Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
ตน 92
บทที่5
ความรูพื้นฐานทั่วไปทางฟสิกสดาราศาสตร
5.1 กาแลกซีและกระจุกดาว
เมื่อเรามองขึ้นไปบนทองฟาในยามค่ําคืน สิ่งที่เรามองเขาไปนั้นเปนเวิ้งอวกาศอันกวางใหญไพศาล
ไมวาจะมองเขาไปในทิศทางไหนก็จะเห็นดาวนับแสนนับลานดวง โดยเฉพาะอยางยิ่งในบางทิศทางจะเห็น
ดาวอยูเ รียงรายกันหนาแนน เปนแถบขาวฟา พาดผานทองฟาขนาดกวางประมาณ 15 องศา บริเวณกลุมดาว
คนยิงธนู (Sagittarius) กลุมดาวแมงปอง (Scorpius) กลุมดาวนกอินทรี (Aquila) และกุลม ดาวหงส
(Cygnus) แถบขาวฟาซึ่งเกิดจากดาวจํานวนมหาศาล รูจ ักกันในนามของ “ทางชางเผือก (Milky Way)”
r
m1 m2
G m 1m 2
F =
r2
r12 r23
m1
r13 m3
G m1m2 G m1m3 G m2 m3
U =− − −
r12 r13 r23
เกิดจากการยุบตัวของกาซและฝุนในอวกาศ ภายใตอิทธิพลของความโนมถวงระหวางอนุภาคฝุนและกาซ
เหลานั้น จนกอนกาซและฝุนขนาดใหญนี้มีอุณหภูมิบริเวณใจกลางสูงมาก สามารถจุดปฏิกิริยาเทอรโม
นิวเคลียร (Thermonuclear Reaction) บริเวณใจกลางของกลุมกาซ เปลงแสงและความรอนปริมาณมหาศาล
ออกมาได กลายสภาพเปน “ดาวฤกษ (Star)” ในที่สุด แสงที่เปลงออกมาจากดาวฤกษ อาจทําใหกาซและฝุน
ในอวกาศบริเวณขางเคียงสวางขึ้นมาได เรียกกาซและฝุนที่สวางเหลานี้วา “เนบิวลาสวาง (Bright Nebula)”
อยางไรก็ตาม กาซและฝุนในอวกาศบางบริเวณ อาจกอกําเนิดดาวฤกษอยูดานหลัง และแสงจากดาวฤกษไม
อาจทะลุผานกาซและฝุนที่บดบังอยูดานหนาได แตไปสะทอนกาซและฝุนที่เปนพืน้ หลังใหสวางขึ้นมา เรา
เรียกกาซและฝุนที่อยูดานหนาของดาวฤกษที่ปรากฏมืดดํานี้วา “เนบิวลามืด (Dark Nebula)” ตัวอยางเชน
เนบิวลาหัวมา (Horse Head Nebula) ดาวบริเวณเข็มขัดนายพราน (Orion Belt) เปนตน
กระจุกดาวแบงออกเปน 2 ชนิดคือ
(ก) กระจุกดาวเปด (Open Cluster) หรือ กระจุกดาวกาแล็กติก (Galactic Cluster) เปนกระจุกดาวที่
ประกอบดวยสมาชิกที่เปนดาวฤกษจํานวนหลายรอยดวงอยูรวมกัน สวนมากเปนดาวฤกษทยี่ ังมีอายุนอย
และมักพบอยูบ ริเวณระนาบของกาแลกซี ตัวอยางเชน กระจุกดาวลูกไก (Pleiades) กระจุกดาวฮายเอเดส
ดาราศาสตรโอลิมปก ระดับม.ตน 97
5.2 ระบบดาวคู
ระบบดาวคู เปนระบบดาวที่ประกอบดวย สมาชิกที่เปนดาวฤกษ 2 ดวง อยูภ ายใตสนามความโนม
ถวงซึ่งกันและกัน ดังนั้นดาวฤกษทั้ง 2 ดวงในระบบดาวคูจึงโคจรรอบกัน ในบรรดาดาวฤกษทั้งหมดพบวา
