjoy talaga ako sa gabing iyon.
Natutuwa naman daw sila doon, at binilinan pa akong bumalik kung
gusto ko. Anytime daw, dahil ang mga kaibigan ni Ederlyn ay kaibigan na
rin nila. Pero bago pa humaba ang paalamanan ay sinaklit na ako ni
Ederlyn sa braso, at nagmamadaling hinila palabas. Hindi pa niya
kinuha pa ang tiburin, at naglakad na lamang kami papunta sa gate ng
bakuran. Tatanungin ko sana kung bakit ganuon siya ka apurado, pero
di ko pa naibuka ang bibig ay sinabihan na niya akong huwag ng
magtanong. Basta magbilis na lang ng lakad, na ginagawa ko na nga.
Pagdating namin ng gate ay sinamahan niya ako palabas ng kaunti,
hinalikan sa pisngi, at binilinang mag-ingat sabay pasok sa loob ngunit
tumayo lamang sa kabila lamang ng mga rehas na bakal.
Pagtingin ko sa silangan ay nakita kong halos puputok na ang
araw kaya hinintay ko munang sumungaw iyon sa kabila ng mga
bundok. Pagkuway nilinggon ko si Ederlyn upang magpaalam bago
lumakad papunta sa motor, ng mapatda ako: wala si Ederlyn, wala ang
gate, wala ang bahay, wala ang bakuran! Ang nakikita ko ay bahagi ng
gubat na may malaki at mayabong na kahoy sa gitna! Kinusot ko ang
mga mata ko, ngunit di nagbago ang larawan sa harap ko. Nangalisag
ang aking mga balahibo, at tumakbo na ako! Tumakbong ng tumakbong
nagsisigaw.
Bangkang Papel
ni Genoveva Edroza Matute
Nagkatuwaan ang mga bata sa pagtatampisaw sa baha. Ito ang
pinakahihintay nilang araw mula nang magkasunud-sunod ang pagulan. Alam nilang kapag iyoy nagpatuloy sa loob ng tatlong araw ang
Panahon:
Kasalukuyan
Tagpo:
(Paupahang unang palapag ng bahay ng mag-asawang Mills sa
isang tahimik na daan sa Oakland, U.S.A. Sa dulong kanan, akyatan sa
ika-2 palapag; likod, garahe. Sa kaliwa, pasukan sa silid ng Puerto
Ricana; sa kanan, silid ni Pura. Sa harap, may ilang tanim sa paso. May
mga durungawan sa ikalawang palapag.)
(Pagbubukas ng TABING, makikita si mama sa harap ng silid niya,
unang palapag, nagdidilig ng mga halaman sa paso. Humuhuni ng
awitin.)
Pura:
Mama:
Pura:
Mama:
Pura:
Pilipina, Senyora!
Mama:
Mama:
(ipakikilala si Pura) Seor, this Pilipina wanna renta.. renta
un cuarto!
Paul:
Pura:
Paul:
Mama:
Pura:
He looks kind!
Mama:
Pura:
No hay chiquillos.
A, no children?
Pura:
Ligaya:
Pura:
Ligaya:
Pura:
ty-five din!
(Magtatawanan, mag-ha-high-five.)
Pura:
Galing lang ako ron sa atin. Nag short vacation ako ron,
kaya lang bumalik ako agad. Kailangan ako rito! May dala
akong butong itatanim, baka gusto mo.
Ligaya:
Pura:
Ligaya:
Pura:
Ligaya:
Pura:
Ligaya:
Pura:
Ligaya:
Bangko?
Pura:
Ligaya:
pareho na lang tayo! Ang alam ko lang Si, si, para buto ng
sili! No, no, para guhit ng noo!
(Magtatawanan uli. Lalapit si Mama Elena.)
