Neil

Faulkner
Arkeolog ve tarihi olan Neil Faulkner yazarlk, okutmanlk, ren yeri kaz sorumluluu, kimi zaman da televizyon yayncl
yapmaktadr. Eitimini Kings College (Cambridge) ile Arkeoloji Enstitsnde (UCL) tamamlayan Faulkner halen Bristol
niversitesinde aratrma grevlisi, Military History dergisi editr ve NADFAS okutman olarak almaktadr. Sedgeford
Tarih ve Arkeoloji Aratrmas Projesi (Norfolk), Byk Arap Ayaklanmas Projesi (rdn) ve Byk Sava Arkeoloji
Grubunda (Birinci Dnya Sava arkeolojisi zerine uzmanlaan saha almalar birimi) ortak editrlk grevi yrtmektedir.
Balca eserleri:
Roma Britanyasnn Gerileyii ve Ykl; Kyamet: Roma Aleyhtar Byk Yahudi Ayaklanmas; Gizli Hazine:
Britanyann Gemiini Gn Ina karma; Roma: Kartallar mparatorluu; Ziyaretiler iin Eski a Olimpiyat
Oyunlar Klavuzu; Marksist Dnya Tarihi: Neandertallerden Neoliberallere.

Eserin Orijinal Ad:

A Marxist History of the World
From Neanderthals to Neoliberals
(Pluto Press, Londra, 2013)

Yordam Kitap: 215 Marksist Dnya Tarihi Neil Faulkner

ISBN-978-605-4836-66-6 eviri: Tuncel ncel
Dzeltme: Gnnur Aksakal Kapak ve Tasarm: Sava eki
Sayfa Dzeni: Gnl Gner Birinci Basm: Haziran 2014
Neil Faulkner, 2012; Yordam Kitap, 2012
Yordam Kitap Basn ve Yayn Tic. Ltd. ti. (Sertifika No: 10829)
ataleme Soka Genda Han No: 19 Kat:3 34110 Caalolu - stanbul
Tel: 0212 528 19 10 Faks: 0212 528 19 09
W: www. yordamkitap. com E: info@yordamkitap. com
www.facebook.com/YordamKitap www.twitter.com/YordamKitap

TRKE BASIMA NSZ

Taksim Meydan, kresel direniin simgelerinden biri olarak Atinann Syntagma, Kahirenin
Tahrir ve Madridin Puerta del Sol meydanlaryla birlikte anlyor artk. Taksimde evik kuvvet
polisiyle atan on binler, Trkiyenin drt bir yannda sokak gsterilerinde yz binlerin
yrdne, yol kenarlaryla balkonlardan onlar milyonlarn alklaryla desteklediine tanklk
eden bir kitle hareketinin militan ncleriydiler.
Meydan uruna verilen kavga, gstericilerin bir sreliine geri ekilip binalarda ve meydann
hemen dndaki barikatlarn gerisinde snacak yer aramalar sonucunda meydan evreleyen
sokaklara tat. Ama bkp usanmadan tekrar tekrar meydana akn ederek, bu nemli kamusal
meknn kontrol mcadelesini canl tuttular.
Yeni kitle hareketi demokrasisi, deiime kapal neoliberal rejimin kibrine ve rmlne
meydan okuyordu. Rejim, bu meydan okumaya bildii tek yntemle yant verdi: Coplarla,
TOMAlarla, gaz ve ses bombalaryla.
lkeler arasnda baz ufak tefek farkllklar olsa da tabandan ykselen kitle mcadelesinin yeni
kalb dnya apnda aka grlebiliyor: Esasen gen sokak gstericilerinin oluturduu radikal
ncler, byk sermaye ile otoriter devletin ehirlerimizi kontrol altna almasna kar kyorlar.
Parlamenter demokrasinin iinin boaltlmas ve sendikalarla dier halk rgtlerinin
zayflatlmas, toplumsal dzenin basnlerlerini ve emniyet supaplarn almaz hale
getirmitir. Bunun yerine toplumun tabannda fke birikiyor, sistemden kopma derinleiyor ve
ardndan bu fkenin patlamas ok iddetli oluyor.
Heterojen, gvencesiz, deiken ii snfyla modern ehir, balca mcadele arenas haline
gelmitir. Sosyal medya, gevek alarn oluturulmasn ve birbirlerinden kopuk haldeki
bireylerin hzla harekete gemesini kolaylatrmtr. Bunlar bir araya geldikleri zaman, kar
kltrn birbirine hi benzemeyen radikalleri bir kitle hareketi olduklarn kefediyorlar.
Polisin Gezi Parkna kurulan adrlara acmaszca saldrmasnn, Trkiye apnda bylesine
gl bir fke patlamasna ve direnie yol aacan kimse tahmin edemezdi. Polis iktidarna uzun
sredir geni kitleler kar kmyordu. Polisin gstericilere kar iddete bavurmas oktandr
sradanlamt. st ste seimden zaferle karak on yl akn bir sredir iktidarda kalmay
baaran babakan Recep Tayyip Erdoan rakipsiz gzkyordu. Hzla byyen, agzllk
iyidir zdeyiinin simgesi neoliberal stanbulda sokaklarda demokrasinin yokluu bir norm
olmutu.
Ama Erdoann kltrel muhafazakrlk ve irketler iktidar karm, gz alc ltsnn
altnda zehirleyici sonular dourmutu. Erdoan iki dnya arasnda dengede duruyor. Bunlardan
biri, yoksullatrlm kyllerin yaamlarn edilgen bir muhafazakrlk iinde srdrdkleri,
Anadolunun cra yerlerindeki geri kalm kylerin ve belki de, krsal kesimin yoksulluundan

kaanlarn, ehir kapitalizminin snrlarnda varolu mcadelesi verdikleri hareketli gecekondu

mahallelerinin dnyas.
Sefalete dair istatistikler i karartcdr. Trkiye, OECDnin 34 yesi arasnda (Meksikadan
sonra) toplumsal eitsizliin en fazla olduu ikinci lkedir. Her alt kiiden biri yoksulluk snrnn
altnda yayor ve bu oran, tarm kesiminde alanlar arasnda %40a kyor. Ayrmclk
yznden kadnlarn ancak te birinden az (OECD ortalamasnn yars) bir ite alabiliyorken,
yaklak 300-350 bin ocuk ii olduu tahmin ediliyor.
Erdoann dier dnyas, Trkiye burjuvazisinin, Boaz kysndaki milyonlarca dolarlk
konaklarn ve yatlarn dnyas; birka katl yeralt otoparkyla, 1.000 dolarlk kadn antalarndan
10.000 dolarlk saatlere ve 100.000 dolarlk spor arabalara kadar her eyin satld 300 sekin
maazasyla tasarm kapitalizminin cam ve elikten modern tapna stinye Parkn dnyas.
Erdoann AKP rejimi, slam bayran sallayarak ve krtaj, zina, iki ile ilgili yasaklar gibi
simgesel muhafazakr politikalar destekleyerek, Trkiye toplumunun en geri kesimleri arasnda
kendisine bir semen taban oluturmu durumda. Ancak bu, dnyann geri kalannda siyaset
sekinlerinin destekledikleri neoliberal programdan znde farksz olan, kat bir program sarp
sarmalayan yeil renkli bir ambalaj kddr.
Erdoan, ekonomiyi kuralszlatrarak, yabanc sermayeyi davet ederek ve art arda IMF
kredileri alnmasn salayarak, grevde kald dnemde Trkiye ekonomisinin byme hzn
korumutur. Sradan halk, bu refahn ancak ok kk bir ksmndan faydalanabilmitir.
Sendikalarn darbe dneminin yasalaryla boyunduruk altna alnmas, alma hayatnda
kadnlarn rutin olarak ayrmcla maruz kalmas, sreklilik arz eden yksek isizliin gen
nfusun hayatn karartmas ve ehirlerde konut fiyatlarnn hzla ykselmesi yznden yllar iinde
byk bir honutsuzluk birikmitir.
Sokaktaki radikaller, 76 milyonluk Trkiyenin olduka kk bir aznldr. Buna ramen,
milyonlarca emeki arasnda direnmenin mmkn olduu duygusunu yeniden canlandrarak ve
Erdoann tm saldrgan sylemine karn rejimi savunma konumuna gerileterek, Trkiye toplumu
zerinde muazzam bir etki yapmlardr. Trkiye, Taksim ncesinin rutinine geri dnmeyecektir.
Artk yeni bir protesto a balamtr.
Her popler kitle hareketi, ileriye gitmek istiyorsa temel grevle yz yze gelmelidir. Bunlar
kelimeyle zetlenebilir: birlik, demokrasi ve berraklk. Birlik, mmkn olan en geni toplumsal
glerin mcadele iine ekilmesiyle elde edilir. Demokrasi, kitlelerin iradesini dorudan ifade
etmesini salayabilecek rgtlenme biimlerinin yaratlmasn gerektirir. Hareketi ynlendirmek,
desteini azami dzeye karmak ve onu radikal deiime doru ileri tamak iin hem ama hem
de gidilecek yn konusunda berraklk gereklidir.
Solcu bir iktisat ve gazeteci olan Paul Mason, Taksim Meydan hareketi ile 1871 Paris
Komnn karlatryordu. Komn 50 gn iinde malup olmutu. Sebep tutku eksiklii deildi.
Kadnlara siyasi haklar tanmam ve devrimi ehrin dna yaymak iin ciddi bir giriimde
bulunmamt. Versay hkmeti, kyl askerlerden oluan bir orduyla devrimci Parisi ezmeyi
baarmt.
Kazanmak iin popler bir kitle hareketi hareketsiz beklemeyi kaldramaz. Bymeli, tabann
geniletmeli ve yeni kuvvetleri mcadeleye ekmelidir. Bunu yapmas iin de ehirdeki demokrasi
mcadelesini, ii, kyl ve yoksul halk kitlesinin toplumsal reform mcadelesiyle
birletirmelidir.

1917 Rusyasnn Bolevik Parti deneyimi, tarihin en iyi rnei olmaya devam ediyor. Bar,
Ekmek ve Toprak slogan, devrimci hareketin amalarn berraklatrarak, olas en geni kitlenin
devrimci ncnn nderliinde birlemesini salamt. Tm ktidar Sovyetlere, byk bir
dorudan demokrasi a olan ii, asker ve kyl konseylerini, eski devlet aygtna alternatif
konuma getirmiti. Ekim Devrimi, bu iki slogann pratie geirilmesiydi.
Britanyadan olaylarn seyrini izlerken Taksim Meydan ilham verici gzkyordu. Uykusundan
silkinen halk kitleleri ite yeniden tarih sahnesine dnyordu. te ounluk bir kez daha
aznlk karsnda ayaa kalkyordu. Eski katlklar yine zlp akkan ve hareketli hale
geliyordu; kat olan her ey buharlayordu. Burada tarih yaplyordu.
Taksim Ayaklanmas balamadan nce Marksist Dnya Tarihinin Trkeye evrilmesine
karar vermitik. Sanrm zamanlamas manidar oldu. Bu kitabn, Trkiyede giderek daha fazla
sayda insann harekete gemesine ufak da olsa bir katks olacan umut ediyorum. nk amac
budur. Amacm tarihin nceden belirlenmi sonular olmayan, ak ulu bir sre olduunu;
yaptklarmzla onu tekrar tekrar ekillendirdiimizi; keza olumsal bir sre olduunu, yle ki bir
karabasan gibi stmze ken neoliberal dzenin byk krizinin, bundan nceki kapitalist krizler
gibi faizmle ve savala sonlanmasnn gerekmeyip aksine toplumsal dnmle
sonulanabileceini gstermekti.
Ksacas, tarihten karlacak en nemli ders, yaptklarmzn nemli olduudur. Eer
nmzdeki yllarda ve on yllarda aramzdan yeterli sayda insan beraber hareket ederse, finans
kapitalin iktidarna son vermek, yoksullukla iddeti dnya zerinden silmek, polis iktidarnn
yerine demokrasiyi geirmek ve gezegenimizi evresel bir felaketten kurtarmak iin ihtiyacmz
olan devrimi gerekletirebiliriz. Eer istersek geleceimizi ekillendirmek bizim elimizdedir.
Neil Faulkner
Austos 2013

GR

TARH NEDEN NEMLDR?

Tarih bir silahtr. Gemii kavrama eklimiz bugn nasl hareket edeceimizi etkiler. Bu
nedenledir ki tarih aslnda siyasi ve tartmal bir alandr.
Bugne (bugnn krizlerine ve devrimlerine) dair tm bilgimiz ister istemez tarihseldir.
Onlarca yln birikmi bilgisine bavurmadan bir bilgisayar imal etmemiz nasl mmkn deilse,
gemie bavurmadan dnyamz anlamamz da sz konusu olamaz. Bizi ynetenler bunu
biliyorlar; kendi mlk ve iktidarlarn korumak menfaatlerinin bir gerei olduundan, tarihi
kendilerince arndrlm bir bakla sunmak iin eitimi ve kitle iletiim aralarn denetimleri
altnda tutuyor olmalarndan faydalanyorlar. Smry, ynetici snfn uygulad iddeti ve
ezilenlerin mcadelelerini kasten nemsiz gsteriyorlar.
Ynetenlerin benimsedikleri tarih anlay, getiimiz 30 ylda daha da egemen olmutur.
Gnmzn emperyalist savalarn destekleyen yeni muhafazakrlar [neokonlar], Roma ve
Britanya gibi imparatorluklar, uygarlk modelleri olarak yceltiyorlar. Ortaa Avrupas,
milyoner bankerlerin taraftar olduklar yeni klasik iktisadn rnei olarak yeniden
yorumlanyor. Byk tarih anlatlar ina etme (yani bugn anlayabilip, gelecei deitirmek
zere harekete geebilmemiz iin gemii aklama) giriimleri, tarihin hibir yapya, kalba veya
anlama sahip olmadn dile getiren, revataki post modernist teorisyenlerce hor grlyor. Bu
fikirlerin etkisi, bizi dnsel adan sakatlamak ve siyasi olarak hareketsiz klmak oluyor. Hibir
ey yapmayn mesaj veriliyor, nk sava demokrasiyi tevik eder, piyasann alternatifi yoktur
ve tarihi, insanlarn bilinli eylemi ekillendiremez.
Bu kitapta farkl bir gelenei savunuyoruz. Devrimci dnr ve eylemci Karl Marxn 1852de
yaynlanan siyasi bir kitapkta yazd gibi bu gelenei yle zetleyebiliriz: nsanlar kendi
tarihlerini kendileri yaparlar, ama kendi iradeleriyle ve kendi setikleri koullar iinde deil.
Baka bir deyile, tarihin seyri nceden belirlenmi deildir; olaylar, insanlarn yaptklarna gre
farkl bir ynde geliebilir. Ne de tarihi yalnzca siyasetilerle generaller ekillendirir; yani,
rgtlenir ve birlikte hareket ederlerse sokaktaki insanlar da tarihi ekillendirebilirler.
Counterfiren internet sitesinde (www.counterfire.org) haftalk olarak yaynlanan makaleler bu
kitaba kaynaklk etti. Ancak, kitap olarak yaynlanmadan nce bu makaleleri batan aa elden
geirdik. Bu giriin yan sra grece uzun bir sonu ksm da ekledik. Her hafta yaynlanan ksa
web blmleri bir araya toplanarak, daha uzun kitap blmlerinin alt ksmlar haline getirildi ve
her blm iin ksa bir nsz yazld. Okurlarn kullandm kaynaklar kontrol edip tamamlayc
okumalar yapabilmeleri iin kaynaka ksm eklendi; yine okurlarn anlat iinde kaybolup
gitmelerini nlemek zere bir zaman tablosuna da yer verildi.

nternette yaynlanan makalelerinin yeniden dzenlenip elden geirilmesi, kitab bandan

sonuna kadar okunabilir hale getirmi olmal ama illa bu ekilde okumanz gerekmiyor. Kitab,
nemli tarih konular iin ihtiya duyduunuzda bavurabileceiniz ksa bir analitik makaleler
derlemesi olarak da kullanabilirsiniz pekl. Hangisi tercih edilirse edilsin, kitap her eyden nce
eylemciler iin, bugn harekete geerken tarihi bir rehber olarak anlamak isteyenler iin
hazrland.
Deerli zamanlarn ayrarak kitabn tamamn ya da baz ksmlarn okuma zahmetine katlanan,
kymetli yorumlaryla beni birok deiiklik yapmaya sevk eden ok sayda kiiye teekkr
borluyum: William Alderson, Dominic Alexander, David Castle, Lindsey German, Elaine
Graham-Leigh, Jackie Mulhallen, John Rees, Alex Snowdon, Alastair Stephens, Fran Trafford ve
Vernon Trafford. Elbette, dik ballk edip tavsiyelerini reddettiim zamanlar da oldu; o nedenle
ortaya kan sonucun sorumluluu tamamen bana ait.
Belirli yerleri ve dnemleri ihmal ettiim eletirisiyle, kitabn Avrupa merkezciliin hatta
ngiliz merkezciliin etkisinden syrlamad eletirisiyle sklkla karlatm. Bu eletiri
hakldr. Bu eksiklii gidermek iin elimden geleni yaptm ama ancak ksmen baarl olduumu
sylemeliyim. Nedeni basit ve ak: ngilterede doup bym, eitli konularda ayn lde
uzman olmayan bir arkeolog ve tarihiyim. ok kapsaml bir konuyu ele alan herkes gibi benim de
aldm eitimin, deneyimlerimin ve okuduum eylerin yol at kstlamalardan tam anlamyla
kurtulmam asla mmkn olmayacak; bu nedenle, ngiliz ya da Avrupal olmayan okurlarmn beni
anlayla karlayarak hogrlerini esirgemeyeceklerini umuyorum.
Korkarm ki ele aldm konuda bile birtakm hatalar yapm, yanl anlamalara neden olmu
eitli alanlardan uzmanlar beni acmaszca eletirmeye davet etmi olabilirim. Bu da yine
bylesine kapsaml bir konuya bulaan birisinin kanlmaz kaderidir. Kendimi savunmak iin
syleyebileceim tek bir ey var. Hatalarn dzeltilmesi ve yanl anlamalarn giderilmesi, ana
argmanlar geersiz klyor mu? Eer yleyse, proje baarsz olur. yle deilse, yani Marksist
yaklam, yanl yorumlanm ayrntlara bakmakszn insanlk tarihinin balca olaylarn ve
gelimelerini inandrc bir ekilde aklayabiliyorsa, proje baarl olur.
Ama bundan biraz daha fazlasn yapacan umut ediyorum: nsanlar kendi tarihlerini kendileri
yaptna, yle ki her birimiz yaptklarmzla gelecei belirlediimize gre, bazlarmz harekete
gemek gerektiine ikna edecektir: imdiye kadar filozoflar dnyay yorumlamakla ilgilendiler;
oysa aslolan onu deitirmektir.
Neil Faulkner
Aralk 2012

ki milyon yl boyunca en ileri teknoloji:

Alyen el baltas

AVCILAR VE FTLER
ykl. M 2,5 milyon3000

Hikyemize, yaklak 2,5 milyon yl ncesinden M 3000lere kadar neler olup bittiini hzlca
gzden geirerek balayacaz. Bu dnemde biyolojik, kltrel ve toplumsal evrimin bir rn
olarak drt kkl dnm yaand. Birincisi, Dou Afrikada 2,5 milyon yl nce baz insans
maymunlar evrim geirerek ilk insangilleri ([hominid] dik yryen ve dolaysyla serbest kalan
ellerini alet gelitirmekte kullanabilen hayvanlar) ortaya kard. kincisi, yaklak 200.000 yl
nce yine Afrikada, belli baz insangiller evrim sonucunda modern insanlara, yani beyni daha
byk ve alet yapma becerisi daha fazla olan, ortaklaa [kolektif] emein, toplumsal
rgtlenmenin ve farkl ortamlara kltrel uyum gsterme becerisinin gelitii yaratklara
dntler. ncs, yaklak 10.000 yl nce, iklim deiiklii ile yiyecek ktlklarnn etkisiyle
baz topluluklar avclk-toplayclktan iftilie gei yaptlar. Drdncs, kabaca 6.000 yl
nce, yeni toprak slah ve youn [entansif] tarm teknikleri, uygun yerlerde yaayan baz
topluluklarn, apalamaya dayal ekimden sabana dayal tarma geerek aldklar mahsul nemli
lde artrmalarna olanak tand.
Bunlarn grece ani olmalar gereini vurgulamak zere bu dnmlere devrim diyorum:
Tarihte, damlaya damlaya biriken evrimci gelimenin birdenbire barda tararak niteliksel
deiiklie yol at anlar drt ayak zerinde yrrken iki ayaa geme; snrl zeks olan bir
insangilden olaanst beceriye sahip olan bir insangile; yiyecek elde etmek iin toplaycla ya
da avcla dayanan bir yaam tarzndan yiyecein bizzat retildii bir yaam tarzna; apalamaya
dayal iftilikten sabana dayal iftilie. Bu dnemin sonuna geldiimizde, yani yaklak M
3000 ylnda iftilik, dini, sava ve uzmanlam gruplar desteklemeye yetecek tarmsal rn
fazlalarn salayabiliyordu insan toplumlarna. Artn denetimini eline geiren ilk smrc
snflar, bu uzmanlar arasndan ortaya kacakt.

nsangiller Devrimi
3,2 milyon yl nce Etiyopyann Afar kntsnde yeni bir insans maymun biimi
dolamaya balad: Australopitekus afarensis (Gneyli Afar insans maymunu). 1974te
antropologlar, bu australopitekuslardan birinin 47 adet fosillemi kemiini buldular iskeletin
yaklak yzde 40. Narin ve zayf vcut biimi yznden kadn olduunu dnerek ona Lucy
adn verdiler aslnda erkek de olabilirdi.
Boyu sadece 110 santim, arl 29 kg kadar olan Lucy, ldnde muhtemelen yaklak 20
yanda idi. Lucy, ksa bacaklar, uzun kollar ve kk kafatasyla daha ok gnmzn

empanzesine benziyordu. Ama nemli bir fark vard: Ayaklar zerinde duruyordu. Leen
kemiiyle bacaklarnn ekli ve az ileride bulunan bir trdeinin diz eklemi, bunu pheye yer
brakmayacak ekilde ispatlyordu.
Lucy, meyve, kabuklu yemi, tohum, yumurta ve yenebilecek dier eyleri toplamak zere
gezinen kk bir toplayc grubunun yesiydi muhtemelen. klim deiiklii yznden ormanlar
azalp yerini bozkrlara braktnda doal seilim [seleksiyon], uzun mesafeler katederek yiyecek
arayabilen trn lehine iledi. Ama Lucynin bipedalizminin (iki ayak zerinde yrmesinin)
devrimci sonular oldu. El ve kollarn serbest kalmas, alet yapmn ve dier emek biimlerini
kolaylatrd. Bu ise doal seilimin, byk beyin kapasitesi lehine olmasn tevik etti. Gl bir
evrimci deiim dinamii harekete gemiti: El ile beyin, emek ile zihin gc, beceri ve dnce
arasnda (modern insanlarda dorua ulaan) mthi bir etkileim balatt.
Lucynin alet yapp yapmadn bilmiyoruz. Lucyden ve beraberindekilerden geriye kalanlar
arasnda bunu akla getirecek bir ey bulunamad. Ama 2,5 milyon yl nce Lucynin soyundan
gelenler artk alet yapyorlard. Kabaca yontulmu talardan yaplan kesici aletler, alet yapma
davranyla tanmlanan yeni bir tr familyasnn arkeolojik damgasn simgeliyordu: nsangiller.
Aletler, kavramsal dnmeyi, ileriye ynelik planlamay ve el becerisini gerektirir. Kaynaklar
daha etkin ekilde kullanmak amacyla zihin gcnn ve becerinin kullanmn aa karr. Dier
hayvanlar, tipik olarak nlerine geleni olduu gibi kabul ederler.
Kendilerinden nceki australopitekuslar gibi insangiller de Afrikada geliim gsterdiler ve
yaklak 1,5 milyon yl boyunca esasen bu blgede kaldlar. Her ne kadar Grcistanda, Karadeniz
yaknnda 1,8 milyon yl geriye giden fosil kalntlar bulunduysa da, bu Bat Asyaya ksa sreli
bir giri gibi gzkyor. lk insan tr olan Homo erectusun [ayaklar zerinde durabilen insan]
Afrikadan karak Gney ve Dou Asyann byk bir ksmna yerlemesi, 1 milyon yl kadar
nce oldu. Ardndan, daha gelimi bir insangil olan Homo heidelbergensis [Heidelberg insan],
Bat Asya ile Avrupa geneline yerleti. Ama bu insan gruplar, sayca az ve istikrarszd.
nsangiller, 2,5 milyon yl nce balayan Buzul Devrinde yaadlar. Buzul Devri iklimi
dinamikti; souk buzul devirleri ile grece lman buzul aras [interglasiyel] devirler arasnda
deiiklik gsteriyordu. u anda buzul aras bir dnemdeyiz ama bundan 20.000 yl nce, Kuzey
Avrupa ile Kuzey Amerikann byk blm buzul devrini yayordu: Kalnl 4 kmyi bulan buz
tabakalar, 9 ay sren klar ve haftalar boyunca -20Cnin altnda seyreden scaklklar. lk
insangiller, soua alkn olmadklarndan scak dnemlerde kuzeye g ediyor ve buzullar
aalara indiinde yeniden gneye dnyorlard. rnein, Britanyaya ilk kez 700.000 yl nce
geldiler ama sonra ayrldlar ve en az sekiz kez geri dndler. Eski Ta Devrinde (yaklak
olarak 700.000-10.000 yl nce) muhtemelen Britanyann yalnzca %20sinde yaayanlar vard.
yle gzkyor ki Homo heidelbergensis, hayvan kaynaklarnn bol, eitli olduu deniz ve
nehir kylarna yerlemiti. Standart alet bir Alyen el baltas (esasen bir dorayc) ya da bir
Clactonien yass ta paras (bir kesici) idi. eitli amalarla kullanlabilen bu aletler,
gerektiinde ok sayda retiliyordu. ngiltere Boxgroveda yaplan kazlarda, tarihi yaklak
500.000 yl ncesine uzanan 300 adet el baltas ve yontulmu ta paras kalnts bulundu. Bu
aletler, o zamanlar bozkr andran bir ky ovas zerinde yaayan at, geyik ve gergedanlar
ldrmekte kullanlmt.
Ancak, son buzullama srasnda topyekn bir geri ekilme olmad. Neandertal (Homo
neanderthalensis), 200.000 yl kadar nce Avrupa ile Bat Asyada Homo heidelbergensisten

evrimleerek ortaya kan, soua uyum salam bir insangil tryd. Neandertalin uyumu, hem
biyolojik evrimle hem de yeni teknolojiyle ilgili bir meseleydi. Geni kafa, byk burun, kaln
kalar, alak aln, ksa ene geliimi ve ksa, tknaz, gl yapl bedeniyle Neandertal, ortalama
scakln -10Cye kadar dt k aylarnda hayatta kalacak yapdayd. Ama kltr daha
nemliydi ve bu, beyin gcyle balantlyd.
nsangillerin beyni giderek byyordu. Bu zelliin seilimi ciddi bir meseleydi. Beyin dokusu
dier dokulardan daha maliyetlidir: Beyin, vcut arlmzn yalnzca %2sini olutururken,
besinlerden salanan enerjinin %20sinden fazlasn kullanr. Ayrca olduka risklidir. nsanlar
dik yrmeye uygundurlar; bunun, bir yandan dar bir leen kemiini ama te yandan da geni bir
kafatasn gerektirmesi, doum srasnda kadnlarn leen kemiine byk bir yk getirir; sonu,
yava, acl ve kimi zaman da tehlikeli bir doum travmas olur. Ama avantajlar ok fazladr.
Geni beyin, modern insanlarn yaklak 150 kadar trdeiyle karmak toplumsal ilikiler
gelitirip srdrmesini mmkn klar. nsanlar yalnzca sosyal hayvanlar olmayp, bu amaca uygun
olarak bilhassa genilemi ve gelimi beyinleriyle ar derece sosyal hayvanlardr.
Sosyallik, muazzam evrimsel faydalar getirir. nsangil avc-toplayc gruplar muhtemelen
olduka kkt 30-40 kii. Ama benzer byklkte belki de yarm dzine kadar baka grupla
balar vard; elerini, kaynaklarn, emei, bilgiyi ve fikirleri paylayorlard. Sosyallik, ibirlii
ve kltr birbiriyle yakndan ilgilidir; bunlarn gelimesi st dzeyde zek, yani biyoloji
terimleriyle sylersek beyin dokusu gerektirir.
Neandertaller phesiz zekiydiler. Klasik Neandertallerin Mousterien alet takm, zel
tasarlanm eitli sivri ular, baklar ve kazyclardan oluuyordu Gneybat Fransada elde
edilen arkeolojik bulgularla ilgili bir almaya gre 63 farkl eit. Zeki, iliki alarn
gelitirmi ve iyi donanml Neandertaller, barnaklar ina ederek, elbise yaparak ve donmu
ovalarda byk lekli avclk iin kendi aralarnda rgtlenerek, Buzul Devrinin ar
koullarna mkemmel uyum saladlar. ngilteredeki Lynford, 60.000 yllk gemii olan bir
avlanma yeridir. Burada arkeologlar, mamutlarn kemik ve dileriyle birlikte aletler buldular.
Ama doal organizmalar, kendi evrimsel mkemmellikleri konusunda tutucudurlar. Soua
mkemmel uyum gsteren Neandertaller, biyolojik bir kmaza girdiler. Bu arada, trlerin
kaynama potas olan Afrikada, eski erectus [ayaklar zerinde dikilebilen] kolundan yeni bir
sper-insangil tr ortaya kt. Yaratcl, ortaklaa rgtlenmesi ve kltrel uyum gsterme
yetenei ylesine gelimiti ki 85.000 yl nce Afrikadan g ettii zaman hzla dnyann drt bir
yanna yaylp en cra yerlere bile yerleti. Bu yeni tr Homo sapiens (modern insanlar) idi ve
dier tm insangillere stn gelerek onlar yok olmaya srkleyecekti.
2,5 milyon yl kadar nce balayan nsangiller Devrimi, geliimi artk biyolojik evrimle deil,
zek, kltr, toplumsal rgtlenme ve planl ortaklaa emekle belirlenecek yeni bir trle
sonulanmt.

Avclk Devrimi
200.000 yl nce Afrikann bir yerinde, gnmzde yerkre zerindeki her insann ortak atas
olan bir kadn yaad. Tm Homo sapiens trnn (modern insanlarn) ilkel atasyd. Onu
Afrikal Havva diye tanyoruz. Bu gerei, fosillemi kemikten elde edilen delillere dayanarak
dier bilim insanlarnn ulatklar sonular teyit eden ve glendiren DNA analizi ortaya kard.
DNA, hcreler iinde bulunan ve organik yaamn detayl bir plann sunan kimyasal koddur.

eitli yaam biimlerinin birbirleriyle ne kadar yakndan ilgili olduunu grmek iin
benzerlikler ve farkllklar incelenebilir. Mutasyonlar, olduka dzenli hzlarda olur ve birikir.
Bu, genetikilerin trler iindeki ve arasndaki biyolojik eitlilii lmelerine izin verdii gibi
iki grubun birbirinden kopup karmasnn ne kadar zaman nce sonlandn tahmin etmeye de
yarar. Bu nedenle, DNAmzdaki mutasyonlar, gemiimizin, canl doku iindeki fosil
kantlarn meydana getirirler.
Afrikal Havvann DNA tarihi, bilinen en eski Homo sapiens fosillerinin tarihiyle rtyor.
Etiyopya Omoda bulunan iki kafatas ile iskelet parasnn tarihi GY 195.000 uzanyor (GY:
gnmzden yl nce; insangillerin evrimini tartrken yaygn kullanlan bir terim).
Yeni trn d grn farklyd. lk insanlarn uzun, alak kafataslar, eimli alnlar, bombeli
ka kntlar ve ar eneleri vard. Biz modern insanlarn geni, kubbe eklinde kafataslarmz,
ok daha yass yzlerimiz ve klm enelerimiz vardr. Deiikliin balca sebebi beyin
byklnn artmasyd: Homo sapiens olduka zekiydi. Byk beyin bilgiyi saklamay, yaratc
dnceyi ve karmak ekillerde iletiim kurmay mmkn hale getirir. Dil, tm bunlarda kilit rol
oynar. Dnya, konuma yoluyla tasnif ve tahlil edilir, tartlr. Afrikal Havva ok konuan
biriydi. Bu nedenledir ki, evrimci terimlerle syleyecek olursak, uyum gsterebiliyordu ve
dinamikti.
Homo sapiensin esiz bir nitelii vard: Dier insangiller dhil dier tm hayvanlardan farkl
olarak biyoloji onu snrl bir evreye mahkm edemiyordu. zerine dnerek, hakknda
konuarak, birlikte alarak Homo sapiens, neredeyse her yerde yaamaya uyum
gsterebiliyordu. Dolaysyla kltrel evrim, biyolojik evrimin nne gemiti; deiimin hz da
artmt. El baltas kullanan Homo erectus, 1,5 milyon yl boyunca Afrikada kalmt. Afrikal
Havvann torunlar, bu sreyle karlatrldnda bir gz krpma sresi gemeden g etmeye
balamt. En azndan bir ksm iin bu geerliydi. Genetik kantlar, Asya, Avrupa, Avustralya,
Kuzey-Gney Amerikann tamamnda, Afrikay yaklak 3.000 kuak nce (GY 85.000) terk
etmi tek bir avc-toplayc grubunun torunlarnn yaadna iaret ediyor. Gney Asya ile
Avustralyaya GY 50.000, Kuzey Asya ile Avrupaya GY 40.000 ve iki Amerika ktasna
GY 15.000 nce yerleildi.
nsanlar neden hareket ediyordu? Avc-toplayclarn, kaynaklarn tkenmesine, nfus basksna
ve iklim deiikliine tepki olarak yiyecek peine dtkleri neredeyse kesindir. Uzun sre
yryp koacak ekilde tasarlanm olmalar sayesinde uzun mesafeler katedebiliyorlard. El
becerileri onlar mkemmel alet reticileri yapyordu. Byk beyinleri sayesinde soyut
dnebiliyor, ayrntl plan yapabiliyor, dil becerilerini kullanabiliyor ve toplumsal rgtlenme
gelitirebiliyorlard.
Kk, birbirine sk skya bal, ibirlii yapan gruplar oluturdular. Bu gruplar arasndaki
balar gevekti ama akrabalk, dei-toku ve karlkl destee dayal geni alara sahiptiler.
Onlar, arkeologlarn kulland anlamyla kltrl idiler: Yiyecek bulma, birlikte yaama,
grevleri paylama, alet yapma, sslenme, llerini gmme ekline ve daha pek ok eye grup
iinde karar veriliyor, nceden belirlenmi kurallar takip ediliyordu.
Bu bir eyi daha ima eder: Bilinli, ortaklaa seimler yapyorlard. Meseleleri enine boyuna
konuur, ondan sonra bir karara varrsnz. Hi bitmeyen yiyecek araynn zorluklar sklkla
alternatifleri ortaya karyordu: Baz gruplar daha muhafazakr bir seim yaparak olduklar yerde
kalr, yaamlarn eskisi gibi srdrr ve ilerin yolunda gideceini umut ederler. Daha giriken

olan bazlarysa belki yeni bir blgeye gecek, yeni avlanma teknikleri gelitirecek ya da bilgi,
kaynak ve emeklerini bir araya getirmek zere dier gruplarla balant kuracaklardr.
Bu nedenle, Homo sapiensin baskn bir karakteristii, farkl ve deiken ortamlarn gereklerini
yerine getirme konusundaki rakipsiz becerisiydi. lk balarda, kaynak bakmndan zengin deniz
kylar ve nehir sistemleri boyunca g edeceklerdi. Ama yle gzkyor ki ok gemeden art
blgelere [hinterland] de yayldlar. Gittikleri her yere uyum saladlar ve yerletiler. Kuzey
Kutbu blgesinde Ren geyii, donmu ovalarda mamut, ayrlklarda yaban geyii ve at, tropik
blgelerde domuz, maymun ve kertenkele avladlar.
Alet antalar, karlatklar zorluklara gre deiiklik gsteriyordu. Basit el baltalar ile ta
paralar yerine eit eit kesiciler rettiler boyu eninden daha uzun olan ve zel olarak
hazrlanm prizmatik damarlardan vurarak yontulmu keskin azl ta aletler. Yine, elbise ve
barnaklarn da koullarn gerektirdii gibi yaptlar. Isnmak, yemek piirmek ve korunmak
amacyla atei kullandlar. Avladklar hayvanlarn sanatsal resim ve heykelciklerini yaptlar. Her
eyden te, deneme ve icat yapyorlard. Baarlar paylalyor ve kopya ediliyordu. Kltr
duraan olmayp, aksine deiken ve birikimli bir nitelik arz ediyordu. Homo sapiens, evreyle
ilgili zorluklara yeni yapma yntemleriyle karlk veriyor ve renilen dersler, giderek byyen
bilgi ve yapabilme-bilgisi [know-how] havuzunun paras haline geliyordu. evre koullar
deitiinde biyolojik evrim geiren ya da lp giden modern insanlarn aksine daha iyi
barnaklar, daha scak tutan elbiseler ve daha keskin aletler gelitirerek zmler buluyordu. Doa
ile kltr etkileime giriyor; bu etkileim sayesinde insanlar, geimlerini salama konusunda
giderek kendilerini gelitiriyorlard.
Baz yerlerde, Homo sapiens ile ilk insanlar bir sreliine bir arada yaadlar. GY 40.00030.000, Avrupada hem modern insanlar hem de Neandertaller bulunuyordu. Trler arasnda bir
lde karma dolaysyla toplumsal etkileim olduuna dair deliller var ama resmin geneline
bakldnda, trlerden birinin yava yava dierinin yerini aldn gryoruz. Neandertallerin
soyu nihayetinde tkendi; iklim deiir, Homo sapiens nfusu artar ve btn insangillerin
yaamlarnn bal olduu byk av hayvanlar ar avlanrken, ne bu koullara uyum
salayabildiler ne de dier trle rekabet edebildiler.
Ta alet teknolojisi, bu trn yerinden edilmesini glgede brakt. Neandertal fosilleri,
Mousterien ta paralaryla balantldr. Kro-Magnon fosiller (Avrupa arkeolojisinde Homo
sapiens kalntlar), eitli ve gelimi Orinyasyen kesicilerle balantldr. Bu terimler,
arkeolojik kaytlarda kabul edilmi iki alet yapma geleneini yanstrlar. Ama hepsi bu kadar da
deil. Farkl ve dinamik olan bu yeni kltr, zamanla mzrak atclar, zpkn ve ok retti. Kpekler
evcilletirilerek avda kullanld. Neandertaller besin zincirinin en tepesindeydiler, ama yeni
gelenler onlar kazanmalar mmkn olmayan bir kltrel silahlanma yarna zorlad.
ngiltere Cheddar Boaznda bulunan Gough Maaras, klasik bir Homo sapiens mekndr.
Burada insan kalntlar, hayvan kemikleri, binlerce ta alet, kemik ve boynuzdan yaplm el
yapm nesneler bulundu. Yaklak GY 14.000e ait olan bu bulgular, at avcs bir toplulua
aitti. Barnak olarak kullanlan maara, yaban at ve geyik srlerinin dzenli olarak getikleri
boaza bakan, elverili bir gzetleme noktasyd. Buradaki Homo sapiens topluluu olduka zel
bir ekolojik yaam alanna uyum salamt: Son byk buzullamann ikinci yars boyunca vahi
hayvanlarn g yollar zerinde yer alan doal bir geit. Alet yapmnn balad 2,5 milyon
nce ile GY 10.000 arasndaki dnem Eski Ta Devri ya da Paleolitik Dnem olarak bilinir. Bu

devrin son evresi olan st Paleolitik Dnem, Homo sapiensin dnemidir ve nceki evrelerden
devrimci bir kopuu temsil eder. st Paleolitik Devrim hem biyolojik hem de kltreldi. Yeni bir
sper-insangiller tr Afrikadan km ve dnyann drt bir yanna yaylmt. Bu ilk
kreselleme srasnda tr, ok sayda ayr kltr alet repertuvarlar, alma yntemleri,
toplumsal detler ve riteller yaratarak farkl evrelere ve frsatlara uyum gsterdi.
Ama GY 10.000e gelindiinde bir sorun ortaya kt. nsangillerin ok baarl olmas, byk
av hayvanlarnn soyunu tketiyordu: Mamutlar, dev geyikler ve yaban atlar, soylar tkeninceye
kadar avlandlar. Ayn zamanda yeryz snyor ve ak ovalar ortadan kaybolarak yerlerini
yeniden canlanan ormanlara brakyordu. st Paleolitik Dnem dnyas kmaza girmiti. Mevcut
geimini salama biimi, artk hayatta kalmay gvence altna alamyordu. Homo sapiens, etin
bir evrimsel uygunluk snavyla kar karya idi.

Tarm Devrimi
20.000 yl kadar nce son buzullamann buzlar erimeye balad. M 8000 tarihlerinde
dnyann scakl, bugnkne yakn dzeylerde istikrar kazand. M 5000 civarna geldiimizde
dnya bugnk halini almt. rnein Avrupa, ykselen deniz seviyesinin kara kprlerini yarp
geerek Baltk Denizi, Kuzey Denizi ve Karadenizi suyla doldurmasyla ekillenmi oldu. Sonu,
dnyadaki insanlar iin yavaa gelien bir ekolojik kriz oldu. Kuzeyde ak tundralarn yerlerini
sk ormanlara brakmas, avclarn hedefi olan av hayvan miktarn yaklak %75 azaltt. Orta ve
Bat Asyada kriz ok daha ard: klim deiiklii geni alanlar le dntrrken, canl
yaam giderek nemli yksek blgelere, nehir boylarna ve vahalara skt.
Bu ilk kez olmuyordu. 2,5 milyon yl sren Buzul Devrinde buzullar birok kez ilerleyip geri
ekilmiti. Bu sefer farkl olan, snan dnya belasyla yz yze gelen insangillerin kimliiydi.
Homo sapiens, hem dnsel hem de kltrel bakmdan ekolojik krizle baa kma konusunda
atalarndan ok daha iyi donanma sahipti.
Kuzeyin ormanlk yerlerinde insanlarn ou, yiyecein bol ve eitli olduu nehirlere, gllere,
deltalara, nehir azlarna ve deniz kylarna yerlemiti. M 7500 gibi Yorkshiredaki Star
Carr, her yl bahar sonu ile yaz boyunca kullanlan mevsimlik bir kamp alanyd. Buray kullanan
Mezolitik Dnem (Orta Ta Devri) insanlar, sr, Kanada geyii, alageyik, karaca ve yaban
domuzu (keza aa sansar, kzl tilki ve kunduz gibi daha kk hayvanlar) avlyorlard. Sinsice
yaklama ve pusu kurup avn iyice yakna gelmesini bekleme, tercih ettikleri yntemdi.
Kazyclar, deliciler ve dier ta edevatn yan sra boynuzdan yaplm dikenli mzrak balar da
alet takmlar arasnda bulunuyordu.
Star Carr insanlar, olduka rahat bir yaam sryorlard. ncelikli avlama-toplama teknikleri,
sulak ve aalk arazinin yeni besin kaynaklarndan faydalanmalarn mmkn klyordu. Ama
Asyann kurak blgelerinde daha radikal bir ey gerekiyordu: Yeni yiyecek toplama biimleri
deil, yiyecek retimi.
Avclar, uzun sredir kurbanlaryla ortak yaam [simbiyotik] ilikisi iindeydiler. Avlar iin
aasz alanlar yarattlar, onlarn hareketlerini ynlendirip besin saladlar, yrtclar uzaklatrp
genleri ldrmekten sakndlar. Yaknlarnda bol miktarda av hayvan bulundurmak onlarn
karna idi. Avclktan hayvancla (evcilletirilmi hayvanlarn otlaklarda yetitirilmesine)
gei kademeli ve sorunsuz olabilirdi.
Bitkilerin, tohumlardan kp bydkleri gzlemleyerek anlalabilir. Dolaysyla, bitkileri

hasat etmek iin insanlarn tohum ekmek zorunda olduklar yle devasa bir adm deildi. Ama bir
seime iaret ediyordu ki bunun illa da ho bir seim olduu sylenemez. iftilik sk almay
gerektiriyordu: Uzun sren, srekli tekrarlanan, insann belini bken zorlu bir alma demekti
araziyi temizleme, topra belleyip apalama, tohumlar serpme, zararl otlar temizleme,
haaratn ldrlmesi, tarlalarn sulanmas ya da fazla suyun boaltlmas, ekinin biilmesi; stelik
bunlar, bitmek bilmeyen kuraklk, sel baskn ve mahsuln mahvolmas tehlikesine ramen
yapmak. Aynsn her yl bkp usanmakszn tekrar tekrar yapmak. iftiliin pek de ideal bir
seenek olduu sylenemez. Avlanma ve balk tutma, toplama ve le yiyicilik ok daha kolaydr.
Bu nedenle tarm devrimi, insanlarn kendi tarihlerini yapmalarnn bir rneidir, ama kendi
setikleri koullarda deil. Doal besin kaynaklarnn tkendii, giderek kuraklaan bir arazide
baka areleri olmadndan topra ilemek ve hayvan yetitirmek gibi ar bir ii yapmaya
mecbur oldular. rnein, modern rdnde Petra yaknndaki El-Beidha, M 6500lerde Erken
Neolitik Dnem (Yeni Ta Devri) ifti topluluuna ev sahiplii yapmt. Ta, kereste ve
amurdan yaplm koridorlu evlerde birlikte yayor; un elde etmek iin eyer ekilli el
deirmenlerinde (bu ekildeki tme talarnda) buday dvyor; aralarnda ok balarnn,
baklarn, kazyclarn da bulunduu akmak ta paralarndan yaplm ok sayda ve eitli
aletler retiyorlard.
Corafya ve iklim, insann maharetiyle etkileime girerek farkl yerlerde farkl ekonomiler
ortaya kard. Bat ve Orta Asyada iftiliin gelimesi, ksmen buralarn daha kurak olmas ve
besin kaynaklar zerindeki basknn daha fazla olmas, ksmen de ehlletirilmeye uygun temel
trlerin yabani eitlerinin mevcut olmas yzndendi arpa, emmer buday, sr, koyun ve
domuzlar. Ama iklim deiiklii kresel bir olguydu ve iftilik, birbirinden olduka uzak
yerlerde farkl zamanlarda bamsz olarak kefedildi. rnein, Dalk Papua Yeni Ginede
Neolitik ekonomi, eker kam, muz, kabuklu yemiler, kulkas, otlar ve yeil sebzeler temelinde
M 7000 gibi geliti. Avrupann ilk iftileri, M 7500-6500 arasnda Ege Denizini aarak
dou Yunanistana gelen Asyal nclerdi. Yanlarnda Neolitik paket getirmilerdi tarm
rnleri ve evcilletirilmi hayvanlar; kalc yerleim yerleri ve kare evler; iplik eirme ve
dokuma; apa, orak ve keskin baltalar; anak-mlek ve tc talar; bereket tanralarn
temsil eden, seramik Vens ya da iman kadn heykelcikleri. Tm bunlar, belirgin biimde
Asyal DNAs tayan insanlarn mezarlarnn yan banda birdenbire ortaya kt.
iftiliin yaylmas binlerce yl srd ve imdi bile genellemi deildir. Yaklak M
7500den beridir avclk-toplayclk, hayvanclk ve topra ileme bir arada var olmutur.
Birok Erken Neolitik Dnem topluluu, bunlarn her n de ieren karma bir ekonomiye
sahipti. Dierleri, iftilie btnyle kar ktlar. iftiliin Balkanlardan, Macar Ovasn
ap Kuzey ve Bat Avrupaya yaylmas yaklak M 5500den sonra oldu. Orada bir kez daha
bekledi. Mezolitik dnemde Baltk Denizi, Kuzey Denizi kylarnda, Atlantikin sahil
kesimlerinde ve Britanya Adalarnda yaayan avclar binlerce yl sresince deiimin dnda
kaldlar. Sonra, M 4300-3800 arasnda onlar da Neolitik dneme getiler. Avustralya
Aborjinleri ve Kalahari Bumenleri gibi baz topluluklar, avc-toplayc ekonomiyi yakn zamana
kadar srdrdler.
iftilik her zaman gnlszce yaklalan bir seenekti ama bir kez baladktan sonra geri
dn yoktu. iftilikle arazi ok daha youn kullanldndan, avclk-toplaycla gre ok
daha byk bir nfusu destekleyebiliyordu. Bu, iftilerin almay brakmas durumunda ait

olduklar toplumun alktan lecei anlamna geliyordu, nk artk yaban hayatta varln
srdremeyecek kadar ok sayda insan vard. nsanlk, kendi baars yznden zorlu alma
koullarna esir olmutu. Yaklak olarak M 5000e gelindiinde, (arkeologlarn
Linearbandkeramik kltr dedikleri) Neolitik dnem iftileri, Avrupann byk bir ksmna
yerleti. Uzunluu 30-40, genilii 5 metreyi bulan, aatan yaplm iki ya da dzine uzun
evden mteekkil kylerde yayorlard. Bu evleri ina etmek, ortaklaa abay gerektiriyordu.
Evlerden her biri, bir geni aile grubuna barnak salyordu. Ne evlerde ne de mezarlarda,
toplumsal eitsizliin izlerine rastlanr; herkesin yetenei lsnde eit temelde katkda bulunup
tkettii varsaylabilir. Yani Erken Neolitik dnem toplumunda ne snfsal blnmeler ne de
ekirdek aileler vard. Bunlarn doal olmas sz konusu deildir. Avc-toplayclar gibi ilk
iftiler de, Karl Marx ile Friedrich Engelsin dedikleri zere ilkel komnistler idiler.
Ama bu bir ktlk komnizmiydi. Erken dnem tarm savurgan idi: Toprak temizleniyor, ekilip
biiliyor, verimsiz hale geldikten sonra terk ediliyordu. Topra yaam dolu tutacak nadasa
brakma ve gbreleme henz yaygn bir uygulama deildi. Nfus artka, ulalabilir ve ilenebilir
toprak da tkenmeye balad. Erken Neolitik dnem ekonomisinin bu elikileri ok gemeden
savalar dourdu.