ประมาณครึ่งหนึ่งหรือมากกวาเปนระบบดาวคู โดยทั่วไปแลวสมาชิกทั้ง 2 ดวงของระบบดาวคูจ ะถือกําเนิด
ในกลุมกาซเดียวกัน ดังนั้นสมาชิกแตละดวงจึงมีอายุและองคประกอบเริ่มตนเหมือนกัน อยางไรก็ตามอาจ
เปนไปไดวาระบบดาวคูบางระบบอาจเกิดจาก “กระบวนการจับโดยความโนมถวง (Gravitational Capture
Processes)” ระหวางดาวเดีย่ วๆ หรือเกิดการแลกเปลี่ยนคูซ ึ่งกันและกันระหวางระบบดาวคูดว ยกันก็ได
a1 a2
m1 m2
O
m 1 a2
= (1)
m 2 a1
4π 2
P2 = a3 (2)
G (m 1 + m 2 )
ดังนั้นจากสมการ (1) และ (2) นักเรียนอาจคํานวณคามวลของดาวฤกษแตละดวง m 1 และ m 2 ได
นอกจากนี้ ยังพบวาระบบดาวคูบางระบบประกอบดวย สมาชิกมากกวา 2 ดวงขึ้นไป เรียกวา “ระบบ
ดาวพหุ (Multiple Systems)” โดยพบวาประมาณ 1 ใน 5 ของระบบดาวคูจะเปนระบบดาวพหุ อยางไรก็ตาม
ดาวที่เพิ่มเขามาอาจเปนดาวฤกษหรือดาวเคราะหกไ็ ด แตมักจะสังเกตไดยากเนื่องจากมีขนาดเล็กและความ
สวางนอยมากจนสังเกตเห็นดวยตาเปลาไมได
5.3 กําเนิดและการวิวัฒนาการของดาวฤกษ
ดาวฤกษเกิดจากการยุบตัวของสารระหวางดาว (Interstellar Matter) หรือเนบิวลา เนื่องจากสาร
ระหวางดาวมีองคประกอบสวนใหญเปนไฮโดรเจน ดังนั้นดาวฤกษจึงเปนกอนกาซไฮโดรเจนขนาดใหญที่
สามารถเปลงแสงไดดว ยตัวเอง
คําถาม : ดาวฤกษเปลงแสงและความรอนออกมาไดอยางไร
การยุบตัวของกลุมกาซในอวกาศ เกิดจากแรงโนมถวงระหวางอะตอมหรือโมเลกุลของกาซใน
เนบิวลาเอง เมื่อกาซยุบตัวลง ความดันของกาซจะสูงขึ้น ผลที่ตามมาก็คืออุณหภูมิของกอนกาซนี้จะสูงขึ้น
ตามลําดับ ยิ่งกาซยุบตัวตอไปเรื่อยๆ บริเวณแกนกลางของกาซนี้จะเริม่ มีอุณหภูมิสูงมาก ชวงนี้กลุมกาซจะ
เริ่มเขาสูสมดุลระหวางแรงโนมถวงที่ทําใหกาซยุบตัวกับแรงดันภายในจากแกนกลางของกาซ แตยังไม
สมบูรณ จึงมีการพนกาซออกมาเปนลํา หรือที่เรียกวา “เจ็ต (Jet)” เปนระยะๆ อยางไรก็ตาม ขณะนี้บริเวณ
ใจกลางกลุมกาซมีอุณหภูมิสงู พอที่กลุมกาซจะเริ่มแผพลังงานความรอนและแสงสวางออกมาไดบาง เรียก
ชวงนีว้ า “สภาพกอนดาวฤกษ (Protostar)” ซึ่งแกนกลางจะมีอุณหภูมิสูงถึงหลายแสนองศาเซลเซียส
ดาราศาสตรโอลิมปก ระดับม.ตน 101
เมื่อแรงโนมถวงดึงดูดใหกาซยุบตัวลงไปอีก ความดันที่บริเวณแกนกลางจะสูงมากและแกนกลางมี
อุณหภูมิสูงถึง 15 ลานองศาเซลเซียส ณ สภาวะเชนนี้อะตอมของไฮโดรเจนจะแตกออก โดยอิเล็กตรอน
หลุดออกจากอะตอม เหลือแตนิวเคลียสของไฮโดรเจนหรือโปรตอน นั่นเอง และอุณหภูมิ 15 ลานองศา