Ikalawang Tagpo:
(Unti-unting mag-didilim ang Tanghalan. Susundan ng pusikit na
karimlan. Babanaag ang bukang-liwayway. Mauulit ang ganito. Sa
ikatlong pag-uulit, liliwanag ang tanghalan. Nakasara ang tapat ng silid
ni Mama Elena sa kaliwa; bukas sa kanan ang silid ni Pura. Nagwawalis
si Pura sa harapan. Mula sa kanan, manggagaling sina Ligaya at Paul at
tutuloy ka Pura.)
Ligaya: ang sipag naman! Nagsimba ka na ba, Pura?
Pura: oo, kanina pa...
Paul: Hi, Pyura!
Pura: Morning ho, Mr. Mills.
Ligaya: nagsimba na rin kami ni Paul.. sa church natin, Pura..
pagkatapos, naglakad-lakad pa muna kami.. kailangan niya iyon, sabi ng
doktor.
Paul: yeah, doctors order (natatawa at titingin kay Ligaya) and order
from the Commander!
Ligaya: Aba, tingnan mo, lumalakas ka!
Paul: (kay Pura) A.. yo.. sya.. magi na.. widow!
(magtatawanan)
Pura: Your tagalog os good, Mr. Mills.
Paul: Failing grade pa, Pyura. Wag sabi Mr. Mills. Paul lang, okey, Pyura?
Pura: (matutuwa) Sir, hindi ho Pyura.. Im not pure! Pu as Pull then
follow with ra as in rally.. Pu-ra!
Paul: Pu-ra!
Ligaya: One hundred percent ka na, Paul!
Ligaya: Naitanim ko na.. ayun, sa may bintana namin.. tanaw mula rito.
Bakit mo binabawi?
Pura: Ako na lang ang magtatanim sa. Paglilipatan ko.
Ligaya: Panay dahon pa lang. Matagal tumubo. Pag-alis ko, di kunin mo
na! (Iiyak) Alam kong galit ka sa akin.
Ikaapat na Tagpo:
(Magdidilim ang Tanghalan. Unti-unting mag-liliwanag. Mga apat na ulit
makikitang tinutulungan ni Mama si Pura sa pagtitipon ng mga abubot
handa sa paglipat. Humahangos na darating si Ligaya, luhaan)
(Papahirin ni Ligaya ang mga bakas ng luha sa mukha, hahagurin ang
buhok. Uutusan si Mama upang umalis, upang makausap nang
sarilinan si Pura)
Ligaya: Mama Elena, por faavor.. get me a big, big basket, please.
Mama: basket? Si. Seora.
(Lalabas sa gawing kaliwa)
Ligaya: Pura, handa na ang bag ko, nasa ibaba ng hagdanaan. Pakiusap
sa iyo, hintayin mong makaa alis muna kami ni Juancho bago ka
maglipat.
Pura: Oo, iyon lang pala.
Ligaya: Nitong mga huling araw, sumakit ng sumakit ang dibdib ni Paul.
Kailangang magpa-by-pass pa siya uli. Please. Ipangako mong
tutulungan mo siya sa pagpasok sa ospital. Baka makatulong din si
Mama. (Pinipigil ang pag-iyak) huwag nyo siyang pababayaan, please!
Please!
Pura: Babalik ako, Li.. hindi ko matitiis si Mr. Mills, pangako iyon.
Ligaya: Maraming-maraming salamat!
(Mula sa itaas, tila may maririnig silang tumatawag)
Moses, Moses
ni Rogelio R. Sicat
Isang gabi, nag-uusap si Regina at Ana.napag-usapan nila ang
tungkol sa nangyari kay Aida. Si Aida ay nagahasa ng anak ng Alkalde.
Si Aida ngayo'y Hindi parin makapasok sa paaralan dahil siya'y natrauma at wala siyang maiharap na mukha sa kanayang mga kaklase.
Kaya't kumuha ng leave si Regina sa pagtuturo upang mabantayan niya
si Aida.
Tapos, biglang dumating sa bahay nila ang Alkalde kasma ang
isang Konsehal. Naproon sila upang humungi ng dispensa sa nagawa ng
anak ng Alkalde at ninanais nila na i-urong na lamang ni Regina ang
pagsampa sa kaso. Ngunit Hindi pumayag si Regina dahil akala niya'y
hustisya ang mananaig.