Savan ve Dinin Kkenleri

Yars ocuk, 34 kiinin cesetleri 3 metre geniliinde bir ukura atlmt. Yetikinlerden ikisi
okla kafasndan vurulmutu. Aralarnda ocuklarn da olduu yirmisi sopayla dvlerek
ldrlmt. Arkeologlar, burann bir katliam yeri olduundan eminler. Gneybat Almanyadaki
Talheim lm ukuru, M 5000lerin Erken Neolitik dnem dnyasyla ilgili rktc bir gerei
aa karyordu: nsanlar savamaya balamt.
Balangta sava yoktu. Eski Ta Devri boyunca, 2,5 milyon yl sresince kk insangil
gruplar, avclk-toplayclk ve le yiyicilii yaparak, yiyecek peinde yeryzn dolatlar.
Birbirleriyle nadiren karlayorlard; herhangi bir atma olmas daha da nadirdi. Ama daha
sonra, insan says artka, ara sra kaynaklar iin anlamazlklar yaanyordu. Maara resimleri,
avclarn okla yalnzca hayvanlar deil, kimi zaman birbirlerini de vurduklarn gsteriyor. Ama
bu, bildiimiz anlamda sava deildi. Sava, kart gruplar arasnda yaanan geni apl, uzun
sreli ve rgtl iddet demektir. M 7500 civarnda balayan Tarm Devriminden nce savaa
dair bir delil bulunmuyor.
iftilik, avcla nazaran yiyecek elde etmenin ok daha etkin bir yolu olduundan, Yeni Ta
Devrinde nfus nemli lde artt. Paleolitik dnem fosilleri yzlerle ifade edilirken, Neolitik
dnem iskeletlerinin says on binleri bulur. Ama sorun tam da burada yatyordu. Teknik basit,
retkenlik dk, retim fazlas snrlyd. nsanlar, mahsuln rmesi, hayvan hastalklar ve
olumsuz hava koullar gibi doal felaketlerin etkisine ak bir halde, aln eiinde
yayorlard. Ktlk, alk ve lm belalar, Erken Neolitik dnem ifti topluluklarnn yakasn
brakmyordu.
Sorun, Erken Neolitik dnem ekonomisinin baarsndan kaynaklanyordu, nk nfus
durmakszn byrken toprak snrsz deildi. Topran azalan besleyici kaynaklar
yenilenmedike, bakir doadan yeni tarlalarn koparlp alnmas gerekiyordu. Nfus bydke
mevcut kyler herkesi besleyemiyor ve nc gruplar, yeni yerleim yerleri bulmak iin
ayrlyorlard. lk yerleim yerleri yaknndaki son bakir doa paralar da kullanlnca, savurgan

Erken Neolitik dnem ekonomisi snrlarna erimi oldu. Toprak al ve yiyecek ktl, komu
gruplar atmaya srkleyebilirdi.
lk iftiler, zor zamanlarda savunacak ortak [komnal] mlkiyete sahiptiler tarlalar,
hayvanlar, ambarlar, kalc evler. Bu yoksulluk-mlkiyet, ktlk-fazlalk bileimi, ilk savalarn
asl nedeniydi. Alk ekenler, komularnn budayn ve koyununu gasbederek karnlarn
doyurabilirlerdi. Talheim lm ukuru, byle bir ilkel mcadeleye tanklk etmi gibi gzkyor.
Ama eer sava yapmak istiyorsanz, savalara, mttefiklere ve savunma amal almalara
ihtiyacnz olur. Bunlardan daha fazlasna sahip olan gruplar, dierlerini yenecektir. Artklarn
sava sanatna yatranlar, dierlerine egemen olacaktr. Arkeologlar, rnein Britanyada Neolitik
Devrimin balamasndan sadece birka yz yl sonra, M 3500 civarn Britanyadaki ilk
savalarn tarihi olarak gryorlar. Tepebalarnda, byk geitli kamplar kuruldu. Wiltshireda
bulunan, emerkezli tmsek ve hendek halkasyla evrelenmi Windmill Tepesi, 15 adet futbol
sahas byklndedir. Muhtemelen siyasi toplantlar, din ayinler ve savunma amacyla
kullanlyordu. Buras yeni bir dzeni, farkl kylerden insanlar tek bir kabile ynetimi altnda
birletiren bir dzeni simgeliyordu. Ayn zamanda insanlar, antsal ta levhalar ile toprak
ynlarndan oluan ortak mezarlara gmlyordu. Wiltshiredaki West Kennet uzun hynn
uzunluu 100, genilii 20 metredir. na edili tarzyla insan etkileyen bu yer, blgesel
hkimiyetin bir ifadesiydi. Bu ihtiyacn hissedilmesi, denetimin rakipsiz olmadn gsterir.
Windmill Tepesi gibi geitli kamplar ibadet yerleriydi; West Kennet gibi uzun hykler
antmezar olarak kullanlyordu. Erken Neolitik dnemin daha byk ynetim birimlerini birbirine
balayan ey, ortak inan ve riteldi. By ve din yeni ilevler stlenerek, blgenin ve kt
kaynaklarn denetimi konusunda dier gruplarla daha iyi rekabet edebilecek, daha gl toplumsal
gruplar yaratmann mekanizmalar haline geliyordu.
By (istediinizi aklabanlkla elde etme giriimi) ile dinin (ayn eyi daha byk glere
yalvararak yapma giriimi) uzun bir tarihi vardr. st Paleolitik Dnem avclar, yaadklar
maaralarn karanlk derinliklerinde duvarlara av hayvanlarnn resimlerini iziyorlard. Tarih
ncesi aklna gre bir simge, resmedilmi bir imge yle gzkyor ki gereklii, gelecee ait bir
av aryordu. Yalnzca sanatta deil, dans, mzik ve kiisel ss eyalar araclyla da by
yaplyordu. Koreografik bir hareket, ritmik bir grlt ve bir kostm, ortak arzu ve umutlar
iinde tayordu. Ayin sonunda fiziksel heyecanla dolan avclar, tazelenmi bir zgvenle
kaldklar yerden yiyecek aramaya devam ediyorlard.
nsan grubu (uyumu, dourganl ve hayatta kalmas) da bir klt meselesiydi. Totemcilik, by
ile dinin ilkel bir alamdr: nsan grubunu bir hayvanla zdeletirerek, grubun esenliini
gvenceye almak iin o hayvan kutsal sayar. Atalara tapnma da ayn lde eskidir: l
akrabalar, yaayan nesilleri korurcasna onlarn zerinde dolanan mfik ruhlar olarak grr.
Ama drt ba mamur din, ilahlara tapnmay ierir gne, ay, toprak ana. Yabanclama doa
zerinde denetimin olmamas bylece en gsterili ifadesini bulur. nsanlar, ie yarayacan
dndkleri eylere yalvararak (dualar) ve rvet vererek (kurban ve adaklar),
denetleyemedikleri glerden kendilerini korumaya alrlar.
lk din biimleri (totemcilik, atalara tapnma, gne, ay ve yeryz kltleri), daha sonraki
kltlerde fosillemi olarak yaad. Bugn bildiklerimizin ou bunlardan tremitir. Eski
Atinada dii ay klnda dans eden gen kzlar, Yunanllarn vahi doa tanras Artemise
tapnrlard. talyada krsal kesimde yaayanlarn tanrs Lupercusa, bir maarada oru tuttuktan

sonra kei postu giyip ehrin etrafnda yara tutuan Eski Romann gen soylular tapyordu.
Din, kabile ynetimleriyle ayrlmaz ekilde i ie getii Erken Neolitik dnem kylerinde yeni
bir anlam kazand. Toprak rekabeti ve bu uurda yaplan savalar, kk gruplar daha byk
birimler iinde gvenliklerini salama almaya itti. Ortak totemlere, atalara ve ilahlara tapnmak,
yeni toplumsal kimlikler yaratt. Paylalan inanlar ve riteller, dayanmay glendirdi. Ama
sonu, rakip gruplar arasnda kanl atmalar olabiliyordu. Gloucestershireda bulunan Crickley
Hilldeki Erken Neolitik dnem geitli kamp saldrya uram ve yaklmt. Kampn etrafnda
400den fazla akmak tandan ok ucu bulunmutu. Erken Neolitik dnem uzun hyklerinde
bulunan llerin ou, ok, sopa, kazma, balta ya da tala ldrlmt.
Organik kalntlardaki karbon-14n bozunmasna dayanan radyokarbon saptamalar ile Bayesci
istatistik bileimi, bu olaylarn ne zaman yaandyla ilgili yeni deliller ortaya karmtr.
Geitli kamplarla uzun hyklerin inas ve kitlesel kymlarn ba gstermesi hemen hemen e
zamanldr. Yaklak olarak M 3700-3400 arasnda (blgesel hkimiyete, kabile gruplarna,
byk lekli ayinsel trenlere ve sava haline dayanan) yeni bir dzen Britanyada kuruldu. Bu
dzen, sava aalar ile yce rahiplerden meydana gelen yeni bir toplum katmann glendirdi.
Zaman ierisinde bunlardan ynetici snf ortaya kacakt.

Uzmanlarn Ortaya k
zmsz elikilerle bouup duran Erken Neolitik dnem ekonomisi yenilgiye mahkmdu.
Teknik ilkeldi ve israfa yol ayordu. Toplum, doal afetleri ve zorlu zamanlar atlatmasn
salayacak yedek kaynaklardan yoksundu. Eski araziler tkenip nfus bydke bakir topraklar
giderek azalmt.
Sava, bu elikilerin bir ifadesiydi. Baz gruplara, bakalarnn mallarna el koyarak
yoksulluktan kurtulmann yolunu ayordu. Ama bu zm deildi, nk retkenlii artracak
hibir ey yapmyordu; tek yapt ey, toprak, hayvan ve tahl depolarndan oluan mevcut refah
kaynaklarn yeniden bltrmekti.
Homo sapiensin tanmlayc karakteristii yaratclktr. Modern insanlar, yeni alet ve
teknikler gelitirerek, karlatklar zorluklara gs germeye alrlar. Onlar, artlara uyum
salamlardr. Kltrel yenilik sayesinde geliip serpilirler. Tarm, tamaclk ve alet yapm
alanlarndaki devrim niteliinde gelimeler, Erken Neolitik dnemin ekonomik amazn ortadan
kaldrd.
apaya dayal baheciliin (kk bostanlarn ilenmesi) yerini sabana dayal tarm
(arazilerin srlmesi) ald. kzn ektii saban, iftilerin daha byk arazilerde almasna,
topra yarp besleyici kaynaklarn ortaya karmasna izin verir. ekme gcnden faydalanlan
hayvanlar, topra gbrelemek iin gereken gbreyi de retirler. Sulama sistemleriyle kurak
topraklara su tand. ifti topluluklarnn bentler, kanallar ve savaklar a kazp yapmak,
onarmak ve iletmek zere aralarnda rgtlenmeleri, dzensiz ya riskini azaltarak verimli
topran srekli ilenmesini salad. te yandan drenaj [akalama] dzenekleriyle bataklklar
araziye dntrld ve daha nce hi ekim yaplmam yerlerdeki besince zengin topraklar
tarma ald. Yine, hem kanallar kazmak hem de temiz tutmak iin toplumsal emek gerekiyordu.
Gerek tekerlein icad, gerekse yk hayvanlarnn (kz, eek, at ve deve) retilip
yetitirilmesi, kara tamacln dntrd. Artk ykler, insann tayabilecei ya da kzakla
srkleyebilecei miktarla snrl deildi. Yelken sayesinde su tamacl da dnm geirdi.

Bu alanda rzgr gc, krekilerin kas gcnn yerine geti (ya da onu destekledi).
Tatan, kemikten ve aatan yaplan aletlerin kullanm snrlyd. Ancak ufak ufak yontularak
ekil verilebiliyordu bunlara. Krldlar m atlmalar gerekiyordu. Bunlarla karlatrldnda
byl gzken madenleri eritmek, kartrmak ve saymakla bitmeyecek biimde kalba dkmek
mmknd. Souyunca katlayor, sert ve dayankl hale geliyorlard. stelik israf da sz konusu
deildi: Hurda madenler hi durmadan yeniden dntrlebiliyordu.
lk ilenen maden olan bakr, bir sre sonra daha sert alamlar elde etmek iin dier
madenlerle kartrld. M 3000e geldiimizde, kalayla kartrlarak tun [bronz] elde edildi.
Takip eden iki bin yllk dnemde, silah, ss eyalar ve itibar kazandran maddelerin yapmnda
tercih edilen malzeme tun olacakt.
Maden ileme teknolojisi yepyeni bir eydi. Seramik teknolojisi zaten vard ama mleki
arknn kullanlmaya balamasyla hzla gelime gsterdi. Kullanl bir kap (arzu edilirse bunun
daha iyi kalite ve ssl bezemeli olan) ksa bir srede arkta biimlendirilebiliyor, kil yumak ya
da tabakalarndan tek elle kalba dklebiliyordu.
Velhasl, yaklak olarak M 4000-3000 arasnda gerekleen bir dizi yenilik, Bat Asyada
iftilerin almasn dnme uratt. Sulama ve drenaj yoluyla kazanlan topra sabanla
ilemek daha kolayd; dzenli gbrelemeyle verimi artrlyordu. Dkmcler el yapm eyalar
eitlendirirken, mlekiler de arklar kullanarak daha fazla sayda ve daha iyi kaplar
yapyorlard. Yk hayvanlar, tekerlekli tatlar ve yelkenliler, ar yklerin hareket ettirilmesine
ve mallarn ticaretinin yaplmasna olanak veriyordu.
Her ne kadar yeni fikirlerin birou Bat Asyada ortaya ktysa da, bazlar baka yerlerden
alnmt. Orta Asyann bozkr gebeleri, at evcilletiren ve at arabalarn ilk yapan insanlar
olabilirler. Avrupal dkmcler, mesleklerinde en nde yer alyorlard. yi fikirler ok gemeden
rabet grr. Ge Neolitik dnemin gelimi iftilik yntemleri, Bat Asyadan hzla Avrupaya
yayld. cra blgelerde, daha ge tarihli bamsz bir gelime vard. rnein inliler, el
arabasn, yamalara teras yapmay bulmu, zahmetli bir i olan pirin fidelerinin ekim ve
dikimine nclk etmilerdi.
Yeni teknikler, toplumsal deiimi getirdi. Erken Neolitik dnemin dk teknoloji ekonomisi,
uzmanlam emei gerektirmiyordu: retime herkes katlyordu. Ge Neolitik dnemin,
Kalkolitik dnemin (Bakr Devri) ve Tun Devrinin ileri teknoloji dnyas, eitli uzmanlarn
varlna bamlyd. Saban, yk arabas ve tekne yapmak iin vasfl marangozlara ihtiya vard.
mlekiler, iftlik rnnden pay karlnda arkla ekil verdikleri kaplar seri olarak
retiyorlard. Dkmcler, eritme ve demirciliin srlarn renmek iin uzun sre raklk
yapyorlard.
Uzmanlama, emei aile yurdundan koparyordu. Tccarlar, bakr, obsidiyen, lav ta, ss
kabuklar ve yar kymetli talardan oluan deerli ykleriyle uzun mesafeler gidiyorlard. Tarih
ncesi dnemin birok zanaatkr, tpk atalar gibi gezgindi; kyden kye gidip becerilerini
satyordu. Sonuta, aile, klan ve kabile balar zayflad. Akrabala dayal toplumsal ilikilere
ilaveten artk himayeye ve ticarete dayanan yeni ilikiler ortaya kmt.
Cinsler arasndaki ilikiler de deiti. Toplumsal gruplarn varlklarn srdrp refaha
ermeleri, ekonomik iler iin ergen ve gen yetikin nfusun srekliliini gerektiriyordu. Gen
kadnlar, bunu salamak iin ve yksek lm oranlar nedeniyle, hayatlarnn byk bir ksmn ya
hamile ya da bebek emziriyor olarak geiriyorlard. Ama Paleolitik dnem toplaycln ve

Erken Neolitik dnem apacln ocuk bakmyla birlikte gtrmek mmknken, Ge Neolitik
dnem toprak srme iinde bu mmkn deildi. Avc-toplayc ve ilk ifti topluluklarnda
kadnlar farkl iler yapyorlard ama erkeklerle eit statye sahiptiler. Cinsiyete dayal i blm
vard ama kadnlar ezilmiyordu. Erkekler avlanyor, kadnlar topluyor ve kamp yerini deitirmek
gerektiinde herkesin fikri soruluyordu. ekirdek aile bugnk biimiyle mevcut deildi. Erken
Neolitik dnemin uzun evleri, geni aileleri barndryordu. Grup evlilii yaygn bir uygulama
olabilirdi. Anayersel ikamet (erkein, einin ailesiyle birlikte yaamas) ve anasoyluluk (aile
yeliinin, anne yoluyla izlenmesi) geleneklerinin olduu, neredeyse kesin bir dille sylenebilir.
Ama Ge Neolitik dnem, erkein dnyasyd. Hayvan otlatma, topra srme, uzun mesafeli
ticaret ve gezgin zanaatkrl, ocuklar yannda tayarak yaplamazd. Saban, kan ve demir
dvme, erkek egemenliinin toplumsal n koullarn hazrlad.
kinci tarm devrimi (daha dorusu, kkl yeniliklerin yavaa birikmesi), Neolitik dnem
ekonomisini dntrerek Neolitik toplum dzenini altst etti. apa ve geici bahe arazisi yerini
sabana ve sulanm-gbrelenmi tarlaya brakt. Bundan trdr ki anaerkil, aile temelli ve
eitliki topluluklar, yeni otorite ve hiyerari anlaylaryla dnme uradlar.

4.500 yl nce iktidarn yz:

ki tanrann elik ettii Msr Firavunu Menkaure

LK SINIFLI TOPLUMLAR
ykl. M 30001000

M 3000 civarndan itibaren dnyann belli yerlerinde, zellikle de Mezopotamya, Msr,

Pakistan ve inin verimli nehir vadilerinde tam gelimi ilk snfl toplumlar ortaya kt.
Rahipler, asker liderler ve devlet grevlileri, konumlarndan istifade ederek artklar zerindeki
kontrol tekellerine alyor, otoritelerini toplumun geri kalanna dayatyor ve kendi karlar
dorultusunda bakalarnn emeini smryorlard.
Arkeologlarn Tun Devri dedikleri bu dnemde madenler silahlara, ss eyalarna ve vr
zvra ekil vermekte kullanlyor ama gndelik almann balca aralar tatan, aatan ve
kemikten yaplmaya devam ediyordu. Bu nedenle retkenlik dk, artklar kk ve uygarln
yaylmas snrl kalm; imparatorluklar ykselip kerken, insanln ou onlarn etki alan
dnda yaamaya devam etmiti.
Tun Devri sekinlerinin muhafazakrl yznden teknik yenilikler, dnya sisteminin
merkezinde deil de evresinde oldu; yaklak olarak M 1000 ylna geldiimizde bu
yeniliklerden biri, eski imparatorluklarn devrilip ekonomik bir devrimin balatlmasna yardmc
olacakt: Demiri ileme.

lk Ynetici Snf
Tarih ncesi Smerin kurulduu gney Irakn Frat-Dicle Deltasndaki topraklar, bataklk ve
lden oluuyordu. Ama Neolitik dnem ncleri, M 3000lerde mitlere konu olan Cennet
Bahesinin gerek dnyada bir benzerini burada yaratmlard.
Bataklklar kurutup bunlar arasndaki kum ynlarn suladlar. Bunu yaparak, fevkalade
verimli araziler yarattlar. M 2500e geldiimizde, bir arpa tarlasnn ortalama rekoltesi ekilen
tohumun 86 katyd. Bunu, piirilmi kil tabletlere dlen kaytlardan biliyoruz. Smerler,
yarattklar karmak, kentli, snf temelli toplumun ayrntl kayt tutmay gerektirmesi yznden
yazy icat ettiler zellikle vergi ve dier harlarla ilgili kaytlar.
Eski Smer kabaca gnmz Danimarkas ile ayn byklkteydi. Zengin topraklar, ilenmeye
balad zaman muazzam tarmsal rn fazlalar salayabiliyordu. Bu, kylerde yaamdan
ehirlerde yaama doru niteliksel geii mmkn kld. Smer, iki dnya sava arasnda byk
bir n kazanan tarihi Gordon Childen Kent Devrimi dedii eyi baard.
Bu devrimin balca arkeolojik iaretleri Smer (ve Ortadounun dier yerlerinde bulunan)
hykleridir binlerce yllk yerleim sonucunda olumu, st dzlemi yapay hykler.
Dzlenmi, kerpiten binalar temsil eden toprak katmanlar, burada yaayanlarn kuaklar boyu

sren hikyesini anlatr. Bakr Devri kylerinin, M 4. ve 3. bin yllar arasnda genileyerek Tun
Devri ehirlerine dntklerini gsterirler.
Kazlar, ziggurat denilen byk tapnak ve yapay hyklerin hkim olduu ehirleri ortaya
karmtr. Erken Hanedanlar dneminde (yaklak olarak M 2900-2300) ina edilen Uruktaki
bir ziggurat kerpiten yaplm, 10 m yksekliinde, topraktan yaplma binlerce kadeh kapl ve
zeri asfalt bir platformla kapatlm bir yapyd. ehir, ikamete ve sanayiye ayrlm blgeleriyle
5 km2lik bir alan kaplyordu. Tapnaklar ve ehri evreleyen krsal alandaki araziler, tanrlara
aitti. Laga blgesi, 20 ilah arasnda paylatrlmt. Tanra Bonun 44 km2 topra vard. Bunun
bir ksm ailelere tahsis edilirken, bir ksmysa cretli emekiler, yarclar ve geleneksel
hizmetleri yerine getiren klan yeleri tarafndan Bonun kiisel mlk olarak ileniyordu.
Bonun yokluunda, mlk onun adna tapnak rahipleri idare ediyordu. Bo halknn ou 0,32-1
hektar aras byklkte bir topra iliyordu. Ama nde gelen bir tapnak yetkilisinin 14,4 hektar
arazisi olduu biliniyor. Dolaysyla, hem kendi arazilerinden zel servetleri, hem de tapnak
mlkleri zerindeki ortaklaa denetimleri sayesinde rahipler, toplumun sekin tabakasn
oluturuyorlard.
Zenginlik onlar gl klyor ve glerini de daha fazla servet biriktirmekte kullanyorlard.
Balangtan beridir var olduu haliyle Lagan eski dzenini yeniden tesis etmeyi amalayan
bir kararnamede, rahiplerin yoksullardan aldklar, trl yollarla para szdrdklar, tapnaa ait
topraklar, hayvanlar, malzemeleri ve hizmetileri, kendi mallarym ya da kleleriymi gibi
kullandklar belirtilir.
ehir yneticileri (daha sonrann krallar), rahipler arasndan kard. Lagata ehir yneticisi,
hem ba tanrnn yce rahibi, hem de yurtta ordusunun bakomutan idi. Boya ait arazilerin 246
hektarlk ksmn kullanma ayrcalna sahipti. Smer farkl ehir devletlere blndnden,
Laga ehri yneticisi bir sr yneticiden sadece birisiydi. Bu ehirler sklkla savaa
tutuuyordu. Ur Sancanda (gemii yaklak olarak M 2600e uzanan bir kral mezarnda
bulunan fazlasyla ssl bir kutu), dmanlar ezip geen drt tekerlekli sava arabalar, mifer ve
maden ilemeli pelerinler giyen mzraklar, kraln nnde bekleen plak mahkmlar resmedilir.
Her ynetim birimi, komularndan korkarak yaard. Her birinin korumas gereken topra,
hayvan srleri, tahl ambarlar, hazinesi ve i gc vard. Asker g, savunmann olmazsa olmaz
unsuruydu. Ama asker g, bir kere elde edildii zaman inisiyatifi ele alacak ekilde
kullanlabiliyordu. nleyici saldr, gelecekte gvenlii gvence altna alabilecek en iyi yntem
olabilirdi. Yamac saldr, hkmdarn zenginliini ve gcn bytebilirdi. Asker gcn ieride
de ilevi vard. Devlet (hkmdar, rahipler, memurlar ile ktiplerden oluan brokrasi, bunlarn
komuta ettikleri silahl gruplar), ehrin yeni toplumsal dzenini koruyup srdren mekanizmayd.
Brokrasi zaten snf iktidarnn aracyd. ehir toplumunun karmakl, kayt tutulmasn, ticaret
iin standart hale getirilmi arlklarla lleri, topran llmesi iin geometriyi ve aritmetii
gerektiriyordu. Giderek karmaklaan ve snf hkimiyetinin hkm srd bir toplumda, neye
kimin sahip olduundan kimin neye ihtiyac olduuna kadar her eyin llmesi, yazya dklmesi
ve uygulatlmas gerekiyordu.
Bu sanatlarda yeni tr uzmanlar yetitirildi. Aldklar eitim olaan d ve bu kesime zeldi.
Devlet hiyerarisi onlara otorite ve stat kazandryordu. Daha eski uzman kategorileri (tccarlar
ve zanaatkrlar) de bu yeni snfsal yapnn iine gmlmt. Serbest pazar diye bir ey yoktu.

Antik ehrin ekonomisi, siyasi dzenin iine gmlyd. Hkmdarlar, neyin ticaretinin
yaplacan, nerede ve kim tarafndan satlacan kontrol ediyorlard. zellikle, bata tun ve
altn olmak zere madenleri tekellerinde tutuyorlard.
Ksacas, Erken Hanedanlar dnemi Smeri, dnyann tam anlamyla gelimi ilk snfl
toplumuydu. En altta kleler vard. Onlarn zerinde nemsiz konumdaki halk tabakas
bulunuyordu. zgr yurttalar onlarn hemen zerindeydi. Bir pimi kil tabletinde, muhtemelen
merkez bir dokuma tesisinde altrlan 205 kle kzla ocuktan bahsedilir. Bir dierinde,
Lagan Bo tapnanda karlalan mesleki hiyerari anlatlr. En tepede ktipler, memurlar ve
rahipler vard. En aada frnclar, bira yapmclar ve (ou kadn ve kle olan) tekstil iileri
vard.
Enunnada gn na karlan evler, belirgin snfsal farkllklar gzler nne serer. Ana
yollar zerindeki byk evler en az 200 m2 alan kaplarken, ou kez sadece 50 m2 kadar
byklkte olan ve dar vadiler boyunca sralanan daha kk evlerin says ok daha fazlayd.
Snfsal eitsizlie fke duyuluyor ve kar klyordu. Smer tabletlerinde, gerilimlerden st
kapal bir biimde bahsedilir. Toplum dzeni, uzlaya dayanmyordu. Zorla dayatlp
srdrlmesi gerekiyordu.
Aznlk, kendisini ounluun zerinde konumlandracak gc nasl elde ediyordu? Kk bir
grubun, geriye kalan byk bir kesim pahasna servet biriktirmesini mmkn klan neydi?
Snf, hem zenginle yoksul arasnda toplumsal bir ilikidir, hem de iktisadi smr ve artk
biriktirme srecidir. Srekli olarak yeniden retilmesi gerekir. ekimelere ak olduundan snf
mcadelesini ierir. Hkmdarlarn servet ve g sahibi olma abas, yoksulluk ile mlkiyet
bileiminden beslenir sanayi ncesi toplumlarn hepsini bir mengene gibi sktran bir bileim.
Yoksulluk, genel bir kouldur. Geleneksel tarm ekonomilerinde, herkese bolluk salayacak
kadar retim yaplmaz. retim kimi zaman zorunlu ihtiyalarn karlanmasna bile yetmez.
Mlkiyet, kt kaynaklar zerindeki ayrcalkl, nsel [a priori] bir haktr. Zenginlii belirli
bireyler, aileler, toprak sahipleri, tapnaklar, kabileler ya da ehir devletleri arasnda pay eder.
Mlkiyet zel veya kolektif [ortaklaa] olabilir ama asla genel olamaz.
Bu elikili ikilik (yoksulluk ve mlkiyet), snfsal eitsizlii, devlet iktidarn ve sava halini
ortaya karr. Tarih ncesi Smerde asker ve din uzmanlara, grevlerini bir btn olarak
toplum adna yerine getirebilsinler diye art kontrol etme gc verilmiti. Konumlar ilk
balarda halkn onayna balyd. Ama artk zerindeki kontrolleri onlar glendirdi ve
otoriteleri pekitike, bunu kullanarak halkn onay olmakszn servetlerine servet
katabileceklerini ve konumlarn koruyabileceklerini anladlar. Bu yolla, ehirli Smerin yce
rahipleri, sava aalar, ehir yneticileri ve kk krallar, art kendi karna biriktiren ve
tketen smrc bir ynetici snfa dnt: Artk topluma ait bir g olmaktan kp, toplum
zerinde bir g oldu.

Uygarln Yaylmas
Baka birok yerde de, hemen hemen ayn zamanda ya da biraz daha ge bir tarihte benzer bir
ey oldu. Uygarlk, tek bir merkezden doup dar doru yaylmad: Koullarn elverdii yerlerde
bamsz olarak ortaya kt.
Smerde rahipler ynetici snfn ekirdeini oluturuyordu; zenginliklerini, tapnak
mlklerinden ve en heybetli antlar olan tapnak zigguratlarndan elde ediyorlard. ehir

yneticileri ve sava liderleri, teokrasiden toplanyordu. Msrda tersi doruydu. ahin klannn
efi ve efsanevi ilk firavun olan Menes, Nil Deltasn (Aa Msr) ve Nil Vadisini (Yukar
Msr) asker fetihle birletirdi. Merkez bir devlet yaratmasnn ardndan kendisini tanr-kral
(firavun) ilan etti. Rahipler, memurlar, tccarlar, zanaatkrlar ve kyller, hepsi firavunun emri
altndayd. Ynetici snf (rahipler ve memurlar), mlk ve konumlarn, firavunun himayesine
borluydular. Eski Msr Krallnn (M 2705-2250) simgelemi antlar olan piramitler, birer
tapnak deil kral mezaryd.
Smer rahipleri ve ehir yneticileri gibi firavunlar da Kent Devriminin kltrel n koullarn
gelitirip glendirdiler: sulama ileri, uzun mesafeli ticaret (zellikle madenler, kereste ve ta),
okuryazarlk ve arivcilik, rakam sistemi ve geometri, standart arlk ve l birimleri, takvim ve
zaman kaydetme, astronomi bilimi.
Bu ehirli bohas, devletin ve sekinlerin ihtiyalarn yanstyordu. Nil sularnn kontrol
altna alnmas, hasadn verimli, artklarn fazla ve i gcnn salkl olmasn salyordu. Silah
retimi, antsal mimari ve lks tketim iin gereken hammaddeler, resm ticaret heyetleri
sayesinde elde ediliyordu. Okuma yazma bilen ve matematikten anlayan brokrasi, devlet gcnn
dayand hara ve ii hizmetlerini idare ediyordu.
Baka birok yerde de bamsz Kent Devrimleri yaand. Bu, tm insanlarn en stn eyleri
baarmaya muktedir olduunu gsterir. Dierlerine nclk edecek stn rklar ya da uluslar
yoktur. Tarihsel farkllklar belirleyen, kltr ve koullardr biyoloji deildir. Yaklak M
2600de, modern Pakistann ndus Vadisinde kent uygarl dodu. Mohenjo-daronun byk
antlar ve yerleim yerleri 2,6 km2lik bir alan kaplyordu. Harappann duvarlarla evrili
snrlar 4 km uzunluktayd. Kazlarak ilenmi damga mhrler, standart arlk ve l birimleri,
karmak bir idarenin varlna iaret ediyor.
Kuzey inin Sar Nehir blgesindeki Antik Anyang, uzunluu 10 km, genilii 4 kmyi bulan ve
duvarlarla evrili olmayan bir yerleim yeriydi. Muhtemelen, M 13. yzylda ang Hanedannn
bakentiydi. Kazlar sonucunda zengin kral mezarlar, ilenmi byk tun stoklar, krlm ve
kaznarak zerine yazlm on binlerce kehanet kemii bulundu.
Zamanda biraz ileri gidecek olursak, baka yerlerde de ayn kalb grrz. Meksikadaki
Teotihuacan, en aaal dnemini srd MS 450-650 yllarnda, 20 km2 alan kaplayan,
150.000 kiinin yaad bir ehirdi. Merkezinde, dev piramitlerin ne kt bir antlar kmesi
bulunuyordu. Gne Piramidinin taban seviyesinde alan 210 m2, ykseklii 64 m idi.
Afrikann kalbindeki Byk Zimbabve (MS 1100-1500) ehrinde 20.000 kii yayordu. ehrin
zenginlii, bykba hayvancla, rn ekimine, altn, bakr, fildii ve kle ticaretine
dayanyordu. Zambezi ve Limpopo rmaklar arasnda kalan 100.000 km2yi aan bir alana
hkmediyordu.
Eskiden uygarln tek bir merkezden yayldna inanlyordu. Bilim insanlar, Antik
Doudan ykselen ktan bahsediyorlard. Bu, 19. yzyldaki Beyaz Adamn Yk anlayna
uygundu: Avrupal emperyalistlerin uygarlatrma grevi. Arkeoloji, farkl bir gerei ortaya
karmtr: Uygarlk, farkl zamanlarda ve farkl yerlerde bamsz olarak geliti. Burada, tm
insanlarn ortak bir insanl ve eit yaratc potansiyeli paylatklar mesaj verilir.
Ama uygarln ana merkezlerinin, etraflarndaki topluluklar zerinde etkisi oldu. Merkez
(daha gelimi ana blgeler) ile evre (iktisadi adan merkeze baml olan, daha azgelimi

blgeler) arasnda bir etkileim vard.

Msr firavunu, odunu Lbnandan, bakr Kbrstan ve altn Sudandan alyordu. Bazen bu
barl mbadeleyle oluyordu. Lbnann Biblos ehri, kereste ticaretiyle zenginlemiti. Yerli
tccarlar, Msrca bilen ktipler altryordu. Kltrel bir etkileim sz konusuydu. Ama kimi
zaman iin iine fetih girebiliyordu. Kuzey Sudan fethedilip firavuna altn harac demeye
zorlanmt. Dolaysyla, merkez ile evre arasndaki etkileim ok ynlyd iktisadi, siyasi,
asker ve kltrel boyutlar vard.
Ticari talepler, tccarlar, deniz kaptanlarn ve gemi yapmclarn tevik etti. Krekilerin
ektii uzun tekneler, yaklak olarak M 3000den itibaren Egede kullanlyordu. Troy hisar
(II. Troy olarak bilinir), kuzeybat Trkiyede anakkale Boaznn giriinde liman korumak
zere M 2700de ina edildi. Minosun Talassokrasisi (deniz gc), Giritin Dou Akdenizdeki
merkez konumu ve adallarn derin gvdeli, yksek kapasiteli, yelken gcyle giden yk
gemilerinin r aan tasarm sayesinde yaklak M 1950-1450de hkimiyet kurdu. Minos
yneticileri, geni alana yaylm, tatan yaplm ve fresklerle sslenmi saraylarda yaadlar;
dev seramik kaplarla tka basa dolu ambarlar vard.
Yunanl air Homeros, Odisenin yolculuklardan bitap dm halini tasvir ederken, onun
hantal bir gemide, darya giden malndan kayglanan ya da eve ar krlarla dndnde
gzn yknden bir an bile ayrmayan bir tccar tayfasnn kaptan gibi olduunu syler.
Denizciler ve tccarlar, ou Tun Devri toplumunun bilindik ahsiyetleridir.
Ticaret, byk imparatorluklarn evre blgesinde deiiklie yol at. Keza sava tehdidine
de. Akad Kral Sargon, M 2300den sonraki bir tarihte Mezopotamya ehirlerini birletirerek,
Basra Krfezinden Akdenize kadar uzanan bir imparatorluk kurdu. Eski Krallk firavunlar,
bakr yznden Sinay igal ettiler. Sper gcn militarist politikasnn tehdidiyle kar karya
kalan evrenin daha kk devletleri ve kabileleri savaa hazrlandlar. Savalar, silahlar ve
sava filolar, Tun Devri dnyasna hkim oldular. Silahlanma yar, yzyllar boyunca
hzlanarak devam etti. Fresklerde, mallarla ykl ticaret gemilerinin yan sra silahl adamlarla
dolu sava gemileri de resmedilir.
Gerek ticaret ve sava sayesinde, gerekse mallarn, insanlarn ve fikirlerin hareketi sonucunda
evre ve merkez topluluklar birbirlerini etkilediler. Kltrn paylalmas ve yaylmas,
arkeologlarn difzyon dedikleri eydir. Bu, bilgi ve retkenliin ilerlemesini salayan balca
mekanizmalardan biridir. lerlemeye engeller ket vururken, kprler kolaylatrd.
Ama birbirleriyle ekiip duran sekinlerin ve dman ordularn dnyas, israf ve gerileme
potansiyelini de iinde tayordu. Greceimiz zere Tun Devri uygarlnn elikileri, insanl
tekrar tekrar krize ve barbarla srkleyecekti.

Tun Devrinde Kriz

Tun Devri imparatorluklar ykselip gerilediler. 140 yllk bir tarihi olan Irak merkezli Akad
mparatorluu, M 2190 civarnda birdenbire kt. Bundan ksa bir sre nce, yaklak M
2250de Msrdaki Eski Krallk firavunlarnn alaa edilmesi de yine aniden olmutu.
Erken Tun Devri uygarl neden baarsz oldu? Ayrntlar bilmiyoruz ama Msr
kaynaklarnda alktan, devletin paralara blnmesinden, batda Libyal aknclarn ve douda
Nbyelilerin saldrlarndan bahsedilir. Bu olaylarn neden yaand ak deildir. Piramitler
ina eden o gl merkez devlet neden artk halkn doyuramam, otoritesini srdremeyip

snrlarn savunamamt?
Bu ykseli ve gerileyi kalb tekrarland. Erken Tun Devri krizinin dourduu kaostan yeni
imparatorluklar ortaya kt. M 1600-1200 arasnda, Dou Akdeniz bir kez daha rakip
imparatorluklar arasnda blnd Yeni Msr Krall, Anadolu Hititleri (Trkiye), kuzey
Mezopotamya Mitanni devleti (Irak) ve Miken Yunanlar. Ancak Ge Tun Devrinin bu
jeopolitik sistemi de M 12. yzyln kargaas ve ekimesi iinde kt. Savunma durumundaki
Yeni Krallk firavunlar, Libyallar ile her yerden biten kuzeylilerin egdml saldrlarndan
bahsederler. Kuzeyliler ok daha tehlikeliydi. eitli etnik yaplardan oluan Deniz Kavimleri,
byk korsan filolar oluturdular. Ayn anda, diyordu III. Ramses, bu insanlar harekete
geiyorlar. Hibir lke onlarn karsnda duramaz.
Rakipsiz denizciler ve savalar olan Yunanllar, bu Deniz Kavimleri arasndayd.
Muhtemelen Homerosun lyada ile Odisesi, M 1190 civarnda yaanan gerek olaylarn dilden
dile anlatlmasna dayanyor. Kaleminin ustal sayesinde efsanevi kahramanlarn cesaretini
anlatan masallara dntler. Truva Sava hakkndaki hakikatin z, yama peindeki Yunanl
korsanlarn yaptklar ok byk bir deniz saldrsym gibi gzkyor.
Bylece, Ge Tun Devri imparatorluklar aynen Erken Tun Devri imparatorluklar gibi
dalp gittiler. Akdenizin tesine, uygarln farkl zamanlarda gelitii yerlere baktmzda da
ayn ykseli ve gerileyi kalbn grrz.
Pakistandaki Mohenjo-daro ile Harappada gelien ndus uygarl, yaklak M 1900de
kt. Arkeologlar, byk Mohenjo-daro ehrinin en st katmanlarnda, aniden ve vahice
ldrlm ok sayda insann gmlmemi kalntlarn buldular.
M 2. bin yl ang dneminden MS 1644-1911 Manu dnemine kadar in tarihi, birbirlerini
takip eden, uzun mrl imparatorluk hanedanlarnn ykseliini ve gerileyiini anlatr araya
kimi zaman yzyllar sren blnme ve i sava dnemleri girer. Bu zaman boyunca, etkileyici
teknik baarlara ve retimle nfustaki byk artlara ramen in uygarl esasen muhafazakr
olagelmitir. Toplumsal-iktisadi dzen, kuaktan kuaa, bir hanedanlktan tekine hep kendi
kendini tekrarlamtr. in, Antika uygarlnn dngsel rotasn gsteren u bir rnektir.
Yani, iki tarih sorunumuz var. Antika imparatorluklar neden ykselip gerilediler? Bu
elikili toplumsal biim neden uzunca bir sre boyunca kendini durmakszn yineledi?
Antik dnyann ayrt edici zellii, tekniin durgunluu idi. Birok rnekte insanlar, mevcut
retim tarznn (iktisadi ve toplumsal sistemin) elikilerinden onu dntrerek kurtuldular.
klim deiiklii, Ge Paleolitik dnem avclarnn besin kayna olan byk hayvanlarn yaam
alanlarn tahrip etti. Buna verilen yant (Tarm Devrimi ya da Neolitik Devrim), rn ekimi ile
hayvan yetitirmenin benimsenmesiyle retkenlikte, retim dzeyinde ve nfusta byk artlar
salad. Toprak yorgunluu ve nfus basks, bu Erken Neolitik dnem retim tarznda kriz yaratt.
Kent Devriminde elikiler, toprak slahna, sulama sistemlerine ve topran srlmesine
dayanan ikinci bir atlmla zme kavuturuldu. Ama Kent Devrimi, ilerlemenin nne bir engel
de dikti: Ynetici snfn varl. Bu snfn ortaya kn kabaca resmetmitik. Kkenlerinin,
gerek uzmanlam dini, asker ve siyasi ilevlerde, gerekse ilkel ekonomik sisteme ikin
ktlklarla gvensizliklerde yattn belirtmitik: lk yneticiler, toplumsal rolleri sayesinde kt
kaynaklar kontrol edenlerdi. Neden ynetici snf yeni fikirlerin nnde engel oluyordu? Art
bytmek iin teknikleri gelitirmek kesinlikle onlarn karna deil miydi? Hem evet hem hayr:
Toplumsal hayattaki her ey gibi ortada elikili basklar sz konusuydu.

Yeni ynetici snflar koltuklarnda rahat deildi. Kendi aralarnda blnmlerdi: Aileler
ailelere, ehirler ehirlere, kabileler kabilelere ve imparatorluklar imparatorluklara dmand.
nde gelen aileler, ynetim iindeki rakiplerini bertaraf etmek iin sadk kullar ile muhafzlardan
oluan bir maiyeti besliyordu. Yabanc dmanlara kar ordulara ve kalelere ihtiyalar vard.
Yneticiler, smrldkleri iin isyan etme potansiyeli tayan, dolaysyla da dikkatli bir cebir
(zor kullanma) ve aldatma bileimiyle sindirilmesi gereken halk kitlesinden de kopuk
yayorlard.
Cebir, soylu maiyetin ve devlet kuvvetlerinin sergiledii tehdit demekti. Aldatma, yneticilerin
vazgeilmez bir rol oynadklar ve halkn karna davrandklar ideolojik iddiasn ifade
ediyordu. Her ikisi de, arkeolojik kaytlarda ne kan byk antlarda aa kyordu. Eski Msr
Krall piramitlerini ele aln. Piramitler, sonsuza kadar yaamalar beklenen tanr-krallarn
mezaryd: Yneticinin mthi ve gz korkutucu gce sahip bir ahsiyet mertebesine karld
yanl bir ideolojinin antlar. nsanlara ait olduklar yeri retmek zere tasarlanan piramitler,
snf savann ideolojik silahlaryd.
Bylece Tun Devri sekinleri, kontrolleri altndaki art, teknii iyiletirip retkenlii
artrmaya harcamadlar. Bunun yerine kaynaklar, asker rekabet, itibar kazandran antlar ve
elbette lks yaam tarzlar uruna arur ettiler. G, propaganda ve ayrcalk (ama retkenlik
deil), Tun Devri kyllerinin emekleriyle yaratlan artklar tketti. Aslnda yenilik, frsattan
ok muhtemelen tehdit olarak grlyordu. Ynetici snf elini kirletmiyordu; retici almay,
sradan insanlar salyordu. Bu nedenledir ki (eer olursa) yeni icatlarn aadan gelmesi daha
muhtemeldi; sradan insanlarn elini glendiriyor, yerleik ekonomik dzenlemeleri aksatyor ve
belki de toplumsal dzeni istikrarszlatryordu. Bu yzden yenilikler pheyle karlanyorlard.
Tun Devri yneticileri, asker bir uygulamas olmadka yeni teknolojilere nadiren ilgi
duyuyorlard. Rekabeti bir jeopolitik sistem iinde g biriktirmeye odaklanyorlard.
Zenginlerin asla doymak bilmeyen agzllkleri bundan trdr. Eski antlarn ihtiam, daha
sonra gelenlerin amasn gerektiren standard belirliyordu. Yneticiler, saraylarn atafat,
trbelerin grkemi, byk ehirlerin sanat ve mimarisi konusunda birbirleriyle yaryorlard.
Ama hepsinden nemlisi, rakip devletler genileyip birbirleriyle attklar iin asker bir
rekabet iindeydiler. Delicesine olmasa da silahlanma yarnn varl, Ge Tun Devri
dnyasnda tespit edilebilir. M 1600 ile karlatrldnda M 1200de, daha gl kaleleri
savunan, daha iyi donanml ok daha fazla sayda asker vard. Dnya giderek askerleiyordu.
Teknik bu nedenle duraand ama artk tketimi ykseliyordu. Sava, antlar ve lks tketimi
yznden smr dzeyinin artmas gerekiyordu; toplumun tarmsal tabannn bozulmas, tepedeki
bu ar birikimin aynadaki yansmasyd. Ge Tun Devrinin marur sava aalar, ekonomik
maliyeti giderek srdrlemez hale gelen, asalak bir toplumsal sekinler tabakasyd. M 12.
yzylda dnyalarnn kmesinin temel nedeni buydu.
Bu sorunun sistem ierisinde bir zm yoktu. Teknik duraanlk, toplumsal-iktisadi
muhafazakrlk anlamna geliyordu. Eski toplumun iinde yeni gler gelimiyordu. Dolaysyla,
igalci gruhlarn barbarl ile eski (baarsz) imparatorluk uygarlklarnn yeniden dirilmesi
arasnda bir seim yaplacakt. nsanlk yine amaza girmiti. Ama bu kez, snflarla devletlerin
varl, insan yaratclnn ve ilerlemenin nne almaz engeller dikmiti.

Tarih Nasl ler?

Tun Devri amaz, biraz soluklanp bir durum deerlendirmesi yapmamz iin uygun bir frsat
sunar. Karmak bir toplumun tm unsurlar artk yerli yerindeydi; tarihin nasl ilediini sormak
iin uygun bir durum.
Tarihsel sreci ynlendiren motor vardr: lki, tekniin gelimesi. lerlemeyi, doann daha
iyi denetlenmesini mmkn klan, emek retkenliini artran ve insan ihtiyalarnn
karlanmasnda kullanlabilecek ekonomik kaynaklar oaltan bilgi birikimi olarak
tanmlayabiliriz.
Bu anlamyla ilerleme kanlmaz deildir. Sz gelimi ang ininde, Miken Yunanistannda
ya da Norman ngilteresinde birbiri ardna tarih sahnesine kan kyl kuaklar, ne tarmda ne de
evde kullandklar ara gerete nemli yenilikler olmakszn yaamlarn geirdiler. Marx aka
ifade eder: Eski retim tarzlarnn olduu gibi korunmas daha nceki tm sanayici snflarn
ilk varolu kouluydu.
Kapitalizm ncesi toplumda ilerleme rastgeleydi, toplumsal-iktisadi sistemin dinamiine ikin
deildi. Snfl toplum ncesinde, rnein insan gruplarnn varln tehdit eden ekolojik kriz
muhtemelen ok nemliydi. Neolitik Devrim, iklim deiikliine ve av hayvanlarnn hzla
azalmasna verilmi bir tepki gibi gzkyor. te yandan, ilk snfl toplumlarda tekniin geliimi,
daha eitli etkilere tabi idi; bunlardan bazlar yenilii kolaylatrrken, bazlarysa ilerlemeye
engel oluyordu. Bunu anlamak iin tarihsel srecin dier iki motoruna bakmamz gerekiyor.
kinci motor, yneticilerin zenginlik ve g uruna birbirleriyle rekabete tutumalardr. Bu,
ynetici snflar iinde (rnein rakip soylu gruplar arasnda) atma ve ynetici snflar
arasnda (rakip devletler ile imparatorluklar arasndaki savalarda olduu gibi) atma biimini
alr.
Modern kapitalist toplumda, bu rekabetin hem iktisadi hem de siyasi-asker boyutlar bulunur.
Yaadmz iki dnya sava, esas itibariyle rakip ulusal-kapitalist bloklar arasndaki savalard.
Bunun aksine, kapitalizm ncesi snfl toplumlarda yneticiler arasndaki rekabet esasen
siyasiydi ve birbiriyle yaran asker birikim biimini alyordu. Dnya, rakip gruplara ve idari
yaplara blnmt. Siyasi gvencesizlik, daim bir kouldu. Sonu asker rekabetti
rakiplerinden daha hzl bir ekilde, hi durmadan asker ve silah ymak, tahkimat yapmak.
Tarihsel srecin nc motoru, snflar arasndaki mcadeledir. Antik dnyada, rekabet
halindeki asker birikim, ynetici snfn smr orann ykseltip kyllerin elinden daha fazla
art ekip almasn gerektiriyordu. Ama bu srecin iki snr vard. Birincisi, kylln ve
iktisadi sistemin kendi kendini yeniden retebilmesi gerekliydi: Ar vergi alnmas, toplumsal
dzenin maddi temellerini tahrip edecekti (kimi zaman yaand bu). kincisi, kyllerin smrye
gsterdikleri direnti.
Tun Devri snf mcadelesi hakknda pek az ey biliyoruz. Msrn Teb ehrinde (gnmzn
Luksoru) bulunan, M II. bin ylndan kalma belgeler bir istisnadr. Sekinlerin tapnaklarn ve
lahitlerini yapan vasfl ta oca iileri, ta ustalar ve marangozlarla ilgili olan bu belgelerde,
snfsal bir gerilimden bahsedilir. Her ne kadar ustalar grece dolgun cret alyor ve makul
srelerde altrlyor olsa da, zorba idareciler zaman zaman onlar zerindeki basky artrmaya
alyorlard. Bir keresinde, fazlalk olarak grlenler zorla altrlmak istenmiti. Ama
smrlenler de kimi zaman karlk veriyordu. Belgelerden birinde, M 1170te, yiyecek
paylarnn datlmas gecikince aileleri alkla kar karya kalan ustalarn, elerinin de
desteiyle greve gittikleri yazlyor tarihte kaytlara gemi ilk rnek.

Bylece, tarihin motorunu i banda gryoruz: Tekniin gelimesi, rakip yneticiler

arasndaki rekabet ve snflar arasndaki mcadele. Her motor olduka farkldr. Her biri farkl
bir kesitte, deien hzda ve srekli olmayan etkiyle alr. Tarihsel sre, bu nedenle son derece
karmaktr. Her motorun bal bana bir elikiler oda olmas yetmezmi gibi her motor da
ezamanl alarak kimi zaman ayn ynde, kimi zamansa ters ynde etki yapar. Bu sebepten
tr, her tarihsel durum emsalsizdir. Her biri, iktisadi sorunlarn, toplumsal gerilimlerin, siyasi
uzlamazlklarn, kltrel farklarn ve kiisel etkilerin kendine zg bir konjonktrdr.
Konjonktr, tarihsel eylemin iinde gerekletii balam oluturur. Ama balam sonucu
belirlemez. Tarihin gelecekte izleyecei yn belirleyen ey, toplumsal glerin (rgtl insan
gruplarnn) arpmasdr.
imdi, Tun Devri uygarlnn birbirini takip eden krizlerine geri dnebiliriz. retken
tekniklere ayrlabilecek kaynaklar kurutan boa harcamalar, deneyimi ve yenilii bodu. Dahas
var: Gerek by, din ve dier gizemselletirme biimleri, gerekse ynetici snfn, anlamad ve
huzurunu karacandan korktuu eylere kar iten ie duyduu phe, bilginin gelimesinin
nn tkad.
lerleme, doru bilince baldr dnyann bilgisi, dnya hakkndaki bilgimiz, d gereklie
uygun dtnden insan eylemi iin etkili bir klavuzdur. Yanl bilin rnein tanr-krallara,
vahye ya da ritelin ie yaradna inanma, tersi etkiye sahiptir: Bilginin, pratik almann,
dolaysyla da toplumsal ilerlemenin nnde engel tekil eder. Teknii ve retkenlii gelitirmek
zere gerek dnyada teori ile pratiin etkileime girmesi yerine imparatorluk uygarlklarnda
ikisi (zihin ve madde, edeb kltr ve emek) birbirinden ayrlr. Msr rahipleri topra deil
yldzlar incelediler ve doa bilimleri zerine deil mumyalamayla ilgili kitapklar yazdlar.
Msr kyllerinin rettii zenginlik, gizemciliin antlarnda arur edildi. Msrl zanaatkrlarn
becerileri, elle yapld iin hor grld.
Bylece, eski uygarlklarda ilerlemenin n tkand. Bu amaz zebilecek yeni kuvvetler
desteklenmedi. Tarihin enerjisi, imparatorluklarn ykseli ve gerileyi arkn dndrmekle israf
edildi.
M 1200ler civarnda dnya sisteminin merkezi eer toplumsal-iktisadi muhafazakrln
duraan derinlikleri zerinde ortaya kan jeopolitik kargaann kp olarak grlebilirse,
evre daha dinamikti. Burada, kral, rahip ve brokratlarn denetiminden grece azade olan Tun
Devri dnyasnn gebeleri, iftileri ve zanaatkrlar, bilgiyle becerinin snrlarn
zorluyorlard.
Birok yenilik yaplyordu ama bunlardan biri ok ama ok nemliydi. Tun pahalyd,
soylulara hitap ediyordu, gl alet ve silahlar yapmak iin fazlasyla yumuakt. Ucuz, sert ve
herkesin kolayca ulaabilecei bir maden dnyay fethedecekti.
Ge Tun Devri krizinin kargaas ve didimesi iinde Kuzeyden yeni istilaclar gelecekti:
demir adamlar.

Demir Adamlar
Kresel sistemin merkezinden ziyade evrede birok devrim meydana gelir. evrede yaam
daha tekinsiz, daha deiime ak, dolaysyla daha yenilikidir.
El emei, Tun Devrinin imparatorluk uygarlklarnda hem smrye maruz kalyor hem de hor
grlyordu. Gasbedilen muazzam artklar, savaa, antlara ve lkse harcanarak ziyan ediliyordu.