เซลเซียส นี้สูงมากพอที่จะกอใหเกิดปฏิกิรยิ าเทอรโมนิวเคลียร (Thermonuclear Reaction) หลอมนิวเคลียส
ของไฮโดรเจนเปนนิวเคลียสของฮีเลียม (หรือที่รูจักกันอีกชื่อหนึ่งวา “อนุภาคอัลฟา”) แลวปลอยพลังงาน
ความรอนและแสงสวางออกมา ขณะนี้จะเกิดความสมดุลระหวางแรงโนมถวงและแรงดันของกาซอยาง
สมบูรณ กอนกาซรอนนี้กลายสภาพเปน “ดาวฤกษ (Star)” ที่สมบูรณ
E = mc 2
= (0.440 x10 −27 kg ) x (3 x108 m / s ) 2
สําหรับดาวฤกษที่มีมวลมาก จะมีความสวางมากและมีการ
ใชเชื้อเพลิงโดยการเผาไหมนิวเคลียสของไฮโดรเจนจาก
ปฏิกิริยาเทอรโมนิวเคลียรในอัตราที่สูงมาก และดาวฤกษที่
มีมวลมากจะมีอายุสั้นมาก โดยอาจมีอายุประมาณไมกี่ลาน
ปเทานั้น การเผาไหมนิวเคลียสภายในดาวฤกษที่มีมวล
มาก สามารถสังเคราะหธาตุหนักตางๆ ไดเปนจํานวนมาก
นอกจากนิ ว เคลี ย สของฮี เ ลี ย มแล ว ยั ง สามารถสร า ง
นิ ว เคลี ย สของคาร บ อน ไนโตรเจน ออกซิ เ จน ซิ ลิ ก อน
จนถึงนิวเคลียสที่เสถียรที่สุดคือนิวเคลียสของเหล็ก คาด
วาแกนกลางของดาวฤกษที่มีมวลมากในขั้น ตอนสุดทาย
รูปที่ 5.13 ภาพวาดแบบจําลองโครงสราง ของการวิวัฒนาการ จะเปนแกนหลักและมีธาตุอื่นๆ ที่
ภายในดาวซึ่งเปนชั้นคลายหัวหอม ถู ก สั ง เคราะห ขึ้ น มาอยู กั น เป น ชั้ น ๆ คล า ยวงหั ว หอม
(Onion Ring)
5.4 การแผพลังงานของดาวฤกษ
ปฏิกิริยาเทอรโมนิวเคลียรภายในดาวฤกษ ทําใหดาวฤกษแผพลังงานความรอนและแสงสวาง
ออกมาได พลังงานที่แผออกมาจากดาวฤกษเปนคลื่นแมเหล็กไฟฟา (Electromagnetic Wave) หลากหลาย
ความยาวคลื่น (Wavelength, λ) หรือความถี่ (Frequency, f) โดยความยาวคลื่น λ กับความถี่ f ของคลื่น
แมเหล็กไฟฟาสัมพันธกันตามสมการ
λf = c
คําถาม : ดาวฤกษสามารถแผรังสีหรือคลื่นแมเหล็กไฟฟาชนิดใดไดบาง
ดาราศาสตรโอลิมปก ระดับม.ตน 106
คลื่นแมเหล็กไฟฟาเปนคลื่นที่มีความเร็วเทากับความเร็วแสง สามารถเคลื่อนที่ผานสุญญากาศได
คลื่นแมเหล็กไฟฟามีทั้งชวงคลื่นที่ตามองเห็นได (Visible) และตามองไมเห็น (Invisible) ชวงคลื่นที่ตา
มองเห็นไดแก คลื่นแสง ซึ่งมีชวงความยาวคลื่นตั้งแต 400 นาโนเมตร (สีมวง) จนถึง 700 นาโนเมตร (สี
แดง) แสงอาทิตยที่สองมายังโลกในชวงคลื่นที่ตามองเห็นไดเปน “แสงขาว” ซึ่งเกิดจากการรวมของแสง
สเปกตรัมทั้ง 7 สี คือ มวง คราม ฟา เขียว เหลือง แสด และ แดง
E = hf