Nang umalis na ang Alkalde at Konsehal, nag-usap si Tony at
Regina. Gusto ni Tony na i-urong na ang pagsampa ng kaso dahil sa
kalagayan ngayon, ang hustisya ay Hindi na nananaig. Ang malakas,
makapangyarihan, at mayaman na ang hustisya, sila ang lagging
mananaig. Ang nias na laman ni Tony ay mapatay ang anak ng Alkalde.
Buhay sa buhay kumbaga. Pinaalala rin ni Tony ang nangyari sa
kaniyang ama. Nang namatay kasi ito, Hindi nila nakamit ang hustisya.
Pero, ipinagpilitan parin ni Regina na itutuloy niya ang pagsampa ng
kaso.
Matapos ang usapan, sumulpot si Ana at sinabing sinusumping
nanaman si aida, kailangna ni Aida ng tranquilizer upang siya'y
kumalma. Kaya't nagpabili ng gamut si Regina kay Tony. Nung nakaalis
na si Tony, nasi ni Regina kay Ana na malaki na ang pinagbagi ni Tony.
Biglang dumating si Ben at tinanong niya kung nakaalis naba si Tony.
Tumugon si Regina. At inamin ni Ben sa ina na may dlaang baril si Tony
Ang Alkalde
Ang Konsehal
Mga Pulis
Panahon: Kasalukuyan
Tagpo:
Apartment sa lungsod sa Rizal, sa isang komunidad na
masasabing middle class. Maraming bagong bahay dito, nakatayo sa
mga loteng nabili sa murang presyo noong unang bahagi ng 1950 at
ngayoy nagkakahalaga na nang malaki sa pamilihan ng lupa. Tahimik
dito, malayo sa daanan na pampasaherong sasakyan, mapuno at
mahalamang hindi katulad ng ibang subdibisyon. Aspaltado ang
malilinis na kalsada at may ilaw na mercury ang mga poste. Karaniwan
nang ang naninirahan dito ay mga empleado ng gobyerno.
Sa sala at sa komedor ng apartment na ari ni Mrs. Calderon
mangyayari ang dula. Isa sa apat na pinto, malaki-laki rin ang
apartment na ito, putiang pinta, yari sa mahuhusay na materyales, at sa
unang malas pa lamang ay mahihinuha nang inilalaan sa mga
makapagbabayad ng mataas. May pinto sa may sala, kanan, kaharap ng
gate, at sa kaliwa, sa may kusina. Luma na ngunit maayos pa ang mga
kasangkapan parang inilipat mula sa isang lumang bahay. Sa sala ay
may isang set ng upuan na nakatuntong sa isang alpombrang
bumabagay sa pulang sahig; sa likod nito, kabinet ng mga libro na
kinapapatungan ng isang flower vase, isang nakakwadrong retrato ng
isang nakangiting dalaga na napaliligiran ng maliit at animoy
naglalarong mga piguring duwende at isang lampshade. May telebisyon
sa sulok, malapit sa nakukurtinahang bintanang salamin.
Sa dingding na binarnisang plywood, nakasabit ang isang pares ng
nairolyong pinturang Hapones: mga lumilipad na tagak sa ibabaw ng
maiitim at payat na tangkay at mga dahon ng kawayan. Sa gitna,
likuran, may hagdanang paakyat sa mga silid-tulugan, puti ang mga
barandilya nito at sa itaas palapag, sa ding-ding, ay nakasabit ang isang
pandekorasyong seramiko na kinatitikan, na mga letrang Gotiko, ng mga
salitang GOD BLESS OUR HOME.
Sa silid-tulugan, kaliwa ay may isang mesang paayon ang ayos at
napapaligiran ng anim na silyang may matataas na sandalan. May
kabinet sa likod ng mesa-lalagyan ng mga plato, kubyertos, mga
ANA : Aywan ko, Regina, pero kung minsan ngay naiisip kong kahit yata
saan tayo pumunta, sinusundan tayo ng trahedya.