Geriye yeni teknolojilere yatracak pek bir ey kalmyor, kalan da bu amala kullanmak akl kr
olmuyordu. Yenilik, yeni olaslklar dnmek, sorgulamak, hayal etmek demekti. Yani insann
yaratcl, kullanabilecei maddi kaynaklara ulamasnn engellenmesinin tesinde, rahiplerin
bylerinin ve gizemciliinin etkisiyle uyuturulmutu.
Ara sra grlen yaratclk kvlcmlar, durgunluk ortamna kar kar. Msrllar cam
iiliini, Babilliler muhasebeyi, Fenikeliler alfabeyi kefettiler. Kuraln istisnalar anlamldr:
lks bir meta, zenginlii lmenin bir yolu ve onu kayda geirmek iin bir kodlama biimi. Bu tr
icatlarn iftilere ya da zanaatkrlara faydas snrlyd. Bunlar zenginliin retilmesiyle deil,
tketilmesi ve denetimiyle ilgilidir. renme dnyasnn, emek dnyasndan ayrld bir toplumu
yanstrlar.
evrede byle deildi. Burada, yaklak M 1300 tarihinde dnyay dntrecek bir sanayi
devrimi balamt. Tam olarak nerede baladn bilmiyoruz; ama kudretli yneticilerin ellerinin
ulaamad bir yerde olduu kesin.
Arkeolojik kaytlar pheye yer brakmyor: Bu tarihten sonra maden nesnelerin miktar, eidi
ve karmaklnda deta patlama oldu. Maden karma teknolojisi, bakr, kalay ve altn arzn
srekli artracak ekilde gelime gsteriyordu. Dkm teknikleri iyilemiti. eitli kalplar ve
kaybolan mum teknii kullanmaya balayan maden eya yapmclar, daha nce grlmemi
karmaklkta nesneler retiyorlard. Sardinyadan tun sava heykelcikleri, Danimarka
bataklklarndan tun trompetler, gs kasna benzeyecek ekilde kalba dklm tun
gslkler, tun kalkanlar, kllar, knlar, ok balar, baltalar, at koumlar, baklar ve daha pek
ok ey var bugn elimizde. Bu tr eyler, kimi zaman byk ynlarda bulunuyor. Arkeologlar,
Ge Tun Devrinden kalma, says binlerle ifade edilebilecek gmler buldular. Cambridgeshire,
Islehamda bulunan bir gmde madenden yaplm 6.500 nesne vard.
ok gemeden daha da nemli bir ey oldu: Dkmcler, demiri, fazlasyla direngen
cevherinden ayrmak iin denemelere giritiler.
Demir yeni bir ey deildi. lenmi demirden yaplm kaba saba aletler yzyllardr
kullanlyordu. Ama kaliteli demir eyalar ekonomik bir maliyetle ve byk miktarlarda retecek
teknikler henz gelimemiti. Bu, antik alarn unutulmu bir dneminde Kafkas Dalarnda
yaayan barbar bir kabilenin baars olabilir. yle gzkyor ki bu yeni teknoloji oradan
Anadolu (Trkiye) Hitit mparatorluuna gemiti. Hitit ynetici snfnn, demirden silah
yapmn tekeli altnda tutmak istemesi, bu tekniin daha fazla yaylmasn geciktirmitir.
Tun Devri imparatorluklarnn kt, demir ilemeciliinde sramann yaand M
1200e gelinceye kadar demirden eyalar yaygnlamad. Bunlar yaanrken, teknikte, retkenlikte
ve retimde en byk ilerlemeler, byk glerin evresinde ve bu gler arasndaki ara
blgelerde grld. Demir ilemecilii bir iktisadi, toplumsal ve siyasi deiim silsilesini de
balatt. Tun pahal ve grece yumuak olduundan Tun Devri iftileri tahtadan ve tatan
yaplm aletlerle almay srdrdler. Demir bol, ucuz ve sertti ama erime noktasnn yksek
olmas, o gne kadar kullanlmasna engel olmutu.
Dkm, zel haddehaneler (ok yksek scaklklara ulamak iin havay, demir cevheri ile
kmr arasndan geirmek zere krklerin kullanld ocaklar) gerektiriyordu. Tekniin icat
edilmesinden sonra artk sradan iftiler bile kendi haddehanelerini kurup maden aletler
retebiliyordu. Demirin retkenlikte yol at arta kukuyla bakanlar, topra tahtadan bir
krekle kazmay ya da odunu ta azl bir baltayla paralamay deneyebilirler. bin yl nce

demir tarmda, sanayide ve savata devrime yol at. Etkisi, buhar gcnn 19. yzyldaki etkisi
kadar dntrcyd. Ayrca, toplumsal dnyay altst olmakla tehdit eden bir gelimeydi. Tun,
soylularn ayrcalyd. Tun Devri dnyas, pahal silah ve zrhlara sahip, atl sava arabasna
binen sava aalarnn hkimiyeti altndayd. Bu soylular, ilkel aletler kullanarak hi durmakszn
kan ter iinde almaya mahkm kyl ynlar destekliyordu.
Demir mkemmel bir dorayc ve kesiciydi. Demirden baltalar olanlar, yeni iftlikler kurmak
zere sk ormanlar temizleyebilirdi. Yine, demir sabanlar sayesinde ar killi topraklar
srebilirlerdi. Demir teknolojisi, yeni bir tarm ncleri ve zgr kyller dalgasn dourdu.
Demir ayn zamanda demokratikti. Tun ustalar saraylara, demircilerse kyllere alyordu.
Demir, sokaktaki insana mzrak, hatta kl kullanma olana salad. Eer dierleriyle omuz
omuza durursa (falanks oluturursa), atl sava arabas saldrsn engelleyebilirdi. Bunu
yapabildii takdirde toprak aasn da ldrebilirdi. M 1000in demircileri aslnda devrimin
kalbn dkyorlard.
Kk eflerin ynetimi altndaki yerleim alanlar arasnda gidip gelen, mallarn ve sahip
olduklar becerileri satan Erken Demir Devri maden eya yapmclar, yeni dnya dzeninin
habersiz znesiydi. Sunduu hizmetler iin rakip eflerin birbirine dmesi onun ekonomik
deerini, toplumsal konumunu ve hem kendine hem de yapt ie verdii deeri artrd. Sonuta
bu da, yenilik yapan kii olarak ona dller, bamszlk ve zgven kazandrd.
Homeros, bu gelimenin bir ksmn yakalar. lyada ile Odisenin hikyesi drt yzyla yaylr.
Ama M 12. yzylda yaanan olaylar anlatmakt ama azdan aza aktarldndan son
biimlerini 8. yzylda aldlar. Homeros kimi zaman Ge Tun Devrini, kimi zaman da kendi
Antikan anlatr. Khin, doktor, arkc ve ustalar her yerde scak karlanacandan emindir
derken imparatorluklar a sonrasnda, M 8. yzyln Karanlk anda, kk eflerle gezgin
demircilerin dnyasnda ilerin nasl yrdn anlatr bize. lk kez barbar kuzeyde ortaya kan
yeni zgr zanaatkrlar snf, Homerosun zamanna geldiimizde, Dou Akdenizde varln
uzunca bir sredir srdryordu.
M 12. yzylda Ge Tun Devri imparatorluklar ykldlar, birbirlerine kar giritikleri
asker mcadeleler yznden yolun sonuna geldiler ve gerek ierideki direnilerin gerekse d
saldrlarn sonucunda paralandlar. Onlarn yerini alan jeopolitik sistem, daha kk ynetim
birimlerinden oluan bir mozaikti Msr gibi klm eski imparatorluklar, Ugarit gibi ticaretle
uraan ehir devletler ve Filistin gibi barbarlarn yaad yerleim alanlar. Demir ilemecilii
bu yeni, daha ak ve yukardan-aa nitelii daha snrl olan dnyada gelime gsterdi. Deniz
ticaretinin merkezi olan Kbrs, Dou Akdenizde 12. ve 11. yzyllarda demire dayal sanayi
devrimine nclk etti. Eski ykseli-gerileyi dngs, yani Tun Devri uygarlnn tekrarlanp
duran ritmi krld. Yeni bir teknoloji artk yeni bir ekonomi, yeni toplumsal ilikiler ve yeni
siyasi biimler yaratyordu. Tarih, oyarak kendine yeni kanallar ayordu.

Muzaffer antik a imparatorluu: Zaferle dnen askerler,

sava ganimetleriyle Roma sokaklarnda gei treninde

ANTKA MPARATORLUKLARI
ykl. M 100030

Demir, insanln nc byk teknolojik atlmnn temeli idi. Yaklak 10.000 yl nce avctoplayclktan iftilie geiin, ardndan da 6.000 yl kadar nce apalamaya dayal ekimden
sabana dayal youn tarma ynelmenin emek retkenliinde yol at artla karlatrlabilecek
nemli bir art mmkn kld. Beer toplumsal rgtlenme leinin dnmesi, bu teknolojik
atlmlarn her birinin bir sonucudur.
Kk ve ksa mrl olan Tun Devri imparatorluklar, Msrda Nil, Irakta Dicle ile Frat,
Pakistanda ndus ve Kuzey inde Sar nehrin meydana getirdii geni, alvyonlu takn
ovalarnda kurulmutu. Byk l, bozkr ve da blgeleri, bu ilk uygarlk merkezlerini ayrmt.
Tahta ve tatan yaplan aletlerle retkenlik dk, artklar kk oluyordu. Tun Devri teknolojisi
kullanlrken ancak byk nehir vadilerinin sra d verimlilii, ehirler ina etmeye, ordular
kurup desteklemeye ve imparatorluklar yaratmaya yetecek zenginlii salayabiliyordu.
Bu durum, M 1000i takip eden yzyllarda deiti: Uygarln ve imparatorluun lei
katlanarak artt. Demir Devri iftileri, vahi dnyadan azar azar ekecek araziler kopardlar ve
karlarna kan ar topraklar sabanla srdler. retkenlik ve nfus hzla byd; Demir
Devrinde imparatorluk kuranlarn ellerinin altndaki artklarla karlatrldnda, Tun
Devrindekiler devede kulak kalyordu.
Bu blmde, M ilk bin yllk dnemde hkm sren belli bal Demir Devri uygarlklarn ve
imparatorluklarn inceleyeceiz Pers, Hint, in, Yunan ve Roma.

Pers: Ahameni mparatorluu

M 6. yzyln ortasyla sonu arasnda, Perslerin byk fatihi olan Kyros, Kambises ve
Darius (Ahameni Hanedan), batda Bulgaristandan douda Pakistana, kuzeyde Kafkas
Dalarndan gneyde Sudann Nbye lne kadar uzanan bir imparatorluk kurdular.
Persler, gneybat rann sarp da vadilerine yerlemi iftilerdi. Medler, kuzeydou rann
geni bozkrlarnda gebe hayat sren atllard. Pers ile Medya M 550de fetihle birlemiti.
ki kuak ierisinde Irak, Msr, Trkiye, Pakistan ve Afganistan imparatorluk topraklarna
eklendi. Dolaysyla, M 6. yzyln Pers mparatorluu, uygarln drt zgn merkezinden n
iine almt: Nil, Dicle-Frat ve ndus nehir vadileri. Tek bir imparatorluk ynetimi altnda bir
araya gelen bu blgeler ve aralarnda kalan topraklar, hara deyen eyaletlerden oluan bir
yamal boha olarak idare ediliyordu. mparatorluun eyaletlerini, birleik bir kltrel btn
oluturacak ekilde kaynatrma abas yoktu. Yce Kral ad verilen Pers imparatoru, kendi

etnik ve din kimliklerini, kendi iktisadi ve toplumsal rgtlenmelerini, kendi siyasi yaplarn
muhafaza eden, tebaa konumundaki farkl halklar ynetiyordu.
Persepoliste bulunan imparatorluk saraynn ana arz odasna giden tren merdivenini tatan
rlyef heykeller ssler. Aralarnda elbiselerin, maden kaplarn, altnn, fildilerinin, atlarn,
develerin ve antilop, aslan, okapi gibi egzotik hayvanlarn da bulunduu hediyeleri ya da harac
Yce Krala getiren, 23 tebaa halktan heyetler resmedilir bu sslemelerde. Persepolisteki bina
yaztlar, imparatorluun balca halklarn sralarken, kazlarak hazrlanm binlerce kil tablette
ise yiyecekle gmn kraliyet ailesi, resm grevliler ve iiler arasnda nasl datld kayda
geirilmitir.
Bylesine geni bir alandan zorla hara toplamak nasl mmkn oluyordu? mparatorluk,
satraplarn (genel valilerin) ynettii byk eyaletlere blnmt. Yol a ve resm posta sistemi,
satraplar imparatorluk bakentine balyordu. rnein Kral Yolu, bat Trkiyedeki Sardes eyalet
bakentinden balayp imparatorluun bat randa bulunan idari bakentine kadar uzanyordu.
Satraplarn komutas altnda byk ordular ve donanmalar vard. Ama byk bir isyan patlak
verdiinde ya da fetih seferi sz konusu olduunda, Yce Kraln nderliinde byk bir ordu
oluturuluyordu. Ordunun bileimi, imparatorluun ok dilli niteliini yanstrd: Farkl her etnik
bileen kendi tarznda savard.
Persepolis, Susa, Hamedan, Pasargadae ve Babil ehirlerindeki kraliyet saraylarnn bykl,
Yce Kraln zenginliini aka ortaya koyuyordu. Persepolis, arz odalar, kabul salonlar,
kraliyet ailesi konutlar, haralarn saklanaca depolar, imparatorluk muhafz klalar,
duvarlarla evrili av park, gsteri amal koskocaman bir yapay gln yan sra zanaatkrlar,
tccarlar, emekileri barndran, geni bir alana yaylm bir ehirdi. Byk skender M 331de
Persepolisi ele geirdiinde, Yunan ehir devletlerinin en zengini olan Atinann 300 yllk
gelirine eit bir hazinenin de sahibi olmutu.
Zenginliine ramen Pers mparatorluu grece istikrarsz ve ksa mrl oldu. Kyros,
Perslerle Medleri birletirerek gl bir fetih arac yaratmt. Persliler, mzrak ve yaylaryla
piyade olarak savayordu; Medler, birinci snf hafif svariydi. Bu hareket kabiliyeti, ate gc
ve ani saldr eylemi bileimi, bir fetih lgnl balatt. Ama asker stnlk, siyasi
hegemonyaya ya da toplumsal dnme eit deildir. Perslerin tek yapt, mevcut ynetici
snflar ilerine alp onlarn artklarnn bir ksmna el koymaktan ibaretti. mparatorluklar, zorla
dayatlann haricinde her trl ballktan yoksundu.
mparatorluun corafi genilii ve eitlilii, merkezi zayflatt. Yerel krallar ve eyalet
satraplar sonsuz gce sahiptiler. syanlar yaygnd zellikle de merkeze uzak snr boylarnda.
Pers mparatorluu, jeopolitik bakmdan ayr ve kltrel bakmdan yabanc yerleri (Trkiye,
Msr, ran, Afganistan ve Pakistan) bir araya getirip kaynatrma giriimiydi. Bundan trdr ki
eilimi uyum iinde olmaktan ok dalma ynnde oldu.
Ancak, krlgan kabuu atlatan bir d g oldu. En geni egemenlik alanna M 6. yzyln
sonlarna doru ulaan Pers mparatorluu, kuzeybat snrlarnda baka bir uygarlkla ters dt.
Bu arpma, dnyann o zamana kadar grd en byk imparatorluun zenginlii ile kyl
iftilerden oluan kk topluluklar kar karya getirdi. Alabildiine farkl iki toplumsal ve
siyasi dzeni her ynden snava soktu. Her ikisi de Demir Devrinin rnyd. Ama birisi
Antika imparatorluklarnn kresel lekte kopyalanmasndan ibaretken, dieriyse devrimin
kargaas ve didimesi iinde yaratlan yeni bir toplumsal dzendi. Demir Devri dnm, en

gelikin toplumsal biimini Antik Yunann kck ehir devletlerinde ald. Ancak, bu konuya
gelmeden nce uygarln Hindistan ile inde izledii rotaya deinmeliyiz.

Hindistan: Maurya mparatorluu

M 4. yzyln sonunda, Mauryal sava aas andra Gupta ilk Hint imparatorluunu kurdu.
Bir yzyl sonra doruk noktasna ulaan bu imparatorluk, ndus Vadisinin ounu, Kuzey
Ovasnn tamamn, Ganj Vadisini, Nepali ve Dekkann byk bir ksmn iine alyordu. M
ilk bin yllk dnemin sonlarnda hkm sren bu Demir Devri imparatorluu, nc binyln
sonlarnda Hint yarmadasnda hkimiyet kuran Tun Devri uygarlnn on kat kadar byklkte
idi. Gelin nelerin deimi olduuna bakalm.
Hindistanda iftilik, ndus Vadisinin batsndaki Kacchi Ovasnda M 7000 civarnda
balamt. Burada, buday, arpa, sr, koyun ve keinin yabani atalar evcilletirilmeyi
bekliyordu. Bu doal kaynaklar, iklim deiiklii ile ar avlanmann simgeledii ekolojik
krizden kn yolunu sunuyordu.
Ancak, ndus Vadisi halk, bin yl boyunca ziraatlarn etkisinden byk lde bak
kald. Yaklak M 4000e gelinceye dein alvyonlu takn ovasnn doal verimini korumas,
iftilikle uramay gereksiz kld. Bu tarihten sonra iftilik hzla yayld. M drdnc
binylda ndus Vadisi tarm kyleriyle doldu. nc binyln ortalarnda, nehir vadisinde ekimin
salad devasa retim fazlalar sayesinde Kent Devrimi ortaya kt. ndus, Erken Tun
Devrinde bamsz olarak ortaya kan drt uygarlktan birine ev sahiplii yapt.
Yaklak be yz yl kadar varlklarn srdren Mohenjo-daro, Harappa ve dier ndus
ehirleri, M 1900lerde terk edildi. Hint yarmadasndaki Erken Tun Devri uygarl, kendi
arlnn altnda kt. ehirli sekinlerin ar artk biriktirmeleri, aatan kreklerle tatan
oraklara dayal tarm ekonomisinin yeniden retim kapasitesini muhtemeldir ki zayflatmt.
Kuzeyde, Orta Asya bozkrlarnda yaayan gebe obanlar arasnda olduka farkl bir kltr
geliti. Batda Karpatlardan douda Manuryaya kadar uzanan bu usuz bucaksz blge, yzlerce
kilometre genilikte ayrlardan oluuyordu: Koullar hayvanclk iin idealdi. Yalarn snrl
olmas, klarn fazlasyla sert gemesi ve kavurucu yaz aylar bileimi, uygarln bu blgedeki
yaylmasn geciktirdi.
At evcilletiren, at arabasn icat eden, (kat kat yerletirilmi boynuz, aa ve kas kiriinden
yaplan) kompozit yay gelitiren bozkr gebeleri, bakr, tun, gm ve altn madenlerinden
insan hayrete dren nesneler imal ettiler. Doutan etin savalar olarak dnyann en iyi atl
okularydlar.
Bozkrlarda yaam zorluydu. nsan says, srlerin bykl ve otlaklarn miktar arasnda
ince bir denge vard. Eer scak geen yaz mevsimi ayrlar kurutursa, ardndan sava, yerinden
yurdundan olma ve kitlesel g gelebilirdi. Bu durumda bozkr insanlar, nne geilmez bir
kuvvetle daha geni bir dnyay etkileyebilirlerdi. Dnem dnem (ama nceden kestirilemez bir
ekilde) yiyecek-hayvan yemi, ganimet-zenginlik ve yerleecek yeni yerler arayyla Orta
Asyann dna karak batya, gneye ve douya ilerlediler. MS 13. yzylda Moollar, MS 5.
yzylda Hunlar ve M 3. yzylda (inlilerin korunmak amacyla in Seddini ina etmesine
neden olan) Hiung-nular bunun rnekleridir.
ok daha nceleri, yaklak M 1500de Aryanlar diye bildiimiz bir halk, bozkrlardan
ayrlp Hindukuun da geitlerini aarak Pakistann ndus Vadisine ulamt. lk nce saylar

grece az olan, gebe obanlkla uraan igalciler olarak geldiler; yaam tarzlarn ve
kltrlerini olduu gibi srdrdler. Ancak, yzyllar ierisinde Kuzey Ovas boyunca ilerleyerek
Ganj Vadisine, daha sonra da gneye ilerleyip Dekkana getiler. O zaman, Hindistann M
800lerde tant demire sahiptiler; artk iyice karm bir halk olan Hint-Aryanlar, kuzey ve
orta Hindistanda demiri kullanarak ormanlar temizleyip kurduklar iftliklere yerletiler.
Aryanlar, atlar, sava arabalarn ve kendi sava kltrlerini bu topraklara tadlar.
Konumlar glendike hem yeni bir toplumsal yapnn (kast sistemi) hem de yeni bir ideolojik
erevenin (Hinduizm) temel kurallarn oluturdular. Kendilerini savalar (katriyalar),
rahipler (brahmanlar) ve toprak sahipleri (vaiyalar) olarak tanmlayarak, fethin zmnen ifade
ettii toplumsal dlamaya ve tahakkme resmiyet kazandrdlar. Melez kyller drdnc grubu
(udralar) olutururken, geriye kalanlar ise ya byyen alt kastlar ktlesinin yeleri olarak ya da
(Aryan kabile sisteminin btnyle dnda grlenlerin durumunda) kast dlar olarak
toplumsal dzene dhil edildiler.
Nihayetinde kaynaarak (muhafazakrl, gsterili ritelleri ve g tanrlaryla bilinen bir din
olan) Hinduizmi meydana getiren inanlar, kast sistemine meruiyet kazandrdlar. Toplumsal
dzen doal, ilahlarn kutsad bir dzendi ve ilerleme bireysel bir meseleydi. Uyumlu
davrananlar erdemli olanlard; onlar, daha st bir kastn mensubu olarak yeniden dnyaya
geleceklerdi. te yandan, dzene kar gelenlerse bir sonraki yaamlarn daha alt bir kastta
srdreceklerdi.
Demir teknolojisi sayesinde Ganj Vadisini verimli iftlikler, gl monariler ve byk
ordular kaplad. Rakip devletler, stnl ele geirmek iin yzyl kadar birbirleriyle savaa
tututular. andra Gupta, M 321de Maurya taht ele geirdiinde, Magadha bu devletlerin en
gls olarak ne kt. Yunanl bir yazar, Magadha ordusunun 200.000 piyade, 20.000 svari,
3.000 fil ve 2.000 sava arabasndan meydana geldiini tahmin ediyordu; phesiz abartm ama
ne kadar etkilendiini aka grebiliyoruz. andra Gupta, M 321-303 arasnda Ganj Vadisini,
Kuzey Ovasn ve ndus Vadisini fethetti. Halefleri, gney Hindistan fethetmek zere yeni
savalara giritiler ve M 260a gelindiinde Maurya mparatorluu, bugn Hindistann,
Pakistann ve Bangladein bulunduu topraklarn neredeyse tamamn kaplyordu.
Maurya fetihleri kanlyd. Kalingallar direnenlerin sonuncusuydu ama Maurya imparatoru
Aoka onlar tamamen ezip geti: 150.000 kii srgn edildi, 100.000 kii ldrld ve bundan
ok fazlasnn akbeti mehul Fethedilen topraklarn smrs sistemliydi. Madencilikte,
inaatlarda, sanayide ve ev hizmetlerinde kleler (genellikle sava esirleri) altrlyordu.
Kyller toprakla ilgileniyordu. Hkmet, su bentlerinin, sarnlarn ve kanallarn bakmn
stleniyordu. Kyller, ekip bitikleri toprak paras iin kira ve elde ettikleri rn iin vergi
dyordu. Tccarlarla zanaatkrlar da vergi ve resimler dyordu.
Maurya mparatorluu, hara deyen kyllerle kk tccarlar zerinde ykselen asker bir
styapyd. Bu, andra Gupta hkmdarl srasnda idare ile iktisat zerine yazlm bir
inceleme olan Arthashastrada aka grlebilir. mparator tm topraklarn sahibiydi ve her
kyl ona hara demek zorundayd. Devletin belirledii grevliler yegne araclard.
mparatorluk illere blnmt. ller ilelere, ileler de ky gruplarna blnmt; en kk
birim kyd. Her kyn bir efi vard. Her ky grubu iin bir sayman ve bir vergi tahsildar
grevlendirilmiti. Kendi altlarndakine deil de stlerindekilere hesap vermek zorunda olan
grevlilerle hiyerari yukar doru uzanyordu.

Oluturulan ihbarclar ayla muhalifler yetkililere bildiriliyordu. Maurya fetihlerini

tamamladktan sonra imparatorluk idaresini iyice gelitiren Aoka (M 269-232), Dharma
kavramn yerletirerek her eyi kapsayan ideolojik bir hegemonya kurmaya alt. Ahengin
salanmas adna farkllklarn ne karlmamas gerektiine ve hogrye vurgu yapan toplumsal
bir etik olan Dharma, Maurya toplumunun elikilerini basklama giriimiydi.
Ama bu ie yaramad. Aokann lmnden 50 yl sonra Maurya mparatorluu dald.
Ynetici snfn Hindu ve Budist kesimleri arasnda gerilimler vard, tabi devletler isyan etti ve
yabanc dmanlar lke topraklarn para para ele geirdi.
Asker styap ok bykt: Romal bir yazar 600.000 piyade, 30.000 svari ve 9.000 filden
bahseder. Ama Maurya devleti, daha kk ynetim birimlerinin stnkr birletirilmi bir
karm olarak varln srdrd ve imparatorluk aygt bu karm zerine yerlemiti. Ortak
kltr, iyi iletiim ve toplumsal btnlemeyle siyasi uyumu salayan etkin mekanizmalar
sayesinde birlemi geni tabanl ynetici snf bir arada tutacak temel tutkal eksikti.
Pers mparatorluu, yabanclarn istilasyla yok oldu. Maurya mparatorluu, i ahengin yokluu
yznden ieriden ykld. Bu rneklerin aksine in mparatorluu varln 2.000 yl boyunca
srdrd. imdi ine bakacaz.

in: Chin mparatorluu

M 3. yzyln sonunda inde birlii salayan Chin sava aas i Huang-ti, Ge Tun
Devrinin ang Hanedanndan be kat daha byk bir alana hkmediyordu. Bunu nasl
baarmt?
in Tarm Devrimi yaklak M 6000de balad. iftilikle uraan ilk kyler, Kuzey inin
Sar Nehir Vadisinde ortaya kt. Domuz evcilletirildi ve sulanan yama taraalarnda dar
(ardndan buday) ekimi yapld. Takip eden bin yllk srede iftilik Orta Ovay aarak gneye
doru yayld. ok daha sonralar, M 2000 civarndan itibaren in Kent Devrimi, Anyang gibi
antik ehirleri merkez alan bir Tun Devri uygarl ortaya kard. Bu uygarlk, kuzeydou ini
400 yl boyunca (M 1523-1027) yneten ang Hanedan devrinde doruk noktasna ulat. ang
iktidar, atlarn, sava arabalarnn ve tuncun bedelini karlamakta kullanlan tahl retimi
fazlalarn kontrol etmesine dayanyordu. Ama o da dier Tun Devri uygarlklarnn yolunu takip
etti: Jeopolitik rekabet dinamii, ang ininde asker yapnn fazlasyla ne kmasna ve
topraklarn ar genilemesine sebep oldu. Bylece zayf den ang ini, M 11. yzylda
batdan gelen ulu aknclara kar koyamayarak ykld.
u ini (M 1027-221) asla etkin bir merkez yapya sahip olmad; rakip idari yaplar
arasnda blnm olarak varln srdrd. Her devletin kral, nemli blgesel makamlara
atama yaparken kendi erkek akrabalarna, maiyetinde bulunan kiilere ve devlet grevlilerine
ncelik verdi. dareyi surlarla evrili ehirlerden yrten bu blgesel beyler, ehri evreleyen
krsal blgelerde yaayan kyl yetitiricilerin rn fazlasn onlarn elinden ekip alyordu.
Uygarlk ilerledi. u idaresi srasnda pirin ekilmeye baland ve Orta Ovann gney
ucundaki Yang-e Nehri Vadisinde manda srleri beslendi. rn fazlalarnn ve lks mallarn
uzun mesafelere gnderilebilmesi iin bir kanal a ina edildi. Tarmn snrlar dalara, kuzeye,
batya ve gneye geniledi. Ama yalnzca aa ve ta aletler kullanldndan rn fazlalar
kkt. Destekleyecek surlarla evrili bir altyapnn ve blgesel ordularn varlnda, u
sekinlerinin aldklar pay bykt. Antik inden gnmze gelmi bir kyl arksnda,

uygarln yk hayvan insann bitip tkenmeyen zahmetli almas ve siyasi yabanclamas

yle dile getirilir:
al, al, gnein douundan
Gn batmna, gn bitene kadar.
Sabanla ayr srer, trmkla topra temizlerim,
Et ve iecek, her ikisi de elimin altnda,
yleyse, batakiler neden olsun ki umurumda?

M 4. ve 3. yzyllarda, Savaan Devletler anda blgesel iddet tepe noktasna ulat.

Ama doudaki u devletleri birbiriyle kavga ederken, batda yeni bir g ykseliyordu.
inliler, yaklak M 500den itibaren byk apta demir dkmne baladlar. Arkeolojik
kaytlarda, dkme demirden yaplm byk miktarda alet (baltalar, sabanlar, apalar, krekler,
oraklar, keskiler ve baklar) yer almaktadr. Demir, sava halinin iddetlenmesiyle hsl olan
asker bir devrimi de kolaylatrd. Demir aletler, retkenlii artrarak ordular desteklemek iin
gereken rn fazlalarn gvence altna alm oldu. Sava arabas, Antik inin ok silahyd.
Artk bunlar ok daha fazla sayda retmek mmknd. Ama sava arabas, dar bir sava
sekinler kesiminin silahyd ayn zamanda. te yandan demir, piyadelerin eline nemli silahlar
gemesini salad. Yayl tfekten atlan demir ulu bir ok, heybetli bir beyin zrhn delip
geebiliyordu. Sert, jilet gibi keskin kenarlaryla demir bir kl, atlar ve koum takmlarn
kesebiliyor, sava arabasn kullanan kiinin dmesine neden olabiliyordu.
Sava arabalarnn oalmasnn, daha ok sayda ve silah donanm daha iyi piyadelerin yan
sra istihkm, sava makineleri ve kuatma sava alanlarnda da ilerlemeler oldu. Son olarak,
svarilerin sahneye kyla in ordusunun gerekten karma snflardan mteekkil bir kuvvet
haline gelmesi, en az dier gelimeler kadar nemliydi.
Hunlarla Moollarn atalar olan atl bozkr gebeleri Hiung-nular, yzyllar boyunca u
ininin kuzey snr blgelerine yama ve talan aknlar dzenlediler. Hiung-nu, ei grlmemi
bir hareket kabiliyeti ile ate gc birlikteliine sahip hafif atl okularn ne kadar deerli
olduunu inlilere retti. Bu dersin en iyi kavrand yer, kuzeybatdaki yar barbar Chin
devletiydi. Dier inli yneticiler, sava krallarn hkm srd bu dalk snr blgesi
kralln, uygarlktan nasibini almam bir yer olarak gryordu. Chin, Hiung-nu karsnda
cephe hatt oluturuyordu. Asker etkinlik yegne ncelikti. Gelenein ve muhafazakrln buna
engel olmasna izin verilemezdi. Chin, mecburiyetten yeniliki bir devletti.
Uzak kuzeybatda yerel beylikler gszd. Vergiler, ii hizmetleri ve zorunlu askerlik
dorudan bamsz kyl-iftilere dayatlyordu. Surlarla evrili ehirlerin hara toplamaya
dayal asalakl, baka yerlere nazaran ok daha hafif hissediliyordu.
Bylece, tarmda ve savata Demir Devri devriminin dntrc bir younlua ulamas, u
ininin en uzaktaki snr blgesi olan vahi Chinde oldu. Yeni dzenin mimar, Chin Kral idi.
Savaan Devletler dneminin en kanl zamanlarnda Chinli sava arabalar, yayl tfekiler ve
atl okular, ulu rakiplerini birbiri ardna bozguna urattlar.
nsan kayb asndan denen bedel ok bykt. Kazanlan bir zaferin ardndan 100.000
tutsan kellesi kesilmiti. Nihai zaferden sonra, zengin ve g sahibi olan 120.000 kii srgne
gnderildi. Chin kral artk i Huang-ti (Kutsal mparator) unvanyla anlyordu.
Zafer, kontroln asker-brokrat sekinlerin elinde olduu merkez bir imparatorluk dourdu.
Selefi angdan be kat daha byk olmas, inin yeni demire dayal tarm teknolojisi sayesinde

rn fazlalarnn artmasndan tryd. Yol a uzunluu, Roma mparatorluunu geride

brakmt. Kanallar sisteminin bir benzeri daha yoktu. Arlklar ve ller, yol ve yk arabas
ebatlar, hatta tarm aletleri biimleri bile standart hale getirilmiti.
nsanlk tarihinin en byk inaat projesi olan in Seddi, lk mparator tarafndan Hiung-nuyu
durdurmak amacyla yaplmt. Uzunluu 3.600 kmyi bulan ilk duvar 7,3 metre yksekliinde ve
sekiz kiinin yan yana yryebilecei genilikteydi. Deien aralklarla 25.000 kadar gzetleme
kulesinin yerletirildii in Seddi, 12 yl gibi ksa bir srede ina edildi. naatnda yz binlerce
ii zorla altrlm, milyonlarca kylnn tahl retimi fazlalarna el konulmutu.
Fetihlerle ve etrafna korku salarak kurulan, ksa mrl Chin mparatorluunun belirgin
zellikleri ar merkezyetilik, asker tarzdaki smr ve acmasz bir bask sistemiydi. lk
mparator i Huang-tinin, zalimlii, paranoyakl ve delilie varan dengesizliiyle sra d bir
sava aas ve zorba olduundan bahsedilir. Belki de doruydu; dmanlarnn gznde yle
olduu phesiz. Rejim, tm kitaplarn yaklmasn emrederek muhalefetin dnsel temellerini
yok etmeye alt. Kitap saklayan bilim insanlar ya kellelerinden oldular ya da in Seddinin
inasnda lmne altrldlar. Kendinden ncesini sil batan yazmaya kalkmas, siyasi
gvensizlii ifade ediyordu.
Mehur Terracotta Ordusunun (Toprak Askerler) koruduu lk mparatorun antmezar, Byk
Piramidi ve Tutankamonun mezarn bile glgede brakacak bir israf timsalidir antmezardan
eski yazlarda bahsediliyor, henz gn yzne karlm deil.
Chin Hanedan, i Huang-tinin M 210da lmesinden sonra ykld. Saray ii iktidar
kavgas, in geneline yaylm bir dizi soylu ve kyl ayaklanmasyla ayn zamana denk geldi.
Sonunda zaferi kazanan, yeni Han Hanedannn (M 206-MS 220) ilk imparatoru olacak, kyl
bir devrimci Liu Bang oldu.
Han idaresi, Chin devriminin konsolidasyonunu temsil eder. Merkezlemi imparatorluk
styaps muhafaza edildi ama brokratlar, devlet grevlileri ve bilim insanlarndan oluan
ynetici snf, dengesiz bir diktatrn keyf kararlaryla katledilme tehlikesinden artk kurtulmutu;
kitlelerin smrlmesi, halkn honutsuzluunu yattracak kadar azalmt. inin Demir Devri
dnmnn ulat en son noktay temsil eden bu yeni imparatorluk dzeni, acaba toplumsal
gelimeyi kolaylatracak myd, yoksa engel mi olacakt? in mparatorluu bir balang kaps
ya da bir engel miydi?

Yunan Demokratik Devrimi

Demir teknolojisi, insan emei verimliliinde ve fazlaln (artn) byklnde muazzam
artlar mmkn kld. Merkezlemi ynetici snflar, yeni zenginlie el koyarak Pers, Hint ve
in mparatorluklarn ina ettiler. Ama demir teknolojisi ayn zamanda alternatifi mmkn hale
getirdi. Hammaddenin bol, retim srecinin basit olmas sayesinde demir aletlere ve silahlara
herkes ulaabiliyordu. Tun yalnzca soylulara g kazandrrken, demirin kitleleri glendirme
potansiyeli vard.
Bunun olup olmayaca, snf mcadelesinin sonucuna balyd. Dnyann kk bir kesinde
zaferi halk ynlar kazand. Aadan bir devrimle toprak sahibi soylular yenilgiye uratld,
radikal bir katlmc demokrasi deneyimi balad ve insanlk tarihinin en byk kltrel baar
patlamalarndan birine uygun koullar yaratld. Demokratik devrimin merkez ss Atina ehir
devletiydi. M 510-506 arasnda, ehir iindeki devrimci snf mcadeleleri sonucunda

diktatrlkten demokrasiye geildi.

Hareket farkl aamadan geti. lk olarak, 30 yllk diktatrlk devrildi ve yerine geici bir
soylular hkmeti getirildi. kinci olarak, muhafazakr soylularn, reformun nn kesme
giriimleri bir halk ayaklanmasn tetikledi ve demokratlar hkmetini iktidara getirdi. nc
olarak, soylularn kar-devrimini destekleyen Sparta asker mdahalesi, ikinci bir halk
ayaklanmasyla bozguna uratld.
Atina demokrasisi yaklak iki yzyl varln srdrd. Yunan dnyasnn dier ehir
devletlerinde de benimsendi; yle ki M 5. yzyln ortalarna gelindiinde neredeyse Egedeki
tm ehir devletleri demokrasiyle ynetiliyordu.
Atina demokrasisinde, yurttalarn ounluunu oluturan kk iftiler glendi. Byk toprak
sahipleri, M 6. yzyl boyunca bor esareti1 yoluyla arazilerini geniletmeye altlar. Bu
mekanizma antik dnya snf mcadelesinde ylesine nemli rol oynamtr ki aklanmay
gerektiriyor.
Geleneksel toplumda kk iftiler, zor zamanlara kar korumaszdr. Bazen hayatta kalmak
iin zenginlerden bor almalar gerekir. Borca kar gsterebilecekleri tek varlklar ellerindeki
toprak ve emekleridir. Byk toprak sahiplerinin bor verirken ana saiki, daha fazla topraa sahip
olma ihtimalidir. Borcu deyebilirlerse derler, sorun yoktur. Ama deyememeleri ok daha iyi
olur. Bylece kk iftliklere el konulurken, kk iftiler de byk toprak sahiplerinin yannda
serf olarak almak zorunda kalan bor esirleri haline gelirler. Atinal halk ynlar, mcadele
ederek bu bor ve bor esareti zincirini krdlar. M 6. yzyln sonunda, mlklerine ve
zgrlklerine sahip yurttalar oldular. Atina toplumunun temel yap talarn byk mlk sahipleri
deil kyl oikoi (tekili oikos), yani kk iftlik ya da atlye sahipliine dayal ataerkil hane
halklar oluturuyordu.
Kk ifti-yurttalar, ehir devletin halk ordusunu (milis gcn) oluturuyordu. Nfusun
yaklak te birini oluturan zengin kyller, ar piyade (hoplitler) olarak savayordu. Daha
yoksul kyller, hafif piyade ya da sava gemilerinde kreki olarak savaa katlyordu
(triremeler: katl olup her katta krekilerin dizili olduu gemiler).
ehir devletler sklkla savaa tutuuyordu. Yunanistan, binden fazla kck idari yapya
blnmt; her biri toprak, kaynaklar ve ticarette avantaj elde etmeye urayordu. Her ehrin
ierisinde yurttalar birletiren demokrasi, onlar dier ehirler karsnda asker bir gce
dntryordu. Demokrasi, evrensel bir toplumsal snfn deil zgl bir yurtta kitlesinin siyasi
ifadesiydi. rnein, nde gelen ehir devleti demokrasisi olan Atina, M 5. ve 4. yzyllarda her
drt yln n savala geirmiti.
Kara savanda baar, ehrin hoplit falanksnn (mzraklarn omuz omuza durmalaryla oluan
dzenleme) byklne ve direncine balyd. Denizde baar, trireme donanmasnn
byklne, hzna ve hareket kabiliyetine dayalyd. M 510-506 demokratik devrimi, bir
yandan iftilerin, zanaatkrlarn ve kk tccarlarn, dier yandan da yurtta-askerlerin ve
yurtta-krekilerin devrimiydi.
Antik Atina demokrasisi, bizimkinden hem daha snrl hem de daha derinlikliydi. Kadnlarn,
yabanclarn ve klelerin hibir siyasi hakk yoktu; yalnzca yetikin erkek yurttalar oy
kullanabiliyordu. Ama bunlarn byk ksm emeki kiilerdi ve ellerindeki g son derece
gerekti. nde gelen on ehir grevlisi (strategoi) her yl seimle belirleniyordu. Ana danma
organ olan Drt Yzler Kurulu (bule) kurayla seiliyordu. Tm yurttalarn katld, ak havada

yaplan kitle toplants olan Halk Meclisi (ekklesia), devletin en gl karar organyd. Adalet,
sradan yurttalardan oluup ye says 2.500e kadar kabilen jri heyetleri eliyle idare
ediliyordu. Toplumdan uzaklatrma, tersine seimdi; 6.000 olumsuz oyu bulan herhangi biri, on
yllna ehirden srgn ediliyordu.
Demokratik anayasa, kk mlkiyetin gvencede olmas anlamna geliyordu yalnzca
zenginler vergi dyordu ve savaa gitme kararn, savamak zorunda olanlar alyordu. Antik
Yunan demokrasisinin gereklii hakknda kukular olanlar, ona dman olan soylularn zehir
zemberek grlerini okumaldr. Yunan dnyas, oligarklar ile demokratlar arasnda keskin bir
ekilde ikiye blnmt yani aznln (oligoi) ynetimini destekleyenler ile yurttalarn
(demos) ynetimini savunanlar. Demokrasiye duyulan nefret, Yunan felsefesine, tarihine ve
sanatlarna esin kayna olmutur. Sokrates, Eflatun [Platon] ve Aristo gibi dnrlerin eserleri,
byk oranda demokrasi kart polemik yazlar olarak grlebilir.
Eski toplumlarn ounda eitim ve kltr, zenginlii ve gc korumakla megul kk bir
aznlkla snrl oluyordu. Antik Atinada, siyasi gc 30.000 erkek paylayordu. Bu, eitim ve
kltr iin ok byk bir kitle taban yaratyordu. Sonu, yaratclk patlamas oldu. Bunun
ieriinin ou sa eilimliydi (demokrasiye tepki gstermek onu vmekten daha yaygnd) ama
bu, yaratclk patlamasn mmkn ve gerekli klann demokrasi olduu olgusunu deitirmez.
Partenon gibi byk mimari antlar, heykelde ve resimde insan biiminin stn natralist temsilleri
vard. Thukydides tarihi, Sokrates felsefesi, Aiskhylos, Sofokles ve Euripides tragedyas vard.
Bu arada, demokratik siyasetin teoride ve pratikte hazrlanmas vard. Atinann demokratik
liderlerinden en by olan Perikles, ehrin ynetimini yle aklyor:
Yapmza demokrasi deniyor nk iktidar bir aznln deil, btn insanlarn elindedir herkes kanun karsnda eittir
nemli olan belirli bir snfn yesi olmak deil, insann znde sahip olduu yetenektir Hi kimse yoksulluk yznden
siyasi karanla mahkm edilemez Yetkili makamlara getirdiklerimize, onlara bal kalacamzn szn veriyoruz

Demokrasinin asker baarlar da ayn lde etkileyiciydi. Kudretli Pers mparatorluu,

Yunanistana iki kez boyun edirmeye kalkt. lki M 490da karada Maratonda, ikincisi M
480de denizde Salamiste olmak zere Atinallar iki kez Yunan direniine nclk ettiler. Sayca
baya az olmalarna ve meslekten askerlerin karsna ifti amatrlerle kmalarna ramen, her
ikisinde de Atinallar galip geldi. Pers Savalarnda, dnyann o zamana kadar grd en ileri
siyasi dzeni temsil eden zgr insanlar ordusu, geleneksel imparatorluun kaba militarizmi
karsnda zafer kazand. Yine de, greceimiz zere Yunan demokrasisi tarih bir kmaza
girmiti.

Makedonya mparatorluu
Atina, Yunanistann en nemli demokrasisi olmasnn yan sra en zengin ehir devletiydi.
Zenginliini, gney Attikadaki gm madenlerine, deniz ticaretine ve (zamanla bir imparatorlua
dnen) Ege ehir devletleri arasnda oluturulan Pers kart ittifakn liderliini stlenmesine
borluydu. Yunan toplumunun demokratik biimi, Yunan dnyasnn rakip ehir devletlere
blnmlyle eliiyordu. lki, alan nfusun glenmesini ve kltrel geliimini
destekliyordu. kincisi, asker rekabet, sava ve emperyalizm demekti.
Atina, kta Yunanistannn daha muhafazakr ehir devletleri iin ifte tehlike demekti. Atina
demokrasisi, dier yerlerdeki oligarklar, srekli olarak aadan gelecek devrim korkusuyla

yaamak zorunda brakrken, Atina mparatorluunun artan zenginlii de rakip ehir devletler
arasndaki krlgan g dengesini tehdit ediyordu.
M 5. yzyln ortalarna geldiimizde, demokratik-emperyalist Atina artk Yunanistan
zerinde hegemonyasn kurmaya hazr gzkyordu. M 431-404 Peloponnesos Sava,
Spartann nclndeki muhafazakr ittifak ile Atinann ban ektii demokratik
konfederasyonu kar karya getirdi. Sonunda Atinallar yenildiinde imparatorluk dald ve
demokrasi lks, Sparta hkimiyetinin glgesinde kald. Aslnda sava, Yunan soylularnn,
Makedonya krallarnn ve Roma valilerinin, M 510-506 Atina Devrimi ile balayan demokrasi
tecrbesini ortadan kaldrmak amacyla kalktklar srncemeli bir kar-devrimin ilk evresiydi.
kinci evre, Kral II. Philipin komutas altndaki Makedonya ordusunun, Yunan ehir
devletlerinin birleik ordusunu yendii M 338 tarihli Chaeronea Muharebesini merkez alyordu.
Yunan ehir devletleri bundan sonra yabanclarn hkimiyetine girdi. Biimsel demokrasi
Atinada ve baz ehirlerde ksa bir sre daha varln srdrd ama gerek g bundan byle
baka yerlerde yatyordu. M 336da, Byk skendere kafa tutan Thebai ehir devleti saldrya
urad, istila edildi ve yerle bir edildi.
Makedonya Krall melez bir devletti. Saray ve maiyeti bir Helenizm (Yunan kltr)
merkeziydi; II. Philip (M 360-336), Yunan ehir devletlerinin ar piyade falanksn ksmen
model alan bir ordu kurmutu. Ama ayn zamanda Makedonya, taslak halindeki otokratik bir
monarinin gevek bir ekilde bir araya getirdii bir toprak sahipleri ve kabile efleri
koalisyonuydu. Makedonya kralnn balca megalesi, tahtn korumak ve devletin paralanmasn
nlemekti.
stikrarszlk, emperyalizmi retir. Kraln gc, gsterdikleri sadakat ve sunduklar hizmet
karlnda baronlarn dllendirebilmesine balyd. Kraln himayesini mali adan
karlamann en kolay yolu, sava ve ganimet idi. Philip idaresi altnda byyen krallk, gney
Balkanlarn tamamn kontrol eden bir imparatorlua dnt. Fetihler, ganimet ve hara
getiriyordu; bunlarla askerlerin paras deniyordu. Makedonya ordusu byd ve tamamen
profesyonel bir g haline geldi. Philipin kendine zg katks, karma snflardan oluan bir
kuvvet yaratmak zere farkl unsuru kartrmas oldu.
Kralln snr boylarnda yaayan da kabileleri, hafif piyade ihtiyacn karlyordu.
Makedonya beylerinin soylu maiyetleri, feodal tipte ar svarileri meydana getiriyordu. zgr
kyller de Yunan tarz falanks oluturuyordu. Krallk, insan kaynann geleneksel sava
niteliklerini, Yunan sava sanatnn yntem ve ilkeleriyle glendirmiti. Sonu, ei grlmemi
gte bir asker aygtt.
M 338de Makedonya ordusu, orta Yunanistanda Chaeronea muhaberesini kazanarak Yunan
ehir devletlerinin bamszln sona erdirdi. Yedi yl sonra, kuzey Irakta Gaugamela
muhaberesi ile Pers mparatorluunu ortadan kaldrd. Perslileri nce M 490da, ardndan da
480de yenen Atinallar, bat Trkiyedeki Yunan devletlerini kurtarmt. Ama bu ehirler,
grece geri kalm Makedonya Krallna boyun ediler. Bat Asyay fetheden Atinallar deil,
Philipin halefi Byk skenderin idaresi altndaki Makedonyallar oldu. Neden byle oldu?
Yunanistann yalnzca %15inde tarm yaplabiliyordu. Kk, saa sola dalm tarma
elverili bir sr ovay, da sralar ayryordu. Bu, her ehir devletin bamszlnn temeliydi.
M 5. yzylda toplam 1000 civarnda ehir devlet bulunuyordu. Demokrasi, birbirine rakip bu
kck idari yaplarn iinde korunuyordu. Bunlarn en by ve en zengini olan Atinada

sadece 30.000 kadar yetikin erkek yurtta yayordu. Kadnlar, ocuklar, yabanclar ve kleler de
hesaba katldnda toplam nfus muhtemelen 200.000 kadard. Yunan demokrasisi, dar ve
blnm bir toplumsal tabana dayanyordu.
Jeopolitik blnme, bitip tkenmez yerel savalar demekti ve nde gelen devletler (ve
mttefikleri) arasndaki mcadele, kimi zaman kzarak topyekn savalara neden oluyordu. Her
zaman fazlasyla askerletirilmi olan Yunan toplumunun bu zellii, elindeki artklar bydke
ve jeopolitik dmanlklar iddetlendike iyice gleniyordu. Peloponnesos Sava, bu eilimin
en nemli ifadesiydi.
Hibir devlet, kalc bir hegemonya kuracak kadar glenemiyordu. Atina, M 404te
Spartaya yenildi. Sparta ise M 371de Thebaiye yenildi. Bu devletler kendi aralarnda
blnmenin nne geemezken, II. Philip (Kuzeyin Aslan) tm Yunan ehir devletlerine
sonunda boyun edirecek imparatorluunu ina ediyordu.
Ayn zamanda, artan askerleme sonucunda ehir devlet demokrasisi de ieride g kaybetti.
Uzun sren, uzak mesafeleri katetmeyi gerektiren zorlu seferlerle birlikte profesyonel komutanlar,
paral asker birlikleri ve asker uzmanlar ortaya kt. Yunanistanda g, piyadelerin
mzraklarnn ucundayd. Bu gc yurtta-iftiler elinde tuttuu zaman demokrasi glyd.
Profesyonel paral askerlerin eline getiindeyse giderek zayflad.
Antik Yunan uygarl daha nce hi grlmemi ok ynlle ve dinamizme sahipti ama
varln, iinde yer ald jeopolitik ve sosyolojik ereveyle keskin bir kartlk iinde
srdrd. Demokrasi, ne ehir devletler iinde ne de ehir devletler arasnda genelleti. Yunan
dnyasnn rakip idari yaplara blnmesi, asker uzmanlarn uzun dnemde demokratik
meclislerin aleyhine g kazanmas demekti.
te yandan Makedonya, Yunan uygarlnn ilerlemelerini benimsedi ve bunlar, orta
byklkteki bir krall bir Balkan mparatorluuna dntrebilecek bir asker sistem yaratmakta
kulland. Teknik nemliydi ama byklk de yle: Byk fetih savalar yaparak Yunan dnyasn
birletirmek iin gereken topraklara ve retim fazlalarna yalnzca Makedon Kral sahipti.
Yunanistan, aadan devrimle deil de yukardan zorla birletiinden demokrasinin gelecei
yoktu. Yunanistan, Bat Asyann fethinde kullanlan bir lojistik s haline geldi. Daha sonra,
skenderin imparatorluunun dalmasnn ardndan, daha geni bir alana hkmeden Makedon
halef devletinin bir eyaleti olacakt. Pers mparatorluuna ait (Yunanistann zenginliinin kat
kat fazlasn temsil eden) topraklarn ve retim fazlalarnn ele geirilmesi, ehir devleti
demokrasileri andan oluan Yunan uygarlnn, kresel bir emperyal sisteme dnmesini
salad.
Bu arada daha batda, daha dinamik bir asker emperyalizm biimi ortaya kyordu. Antik
Roma ehir devleti de kresel bir imparatorlua dnyordu. Bir sre sonra Douda, yeni dnya
dzeninin kudretli Makedon krallklarn bile dize getirecekti.

Roma Asker Emperyalizmi

Roma, Yunan tarz yurttaln Makedonya tarz militarizmle kaynamasyd. Sonu, antik
dnyann en dinamik emperyalist devleti oldu.
M 9. yzylda bir Demir Devri ky olan Roma gelierek M 8. yzylda Latin kabile efinin
tepe kalesi haline gelmiti. Ardndan, M 7. yzyln ortas ile sonu arasnda Etrsk aknclarnn
kk bir kasaba olarak yeniden kurduu Roma, M 510a kadar Etrsk krallar hanedan

tarafndan ynetildi. Bu krallardan sonuncusu bir soylu devrimiyle alaa edildi; sonraki iki
yzyl ieride snf mcadelesiyle, darda emperyal genilemeyle geti. Bu iki sre yakndan
balantlyd.
erdeki mcadelede patrisyenlerle plebler kar karya geldiler (Snflar Kavgas). Devlet
aygtn tek balarna kontrol eden ve babadan oula geen topraklarn sahibi olan soylular, ilk
grubu meydana getiriyordu. Ynetimi stlenen soylular meclisi olan Senatoya yalnzca
patrisyenler kabul ediliyor, en yksek devlet memuriyeti olan kdemli yarglklara da yine
yalnzca patrisyenler gelebiliyordu.
Pleblerin ou sradan yurtta-iftiydi. Yunan ehir devletlerinde olduu gibi kk iftiler,
zor zamanlarda baka areleri olmadndan sklkla borca giriyorlard. Patrisyen senatrlerin
hazrlad ve patrisyen yarglarn uygulad kanunlar, bor verenlerin haklarn koruyordu.
Bor, kk iftlikler pahasna byk arazileri geniletmenin balca mekanizmasyd.
Pleblerin iindeki bir aznlk daha iyi durumdayd. Hatta bazlar olduka zengindi. Ama buna
ramen siyasi iktidardan dlanyorlard. Dolaysyla pleb hareketi, pleb soylular ile pleb
ynlar arasnda kurulmu bir snf ittifakyd. Balca silah ekilmeydi asker bir kitle grevi.
Yunan ehir devletlerinin yurtta-iftileri gibi ehrin milis gcn (legio / asker toplama)
oluturan Romal plebler, toplumsal ve siyasi taleplerini duyurmak iin dnem dnem savamay
reddediyorlard.
Yunan halk kitleleri, devrimci eylemle gerek bir demokrasi kazanmt. Romal halk kitleleri,
Senatoyu devirmeyi asla baaramad. Ama byk kazanmlar elde ettiler; bu kazanlarn toplu
etkisi, gcn Roma toplumu ierisinde kkl bir ekilde yeniden paylalmas oldu. Zengin
plebler, Senatoya ve kdemli yarglk makamlarna kabul edildiler. Pleblerin oluturduu kitle,
etkin veto yetkileri kazand. Yeni yasalarn Pleb Meclisinden (sivil organ), savaa girme
kararnn ise Yzler Meclisinden (asker organ) onay almas zorunluydu. Yeni yarglar, yani
Pleb Tribn, halkn benimsemedii nerileri engelleyebiliyordu.
Snflar Kavgas, snf uzlamasyla ve karma bir yapnn benimsenmesiyle sona erdi. Ynetici
snf alaa edilmedi ama siyasi gc snrlanm, yeni gelenlerin de onlara katlmas mmkn
olmu ve devletin hareketleri artk halkn rzasna bal hale gelmiti. Yani kk iftilerin
mlk, vergiye ve borca kar korunuyordu. Byk toprak sahiplerinin, hemerileri aleyhine
kendilerini zenginletirmeleri dizginlenmiti. Romal soylularn hrs, bunun yerine yabanc
dmanlara ynlendirildi.
Romal soylular arasnda rekabet iddetliydi. Byk aileler, nemli devlet grevlileri iin
birbirleriyle ekiiyordu; dller, g, itibar ve dolgun avantalard. Zenginlik amatan ziyade bir
arat: Soylular, siyasi glerini artrmak iin zenginlie gerek duyuyordu. Rakip gruplar, himaye
ilikisi araclyla kendilerine baml kiilerden ve taraftarlardan mteekkil maiyetler
oluturuyordu. Rvet vererek desteki topluyor, kontrolleri altndaki oylar takviye ediyorlard.
Gcn artramayan aileler geriliyordu. Soylu snflara yelik (senatrler ve valyeler), giderek
zenginlie bal oluyordu. Hamilik, kamu grevi ve siyasi g mcadelesi, snfsal konumun
srdrlmesi asndan temel nem tayordu.
Pleblerin smrye direnmesi, soylular aras rekabetin biimini belirliyordu. Bir yandan,
gruplarn gc asndan pleblerin desteini kazanmak mutlaka gerekliydi. te yandan, pleblerin
toprak sahibi olmas, mevcut arazileri genileterek zenginlii daha da artrma ansn azaltyordu.
Sava ve fetih bir alternatif sunuyordu. Yabanc dmanlara kar zafer kazanmak, ganimet

(zellikle altn ve gm), esirler (mstakbel kleler) ve toprak (yeni iftlikler ve malikneler
kurmak) demekti. Sava lehine oy kullanmak ve evkle savamak kendi karlarna olsun diye
savan getirilerinin bir ksm sradan yurtta-lejyonerlerle paylalyordu. Ama aslan pay,
devlete ve senatr-generallere gidiyordu.
Bylece Roma, iddete dayal, yamac bir emperyal soygun sistemi haline geldi. Roma
ynetici snf, ieride smr orann ykselterek art bytmek yerine yabanc ynetici
snflarn elindeki art, i gcn ve retim aralarn zorla alma yoluna gitti.
Romallar M 5. ve 4. yzyllarda talya yarmadasn tamamen ele geirdiler. Bat Akdenizin
kontroln ele geirmek iin M 3. yzylda Kartaca mparatorluu ile iki byk savaa girdiler.
M 2. yzylda, Yunanistan almak iin Makedonya Krall ile iki byk sava yaptlar. Asker
birikim sreci kendi kendini besliyordu. Bir savata ele geirilen artklar, bir sonrakini balatmak
iin kullanlyordu. Malup edilen ynetici snflar Romallatrlyor idi: Roma yurttalna
kabul edilerek Roma kltrn benimsemeleri tevik ediliyor ve gelecekteki Roma fetihlerinden
kendilerine pay teklif ediliyordu. Bu, byyen lejyonlara srekli yeni askerlerin katlmasn
salyordu.
Snflar Kavgasnn zme kavumasyla M 3. ve 2. yzyllarda Roma ieride istikrar
kazanm ama darya kar iyice saldrganlamt. Bunlardan biri dierine balyd: Toplumsal
barn maliyeti, emperyal artklarla karlanyordu. Bylece, M 7. yzyln sonlarnda kk bir
Latin ehri olan Roma, srekli byyerek M 2. yzyln sonlarna geldiimizde antik dnyann en
gl imparatorluu oldu.
Demir Devri teknolojisi, M ilk bin yllk dnemin emperyal devletlerini ina etmek iin
gereken devasa artklar retmiti Ahameni Persi, Maurya Hindistan, Chin ini, Makedon
halef krallklar ve Roma mparatorluu. Ama Roma emperyalizmi, sra d bir dinamizme ve
dayanklla sahipti. ok hzl ilerlenen drt yllk bir seferin ardndan Byk skender, M
331deki Gaugamela Muharebesini kazanarak Pers mparatorluunu ortadan kaldrd. M
216daki Cannae Muharebesinde Kartacal Hannibal, Roma mparatorluuna ayn lde ykc
bir hezimet tattrd. Ama Roma teslim olmay reddetti ve en sonunda zafer kazand. Buradaki
nemli fark, Roma emperyalizminin toplumsal tabanyd. Ahameni Persi, profesyonel askerlerin
parasn demek iin kyl tebaasn haraca kesiyordu. Roma Cumhuriyeti ordusu, zgr
yurttalardan oluan bir milis gcyd. Roma kylsnn, sayca ok olmann yan sra Pers
kyllerin aksine sistemden kar vard. Romallar, Cannaede 80.000 kii kaybettiler ama
700.000 piyade ile 70.000 svariden oluan yedek kuvvetleri olduu tahmin ediliyor; mcadeleyi
srdrmek hem soylularn hem de kyllerin karna idi. Roma emperyal devletinin stnl,
Ge Cumhuriyet dneminin (M 133-30) byk krizi srasnda bir kez daha snanacakt.