hc
=
λ
5.5 ความสวางและอันดับความสวางของดาวฤกษ
เมื่อเราดูดาวในคืนฟาใส ปราศจากเมฆหมอก จะเห็นดาวนับพันดวงปรากฏใหเห็นบนทองฟา จะ
สังเกตเห็นวา ดาวแตละดวงที่เราเห็นนัน้ มีความสวางแตกตางกัน บางดวงสวางสุกใสมาก เชน ดาวซิริอัส
(Sirius) ในกลุมดาวสุนัขใหญ (Canis Major) เปนดาวฤกษที่มีความสวางปรากฏมากที่สุดบนทองฟา บาง
ดวงก็มีความสวางนอย นักดาราศาสตรพยายามทีจ่ ะจัดอันดับความสวางของดาวฤกษออกเปนหมวดหมู
โดยเมื่อประมาณ 120 ปกอนคริสตศักราช ฮิปปาคัส (Hippachus) ไดเริ่มทําบัญชีดาวที่สามารถมองเห็นดวย
ตาเปลา ประมาณ 1000 ดวง และจัดดาวตามลําดับความสวางไว โดยดาวที่สวางที่สดุ เรียกวา ดาวแมกนิจูดที่
หนึ่ง (First Magnitude) รองลงมาเรียกวา ดาวแมกนิจูดที่สอง (Second Magnitude) ตามลําดับ ตอมาไดมีการ
กําหนดคาอันดับความสวางใหชัดเจนมากยิ่งขึ้น โดย พอกสัน (Pogson) ไดกําหนดกฏเกณฑเกี่ยวกับคา
แมกนิจูดไว ดังนี้
“ดาวแมกนิจูดที่ 1 จะสวางกวาดาวแมกนิจดู ที่ 6 ถึง 100 เทา”
เนื่องจากตาคนปกติมองเห็นดาวที่สวางไดถึงแมกนิจูดที่ 6 เทานั้น จึงเอาดาวแมกนิจูดที่ 6 เปนหลัก
โดยถือวาถาดาวดวงใดสวางกวาดาวหลัก 100 เทา จะถือวาเปนดาวแมกนิจูดที่ 1 หมด เชน ดาวสปกา (Spica)
ดาวอัลดิบาเรน (Aldebaran) ดาวอัลแตร (Altair) เปนตน
ถาให s เปนระยะทางของดาวฤกษใน
P”
หนวยพารเซค และ P เปนคามุมพารัลแลกซใน
หนวยฟลิปดา
S
1
s=
P ′′
Earth Earth
Sun
5.6 สีของดาวฤกษ
การพิจารณาความสวางและลําดับความสวางของดาวฤกษ ยังไมใหขอมูลที่สมบูรณเกีย่ วกับความ
สวางของดาวเลยทีเดียว การที่จะไดขอมูลที่สมบูรณ จําเปนตองพิจารณาสีของดาวฤกษดวย ซึ่งเราคงเห็น
แลววา ดาวฤกษทั้งหลายที่ปรากฏบนทองฟามีสีแตกตางกันไป ตั้งแต สีแดง จนกระทั่งถึงสีน้ําเงิน เชน ดาว
บีเทลจูส (Betelgeuse) และดาวแอนทารีส (Antares) จะมีสีแดง สวนดาวซิริอัส (Sirius) และดาววีกา (Vega)
มีสีขาว สวนดาวไรเจล (Rigel) มีสีน้ําเงิน เปนตน
นอกจากนี้ สีของดาวฤกษยังมีความสัมพันธกับอุณหภูมทิ ี่ผิวของดาวฤกษ นักดาราศาสตรแบงชนิด
ของดาวฤกษตามสีและอุณหภูมิผิวออกเปนชนิดหลักๆ ได 7 ชนิด ดังแสดงในตาราง
ชนิด สีของดาว อุณหภูมิผิว (เคลวิน)
O น้ําเงิน 35,000
B น้ําเงินแกมขาว 25,000-12,000
A ขาว 10,000-8,000
F เหลือง-ขาว 7,500-6,000
G เหลือง 6,000-5,000
K สม 5,000-4,000
M แดง 4,000-3,000