REGINA: Hindi naman sa tayoy sinusundan, Ana. (kukunot ang noo).
Mabuti pang sabihin mong dahil sa mga pagkakataon, o dahil sa mga
kondisyon ngayon. Ibang-iba na talaga ngayon. Aywan ko rin, Ana.
Aywan ko.
ANA : (Pagkaraan ng ilang saglit, malumanay na) Naubos na nga pala ang
gamot ni Aida, Regina. Iyong tranquilizer.
REGINA: Magpabili tayo. Sino bang ating pagbibilhin? Si Tony?
ANA : Pabilhin mo nat gabi na. Malapit na sigurong mag-alas- nuwebe.
REGINA: Gabi na pala.
ANA : Akala ko bay napapagod ka ?
REGINA: (tatawag) Tony!
TONY : (sa itaas): Sandali po! Ikinakabit ko lang itong daylight.
ANA : (nakaupo sa kabilang dulo ng mesa, may binibilut-bilot na sinulid
ng basahan ang daliri): Ano ba ang napapansin mo kay Aida?
REGINA: Anong napapansin?
ANA : May pagbabago ka bang nakikita ? Hindi ba parang lumalala?
REGINA: (bubuntung-hininga) Ang sabi naman ng doktor ay may shock
pa siya hanggang ngayon. Totoo raw nasindak si Aida.
ANA : Kung sabagay. Medyo nawawala na ang mga marka ng dagok sa
kanyang mga pigi. Talaga sigurong hindi ka makakabangon kapag
dinagukan ka roon. Iyon namang sugat at galus-galos, magaling na. Ang
ikinatatakot koy ang kanyang nerbiyos. Lalo siyang nagiging nerbiyusin
yata. Lagi kaya niyang naaalala ang nangyari sa kanya? Ganoon ba iyon?
Hindi ba- may naloloka sa ganyan?
REGINA: Hindi naman siguro, Ana. Mahusay ang gamot na ibinibigay sa
kanya ng doktor. At sabi sa ospital, magaling daw ang psychiatrist na
tumitingin sa kanya. Talaga raw isa sa pinakamahusay dito sa Pilipinas,
sabi sabi rin Tony.
ko
ang
katulad
ng
ReGINA: Ang aking mga anak! Ang aking mga anak! (Sandaling
mananatili si Ben sa harap ng Ina, naaawang nakatingin dito, tila
nagsisisi sa sinabi. Pagkaraay malungkot siyang papanhik. Papatayin ni
Ana ang ilaw sa komedor).
ANA: (papalapit kay Regina) Hindi mo sila masisisi, Regina, lalo pa ngat
pagkaraang marinig ang pinagsanib ng alkalde at ng konsehal. Ang
hustisyay hustisya lamang, kung madali itong naibibigay at naibibigay
nang pantay-pantay. Papanhik na ako. (Sa hagdan) Pumanhik ka na rin.
Iwan mo nang bukas iyang ilaw. (Aakyat ng ilang baitang) Halina, Regina.
Matulog ka na, ikaw nga ang pagod. (Tutuloy nang umakyat si Ana. Sa
itaas, maririnig ang bilin niya, Ben, abangan mong pagdating ng kuya
mo).
REGINA: Nanlalaban!
PULIS II: Resisting arrest! Ha-ha-ha!
PULIS: Nagtatangkang tumakas!
REGINA: O! O!
ALKALDE: Pinatay niya ang aking anak!
REGINA: Kayo ang batas kapag inyong anak!
PULIS I: Dadalhin namin sa husgado!
REGINA: Husgado, anong husgado?
PULIS II: Bakit ba marunong ka pa sa husgado?
PULIS III: Sa hustisya!
REGINA: Hustisya! Hustisya! Alam ba ninyo ang kahulugan ng hustisya?
Kayo, Mayor alam ba ninyo ang kahulugan niyan?
(Ubus-lakas siyang sasampalin
Mapapayakap sa kanya si Ben).
ng
alkalde
at
siyay
babagsak.