Roma Devrimi
Tiberius Gracchus, radikal bir toprak reformu programyla M 133te Pleb Tribnne seildi.
Soylularn muhalefeti yznden Senatoyu devre d brakp, toprak reformu tasarsn dorudan
Pleb Meclisine gtrerek kanunlatrd. Ertesi yl, sa eilimli bir grubun dzenledii suikasta
kurban gitti. Roma siyasetinde yeni bir kriz dnemi balad. Birok i sava aamasndan geip,
kimi zaman imparatorluun varln tehlikeye atarak bir yzyl boyunca devam etti bu kriz.
Sonunda ynetici snfn kkten yeniden yaplanmasna, devlet brokrasisinin yeniden
ekillenmesine ve imparatorlarn asker diktatrlne sebep oldu.

Kriz, gemiten miras alnan ehir devleti biiminin, dnya imparatorluunun yaratt yeni
toplumsal kuvvetlere uyum salayamamasndan kaynakland. Senatoyu kontrol eden patrisyenpleb soylular, kemikleerek yenilere hasm, dlayc bir soylu kastna dnmt. Senato
sekinlerinin st dzey memurluklar tekellerine almalar, soylularn dier kesimlerini
kzdryordu daha nemsiz senatr aileleri, valye ailelerinin geri planda kalanlar ve birok
talyan eyalet ailesi artk hkmet idaresiyle ve imparatorluun ticaretiyle urayordu.
Mirasla geen imtiyazlar, yeni toplumsal gerekliklere uymuyordu. M 2. yzyln ortalarndan
sonra ynetici snfn artk eski tarzda ynetmesi mmkn deildi. Bir aznlk, reformu
savunuyordu. nat gericiler baka bir aznl oluturuyordu. ounluk kararszd ama mlk ve
ayrcalklarn savunmakla ilgilendiklerinden genellikle krizde gericilere destek verdiler. Bundan
trdr ki reformcular, senatrlerin direncini krmak iin daha geni kuvvetlerin desteini
almaya altlar.
Uzak snr boylarnda fetih savalarna girimek, talyadaki kk iftiler iin ykm demekti.
nc spanya Sava (M 154-133), on binlerce asker gerektirmiti. Tipik bir ylda, her sekiz
Roma yurttandan en az biri orduda askerlik yapyordu. Gemiyle spanyaya gtrlenlerin
birou yllarca orada kalmt.
Ekilmeden kalan tarlalar sklkla byk toprak sahipleri satn alyordu. Roma yurttalarnn
yerine yabanc kleler geiyordu. Gnmz tarihilerinden birinin aklad zere zenginler,
kendi arazilerine komu mlkleri ya da yoksullara ait olan dier kk arazileri satn almak, ele
geirmek iin ikna yoluna ya da iddete bavuruyorlard; kk tarlalar yerine ok byk
iftlikleri iletmeye baladlar. zgr insanlarn askere gitmek zere topraktan koparlmasn
seyretmektense bu arazilerde kle iileri ve obanlar altryorlard. Sonu, iki ucu keskin
bir toplumsal kriz oldu. talyan kyllnn gerilemesi, Cumhuriyetin asker gcnn dayand
insan gc kaynan kurutuyordu. Klelerin giderek oald krsal kesimlerde, nemli bir
gvenlik sorunu ortaya kyordu.
Yeni kle ekonomisinin merkezi, Sicilya ile gney talya idi. Yz binlerce sava esiri kle
olarak satlp soylularn maliknelerinde almaya gnderiliyordu. kez blge apnda kle
ayaklanmalar patlak verdi M 136-134te ve M 103-101de Sicilyada, M 73-71de kta
talyasnda. Ge Cumhuriyetin krizinin, Birinci Sicilya Kle Sava srasnda balamas bir
tesadf deildir. Orduya asker bulunmas ve i gvenlik, Tiberius Gracchus ile ynetici snfn
reformcu kanadnn nndeki en acil meselelerdi. Arka planda Sicilya villalar alev alev yanarken
tartmalar devam ediyordu.
Terhis edilen askerlerin ve iflas etmi kk iftilerin yolu Romaya dyordu. Sava
ganimetleri, bayndrlk projeleri, soylularn himayesi ve tketimiyle canlanarak hzla byyen
imparatorluk bakenti, yoksullam fazla yurttalarn kendine ekiyordu. Roma ayaktakm
artk siyasette bir etken olmutu. mparatorluun bymesi, talyada Romallar ile Romal
olmayanlar arasndaki ilikiyi de deitirmiti. Lejyonerlerin en azndan yars Romal olmayp,
Latin ya da Mttefik yurttalardan oluuyordu. Savan ykn eit lde paylaanlar giderek
ganimetten de eit pay istemeye baladlar. Yurttalk hakk, her an patlamaya hazr bir mesele
olmutu. M 91-88 Sosyal Sava, eit siyasi haklar sorunu yznden Romallar ile talyanlar
arasnda patlak veren bir i savat.
talya deyim yerindeyse yanc maddelerle doluydu: Ahlaksz senatrler, valye kkenli
grevliler ve eyalet ehri eraf; borlar yznden mahvolmu kyller; yllarca cephelerde

savatktan sonra terhis edilip yoksulluk iinde yaayan eski askerler; giderek byyen kentli
yoksullar kitlesi; devlete hizmet etmi ama siyasetten dlanm, Romal olmayan bir sr kii.
Ama Roma Devrimi u zglle sahipti: Honut olmayan snflardan hibiri tek bana harekete
egemen olamyordu. Hibirisi, tutarl bir yeni dnya gr ve bunu baaracak bir strateji sunarak,
dierlerinin arasndan syrlp liderlii ele geiremiyordu. Hibirisi devrimci bir alternatif
sunamyordu. Muhalefetin soylularndan oluan kesimi, halk kitlelerinden ve mlklerine ynelik
tehditlerden korkuyordu. Kk iftiler, topraksz yoksullardan korkuyordu. zgr yurttalar,
klelerin rekabetinden korkuyordu. Romallar, talyanlarn kitlesel olarak yurttala kabul
edilmesiyle birlikte kendi imtiyazlarnn zayflayacandan korkuyordu.
Bu nedenle halk hareketi, birden fazla snf arasnda yaplan ve elikilerle dolu bir ittifakt.
Roma Devrimini karmak ve biimsiz, yzyl bulan bir sre yapan ite bu durumdu. Senato
kanalyla reform yaplmasnn n tkanmt. Ynetici snf iinde aznlkta kalan Halklar
(populares: Halk idaresini destekleyenler), Optimatelerin (optimates ya da en iyiler:
Senatonun idaresini destekleyenler) iddetle kar kmas yznden yukardan devrimi
yapamadlar. Ama amaz zebilecek devrimci bir snfn yokluunda ancak asker kuvvet
meseleyi karara balayabilirdi. Dolaysyla Roma Devrimi, sava aalarnn mcadelesi haline
geldi.
Hrsl siyasetiler, saygn ve kazanl kumandanlklarn peindeydiler. Sava ganimeti ve
tecrbeli askerler, Roma siyaset oyununda yksek deer biilen oyun kartlaryd. Devrim, Halk
ve Optimate generaller Marius ile Sulla, ardndan da Sezar ile Pompey arasnda yaanan bir i
savaa dnt. Belirleyici ahsiyet, Jl Sezar idi. yi tannan bir soylu, azimli bir ikbal avcs ve
acmasz bir emperyalist olan Sezar, ayn zamanda parlak bir komutan, siyaseti ve reformcuydu.
Sezar, bakahraman olduu Roma Devriminin elikilerini bnyesinde toplamt.
Sezar, M 49-45 Savandan zaferle kmt ama devrimci bir snftan ziyade bir halk
hareketinin lideri olmas nedeniyle eski dzenle uzlama arayna girmek zorunda kald. Ksa
dnemde bunun imknsz olduu anlald. Ynetici snf fazlasyla blnm, birbirine dmt.
Sezar, kendi diktatrln kurarak elikileri amay denedi suikastla ldrlmesine ve i
savan yeniden alevlenmesine giden yol byle ald aslnda. Ban Brutus ile Cassiusun ektii
senato ii muhalefet, Sezar hizbinin liderleri olan Anthony ile Octavian tarafndan ksa srede
bozguna uratld. Ama ardndan bu ikisi, imparatorluu kendi aralarnda pay ederek birbirine
rakip kuvvet sleri oluturmaya giritiler. Bu nedenle, Roma Devriminin son mcadelesi,
Anthony ile Octavian hizipleri arasnda bir i sava oldu.
Octavian, ilk Roma imparatoru Sezar Augustus oldu. Yenileri, lml reformu ve emperyalist
sava temel alan asker bir diktatrlk kurdu. Kurduu rejim, talyan ehir devletinin,
brokrasinin ynettii kresel bir imparatorlua dnmesini artk tamamladn gsteriyordu.
Ama antik imparatorluklarn en baarls bile kendi knn ve nihayetinde de paralanmasnn
tohumlarn barnda tayordu.
1 Bor esareti (debt bondage): Borcun alarak denmesi ev.

Kapdaki dman:
Karanlk alarda bir Cermen sava aasnn kemer tokas

ANTK ALARIN SONU

ykl. M 30MS 650

M ilk binyllk dnemde tarih sahnesine kan Demir Devri uygarlklarnn en nemli
baarlarnn somutlat Roma mparatorluunun gerileyii ve ykl, dnya apnda bir
olayd. Emperyal sper gcn paralanmasndan, Ortaa Avrupasnn temelini oluturacak yeni
toplumsal gler ve jeopolitik dzen ortaya kt.
Demir Devri imparatorluklar, harita zerinde byklkleriyle dikkati ekseler de Tun Devri
ncellerinin birok zayf ynn paylayorlard. Siyasi birlik, iktisadi, toplumsal ya da kltrel
homojenliin deil asker gcn bir ileviydi. mparatorluk yneticileri, artk biriktirip bunu
savalarda boa harcamak iin smry artryorlard. Toplum, stat gruplarnn kat ve tepeden
aa sralanmas temelinde rgtlenmiti. Yaratclk ve yenilik bastrlyor, sradan halk vasfsz
i gcne indirgeniyordu. Teknoloji duraand, yoksulluk irin toplam bir yarayd ve
yabanclama yaylyordu. Demir Devri imparatorluklarnn, Tun Devrindekiler kadar
muhafazakr olduu aka ortadayd.
te bu nedenledir ki her ne kadar Roma mparatorluunun kmesi aslnda bir toplumsal
dzenin tmyle ortadan kalkn temsil etse de bu sre, insanl daha yksek bir kltr
dzeyine karabilecek yeni kuvvetler ortaya karmamtr. Tek sonucu, Marxn deyiiyle
atan snflarn ortak ykm oldu. Bu blmde, Roma mparatorluunun kanlmaz sonunu
hazrlayan i elikileri, onun yerini alan (esasen Cermen, Got ve Arap kkenli) ynetici snflarn
karakterini ve tek tanrl byk dinin, yani Yahudiliin, Hristiyanln ve slamn (Romann
krizi balamnda) ortaya kn inceleyeceiz.

Ge Antikan Krizi
Roma mparatorluu, yurttalk ile emperyalizmin gl bir kaynamasn temsil ediyordu.
Yurttalk, dzenden kar olanlar ile askerlerden meydana gelen, giderek genileyen bir
toplumsal taban sunuyordu. Fethedilen yerlerin sekinleri zamanla dzenin paras haline geliyor,
kltrel anlamda asimile oluyordu: Romal olmalarna ve emperyal idarenin nimetlerini
paylamalarna izin veriliyordu.
Ayn zamanda emperyalizm srekli bir ganimet, kle ve toprak ak salyordu. Bu, devleti
glendiriyor, ynetici snf zenginletiriyor, tabi sekinlerin sadakatini gvence altna alyor ve
yanda gruplar sisteme balayan himaye ilikisini srdrecek mali kayna salyordu.
Ama bunun ar bir bedeli vard. mparatorluk ve uygarlk pahaldr. Bazlar kazanrken,
dierleri kaybeder. Roma idaresi, mlkiyeti ve gc koruma altna alyordu. Ama ordunun,

kentlerin ve villa sahiplerinin zenginlii, smr sistemine balyd vergiler, kiralar, faiz
demeleri ve ii hizmetleri, bu sistemde krsal nfustan ekilip alnyordu.
Roma mparatorluu snrlar iinde yaayanlarn ounluu kyl, ii, serf ya da kle olarak
toprakta alyordu. Bu kesimler, imparatorluk ile uygarln klfetini eken yk hayvanlarydlar.
lk balarda bu yk (smr oran), grece lml ve srdrlebilir dzeydeydi. rettiklerinin epey
bir ksmna el konuyordu ama geriye kalanlar, kyl ailelerinin karnlarn doyurmasna,
tarlalarn ekmesine, otlaklarn korumasna ve Demir Devri krsal yaamnn gereken eylerini
yerel pazardan almasna yetiyordu. Bakalar ok daha ar bir bedel dediinden bu mmknd.
mparatorluk, fetih savalaryla besleniyordu. Muzafferler, malup ettiklerini soyarak
zenginleiyordu. Devleti, orduyu ve zenginleri desteklemenin maliyetini byk lde kurbanlar
karlyordu. mparatorluk genilemeye devam ettii mddete lke dnda yaplan soygun,
ierideki soygunu hafifletiyordu.
Sistem z itibariyle genilemeciydi. Yabanc lkelerin artklarna asker yollarla el
konmasyla besleniyordu. Dolaysyla gc, bu artklarn srekliliine balyd. Her emperyal
atlmdan sonra durgunlukla ve krizle karlamamak iin yeni bir atlm gerekiyordu. Ama
yabanc lkelerin artklar, sonsuz bir kaynak deildi. MS 1. yzyla geldiimizde Roma asker
emperyalizmi, daha fazla genilemesine ket vuracak snrlara ulamak zereydi.
Greko-Romen emperyal uygarln snrlar, Demir Devri tarmnn snrlarna denk dyordu.
Demir Devri teknolojisi, gney Britanyadan Suriyeye, Avrupada Ren ve Tuna nehirlerinden
Kuzey Afrikann Atlas dalarna kadar uzanan bir corafyada sabana dayal ekstansif [yaygn]
tarm yaratmt. Buras, ekili arazilerle, kylerle ve cann diine takarak alan kyllerle dolu,
bereketli bir toprakt. Artklar, yani rn fazlalar bykt. Bu artklara el koymak zere
rgtlenenler, ordular ve ehirler kurabilirdi. Ama ekilebilir topraklarn tesinde bakir bir dnya
uzanyordu: Kuzey Britanyann tepelik blgeleri, Almanyann ormanlar, Arabistan ve Kuzey
Afrika lleri. Yaban hayatn hkm srd bu topraklara adm atan emperyal ordular, boyun
edirilmeleri mmkn olsa bile bundan kazan salanamayacak kadar yoksul olan, geni bir alana
dalm ve ele geirilmesi zor hasmlar karsnda, kazanlmas imknsz gerilla savalarna
saplanp kaldlar.
M 53te Suriyedeki Carrhae [Harran] Muharebesinde Part ordusunun atl okular, 30.000
kiilik bir Roma ordusunu yok ettiler. MS 9da Teutoburg Orman Muharebesinde Cermen
kabileleri, 30.000 kiilik bir baka Roma ordusunu ortadan kaldrdlar. MS 208-11de,
Romallarn kuzey Britanyay ele geirmeye ynelik son giriimleri, gerilla direnii karsnda
bozgunla sonuland. Roma imparatoru Septimius Severus, insann kann donduran u emri
veriyordu: Son nefesini ellerimizde vermekten hi kimse kurtulamasn. Erkek olabilir diye
ana rahmindeki bebek bile kaderinden kaamasn. Ama kurtuldular. Severus Yorkta ld ve
skoya asla fethedilemedi. Kuzey Britanyann bataklk blgelerinde ve dar vadilerinde, sisin ve
iseleyip duran yamurun iinde saa sola saldran o emperyal canavar, yzlerini maviye boyam
avc eteleri karsnda umutsuzlua kaplmt.
Yani, Roma mparatorluunun snrlar vard. Temel ta, Demir Devri tarm idi. Orduyu,
ynetici snf ve (yollar, kaleler ve ehirlerden oluan) temel altyapy desteklemek iin gereken
byk artklarn elde edilmesi, ekili topraklara ve bol emek gcne balyd. Sava, sabann
iledii yerde krlyd. Bu olmadnda israf demekti ve ordular bakir topraklara girdii zaman
imparatorluk ar bymt.

Yaylma, M 2. ve 1. yzyllarda snrlarna dayandktan sonra MS 1. yzyln bandan

itibaren aniden yavalad ve MS 2. yzyln banda durma noktasna geldi. Sava ganimetleri
ak kesildi. Dardan gelen ek kaynaklar durdu. Roma mparatorluu tamamen kendi iinde
rettii kaynaklara baml hale geldi.
Ne var ki imparatorlukla uygarln maliyeti azalmad. Binlerce kilometrelik snrlar savunmak
iin gl bir ordu ve yaygn tahkimatlar gerekiyordu. mparatorluk sekinleri ile onlarn besleme
gruplarnn (her eyden nce de ordunun sradan askerlerinin) sadakati arasndaki uyum, lks
tketime ve devletin alicenaplna balyd.
MS 1. yzyldan itibaren imparatorluk srekli mali krizlerle boutu ve bu krizler, zellikle 2.
yzyln sonlarndan itibaren giderek arlat. Bu krizlere yant olarak siyasi-asker altyapy
muhafaza etmek zere tarmsal artn daha fazlasnn ekilip alnmas, geriye dndrlemez bir
iktisadi gerileme sarmalna yol at. Artan vergiler, zorla altrma ve asker amala el koymalar,
kt kanaat geinen kyl iftileri mahvetti. Bylece vergi taban da darald yle ki bir sonraki
aamada vergilerin daha da ykseltilmesini gerektirerek, bir ksm iftinin daha sefalete
srklenmesine yol ayordu. Bu byle devam etti. Giderek asker ve totaliter bir nitelie brnen
Ge dnem Roma emperyal devleti, temel giderlerini karlama abasyla kendi toplumsaliktisadi tabann andrd. Asker yrtc hayvan sonunda bir yamyama dnt.
Bu basklarn siyasi olarak temel etkisi oldu. lk olarak, ynetici snf, srekli olarak
blgesel izgiler temelinde blnd; her grup, kendi retim fazlalar ile askerlerinin kontroln
elinde tutmaya abalad. mparatorluun farkl yerlerindeki rakip imparatorlarn ban ektii
ordu gruplar arasnda habire i savalar patlak verir oldu.
kinci olarak, yabanc glerin istilalar sklat ve giderek tehditkr bir hal ald. Avrupa
snrlarnda byk barbar kabilelerle, Douda ran ve Irak temelli dinamik Sasani mparatorluu
ile mcadele ediliyordu. Romann asker gerileyiinin simgesi iki meydan muharebesidir. MS
378de Trakyadaki Adrianoplede (bugnk Edirne), Dou Roma mparatorluunun tm sahra
ordusu Gotlar tarafndan yok edildi. On alt yl sonra, talyann kuzeydou snrndaki Julian
Alplerinden geen Frigidus nehri kysnda, yeniden oluturulan Dou Roma mparatorluu
ordusunun byk bir ksm Gotlu paral askerlerden meydana geliyordu. Roma mparatorluu mali
kaynak ve insan gc asndan ylesine derin bir i krize girmiti ki barbar askerlere bal hale
gelmiti.
mparatorluun mali krizinin nc sonucu, snf mcadelesinin yeniden canlanmasyd.
Asker-brokratik devletin talepleri altnda ezilen, serf konumuna gerileyen ve giderek arlaan
smrye maruz kalan yerel kyller, kar koymann yollarn buldular. Birok iftlik terk edildi.
Krsal kesimde sosyal ekyalar kol gezer oldu. Vergi tahsildarlarna, zorla asker toplama
blklerine ve icra memurlarna direnme yaygnlat. Memnuniyetsizliin kimi zaman iyice
artmas, kyl ayaklanmalarna ve kr komnlerinin yaratlmasna yol ayordu.
Antikan soylu snfa mensup yazarlar, bagaudae denilen gizemli kyl isyanclardan
bahsederler; bunlarn ynetimi altndaki insanlar halk yasalarna gre yayor, kyller
konumalar yapyor, lm cezalar bir mee aacnn altnda infaz ediliyor ve kemik paralar
zerine kaydediliyor, her eyin mubah olduu bir yaam devam ediyordu. Anlalan bagaudae
idaresi altnda Bretonlar, kendi hizmetilerinin klesiydiler. Pek anlalmam ve belli belirsiz
tasvir edilmi olmakla birlikte sanki karmzda ba aa dnm bir dnya, toprak aalarnn ve
vergi tahsildarlarnn olmad bir dnya var.

Blnme, istila ve i isyan: mparatorluun gerileyiinin bu belirtileri, sistemin

kokumuluunu yanstyordu. Sonuta, barbar kafilelerinin ard arkas kesilmeksizin toprak
paralarn ele geirmesiyle MS 410-476 arasnda Bat Roma mparatorluu paralanarak tmyle
dald.
5. yzyln sonuna geldiimizde Avrupa, bamsz proto-devletlerden oluan bir yamal boha
grnmndeydi. Ge Antikan ate frtnalarnda yeni bir dnya dzeni ekillenmiti. Bu
dnmn asli zneleri, Orta ve Dou Avrupa ile Orta Asyadan gelen kabile
konfederasyonlaryd.

Hunlar, Gotlar, Cermenler ve Romallar

Avrasya bozkr, Macar Ovasndan Pasifik Okyanusuna kadar uzanan, yzlerce kilometre
geniliinde bir kuaktr. Sert iklim koullarnn hkm srd aasz bir ayrlk olarak, tarih
ncesinden 9. yzyla gelinceye kadar esasen hayvan besleyen gebelerin yaad bir yerdi.
Avrupa, Trkiye, ran, Hindistan ve in tarihi, anayurtlarndan kopup gelen bozkr gebelerinin
aknlarnn neden olduu asker krizlerin izlerini tar. Ama MS 370ler ile 450ler arasnda Bat
Roma mparatorluunun kn hzlandran, Hunlar oldu.
Hunlar, avclkla toplaycl, at, inek, koyun ve kei gtmekle birlikte yrtyordu. Bozkrn
orakl ve yaam tarzlarnn ilkellii, hem sayca az ve dank olmalar, hem de gevek ve
hiyerarik olmayan bir toplumsal rgtlenmeye sahip olmalar anlamna geliyordu. Uzmanlama
ok ileriydi. Birinci snf biniciler olan Hunlar, kompozit yay, kement ve klla silahlanm hafif
svariler olarak kabile savalar yapyorlard. Yay ve kement, bozkrn balca ara gereciydi;
kl, deer verilen bir ticari mald.
Hunlarn MS 4. yzyln ortalarnda neden batya g etmeye baladklarn kesin olarak
yantlamak imknsz. Ama yoksulluklar, ihtiyat paylarnn olmad anlamna geliyor: Ktlk,
bozkrda lm demekti. Dolaysyla, muhtemelen ekolojik bir kriz yznden harekete getiler.
iddet, boyun edirme ve batya doru yaylma, takati kalmam ve ar kalabalk anayurttan
ka yoluydu.
Ukraynaya geldiklerinde Ostrogotlar (Dou Gotlar) ezip getiler. Batya doru ilerlemeye
devam ettike Vizigotlar (Bat Gotlar), Dou Roma mparatorluunda snacak yer aramak
zorunda braktlar. Gotlar ile Romallar arasndaki gerilimler savala sonuland ve
Konstantinopol merkezli Dou Roma Ordusu, MS 378deki Adrianople Muharebesinde yok oldu.
Bozkr gebeleri, dolayl olarak eski dnyay yeniden ekillendirmeye balyorlard. Bunu
yaparken kendileri de dntler. Daha batda Roma mparatorluunun Ren ve Yukar Tuna
snrlarnda yaayan Cermen kabileleri gibi Gotlar da hali vakti yerinde kyl-iftilerdi.
Hunlarn buralar fethetmesinden sonra yeni efendilerine hara demek zorunda kaldlar. Tarmsal
retim fazlalaryla zenginleen bozkr gebeleri, bu artklar, asker maiyetlerini geniletmekte,
dolaysyla da yeni fetihlere kalkma imknlarn artrmakta kullandlar.
Ama Roma mparatorluunun kendi iinde onlar daha byk dller bekliyordu. Gotlarn
Adrianopleda gstermi olduklar zere imparatorluk asker adan epey zayf dmt. Roma
eyaletlerinde yaayan kyller serflemiti. Smr ve yabanclama, Roma asker
emperyalizminin geleneksel insan gc kaynan kurutmutu. Roma imparatorlar, snrlar
savunmak zere yurtta-lejyonerler yerine giderek rvete ve barbar paral askerlere bel balamak
zorunda kalyorlard. Zaman zaman Hunlar da parayla Roma mttefiki oldular. Kimi zaman da

rvetle susturuldular. Her iki durumda da, Roma hazinesi Gotlarn dedii haralara eklenerek,
Hunlarn kabile mensubu gebelerden Avrupa geneline yaylan militaristlere dnmesine
katkda bulundu: Attilann MS 434te Hunlarn kral olarak tahta kmas, bu dnme iaret
ediyordu.
Attilann imparatorluu, en aaal gnlerinde Baltk Denizinden Alplere, Ren nehrinden
Hazar Denizine kadar bymt. Gerek imparatorluk iinden toplanan haralar, gerekse
dardan alnan mali destekler ve rvet paralar, yar yerleik ky, yar gebe kamp
grnmndeki Hun bakentine akyordu. Hunlar, daha yarm yzyl nce setikleri sava
aalarnn komutas altndaki birka yz kiilik kabile gleri olarak savayorlard. Sava artk
daim bir durumdu; toplumsal dnyalarnn askerlemesi tamamlanm, bakumandanlarnn
iktidar mutlak hale gelmiti.
Hun sava devleti, Demir Devri devriminin teknikte mmkn kld artklar hrsla yutan Roma
mparatorluunun knden beslendi. Roma asker emperyalizminin en parlak devrinde Roma
retim fazlalar, zgr kyl yurtta-askerlerden oluan ordular desteklemiti. Gerileme
srecinde ortaya kan paral askerlere bal asker emperyalizm, artkla Macar Ovas merkezli
korkun bir gebe imparatorluunu besledi.
Attila, bir sava lideri olarak asker artklar kontrol ediyordu; sava artk daim bir hal
aldndan otoritesi de ayn nitelikteydi. Kral, eskiden her bireyin gcn snrlayan kabile
ykmllkleri ile toplumsal kstlar zincirini koparabilirdi. Ama Attilann yanda krallarn, tabi
kabile eflerini ve nde gelen maiyetini kendisine balayan geni himaye alar, harala mali
desteklerin, ganimetle prestij mallarnn kesintisiz akna balyd. Sonu olarak Attila bir haydut
baron, bir sava kkrtcs, hep daha fazlasn isteyen durmak bilmez bir fatihti. Dinamizm, Hun
devletine ikin bir zellikti.
Attila, ge dnem Roma ynetici snflarna gre Tanrnn krbac idi. Yoksullarn birou
ona farkl gzle bakyordu. Hunlar ve Galyal bagaudae, MS 440larda Romal-Galyal toprak
aalarna kar zaman zaman ittifaklar kuruyorlard. Ama Hun Krall, ilerici toplumsal deiimin
gc olamayacak kadar kaba, yamac ve istikrarszd. Attila MS 451de Galyaya (Fransa ve
Belika) saldrdnda, batya ynelik hamlesinde diplomatik incelikten eser yoktu. Yabanclaan
bagaudae harekete gememi, Romal-Galyal toprak aalar ile Vizigot zgr kyller kar
glere katlmt. Bylelikle ksa bir sreliine birleen Bat, Chalons Muharebesinde Attilay
kesin bir yenilgiye uratt. Orta Avrupadaki anayurduna ekilmek zorunda kalan Attila iki yl
sonra ldnde imparatorluu paraland; hem halefleri arasndaki toprak kavgalar, hem de
tebaa halklar arasnda aadan ykselen isyanlar sonucunda ykld.
Bozkr gebelerinin mdahalesi ani ve ykc olmu ama tarihe olumlu bir katk yapmamt.
Bat Roma mparatorluu, Cermenlerin ya da Gotlarn ynettii ok sayda barbar kralla
blnd. Dou Roma mparatorluu kemikleerek brokratik, muhafazakr ve durgun bir yapya
brnd. Ama Hun mparatorluu yeryznden btnyle silinip gitti.
Yklmas neden bu kadar ani ve toptan olmutu? Hunlar, bir kuaklk bir zaman dilimi
ierisinde gebe obanlardan asker yamaclara dnmt. Kendi balarna herhangi bir
retici gce sahip olmaktan kp devletlerini ayakta tutmak iin bakalarndan hara, mali destek
ve ganimet almaya baml duruma gelmilerdi.
Sayca azdlar ama hkmettikleri alan usuz bucakszd; yani imparatorluklar, insan gc
ktlnn had safhada olduu, ar genilemi bir devletti. Korku ve kuvvet, gl gzkt

mddete sistemi srdrebilmelerini salad. Ama genilemenin sona ermesi, beylerden,

maiyetlerden ve savalardan oluan devlet altyapsn srdrmek iin gereken, gasbedilmi
retim fazlas akn kesintiye uratt. Bu, kendi retici tabanndan yoksun ve iddetle desteklenen
dinamik bir hrszlk sistemine ikin bir ar genilemeydi. Ne var ki bu motorun devinim iddeti,
Cermenleri ve Gotlar, Bat Roma mparatorluuna doru itmi, imparatorluk devlet aygtnn
nihayetinde kerek yerini barbar krallarnn ynettii bir yeni devletler yamal bohasna
brakmasn salamt.
Ancak deiim, gzktnden daha azd. Barbar krallar, antik uygarl byk lde
kucakladlar; yani Roma, Ortaa dnyasnn ekillenmesine fazlasyla katkda bulundu. Kltrel
dnmn asli arac, Hristiyan Kilisesi idi. Bunun nemini kavrayabilmek iin geriye dnerek,
tarih ncesi gemite kk salm eski pagan kltrnn rahminde tek tanrl dinin ortaya kn
analiz etmeliyiz.

Ana Tanralar ve G Tanrlar

Mit, ritel ve din ok ynldr. En derinlerdeki kkleri, ilkel avc-toplayc varoluun
gvencesiz artlarna kadar uzanr. Yiyecek arayyla ilgili kayglar, sanatta, dansta, mzikte ve
kiisel sslerde avlanacak hayvanlarn byl simgeleriyle yattrlrd.
Doann ini klarndan ayn lde etkilenen ilk iftiler, yeryzn bir ana tanra, bir
bereket ve yiyecek kayna olarak gryor; yakararak ya da rvet vererek onun cmert
davranmasn salayabileceklerine inanyorlard. lk iftilerin bereket tanrlar istisnasz dii idi.
Regl olan, doum yapan ve emziren kadn, doal dourganln bariz bir simgesiydi. Ama dii
olmasnn baka bir nedeni daha vard: Kadnlar, snf ncesi toplumlarda glyd. Soy sklkla
anne tarafndan (anne yoluyla) ilerliyordu, oturulacak yer anayerseldi (kocann deil kadnn
kynde) ve otorite anaerkildi (kadnlarn sesi basknd).
Niye byleydi? nk kadnlar, ortak emee ve kolektif mlkiyete dayal basit toplumlarn
deimez noktalaryd. ocuk dourup besleme ilevleri onlar hem corafi hem de toplumsal
bakmdan daha hareketsiz klyor; zel mlkiyetin ve bundan kaynakl ayrcalklarn olmamas,
engellenmi alternatif toplumsal gleri ortaya karyordu. Kadnlar, toplumun arlk
merkeziydi. Erkekler, onlarn etrafnda dnen uydulard. lk iftilerin byk toprak-ana
tanralar, toplumsal gerekliin aynadaki yansmasyd.
zel mlkiyet, snfsal blnme ve devlet iktidar e zamanl olarak ortaya kt; biri
dierlerine balyd. Paylama ve kabaca eitlik olmas, ortak mlkiyete zg bir durumdu. Ama
topran zel iftliklere ya da ineklerin ayr ayr srlere blnmesi, bazlarnn dierleri aleyhine
zenginlemesine izin verdi. Bunun sonucunda ortaya kan gerilimler, toplumun paralanmasnn
nne geecek bir eit denetimi gerekli kld. Mlkiyet temelli yeni statkoyu savunmak iin
devlet (silahl erkek gruplar) geliti. Artk gce sahip olan erkeklerdi. nk sry gden ve
sabanla tarlalar sren kadn deil erkekti. Hayvanlar ve tarlalar ortaklaa kullanldnda herkes
faydalanyordu. zel ellere getiinde ise yalnzca onlar kullananlara zenginlik ve g
getiriyorlard.
Friedrich Engelsin kadnlarn dnya-tarihsel yenilgisi dedii ey, mit ve ritellerde temsil
edildi. Tahtlarndan indirilen eski ana tanralar yerlerini erkek g tanrlarna braktlar. Zeus
Yunan, Jpiter Roma, Yehova Yahudi, Duara da Arap cennetini idare ediyordu. Eski toprak
analarn doann kuvvetlerini simgelemesi gibi yeni g tanrlar da kabilelerin, ehir devletlerin

ve imparatorluklarn kuvvetini simgeliyordu. Gerekte asker bir styap ina edilirken, zihinlere
de mitsel bir styap alanyordu.
Antik Yunanistann en kutsal yeri olan Olimposda en eski kltler, ana tanralar olan Gaia,
Rhea, Hera ve Demeter idi. Ama Klasik aa, M 4.-5. yzyllara geldiimizde oktan
yerlerinden olmulard; artk Zeusun erefine en zengin adaklar sunuluyor, en byk tapnaklar
ina ediliyor ve en nl oyunlar dzenleniyordu. Devler Sava mitinde Zeus, Titanlar (babas
Kronos ve dier eski tanrlar) karsnda yeni tanrlar zafere tar. Zeus dzeni, ataerkillii ve
uygarl temsil eder. Kronos, barbarln cisimlemi halidir: Kaos ve anaerkillik dnyasdr
onunki. Anaerkillik, karmaa dnyasnn mitsel kodu haline gelir. Yunanl kahraman Agamemnon,
Truva Savandan eve dndnde, baka bir erkei a ve kral olarak seen ei Klytaimnestra
tarafndan vahice ldrlr. Dnya altst olur ve ahlak dzeni ker. Ardndan Agamemnonun
olu Orestes, babasnn cn almak iin Klytaimnestray ldrr. Cinayet cinayeti dourur.
Kadn gcnn bedeli, sonu gelmeyen bir cinayetler dngsdr.
Kadn dman mitler, Yunan uygarlnn ataerkil dzenini kutsuyordu. Erkein idare ettii
oikos (mlk sahibi hane halk), toplumsal yapnn temel yap tayd. ehir devleti, yurtta
erkeklerden, oikos aile reislerinden, kk mlk sahiplerinden oluan meclisler ynetiyordu.
Kadnn siyasetten dlanmas, toplumsal ayrma maruz kalmas ve ev iinde bask altnda
tutulmas, Yunan demokrasisinin kaderini izen elikilerden biriydi.
Antika halklarnn mit dnyalarnda baka gerilimler de ifade ediliyordu. Mitler, zerinde
dnlecek eylerdir. Toplumsal elikileri anlatma, aktarma ve analiz etme yollar sunarlar.
Toplumsal normlar [dzg] temsil edip yanstrlar ama ihtilaf sz konusu olduunda onlar
tartmaya da aarlar. Biz kimiz? Nereden geldik? Kim dostumuz, kim dmanmz? Blnm bir
dnyada bizi tanmlayan ve birletiren ey nedir? Kltrel kimlikler, mcadele iinde ekil alrlar;
antik dnyada onlara biim ve ifade kazandran mit, ritel ve dindi.
Roma, snflarn nemli rol oynad, militarist ve emperyal bir devletti. Romada en nemli
ilahn bir sava tanrs olmasna amamak gerek. Optimus Maximus (En yi ve En Byk)
Jpiter, Roma ehir devletinin ana tanrsyd. Bu yzdendir ki totemik kartal biimiyle her Roma
lejyonunun sancanda savaa gtrlrd. Bu yzdendir ki imparatorluun her ordughnda zel
sunaklarda kendisine tapnlrd. Yine bu yzdendir ki muzaffer ktalarla esir edilmi tutsaklar
ehirde geit treni yaparken ve yenilmi dman liderleri Forumda dzenlenen ayinde
boazlanrken, her Roma zaferinin doruk noktasnda ona kurbanlar sunulur ve onurlandrlrd.
Ama imparatorluun iddeti ile smrsnn din bir ifadesi vardysa, ezilenlerin direniinin de
vard. Mit hem toplumsal dzene meruiyet kazandrabilir hem de ona kar direnie esin kayna
olabilir. Antik bir inan bu adan ne kar. Yzyllar boyunca sren mcadele srasnda kar
kltrel bir direniin sopas eklini almtr direnli, kk kaznamaz, Filistinin sradan
insanlarnn kalplerine ve akllarna iyice kk salm. Daha sonra, yine ideolojik mcadelenin
silahlar olan iki evlat daha douracak ve bu din, sonunda dnyann yarsn fethedecektir:
Musevilik, Hristiyanlk ve slam. Son derece muhafazakr ideolojiler olarak sonu olmakszn
yeniden kalba dklebilir olsalar da, antik dnyann elikileriyle ortaya kan tek tanrl bu
byk din, sra d glerini, ezilenlerin mitlerine ve ritellerine borludur.

Musevilik, Hristiyanlk ve slam

M 537de, Babilin (modern Irak) Persli yneticisi Byk Kyros, srgnde yaayan bir grup

Yahudi soylusunun torunlarna anayurtlarna geri dnme izni verir. Kyros, imparatorluun yeni
fethedilmi topraklarnn kontroln kendisine sadk kiilere vermek istiyordu. Yahudi srgnler,
yeni ynetici snf olmaya hevesliydiler.
Babildeki esaret hayatndan kurtulup geri dnlmesi, Musevi-Hristiyan tarih geleneindeki en
nemli olaylardan biridir. Gerekte Yahudi sekinler, emperyal bir sper gcn ibirliki idaresi
olarak Filistine yerletirilmiti. Ama beraberlerinde patlamaya hazr ideolojik bir barut fs da
getirdiler. Yahudilerin en nemli g tanrs Yehova klt, on yllardr sren blnmlk, bozgun
ve drt bir tarafa dalm olma halinin etkisiyle dier tm tanrlarn varln reddeden
hogrsz bir tektanrcla dnmt.
Gemite Yahudi peygamberler, sahte putlara kar bo yere svp saymlard. imdi, srgn
edilmi liderliin hsrann yanstan milliyetilik, Yehovann tm dnyaya egemen olma
iddiasnda ifade buluyordu. Siyasi gszln, ilahi megalomanide [byklk hastal] din
kontrpuan vard. Birbiriyle savaan ilahlarn oluturduu bir tanrlar cemaati yerine eer mutlak
gce sahip tek bir tanr olursa, bu durumda tarih tek ilahi amaca doru ilerler ve seilerek
Tanrnn zel himmetine mazhar olanlar sonunda mutlaka kazanrlar tabii ki sadk ve itaatkr
olmay srdrdkleri mddete.
Hem brahim ile Musa mitleri, hem de aul, Davud ve Sleyman destanlar, byk lde M
6. yzyln kurgulardr: Bu kahraman kurucularn soyundan geldiini iddia eden, yeni i bana
getirilmi Yahudi sekinlerin zayf iktidarlarna meruiyet kazandrmak zere tasarladklar bir
dizi yeni din hakikat ve Yahudi tarihinin yeniden yazlmas. Bu, dnyada yerini bulmak iin
mcadele eden, sava dzenine gemi sekinlerin cenki mit-tarihiydi. Bylece, Yehova tek ve
biricik tanryd, Yahudiler onun Seilmi Halk ve Filistin de onlara Vaat Edilmi Topraklar oldu.
Aslnda bu, restorasyoncu tutkusu din bir fantezi biimi alm marjinal bir tarikatn, srgnde
yaayan kk bir grubunun gryd. Yalnz balarnayken umut ve dua etmekten baka yapacak
bir eyleri yoktu. Onlar tarihin unutulmu sayfalarndan dnya sahnesine karan Pers
emperyalizmi idi. Yeni Musevilii Filistine yerletiren ve orada serpilip gelimesine izin veren
Byk Kyros oldu.
Bu inan karmak bir karm olduunu kantlad. Yahudiler, daha byk halklarn (Persler,
Yunanllar ve Romallar) glgesinde kalmt. Filistin, istikrarsz bamszln zaman zaman
koruyabilse de ekseriyetle yabanc bir imparatorlua tabi durumda varln srdren kk bir
lkeydi. Bu nedenle Yahudi soylular, bamszlk mcadelesi vermek ile emperyalizmle ibirlii
yapmak arasnda ikilemde kalyorlard. Kavgaya tutumann riski yksekti. Yenilgi her eyin
kaybedilmesi anlamna gelebilirdi ama eer kitlesel hareketlenme, bamszlk kavgas vermek
iin aadan ykselen bir devrimci halk hareketini yaratabilirse sonu zafer de olabilirdi. Yahudi
kyller de iki arada kalmlard bir yanda otorite korkusu, gszlk hissi, te yanda
smrcye kar duyulan derin nefret. Bylelikle Musevilik, kimi soylu kkenli ve ibirliki
olan, kimi halk, radikal olup aka direni ars yapan rakip hiziplere blnd.
Din, en azndan drt olayda Yahudi kitlelerini gl bir devrimci kuvvet etrafnda birletirdi.
Selevkos mparatorluunun Yunanl kral, halk Yehova yerine Zeusa tapmaya zorladnda lke
genelinde bir direniin kvlcmn akm oldu; M 167-142 Makabi Ayaklanmas sonucunda
bamsz bir Yahudi devleti kuruldu.
Roma idaresinin sertletii dnemlerde Yahudiler kere daha isyan ettiler MS 66-73, 115117 ve 132-136. Her seferinde kavga uzun, zorlu ve kanl oldu. Her seferinde on binlerce kii

ldrlrken, yz binlercesi de yerinden yurdundan edildi. Son isyan ylesine soykrm boyutuna
varan bir gaddarlkla bastrld ki Yahudi nfusu yok olmann eiine geldi. Ondan sonra antik
dnyann 10 milyonluk Yahudi nfusu, arlkl olarak Dou Akdeniz ehirlerinde yaayan,
dnyann farkl yerlerine dalm bir halk haline geldi.
Yahudi anti-emperyalist hareketini destekleyenler arasnda Nazaret [Nasra] kasabasndan sa
adl bir vaiz de vard. Karizmatik bir radikal olarak kyl yoksullardan takipileri artt, ardndan
tutuklanp yargland ve idam edildi. Kurduu grup kk bir tarikat olarak varln srdrd ama
ok gemeden iki eilime blnd. Bir ksm, Yahudi ulusal-devrimci hareketine sadk kald. Bu
grup, MS 66-73 Birinci Yahudi syannn bastrlmasyla yok oldu. Yunan eitimi alm bir
Yahudi tccar olan Tarsuslu Paulun [Pavlus] nderliini yapt dier grup, maddi deil ruhani
kurtuluu savunan muhafazakr bir ideoloji benimsemiti. Pavlusu Hristiyanlara gre bu yalnzca
Yahudilere deil tm insanla ynelik bir mesajdr.
sann yaptklarn ve Kilisenin ilk dnem tarihini anlatan Yeni Ahit, Birinci syann bozguna
uramas sonrasnda Yahudi diasporasna mensup Pavlusu Hristiyanlarn yazdklar revizyonist
bir eserdir. sa hem insan hem tanr olarak gsterilir; krall, yaadmz yeryznn deil
cennetin kralldr; mesaj, devrimci olmaktan ziyade evrensel ve ruhanidir. Mjdeyi yazanlar,
isyann ardndan Roma mparatorluunu kasp kavuran terre kar savata ayakta kalabilen,
siyasetle ba koparlm ve ulusal vasfn yitirmi bir sa yarattlar.
Yine de aslndan bir eyler kald. Mutlak g sahibi ve alabildiine mfik olan Hristiyan
tanrs, pagan inannn dehetli g tanrlarnn yapamadn, Marxn deyiiyle kalpsiz bir
dnyann kalbi olmay baard Roma mparatorluunun ezilen kesimlerine olduka cazip gelen
bir mesaj.
Pavlusu Hristiyanlk etkili bir sentezdi. Yahudilerin peygamberlik ve halka vaaz verme
anlay ile esasen bir Yunan gelenei olan kurtulu kltnn kaynamasn temsil ediyordu.
Yahudi peygamber sa, evrensel kurtarc-tanr saya dntrld. Her ikisi de dinin Yahudi
devrimci hareketteki kklerinden gelen, Hristiyanla zg iki unsur buna eklendi: Roma
toplumunun kat snf hiyerarilerinin aksine eitliki ve demokratik bir topluluun ideal olarak
sunulmas; anayolcu paganln meru grd hrs ve iddet yerine efkate ve ibirliine vurgu
yaplmas.
Roma mparatorluunun smr ve basks, milyonlar sefalete srklyordu ama devletin
iddeti ounlukla etkili bir direnii engelliyordu. Bu, Hristiyan Kilisesinin durmakszn
bymesini salayan elikiydi. Kleler, kadnlar ve yoksullar arasndan kendine taraftar toplayan
Kilise derin bir kukuyla karland ve defalarca baskya maruz kald. Ama bu ie yaramad.
Erkeklerle kadnlarn yaklmas, hayvanlara yem edilmesi, aatan armhlara ivilenmeleri,
tarihte lk Dnem Kilisesinin etkileyici bir ehitler listesine sahip olmasna yol at.
MS 4. yzyln balarna gelindiinde, imparatorluun drt bir yanna uzanan ve gizlice
srdrlen rahipler, din toplantlar ve toplanma yerleri ayla Akdeniz dnyasnn en gl
ideolojik aygt olmutu. Birok subay, devlet grevlisi ve zengin toprak sahibi nihayetinde bu
yeni dine geti; MS 312de mparator Konstantin, dini yasal hale getirmek ve devleti Kilisenin
hem koruyucusu hem de hamisi yapmak zere Hristiyanl benimsedi. Halefi Byk Theodosius,
ayn yzyl ierisinde paganl yasa d ilan edecek ve tapnak mlklerini Kiliseye
devredecekti.
Musevi-Hristiyan tektanrcl, bir devlet iktidar, imparatorluk ve sava ideolojisi olarak yeni

bir kalba dkld. Roma imparatoru, barbarlar karsnda uygarln savunucu, Kilisenin
paganlkla mcadelesinin hizmetkr ve din sapknlklara kar Hristiyan ortodoksisinin balca
destekisi haline geldi birdenbire. Sonuta Hristiyanlk, ierdii toplumsal elikiler yznden
Yahudilik kadar kendi iinde blnd. Bir yanda rakip hizipler ve devletler arasndaki rekabet,
te yanda uzlamaz snflar arasndaki gerilimler, tek ve evrensel Kilise lksn tahrip etti.
Konstantinopolis merkezli Dou Roma mparatorluu ile Roma merkezli Bat Roma
mparatorluu arasnda siyasi blnmenin iddetlenmesi (bu blnme, MS 395ten sonra
tamamlanacak ve daim hale gelecekti), yansmasn dou Ortodoks ve bat Katolik geleneklerinin
birbirinden ayrlmasnda buldu. Benzer ekilde, toprak sahipleri ile kyller arasndaki snf
mcadelesi de Kuzey Afrikadaki daha muhafazakr Katolik ve daha radikal Donist Kiliseleri
arasndaki ayrmada ifadesini buldu. Farkl ve kimi zaman birbiriyle atan amalarn peinden
koan her grup, mutlak gce sahip tanrnn kendi yannda olduunu iddia ediyordu. En ar
durumda ideolojik mayalanma, aynen Museviliin Hristiyanl ortaya karmasnda olduu gibi
btnyle yeni bir evlat dourabilirdi. Byle bir gelime, baka bir byk dnya dinini
yaratacakt.
ln eski pagan gelenekleriyle Yahudi ve Hristiyan inanlarnn kart, kervanlarn urak
yeri olan Arabistann iki ehrinin meydana getirdii kltrel kaynama potasnda, yeni bir
tektanrclk sentezi ortaya kt: slam. Bu inan, Arap lnn tccarlaryla gebe kabilelerini
bir araya getirerek onlar, birka yllk bir asker seferin sonucunda antik Dou Roma ve Pers
imparatorluklarn devirmeye muktedir devrimci bir kuvvete dntrd. Ardndan bu fetihiler,
Arabistann diliyle dinini, antik alardan miras alnm ehirler, teknikler, ilimler ve sanatlarla
kaynatracak yeni bir uygarlk kuracaklard.

Araplar, Persler ve Bizansllar

Kargaa, dnsel adan verimli bir ortamdr. Byk dinlerin her birini ortaya karan ey
kargaayd. Musevilik, M 6. yzylda Filistinde kendine bir yer bulmaya alan ynetici snfn
mcadelesinde ekillenmiti. Hristiyanln kkenleri, MS 1. yzylda Roma mparatorluu
ynetimi altnda ezilenlerin ektikleri aclarda yatar. slam, ayn gvdeden filizlenen nc dald.
MS 620lerdeki ilk douu, tarihin keskin baklar altnda gerekleti orta-bat Arabistann
Hicaz blgesindeki iki cra l ehrinde yaanan ufak tefek didimeler. Ama iddetli ykselii
dnyay ilelebet deitirecekti.
Hunlar arkalarnda ehirler, tccarlar ve ehir kltr brakmayan gebelerdi. Bozkrn yaam
tarzndan koparldklarnda nemsizdiler. Bundan trdr ki acmasz asker aknlar, can ekien
antik uygarlklar bir bak gibi kesti ve geride iz brakmakszn yok olup gitmeleri de ayn lde
anszn oldu. Araplar iin byle olmad. Koyun ve kei obanlar, deve ve at yetitiricileri olan
l gebeleri, Hunlara olduka benziyorlard. Ama ilk defa M 1000 gibi evcilletirilen deve,
uzayp giden l tad ar ykle aabiliyordu ve deve yetitiricilerinin birou tccar
olmutu. Irak ve Krfez blgesinde, gney Arabistan ve Kzl Denizde ticaretini yaptklar lks
mallar, kervanlarla batya ve kuzeye tayorlard. Mekke, Medine ve dier Arap ehirleri,
ticaretle zenginlemiti. l yollar boyunca uzanan vaha kyleriyle birlikte ehirler, zanaatkr ve
ekici topluluklarna ev sahiplii yapyordu.
Ksacas, Orta Asya bozkrlarnn aksine Arabistanda karmak yerleim yerleri, toplumsal
snflar ve ehir kltr vard. zellikle, l gebelerinin kabile rf ve detleri, szl

gelenekleri ve ok tanrl inanlaryla bir arada varln srdren, tccarlarla ehirlilerin yazya
dklm Arap ve Musevi-Hristiyan dini vard.
Sklkla atma da oluyordu. Uzun mesafeli ticaret, akrabalk ve kabile balarna gre
ilerliyordu. l basknlar kabile yesi iin ganimet, tccar iin soygun demekti. Kabile temelli
kan balar yerel akrabalara koruma salarken, uzak bir ehirdeki bir tccar iin hibir ey ifade
etmiyordu.
Gebelerle kyllerin mal dei-toku yaptklar, kabile yeleriyle tccarlarn az dalana
tututuklar, lle ehrin geleneklerinin arpt Mekke ve Medine gibi yerlerde erkeklerle
kadnlar, dnyada neler olup bittiini daha dorusu nasl olmas gerektiini tartyorlard. Bunu
yaparken meselelere din bir ereveden bakyorlard. nk erken dnem Ortaa dnyasnda bu
gibi eyler zerine kafa yormak, Tanrnn amacna leke srmek demekti.
Mekkeli sradan bir tccar ailesinin gen bir ferdi, bu karkln ortasnda ve bunu deruni bir
manevi ac olarak hissederek ortaya kt. Vizyon sahibiydi ve tanrnn (Arapa Allahn)
dorudan kendisiyle konutuuna inanyordu. Kk bir taraftar grubunu bunun doru olduuna
ikna etti ve bunlardan bazlar, Allahn kendisine sylediini belirttii szleri yazmaya
baladlar. smi Muhammed idi ve aktard Allah kelam Kuran olacakt.
slam, Musevi-Hristiyan mitlerin ve geleneklerin pek ounu muhafaza etti. brahim ve Musa,
Yahudiler, Hristiyanlar ve Mslmanlar iin ayn ekilde peygamberlerdi. Keza, evrensellikleri
dinin de ortak bir noktasyd. slam, hem kabile kurallarn hem de snfsal farkllklar delip
geiyordu. Rakip kabilelerin birbiriyle rekabet eden ok sayda tanrs yerine artk tek bir ulu ilah
vard. Klan sadakatinin ve kan bann hkm srd bir yerde artk evrensel davran kurallar
vard. Ezilenlere (kadnlar, kleler, yoksullar, marjinal kesimler) yaplanlarn grmezden
gelinmesi yerine efkat, hayrseverlik ve koruma artk ahlaki buyruk olmutu. Mslmanlar, resm
eitlii, evrensel haklar ve tek yasa klliyatn temel alan bir topluluk (mmet) kurmulard.
slam, paralanm bir dnyada dzen yaratma giriimiydi.
Muhammedin iddetli bir muhalefetle karlamas artc deildi. Peygamberlii yaklak
MS 620de balad ama MS 622de Mekkeyi terk edip Medineye snmak zorunda kald. Bir
kitle hareketine dnecek oluumun ekirdeini orada ina etti. lgili gen erkeklerle kadnlardan
oluan ve giderek byyen siyasi-din kadrosuna, ticari avantaj elde etmek isteyen tccarlar,
ganimet peindeki kabile reisleri, bar ve dzen zlemi eken ehirlilerle kyller de katld. MS
630da ordusuyla birlikte Mekkeye geri dnp zafer kazand ve Mslmanlar, orta-bat
Arabistan kontrolleri altna aldlar. Muhammed MS 632de ldnde kurduu hareket
dalabilir, l kabileleri arasndaki geleneksel saldrlar ve husumetler yznden
paralanabilirdi. Ama byle olmad, nk ilk iki halife (halefler) Ebubekir ile mer,
Arabistann iddet dolu enerjisini harici hedeflere yneltmeyi setiler: Pers ve Bizans (Dou
Roma) mparatorluklar.
Arap-slam ordularnn saldrlar yal imparatorluklar derinden sarst. Antik uygarlklarn
byk ehirleri domino talar gibi dmann eline dt MS 636de Suriyenin am, MS 637de
Irakn Ktesifon [Tizpon], MS 639da Msrn Babil-Kahire ve MS 642de yine Msrn
skenderiye ehirleri. lmnn zerinden daha 10 yl gemi olmasna karn Muhammedin
takipileri devasa bir Ortadou mparatorluu yaratmay baarmlard.
Hunlarla Gotlarn iki yzyl nce Avrupada yaptklar gibi Araplar da yal imparatorluklarn,
o kadar azamet ve gsterilerine karn kof olduunu grdler. Pers ve Bizans, yzyllar boyunca

byk ve sonu vermeyen savalarda arpmlard. Bunlardan MS 613-628 arasnda yaanan en

sonuncusu, her ikisini de bitap drm, hazinelerini boaltm, insan kaynaklarn tketmiti;
vergiler, zorunlu askerlik ve msadereler insanlar canndan bezdirmiti.
mparatorluklarn tahkimatlar, zrhl savalar ve gelimi silahlar vard. Araplarn l ve
devesi vard. Arap l kuzeye doru ilerler, batda Suriye ile douda Irak arasnda kum ve
akldan oluan bir knt meydana getirir. Bu ssz topraklarda en nemli ey devedir ve
develere binmi ordular, denizdeki gemiler gibi ilerleyebilir. Araplar, ln derinliklerinden
birdenbire ortaya karlar. Hafif tehizatl ve olduka hareketli bir ekilde saldrdklarnda,
karmak manevralarn kaldrd toz bulutu iinde kendilerine kar konulandrlm, saflar sk
piyadeler ile koum atlarndan oluan hantal ordular yok ederler.
Suriye ile Irakn ask suratl kylleri, efendilerinin yenilmesine aldrmadlar. Araplar
sklkla kurtarc olarak karladlar. Eski toprak aalarnn ou kap gitti. Vergiler drld.
Musevilie, Hristiyanla ve Pers Zerdtlne hogr gsterildi; birou ok gemeden slam
dinine geti. Arap ynetimi genellikle bir nebze de olsa daha iyi bir yaam anlamna geliyordu.
Arap fetihleri devam etti. Kuzey Afrika sahilini sprp geen ordular, Libya, Tunus, Cezayir
ve Fas ele geirdikten sonra Akdenizi ap spanyay igal ettiler tmyle fethedilmesi MS
711i bulacakt. Dier ordular douya doru ilerlediler: Kabil, MS 664 gibi erken bir tarihte
slam ordularnn eline geti.
slam ordularnn ilerleyii, tarihteki asker fetih seferlerinin en kapsaml, ani ve dntrc
olanlarndan biriydi. Ama dnyay dntrrken fetihiler kendilerini de dntrdler; her iki
sre de son derece elikili ve ihtilaflyd. l insanlar (gebeler, tccarlar ve aknclar), nce
Ortadou ile Kuzey Afrikann tesine aldlar ama antik uygarlklarn zenginliklerini miras
aldktan sonra bu sefer kendi ilerinde hrnla, katliama ve i savaa gmldler.

Ortaada israf:
Thanjavurdaki Byk Tapnak
(Tamil Nadu, Hindistan)

ORTAA DNYASI
ykl. MS 6501500

Modern kapitalizm Avrupada dodu. lk defa 15. yzylda ortaya kt ama kkenleri ok daha
eskiye uzanr. Kapitalizmin neden Avrupada ortaya ktn anlamak iin kitabn bir blmn
bu konuya ayrmak gerekecektir. Ama buna deinmeden nce baka bir soruyu yantlamalyz:
Tarihin o dneminde neden kapitalizm dnyann baka yerlerinde gelimedi?
Bu blmde, yaklak olarak MS 500-1500 arasndaki bin yllk dnemde Ortadou, in,
Sahraalt Afrikas, Kuzey-Gney Amerikada neler yaandn gzden geireceiz. Byk kltrel
baarlarna karn bu blgelerdeki uygarlklar, iktisadi ve toplumsal gelimeleri nndeki
almaz engellere toslamtr.
Antik alarn Tun ve Demir Devri imparatorluklar gibi Avrupa haricindeki Ortaa
imparatorluklar da, artn denetimini tekeline alp retken olmayan yerlere sarf eden gl
ynetici snflarn kontrolnde idi. Teknoloji retimin deil savan emrine verilmi, insan
yaratcl bastrlmadysa bile krletirilmiti. Bundan trdr ki yaklak olarak MS 1500den
itibaren yaylan tccar kapitalizminin dinamik kuvvetleriyle karlatklar zaman Asya, Afrika,
Kuzey-Gney Amerika toplumlar, Avrupallarn silahlarna, mikroplarna ve eliine yenik
deceklerdi.

Abbasi Devrimi
Arap fetihleri, Atlantikten Afganistana kadar uzanan topraklarnn kontroln Arap
yneticilerle onlarn sava maiyetlerinin kontrolne vermiti. Bizans Suriyesinin, Sasani
Iraknn ve Vizigot spanyasnn zenginliini ele geirdiler. Bylesine bir g ve zenginlik
birikimi, l kabilelerine ve kervan ticaretine dayanan toplumsal dzeni artk srdrlemez hale
getirdi.
slam mparatorluu, Muhammedin lmnden sonra ilk halife olan Ebubekirin nderliinde
btnln korudu ama ikinci halife mer MS 644te, nc halife Osman MS 656da ve
drdnc halife Ali MS 661de ldrldler.
MS 658-661 krizi, nemli bir dnm noktasna iaret ediyordu. Ali, i savan ardndan
halifelii kaybetti ve katledildi; stelik 19 yl sonra olu Hseyin de ayn kaderi paylat.
Hanedanlk mcadelesinin galibi, Alinin katledildii yl am merkezli Emevi Hanedann kuran
Muaviye oldu.
Karanlkta braklan bu olaylar nemlidir. Ali, Peygamberin damadyd. Muaviye, bir
zamanlar Muhammedin ok yakn dostu olan, katledilen halife Osmann kuzeniydi. slamc

siyasi-din sekinler kesimi kendi iinde blnd. Bu yara bir daha iyilemedi. Osman ile
Muaviyenin bugnk Snni Mslmanlarla, Ali ile Hseyinin de gnmz iileriyle dorudan
ba vardr. Emeviler, imparatorluun meyvelerinden faydalanmak istiyorlard. Ali ile Hseyinin
yolundan gidenlerse, ilk dnem slamnn safln korumak istediler. Ksmen snfsal bir ayrma
olan Snni/ii blnmesi gnmzde bile bu zelliinden izler tar.
Emeviler bir yzyl boyunca iktidarda kaldlar, imparatorluu bir arada tuttular, eski
uygarlklarn zenginlik ve becerilerini kullandlar. Arap dnyas zengin sulamal tarmn, gelimi
ehir zanaatlarnn, dinamik bir bankaclk sisteminin yan sra gl bir ilim, edebiyat ve sanat
geleneinin keyfini yaad. Bat dnyasysa Karanlk alar yayordu.
Emevi mparatorluunu gsz dren iki eliki nihayetinde sonunu da getirdi. lk olarak,
Arap dnyas corafyas ok sayda doal ekonomik birimi iinde barndryordu ve bunlarn her
birinde, kendine zg karlara sahip ayr ayr ynetici snflar geliiyordu. Merkezden uzaklk,
Emevi ynetiminin etkinliini snrlyordu. amdaki ordularn Badat, Kahireyi, Tunusu ve
Fas kontrol etmesi nasl beklenebilirdi ki?
kinci olarak Emeviler, ilk slami fetihleri gerekletirip ardndan Suriyenin eski ehirlerine
yerlemi sava Arap soylularn temsil ediyordu. Saraylar yaptrp mimariye ve lks mallara
para saan bu sekinler, asker birliklerin daim olarak bulunduu ehirlerde ikamet eden,
vergiden muaf tutulan ve geimleri ganimetle haralardan karlanan aylklara bal Arap
askerlerinin desteini alyorlard. Kk ve asalak nitelikteki Emevi ynetici snf, askerlikle
balantl avantaclardan oluan dar tabana dayanyordu.
Yine de ekonomi hzla byyordu. Eski imparatorluklar arasndaki savalar tarlalar
mahvetmi, ticareti aksatm ve hem vergi gelirlerini hem de insan gcn kurutmutu. Pax
Islamica [slam Bar], tarmla ticaretin yeniden serpilmesi, ryerek ii boalan eski ehirlerin
birer ticari g merkezine dnmesi, tccar ve zanaatkr snflarn sayca, maddi olarak ve
girikenlik asndan glenmesi anlamna geliyordu. Yeni bir devrimin toplumsal kkleri ite
burada yatyordu.
Birok kiinin din deitirerek slam semesi Emevi Devletinde mali soruna yol at, nk
Mslmanlar vergiden muaf tutuluyordu. Devletin zm, yeni bir ikinci snf Mslmanlar
kategorisi yaratmak oldu: Din deitiren ve mevl denilen bu insanlar, Araplara tannan
ayrcalklardan faydalanamyordu. Arap-slam toplumunda bireysel ykselmenin nne engel
konmu oluyordu.
MS 8. yzyln ortalarna geldiimizde Araplar, saylar giderek artan ehir merkezli Mslman
tccar ve zanaatkr kitlesinin dedii haralarla yaamn srdren, kk bir asker kkenli
soylular kesimiydi. Bu kitle, iilerin yan sra daha radikal Hariciler ve eitli kurtarc mehdiler
(kendisine rehberlik edilenler) gibi muhalif slamc gruplar dinlemeye hazr bir kesim oluturdu.
Muhalif hareketlerden hibiri, Emevi Devletinin iktidarn sarsacak kadar gl deildi. Arap
ynetici snfnn kendi iindeki frsat ayrma burada belirleyici oldu.
Muhammedin soyundan gelen Ebul-Abbas [Seffah], Irakta gizli bir taraftarlar a kurdu,
eitli muhalif gruplarn liderliini stlendikten sonra iktidardaki hanedan devirmek iin bir
ayaklanma balatt. Emeviler yenildi ve Badat bakent olarak seen yeni Abbasi Hanedan MS
750de kuruldu. ktidar daha geni tabanl ve daha kapsayc olan, devlet grevlileri, tccarlar ve
slam aydnlaryla ulemasndan oluan ehirli bir sekinler kesimine gemi oldu. Arap etnik
kkenden gelme ve sava stats nemini byk lde yitirdi. Tarm, ticaret ve ehirler

gelimeye devam etti.

Yine de erken dnem slam imparatorluunun iki elikisi ok gemeden kendini daha youn bir
ekilde yeniden gsterdi. ehirler slami hayatn merkeziydi ama bunlar byk lde kendi
kendine yeterli ve bamszd; ehirli sekinler, tarmla, ticaretle, zanaat retimiyle, din usullerle
ve dzenin muhafazasyla megul oluyordu. lgileri dar bir alanla snrlyd.
te yandan Abbasi halifeleri, gerek imparatorluklarnn snr hatlarndaki ayrlk hareketlerin,
gerek sekinler arasndaki honutsuz hiziplerin darbe giriimlerinin, gerekse din mezheplerin ya
da smrlen krsal nfusun nayak olduu aadan ykselen isyanlarn tehdidi altndaydlar.
Varln bu nedenle toplumun dnda ve zerinde srdrmek zorunda kalan erken dnem slam
devleti, iktidardaki hanedan idame ettirmek iin gereken asker kaynaklar biriktiren bir
mekanizmadan ibaret hale gelmiti. Ortadou toplumunu oluturan kitleyi, kendilerini yneten
erken dnem slam devletinden derin bir uurum ayryordu.
Emeviler, saraylar ina edip lkse boulmu bir yaam srerek zaten kendilerini sivil halktan
soyutlamlard. Abbasiler, bunu daha da ileri tadlar. Badatn ehirli sekinlerine tabi
olmaktan kurtulmak zere Samarrada, Dicle nehrinin kysnda muhteem bir yeni saray-ehir ina
ettiler. MS 836-842 arasnda ina edilen ilk saray, Ortaa Avrupas saraylarndan ok daha
bykt. Buna ramen, 40 yllk zaman diliminde ayn lekte iki saray daha ina ettiler.
Orduyu eski Arap kabileleri yerine Samarrada konaklayan ve esasen Orta Asyal Trklerden
oluan paral askerlerin oluturmas, Abbasi devletinin toplumla balarn iyice zayflatt. Sarayn
ve ordunun masraflar, bata gayrimslimler olmak zere halktan alnan vergilerle karlanyordu.
Bu arada slam toplumunun kabileleri ve ehirleri, gl yerel kimlikler ve ideolojiler gelitirdi.
Her ne kadar slam, Araplarn ynettii dnyada tek ve her eyi kuatan bir mensubiyet anlay
yarattysa da, devletle toplumu birbirine balayan gl balardan sz edilemezdi. Bu durum,
Abbasi devletinin istikrarszln aklar.
9. ve 10. yzyllarda slam mparatorluunun birlii paraland: ok gemeden Kahirede
Ftm Hanedan, spanya Crdobada [Kurtuba] Emevi Hanedan ve baka yerlerde de bamsz
ya da yar bamsz ok sayda kk ynetici, rakip olarak Abbasi halifesinin karsna kt.
Gerek bu ynetim birimleri arasnda, gerekse bu birimlerin kendi iinde yaanan atmalar,
devlet iktidarnn maliyetini artrd, devlet hazinelerini kuruttu ve erken dnem slam
yneticilerini daha da gsz drd. 11. yzylda Abbasi halifelii fiilen kt. Halifenin, Orta
Asyadan gelen taze glerle iyice kuvvetlenen ve din deitirip slama geerek meruiyet
kazanan Seluklu Trklerinden oluan paral askerleri, iktidar ele geirdi.
Devletin kendi paral askerleri tarafndan ele geirilebilmesi, onun toplumsal kkenlerinin ne
kadar zayf olduunu gsterir. Saraylarn, askerlerin ve hanedanlk savalarnn giderlerini
karlamak iin dedikleri vergiler yznden giderek yoksullaan geni halk kesimleri, iktidardaki
rejimlerin hibirine scak bakmyordu. stelik blgenin bir aznlklar mozaii yapsn
srdrmesi, siyasi gerilimleri kolaylkla etnik ve din farklara dayanan direnilere
dntrebiliyordu.
11. yzyln sonuna gelindiinde Ortadou, zayf ve halk desteinden yoksun rejimler arasnda
blnm bir blge olmutu. Kasm 1095te Fransa Clermontta yapt konumada Papa II.
Urbanus, Batl feodal sekinlere, Doudaki din kardelerinizin yardmna kounuz ars
yaptnda, bu blnmlk yznden Ortadou feci bir bedel deyecekti. Hal Seferleri
balamak zereydi.

Hindular, Budistler ve Gupta mparatorluu

M 3. yzyln sonlarnda Hindistann Maurya mparatorluunun k ile MS 4. yzyln
balarnda Gupta mparatorluunun ykseliini yarm binyl akn bir sre ayrr. Bu arada geen
zamanda yaanan iktisadi ve toplumsal deiim, emperyalizmin temellerini deitirdi.
Tarm geliti: rn eidi artm, sulama sistemli kullanlmaya balanm, olduka rgtl ve
dzenli kyl topluluklar ortaya kmt. Ky en nemli idari birimdi. Kyllerin evleri,
arazileri, sulama sistemleri (esasen su depolama hazneleri ya da su kuyular), bykba hayvanlar
iin itlerle evrilmi alanlar, orak topraklar, kyn ortak meralar, ky civarndaki ormanlar,
kyn topraklarndan geen akarsular, ky tapna ve tapnan arazileri, l yakma yeri ve
elbette hem ya (sulanan) hem kuru ekili tarlalar, bu idari birimin parasyd. Yerel
meselelerle, ky konseyi, ky mahkemesi ve kimi zaman da ky meclisleri ilgileniyordu.
Ticaret de serpilmiti. Hindistanl tccarlar, bir tarafta Arabistan, Bat Asya ve Akdeniz ile,
dier tarafta in ve Gneydou Asya ile balar kurarak kresel pazarla btnlemilerdi. Dokuma
rnleri, madenler, kymetli talar, baharatlar, tuz ve egzotik rnler, alnp satlan metalar
arasndayd. mlekiler, dokumaclar, dkmcler, mimarlar, mhendisler, duvarclar ve
msrdan fildiine kadar ticareti yaplabilecek her trl metann alm-satmyla uraanlar vard.
Byk miktarlarda sikke darp ediliyordu. Bankaclk ve para dn verme, sradan bir uygulama
haline gelmiti. Limanlar ve ehirler durmakszn geliiyordu. Aynen ky topluluklar gibi
tccarlarla zanaatkrlar da olduka rgtlydler. Loncalar, birlikler ve kooperatifler hem
alma kurallarn, hem de retilen mallarn kalite ve fiyatlarn belirliyor, yelerine refah ve
gvence salyordu.
Ticaretin bymesi hem Budizmin yaylmasn kolaylatrd, hem de bu inancn havarilerini
dinleyecek geni bir kitle yaratt. Sekinlerin (hanedanlarla ba olan yneticiler, toprak sahipleri,
rahipler ve askerler) dini olan Hinduizm, kast ve devleti temel alan, znde duraan ve
geleneksel bir dzeni savunuyordu. Rakip idari yaplara blnm, snfsal atmalarla dolu ve
militarist bir toplumun diniydi. Bunun aksine ticaret, toplumsal snrlar delip geiyor, toplumsal
ayrmlar eritiyor ve yeni toplumsal gerekler yaratyordu. Ticaretin buyruklar, kastn ve devletin
buyruklaryla eliiyordu. Ticaretin ruhu, ideolojik ifadesini Budizmde buldu.
Buda (Aydnlanm Olan), kastn terk edip derin bir din deneyimden gemi ve hayatnn
geri kalann yeni felsefesini yaymaya vakfetmi, asl ismi Siddhartha Gautama (yaklak M 563483) olan Hindu asll bir sava prensti. nsan iin gerek mutluluun ve tatminin, doal ve
toplumsal dzenleri kabullenip, her eyin srekli deiim halinde olduunu kavrayp, gndelik
hayatn hengmesinin tesinde ruhani i huzura kavumak olduu dncesi, retisinin zn
meydana getiriyordu.
Budizmin radikallii onun evrenselliinde, mlkiyet, rtbe ve stat gibi statko zelliklerini
grece nemsiz grmesinde yatar. Bir amac olan, ahlakl ve herkese ayn lde ak bir hayat
tarzn tembih eder. Tm byk dinler gibi Budizmin de zgn mesaj, zorlu toplumsal gereklerle
temasa getiinde yozlamtr. Yine de yalnzca tccarlar, zanaatkrlar ve ehir halk iin deil,
antik ve Ortaa Hindistannda Hindu sekinlerinin snfsal kurbanlar arasnda da cazibesini
koruyacaktr.
Kyler, ehir loncalar, Hindu ve Budist tapnaklar, Hindistan sivil toplumuna, Mauryalar
ynetiminde sahip olmad bir biim ve ierik kazandrd. Kimi zaman Klasik Dnem (yaklak
MS 300-700) denilen bu yeni toplumsal-iktisadi dzen, bunun zerine kurulan Gupta

mparatorluunu hem ekillendirdi hem de snrlandrd. mparatorluk, birbiri ardna iktidara

gelen sava kral tarafndan kuruldu: I. andra Gupta (yaklak MS 320-335), Samudra Gupta
(yaklak MS 335-375) ve II. andra Gupta (yaklak MS 375-415). Maurya mparatorluu gibi
zengin Ganj Vadisinde doan Gupta mparatorluu, bakenti Patnadan nce kuzey Hindistann
ovalar boyunca, ardndan orta Hindistann Dekkan blgesine ve sonunda da gney Hindistana
yayld.
Gupta mparatorluu asalak bir idari yapyd. Devlet altyaps, toprak sahiplii ile hara
demenin bir karmyd. Birok devlet grevlisine toprakla deme yaplyordu: Kendilerine
tahsis edilen ve sklkla vergiden muaf olan mlklerin karlnda idari ya da asker hizmetler
sunuyorlard. te yandan kyller, elde ettikleri mahsuln 1/10 ile 1/6s arasnda deien bir
arazi vergisi dyorlard. Gupta devletinin militarizmini ayakta tutan bu artkt. Elbette kyllerin
gznden bakldnda fuzuli bir harcamayd.
te yandan, sivil toplumun kuvveti, devletin artk biriktirmesini snrlyordu. Yerel prensler ve
kabile reisleri, Gupta idaresinde dikkate deer zerklie sahiptiler. Devlet grevlileri, feodal
arazi sahipleri olarak ilev gryorlard. Kyllerin ky heyetleri ve meclisleri, tccarlarla
zanaatkrlarn ehir loncalar ve tapnaklar vard. Gupta merkeziyetilii dolaysyla
tamamlanmamt. mparatorluun idari altyaps sd ve devlet birikiminin ana damarlar
tkalyd. Sonu olarak, basn altnda kaldnda Gupta militarizminin kabuu kolayca paraland.
Gupta Hanedan, egemenlii altndaki geni topraklar yalnzca bir yzyl koruyabildi.
Ardndan, MS 6. yzylda imparatorluk grece ksa denilebilecek bir srede dald. Hindistan
bir imparatorluk hanedan altnda birletirmeye ynelik ikinci giriim, ilki gibi krlgan ve ksa
mrl oldu. Orta Asyadan kp geleneksel akn yollarn izleyerek Hinduku Dalarn ap
ndus Vadisine, kuzeybat Hindistana giren bozkr gebeleri (Hunlar), kn katalizr oldu.
Ama Gupta mparatorluunun ok kolay paralanmas, onun ne kadar zayf olduunu aka
gsterir.
Hindistan bir kez daha ok sayda idari yapya blnd. Binyllk bir sre boyunca, srekli
birbirleriyle didien, sklkla da savaa tutuan deiken bir rakip gler mozaii olarak kald. Bu
dnem boyunca, rakip hanedan devletleri ile ky, retim ve ticaret dnyas arasnda balantlar
zayft. Toplumun zerinde yer alan, bir asalak gibi ona yapan ve rettii artktan beslenen ama
aslnda ondan kopuk bir devletti bu. Asker rekabet, devletleri birikim yapmaya ve baskc olmaya
zorluyordu. Ama hibiri dmanlarn yenip yeni bir imparatorluk kuracak kadar asker g
toplayamyordu.
Toprak sahiplerinin, tccarlarn ve kyllerin direnci de ok bykt. te yandan sivil toplum,
asker altyapnn yk altnda eziliyordu. Bunun sonucunda ticaret geriledi ve ilerlemenin hz
yavalad. Toplumun feodallemesi sz konusuydu. Kast sistemi katlat. Sekinlerin kltr,
mistik [gizemsel] ve skolastik bir hal almt. Kyler, ie kapanm ve tutuculamt. Hindistann
byk dinlerinin paylat dngsel zaman teorileri, tarih bir gerei ifade ediyordu. Devletle
toplumun ayrl ve her birinin elikili talepleri, Hint Yarmadasn ekonomik amazn tuzana
drmt.

in Tarihinin Dner Kaps

in tarihinde bir ilk olan Chin mparatorluunun kurulmas devrimci bir eylemdi. Tun
Devrinin ang Hanedan (M 1523-1027), yalnzca kuzeybat inin Sar Nehir blgesinde

hkm srd. Demir Devrinin u sekinleri (M 1027-221), fiil olarak merkez bir
imparatorlua asla sahip olmad. Savaan Devletler dneminde (M 403-221), dokuz-on farkl
devletin iktidar mcadelesine tutumasyla birlikten tamamen uzaklald.
Dolaysyla, ilk defa inlileri gerek bir milli birlik etrafnda toplamak, tarihin grd en
byk ve en acmasz fatihlerinden biri olan Chin kral i Huang-tinin baarsyd. Kurduu
hanedanlk, M 210da lmesinin ardndan fazla mrl olmad ama imparatorluk, u ya da bu
hanedanln idaresi altnda tekrar tekrar kuruldu. Hindistanda imparatorluk istisnai bir durumdu
ve rakip idari birimlere blnme deta kural haline gelmiti. inde, M 221den sonra tam tersi
geerliydi. Bu farkn sebebi neydi?
Hindistan ve inin her ikisi de karma feodal-hara sistemleriydi; sekinlerin geimi, ksmen
toprak sahipliiyle, ksmen de (vergi gelirlerinden denen) devlet grevlisi maalaryla
salanyordu. Ama denge bu iki rnekte farklyd. Hindistanda yerel yneticiler, toprak sahipleri
ve tccarlar karsnda imparatorluk devleti zayft; sonuta, bask altnda kalnca kolayca kt.
Maurya (yaklak M 321-180), Gupta (yaklak MS 320-550) ve Babr [Hint-Mool] (MS
1526-1707) mparatorluklar, uzun savaan devletler dnemleriyle birbirlerinden ayrlan ara
imparatorluk dnemleriydi. in tarihinde, sahnenin hkimi birbirlerini takip eden imparatorluk
hanedanlardr: Han (M 206-MS 220), Sui (MS 581-618), Tang (MS 618-907), Song (MS 9601126), Yuan ya da Mool (MS 1279-1368), Ming (MS 1368-1644) ve Manu (MS 1644-1912).
1800e kadar geen iki binyllk dnemde Hindistan bu srenin yalnzca drtte birini birleik bir
devlet olarak geirirken, inde bu oran drtte idi: Belirleyici bir fark.
inde merkez imparatorluk devleti ok daha zalim, gl ve baarl bir smrcyd. Bunun
sonucu oldu. lk olarak, daha gvende olduundan fazla militarist deildi. kinci olarak, mevcut
artktan daha byk bir pay alp asker ihtiyalar snrl olduundan, retkenlii artrp vergi
tabann geniletecek kamu altyap yatrmlar yapabiliyordu. nc olarak, iktidar dier
toplumsal kuvvetlerce snrlanmadndan ar smrc olma eilimindeydi.
inde gemi seferlerine elverili birok nehir vard. Bunlar devasa kanallarla birbirine
balanarak 80.000 km uzunluunda bir nehir ebekesi yaratlmt. ini hem yurtii hem de
denizar ticarete aan bu durum, tccarlara geni bir piyasaya ulama frsat sunuyordu. Bu ise
zirai ve snai retimi zendiriyordu. Bir dizi teknik yeniliin desteiyle gemi yapm gelime
gsterdi. inliler, 1000 kiiyi tayacak kadar byk gemiler yapyordu. 11. yzylda demir
retimi, Britanyann 18. yzyldaki retiminden fazlayd. inliler, Avrupallardan 240 yl nce
barutu kefetmi, 500 yl nce matbaacla balam ve porselen retimine 700 yl erken
balamt.
Ortaa ininde mega-ehirler vard. Song Hanedannn bakenti Kaifeng, bugn Parisin
kapladnn 12 kat bir alana sahipti. Hangzhou ehri, Londra nfusunun 100.000in altnda
olduu bir zamanda 1,5 ile 4 milyon aras insan barndryordu.
ehirler ok byk olabiliyordu ama bamsz g merkezlerine dnmeyip merkez devlet
grevlilerinin kontrolnde kaldlar. Tang Hanedannn bakenti angan, o dnemde
imparatorluun ekonomi ve kltr merkeziydi. Bir milyon nfusuyla byk bir ticaret ehriydi.
Ama imparatorluk saraynn ve devlet dairelerinin glgesinde kalmt; halkn oturduu,
duvarlarla evrili ve dikdrtgen bloklardan oluan bir a eklinde planlanm yze yakn
mahallenin kaplar geceleri kilitleniyordu.
Bir snf olarak tccarlar iktidar peinde deillerdi. Oullarn okutup, onlarn zel mandarinler

snfna (geni ayrcalklara sahip brokrat sekinleri oluturan, eitimli devlet grevlileri)
katlmasyla kiisel ykselmeyi arzuluyorlard. Mandarinler ise krsal arazilere sahip olmak
istiyorlard. in ynetici snfnn toplumsal ideali, tccar burjuvazi deil soylu devlet grevlisi
olmakt. Bu, merkez imparatorluk devletinin sivil toplum zerindeki hkimiyetinin lsdr.
Legalizm ile Konfysln ideolojik stnl de devletin gcne ahitlik eder. Legalizm,
herkesin iyiliinin temelinde devletin sorunsuz ilemesinin yattn ve devlet grevlilerinin de bu
ileyiin somutlam hali olduunu savunur. Biroklarna gre bu ok kabayd. darecilerin
yozlam ve yetersiz kiiler olmayacann ne garantisi vard? inli filozof Konfys (M 551479), buna bir yant sundu. Bir soylunun olu olup Savaan Devletler dneminde Lu devletinin
tannm bir devlet grevlisi ve filozofu olan Konfys, gelenee ve toplumsal dzene sayg
gsterilmesini tlyor ama drstln, vicdanl davranmann ve nefsine hkim olmann
nemini de vurguluyordu.
Ne var ki baka yerlerde olduu gibi imparatorluk toplumunun elikileri ve basks, daha
radikal felsefeleri dourdu. Taoizm, agzlle, iddete ve lkse bulanp lekelenmi dnyadan
vazgemesini tavsiye ediyordu insana. Ahenk ve gnl ferahl, kart yin-yang kuvvetlerini
dengede tutmaya balyd. Budizm de etkiliydi ve nihayetinde inde Hindistandan daha ok
taraftar toplad. Toplumsal snflara boyun edirme konusunda, halinden memnun devlet
grevlilerinin yavan ideolojilerinden daha zengin bir manevi destek sunuyor gibiydi. in,
mandarinlerin idealize ettikleri ahenkten bir hayli uzakt. Kyllerin hayat, Kuzey inin tahl
yetitirilen topraklarnda ya da orta in ovalarnn pirin tarlalarnda sonu gelmeyen ar iilikle
geiyordu. Devlet grevlileri ve yerel toprak aalar, rnn yarya kadarn alyordu. htiyat pay
diye bir ey kalmyordu neredeyse. Hasadn kt gemesi, milyonlarn alk ekmesi demekti.
in Seddi, binlerce kilometrelik kanallar, imparatorluk saraylar, yksek surlarla evrili
ehirler, bunlarn hepsi kyllerin smrlmesine dayanyordu. rgtsz olduklarndan kyllerin
sesine kimse kulak vermiyordu ve inin krsal kesimlerinde fke iten ie birikiyordu. Ard
ardna patlayan byk kyl isyanlar, in tarihine dnem dnem damgasn vurmutur. Chin,
Han, Tang, Yuan, Ming ve Manu, bu hanedanlarn hepsi halk isyanyla devrilmitir. syanlar skt
ama ou baarsz oluyordu. Bir hanedann isyanla devrildii oluyordu ama aslnda daha genel
bir krizin sonucu oluyordu bu kimi zaman yabanc glerin igali de ie karyordu ama devlet
grevlisi, toprak sahibi ya da tccar gruplarnn etkin muhalefeti her zaman iin iindeydi. Yine de
ana ykc kuvvet, tipik olarak kyl devrimi idi.
Ykc ama yapc olmayan. Yoksulluk ve zorbalk karsnda mitsizlie kaplan kyller, milis
gc kurarak vergi tahsildarlarn kovuyorlard. Ama ardndan dalp kylerine geri
dnyorlard. Krsal kesimin drt bir yanna dalm, kendilerini tamamen ailelerine ve
tarlalarna adam, gndelik hayatlarnn dndaki dnyadan byk lde bihaber ve yaltlm
bir snf olarak kendi kafalarna gre alternatif bir devlet yaratamyorlard. Bu durumda kyllerin
amac, kt imparatorun yerine iyi imparatoru geirmekle snrl kalyordu. Devrimci liderlik
sunabilecek ehirli bir snfn (burjuvazi, aydnlar ya da proletarya) yokluunda, kyl isyanlar
bundan daha ileri gidemiyordu.
Siyasi devrim, toplumsal dnme yol amyor, tek yapt bir hanedann yerine bir dierini
geirmek oluyordu. in tarihi iki binyl boyunca bir dner kapyd. Bu durum, baka bir dnyayla
temasa geip, imparatorluk sistemini btnyle ykmaya yetecek kadar kuvvetli bir dizi oka
maruz kalncaya dein deimedi.

Afrika: Sr obanlar, Demirci Ustalar ve Ticaret Devletleri

Avrasya, doudan batya genilii 9.600 kmyi bulan devasa bir anayoldur. Binlerce yl
boyunca insanlar ve fikirler, bu anayol ve ona bal yollar arasnda gidip gelmitir. Avrasya
doudan batya uzandndan izlenecek yollar, blgenin benzer iklim kuaklarna gre biimlenir.
zellikle de Avrasya bozkrlar, Orta Avrupadaki Karpat Dalarndan Pasifik Okyanusuna
kadar neredeyse kesintisiz devam eder. Bu byk koridordan Aryanlar, Hunlar, Trkler ve
Moollar gelmitir. Yan yollardan Yunanllar, Keltler, Gotlar ve Slavlar etrafa dalmtr.
Tccarlar, aknclar ve yerleimciler, Avrasyann birok gzergh boyunca fikirleri tadlar.
Bir yerde ie yarayan bir ey, benzer iklim kuaklar sayesinde baka yerlerde de ie yaryordu.
Tarm Devriminin getirdii ou ey (arpa, buday ve pirin; sr, koyun, kei, domuz ve tavuk),
baka yerlere aktarlabiliyordu.
Afrika farklyd. Afrika, kuzeyden gneye 6.500 km boyunca uzanan bir ktadr. Bu gzergh
boyunca byk engeller alr ve farkl iklim kuaklarndan geilir: Kuzeyden gneye ilerlerken
yolumuza srasyla ky ovas, l, savana, tropik orman, savana, l ve yine ky ovas kar.
Hareketi engelleyen l ve orman, iftilere aman vermez. Ayrca hastalk da vardr (zellikle
de insanlarla hayvanlarn kanyla beslenen ee sineinin tad). Tm eitliliine ve
egzotizmine ramen Afrika faunasnda, saban ekecek kadar gl ve hastala direnli yk
hayvanlar yoktur. Corafya, Afrikann Avrupadan daha farkl gelieceini belirlemitir. Kstlar
daha fazla, frsatlar daha azdr. Afrikallar da Romallar, Araplar ve inliler gibi byk sanat,
mimarlk ve mhendislik becerilerine sahiptiler ama fiziksel engeller, onlar byk imparatorluk
uygarlklar kurmaktan alkoymutur.
iftiliin geliimi yava ve dzensizdi. Sahraalt Afrikas, Nil Vadisinin ya da
Mezopotamyann, ndusun ya da Ganjn, Sar Nehirin ya da Yang-enin dengi deildi; bir
imparatorluu besleyecek byk tahl ambarlar yoktu. te yandan, Sahrada bulunan eskiden
kalma maara resimlerinde, sr gden ve iki tekerlekli araba kullanan erkekler grlr
kuzeyden gelen eyler. Yaklak olarak M 1000 ile MS 600 arasnda, Sahradan geen ticaret
gzerghlarnn Bat Afrikay Akdenize balamasyla blgenin dnm balad. Sahraalt
Afrikas, Akdenizde talebin srekli byd altn, demir, kle, tuz ve fildiinin ticaretini
yapyordu. Ticaret gzerghlarndan demirin nasl ileneceiyle ve sr yetitiriciliiyle ilgili
bilgiler geliyordu.
Bat Afrikann gelimesinde Nijer, ticari mallarla fikirlerin hareketi asndan hayati nem
tayan bir ikmal yoluydu. Batdan douya uzanan nehir, blge boyunca bir kavis izerek savana
ve ormandan geip kyya ularken, birok koluyla da nehir kkenli kltrn etkilerini Bat
Afrikann i blgelerinin derinliklerine tar.
Nijer boyunca grlen demir, sr ve ticaret, Nijeryadaki Nok kltrnn (yaklak M 500MS 200) temeliydi. Demir ileme burada yaklak M 450 gibi erken bir tarihte balamt ve
Afrikal demirci ustalar ok gemeden yeni tekniklerle biimlerin ncs olmutu. Ayn zaman
diliminde Afrikal mlekiler, gerek byklnde terracotta balar yapma konusunda sra d
becerilerini sergiliyorlard.
Akdeniz uygarl, Bat Afrikann geliiminde dolayl bir katalizr ilevi stlenmeyi srdrd
ve yksek deerli metalara olan talep arttka daha byk artklar biriktirilebiliyordu. Bu artklar,
nce ticaret ehirlerine, daha sonra da ticaret devletlerine zemin hazrlad.
Nijerin bir adas zerine kurulan MS 400-800 arasnn nemli ticaret ehri Jenne-Jeno, silindir

eklinde bloklardan yaplm 2 km uzunluunda bir surla evriliydi. Surlarn ierisi, yuvarlak ve
dikdrtgen biimli kerpi evlerle doluydu. Jenne-Jeno, Nijer Deltasn kontrol eden ve en parlak
gnlerinde Bat Afrikada 800 km boyunca uzanan bir alana hkmeden Gana Krallnn
parasyd. Araplar buraya Altn Diyar diyorlard.
Afrikann dier blgeleri de kendi uygarlklarn yaratmlard. Kuiler ya da Merovitler,
yaklak M 900-MS 325 arasnda Yukar Nilin (modern Sudan) ounu kontrolleri altnda
tutarak Msr, Yunan ve Roma tehditlerine ramen bamszlklarn korudular. Kuiler sonunda
Etiyopyallar tarafndan ykld. Kzl Denizin kk ticaret devleti Aksum, byyerek MS
50lerden itibaren Afrika Boynuzunun [Somali yarmadas] balca blgesel gc olmutu. Daha
sonra Etiyopya devleti, her ne kadar Araplarca bask altna alnsa da, Mslman blgesi haline
gelen bu corafyada, kayalara oyulmu harikulade kiliseleriyle nl bir erken dnem Hristiyanlk
adac olarak varln srdrd.
Ama ktann kltrel dinamosu Bat Afrika idi. Demir ile srn kta geneline yaylmas
buradan balad. Bu yaylmann zneleri Bantu dili konuan gmenlerdi. Bu halkn g
hareketleri, M 500den sonraki yarm binyllk srede Dou Afrikaya ve Gller blgesine,
ardndan takip eden yarm binyllk dnemde gney Afrikann derinliklerine ulat.
Antik ve Ortaa Afrikas, birleik ve eitsiz gelime denilen durumun u rneiydi. Avctoplayclar, sr obanlar ve kes-yak yntemiyle arazi temizleyen ekiciler bir arada yaadlar,
nk Afrika corafyas bu hayat tarzlarnn herhangi birinin hkimiyet kurmasna izin vermiyordu.
Dahas, d ticaretin etkisiyle Afrika, Ta Devrinden dorudan Demir Devrine atlad: arada
Tun Devri yaanmad.
MS 8. ve 12. yzyllar arasnda Arap etkisi yayld. Araplar, hem Sahra boyunca kuzey-gney,
hem de savana kua boyunca dou-bat istikametlerinde Bat Afrika ile ticaret yaptlar.
Timbuktu gibi ehirler Arap ticareti sayesinde zenginleti. Yine Araplar, Dou Afrika kys
boyunca, aralarnda Kilwann da bulunduu bir dizi ticari yerleim yeri kurdular.
Gerek yabanc etkiler, gerekse kendi halknn aa kan yaratcl ve dinamizmi Afrikay
bir kez daha deitirmiti. MS 1200-1750 arasnda Bat Afrikada ticaret devletleri (Mali, Hausa,
Benin, Kanem-Borno, Songhay, Akan/Aanti ve dierleri) birbiri ardnda ykselip gerilerken
Orta-Dou Afrikada ky ticaretinin tevikiyle Byk Zimbabve uygarl ortaya kt.
Nijer Deltasnn Benin uygarl, en kaliteli tun eyalar retiyordu nl tuntan kafalar, Nok
uygarlnn terracotta heykellerini akla getirir; gnmzde, Ortaa sanatnn en nemli
aheserleri arasnda saylrlar. Byk Zimbabve, mimarisiyle bilinir. Uzunluu 250, kalnl 5 ve
ykseklii 10 metre olan Byk Duvar, o dnemde Sahraalt Afrikasnn en byk yapsyd.
Byk Zimbabveli yneticilerin zenginlii, sr varlnn yan sra altn, demir, bakr ve kalay
ticaretine dayanyordu. Yap, Benin ve dier Bat Afrika devletleriyle aynyd. Corafi
snrlamalar, tarmdan elde edilebilecek art kstlyordu. Afrikann birok Kent Devriminin
hepsi ticarete bamlyd.
Afrikann toplumsal geliiminin ana izgileri, MS 1000den Avrupallarn geldii MS 15.
yzyla gelinceye kadar bakalarnn faaliyetlerine gre belirleniyordu. Corafya, Afrikay
baml konuma mahkm ediyordu.

Yeni Dnya mparatorluklar: Maya, Aztek ve nka

nsangiller, ilk kez Afrikada 2,5 milyon yl kadar nce ortaya kt; modern insanlar ise

yaklak 200.000 yl nce. Ama Kuzey-Gney Amerika ktalarna gelmeleri 15.000 yl nce gibi
ge bir tarihte olmutu. Afrika en yal, Amerika ise en gen ktadr. Sahraalt Afrikas ile KuzeyGney Amerika ktalarnda kurulan uygarlklar, onlar Avrasyadakilerden ayran temel belirgin
zellikleri paylarlar. Corafi engeller, her iki blgeyi de benzer ekilde snrlandryordu.
Kuzey-Gney Amerika, tm iklim kuaklarndan geerek kuzey-gney ynnde 16.000 km kadar
uzanyordu. Bu nedenledir ki ktann bir yerinde ie yarayan bir ey baka yerlerinde genellikle
ie yaramaz. Farkl ekosistemler farkl geim stratejilerini gerektirdiinden, iklim kuaklar
arasndaki kltrel mbadele, iklim kuaklarnn iindeki kadar deerli deildir.
Kuzey-Gney Amerika, bitki eitleri asndan olduka zengindi (dar, patates, balkaba,
fasulye ve manyok) ama evcilletirilebilir hayvanlar fazla deildi. Avrasya blgesi, sr, koyun,
kei, domuz, tavuk, kz, at, katr, eek ve deve gibi hayvanlarn vahi atalarna ev sahiplii
yapyordu. Bunlarn eti, st, yn, derisi kullanlyor; yk ekmede ve ulamda bunlardan
faydalanlyordu. te yandan, Kuzey-Gney Amerikada yalnzca lama, hindi ve hint domuzu
vard.
Afrika ile Kuzey-Gney Amerika arasnda nemli bir fark vard. Afrika, Avrasyadan kopuk
deildi ve Afrika kltr, Msrl, Romal ve Arap tccarlarn etkisi altnda geliim gsterdi.
Afrikann sr ve demiri Avrasyadan almas ok nemliydi; eitli madenlerle dier metalarn
retimi esasen d talebi karlamaya ynelikti. Kuzey-Gney Amerika, bu tr bir kltrel
donanma sahip olamad. Emek retkenliini artran bilgi ve tekniklerin kresel dei-tokuundan
uzak kalmt. Bunun sonucunda, Kuzey-Gney Amerikallarn tekerlei, demiri ve saban yoktu.
Bu kstlar, Kuzey Amerikada uygarln geliimini snrlandrd. Avrupallar geldiinde ou
Kuzey Amerikal ya st Paleolitik dnemin avc-toplayclar ya da Erken Neolitik dnemin apa
tarm yapanlar konumundayd. Proto-kent uygarlklar olarak grlebilecek Gneybatnn
Pueblo iftileri (MS 700-1350) ve Orta Mississippinin tapnak-hyk yapclar (MS 7001450) tarih sahnesinden oktan ekilmiti.
te yandan, Orta ve Gney Amerikaya gelen Avrupallar, btnyle ehirlemi ve ok daha
eski geleneklerin temsilcileri olan kaim uygarlklarla karlatlar Meksikada Olmek, Maya,
Toltek ve Aztek (M 1200-MS 1521); Peruda avin, Nazca, Moe, imu ve nka (M 900-MS
1532).
Amerika ktasnda uygarln Avrasyadan tamamen bamsz gelimi olmas, insanln ortak
biyolojik kimliinin en byk delilidir: Tm rklar ayn lde kltrel yaratcla sahiptir. te
yandan, Amerika uygarl ciddi kstlarla kar karyayd. Teknolojisi Ta Devri teknolojisiydi.
Altn, gm ve bakr yalnzca ss eyas olarak kullanlyordu. Tarm yntemleri Erken Neolitik
dneme zgyd; retkenlik dk ve artk snrl olduundan Amerika uygarl acmasz olma
eilimindeydi. Birikim sklkla ar smry ve iddete bavurmay gerektiriyordu.
Maya uygarl, Gney Meksika ile Guatemalada yaklak M 300-MS 900 arasnda varln
srdrd. Bu blge, kendilerini ilahlarla zdeletiren ve babadan oula geen krallklarn
ynettii rakip ehir devletlere blnmt. Mayalar, tatan yaplm piramitlerle evrelenmi,
saraylarla, tapnaklarla ve sunaklarla sslenmi meydanlardan oluan muazzam tren merkezleri
ina ettiler. Klasik Maya dneminde (yaklak MS 300-800), Tikal gibi tren merkezlerinin
byyerek 50.000 kadar kiiyi barndran orman ehirleri oluturmasyla gerek bir Kent Devrimi
yaand.
Mimarlk, heykel ve resim gelimiti. Obsidiyen ve yeim ilenerek kaliteli nesneler

yaplyordu. Yaz, astronomik gzlem ve takvim hesaplar da ileri dzeydeydi. Ama bu kltrel
baarlarn temelinde iftilerin ihtiyalar deil ynetici snfn din ve ideolojisi yatyordu.
Sanat ve bilim, militarist tanr-krallarn ve teokrasinin [dinerki] hizmetindeydi. Savalarn bir
amac da Maya tanrlarna kurban edilecek esirler bulmakt. Sanat eserlerinde kurbanlara, Maya
beylerinin huzurunda nasl ikence edildii tasvir edilir. Dar, fasulye, balkaba, krmz biber ve
(patates gibi) kk rnlerin ykseltilmi tarlalarda ekilmesi dhil olmak zere youn tarma
ramen Maya teknii ilkeldi. Saban ve hayvan gbresi yokluunda, toprak yorgunluu hep sorun
olmu olmal.
Olumsuzluklara ramen Erken Neolitik dnem ekonomisi, Kent Devrimini ve krallkla
ynetilen bir ehir devletler an ortaya kard. Ama Maya krallar ve rahipleri, asalaka
yaayan, deerli artn kayman alp bunu savalara, piramit inaatlarna ve varlklarna
meruiyet kazandran dini gizemcilie [mistisizm] harcayan bir kesimdi. Dier antik ve Ortaa
uygarlklar gibi Mayalar da sonunda kendi arlklar altnda ktler; sekinlerle devletin
toplam maliyeti, sistemin ekonomik temeli zerine giderek arlaan bir yk bindiriyordu.
Kuzeyden dalga dalga gelen barbar istilaclar, Mayalarn gerilemesiyle boalan jeopolitik
alana girdiler. En sonunda Toltekler, yaklak MS 950-1170 arasnda orta Meksikada hkimiyet
kurdular. Bunu, yeni bir blnme ve sava dnemi izledi. Bu kaostan doan Aztek uygarl,
nceki dnemin belirgin zelliklerini tayordu. lkel teknik ile emperyal arzular arasndaki
elikinin son derece acmasz sonucu gibi gzkyor mevcut bilgilerimizin ouna kaynaklk
eden spanyol yazarlarn, yerli uygarlna olduka hasmane yaklatklarn da dikkate almalyz.
MS 1345te bakentleri ve tren merkezleri Tenochtitlan kuran Aztekler, MS 1428-1519
arasnda geni bir imparatorlua hkmettiler. Aztek devleti, savalarla yksek rahiplerden
oluan ynetici snf ve byk profesyonel ordusuyla merkezlemi bir otokrasiydi. Anlald
kadaryla tebaa halklar asimile etmeye ya da retken teknikler gelitirmeye abalamamlard.
Toplanan haralar (altn, pamuk, turkuaz, ku tyleri, tts ve byk miktarda yiyecek),
Tenochtitlana gnderiliyordu. Yine ok sayda sava esiri, Byk Tapnakta kurban edilmek
zere bakente gtrlyordu Aztek gne tanrsna adak olarak sunulan esirlerin kalbi sklyor,
ardndan cesetleri merdivenlerden aa atlyordu.
Aztek mparatorluu, kaba bir asker emperyalizmdi. Acmaszl ve faydaszl, Erken
Neolitik dnem tekniine dayal bir Kent Devriminin kstlarn en u biimiyle ortaya serer.
Smr oran (ve bunu srdrmek iin gereken tedhi), mevcut artn yetersizliiyle orantlyd.
Aztek devletinin zorbal ve tebaa halkn yoksulluu, ayn elikinin iki yndr.
Perudaki nka mparatorluu, orta Meksikann Aztek mparatorluundan iki yzyl nce, MS
1197de genilemeye balad. Ama en geni snrlarna ulamas dieriyle ayn zamanda oldu (MS
1493-1525) ve Aztek mparatorluunun baz temel niteliklerini paylayordu. nka devleti, byk
profesyonel ordusu ve her konuda gndelik yaam kontrol etmeye alan idari brokrasisiyle
merkezlemi bir asker otokrasiydi. mparatorluun kalbinde, Cuzcodaki stun balar, ehri
koruyan Sacsahuamandaki kale ve Machu Picchudaki tren merkez gibi byk abidevi eserler
vard.
nkalar, ky ovas, yksek dalar ve sk ormanlarn karmndan oluan, uzunluu 3.200 km ve
genilii 515 km olan bir alan kontrol ediyorlard. zerinde ok sayda tnelin, kprnn ve geit
yolunun yan sra bir gnlk yolculuk mesafesine denk gelecek aralklarda devlete ait hanlarn
bulunduu, toplamda tahminen 40.000 kmyi bulan bir yol ebekesi ina etmilerdi.