Doming: Kelan pa kaya lalabas dito yan, a Mang Ernan? Traga malas
hang. BABAYING . Ba, sino yan? . (Ingunguso si Tony.)
Ernan: Ewan, Hatinggabi kagabi nang ipasok yan dito. Kawawa naman.
Dugu-dugun siya.
Doming: OXO seguro yan. O kaya Sigue-Sigue. Nagbakbakan naman
seguro. (Mamasdang mabuti si Tony.) Mukhang bata pa.
Ernan: At may hitsura, ang sabihin mo.(Mapapalakas ang hilik ni Bok.)
Doming : Tipaning parang kombo! (Matatawa si Mang Ernan.)
Bok: (Biglang
mag-aalis
ng
Magapatulog man kayo! Yawa.
kulubong;
pasigaw)
Saylens!
ipahalata
Tony: Iimbithin kita , Bok, isang araw, sa klase naming nila Padre
Abena. Marami kang mapupulot doon. At pakikinabangan. Tiyak.
Bok: No ken du! Kun naytklab pa, olditaym!
Tony: (Matapos makinang handa na ang lahat sa pakikinig sa kanya)
BuwenoAkoy buhay sa sang karaniwang pamilya sa Tundo.
Empleyado si Tatay. Guwapo siya. Pero malakas uminom ng tuba. At
mahilig sa karera. Napakabait ng Nanay ko. Kahit kulang ang
iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit, paris ng iba. Sang araw e
nadiskubre ni Nanay ang lihim ng Tatay ko; meron siyang kerida .
Natural, nag-aaway sila Umalis si Tatay . Iniwan kami. Awa naman ng
Diyos e natapos ko rin ang elementarya. Balediktoryan ako
Bok: (Sisingit) Balediktoryan? Siga ka. Yeba!
Tony : (Magpapatuloy matapos ngitian si Bok) Namatay ang solo kong
kapatid
na
babae.
Malubha
si
Nanay.
Naospital
siya
Naghahanapbuhay naman ako. Pero, kulang din, kasi mahal ang lahat
Nakakahiya pero dahil sa barkaday natuto akong akong
mandurukot , mang agaw, magsugal. Naglabas-masok ako sa
Welfareville Inilipat ako ditto pagkatapos Santaon na lang ang
natitira sa sentenya ko A, ang tatay ko ang may sala ng lahat!
Mabuti namat idinistino ako ni Direktor sa ting library. Nagpagbabasa
ako roon. Mahilig akong magbasa ng
Ernan : Magaling. Ang pagbabasay nakapagpapayaman ng isip. Sabi nga
ni Bacon ay Nakalilikha ng tunay na lalaki Ang pagbabasa
Tony: Mahilig din ho akong magsulat.
Doming : Teka muna, Tony! Hanong nangyari sa Tatay mo?
Tony: Mula ng umalis siyay di na namin nakita. O nabalitaan
kaya.Kinamuhian ko siya nang labis.
Ernan : Huwag naman. Hindi tama yan. Ang ama ay ama kailanman.
Doming : Kung magkita kayo, hanong gagawin mo?
Hindi
kayo
Ibig
ko
nagugulumihanan
ding
si
Tony
ni
Miss
Reyes
Mabait
at
Bok: (Makahulugan ang ngiti) tingin koy ayos na Silang dalwa, Padre.
P. Abena : Hindi masama Pabor ako. Saglit na titigil; kay Tony, sa ibang
tinig) Anak, ang tatay moy nagkita kami. nakiusap siyang Tony: Malilimutan ang lahat; mapapabagong biglat puputulin ang
pagsasalita ng kausap) Padre! Na naman? (Hindi mangungusap si P.
Abena. Marahan na lang siyang mapapailing; subalit maagap namang
maaalayan si Tony.
Si Mang Luis naman, naroon pa rin sa may pintuan,
mapapabuntung-hiningat mapapakagat
labi Sa
namamalas
katigasan ng anak. Mauuntol ang balak niyang paglapit.
ay
na