Hem Aztek hem de nka imparatorluklar kural d rneklerdi. Orta Meksika ile And
Dalarnn Peru ksmnda yer alan Antika imparatorluklar, ynetici sekinleri, profesyonel
ordular ve abidevi yaplar ile Ta Devrine zg bir ekonomik temel zerine kurulmutu.
Ynetici snfn olaanst boyuttaki fuzuli harcamalar, halktan artn acmaszca ekilip
alnmasn gerektiriyordu. mparatorluk ynetimi, bu nedenle tedhie balyd. Tebaa halklar,
Aztek ve nka yneticilerinden nefret ediyordu. syanlar olduka yaygnd.
Sonu olarak, spanyollarn 16. yzyln balarnda blgeye gelmesiyle Aztek ve nka
imparatorluklar dalp yok oldular. Bu, basit bir yaklamla daha ileri bir toplumsal dzenin
stn asker teknii yznden olmamt: Sradan insanlarn, efendilerinin malubiyetini
memnuniyetle karlamasnn, hatta devrilmelerine bizzat katlmasnn da etkisi vard.

Ortaada israf: 13. yzylda bir feodal ngiliz valyesi

AVRUPA FEODALZM
ykl. MS 6501500

Binyllk bir sre zarfnda dnyann geri kalannda yaanan gelimeleri zetledikten sonra bu
blmde ayn dnemde Avrupada neler olduuna bakacaz. Neden? nk kapitalizmin ve
sanayi toplumunun kkenleri Ortaa Avrupasndadr. lei ve nemi bakmndan ancak Tarm
Devrimi ile karlatrlabilecek bu byk dnm, Avrasya topraklarnn kuzeybat snrlarnda
balad.
Yani yzyllar boyunca corafya, siyaset ve toplum arasnda cereyan eden karmak
etkileimlerin sonucuydu. Avrupallarn denizle ekonomik balantsna; beyler, vasallar ve
kyller arasndaki toplumsal ilikilere; tccarlarn, ehirlerin ve ticaretin rolne; feodal
zenginlerin sonu gelmeyen savalarna; Avrupann, savaan devletlerden oluan bir yamal boha
gibi ezel ve ebed paralanmlna; sradan erkeklerle kadnlarn paylarna deni artrmak
zere yrttkleri snf mcadelelerine dayanyordu.
Kapitalizmi ortaya karan bu etkileimlerin ve bir dizi konjonktrn anlalmas, neredeyse iki
yzyldr Marksist tarih yazmnn balca ura alanlarndan biri olagelmitir. Soruna hak ettii
ilgiyi gstermeliyiz.

Tarihin evrimleri ve Oklar

2. blmde tarihin nasl ilediini tartmtk. Ksa bir ara verip, imdiye kadar
anlattklarmzdan karabileceimiz genel derslerin bir ksmn daha gzden geirmek faydal
olabilir.
Tarih, evrimlerden ve oklardan meydana gelir. Tarihin evrimleri doay, yaam dngsn,
bymeyi, lm ve yeni bir yaam yanstr. iftilerin retim evrimleri ve ailelerin reme
dngleri buna rnektir. te yandan tarihin oklar, yeniliin dorusal ilerlemesi, evrim ve kimi
zaman da devrim demektir toplumsal dnyamz bunlar sayesinde belli aralklarla dnme
urar.
Tarih her ikisinden meydana gelir. Doa, toplum ve insanlk her zaman kendisini yeniden
retmelidir; bunun tek alternatifi yok olmaktr. Yaptklarmzn ou, ister istemez tekrarlanan ve
tahmin edilebilir eylerdir. Ama tarih asla kendini tmyle tekrar etmez. Her tarihsel konjonktr
biriciktir (Konjonktr ya da vaziyet derken ilgili ekonomik, toplumsal ve politik olaylarn
gerekletii tarihsel zamann ve corafi uzamn zgl bir ann kastediyorum). Her konjonktrn
biricikliini aklayan ey, sreklilik (tarihin evrimi) ile deiimin (tarihin oku) bileimidir.
Ama bir konjonktrden dierine ok nemli derece farklar vardr. Tarihin evrimi baskn olduu

zaman deiim niceliksel ve snrldr. Ok baskn olduundaysa niceliksel ve dntrcdr.

Tarihin motorunu hatrlayalm: Bilgi birikimi, teknik ve retkenlik; artn kontrol iin rakip
ynetici snflar arasndaki mcadele; artn bykl ve paylam konusunda snflar
arasndaki mcadele. Tarihsel sreci, bu motorun etkileimi ynlendirir.
Demir aletler, eski tarm dntrerek yeni topraklar ekime at, emein retkenliini artrd
ve toplumsal artkta ok byk arta yol at. Teknoloji, ana g kaynayd. Ne de olsa insan
emeinin kendi dinamii vardr. Hibir ii, elinin altnda keskin bir alet varken gidip kr olann
semez.
te yandan Roma mparatorluunun ykselii, her ne kadar demir teknolojisini temel aldysa
da, Romal sekinler iindeki rakip ynetici snflar ile rakip hizipler arasnda yaanan asker
mcadeleden g almt. Burada ana g kayna, art kontrol etmek iin tepede verilen
mcadeleydi.
Bir dier Demir Devri kltr olan Klasik Yunan uygarlnn M 5. yzylda serpilmesi,
snflar arasndaki mcadelenin belirleyici olduu bir rnektir. Gerek ehir devleti
demokrasilerini, gerekse natralist sanat, klasik mimariyi, dramay ve (doal bilim, felsefe ve
tarih) akademik disiplinleri ortaya karan, M 6. yzyln hoplit devrimiydi.
Motorlar, daima zgl doal ve toplumsal erevelerde alrlar. Corafya hem frsatlar sunar
hem de kstlamalar getirir; gemiten miras alnan toplumsal kurumlar, pratikler ve detler
gelenei, tarihsel geliimin balamn oluturur. te bir rnek: Afrika ile karlatrldnda
Avrasya corafyas insanlarn, kaynaklarn, aletlerin ve fikirlerin yaylmasna daha uygundu. Ama
merkezlemi devletin kuvveti, bu byk toprak parasnn dou snrndaki Ortaa ininde
bamsz bir ehir burjuvazinin gelimesini engellerken, Avrupa feodal devletlerinin zayflysa
bat tarafnda tam tersine gelimesine izin verdi. Bu, kapitalizmin neden ilk nce Avrupada
ortaya kt sorusuna verilecek yantn en nemli parasdr.
Kimi zaman tarihin motoru arasndaki etkileim yalnzca tekrarlanan bir evrim dourur;
kimi zaman tedrici deiim getirir; kimi zamansa devrimci krize ve radikal toplumsal dnme
yol aar. Araplar, Hintler, inliler, Afrikallar ve Kuzey-Gney Amerikallar iin Antikadan
modern dneme gelinceye dein yzyllar boyunca tarihin evrimi basknd. Deiim vard ama
yavat; nitelikselden ok niceliksel deiim sz konusuydu.
Antikalarda ve Ortaada nfusun ezici ounluunu oluturan kyl-iftilerin hayat,
tarihin evriminin hkimiyeti altndayd. Smrnn younlat zamanlarda bazen yaptklar gibi
isyan ettiklerinde bile yeni liderleri baa geirmekle yetinip tarlalarna geri dndler.
Tccarlarn hayat daha deikendi. ansl olanlar zengin oluyordu. Bazlar durumu idare
etmekle yetiniyordu. Kimileriyse baarsz olup iflas ediyordu. Ama bireylerin kaderi, bir btn
olarak toplumun nasl ilediini etkilemiyordu. Tccarlar, retim srecinin arklarn yalyordu;
ona g vermiyorlard. Toplumun etkili mevkilerini deil atlaklarn igal ediyorlard.
Hanedanlarn, imparatorluklarn ve uygarlklarn ykselip gerilemesi, yneticilerin hayatn
daha deiken yapyordu. Ama bu, ynettikleri insanlarn hayatlarnda pek fark yaratmyordu.
Yneticilerin kimlikleri (asker kapitalizmin rekabeti mantnn kiilemesi), tali nemdeydi.
Bir kral neredeyse dieriyle aynyd.
Dnyann sadece bir yerinde, radikal toplumsal dnm retebilecek bir deiim dinamii
yaratmaya yetecek kadar gl, benzersiz bir koullar ve kuvvetler bileimi ortaya kt. Bu bir
kez daha olmutu: Yaklak M 7500 ile MS 12. yzyl gibi ge bir tarih arasnda dnyann farkl

yerlerinde yaanan Tarm Devrimi, ilk byk dnmd. Tm antik ve Ortaa uygarlklar
esasen bu devrimin sonucuydu. Nfusun byk ounluu toprakta alyor ve toplumsal artn
ok byk bir ksm tarmsal rn biimini alyordu. Ama son 250 ylda, sanayi kapitalizminin
gelimesiyle toplumsal dnya bir kez daha dnme uramtr. Bu ikinci dnm, bugn iinde
yaadmz toplumsal dnyay yaratmtr. Avrupada balayp dnyann geri kalanna buradan
yayld iin yerkrenin grece kk bir parasnda yaanan olaylara bu noktadan itibaren biraz
fazla ilgi gstermemiz gerekiyor.

Avrupann zgll
Avrupann yaklak olarak 1500den itibaren dnya tarihine hkim olmas ilk bakta artc
gelebilir. Avrupa, Asyann bir uzantsyd; Tun ile Demir devirlerinin byk uygarlklar, baka
yerlerde (Msr, Pers, Hindistan ve in) ortaya kmt. Yunan ve Roma uygarlklar bile
Avrupadan ziyade Akdeniz merkezliydi. Kyaslanacak olursa tarih ncesi ve Antika Avrupas,
merkez olmaktan uzak ve geri gzkr.
Bununla birlikte Avrupann benzersiz bir corafyas vardr. Avrupann denizle ilikisi, dier
ktalarn hepsinden daha fazladr. Avrupa, kendisini taraftan kuatan denizlere (Baltk, Kuzey
Denizi, Atlantik, Akdeniz ve Karadeniz) sokulmu, irili ufakl toprak paralarndan meydana gelen
kk bir ktadr. Ktann i ksmlarnda geni boluklar yoktur. Hibir Avrupal denizden fazla
uzak deildir. Sokratesin deyiiyle Avrupallar, bir glcn etrafndaki kurbaalar gibi bir
araya toplarlar. Avrupann fazlasyla girintili kntl ky izgisinin uzunluu 37.000 kmyi
bulur yeryznn evresine eit; i blgeleri, uzun ve gemi seferine elverili ok sayda nehrin
etkisi altndadr. Volga, Dinyeper, Vistl, Oder, Elbe, Ren, Sen, Loire, Garonne, Ebro, Po, Tuna;
bu nehirler ve dierleri, binlerce yl boyunca Avrupann byk su yollar olagelmitir.
Ktann ou byk sradalarla kapl olsa da, bunlarn etrafndan dolap geen yollar vardr.
Orta Avrupa Koridoru, gney Rusyann bozkrlarndan balar ve Tunann Demir Kaplarndan
geip Macar Ovas zerinden Bat Avrupaya ular. Kuzey Avrupa Ovas, Moskovadan Parise
kadar uzanan ak bir geni alandr. Her ikisi de, Neolitik dnemden Nazilere kadar Avrupa
genelindeki g hareketinin gzerghlar olagelmitir.
Kuzeyden gneye hareket daha zordur, ama saysz da geidinin yan sra nehirler de bu geii
kolaylatrr. Sradalarn hibiri almaz bir engel tekil etmez. Her halkrda, kuzey-gney
hareketi, doudan batya hareket kadar nem tamaz: Avrasya dou-kuzey dorultusunda uzanr;
insanlar, mallar ve fikirler genellikle bu yoldan tanmtr.
Avrupa topografyas, karlatrlabilir byklkte dier alanlarn hepsinden daha fazla
ekolojik blge eitliliine sahiptir. Tropiklerden doup Atlantikin bat, kuzey ve dou snrlarn
okayan Golfstrim aknts, Avrupa iklimini lmanlatrarak bir dizi farkl blgeyi ekillendirir.
yice kuzeyde donmu tundralar; kuzey Rusya ile skandinavyann tayga kuann souk
ormanlar; Bat Avrupadaki yaprak dken aalk arazilerinin lman blgesi; Orta ve Dou
Avrupann ak bozkrlar; iyice gneyde, dalarla deniz arasndaki Akdeniz kys. Ekonominin,
toplumun ve kltrn gelimesinde bunun byk etkisi olmutur. Bunun nemini kavramak iin tek
bir olay, bir konjonktr (ya da vaziyet) ile baz tarihilerin longue dure (uzun dnem) dediklerini
birbirinden ayrmalyz.
1645 Naseby Muharebesi tek bir olayd. 1640-1660 ngiliz Devrimi bir konjonktrd. Ama
kk erafn, kk iftilerin ve ehirli zanaatkrlarla tacirlerden (devrimi yapan insanlardan)

oluan orta hallilerin ykselii, -drt yzyla yaylm bir longue dure idi.
zellikle longue dure balamnda corafya nem tar. Tarihi ynlendirmez tarihe ynn
veren insanlarn kararlar ve eylemleridir ama tarihin ierisinde gerekletii balamn
yaratlmasna yardmc olur. Corafya hem kstlar getirir hem de frsatlar sunar. nsanlar doann
paras olduundan corafya, neyin mmkn olduunu belirler.
Avrupa, corafyas nedeniyle her eyden nce bir iletiim, atma ve etkileim ktasyd.
nsanlar, mallar ve fikirler hzla hareket edebiliyordu. Zayf, uyuuk ve tutucu olanlar
savunmaszdr. Avrupann akl, dinamizme ve yenilie fazlasyla nem atfeder.
Yollarn, demiryollarnn ve havayollarnn gndelik hayatmzn ayrlmaz bir paras olduu
gnmz dnyasnda, Sanayi Devriminden nce su yoluyla ulamn ne kadar nemli olduunu
kavramakta glk ekeriz. Bir kz, bir ay sren bir nakliye iini yaparken tad yk kadar
besin tketecektir. Bir nehir mavnasnn ya da ak denizlerde seyreden bir yk gemisinin
mrettebat, ayn srede ok daha fazla mesafe katedecek ve yknn ok kk bir ksmn
tketecektir. Modern Avrupann ilk dnemlerinde (keza dnyann da) en gelimi yerlerinin,
suyun en bol olduu yerler olmas bir tesadf deildir. Dnyann ilk burjuva devrimi, adalarla,
halilerle, denizin doldurulmasyla kazanlm topraklarla ve drenaj hendekleriyle tannan bir
lkede gerekleti: Hollanda. Burjuva devriminin ikinci adresi, denizlerle evrili bir lke oldu:
Britanya.
Avrupa tarihinde, ktann yarsnn bile yalnzca bir kez istikrarl bir emperyal devlet altnda
birletiini gryoruz. Roma mparatorluu, MS 1.-5. yzyllar arasnda Ren nehrinin batsnda ve
Tuna nehrinin gneyinde kalan Avrupa topraklarn kapsyordu. Bununla karlatrlabilecek
dier imparatorluk projeleri (arlman, II. Philip, XIV. Louis, Napolyon ve Hitler) sonusuz kald.
Avrupa bir savaan devletler ktasdr. Avrupann hegemonya kurma heveslisi emperyal
devletleri, corafya nedeniyle hsrana uramtr. Ktann gerek kolay dou-bat iletiimi, deniz
yollar ve i suyollar, gerekse ekolojik blge ve etnik yap eitlilii, mega idari yaplar
kurulmasn engellemitir.
mparatorluklar, bilhassa da uzun mrl olanlar nitelii gerei tutucudur. te yandan, Ortaa
ile modern Avrupann ilk dnemlerindeki kk idari yaplar, tutucu olmay kaldramazd.
Avrupa bir atma ktas, dolaysyla bir deiim ktasyd. Nil, Frat, Ganj ve Yang-e
nehirlerinde, Ortaa tarihi boyunca tarihin evrimleri egemen oldu. Ama Ren nehrinde egemen
olan tarihin okuydu.
Homo sapiensin tarihindeki ilk byk dnme (Neolitik Devrim ya da Tarm Devrimi), M
8. binyllk dnemde Ortadou ve Orta Asya nclk etti. kincisi (Sanayi Devrimi), MS 14.-18.
yzyllar arasnda Avrupada ekillendi. imdi, bu dnmn kklerini, onu nceleyen Avrupa
feodal sisteminde arayp bulmalyz.

Bat Feodalizminin Ykselii

Roma mparatorluunun sonu, ne her yerde ayn ekilde ne de aniden oldu tek bir olaydan
ziyade karmak bir sreti. nce imparatorluk ikiye blnd. Ardndan, MS 395-476 arasnda
bat ksm paralanarak yerini irili ufakl ok sayda Cermen krallna brakt. Dou paras, yani
Bizans mparatorluu, 250 yl kadar neredeyse hi deimeden varln srdrd; ardndan,
topraklar srekli klerek bir 750 yl daha ayakta kald.
Bizansn uzun gerileyiinde dnm noktas saylabilecek drt olay vardr. MS 636daki

Yarmuk Muharebesinde Araplar, Suriyenin kontroln ele geirdi. 1071 Malazgirt

Muharebesinde Seluklu Trkleri, dou Anadoluyu (bugnk dou Trkiye) imparatorluktan
kopard. Bu iki yenilgiyle Bizans mparatorluu topraklarnn yarsn kaybetti. 1204te, bu sefer
Hallar Bizans ehrini talan ettiler. ehir eski gcne bir daha asla ulaamad: 1203te 500.000
olan ehir nfusunun 1261de 35.000e dt sylenir. Sonunda 1453te, geriye kalan
topraklarnn byk ksmn kaybetmi olan ehir Osmanl Trklerinin eline geti.
Bizans mparatorluu, Ge Antikan toplumsal dzenini kalclatrma giriimiydi.
rmekte olan antik bir asker emperyalizm biimi olarak fazlasyla smrc ve alabildiine
tutucuydu. Buna ramen, MS 395ten sonra bin yldan uzun bir sre ayakta kalrken, benzer bir
toplumsal yapya sahip bat ksm bir yzyl tamamlamadan dalp gitti. Bu farkn sebebi neydi?
Bizansn savunmas gereken daha ksa snrlar ve daha zengin topraklar vard. MS 395te
nihai blnme gerekletiinde, Roma mparatorluu ordusunun yalnzca te birine sahipti ama
imparatorluun vergi gelirlerinin te ikisi buradan toplanyordu. Bizans mparatorluu, byk, iyi
donanml, profesyonel ordularn grece dar bir snr hatt boyunca konulandrarak saldrlar
tekrar tekrar pskrtebildi. Aksine Bat Avrupa, siyasi olarak blnm bir savaan devletler
blgesi haline geldi. Bu, feodalizmin gelitii jeopolitik balamd.
Burada bir eyi daha ifade etmemiz gerekiyor. Erken Antik ve Ortaada karmak snfl
toplumlarn yneticileri, asker kuvvetleri esasen iki yolla toplard. Tebaa halklar haraca kesip
bu gelirlerle asker kiralayabilirlerdi ya da asker hizmet karlnda toprak verebilirlerdi. lk
yntem genellikle gl bir merkez devlette bulunurdu; krallar ya da imparatorlar memnun eden
bir eydi bu, nk ykmllklerinin yan sra haklar da olan erkeklere baml olmayacaklar
anlamna gelirdi. kinci yntem gcn, belki de seme-seilme haklarna sahip yurtta milis
gcne (Yunan ve Roma modeli) ya da (Ortaa Avrupasnda olduu gibi) mecliste sandalyesi
olan beylerin maiyetine uzanacak kadar dalm olduu bir idari yapy ima ediyordu. Gerekte
iki sistemin unsurlar sklkla bir arada var oldu; birok idari yap hem hara hem de feodal
olduundan ordu, profesyonel askerler ile valye maiyetin bir karmyd. Ama bu ikisi
arasndaki denge, idari yapnn tutarll ile istikrarnn belirlenmesinde kritik nem
tayabiliyordu.
MS 5.-9. yzyllar arasnda ou Bat Avrupa devleti esasen hara nitelikteydi. Devlet,
dorudan kraln komutas altnda olan askerlerin maan, toplad vergilerden dyordu. Ama
yneticiler, asker hizmet karlnda lke topraklarn akrabalar ve maiyetindekiler arasnda
bltrerek bu topraklar daha etkin kontrol etmeyi amaladklarndan, bu devletler baz feodal
nitelikler de edindiler. Bu feodal unsur zamanla nem kazand. Devletlerin kk, istikrarsz ve
grece zayf olmas, bunun nedenlerinden biriydi. Bir dier neden, ar zrhl svarinin giderek
sava alanna hkim olmasyd.
9. ve 10. yzyllar zellikle karmaayla geti. Krallar tahttan indiriliyor, iddetli i savalar
patlak veriyordu. ehir hayat deta sona ermi, uzun mesafeli ticaret gerilemiti. Vikingler,
Macarlar ve Araplar, lkelerin derinlerine sokularak ykc aknlar yaptlar. Bu krize yant olarak,
gl imparatorluklarn ve altyaplarn gereksiz yk olmadan, kkl biimde yeni bir toplumsal,
siyasi ve asker dzenin yolu ald.
Erken Ortaan yneticileri, ierideki asileri ezmek, snrlar aknclardan korumak ve rakip
krallarn ordularn pskrtmek iin zarureti erdem sayarak embriyo halindeki feodalizmi drt
ba mamur bir sisteme dntrdler. Bu sayede zel toprak aaln devletin temeli yaparak,

silahl erkeklerden oluan ok gl silahl mfrezeler oluturdular.

lk nceleri, arazilerin kontrol halen krallarn ltfuna bal olduu zaman, Ortaa
yneticilerinin konumu nemli lde kuvvetlenmiti. Ancak, zamanla mlkler mirasla devredilen
varlklar haline geldike g dengesi, kraln toprak sahibi vasallarnn lehine deiti.
Viking yerleimcilerinin 10. yzylda yaratt bir devlet olan Normandiya Dukal u bir
rnekti. Balarda iktidar son derece merkezlemiti. Ynetici tm topraklarn yasal sahibiydi ve
btn byk arazileri, onun tayin ettii kiiler elinde tutuyordu. Bu insanlar onun vasallar, dirlik
sahipleriydi; efendilerinin gznden dtkleri takdirde bu arazilerden kovulmalar sz
konusuydu.
Onlarn da altnda toprak bu sefer tmarlara blnyordu; bunlarn her biri bir valyeyi
geindiriyor, onu alma zorunluluundan kurtararak hem kendisini tamamen savaa ve sava
hazrlna adamasna, hem de bir ar svarinin ihtiyac olan atlar, zincirli zrh ve silahlar
temin etmesine izin veriyordu. Normandiya devletinin z ite tam burada yatyordu: Beyin
maiyetinde rgtlenmi, kiisel sadakat-bamllk balar ile tabi klnm ve temeli arazilerin
kontrolnde yatan, saylar birka bini bulan zrhl svariler.
Zrhl valye, 11. yzyl sava alannn tank idi. Bitiik dzende ve birka sra halinde
toplanm birka yz valyenin cepheden yapaca bir saldry ak alanda durdurmak neredeyse
imknszd. Yunan ve Roma savalarndaki gibi Ortaa savalarnda da ar piyadeler byk
neme sahipti. Feodalizm, bunu salayabilecek en etkin toplumsal-iktisadi mekanizmayd.
Feodalizm, toprak sahiplii ile asker hizmeti birbirine balayarak, devlet ile ynetici snf
arasnda sk bir ba kurdu. Ayrca, sistemin tarmsal tabannn zenle gzetilmesini gvenceye
ald, nk statnn korunmas ksmen mlklerin iyi idare edilmesine balyd. Ama tehlikeler de
vard. Sistem nitelii gerei istikrarszd. Devlet gcnn, yneticinin kontrol ettii birtakm
tmarla ve valyeyle dorudan ilikili olmas, rakip idari yaplar arasndaki toprak mcadelesini
iddetlendiriyordu. Dahas, tmarlarn daha fazla blnp bir valyeyi besleyemez hale
gelmesinden kanmak iin mirasn en byk evlada braklmas gelenei korundu en byk
olan, arazinin tamamn alyordu. Bu nedenle, ya daha kk olanlar, dnyada kendilerine bir
yer edinmek iin savamak zorundayd. Mirastan mahrum braklp statsn kaybetme riskiyle
kar karya olduklarndan paral askerlik hizmeti sunarak ya da yeni bir tmar sahiplii
kazanarak hayatlarn srdryorlard. Bu, valyeler, asiller ve prensler iin geerliydi feodal
soylu kesiminin eitli mevkilerindeki yaa daha kk ocuklar, toplumsal statlerini ancak
asker kuvvetle koruyabiliyordu.
Frsatlar boldu. savalar ve yabanc lkelerle savalmas, sk rastlanan bir durumdu. Toprak
rekabeti, feodal ynetici snflarn kendi ilerinde blnmesini ve rakip feodal idari yaplarn
daima kavgal olmasn salyordu. Daha kk ocuklar, ganimet, maa ve toprak arayyla bu
atmalarn vurucu gc oluyorlard.
Bu nedenle feodalizm, istikrarsz, dinamik ve genilemeciydi. rnein, 11. yzyln ortalarnda,
Normandiyallar kuzey Fransann ounu, ngilterenin tamamn ve Gney talya ile Sicilyann
neredeyse tamamn fethetmilerdi.
Feodal iddet elikiliydi. Feodal devletlerin ayakta kalmas iin olmazsa olmazd: Sava ev
sahibi anayurdu savunuyor, yeni topraklar fethediyor ve ieride dzeni salyordu. Ama iddetin
kendi dinamii ve feodal dzeni paralama potansiyeli vard. Sistemin ar iddetini boaltacak
basn supaplarna ihtiya vard. Hal Seferlerine yol aan kanl mantk ite buydu. Hal

Seferlerinin 200 yllk tarihi, Bat feodalizmine ikin yararsz iddetin en ar ifadesini temsil
eder.

Hal Seferi ve Cihat

Papa II. Urbanus, 27 Kasm 1095 tarihinde Clermont Konseyinde Birinci Hal Seferinin
baladn u szlerle ilan etti:
Mminlere kar dncesizce zel savalar verenler, brakalm kfirlerin zerine yrsnler. Uzun sredir hrszl meslek
edinenler, brakalm sann askerleri olsunlar. Eskiden kardelerine ve akrabalarna kar savaanlar, brakalm hakl olarak
gidip barbarlarla savasn. Birka gm paras iin uaklk yapanlar, brakalm ebed dle mazhar olsunlar.

Kilise, Bat Avrupa genelindeki mlkleriyle byk bir feodal irketti. Laik feodal prenslerle,
iktidar ve servet rekabetine girmiti. 1095te dizginlerinden boalan din vecd ve ibadet dalgas
gibi Kilisenin itibarn artran her ey bir avantajd. Yine dier feodal hkmdarlar gibi
piskoposlar da, iddeti yurtdna ynelterek ieride huzuru korumaya hevesliydiler.
Tepki, tm beklentilerin tesindeydi. Papann arsna binlerce kii yant verdi. Byk bir
feodal ordu 1097de Suriyeye girdi, 1098de Antakyay fethetti ve 1099da Kuds ele geirdi.
Hallar, gittikleri her yerde katliam ve soygun yaptlar, yakp ykarak intikam aldlar. Ele
geirilen ehirlerin sokaklarnda erkek, kadn, ocuk, herkesi kltan geirdiler. Mahkmlarn
balarnn kesilmesi sradanlat. Camiler, sinagoglar ve sapkn kiliseler yamaland. Yk
arabalar, yamalanan mallarla dolduruldu.
Drt Hal devleti kuruldu. Feodal ar svarinin sava alanndaki taktik stnl bunu
mmkn klmt. Ama Hallar, ok kk bir asker sekinler grubu olarak kaldlar: Antakya
Prensliini yalnzca 500 valye savunuyordu. Bu nedenle, varlklarn srdrmek iin asker gce
yatrm yapmak zorundaydlar. Bu ise youn bir artk birikimini gerektiriyordu. Sonu, Arap
kyllerin ar smrlmesi, ticaret kervanlarnn srekli yamalanmas ve komu slam
devletleriyle dmanca ilikiler kurulmas oldu.
Hallar, Ortadouya hi zorlanmadan girdiler nk bu blge, paral askerlerin desteiyle
ayakta duran ve sivil toplumdan byk lde kopmu, halkn sevmedii, saraydan dar
kmayan otokratlarn ynettii rakip devletler arasnda blnmt. Bu Mslman yneticilerin
birou, Hallarla uzlamay denedi. Ama kalc bir bar mmkn deildi. ki eliki sz
konusuydu. Birincisi, feodal yerleimci-devletlerin zayfl ve gvencesizlii, onlar ilhak
(artan sayda valyeyi beslemek iin daha fazla topraa ihtiyalar vard) yapyordu ve bu,
Mslman yneticiler asndan dorudan kendilerine ynelmi bir tehditti. kincisi, Hal
devletlerinin asker birikim mecburiyeti, vergilerin, kiralarn ve angaryann ok ar olmasn
gerektiriyordu. Sonu olarak Hallar, Mslman tebaann nefretini ekiyordu ve kendilerini
savunmak zere yerel halktan gvenilir kuvvetler toplamalar pek mmkn deildi.
Birinci Hal Seferinin oku ve deheti, Mslmanlarn direncini bir nesil boyunca krd.
Ama Hallarn, slam devletlerinin yneticilerine tehdit oluturmas, siyasi merkezleme
srecini tetikledi. Kuzey Suriye ile kuzey Irak 1128de birleti. Ardndan, Hallarn ynetimi
altndaki Edessa [Urfa] Kontluu 1144te yeniden ele geirilip ilhak edildi. slam devletlerinin
yeniden canlanmasna tepki olarak dzenlenen kinci Hal Seferi (1146-48), feci bir
baarszlkla sonulanarak Hallarn yenilmez olduu efsanesini yerle bir etti. am ve gney
Suriye yeni slam devletine dhil oldu, Antakya Hal Prenslii ky eridine hapsolup kalm

kk bir adack haline geldi. Sonunda 1183te, Selahaddinin [Eyyubi] liderliinde Msr ile
Suriye birleti Mslman direnii asndan kritik eiin ald olay. Selahaddin, feodal Hal
Seferlerine kar halk cihada ard ve bylece Mslman kuvvetler taarruza getiler.
4 Temmuz 1187de Httin Muharebesinde 30.000 kiiye liderlik eden Selahaddin, Kuds Hal
Krall ordusunu yok etti. Ksa bir sre sonra Kuds ehri de ele geirildi. Yaplan yeni seferlere
ramen Hallar asla toparlanamad. Srecin tamamlanmas bir yzyl alsa da atolar teker teker
dt, topraklar yava yava ellerinden alnd.
Hal devletlerinin Ortadouya hibir katks olmad. Bu devletlerin yneticileri, iktidarlarn
zorbalkla ve korku salarak srdren acmasz smrclerdi. Varlklarn bu kadar
srdrebilmeleri, Mslman ynetici snfn paralanm ve yozlam olmasndan tryd.
Ancak, saldrp blgeyi istila etmeleri, mcadele esnasnda yeni birliklerin ve kimliklerin
ekillenmesiyle slami dirili iin bir katalizr grevi grd.
Hallar, Bat feodalizminin snrlarn da aa kardlar. valyeler ve atolar pahalyd.
Bunlar iin ar smr gerekiyordu. Maliyetine karn sava kastn tedhii, sradan halkn mal
mlk ve gvenlii asndan srekli tehdit tekil ediyordu. Bunun yaratt memnuniyetsizlik,
feodal iddet korkusuyla bastrlabilirdi ama bsbtn yok edilemezdi. Feodalizm, rzaya dayanan
istikrarl bir toplumsal dzen getirmekten acizdi.
Avrupada bu elikiler, eski dzenin ierisinde yeni toplumsal kuvvetlerin ortaya kmasna
katkda bulundu. Krallar, kendilerini feodal ev sahiplerinden yukarda gryorlard. Merkez
devlet, ar kudretli tebaasnn gemini ele alyordu. Eraf ve kk iftiler (ngilizlerin deyiiyle
yeoman), baronlar anarisi karsnda kraliyet dzeni davasnn arkasnda toplanyordu.
Yeni toplumsal kuvvetler, yeni sava yollarna nclk etti. Karglar, oklar ve tabancalarla
silahlanm sradan insanlar, feodal valyelerin muharebe alanndaki stnlne meydan
okumaya balad.

Ortaa Avrupasnda Bey, ehirli Orta Snf2 ve Kyl

Ortaa dnyas tutucu, duraan ve kltrsz olarak gzkebilir. Avrupal sekinler, antik
alarn sonundan itibaren Yunanistann grkemini ve Romann ihtiamn kendilerine
model alma eilimi gstermitir. Bunu takip eden dnem, cehalet, yoksulluk ve iddet a olarak
tasvir edilmitir.
Tam tersi dorudur: Roma mparatorluunun ynetici snf yenilie mani olurken, Ortaa
dnyas (en azndan Avrupada) antik alardan ok daha dinamikti. Sebebi olduka basittir.
Bilgi, beceri ve kaynak stou biriktike, insanln toplumsal gelimeyi ileri tama kapasitesi de
byr. Yapabilme bilgisi ve ekipman ne kadar ileriyse, emek retkenliini artrmak o lde kolay
olur. Bu nedenle, ilerleme hz da hzlanma eilimi gsterir.
Ancak, teknoloji yalnzca neyin mmkn olduunu gsterir; mmkn olann gerekletirileceini
garanti edemez. Bu, tarihin dier iki motoruna baldr: Ynetici snf ierisindeki artn kontrol
mcadelesi ve snflar arasndaki artn blm mcadelesi.
Feodalizm, rekabeti bir asker birikim sistemiydi. Sava hali (rekabetin en u biimi) asla
tutucu olmaz. En son teknolojiyi ve taktikleri benimsemeyenler yenilirler. Bu nedenle asker
teknik, Ortaa toplum dzeninin bilhassa dinamik olan bir unsuruydu. Levha zrh, zincir zrhn
yerine geti. Ateli silahlar, yaylarn yerini ald. Aa atolar, tala yeniden ina edildi. Kk
feodal maiyetler yerini byk, profesyonel ordulara brakt. Uyum gstermek, hayatta kalmak

demekti.
Ama yeni sava yntemleri pahalyd ve daha iyi silahlara, zrhlara ve tahkimata olan talep,
ekonomik bymeyi ve toplumsal deiimi tetikledi. Keza, derebeyi iktidarnn giderek eitlenen
debdebeli hayatnn dourduu talep de byk evler, duvar ssleri ve perdeler, usta ii
mobilyalar, moda elbiseler, mcevher ve ziynet eyalar, sofra takmlar, kaliteli araplar ve daha
pek ok ey. Bunun da gerisinde, nfuzlu kimseler arasnda srp giden, rekabeti zenginlik ve
mevki mcadelesi vard.
Bylece feodal rekabet, zanaatkrlara i, tccarlara piyasa yaratm oldu. Bu gruplar ehirlerde
younlayor, loncalarda rgtleniyordu; duvarlarla evrelenmi yerleim yerleri, onlarn
bamszlklarn korumalarn salyordu. Krallar, ehir beratlar veriyorlard. ehir halk, yasay
ve dzeni koruyabilecek gl bir devlet istiyordu. Hkmdar ve ehirli orta snf, feodal anari
karsnda kendilerini ittifak iinde buldular.
Krsal kesimde daha da nemli deiimler kendini gsteriyordu. Silahlara, lks mallara ve
atafatl hayata ynelik talep art, ancak piyasadan yaplacak almlarla karlanabilirdi: Beylerin
paraya ihtiyac vard. Emek hizmetlerinin karl bylelikle parayla denmeye balad ve
serflik, yava yava deierek daha gayriahsi, daha az klfetli bir ticari szlemeye dnt. Bu
ise ky ve kyl giriimciliini kuvvetlendirdi. Serflik zaten hibir zaman evrensel olmamt.
Domesday Kitab, gnmze kalan ok saydaki toprak berat ve malikne defteri sayesinde iyi
bilgi sahibi olduumuz bir toplum olan Ortaa ngilteresinde, kyllerin ou resm olarak hep
zgr kalmt: Serf deil, yarc3 ya da zgr adam. Her ne kadar eitli feodal demeler
yapmakla ykml olsalar da ou ngiliz kyls, kiralad, geleneksel olarak iledii ya da
mlkiyet hakkyla sahip olduu topraklarda bamsz ifti olarak alyordu.
Norman istilasndan sonra Anglosakson ky, kyl tabakalaryla, ortaklaa rgtlenmesiyle,
yzyllara uzanan gelenek ve uygulamalaryla, byk lde deimeden kald. Malikne
dzeyinde bakldnda Norman ngilteresi, feodal otorite ile ky gelenekleri arasnda tavizkr bir
uzlamayd.
Avrupada kyn gl olduu (ngiltere gibi) yerlerde kyller, kendi konumlarn
glendirmek iin feodal rekabetin zorunluluklarndan istifade ettiler. Feodalizmin kapitalizme
geiin tohumunu, malikne ile ky arasndaki mikro ilikide buluruz.
Avrupa tarm, 17. ve 18. yzyllar arasnda byk bir atlm yapmt. Bunda tekerlekli ar
saban kilit rol oynamt. lk nceleri boyundurua koulmu kzle, ardndan (uygun koum
takmlar gelitirildiinde) atlarla ekilen Ortaa saban, en sert topra bile yarabiliyor, byk
kesekler halinde topran altn stne getirerek besleyici maddelerin aa kmasn salyordu.
nceden ilenemeyen epeyce bir toprak artk ekime almt. rn rotasyonu, nadasa brakma ve
gbre kullanm sayesinde iyi durumda tutulan eski topraklar, sabanla altst edilen anz ve hayvan
gbresi yardmyla hep verimli tutulabiliyordu. Tarihiler, tahl veriminin ikiye katlandn
tahmin ediyorlar.
Birok baka yenilik, emek retkenliinin artmasna katk yapt. Karmak manivelalar ve
arklaryla su deirmenleri, byk miktarlarda tahl iliyor ve demirci ocaklarnn enerjisini
retiyordu. Nehirlerde mavnalara uygun kanallar yapld ve ak deniz gemilerine yn veren
kreklerin yerini dmenler ald. Tekerlekli el arabalar krsal emein iini kolaylatrd ve
gzlkler sayesinde memurlarn, yazclarn ve bilim insanlarnn alma hayat uzad.
Toplumsal artk durmadan artt. 13. yzyl Avrupasnda nfus ve refah ykseliyordu. Toprakta,

feodal sekinlerin hemen altnda (ve tarihin keskin baklarnn byk lde dnda) yer alan
kk eraf ve grece varlkl kyller, ekonomik ilerleme srecini srklyorlard.
Feodal beyler, sahip olduklar topraklardan daha fazla gelir elde etmekle ilgileniyorlard ama
ayn zamanda mthi boyutlara varan fuzuli harcamalar da yapyorlard katedral ve ato
inaatlar; asker tutup onlar tehiz etme; aaal, lks ve gsterili hayat tarzn sergileme yar.
Feodalizmin dinamii (rekabeti siyasi-asker birikim), artn topran temizlenmesi, drenaj,
itleme, tarm ekipman ve benzeri eylere yatrlmasn gerektiren ekonomik geliimle
eliiyordu.
Yakn zamanda yaplan bir aratrma, ekonomik ilerlemeyi salayanlarn, Ortaa krsal
toplumunun orta kesiminden geldiini ortaya kard. Bu kesimin amac, piyasaya uygun olarak
daha etkin ve retken iftlikler yaratmakt. iftlik ynetimi iiyle, kaynaklarn idaresiyle, zenle
yatrm yapmayla, ekonomik kr ve kendi toplumsal konumlarn ykseltmekle yakndan
ilgileniyorlard.
Basite ifade edecek olursak, Avrupann ekonomik olarak en ileri blgelerinde yaayan kk
esnaf ile grece varlkl kyllerin ou, yaklak 1350-1500 arasnda kapitalist ifti olmutu.
14. yzyln sonu ile 15. yzyln banda Avrupa genelinde patlak veren iddetli toplumsal
mcadelelere g veren, ite bu orta halliler idi.

Ortaa Avrupasnda Snf Mcadelesi

imdiye kadar tarttklarmz bir zetleyelim. Grnd kadaryla 11. yzylda egemen olan
Bat feodalizmi, be dinamik srecin etkisiyle giderek gten dt.
Birincisi, Ortaa ekonomisinin retkenlii, hem emek retkenliinde hem de toplam retim
dzeyinde art hznn ykselmesi demekti. Bunun bir sonucu, imha aralarnda hzl teknolojik
ilerleme oldu. Asker harcamalar trmand.
kincisi, gerek blnm siyasi manzara gerekse rakip feodal nfuz sahipleri arasnda toprak,
gelirler, insan gc uruna sren youn rekabet yznden ynetici snf, askerler tutmak, ekipman
satn almak ve tahkimat oluturmak iin para arayna girmeye mecbur kald.
ncs, kylerin direnci ve direnii, Avrupann pek ok yerinde feodal toprak beyliine
snrlamalar getirdi. Kyller, teamli haklarn savunmalarna ve kimi zaman da nemli
kazanmlar elde etmelerine yetecek kadar kolektif g topladlar.
Drdncs, piyasann bymesi, toplumun orta kesimlerinin ekonomik ve toplumsal geliimi
iin frsatlar yaratt. En tepede, kaynaklar sava, gsteri ve lks uruna israf eden feodal nfuz
sahipleri vard. En altta, geimlik iftiler olarak kt kanaat idare eden yoksul ve orta kyller
bulunuyordu. Bunlarn arasnda, orta halliler denilebilecekler vard. Kk eraf, zengin
kyller, mreffeh ehirli zanaatkrlar ve tccarlardan oluan bu grup, Ortaa toplumunun
ekonomik adan en giriken kesimlerini oluturuyordu. Piyasalar geniledike ve toplumsal
ilikiler giderek ticariletike orta halliler, toplumsal deiimin n saflarndaki kk kapitalistler
olarak ortaya ktlar.
Beincisi, monariyle idare edilen merkez devletlerin ykselii, feodalizmin altn oydu.
Avrupann baz yerlerinde krallar iktidarlarn kullanamadlar ve sava yerel baronlarn siyasi
hkimiyeti devam etti. Baka yerlerde devlet, kimi yenilgilere ramen srekli glendi.
ngiltere, bu ikinci srecin ak bir rneidir. Ortaa ngiliz krallar, zamanla feodal
maiyetlerine bamllktan kurtulurken, profesyonel askerlerin ya da eitilmi milislerin hizmetini

satn alma ne kt. ngiliz kraliyet devleti, hasm blgesel baronlar etkisizletirirken, krala
sadk zenginlerle ve orta hallilerle siyasi ittifak kurarak feodal anari riskini en aza indirdi. Bu
ittifak, ngilterenin 14. yzylda sava meydanlarnda kurduu artc stnl aklar. Crcy,
Poitiers ve Agincourtda, atl ve zrhl askerlerin yan sra uzun yay kullanan (ngiliz ve Gallerli
kk iftilerden, zengin kyl snfndan toplanan) okulardan oluan ngiliz ordular, sayca ok
daha az olmalarna ramen, arlkl olarak feodal valyelerden meydana gelen Fransz
ordularn yok etti.
14. yzyln byk krizi, deiim kuvvetlerini harekete geirdi. Feodal fuzuli harcamalar, nfus
artnn ve genel refahn dourduu taleplerle elikili bir ekilde artmaya devam etti. Toplum,
bir yanda sava ve gsteri, dier yanda arazilere, sanayi kollarna ve ticarete yatrm yapma
arasnda seim yapmak durumunda kald. 14. yzyln ortalarna gelindiinde Ortaa Avrupa
ekonomisi, ciddi ciddi ilemez duruma gelmiti. Birok kii yoksullukla ve alkla kar
karyayd. 1348de Kara lm ana ktay vurduunda, nfusun te bire yakn hayatn kaybetti.
Nfusun dmesi ve fakirleme, hem beylerin gelirlerini hem de kyllerin hayatlarn tehdit
ediyordu. Kriz, iddetli mcadeleler dourdu.
1358de kuzey Fransada kyl isyanlar patlak verdi ve Pariste 3.000 ehirli zanaatkr
arkasna alan Etienne Marcel, kraliyet sarayn basp (tahtn varisi) Dauphinin4 isyann renklerini
kuanmasn salad. 1381de Wat Tylern nclnde Londraya giren ngiliz kylleri, ehir
halknn baz kesimleriyle ittifak kurup Krala ve Belediye Bakanna meydan okudular. dem
topra bellerken Havva ip eiriyordu / Peki o zaman efendi kimdi?, diye soruyordu eski bir
rahip olan radikal John Ball. Keza Flandrenin ehir ve kylerinde, kuzey talyann ehir
devletlerinde, sradan insanlar toprak sahiplerinin, tccarlarn ve piskoposlarn basksna kar
ayaklandlar. 1378de Floransal ciompi, yani yn iinde alan sradan zanaatkrlar, tccar
kkenli sekinleri alaa ederek iktidar ele geirdiler ve ehri iki ay ynettiler.
Uzaklarda, Bohemyada, radikal vaiz Jan Hus sapknlkla sulanp yaklarak ldrldnde
ek halk ayakland. Tabancalarla silahlanan ve yk arabalaryla evrili savunma mevzileri
oluturan Hussitler, feodal Avrupann kuvvetlerine 20 yl boyunca direndiler. Herkes kardee
birlikte yaamal, diyordu Hussit hareketinin demokrat-eitliki Tabor kanad; Hi kimse
dierinin boyunduruu altnda olmamal. Acmasz kar-devrimci iddet karsnda yukardaki
szlerle dile getirdikleri zgrlklerini savunma sava veren Tabor Hussitleri, mcadelelerinde
taviz vermiyorlard: Tm beyler, asiller ve valyeler yakalanp aynen kanun kaaklar gibi
ormanlarda kesilip ortadan kaldrlmal.
14. yzyl krizinin dourduu feodalizm aleyhtar devrimci dalga, sonunda her yerde bozguna
uratld. Bu, orta hallilerin devrimiydi. En gl olduu yerler, Avrupann ekonomik bakmdan
en ileri blgeleriydi kuzey Fransa, Flandre, ngiltere, kuzey talya ve Bohemya. Henz tam
gelimemi toplumsal kuvvetlerin zamanndan nce patlamasyd. Feodalizm, ilk ortaya kt
merkez blgelerinde hl devrimi bastracak kadar glyd. Kk lekli kapitalizm ve orta
halliler henz hegemonya kuracak durumda deildi.
syan hareketlerinde bile gemiin ilkel nyarglarnn, dnen dnyayla ilgili radikal
grlere sirayet etmesi dikkat ekiyordu. lmn biyolojik dehetinden ortaya planl katliamn
siyasi deheti kt. Piskoposlar ve krallar, Yahudileri su kuyularn zehirlemekle suladlar;
Yahudi aleyhtar gruhlar, gettolarda fkeyle saa sola saldrdlar.
Ama eski dzen yeniden kurulamad. lm izleyen iddetli emek ktlklar, Avrupann ou

yerinde snfsal g dengesini kyllerin lehine evirdi. Ayaklanmalar ezildi ama toplumsal
ilikilerin ticarilemesi, feodal dzeni iten ie andrmaya devam etti.
Yeni toplumsal kuvvetler (piyasaya retim yapan kk eraf ve zengin kyller, ehirlerdeki
kk tccarlar ve zanaatkrlar, yeni sanayi kollarnda faaliyet gsteren giriimciler, gemiciler,
kayklar ve rhtm alanlar), henz siyasi bir hamle yapacak kadar gl deillerdi. Ama
piyasa feodalizmi (zamannda byle denilmiti), ehir zanaatlarna, snai giriime, uzun
mesafeli ticarete ve dn para verenlere duyulan talebin artmas anlamna geliyordu. Bu ise
piyasaya retim yapan iftilerin tarmsal rnlerine talep yaratyordu.
Mallarla hizmetlerin giderek daha fazla ksm metalat. Toplumsal ilikiler, ticari szlemeler
biiminde yeniden dzenlendi. Altn tutkusu, feodal dzenin kiisel maiyetlerini zd. Orta
hallilerin ekonomik ilerleyii srd. Devrim heyulas, ge Ortaa Avrupasn her yandan kuatt.

Yeni Monariler
Rnesansn akan imekleri, yaklaan frtnann habercisiydi. Eski fikirler, yeni toplumsal
gerekleri aklayamyordu. limlerle rahiplerin Latince kodladklar eski Kilise dogmalar
giderek anlamn kaybediyordu. Giriimcilik ve yenilik sayesinde, beceri ve sk alma
sayesinde, aralksz abalar sayesinde insanlar dnyay yeniden ekillendiriyordu.
Hmanist hareket, insanln gelitirme kapasitesine gveni bir kez daha tazeliyordu. Bilim ve
sanat dallarnda Rnesans, hzla byyen 15. ve 16. yzyl ehirlerinin uygun ortamnda geliti.
Ortaa ilahiyatlarnn bilgilik taslayan skolastik felsefesi, Yunanca ve Latince metinlerde
somutlaan eski eserlerin retilmesiyle dengelendi. Geleneksel din imgelerin ngrlebilirlii,
her tarafndan canllk ve yaratclk fkran enerjik figrlerle dolu yeniliki, natralist [doalc]
sanatla dengelendi.
Rnesans byk talyan usta temsil eder: Sanat ve mucit Leonardo da Vinci (1452-1519),
ressam ve heykeltra Mikelanj (1475-1564) ve ressam Raffaello (1483-1520). Ama Rnesans
tm Avrupay etkiledi. Hmanistlerin tannm lideri Hollandal Desiderius Erasmus (14661536) idi, dnemin en byk romann Fransz Franois Rabelais (1494-1553) yazd ve Kilisenin
retilerinin aksine gezegenlerin gnein etrafnda dndn Polonyal Nikolas Kopernik ortaya
kard.
Her eyi kapsayan Rnesans, btn bir dnemin kltr dilini oluturdu. 16. yzyln ilerleyen
yllarndaki ideolojik karmaa srasnda hem Protestan devrim hem de Katolik gericilik,
Rnesansn elbiselerini kuanacakt. Her eyden te Rnesans, tam gbeinde ekillenen yeni
monarilerin tarz haline geldi.
Fransa Kral VIII. Charles, 1491de Bretanya Dukalnn varisi Anne ile evlenerek lkenin
birlemesini tamamlad. Takipileri, zellikle de I. Franois (1515-47), gl, merkez ve mutlak
bir monari kurmaya yneldiler. Asillerin topunun olmas ve ordu oluturmalar yasakland.
Meclisi andran yetkileri elinden alnan Paris Parlementi sradan bir hukuk mahkemesine
dntrld. 1516 Anlamas [Concordat], Kiliseyi kralla tabi hale getirdi. Krallk,
emirlerinin uygulanmasn salayacak 12.000 memuru ie ald. Hem laik hem de ruhban soylular,
kraln ltfuna baml maiyetini oluturdular.
Kastilya Kraliesi Isabella ile Aragon Kral Ferdinandn 1489da evlenmesi, spanyann
birlemesinin yolunu at. Burada da kralc mutlakiyetilik kuruldu. Asiller ve ehirler, glerini
kraln adamlarna kaptrdlar ve Cortes bir yaknma makamna indirgendi.

Kutsal Engizisyon, acmasz bir devlet terr aracna dntrld. Sapknlar cezalandrld,
hapse atld, kamland, ikence edildi, bouldu ve diri diri yakld. Zamanla, Almanya ile
spanyann V. Charles (1519-56) altnda birlemesiyle birlikte ve Protestan Reform Hareketinin
ykselii karsnda Engizisyon, Avrupa geneline yaylan bir bask sistemi haline geldi.
ngilterede Gller Sava (1455-85), feodal dnemin son i sava oldu. 1485ten sonra
idareyi ele alan Tudor krallar, baronlar saraya tabi kldlar, kilise mlklerine el koydular,
ynetimi parlamento ile ittifak iinde srdrdler ve ngiliz donanma gcnn temellerini attlar.
Tudorlar zamannda halkta milli bilin geliti. nsanlar kendilerini krsal bir cemaatin ya da
feodal bir maiyetin yesi olarak deil, ngiliz olarak grmeye baladlar. Shakespearein oyunlar
bu yeni ruh halini yanstr sklkla. V. Henry ve askerleri, cann vermeye hazr vatanperverler
olarak bir kardeler grubu idi.
Yeni krallar arasndaki asker rekabet, devletlerde yeni oluan milliyetilii glendirdi. 14941559 arasnda Avrupa, Fransay yneten Valois Hanedan ile Kutsal Roma mparatorluunu
(esasen Almanya ile Orta Avrupay) ve spanyay yneten Habsburglar arasndaki atmayla
sarsld. Kuzey talya ana sava alanyd. Top, svari, misket tfekli ve kargl askerlerin
oluturduu devasa ordular arasndaki savalard bunlar yalnzca byk devletlerin altndan
kalkabilecei savalar.
Blgesel nfuz sahipleri ve kk devletler direnemediler. Geri kalm devletler, asker
rekabetin gerekleri karsnda ayakta kalmak iin uyum gstermek zorundayd. Ekonomi ne kadar
geriyse, mutlakiyetilik de o lde acmaszd. Moskova ar Korkun van (1533-84),
imparatorluunu kurmak ve ieride geleneksel Boyar5 soylularnn muhalefetini ezmek iin
yabanc paral askerler tuttu. Rus ekonomisinin gerilii, mutlakiyeti devletin, toplumsal destek
salayacak gerek bir tabandan yoksun olduu anlamna geliyordu. Akl almaz bir terrle
yukardan sivil toplumun gz korkutuldu.
Yeni monariler bir gei dnemi yaad. Feodalizm hzla gten dyordu ama piyasaya
retim yapan iftiler, tccarlar ve sanayicilerden ortaya kan burjuvazi henz iktidar ele geirip
toplumu kendi suretinde yeniden biimlendirebilecek kadar gl deildi. ki arada kalan 16.
yzyl ba toplumu, akkan ve istikrarszd. Sonu, devlet mutlakiyetilii oldu. Orta hallilerin
tam desteini alan devlet, feodal anariyi bastracak gce sahipti. Ama ar kudretli tebaasn
itaatkr saray maiyetine dntrdkten sonra parlamenter meclislerin ve halk isyanlarnn daha
radikal taleplerine diren gsterdi.

Yeni Smrgecilik
Avrupa, 15. yzyln sonlarndan itibaren hzla deiiyordu. Dnyann geri kalannda bu geerli
deildi. Asya, Afrika ve Kuzey-Gney Amerika ktalarnda, imparatorluklar doup batyor ama
toplumsal-iktisadi dzen znde deimeden kalyordu.
Moollarn 1368de yenilmesinden sonra in tehditlerden grece uzak kalmt. Ming
Hanedannn (1368-1644) gvenlii, devleti idare eden Konfys brokratlarn ar
muhafazakrlna dayanyordu. Hindistan daha alkantlyd. Kuzeybatdan gelen, toplarla
donanm Mslman bir istilac olan Babr ah, 1526-29 arasnda Hint Yarmadasnn ounu
fethedip Babr mparatorluunu kurdu. Ama bu, Hint toplumunun temel niteliini deitirmedi.
Yaam ve alma hayat, Hindistann yz binlerce kynde eskiden olduu gibi devam etti.
Safevi ran ve Osmanl Trkiyesi iin de ayn ey geerliydi. Fetihler, hanedan deiiklikleri,

toplumun st kesiminde yeni siyasi ve din ittifaklar oluyordu ama gndelik hayatn dokusuna
nadiren dokunuluyordu. Asyann jeopolitik birimlerinin (Trkiye, Pers, Orta Asya, Hindistan,
in, Japonya) her birinde ynetimi stlenen ve kimileri grece istikrarl, kimileriyse istikrarsz
olan hanedanlk devletleri, esas itibariyle halk tabanndan kopuk ve asalak varlklarn
srdrdler.
Afrika ile Kuzey-Gney Amerika da farkl deildi. Bat Afrikada Songhay mparatorluu,
Meksikada Aztekler ve Peruda nkalar, iddet kullanlarak yaplan soygunlarla beslenen yamac
sistemlerdi. Devletin styaps ile toplumsal-iktisadi taban arasnda organik bir iliki yoktu. lki
dierinden ekip ald art savalara, antlara ve lks tketimine harcyordu. Bu devletler,
ufack bir tan demesiyle tuzla buz olabilecek camlara benziyordu.
te yandan, 16. yzyl Avrupasnn yeni monarileri, kendi toplumlarna iyice kk salmt;
Avrupann altn al ve barutu, dnyay dntrmeye hazrd.
Avrupa smrgeciliinin ncleri Portekizliler idi. Portekiz, Avrupann bat ucunda, uzun bir
Atlantik sahil eridi ve iyi doal limanlar olan, dalk bir lkedir. Bu nedenle Portekizliler,
Avrupal denizciler arasnda ne ktlar. Byk, donanml yelkenlilerin gelitirilmesi,
Avrupallarn keif seyahati asndan ok nemliydi. lk yeniliklerden biri, gemilerin ktan
dmenli olmasyd. Gemi donanmnn (direk, seren, ip, halat ve yelken takm) iyiletirilmesi,
daha tedric ve karmak bir sreti. Tek direi ve yelkeniyle (seren yelkenli) Ortaa teknesinin,
15. yzyln sonlarna geldiimizde direi ve karma yelkenleri olan byke gemilere
dnmesi, geminin tehlikeli sularda seyretmesini ve rzgr gcn daha tasarruflu kullanmasn
kolaylatrmt. Grece hzl ve gvenli okyanus tesi seyahatler ilk kez mmkn olmutu.
1492-1504 arasnda Kristof Kolomb, Yeni Dnya denilecek blgeye drt keif gezisi
dzenledi. Portekizli olmasna karn gezilerin masrafn spanya Kral ile Kraliesi
karladndan Kba ile Haitide kurulan smrgeler spanya topraklarna dhil edildi.
1497-99 arasnda Vasco da Gama, Lizbondan yola kp Afrikay gemiyle dolanarak
Kalktaya ulat. 20 yl ierisinde Portekiz, Kuzey Afrikann Atlantik sahilindeki Bojador
Burnundan Pasifikteki Maluku Adalarna kadar 20.000 kmlik bir sahil eridine yaylan bir
ticaret imparatorluu kurdu Bat Afrika, Pers ve Hindistanda ileri karakollar da vard.
1519-22 arasnda Ferdinand Macellan, yerkrenin etrafn gemiyle dolaarak ana ktalarn
temel eklini ve yerini tespit etti. Bylece Portekizli denizci, 16. yzyln balarnda Orta ve
Gney Amerikann ounu hkm altna alan spanyol fatihler (conquistadores) iin harita
hazrlam oldu.
Kolomb, Antillerde [Bat Hint Adalar] ok az altn buldu. Yerlileri kle ve serf yaparak yeni
smrgeleri krl hale getirmeye alt. Ne var ki smrgeci barbarl ile yabanc hastalklar
bilekesi, 1 milyondan fazla olan Haiti nfusunu 50 yllk bir zaman diliminde 200e kadar
drd.
Altn tutkusu hi krelmedi. 1519da 660 erkek, 18 at ve 10 toptan oluan bir kuvvet, Hernan
Cortsin komutasnda spanyol Kbasndan ayrlarak anakaraya doru yola kt. Bu kuvvet, 2
yl ierisinde Orta Amerikann Aztek mparatorluunu fethetti. Francisco Pizarro, 1532-35te
sadece 106 piyade ve 62 svariyle Cortsin baarsn tekrarlayarak Perunun nka
mparatorluunu ortadan kaldrd.
Bu zaferler, eliin, barutun ve atlarn, Ta Devri teknolojisine galip gelmesinin sonucuydu.
Ancak, Aztek ve nka yneticileri iindeki blnmeler, tebaa halklarn yabanclamas da ayn

lde nemliydi. Aztek mparatorluu sekinlerinin akl almaz acmaszl yznden, belirleyici
neme sahip Tenochtitlan Muharebesinde spanyollarn safnda savaan yerli Amerikallarn
says, Aztek yneticilerine sadk kalanlardan fazlayd.
spanya, Avrupann en azgelimi yerlerinden biriydi. spanyol krallar, bir yanda jeopolitik
hasmlarna kar hanedanlk savalar, dier yanda da Protestan Reform Hareketine kar din
savalar veriyordu. Askerlere deme yapmak iin altna ihtiyalar vard. Sonuta, Yeni
spanyann smrs acmasz oldu. Silahlar, hastalk ya da alk yznden lmeyip sa kalmay
baaran yerliler, madenlerde ya da yeni smrge efendilerinin maliknelerinde lmne
altrlyordu. 1512-13 Burgos Yasalar, yerli erkeklerin yln 9 aynda spanyollar iin
almasn, karlaryla ocuklarnn kleletirilmesini, kar kmalar halinde mallarna el
konulmasn ve Katolik Kilisesine aar vergisi denmesini karara balamt.
Perunun Lima ehrinin nfusu 25.000den 2.000e geriledi. Meksika nfusu 10 milyondan 3
milyona dt. te yandan, gnmz Bolivyasnn madencilik ehri Potosinin nfusu, zorla
altrma yznden 150.000e kt. 1535te bir spanyol asilzadesi krala yle yazyordu:
lkenin epey bir ksmn gezdim ve korkun bir ykmla karlatm.
Avrupa smrgeciliinin dnyay dntrme sreci balamt. Portekiz ile spanyann 16.
yzyln balarnda kurduklar denizar imparatorluklarn ok gemeden Hollanda, ngiltere ve
Fransa imparatorluklar izledi. Avrupa kapitalizminin afanda sistem, kanl ellerini ktaya
birden uzatmaya balamt.
Ama grece geri, feodal, mutlakiyeti, Kilise hkimiyetindeki spanya (Kutsal Engizisyon
spanyas), neden ba ekmiti? spanyol krallar, Avrupadaki jeopolitik emellerini
gerekletirebilmek iin altna ve gme ihtiya duyuyorlard; corafi bir rastlant, onlara
Portekizin denizcilik geleneinden yararlanma ayrcal salamt. Avrupa, bunun karlnda
ar bir bedel deyecekti.
1521de yeni bir devrim dalgas balad. ehirlilerin, kyllerin ve kk erafn katld
isyanlar, 1520lerden 1530larn bana kadar Almanyay kasp kavurdu. Din kaynakl i sava
ok gemeden lkeyi btnyle etkisine ald. Bir nesil sonra bu Fransaya srad. Hepsinden
nemlisi de 1566da Alak lkelerde gerek bir devrim patlak verdi. Protestan Hollandallar ile
Katolik spanyollar arasndaki bu sava 1609a kadar srecekti.
Emperyal spanyann gcnn temelini oluturan ve dnyann ilk burjuva devrimini kanla
boma uranda iki nesil boyunca ordularn besleyen, Kuzey-Gney Amerikadan gelen altngm kleleriydi.
2 Burgher: Kelime olarak ehirli anlamna gelmekle birlikte Ortaa Avrupasnda ehrin resm grevlilerini, ticaretle ilgilenen
kiileri kapsayan ehirli orta snf ifade eder ev.
3 Sokeman: Belirli bir para ya da hizmet karlnda derebeyinin arazisini ekip bien kyl, yarc ev.
4 Dauphin: Fransada kraln en byk olu, veliaht ev.
5 Boyar: Eskiden toprak sahibi Rus soylular ev.

Silahl Devrim: 17. yzylda tetikte bekleyen bir misket tfekli asker

LK BURJUVA DEVRMLER DALGASI

15171775

Ortaa Avrupas toplumunun barnda byyen yeni kuvvetler, 16. yzyln bana gelindiinde
dntrc kritik eii amt. Yine de bu, tccar kapitalizminin zaferini garanti etmiyordu.
Varln uzun zamandr srdren toplumsal ve siyasi yaplara kk salm gl kar evreleri,
onun l domasna neden olabilirdi. Tarihin rm toplumsal snflar ve miadn doldurmu
ideolojiler ynn temizlemek iin devrimci eylem gerekliydi. Ancak bu yolla eski dzen
devrilerek, insanln retken kapasitesinin artk mmkn kld ticaret ve birikim patlamasna
alan alabilirdi.
Bu, 16. ve 17. yzyllarda dnya kapitalizminin ilk evresinde, Reform Hareketinin, Hollanda
Devriminin ve en nemlisi de 1637-60 ngiliz Devriminin derinlerde yatan anlamyd. Bu
olaylar, tccar kapitalizmini, kuzeybat Avrupann byk bir ksmnda hkim iktisadi biim yapt.
18. yzyl boyunca sonular klelik, smrgecilik ve kresel savalar olacakt.

Reform Hareketi
18. yzyldan nce din inan neredeyse evrenseldi ve ilahiyat, erkeklerle kadnlarn yalnzca
Tanr ile deil, ayn zamanda birbirleriyle ilikilerini de tartmalarn salayan dili salyordu.
Uyumlu davrandklarnda, bunu Tanrnn takdiri olduu iin yapyorlard. syan ettiklerinde bu
da Tanrnn takdiri idi. Uyumlu olmay brakp bakaldrdklarnda, sebep Tanrnn fikrini
deitirmi olmas deildi; dnyann deimi olmasndan tryd. lahiyat, siyasi sylemin
lgatini tanmlyordu.
Katolik Kilisesi, bin yl boyunca Bat Avrupaya egemen oldu. Din adamlarnn otoritesine ve
dogmalarna kar klar hep ezilmiti. Birbirini izleyen szde sapknlar ve kfirler, ikence
edilip yaklarak ldrlyordu. Geriye yalnzca gizli direni akmlar kalyordu. Avrupa
ehirlerindeki Waldensiyanlar, Bohemyadaki Hussitler ve ngilteredeki Lollardlar gibi din
radikallerden oluan gizli alar vard. Bunlarn her biri, zamannda kitlesel bir halk hareketi
olmutur. Ama hibiri, Reform Hareketinin 1521den sonra yaptnn (Kilise ile devleti
birbirinden ayrma) yanna yaklaamamtr. Bunu imdi mmkn klan, ge Ortaa Avrupasnn
iinde bymekte olan yeni toplumsal kuvvetlerin olgunlamasyd.
Kriz ideolojik dzeyde balad. Kilise yolsuzlua bulanp rmt. Papalk, rakip talyan
soylu ailelerinin uruna mcadele ettikleri bir dl haline gelmiti. Kardinaller ve piskoposlar,
birden fazla grevi igal ederek kendilerini zenginletiriyorlard. Endljanslar (gnahlarn
affedilmesi), tpk mallar gibi parayla satlyordu. ou papaz lks iinde yayordu. Rahipler

genellikle cahil ve tembeldi.

Kilisenin geni topraklar vard; barahipler ve piskoposlar son derece zengindi. Krallar ve
laik asiller de yle. Feodal ynetici snfn bu ruhban kesimini zellikle savunmasz yapan,
Kilisenin yozlamasnda sakl olan ikiyzllkt zenginlik ile misyon arasndaki eliki.
Fazla tannmayan bir Alman papaz ve limi olan Martin Luther (1483-1546), 1517de Doksan
Be Tezini Wittenberg Katedralinin kapsna astnda, endljanslarn satlmasna ve dier
suistimallere iddetle kar kmas geni destek buldu. Bu, ona devam etme gc verdi. Papa,
1520de kendisini aforoz etmekle tehdit ettiinde, Wittenberg ehir meydannda Deccal
Fermann yakt. Kutsal Roma mparatoru, 1521de gelip Worms Kurulu (yerel devlet
parlamentosu) huzuruna kmasn emrederek sapkn olduu gerekesiyle kendisini yakmakla
tehdit ettiinde, Luther geri adm atmay reddetti.
Lutherin mesajn devrimci klan, papazlarn otoritesini reddetmesiydi. Protestanlar (zamanla
taraflarna byle denilecekti), ncili kendi balarna okuyup yorumlamaya davet ediyordu.
Luthere gre kurtulu, kiliseye gitmeye, rahibe itaat etmeye ya da hayrseverlik amal balara
deil, Tanr ile kiisel iliki kurmaya dayanyordu. Bu, her din frtnann gbeinde neden matbaa
makinesinin olduunu aklar. Ortaada kitaplar Latince yazlyor, manastrlarda el yazsyla
oaltlyor ve yalnzca mnzevi hayat sren birka kiinin okuyabilecei din ktphanelerde
saklanyordu. Kitaplarda fikirler vard ve fikirler huzur karc olabilirdi; herkese ak
olmamalyd bunlar.
Geoffrey Chaucerin (yaklak 1343-1400) Canterbury Hikyeleri, bunun iyi bir rneiydi.
ngilizce olarak 14. yzyln sonlarnda yazlan bu eserde keilerin, papazlarn ve kilise
grevlilerinin eletirilerek anlatlmas, din radikallerin ilgisini ekmiti. Daha sonra, ngiliz
matbaaclnn ncs William Caxton (yaklak 1420-92) tarafndan basld ve kitabn
kopyalar, daha geni bir okur (ve dinleyici) kitlesine ulam oldu.
Bu ok kt bir gelimeydi. retileriyle Reform Hareketinin habercisi olan, Lollardlarn
lideri John Wycliffein (yaklak 1320-84) kitlelere tantt ngilizce ncil, daha da huzur
bozucuydu. zinsiz bir kopyasn bulundurmak lm cezas demekti: Tanrnn szleri, sradan
insanlarn anlayabilecei bir dilde sylenemezdi. lk basks 1526da Almanyada yaplp
ngiltereye kaak yollarla sokuldu. Yazar ngiliz Protestan William Tyndale (yaklak 14921536), daha sonra sapkn grleri yznden idam edildi. Reform Hareketi, balca silahlar
ncilin konuma dilinde yaplan tercmeleri ve matbu kopyalar olan bir fikirler savayd.
Reform Hareketinin ikinci evresinin nderliini, aslen Fransz olup svirenin Cenova ehrine
yerletikten sonra orada teokratik bir diktatrlk kuran John Calvin (1509-64) stlendi. Katolik
Kilisesinden uzaklamasn mantki sonucuna tayarak, piskoposlar hiyerarisini btnyle
reddetti ve bunun yerine, yallarn ynettii bamsz din toplantlar destekledi aslnda, yerel
orta snfn ynettii bir kilise.
Dolaysyla Reform Hareketinin z, feodalizmin ana ideolojik payandasndan kopmak ve
zgrce sorgulayp tartmay (kontroll bir ekilde) yaygnlatrmakt. Protestanlk her eyden
nce orta hallilerin, yani Avrupann gelimi yerlerinde kapitalist iftilie ve ticaretle sanayinin
bymesine nclk eden insanlarn diniydi.
Lutherin mesaj, Alman ehirlerini hi gecikmeksizin kargaaya srkledi. Feodal harlardan,
kilise aarlarndan ve ticaret sekinlerinin toplumsal hkimiyetinden bkan ehir loncalar, yeni
dini cangnlden desteklediler. Birok ehir, ilk coku dalgas (1521-22) srasnda Luthercilii

benimsedi. Nihayetinde, Alman ehirlerinin te ikisi onlar takip etti.

Gney Almanyann fakirleen valyeleri de isyan ettiler (1522-23). Ancak, ynetimdeki
prenslere malup oldular. Reform Hareketi daha balangta yukardan direnile karlayordu.
Alman kyllerinin ok daha ciddi olan 1524-25 isyan da bastrld. Bu isyan, toplumun en alt
tabakalarndan kaynaklanmasyla feodal dzenin btnne bir meydan okumayd. Memmingen
Bildirgesinin On ki Maddesi (isyann fiil manifestosu), feodal harlar alnmasna, ortak
topraklarn gasbna, keyf adalet uygulamalarna ve serflie son verilmesini talep ediyordu.
Radikal Protestan lider Thomas Mnzerin ifade ettii zere, her trl tefecilik, hrszlk ve
soygun, hkmdarlarmzla yneticilerimizin bann altndan kyor Yoksul iftileri ve
zanaatlar eziyorlar.
Ama Luther ve dier anayolcu Protestan liderler, isyan tasvip etmeyip toplumun sekinler
tabakasna itaat edilmesini vaaz ettiler. Prenslerle yarglardansa tm kyllerin lmesi daha
iyidir, diyordu Luther. Cani, Hrsz Kyl Gruhlarna Kar balkl bir kitapk yazarak
feodal beylere, nasl ki kuduz bir kpei ldrmek gerekiyorsa kyl asileri de yle
ldrmelerini salk verdi.
Birok Alman prensi Reform Hareketini destekliyordu. Saksonya Elektr, 1521de Lutheri
kurtarp ona snma hakk tand. Aadan ykselen halkn Reform Hareketine, yukardan
dayatlan soylularn Reform Hareketi ile karlk verildi. Prenslerin Reform Hareketini
desteklemesi iin birok neden vard. ok glyd ve birou, kaplanla yz yze gelmektense
zerine oturup onu idare etmeyi denemenin daha akllca olacan dnyordu. Soylu liderlii,
daha radikal gelimelerle ba edebilirdi belki. Ama Reform Hareketi, asil tutkularn
glendirilmesi iin de kullanlabilirdi. Protestanlk, laik ve dindar efendilerden kurtulmann,
soylu rakiplere kar halk desteini harekete geirmenin ve kilise mlklerine el koymann
mekanizmas haline geldi.
Alman prensleri, hem Papaya hem de Kutsal Roma mparatorluuna di biledikleri iin Lutherci
oldular ama servetlerini ve iktidarlarn tehdit eder gibi gzken daha radikal Protestanlara kar
acmaszca iddete bavurdular. stelik Lutherci liderler de onlara arka ktlar.
Fransada da benzer eyler yaand. Birok asilzade, rakip aileler arasndaki amansz
mcadelenin bir paras olarak Protestanl seti. Kalvinist liderler, bu yukardan Reform
Hareketini desteklediler. Hem Almanyada hem de Fransada sonu, Katolikler ile Protestanlar
arasndaki mcadelenin yerini nfuz sahiplerinin rakip ittifaklar arasndaki bir din savana
brakmas oldu.
Ama Protestanlk, halka hitap eden, feodalizm kart bir isyann ifadesi olmaktan kp da bir
soylu hizbinin ballk nianna indirgenmesiyle birlikte hzn kaybetti. mparator ve Kilise, gney
Almanyay geri kazand. Fransz Protestanl, mutlak monariyle ynetilen Katolik bir lkede
hep aznlk olarak kald.
Alman Anabaptistlerinin yenilmesi, halkn ve soylularn Reform Hareketleri arasndaki keskin
kopuun simgesiydi. Hollandal gen bir terzi ra olan Jan van Leydenin nderlik ettii
Anabaptistler, neredeyse iki yl boyunca (1534-35) Mnsteri ynettiler. Katolik ve Lutherci
sekinler kovuldu, eitliki bir komn kuruldu ve Anabaptistler, Maher Gnne hazrlanmaya
baladlar. Ama o gn asla gelmedi. Aksine, yerel prens-piskoposun ehri ala mahkm ederek
teslim olmaya zorlamasndan sonra yakalanan Anabaptist liderlere can verinceye kadar ikence
edildi.

Muhafazakr ve radikal reformcular arasndaki kopu, Reform Hareketinin hem Almanyada

hem de Fransada devrimci potansiyelini tahrip ederek, tekrar toparlanan feodal-mutlakiyeti
gericilik kuvvetlerine hamle yapma imkn tand.

Kar Reform Hareketi

Yarm devrim yapan kendi mezarn kazar, demiti Fransz devrimci Louis-Antoine de SaintJust. Sosyalist tarihi R.H. Tawney, bir kaplann postunu trmalaya trmalaya yzemezsiniz derken
ayn noktay biraz farkl bir ekilde ifade ediyordu. Bu, halkn Reform Hareketinin yenilgisinde
sakl bir tehlikeydi.
Nasl ki burjuva devrimi ideolojik bir din reform hareketi olarak baladysa, kar-devrimci
tepki de Katolik ortodoksluun dogmatik bir yeniden vurgusunu ieriyordu: Kar Reform
Hareketi.
1545-1563 arasnda toplanan Trent Konseyi, iki ana amac gzeterek bir dizi karar ald:
Kilisedeki yolsuzluklarn kkn kazmak ve Katolik dogmay yeniden glendirmek. Grevden
kaytarma, birka grevi birden stlenme ve din mevkilerin alnp satlmas yasakland. Yeni
papaz okullar kuruldu. Bylece, Katolikliin ideolojik cephe hattn oluturan papazlarla
piskoposlarn nitelii ve grev bilinci iyiletirilecekti. Ayn zamanda Konsey, Katoliklii
Protestanlktan ayrtran Ortaa retilerinin glendirilmesi konusunda kesinlikle taviz
vermiyordu: Azizlerin kutsal saylmas; iyi ameller sayesinde kurtulu; Yedi Sakrament [Kutsal
Ayin]; sann, kutsal Komnyonda hazr bulunmas (ayin ekmei); papalk makamnn
yanlmazl (din diktatrl).
Trent Konseyi, Kilisenin savunma mekanizmalarn glendirdi. Kar Reform Hareketinin
dier iki zellii, saldrya geilmesiyle ilgiliydi.
1540ta Papa III. Paul, eski bir spanyol askeri olup bir ileci, mistik ve ilahiyatya dnen
Ignatius Loyolann kurduu bir tarikat olan sa Cemaatini onaylamt. zenle seilen, ok iyi
eitilen ve kat disiplini ilke edinen Cizvitler, Kar Reform Hareketinin zel kuvvetleri
oldular. Katolikliin merkez blgelerinde, Kuzey-Gney Amerika ile Antillerdeki misyonerlik
faaliyetlerinde etkili olduklar gibi Kuzey Avrupada ynetimi Protestanlarn stlendii
devletlerde de gizli bir komplo ebekesi kurdular.
Saldrnn ikinci kolu Engizisyon idi. Bu uursuz kurum, 13. yzyln balarnda Kilisenin,
gney Fransann sapkn Katharclarna kar yrtt Albigeois Hal Seferi srasnda ilk kez
ekillenmiti. Ama yalnzca spanyada varln srdrebilmiti nce Mariblere (spanya
Mslmanlar) kar yrtlen feodal mcadelenin bir silah olarak, ardndan da yeni mutlakiyeti
monarinin bir dayana olarak. Engizisyonun Avrupa genelinde etkili bir bask vastasna
dnmesi ancak spanya, Avusturya ve Almanyann V. Charles (1519-56) ynetiminde
birlemesiyle ve Papann 1542de bu kurumu talyada yeniden kurmaya karar vermesiyle oldu.
Romada alt kardinalin ynettii Kutsal Engizisyon, kararlarna itiraz edilemeyen bir kardevrimci mahkemeydi. Engizisyon yeleri, sapknlar tutuklayp ikenceden geirme, mlklerini
msadere etme ve sulu bulunanlar idama gnderme yetkisiyle her Katolik lkeye gidebiliyordu.
Yaklmas gereken kitaplarn belirtildii ve dzenli olarak gncellenen Endeksi de zorla dayatan
Engizisyon, hkmnn geerli olduu yerlerde sanat, bilimi, dnce ve aratrma zgrln
tehdit ediyordu. Rnesansn hmanist kltr, geleneksel otoritenin kutsanmasna dnmt.
Sanat ve mimari, Barokun gc, zenginlii ve mistisizmi [gizemcilii] ycelten tarzna hapsolup

kalrken, bilim insanlar kitaplaryla birlikte yaklarak ldrlebiliyordu.

Kltrel potansiyel ile siyasi tepki (Rnesans ile Kar Reform Hareketi) arasndaki tezat,
talyada tm plaklyla grlyordu. Burada ehir devletlerin gemii, daha byk feodal
dnyann iindeki bamsz ticaret ve iktidar merkezleri olarak 12. yzyla kadar uzanyordu. 15.
ve 16. yzyllarda, Rnesansn byk sanatsal, mimari ve bilimsel baarlarnn birouna ev
sahiplii yaptlar. Yine de, bu devletlerin her birinde embriyo halindeki tccar kapitalizmi, doum
srasnda nefessiz kald. Yeni toplumsal-siyasi kuvvetler, geleneksel siyasi-asker yaplar krp
geemedi. Ticari zenginlik, eski sekinlerin kontrolnde kalmaya devam etti. Rnesans, zaman
ierisinde Kar Reform Hareketinin hizmetine tabi klnd.
ki etken belirleyici olmutu. Birincisi, feodal loncalarn ve dzenlenmi piyasalarn
oluturduu yap, ehir devletlerin ekonomilerini snrlyordu. Gl ticaret oligarileri, birok
rnekte de tek bir aile bu yapya hkim oluyordu. Bylece tccarlar ve bankerler, ehir idaresi
zerindeki denetimlerini ve loncalar, kendi konumlarn glendirip daha kapsaml siyasi
amalar dorultusunda bir zplama tahtas olarak kullanan, ehirde yaayan nfuzlu kiilere
dntler. rnein Floransal Mediciler, feodal toplumun en st mevkilerine geldiler ikisi papa,
birisi Fransa kraliesi.
kincisi, talyann bir sr rakip idari yapya blnm olmas nedeniyle feodal hizipler
arasnda savalar yaygnd ve yabanclarn mdahalesine ak olan topraklar, byk glerin
sava alanna dnmt. Papal destekleyen Guelfolar ile Kutsal Roma mparatorluunu
destekleyen Ghibellinolar arasndaki mcadele, Ortaan byk ksmnda srd. Benzer ekilde,
1494-1559 arasnda kuzey talya, Fransa ile mparator arasndaki uzun asker srtmenin ana
sahnesi oldu.
Bylece talya, tccar prenslerin, paral askerlik yapan yzbalarn (condottieri) ve yabanc
ordularn esaretinde kald. Protestanlk ok az taraftar toplayabildi ve bunlar da ok gemeden
Romadan yaylan Kar Reform Hareketi Hal Seferiyle ezildiler.
te yandan spanya, birlemi bir ulusal devletti. Burada Kar Reform Hareketi, kraliyet
despotluunun bir arac olarak zafer kazand. II. Philip [Felipe] (1556-98), rnek bir Katolik
yneticiydi skc, hantal, brokratik, banaz, hayattan nefret eden. Krallarn tanrsal ynetme
hakk olduunu savunuyordu. Huzuruna kan herkes dizlerinin zerinde durmak zorundayd.
Cortesin gc elinden alnrken, asiller ise dalkavuklar zmresine indirgendi. Yerel yetkiler
kstlanrken, otorite merkezletirildi. Tyler rpertici autos-da-fyi (iman eylemleri) bizzat
Kral idare ediyordu Engizisyonun halka ak idam trenleri; spanyol Protestanl, bu yolla on
yl gibi ksa bir srede yok edildi. Maribler ok ar basklara maruz kaldlar: Arapa
konumalar, yerel kyafetler giymeleri, geleneksel evlenme ve cenaze detlerini srdrmeleri
yasakland. 1568de isyan ettiklerinde toptan imha edilerek dzen yeniden saland.
Fransa farklyd. spanyol feodalizmi, lke iinde Mariblere kar verilen mcadele nedeniyle
Ortaada en ileri merkezleme dzeyine erimiti. Fransz monarisi her zaman zayf olmutu.
Fransann blgeleri, ekonomik bakmdan spanyadan daha gelikindi. Bu nedenle, Protestan
Reform Hareketi burada daha fazla yol alarak, Fransann yaklak te birinde etkili oldu. 2.500
kadar kilisede sinod (kilise meclisi) dzenleniyordu. Baka yerlerde de olduu zere Fransz
Reform Hareketi, orta hallilerin etkisiyle tabandan doup glenmiti. Ama Fransz asillerinin
baz kesimleri, hanedanlkla ilgili menfaatlerini korumak iin mezhep deitirerek Protestan
cemaatinin (Huguenotlar) bana gemeyi baardlar.

1562de, Guise Dk Francisin hizmetindeki askerler, Protestanlar topluca katlettiler.

Protestanln nde gelen savunucularndan Cond Prensi Louis, taraftarlarn ve dindalarn
silah bana ard. Yaklak 40 yl sren, rakip soylu hizipleri arasndaki din savalar
Fransay deta enkaza evirdi. Ardndan, Austos 1572de bu Din Savalar, planl katliamlarn
en acmasz haline brnd. Pariste yaanan Aziz Batholomew Gn Katliamn, Fransann dier
byk ehirlerinde de bir dizi benzer katliam takip etti. Engizisyon, spanyada gsz halkn
Reform Hareketini yok etmiti. Fransada ayn rol Katolik lm mangalar stlendi.
Ama sava devam etti. Katliamlar sava daha acmasz yapt ama soylularn kontroln de
glendirdi, nk sradan halk artk yerel asillerin himayesine girmeye alyordu. Soylu
hizipleri arasndaki savalarn ve din savalarn mant, Reform Hareketinin radikal
potansiyelini iyice tahrif etmiti.
Sava sonunda taraflarn karlkl tavizler vermesiyle bitti. Protestan lider Naverreli Henry,
Fransz tahtna karak Kral IV. Henry (1589-1610) oldu ama paralanm devleti yeniden
birletirmek iin inancndan vazgeerek tekrar Katoliklii setiini ilan etti (1593). Son direni
merkezleri de dtkten sonra Huguenotlara vicdan ve ibadet zgrl tanyan Nantes Fermann
yaynlad.
Sava, muazzam ekonomik tahribata yol amt ve Reform Hareketinin yozlaarak soylular
aras hizipilie dnmesi, ekonominin ilerleyiini durdurmutu. Din Savalarnn bu sonular,
takip eden 200 yl boyunca Fransz tarihinin seyrini belirleyecekti. 17. yzylda gl bir mutlak
monari ykselecekti. Byk feodal toprak sahiplerinin blgesel g sleri olan atolar, kraliyet
ordusunun toplaryla yklacak ve soylular, saray maiyetine dhil edilecekti. Devlet-feodal rejim,
toplumsal ilikileri donduracak, ekonomik gelimeyi aksatacak ve Fransz toplumuna muazzam bir
asker yk getirecekti. 1685 Nantes Fermannn geri alnmasyla Huguenotlarn zulme urayan bir
aznla dnmesi, mutlakiyeti devletin sivil toplum karsndaki zaferinin simgesi olacakt.
Halkn Reform Hareketinin yenilgiye uramasnn nihai sonucu, 1789 Byk Fransz Devrimini
douran elikilerin birikmesi olacakt.
spanya ile talyada zafer kazanan Kar Reform Hareketi, Almanya ile Fransada da nemli
mevziler elde etmiti. Ama Reform Hareketi Kuzey Avrupada yaamay baard ve bu
nedenledir ki bugn bu blge, dnya tarihinin dinamosu haline gelmitir.

Hollanda Devrimi
16. yzylda Alak lkelerde 3 milyon kii yayordu ngiltere ile Gallerdeki ile ayn.
Bunlarn yaklak yars ehirlerde oturuyordu. Brj, Gent, Brksel, Anvers, Utrecht, Leiden,
Haarlem, Amsterdam ile birlikte dier Flaman ve Hollanda ehirleri, Rnesans Avrupasnn
nde gelen ticaret merkezleri arasndayd. Bu ehirlerden en az 25inin nfusu 10.000nin
zerindeydi. Blgeye suyollar hkimdi nehirler, haliler, kanallar ve bentler. Avrupann i
blgelerinden doan birok nehir sistemi (Ren, Meuse/Mass ve Scheldt), Alak lkelerden
geerek Kuzey Denizi kysnda halilerden, adalardan ve amurlu blgelerden oluan bir labirent
meydana getirir.
Para ile piyasann feodal dzeni dntrmesiyle Alak lkelerin corafyas, buray ekonomik
adan Avrupann en dinamik blgelerinden biri yapt. Flaman ve Hollanda toplumuna tccarlarla
zanaatkrlar hkim oldu. Kltr ve yurtta rgtlenmesi geliti. Gl loncalar, ehir hayatna
hkim oldu. Geleneksel zgrlkler ve imtiyazlar hi taviz vermeden savunuluyordu.

Reform Hareketi, bir kasrga gibi Alak lkeleri etkisine ald. Feodal efendilere ve kilise
yolsuzluklarna, Avrupann baka yerlerinden nce burada iddetle kar kld. Ama Alak
lkeleri, mparatorluk spanyas ynetiyordu; 150.000 kiilik gl spanya ordusunu beslemek ve
uzaklardaki Katolik Habsburg kralnn tutkularn desteklemek iin Flaman ve Hollandal
tccarlarn servetlerinden alnan vergiler arlatrld.
Alak lkeleri yneten Flaman ve Hollandal asiller, emperyal devletin talepleri ile Kalvinist
ve Anabaptist ehirli halkn direnii arasnda skp kaldlar. 1564te, spanyol genel vali
Kardinal Granvellenin grevden alnmasn saladlar ama bu, ykselen muhalefeti yattramad.
ki yl sonra Katolik otoritelerin sapkn dnceleri sert nlemlerle bastrma giriimi,
grlmemi bir direnile karlat. Silahlanan Protestanlar, Alak lkelerin drt bir yannda
kalabalk ak hava toplantlar dzenlediler. Gentli bir patrisyen ve vakanvis, insanlar 30-40
yldr savunduklar inanlardan dndrmek iin 4-5 vaazn yeterli olduunu hayretle belirtiyordu.
O yln Austos ve Eyll aylarnda devrimci kalabalklar, birbiri ardna ehirlerde eski dzeni
devirdiler. kon krclk furyas srasnda Katolik kiliselere saldrld. Muhafazakr ehir
oligarileri kt. Ynetici prensler, Luthercilerin ve Kalvinistlerin ibadet zgrln tanmak
zorunda kaldlar. Anabaptistler de onlardan geri kalmad. Orangel Williamn [Willem] liderlik
ettii Hollandal asillerin bir kesimi, devrimci hareketin bana gemeyi baard. ounluk ya
geri ekilerek pasif kalmay tercih etti ya da spanya Kralnn uygulad kar-devrimci iddeti
destekledi.
Geni bir alana yaylm imparatorluunu, onu tehdit eden Reform Hareketi ile devrim
kuvvetlerini geri pskrtp bir arada tutmaya kararl olan II. Philip, Alak lkeleri Avrupann en
nemli sava meydan haline getirdi. Hollanda Devrimi, talihin kh bu tarafa kh br tarafa
gld 40 yldan daha uzun bir srede, srncemeli bir milli savunma sava biimini ald. On
binlerce spanyol askeri gnderildi ve hazinenin byk ksm buraya harcand. Yabanc askerler
ve Engizisyon tam bir terr estirdi. Anversin Kasm 1576de ele geirilmesinden sonra,
spanyol Hm diye anlan gnlerde 1.000 ev yerle bir edildi ve 8.000 kii ldrld. Asker
terr, Flaman devrimini malup etti ve Belikada spanyol idaresini yeniden kurdu. Ama
Hollanda Devriminin ok daha direnli olduu grlecekti.
Hollandaya gneyden gelen yollar, yan yana sralanan byk nehirlerle para para blnm,
grece dar bir koridorda skr. Toprak genellikle alak, bataklk ve saysz drenaj hendeiyle
aprazlama blnmtr. Nehirler ve hendekler, doal savunma hatlar oluturur. Hollandada
nfusun yerleim younluu, bu etkiyi iyice artryordu. Surlarla evrili birok ehir vard ve
kyler bile siperlerle, barikatlarla ve koruganlarla savunmas gl yerlere dntrlebilirdi.
Sonu, asker teorisyenlerin karmak arazi dedikleri eydi gerek hareket etmenin ve ikmalin
zor olduu, gerekse igalci ordularn, doal engeller, gizli mevziler ve iyi korunan yerler arasnda
bataa saplanp kald zorlu arazi koullar. Hollanda kuvvetlerinin ekirdeini oluturan ehirli
milis gcnn giderek profesyonellemesi, Deniz Dilencileri denilen gl donanmann
(Hollandal Kalvinist asillerin birlii) faaliyetleri ve dindalarnn yardmna koan yabanc
gnlllerin hzla artmas, igalcilerin karlatklar zorluklar iyice artryordu.
Kalvinist ve Anabaptist cemaatlerin mensuplar, devrimci bir partinin eylemcileri gibi
altlar. Sava, devrimi radikalletirdi. ok gemeden Birleik Eyaletler (Hollanda bu adla
anlacakt), Avrupada Anabaptistlerin en youn yaad yer olacakt baz ilelerde nfusun
yarsna ulayordu oranlar. Anabaptistler, siyasi demokrasiyi ve toplumsal eitlii savunan

kiilerdi.
Ayn zamanda, Hollandal srgnlerin etkisiyle Almanya, Fransa, ngiltere ve skoyadaki
Kalvinist kiliselerin bir tr devrimci enternasyonal ilevi stlenmeleri, direnie destei
glendirdi. Bunun en elle tutulur sonucu, Hollandada savaan yabanc gruplar oldu Hollanda
Devrimi, Kar Reform Hareketi ile mcadelenin n cephesi haline geldiinden fiilen bir
Protestan uluslararas tugay.
1584te spanyollarn nc taarruzuyla Hollanda yenilginin eiini geldiinde, ngiltere
kraliesi I. Elizabeth sava ilan etti. spanya mparatorluunun zafer kazanarak Man Denizinin
kar kysnn kontroln tamamen ele geirmesi, ngiliz Protestan devletinin gvenliini tehlikeye
atacakt. Hollandallarn savamaya devam etmesi ngilterenin karnayd. stelik bu politika,
Tudor Hanedannn tabann oluturan Protestan orta halliler arasnda rabet gryordu.
ngiliz mdahalesi, Philipi byk projesine hz vermeye tevik etti: 1588 spanyol Armadas.
Kt hava koullar ile ngiliz donanmasnn becerisi sonucu armadann yenilmesi, dnm noktas
oldu. spanya mparatorluu ar bymt. Almanyadaki Katolik Habsburglu kuzenlerini
destekliyor, talyada yine onun menfaatlerini kolluyor, Akdenizde Osmanllarla savayor,
Fransz Din Savalarna mdahale ediyor, Kuzey-Gney Amerikadaki usuz bucaksz topraklarn
ve Atlantik ticaret yollar boyunca seferler dzenleyen hazine gemilerini koruyordu. spanyol
birlikleri, maalar denmediinden Hollanda cephesinde defalarca kazan kaldrp isyan
kardlar. Emperyal gcn stn gayretlerine ramen Hollandallar direndi, spanyollar sonunda
bitap dt ve devrim kendi kendini yeniledi. spanya sonunda 1609da pes etti. Hollanda Birleik
Eyaletleri, dnyann ilk burjuva cumhuriyeti oldu.
Marksist tarihiler bile 1566-1609 Hollanda Devriminin nemini bazen gzden karrlar.
Devrim uzun, karmak ve savalarla geen bir sreti. ayr siyasi-asker direni hamlesini
kapsyordu: 1565-68, 1569-76 ve 1576-81. Her birini spanyollarn kar saldrs izledi.
Sonuncusu ngiliz desteiyle pskrtld ve ondan sonra devrim, allagelmi bir asker
mcadele olarak srd.
leriki evrelerde hkimiyeti giderek glenecek olan Orange Hanedannn liderlii, savan
devrimci niteliini tahrif etse de deitirmedi. Ticaret burjuvazisi zafer kazanmt. Zaferi
mmkn klan, kk tccarlarn, zanaatkrlarn ve emekilerin oluturduu ehirli kk
burjuvaziydi. Kalvinistler ve Anabaptistler, devrimin liderliini stlenmilerdi.
Kar Reform Hareketinin zafer kazand blgelerin aksine 17. Yzyl, Hollandallar asndan
Altn a idi. Ticaretleri, donanmalar ve denizar imparatorluklar rakipsizdi. ehirleri
muhteem binalarla dolmu, Avrupann en iyi sanatlarna ev sahiplii yapyordu.
Ama Hollanda ok kkt. Uzun vadede bunun, yeni devletin ekonomik bymesi ve siyasi
gc nnde stesinden gelinemez bir kstlama yarataca grlecekti. Eer yeni dnya ekonomik
dzenine kesinkes gei olacaksa, burjuva devriminin daha geni lekte zaferler kazanmas
gerekecekti. Bu 17. yzylda olacakt.

Otuz Yl Savalar
1609 itibariyle Emperyal spanya, Hollanda Devrimini ezmeye alrken malup olmutu ve
Hollanda, Protestan bir burjuva cumhuriyeti olarak gelime gsteriyordu. Ama Hollanda
Savann sona ermesi, spanyann Katolik Habsburglu yneticilerine baka yerlerde harekete
geme frsat verdi.

Kutsal Roma mparatorluunu Habsburglarn baka bir kolu ynetiyordu. mparatorun kuvvet
ss, aile mlklerinin younlat Avusturya idi ama gc Almanya, Silezya, Bohemya, Moravya,
Macaristan ve kuzey talyaya kadar yaylyordu. mparatorluk, Orta Avrupann ounu iine
alan, hanedanlk temelli bir sper devletti. Ama derin blnmelerle kar karyayd. zellikle
Almanya ile Bohemyada Reform Hareketi etkiliydi. Yerel prensler, mparatorun otoritesini
zayflatyor ve yeni laik toprak sahipleri, Kilisenin elindekilere sahip kyorlard.
17. yzyln balarnda spanya ve Avusturya Habsburglar, Alman Reform Hareketini hedef
alan feodal, mutlakiyeti bir kar-devrim balattlar. atmann planlanmam sonular (Otuz
Yl Savalar, 1618-48), Kta Avrupasnda Fransz Devrimine (1789-1815) gelinceye kadar
yaanan tm olaylardan daha radikal bir dnme yol at.
Kriz, Bohemyada (gnmz ek Cumhuriyeti) patlak verdi. Viyanann merkezletirme ve
Katolikletirme siyaseti, ek soylu kesiminin bamszln ve zenginliini tehdit ediyordu.
Asiller, imparatorluk grevlisini bir atonun penceresinden aa atarak yant verdiler (Prag
pencere vakas); ans eseri bir gbre ynnn zerine dtler. Ertesi yl (1619) asiller, yeni
Katolik Habsburg mparatoru II. Ferdinand tanmay reddedip Bohemya Krall tacn
Almanyann nde gelen Protestan prenslerinden, Palatin Elektr V. Fredericke verdiler feodal
hanedanlk terimleriyle hem mparatorluktan hem de Kiliseden bamszln ilan edilmesi.
Bohemya, ekonomik adan Avrupann en ileri blgelerinden biriydi. Her ne kadar hl feodal
nfuz sahiplerinin egemenlii altnda olsa da, piyasalarla parann beyler, tccarlar ve kyller
arasndaki ilikileri yeniden biimlendirmesi nedeniyle toplum gei srecindeydi. lkel Protestan
denilebilecek Hussit sapknl, 15. yzyln balarnda Bohemyada ortaya kp glenmiti.
Protestanlk ve din hogr gelenei, Bohemya toplumunun deien niteliini yanstyordu.
Ama 1620de Katolik Birlii, Prag yaknnda gerekleen Beyaz Da Muharebesinde
Fredericki bozguna uratt. mparatorluk hkmeti yeniden kuruldu, eklere tannan ayrcalklar
iptal edildi, Bohemya tacnn miras yoluyla Habsburg ailesine getii ilan edildi ve Kar Reform
Hareketi tm hmyla yayld. Bohemyal asiller, iki yzyl nce Hussit syannda olduu gibi
atmay bir halk savana dntrerek direnii rgtlemeye teebbs edebilirlerdi. Snf
menfaati bunu nledi toplumsal devrim heyulasn yeniden canlandrmaya hi niyetleri yoktu.
Bunun yerine, bo yere dier Protestan prenslerden yardm istediler.
Kuzey Almanya Protestan Birliinin fazla kuvveti yoktu. mparator ve Katolik Birlii saldrya
gemiti; sava hzla yaylarak Hollanda, Danimarka, sve ve en sonunda da Fransay iine
ekti. Dier gler, Katoliklerin zaferini ve Avrupann Habsburglarn egemenliine girmesini
engellemek iin mdahale ettiler. Din sava bylelikle jeopolitik bir atmaya dnt.
Prenslerin liderlii, Reform Hareketinin dntrc kuvvetini baka yne saptrarak onu
allageldik bir rakip devletler aras asker mcadeleye indirgedi.
Katolik Birlii Almanyada zafere her yaklatnda yeni bir koruyucu ortaya kyordu Palatin
Elektr, Hollanda Cumhuriyeti, Danimarka Kral Christian, sve Kral Gustaf Adolf ve son
olarak, Fransa Kral XIII. Louisin babakan Kardinal Richelieu. Bu yzden srncemeli bir hal
alan sava Almanyay harap etti. Avrupann en ileri ekonomilerinden biriyken gvensizlik,
nfusun azalmas, ticaretin aksamas, mlkiyetin tahribi ve ordularn yamas sonucunda enkaza
dnd. Nfusun 1618-48 arasnda yar yarya azald tahmin ediliyor.
n kesilen Habsburglarn mutlakiyetilii Avrupa geneline yayma giriimleri yenilgiye urad.
Almanya, sklkla birbirleriyle savaa tutuan, gmrk duvarlaryla ayrlm ve dine gre

blnm bir kk devletler mozaii haline geldi.

Katolik Birliinin aka zafer kazand yerlerde nne geilemeyen tepkiler ortaya kt.
Feodal smrnn Bohemya kylleri zerindeki basks iddetlendi; kyllerin rnlerinin
yardan fazlasn toprak aalarna vermesi, iftlikleri gelitirmek ve retkenlii artrmak iin
gereken artklarn krsal kesimden ekilip alnmas demekti. ehirlerin nfusu giderek dt. ek
dili gerileme gsterdi.
Orta Avrupa uluslar, dilsel, etnik ve kltrel snrlar dikkate alnmakszn blnm ya da bir
araya getirilmiti. Almanya ancak 1871de birleti. Habsburg mparatorluuna tabi halklarn
kurtuluu 1918den nce olmad. Bu, yn deien Reform Hareketi iin denen bedeldi halk
devriminden soylularn hizipiliine dnmesi.
Sava, spanya ile Fransay da olduka etkiledi. Mali kaynaklarn Avrupa ile Yeni
Dnyadaki imparatorluklarndan elde eden Habsburg spanyas, 16. yzyln en rktc asker
gc olmutu. Ama jeopolitik stnl, toplumsal-ekonomik durgunluunu gizledi. Feodal toprak
sahibi snf, ber yarmadasna hl egemendi. Ticaret ve ehirler azgelimiti. Bilim ve kltr,
Habsburg mutlakiyetilii ile Kutsal Engizisyonun ifte basks altnda canlln yitirmiti.
16. ve 17. yzyllar gei ayd. Tccar kapitalizmi ve burjuva devrimi, baz toplumlarn
dierleri pahasna ykselmesini salyordu. Bu balamda, Emperyal spanyann siyasi-asker
emelleri, onun toplumsal-iktisadi geriliiyle eliiyordu. Otuz Yl Savalar srasnda, siyasi
yerekimi yasas kendini yeniden gsterdi. Kuzey Avrupadaki Reform Hareketini ezmek amal
yzyllk mcadeleden sonra 1618-48 arasnda kaynaklarnn giderek azalmas, Emperyal
spanyann asker gcnn sonunda kmesine neden oldu. Bu gerekletiinde, Kta
Avrupasnda jeopolitik hegemonya Fransaya geti.
16. yzyln sonlarna doru Din Savalarnn karlkl tavizler verilerek uzlamayla
sonulanmas, Fransz monarisini 1620li ve 1630lu yllarda Kardinal Richelieunun siyasi
liderliinde gl bir mutlakiyeti rejime dntrd. Gl olduklar yerleri kaybeden
Huguenotlar devlet iinde devlet olma konumlarn yitirdiler. Asiller dize getirildi: atolar
ykld, dello yaplmas yasakland ve komplo giriimleri ezildi. Asiller saray maiyeti haline
geldi, yerel parlementler glerini kaybetti ve onlarn yerine kraliyet idarecileri (intendant) ile
gezici temsilciler ynetimi stlendi.
Krala sadakat gsterenler devlet makamlaryla ve ayrcalklarla dllendirildi; Fransz
soylular, martlm bir devlet grevlileri ve bamllar zmresi haline geldi. Yerel asillerin
ald lsz feodal haralar ve monarinin sava makinesini beslemek iin toplanan devlet
vergileri, kylleri ezici bir sefalete mahkm ederken ky hayatnn her yerde hissedilen
umutsuzluu ancak ara sra patlak veren ama aln yazs batan izilmi ayaklanmalarla
kesiliyordu.
Mutlakiyeti Fransa, Habsburg zaferini engellemek iin 1635-1648 arasnda Otuz Yl
Savalarna katld. Sonuta Fransa Avrupada stnl ele geirdi.
Monari, sonraki yedi ylda yurtiinde Frondelerle uramak zorunda kald halkn ar sava
vergilerine kar ayaklanmasn, soylularn mutlakiyetilie kar ayaklanmas takip etti. Bir
anlamda Frondeler, birbirine benzemeyen, tam olarak tanmlanmam ve koordinasyondan yoksun
kuvvetlerin l doan devrimiydi. Yeni monari frtnay atlamt.
Mutlakiyeti Fransa, Kta Avrupasna yz yldan uzun bir sre hkim olacakt; monarinin
emrindeki milli kaynaklar da bu hkimiyete paralel olarak genileyecekti. Ama bu arada

Britanyann, Fransann en azimli ve etkinliini giderek artran rakibi olduu anlalacakt.

Britanya, hem imparatorluk mcadelesinde hem de modern bir ekonomi ina etme abasnda zafer
kazanacakt. Bunun nedenini anlamak iin imdi 17. yzyl Britanyasna bakacaz. nk burada
Reform Hareketi ile Kar Reform Hareketi arasndaki, burjuva devrimi ile mutlakiyetilik
arasndaki mcadelenin sonucu, Fransa, spanya ve Almanyadan olduka farklyd. Avrupann
kuzeybat ucunda yer alan orta byklkteki bu ada, Reform Hareketinin devrimci vaadinin en
fazla gerekletii yer olacakt.

ngiliz Devriminin Nedenleri

Avrupada, 17. yzyln ilk yarsnda kar-devrim, Marxn deyiiyle atan snflarn ortak
ykmyla sona erdi. Katolik Habsburgun ezici gc, ancak 30 yllk bir savan ardndan
durdurulabildi. Bu aba, feodal-mutlakiyeti spanyann gcn de frenledi ama ayn zamanda
Almanyann gelimi ekonomisini de vurdu.
te yandan ngilterede kar-devrim giriimi, feodal mutlakiyetiliin yklmasna, kraln idam
edilmesine ve burjuva cumhuriyetinin kurulmasna yol at. Bu farkl sonu, on binlerce
devrimcinin, 1640larn nemli dnm noktalarnda eylemlerine kararllkla devam etmeleri
sayesinde ortaya kt. Ama paras olduklar kitle hareketinin kkleri, bir yzyl nceki ngiliz
Reform Hareketinde yatyordu.
1530larda yukardan Reform Hareketi, papalktan kopuu, kraliyet ailesinin ngiliz Kilisesini
kontrol altna almasn ve Manastrlarn Tasfiyesini (manastr mlklerinin kamulatrlmas)
getirmiti. Bu olaylar aklarken pek ok tarihi, Tudor rejiminin hanedanln srdrme
ihtiyacna odaklanr. VIII. Henrynin (1509-47) boanp tekrar evlenerek meru bir erkek varis
dnyaya getirmek istedii dorudur. Ama iki etken daha ayn lde nem tayordu.
lk olarak, Tudor rejimi, ksmen de olsa kk iftiler, tacirler ve zanaatkrlardan oluan orta
hallilerin desteine dayanyordu. ngilterenin grece ileri ekonomisinin ncs bu kesimdi; ou,
yeni dini cokuyla benimseyen ilk kiiler arasndayd. Yn ticareti, ngiltere ekonomisinin o
zamanki dinamizmi (dolaysyla da ticari retim yapan iftiler, tccarlar ve gemi sahiplerinin
maddi durumu) asndan byk nem tayordu.
1532-40 arasnda VIII. Henrynin babakanln yapan Thomas Cromwell (1485-1540) bu
snftan geliyordu ve sadk bir Protestan idi. Cromwellin, Henry ile evlenmesine araclk ettii
Anne Boleyn de Protestan idi. Henry aslnda dindar bir muhafazakrd ama olu VI. Edwardn
(1547-53) iktidar srasnda ngiliz Kilisesi kkl bir reform geirdi.
kinci olarak, kamulatrlan manastr topraklar hzla satlp elden karld ya da hibe edildi.
Bu, Norman stilasndan bu yana grlen en byk toprak mlkiyeti devriydi. ngiliz erafn
geniletip zenginletirerek, toprak sahibi snf ierisinde hem Tudor Hanedann hem de Protestan
dinini destekleyen gl bir taban yaratt.
Bu nedenle, ngilizlerin yukardan Reform Hareketi, derinlere kk salm dini, siyasi ve
toplumsal bir deiim sreciydi. Henrynin kz Marynin (1553-58) ynetimi srasnda balatlan
Katolik restorasyon giriimi, bundan trdr ki baarszla mahkmdu. Yine, I. Elizabethin
Protestan rejiminin kalc olmasnn ve halka benimsenmesinin nedeni de budur. spanyol
Armadasnn 1588de yenilmesi, rejimin ne kadar gl olduunun en ak gstergesiydi.
Ama eski dzen kesin bir yenilgiye uratlamamt. zellikle kuzey ile bat blgelerinde yerel
nfuz sahipleri hl dikkate deer lde glydler. nde gelen soylular, onursal unvanlar elde

etmek, yksek makamlara atanmak, hibe toprak edinmek, i szlemeleri yapmak ve tekelci
haklara sahip olmak iin saray nezdindeki konumlarn kullanyorlard. Bir zamanlar bir asker
kuvvet meselesi olan feodal rekabet, artk saray entrikalarna balyd.
1530larn Reform Hareketi, ngiliz toplumunun temel elikisini zmlemeden brakmt.
Aslnda, yeni ekonomiyi glendirerek takip eden on yllarda bu elikinin iyice derinlemesine
neden olmutu. Giderek sarayn himayesine baml duruma gelen eski soylular, ayrcalklarn
glendirmek amacndayd. Bu arada, daha kk eraf, kk iftiler snf (zengin kyller),
sanayiciler ve ehirli orta snf (ehirliler), iftliklerini ve ilerini gelitirdiler.
ngiltere nfusu, 1500-1650 arasnda iki kattan fazla byd ki o zaman her on iki kiiden birisi
ehirlerde yayordu ve yz binlerce kii krsal sanayilerde alyordu. Giriimciliin nndeki
engeller, parlamentoda temsil edilen krsal eraf ve ehirli orta snf giderek kzdryordu.
Kraliyet vergileri, gmrk tarifeleri ve ticaret tekelleri, aylak saray mensuplarn zenginletirmek
zere tasarlanm gibi gzkyordu.
Tudorlardan sonra iktidara gelen Stuartlarn ilk iki kral olan I. James (1603-25) ve I. Charles
(1625-49), parlamento ile srekli atyorlard. Charlesn 1692de parlamentoyu lavedip
lkeyi tek bana ynetmeye kalkmas, saray ile halk arasndaki ilikilerde dnm noktas oldu.
On Bir Yllk Tiranlk (1629-40), Kta Avrupasnda rastlanan trde bir mutlakiyetilii
ngilterede kurma giriimiydi. Bu deneyim, ngiliz erafnn ve ehirli orta snfnn tm snfsal
kayglarn yeniden canlandrd. Keyf vergilendirme, msadereler ve asker arlama zorunluluu,
bu kesimin mlklerini tehdit ediyordu. Siyasi merkezleme, yerel sekinlerin geleneksel
otoritesini zayflatyordu. lke dndaki Katolik glerle ibirliine gidilmesi, ehrin ticari
karlaryla atyordu. Saray zerindeki Katolik etkisi, msadere edilmi kilise topraklaryla
ilgili tapu senetlerinin gvenilirliine hep glge dryordu. Charlesn babakanln yapan
Strafford Kontunun kurduu rlanda Katolik ordusu, ngiltereye kralc mutlakiyetilii getirmek
zere kullanlabilecek bir bask gc grnmndeydi.
Kriz 1637de patlak verdi. Konu dindi. Bapiskopos Laudun Yce Kilise Anglikanizmi,
biroklarna gre Katoliklikten neredeyse ayrt edilemeyen, tutucu bir Protestanlk koluydu. Din
kurallara uyma, siyasi itaatkrlkla e anlaml olmutu. Temel blnme hatt, bir tarafta
Kalvinistler (ngilterede bilindikleri adla Pritenler), te tarafta Yce Kilise Anglikanlar ile
Katolikler arasndayd.
skoyann daha ovalk olan gney ksmnda soylular, ehirli orta snf ve Kalvinist papazlar,
kendi Reform Hareketlerini gerekletirmek zere ok nceden birlemiti. ngiltere ve skoya
kral Charles, snrn her iki tarafna da hkmn geirmeye alyordu. Laudun Anglikan
Kilisesi lmihalini dayatma giriimi isyan tetikledi. 23 Temmuz 1637de Edinburgda St. Giles
Bapapaz yeni dua kitabn okumaya balaynca, pazar esnafndan Jenny Geddes adama bir ta
frlatarak Bunu bana dinletmeye nasl cret edersin? diye bard. Ayin karklk iinde sona
erdi ve ksa bir sre sonra, dinlerini savunmak isteyen Kalvinist skoyallardan oluan byk bir
kalabalk, Kutsal Birlik ve Anlamay imzalamak zere Edinburg atosu nnde topland. Jenny
Geddes, ngiliz Devriminin kvlcmn atelemi oldu (bandan sonuna kadar skoya da iin
iinde olduundan Britanya Devrimi daha uygun bir ifade olurdu, ancak ngiliz Devrimi iyice
yerlemi durumda).
Kral, sko Anlamaclar zor kullanarak bastrmaya alt. Ama kuzey ngiltere kontluklarnn
asi milis kuvvetleri, skolarn dengi deildi ve Birinci Piskoposlar Sava 1639da bir sonuca

balanmadan sona erdi. Ertesi yl ok daha byk bir ngiliz ordusu topland, ama Anlamaclar
snr geip top ateiyle dmanlarn bozguna urattlar. Balantda olduklar ngiliz
Pritenlerinin gizli tevikiyle skolar, kinci Piskoposlar Savann sonunda imzalanan Ripon
Antlamasnn hkmleri uyarnca yaplmas gereken 400.000 sterlinlik tazminat demesini askya
alan kuzey ngiliz kontluklarnn snra en yakn n igal ettiler.
Charlesn skolarn hesabn grp onlardan kurtulmas iin parlamentoyu toplantya davet
etmekten baka aresi kalmamt. Charlesn On Bir Yllk Tiranl dneminde uygulad
olaanst vergi artrc nlemler, yasal adan pheli, ihtilaflar giderek byten ve tazminat
demeye kesinlikle yetmeyecek dzeydeydi. Proto-mutlakiyeti Stuart devleti kmt. skoya
ile ngilterenin mlk sahibi snflaryla ilikilerinin bozulmas, isyan karsnda devleti iflasn
eiine getirmiti. Ama Kasm 1640ta toplanan Uzun Parlamento, krallk ordusu oluturmak ya da
skolara olan borcu temizlemek iin yeni kaynaklar hibe edecek havada deildi. Parlamentonun
amac, embriyo halindeki mutlakiyetilik aygtn btnyle tasfiye etmekti. Ama bunun bir i
sava yaanmadan baarlamayaca ok gemeden anlalacakt.

Devrim ve Sava
Kralc mutlakiyetilik, yerel sekinlerin glerini, ayrcalklarn ve mlklerini tehdit ediyordu.
Sarayn zafer kazanmas, keyf yetki kullanm, devlet tekelleri ve ticaret serbestisine saysz
kstlama getirilmesi demek olacakt. Laudun Yce Kilise Anglikanizmi, bu siyasi projenin
ideolojik kobayd ve hedefinde, muhalif Halk partisinin radikal Protestanl vard. Bu
nedenledir ki Laudun skoyaya yeni ilmihali dayatma giriimi, devrimi tahrik etmitir.
Ayn meseleler, Londra Parlamentosunu, skolara deme yapmak iin Kraln yeni vergiler
salnmas talebine diren gstermeye kkrtt. Parlamento, kaynan hibe edilmesinden nce
ikyetlerin hallini talep etti. Keyf vergilendirmeye son verilmesini, kraliyet adalet
mahkemelerinin kaldrlmasn, Kraln kendi bana parlamentoyu feshetme yetkisinin iptalini,
piskoposlarn Lordlar Kamarasndan karlmasn ve Strafford Kontunun vatana ihanetle
yarglanmas bu talepler arasndayd.
Uzun Parlamentonun yeleri, muhafazakr mlk sahipleriydi. ki nedenle devrimci tarzda
hareket ettiler. Birincisi, mutlakiyetilii, dorudan mlklerini hedef alan bir tehdit olarak
gryorlard. kincisi, Londrann orta hallilerinin, ehirli yoksullarnn ve alan kadnlarnn
parlamento dnda kitlesel olarak harekete gemesi onlar glendirmi, akllarn elmi ve
zerlerinde bask kurmutu.
Kraln, saraya sadk birini Londra Kulesi Temeni olarak atamasndan sonra Aralk Gnlerinde
(27-30 Aralk 1641) Whitehall ile Westminsterde byk kalabalklar topland. Bakentin en
nemli asker mevkiine yaplan bu atama, Charlesn parlamentoyu bask altna alp Londray
sindirmek zere bir i darbe yapma hazrlnda olduuna iaret ediyordu.
Gsteriler karsnda atama karar geri alnd. Ama bu yeterli deildi. Piskoposlara hayr!
Piskoposlara hayr! haykrlar ykseliyordu. Parlamentonun en gerici yeleri olan
piskoposlarn parlamento binasna girmesi engellendi ve en az birisi nehre atld.
Kralclar kalabala kllarla saldrd. Kitle, saldrya tulalar, kiremitler ve kaldrm
talaryla yant verdi. atma haberi kulaktan kulaa yayldka tm Londra sokaa dkld ve
10.000 silahl rak, parlamentoyu kuatma altna ald. Talimli Londra Birlikleri (ehir milisi),
kalabal datmay reddetti.

Avam Kamaras, 30 Aralkta tannm 12 piskopos hakknda tahkikat balatt ve Lordlar

Kamaras da onlar hapse gnderdi. ehrin drt bir yannda kilise anlar alnd ve sokaklarda
kutlama ateleri yakld. Tabandan ykselen kitle eylemi, devrimi ileri tamt.
Bir hafta gemeden Kraln darbe giriimi geldi. 4 Ocak 1642de, tannm be muhalifi
tutuklamak zere 100 silahl muhafzla birlikte Avam Kamarasna girdi. Baskn nceden haber
alan be ye ehirden ayrlmt. Kaplar kapatld, iner-kalkar demir parmaklklar indirildi,
cadde zincirler gerilerek kapatld. Binlerce kii, teberler, kllar, sopalar, artk ellerine ne
getiyse silahlanp gnlerce tetikte bekledi. Kadnlar, barikat kurmak iin evlerinden iskemle ve
banyo kvetlerini getirdiler, svarilerin zerine dkmek iin su kaynattlar.
Ama svariler gelmedi. Londrann devrim safna getii belli olmutu. Mevcut kuvvetlerle
kurtarlmas mmkn deildi. 10 Ocakta Kral ehirden kat. Ertesi gn be ye, kalabaln
sevin gsterileri arasnda Westminstere geri dnd.
Oxfordu geici bakent ilan eden Charles, zaman kaybetmeden ordu toplamaya balad.
Devrim, bir i savaa doru gidiyordu. Bakentte patlak veren ehir ayaklanmasn, lkenin her
yerinde silah depolarnn, stratejik noktalarn ve milis birimlerinin kontroln ele geirmek
isteyen Kralclar ile Parlamentocular arasndaki yzlerce yerel atma takip etti.
Parlamento, toplumun ekonomik bakmdan en ileri kesimlerini temsil ettiinden yalnzca
Londray deil, bakent civarndaki vilayetleri, Gneydouyu, Dou Angliay, lkenin dier
yerlerindeki limanlarn ve surlarla evrili ehirlerin ounu da kontrol ediyordu. Bu nedenle,
etkili bir sava yrtmesini salayacak mali, beer ve stratejik kaynaklara sahipti. Ama bu yeterli
deildi. Amatrlk ve dar grllk bir sorundu. lkenin drt bir yannda yerel savalar
yaplyordu ama arpanlarn yalnzca ok kk bir blm, ulusal stratejik hedefi olan byk
ordulara katlmaya hevesliydi. Birou yaad vilayetten ayrlmay reddediyordu.
kinci sorun, Parlamentocu liderlerin muhafazakrlyd. Lordlar Kamarasnn te biri, Avam
Kamarasnn te ikisi, 1642de parlamentoya sadk kalmt. Ama ounluu, savala birlikte
ok bal sosyal devrim hidrasnn serbest kalabileceinden korkan Presbiteryen mlk
sahipleriydi (Presbiteryen, ngiltere ile skoyada Kalvinist Protestanlar iin kullanlan bir
terimdi). Yalnzca bir aznlk, gerekli her trl arala topyekn bir sava verilmesini savunuyordu.
Bunlarn ou da kk eraft. Presbiteryenlere nazaran kilise ynetiminde daha fazla
ademimerkeziyetilik ve demokrasi istediklerinden Bamszlar olarak biliniyordu.
Siyasi-din bir eilim olarak Bamszlar, kendilerine gre solda yer alan ve nemi giderek
artan Sekterlerle (Parlamentocular destekleyen halktan birok kiinin demokratik ve eitleyici
zlemlerini dile getiren radikal Protestan gruplar) birletiler. Bamszlar, ordu subaylar
arasnda arla sahipti. Ordu, devrimci kuvvetin younlam ifadesiydi. Burada, muhafazakrlk
ile asker zorunluluk arasndaki eliki, hi gecikmeksizin zme kavuturulmas gereken bir
lm kalm meseleydi. Keza, tabandan (silahl erlerden) gelen basn en ak burada
hissediliyordu.
Cambridge milletvekili, Parlamentocu bir svari komutan ve orta lekli bir toprak sahibi olan
Oliver Cromwell, subaylar arasnda Bamszlarn lideri, erler arasndaki Sekterlerin hamisi ve
topyekn bir devrimci savan en nde gelen savunucusu olarak ortaya kt. Demir Saflar diye
bilinen kendi alayna maneviyat gl olanlar alyordu, nk Cromwelle gre iyi ibadet
edenler iyi savarlar:
Birka drst kii saylardan daha fazlasdr Eer atn sorumlusu olarak dindar, drst kiileri seersen, drst insanlar

onlarn peinden gelecektir Centilmen dediiniz ve bundan daha te bir ey ifade etmeyen kiilerdense, ne iin savatn
bilen ve bildii eyi seven, gsterisiz krmz urbas iindeki bir yzbay tercih ederim.

Ama akt. Presbiteryen lordlar ve generaller, iki taraftan birinde saf tutmu mlk sahibi
snflar arasnda karlkl tavizler verilerek bir bar yaplmasn istiyorlard. te yandan
Cromwell, Eer Kral, saldrmak zere olduum dmanlarn arasnda karma ksayd, hi vakit
kaybetmeden herhangi birisiymi gibi silahm zerine boaltrdm diyordu.
15 ubat 1645te, parlamentodaki muhafazakr muhalefet malup edilerek Feragat
Kararnamesini kanunlatrld. Parlamentoyu oluturan her iki Kamarann yeleri, tek bir hamlede
asker komuta grevleri stlenmekten men edildiler. Muhafazakrla, dar grlle ve kar
evrelerine dayanan mevcut ordu yaps temizlendi. Yerini Yeni Model Ordu ald.
Yeni Model, orta hallilerden oluan devrimci bir orduydu. Her ne kadar askere alnanlarn
birou acemi olsa da, eski tfeklerle radikallerden meydana gelen devrimci bir omurgann
etrafnda toplanmlard. Hugh Peters gibi vaizlerin din konumalar, askerler arasnda elden ele
dolaan bildiriler ve brorler, siyasi ve din konularda hevesli olanlarn tartmalardaki rolleri
ordunun tutumunu belirliyordu.
Yeni Model Ordu, 14 Haziran 1645te Nasebyde Kralc orduyu yenerek mevcut gcn byk
lde yok etti. Bunun ardndan Kral yeni bir ordu kuramad. Model Ordu ona bu ans asla
tanmad. Bir yl ierisinde Kralc asker direni tamamen bastrld.
Devrim zafer kazanmt. Ama ne eit bir devrimdi bu? Gelecekte toplumun ileyiine
rehberlik edecek nasl bir yeni toplum gr vard?

Ordu, Eitleyiciler ve ngiliz Cumhuriyeti

Parlamentoda ounluu oluturan Presbiteryen eraf, Yeni Model Orduyu hep naho bir
gereksinim olarak grd. 1646da ilk ncelikleri onu datmak, Kral ile uzlamak, siyasi-din
muhalefeti ezerek devrimci sreci sona erdirmekti. Byk mlk sahipleri olarak Kralclardan daha
ok radikallerden korkuyorlard.
Askerler, ya rlandada can skc bir smrge sava yapmaya gnderilecekti ya da emeklilik
maa ve dier faydalar olmadan derhal terhis edileceklerdi. stelik aylardr maalarn
almamlard. Bu ekonomik skntlar, daha fazla demokrasi umuduyla birleti. Her alay,
taleplerini dile getirmek ve siyasi eylemleri dier alaylarla egdm iinde yrtmek zere iki
ajitatr seti. Ordudan eylemciler, Londra ile dier ehirlerde gl tabana sahip radikal
demokrat parti Eitleyiciler ile yakn ilikiler de kurdular. Eitleyicilerin en bilinen lideri, asker
kkenli John Lilburne idi.
Cromwell gibi ordu liderleri iki arada kalmlard. Kendileri de mlk sahibi eraftan
olduklarndan toplumsal igdleri muhafazakrd ve mmknse Kral ile uzlamaya
eilimliydiler. Ama sava meydannda kazandklarn savunmaya kararl baarl devrimcilerdiler
ve ordu subaylar olarak, milletvekillerinin aksine ordunun alt kademelerinin basksn dorudan
zerlerinde hissediyorlard.
Dolaysyla, 1646-49 siyasi ekimelerinde iin iinde drt farkl kuvvet vard. Kralclar,
Savan sonularn tersine evirmek istiyorlard. Presbiteryenler, byk mlk sahiplerinin
muhafazakr rejimini kurmak zere Kral ile anlamak istiyorlard. Bamszlar (Ordu liderleri ve
parlamentodaki kk bir aznlk), taviz verip uzlamak ile devrimci eylem arasnda gidip
geliyorlard. Londra halknn ve Ordunun alt kademelerinin ounun desteini arkasna alan

Eitleyiciler, esasl bir devrimci deiim iin bastryorlard.

Ekim 1647ye gelindiinde Eitleyiciler, Ordu liderlerini halka ak bir tartmaya (Putney
Tartmalar diye bilinir) zorlayacak kadar glydler. ngilterede en yoksul kiinin bile en
zengin kadar yaamaya hakk var diye dnyorum, diyordu radikal subay Albay Thomas
Rainsborough. ngilterenin en yoksul kiisi, kendisini yneten ama szne kulak vermeyen bir
hkmete tam anlamyla bal olmaz.
Generaller adna konuan Henry Ireton yle cevap verdi: Krallktan kalc, sabit menfaati
olmayanlarn, yani tm topraklara ve ticareti yrten tm irketlere sahip olan kiilerin
[dnda kalanlarn], kralln ilerinin kararlatrlmasnda sz hakk olamaz.
ngiltere nasl bir yer olacakt? Kk mlk sahiplerinin radikal demokrasisi mi, yoksa byk
toprak sahipleriyle tccarlarn hkim olduu muhafazakr bir anayasal [meruti] monari mi?
Kral, esir tutulduu yerden kap ikinci bir i sava balattnda mesele zmlenmemiti.
Devrimin aa kard radikallie tepki duyan skoya, Galler ve ngilterenin birok yerindeki
Presbiteryenler bu kez Kraln safna gemiti. Ama Yeni Model Ordu, 1648 yaznda nne kan
tm dmanlarn bir kasrga gibi ezip geti.
Kar-devrim teebbs ve tabann srekli basks karsnda Cromwell ve Bamszlar,
devrimci eyleme doru savruldular. Ordu, Aralk 1648de ikinci devrimi gerekletirdi. Albay
Pride, emrindeki svari birliini kullanarak Avam Kamarasnn nde gelen liderlerini ieri
sokmad. Presbiteryen hkimiyetindeki Uzun Parlamento, Bamszlarn hkim olduu Kalnt
parlamentoya dntrld. ngiliz halkna ihanet etmek suuyla yarglanp mahkm edilen Kral,
30 Ocak 1649da Whitehallda halka ak bir ekilde idam edildi.
Solun desteiyle Sa ezen ama bu ikisi arasnda kararszca bocalayan Ordu liderleri, bu sefer
Eitleyicileri hedef aldlar. Ynetimi stlenen Devlet Konseyinde yle diyordu Cromwell:
Efendim size sylyorum, bu adamlarla baa kmann baka bir yolu yok; onlar ortadan
kaldrmalsnz; yoksa onlar sizi ortadan kaldrrlar.
Londradaki Eitleyici liderler tutuklanp Kuleye hapsedildiler, alt kademelerdeki askerlerin
isyan ezildi ve liderlerinden drd, Oxfordshire, Burfordda bir kilisenin avlusunda kuruna
dizildi.
1649 ilkbaharnda uygulanan bask, Jenny Geddesin Temmuz 1637de St. Giles Bapapazna
ta frlatmasndan beridir ngiliz Devriminin itici gc olan kitle hareketinin belini krd. Orta
hallilerin eylemi, devrimin birok ulusal krizinde ve Britanyann drt bir yannda Kralclar ile
Parlamentocular arasnda yaanan yzlerce yerel mcadelede belirleyici olmutu. Sradan
insanlar, ya ehirli kalabalklar olarak ya da Yeni Model Ordunun askerleri olarak mcadeleyi
daha ileri tamak iin defalarca ortaklaa hareket ettiler. Halk hareketinin yenilgisi, bu nedenle
bir dnm noktasyd tepeden asker bir diktatrlkle devrimin ileri doru ivmesinin
dondurulduu bir nokta.
Ordu liderlerinin 1649dan sonraki ynetimi, kk toprak sahipleri, tccarlar ve subaylardan
meydana gelen dar bir toplumsal tabana dayanyordu. Byk mlk sahiplerinin ou dmanca
tutum almt. Kk mlk sahiplerinin ou, partilerinin yenilgisinden sonra pasiflemi ve ortada
grnmez olmutu. Ordu bile muhaliflerden arndrlm Kalnt Parlamento ile ihtilafa dmt.
Ama yeni seimler, yumuak bal bir meclis oluturamad. Bylece, asker diktatrlk resmiyet
kazand: 1653te Cromwell, ngiliz Cumhuriyetinin Koruyucu Lordu oldu ve 1654te ngiltere,
tmgenerallerin ynettii asker blgelere blnd.

Yeni sistem giderek gzden dt ve istikrarszlat, zellikle de Cromwellin 1658de

lmesinden sonra. Mlk sahibi snflarn asker ynetime kzgn olmas ve iinde yer alan
radikallere kukuyla bakmas yznden Ordu, toplumsal tabann geniletememiti. skoyada
grece muhafazakr bir Ordu komutan olan General George Monck, 1660n balarnda darbe
yapmaya kalktnda direni fazla srmedi. Londraya girerek, II. Charles olarak tahta kmas
iin I. Charlesn en byk olunu ehre ard. Aslnda Restorasyon, Yeni Model Ordunun
kendine kar yapt bir darbeydi. Bunu mmkn klan ey, devrimci hareketin (ki Ordu bunun en
nemli davurumuydu) iinin boalmasyd.
Burjuva devrimi son derece elikili bir sretir. Burjuvazi, mlk sahibi aznlktr. Devrimci
eylemle devleti devirmesi, ancak ve ancak daha geni toplumsal kuvvetleri harekete
geirebilmesiyle mmkn olur. Ama bu kuvvetlerin kendilerine zg menfaatleri vardr ve devrim
ylesine glendirici bir sretir ki beklentilerle talepler, burjuva devrimci liderliin vermeye
raz olduunun hzla tesine geebilir. Bu durumda, kitlesel bir halk hareketlenmesine ikin
demokratik ve eitleyici zlemlerin, byk mlk sahipleri arasnda kk derinlerde yatan
korkular tetiklemesi sorunu ortaya kar. Bu, gerekleebilecek burjuva devrimlerinin sklkla
yarda kalmasna neden olur. Almanyada 1520lerde ve ardndan 1620lerde byle olmutu: Her
iki rnekte de muhafazakr Protestan asilzadeler, karlarna sradan halkn radikal Protestan
hareketleri ktnda rkerek geri ekilmiti. Kitle hareketinin bykl ve nitelii
belirleyicidir. Devrimler, birbirini takip eden krizlerle kesintiye urar. Her krizde devrimci ve
kar-devrimci kuvvetler dorudan atmaya girerler. Devrimin ileri doru mu gidecei, yoksa
geri mi ekilecei bu atmann sonucuna baldr. Ancak belli bir noktaya gelindiinde en
radikal burjuvazi bile, eer mlklerini korumay dnyorsa tabandan ykselen ve kendisini
iktidara tayan kitle hareketinin hzn kesmek zorundadr. Bunu yaptnda ise karsnda
hortlayan kar-devrimi bulur. Bu nedenledir ki 1660 Restorasyonu, ngilterenin mal-mlk
sahiplerinin umduklar nihai zm olmayacakt.

Smrgeler, Klelik ve Irklk

Hollanda ve Britanya burjuva devrimleri, muazzam bir toplumsal-iktisadi gc serbest brakt.
Ortaa ekonomisi, siyasi otoritenin boyunduruu altndayd. Hal Seferleri zamannn Bat
Avrupas gibi geleneksel feodalizm de toplad art valyelere, atolara ve asillere zg
gsterie aktarak israf ediyordu. Devlet feodalizmi (II. Philip spanyas ya da XIV. Louis
Fransas) ise kraliyet ordularna, snr boyu tahkimatlarna ve saray atafatna gmyordu art.
1566-1609da Hollandann spanya karsnda zafer kazanmas ve 1637-60da parlamentonun
ngiliz Kraln alaa etmesi, piyasann, kr gdsnn, retken yatrmlar araclyla sermaye
biriktirmeye hevesli eraf ve tccar snfnn egemen olduu yeni bir dnyann kapsn aralamt.
17. yzyln ikinci yars Hollandann Altn a idi. Topraklar slah ediliyor ve yeni tarm
yntemleri uygulanyordu. Amsterdamn kuzeyindeki Zaanstreek blgesinde, sanayiye hizmet
veren 128 rzgr deirmeni vard. Bir dizi ticaret ssyle Hollandann Gney Afrika, Hindistan
ve Uzak Dou ile balants salanyordu.
Gelimenin hz ylesine artmt ki ticari rekabet, 1652-74 arasnda Hollanda ile ngiltere
arasnda deniz savana yol at ta ki Fransa kral XIV. Louise kar koymak her ikisinin de
karna olduundan bu iki burjuva devleti ittifak yapncaya kadar. ngiltere-Hollanda atmas
devam etseydi, Hollanda malup olacakt. Merkez ss, Britanya ile uzun sreli bir mcadeleyi

kaldramayacak kadar kkt.

Britanya tarihini, byk bir ada olmas, zengin kaynaklara sahip olmas ve dinamik bir ktann
kenarnda yer almas gerei ekillendiriyor. Britanya etrafndaki denizler hem savunma amal
bir hendek, hem de ticareti kolaylatran bir otoban ilevi gryor. 17. yzyl devrimi, ngiltere
corafyasnda sakl olan ekonomik potansiyeli aa kard. Deniz ticaretinin, donanma gcnn
ve denizar imparatorluun, Britanyay kresel bir sper g yapmaya yetecek kadar
gelimesini mmkn kld.
1650de 500.000 ton olan kmr retimi 1800de 15 milyon tona ykseldi. Sanayinin byme
hz, 1710-60 arasnda ylda %0,7 iken, 1780-1800 arasnda %2ye kt. ehirlerde yaayan
nfusun oran 1650 ile 1800 arasnda %9dan %20ye trmand.
Sanayi bu dnemin ancak sonuna doru srama yapabildi. 17. yzyln sonlarnda ve 18. yzyl
boyunca sanayi retiminin neredeyse tamam, zanaatkrlarn kk atlyelerde yaptklar zanaat
ilerinden oluuyordu. Makineleme ve fabrika retimi, 1800e gelindiinde bile hl emekleme
andayd. Sermaye birikimi, retimin kontrolnden ziyade datmla mbadelenin kontrol
araclyla gerekleiyordu. 18. yzyl kapitalizmi tccar kapitalizmi idi, henz sanayi
kapitalizmi deildi. Bunun en iyi ifadesi l ticaret denilen eydi.
16. yzylda, emperyal dllerin en by Aztekler ile nkalarn kymetli madenleriydi. 18.
yzylda, Antillerin eker kam plantasyonlar ne kmt. Her iki durumda da bir sorun vard:
Emek ktl. Avrupal ilk yerleimcilerin silahlar ve beraberlerinde tadklar hastalklar,
Kuzey-Gney Amerikann yerli nfusunun neredeyse kkn kurutmutu. Ama (ar artlara imza
attrlp ii olarak getirilen binlerce szlemeli hizmetkrlar dhil) bizzat yerleimciler de tropik
hastalklar yznden yok olup gitmenin eiine gelmilerdi. Stmaya, sarhummaya ve dier tropik
hastalklara direnli yeni bir i gcne ihtiya vard. zm, Bat Afrikadan kle getirmekti.
Londra, Bristol, Liverpool ve Glasgowa eker yetitirmek, bu ie araclk edenleri servete
bomak iin milyonlarca Afrikal kleletirildi, gemilerle tand ve lene kadar altrld. 17.
yzyln sonu ile 19. yzyln ba arasnda 12 milyon kadar Afrikal Atlantiki geti. Bunlardan
yaklak 1,5 milyonu yolculuk srasnda hayatn kaybetti. Bu insanlar kle gemilerine tka basa
doldurup bu kayplar olaan grmek, daha fazlasnn hayatta kalmasn salayacak koullar
salamaktan daha krlyd. Yolculuu sa salim atlatanlar iin Antillerde hayat hi de daha
parlak deildi. Plantasyonlarda yetersiz beslenen, ar altrlan ve krbala disipline edilen
kleler arasnda lm oran inanlmaz yksekti.
Bu 12 milyon Afrikal gmenle karlatrldnda bu dnemde Yeni Dnyaya yalnzca 2
milyon kadar Avrupal g etti. Buna karn, 1820de beyaz nfusu siyahlarn kabaca 2 katyd.
Avrupallar hayatta kalp saylarn artrdlar. Afrikallarn payna ise lm dt.
Yeni Dnyann yerli halklarnn soyunun kurutulmas, tarihte insanla kar ilenmi en byk
sulardan biriydi. Bir dieri de kle ticaretiydi. lenen insanlk sularn meru gstermek zere
kullanma sokulan rklk durumu daha da arlatryordu.
u ya da bu biimiyle rkla tm snfl toplumlarda rastlanr. Bunun nedeni vardr:
Birincisi, artn denetimi iin rekabete tutuan ynetici snflarn, bu mcadelelerinde
arkalarndan gelecek sradan insanlar harekete geirmeleri gerekir. rnein Hal Seferleri
srasnda Ortadouda soykrm, yama ve fetih savalarn hakl gstermek iin Mslmanlar
kfir diye eytanlatrlmt.
kincisi, snfl toplum, sradan insanlar hayatta kalma mcadelesinde birbirine drr.

Ynetici snf, insanlarn kendilerini smrenlere kar birlemesi ihtimalini azaltan ayrmalar
besleyerek bu durumdan istifade eder. rnein Romal soylular, yoksul yurttalara belli baz
ayrcalklar tanyor, onlar himaye alarna katyorlard; bunu yaparken barbarlar denilen
yabanclarla kleleri aalamalar tevik ediliyordu.
ncs, emperyalizm (baka halklarn topraklarn, kaynaklarn ve insan gcn ele
geirmek amacyla asker kuvvet kullanma), kurbanlarn kltrel ya da rksal adan daha deersiz
gsterilmesi durumunda daha kolay hakl gsterilebilir. Emperyalizm bylece bir uygarlatrma
grevi olarak sunulabilir.
18. yzyl boyunca Avrupa smrgelerinin hzla artmas ve kle ticaretinin ayn lde hzl
biimde bymesi, rk ideolojiyi yeniden biimlendirip onun tarihsel nemini olduundan fazla
gstermekte kullanld. Yeni rklk, l ticaret balamnda gelitirildi. Gemilerle Bat
Afrikaya tanan ticaret mallar, siyah klelerle dei-toku ediliyordu. Yerel efler, piyasann
ihtiyacn karlayp ithal edilen prestij mallarn alabilmek iin kleletirme savalar veriyordu.
Atlantik Okyanusunu aan kleler, kle pazarlarnda plantasyon sahiplerine satlyordu. Gemiler,
eker, ttn ve sonralar pamuk dolu olarak Avrupaya dnyordu.
Irklk, yerli halkn daha deersiz olduu gerekesiyle smrgelerin varln ve klelii meru
gsteriyordu. En kt durumda, yalnzca ar ileri yapabilecek, insandan aa varlklar olarak
grlyorlard. En iyi durumdaysa bunlar, uygarlap Hristiyan olmak iin yardma ihtiyac olan,
kara cahil ve geri kalm insanlard.
Kapitalizm her zaman son derece elikili olagelmitir. Bir yanda, ekonomik dinamizmiyle
insanlarn ihtiya duyduklar mal ve hizmetleri salama gcmz inanlmaz lde artrmtr.
te yanda, dnyann zenginliinin bir aznln kontrolnde olmas, bir sr insan srekli
mahrumiyete mahkm etmitir.
18. yzylda bu eliki, ngilterenin liman ehirlerindeki tccar-kapitalist snfnn zenginlii
ile Atlantiki ap Antillerin plantasyonlarnda lesiye alanlarn sefaleti arasndaki tezatta
grlyordu. Ama burjuvazinin kresel hkimiyetini kurmasnda denen beer bedel bundan
ibaret deildi. Britanyal yneticiler, smrgelerden elde edilecek gz kamatrc dllerin
peinde koarken acmaszdlar. G dengesinin aleyhlerine bozulduunu sezen dier yneticiler,
dnya hkimiyeti yarna katlmaya mecbur olduklarn hissettiler. Sonuta, Avrupa arka arkaya
savaa tututu ve Avrupann savalar giderek kreselleti.

mparatorluk Savalar
ngiliz Devrimi, dnya tarihinin en belirleyici olaylarndan biriydi, nk Britanyay, dnyann
drt bir tarafna ulaabilen yeni bir kapitalist ekonominin srama tahtas yapmt. Bir kere
baladktan sonra nne hibir ey geemezdi.
17. yzyln sonunda Avrupann hkim gc Fransa idi. Nfusu Britanyann katyd ve
Fransz ekonomisinin retim dzeyi de ayn lde bykt. Ancak, dinamik ekonomisi nedeniyle
Britanyann nfusu ve retim dzeyi 18. yzyl boyunca Fransadan daha hzl artt. stelik bir
anakara gc olarak Fransa, toprak snrlarn korumak iin daha byk bir ordu beslemek
zorundayd. Bunun aksine, Britanya bir deniz gc ve ada kale olduundan yneticileri, orduyu
kk ama donanmay gl tut politikas izliyordu.
Britanya devleti mali adan da glyd. Her ne kadar parlamentoya hkim olan tccarlarla
toprak sahipleri dk maliyetli bir ynetimi ve anakarayla savaa girmekten kanmay

savunuyorsa da, Britanyann byyen kapitalist ekonomisi, hayati karlar tehlikede olduunda
orduyu destekleyecek kaynaklara sahipti. rnein 1694te kurulduktan sonra hzla kaynak toplayan
ngiltere Bankas, Kraliyet Donanmasnn bytlmesi iin kredi salayabiliyordu. Hzla byyen
ticaret ve modern bankaclk, Britanyaya nemli avantajlar salyordu.
Britanya ile Fransa arasndaki atma, 1688-1815 arasnda hkim kresel krlma izgisiydi.
lk balangta ngiliz Devrimine, en sonundaysa Fransz Devrimine kar mcadeleyle
rtmt.
Avrupa corafyasnn, buray bir savaan devletler ktas yaptn hatrlatmamz yerinde olur.
Dou-gney ynnde iletiimin kolayl, deniz yollar ve gemilerin ilemesine elverili su
yollar, hareketi abuklatryordu. Ayn zamanda, birok yarmadas ve farkl ekolojik
blgeleriyle hem etnik yaplarn hem de uluslarn eitliliini besliyordu. Roma
mparatorluunun yklmasndan bugne Avrupada tm ktaya yaylacak hibir emperyal proje
baarl olmamtr. Emperyal efendilik heveslileri, ok gl bir hasm kuvvetler koalisyonuyla
karlamtr daima.
16. yzyldan itibaren Britanyann geleneksel politikas, tek bir gcn Avrupaya egemen
olmasn engellemek, zellikle de ada kalenin gvenliini tehdit eden Man Denizi limanlarnn
kontroln elinde tutmak olmutur. Bu, ittifaklar, mali destekler ve yurtdna gnderilen asker
gler bileimiyle baarlmtr. Britanya, 18. yzyl boyunca Fransaya kar ard ardna ittifaklar
kurulmasna nclk etti, askerlerinin paralarn deyebilsinler diye Alman devletiklerine mali
destek salad ve Avrupal mttefiklerinin yannda savamalar iin Krmz Urballar denilen
kk ordularn dzenli olarak gnderdi.
nceleri Britanya zayf gzkyordu. Devrimci halk hareketinin 1649-60 arasnda ezilmesi
sonucunda Restorasyonn ardndan Kralcln yeniden dirilmesini, Fransz monarisi iyi
kulland. 1685te II. Charlesn yerine kardei II. James geti. Katolik olan James Fransa
yanlsyd ve kat bir mutlak monari taraftaryd. Fransann mali desteiyle, Kralc kardevrimin potansiyel arac olarak rlandallardan oluan bir Katolik ordu kurmutu. lk nceleri,
ngilterenin mal-mlk sahibi kesiminin desteini almt. II. Charlesn gayrimeru olu olan,
koyu Protestan Monmouth Dk, taht zerine hak iddia etmek zere 1685te West Countryye ayak
bastnda parlamento ve ordu Jamesi destekledi. 1641-49 devrimci halk hareketinin
canlanmasndan korktular ve O Gzel Dava, Sedgemoor Muharebesiyle tam bir yenilgiye
uratld.
Ama Kralclk, Protestan toprak sahipleriyle tccarlarn mlkleri, gleri ve dinleri asndan
ciddi bir tehditti. Jamesin niyeti aa ktnda ve Sedgemoordan sonra halk devrimi
tehlikesinin azalmasyla, parlamento ile ordunun nde gelen liderleri bir darbe planladlar. 1688
anl Devrimi, 1645 zaferinin ve 1660 uzlamasnn yeniden onaylanmas demekti. Hollanda
yneticisi Orangel William ile II. Jamesin byk kz Mary Stuart, ngiltere, rlanda ve skoya
tahtna kmaya arldlar. William destekleyen ordu ayakland ve James Fransaya kat.
Jakobitler denilen II. James yandalar 1746ya kadar tehdit olmay srdrdler. Fransann
desteiyle, Protestanlarn ngiltere, rlanda ve skoya krallklarnn tahtna gemesini nlemek
iin bir dizi giriimde bulundular en dikkat ekicileri 1689-91, 1715 ve 1745-46 idi. Jakobit
isyanlar, Britanya ile Fransa arasndaki daha geni kapsaml, kresel bir atmann parasyd.
Bu iki devlet, 1688-1815 arasnda birbirleriyle alt byk savaa tututular. Bu dnemin yarsnda
resmen sava halindeydiler.

Britanya ile Fransa arasndaki bu stnlk sava, o dnemin tm atmalarna hkim olan
elikiydi: Dokuz Yl Sava (1688-97), spanya Veraset Sava (1701-14), Avusturya Veraset
Sava (1740-48), Yedi Yl Sava (1756-63), Amerikan Bamszlk Sava (Fransa, 1778-83
arasnda Britanyaya kar mcadele etmiti), Fransz Devrim ve Napolyon Savalar (1793-1815
arasnda Britanya ile Fransa neredeyse aralksz savatlar). atma kreseldi. Merkezi Avrupa
idi ama Hindistan, Antiller, Kuzey Amerika ve baka yerlerde de hem karada hem de denizde
nemli mcadeleler yaand.
Britanyann en bandan itibaren nemli avantaj vard. Birincisi, ngiliz Devrimi srasnda
yeni bir ordu ve sava tarz ortaya kmt. Mutlak monari idaresindeki Fransz ordusu yava,
temkinli ve ar savunmac mevzi savalar yapyordu. Bunun aksine 1645-60 Yeni Model
Ordu gelenei uyarnca ngiliz sava doktrini hareketlilie, ate gcne ve saldrya nem
veriyordu.
kincisi, ekonomik zenginlii ve salam mali altyaps sayesinde Britanya, kta Avrupasndaki
mttefiklerinin asker katklarna mali destek verebiliyordu.
ncs, Franszlarla karlatrldnda Britanyallar, deniz operasyonlarna ve smrgeci
seferlere kat kat fazla kaynak ayrabiliyordu. Man Denizi ngilizleri koruyordu. Franszlar, uzun
kara snrlarn savunmaya ncelik vermek zorundayd.
Bu avantajlar, Britanya nfusu ile retim dzeyinin Fransadan daha hzl byd gereiyle
bir arada dnldnde, Fransann gcnn Avrupa ile snrlanmas ve Fransz
mparatorluunun denizar topraklarnn kaybedilmesi anlamna geliyordu.
Britanyann bu yzylda jeopolitik zaferini ilan etmesinde iki muharebenin belirleyici rol
oldu. Malborough Dknn 1704te Blenheim Muharebesi zaferi, XIV. Louis Fransasnn kta
Avrupasndaki hegemonyasn sona erdirdi. Wellington Dknn 1815te Waterlooda kazand
zafer de Napolyon Fransas iin ayn sonucu dourdu. Bundan byle Britanya, 19. yzyln byk
ksmnda hkim kresel sper g olacakt. 1815-1914 arasnda Avrupada byk bir savaa
girmeyen Britanyann Fransa karsndaki jeopolitik zaferi ve Sanayi Devrimine nclk etmesi,
bu hkimiyeti getirmiti. Her iki baarnn kk de, Britanya toplumunun 17. yzyl ortasnda
geirdii devrimci dnmde yatyordu.
Britanyann egemenlii, ikinci burjuva devrimleri dalgasna nemli katk yapt. Avrupann
mutlakiyeti ve devlet-feodal monarileri, Britanyann dinamik kapitalist ekonomisinin
baarlaryla boy lemiyordu. Fransa giderek daha geriye dt ve jeopolitik rekabetin
iddetlenen basks, 1789 patlamasnda nemli bir etken oldu.
Ancak, bundan nce Amerikallar gsterili bir genel prova sahnelediler. 1775te
Massachusetts krsalnda, Lexington ve Bunker Hillde, misket tfeklerinin yaylm atei altnda
yeni bir devrim a balad.

Devrimin znesi: Jakoben Kulbnn ve Birinci Fransz Cumhuriyetinin (179394) II. Ylnda Kamu Gvenlii Komitesinin nde
gelen yelerinden Maximilien Robespierre

KNC BURJUVA DEVRMLER DALGASI

17751815

ngiliz Reform Hareketi, gl bir merkez devlet ve saray mensuplaryla arazi sahiplerinden
oluan yeni bir aristokrasi yaratt. Ardndan ngiliz Devrimi, ynetim yetkisini mlk sahibi
snflarn eline veren bir anayasal monari yaratt. Bu iki gelime, ngiliz ynetici snfn yeniden
biimlendirerek bankaclar, tccarlar ve ticari retim yapan iftilerden oluan bir sekinler
kesimi haline getirdi. Sonu, Britanya tccar kapitalizminin tm potansiyeliyle serbest kalmas
oldu.
Dnyann 1450lerde balayan dnm bylece ksa srede hz kazand. Britanya ordular ve
donanmalar, Hindistan, Kuzey Amerika ve Antillerde geni bir smrge imparatorluu
yarattndan zenginlik gerisin geri Britanyaya akarak onu hem bir ekonomik g merkezine hem
de jeopolitik bir sper gce evirdi.
Bunun bir sonucu, Britanya ile girdii asker rekabet yznden Fransa mutlak monarisinin mali
kaynaklarnn ve saygnlnn yerle bir olmas oldu. Ayn zamanda, Fransa ierisinde
kapitalizmin ve zengin tccarlarla profesyonel burjuvazinin gelimesi, monariyi devirip topluma
yeni bir biim verebilecek toplumsal gler yaratt. Sonu (Fransz Devrimi), dnyay sarst. Artk
hibir ey eskisi gibi olmayacakt.
Bu blmde, modern dnya tarihinin bu ok nemli olayn ayrntsyla analiz edeceiz. Ancak
ncelikle, 1789a uzanan yolu aan fikir devrimini (Aydnlanma hareketi) ve Franszlara,
uygulamaya geirilmi bir fikirler modeli sunan byk smrge ayaklanmasn (Amerikan
Devrimi) ele alacaz.

Aydnlanma
18. yzyl Avrupas e blnmt. Gney ve dou Avrupann ounu kapsayan ilk grup, kral
otokratlarn, Ortaadan bu yana hemen hi deimeksizin toprak aalar ile papazlarn etkisi
altndaki kyllerden oluan geleneksel toplumlar ynettii feodal-mutlakiyeti gemie saplanp
kalmt.
Kuzeybat Avrupay kapsayan ikinci grup, ticari iftilik, deniz ticareti, yeni sanayiler ve
modern bankaclk temeline dayal dinamik, hzla byyen bir kapitalist ekonomi sayesinde
dnm yaamt. Londrann bymesi, bu deiimin boyutunu iyi gsterir: 1560ta 100.000in
biraz zerinde olan nfusu 1640ta 350.000e, 1715te 630.000e ve 1815te 1,4 milyona kt.
nc grup aradakilerden oluuyordu. Burada, feodal-mutlakiyetiliin kalntlar,
filizlenmekte olan ticari kapitalizmle i ie gemiti. Bunun en iyi rnei Fransa idi. Byyen bir

deniz ticaret filosu, Hindistan ile Kuzey-Gney Amerikada genileyen bir smrge imparatorluu,
giderek zenginleen ve kendine gvenen bir ehir burjuvazisi vard. Ama ayn zamanda Fransa,
krallk otokrasisine, gl bir Katolik Kilisesine, devletten geinen asalak bir saray mensuplar
snfna, ayn lde asalak olan soylu toprak sahipleri snfna, feodal harlar ve vergiler altnda
ezilen kyl snfna, gei vergileri, harlar ve snrlayc dzenlemelerle engellenen bir yurtii
ticaret sistemine de sahipti.
Fransz kapitalizminin bymesi, elikilerin sonsuza kadar zapt edilemeyecei anlamna
geliyordu. Bunlar kriz noktasna getirecek kadar hzlandran, devletin Britanya ile girdii kresel
stnlk mcadelesiydi. 16. yzyln ortas ile 19. yzyln ba arasnda Parisin nfusu katna
kt: Bu, Fransa ekonomisinin ne kadar genilediinin bir ls. Ama ayn dnemde Londrann
nfusu 12 kat artmt. Paris, 16. yzyln ortasnda Londrann iki katyken, 19. yzyln banda
artk yars byklkteydi: Britanya ekonomisinin ne kadar dinamik olduunun bir ls.
Sorunun can alc taraf, iki ulus devlet arasndaki asker rekabetti. Yedi Yl Sava srasnda
(1756-63) Fransa, imparatorluunun Hindistan ve Kuzey-Gney Amerika topraklarn Britanyaya
kaptrd. Asker yenilgi, Fransz toplumundaki byyen krizin dsal bir ifadesiydi. Fikirlerde
devrim ise isel ifadesiydi. Fransann feodal-mutlakiyeti ancien rgimei [eski rejim], 1789-94
Devrimi ile devrilmesinden ok nce dnsel adan zlmt.
Ancien rgimein ideolojik mevzilerini koruyamamas, onun gerici niteliini aa vuruyordu.
Yeni bir Aydnlanma dncesi dalgas, gemiin birikmi ideolojik tortusunu ylesine silip
sprmt ki baz despotlarla dkler bile din deitiren mritlerin cokusuyla dnyay aklc ve
bilimsel yollardan kavramaya ynelmilerdi.
Avusturya, talya, spanya ve (bir lde) Fransada yaanan Kar Reform Hareketi ile az ok
benzeen 17. yzyl kar-devriminin bedeli, Hollanda, ngiltere ve skoyann, bu yzyln
sonuna gelindiinde dnsel, bilimsel ve sanatsal ilerlemenin odak noktas haline gelmesiydi.
Kutsal metinlerin kabul edilen hikmeti skartaya karlrken gzlem, deney ve akl yrtme
[uslamlama] ne kt. rnein Isaac Newton, evrenin nasl ilediini aklamaya ynelik
giriimlerinde Kopernik, Kepler ve Galileonun kafasn kartran fizik sorunlarn zgrce
zebiliyordu.
Ama Akln hkmdarln ilan ettii yeni alan, doa bilimlerinin ok tesine geiyordu.
Hollanda ve ngiltere devrimleri, seilmi temsilcilerin haklar ve ayrcalklar lehine krallarn
ilahi ynetme hakkn reddetmiti. Ama eer siyasi dzen Tanrnn takdiri deilse, eer insanlar
kendi siyasi dzenlerini yaratyorlarsa, bu dzen hangi biimi almalyd?
1647 Putney Tartmalar tehlikeleri gzler nne sermiti: lahi otoritenin yokluunda insanlar,
iktidarn nasl kullanlaca konusunda anlamazla dme eilimindeydiler. Putneyde, daha st
konumdakilerin grne gre kalc, sabit menfaati olmayanlarn kamu ilerinin idaresinde
sz hakk olmamalyd. Daha alt tabakalar adna konuan bakalarna greyse, kendisini
yneten ama szne kulak vermeyen hkmete itaat etme ykmll olmamalyd. Devrimci
ngilterenin, bu meselelerle bouan Thomas Hobbes ve John Locke gibi siyaset felsefecileri
ortaya karmasna amamak gerek.
Sonuta tartma, 1660 ve 1688 uzlamalaryla duruldu. ngilterenin paralanm sekinleri
kendi aralarnda anlamaya vararak alt tabakalara kar saflar sklatrdlar. Parlamentonun iki
byk partisi olan Liberal ve Muhafazakr parti taraftarlar, 18. yzyl boyunca devlet makamnn
avantalar (dnemin hicivcilerine gre Eski Yolsuzluk) zerine az dalana devam

edebilirlerdi ama toplumun geri kalanna kar birleik bir cepheyi temsil ediyorlard. Yzyln
sonuna gelindiinde, ngilterede mala kar ilenen 200 kadar sua idam cezas veriliyordu.
te yandan, reform yaamam Fransz toplumu, acil siyasi sorunlara bu tr bir zm
getiremiyordu. Aydnlanmann bu corafyada doup serpilmesi bundan trdr. En byk
baars, tannm yzlerce aydnn katkda bulunduu ve 25.000 kadar kopyas satlan, insan
bilgisi ile dncesinin topland 35 ciltlik Ansiklopedi (Encyclopdie, 1751-72) idi.
Birok taraftarnn grece muhafazakr niyetlerine bakmakszn Aydnlanmaya altst edici,
siyasi olarak andrc niteliini kazandran, ada dncenin nda akl d gzken
kurumlar ve uygulamalar eletirmesiydi. Akl d gzken eyler de genellikle ticaret
burjuvazisiyle profesyonel burjuvazinin menfaatlerine aykr oluyordu.
Ticaret ve piyasa temelli ilikiler, himaye, imtiyaz ve nfuz alarn paralyordu. Parasal
mbadele, miras alnm unvan ve mlk temel alan kazanlm haklarn yerini alyordu.
Dolaysyla, Kilise ve teolojisi [tanrbilim], krallarn iddia ettikleri ilahi ynetme hakk ve
rmekte olan (unvan sahibi) makam avclar snfnn siyasi egemenlii, yeni dnrlere akl
d geliyordu.
Peki zel mlkiyete nasl baklyordu? Aklc myd? Bazlar yle olmadn dnyordu.
Jean-Jacques Rousseau yle diyordu:
Bir toprak parasn itle evirip buras benim diyen ve insanlarn kendisine inanacak kadar naif olduunu kefeden ilk kii;
sivil toplumun gerek kurucusu ite o kiidir. itleri skp ya da alan hendei doldurup evresindekilere bu sahtekr
dinlemeyin; yeryznn meyvelerinin hepimize ait olduunu ve yeryznn kimsenin mal olmadn unutursanz iiniz biter
diyerek ka suu, sava ve cinayeti nleyebilir, insanl saysz dehetten ve beladan kurtarabilirdi.

Aydnlanma ok boyutlu bir dnsel hareketti ama z radikal eletiriydi; insan ilikileriyle
ilgili olup da zgr dnme sreci huzurunda doyurucu bir aklama yapamayan her ey, meydan
okumaya akt. stelik bu, elikilerle kalbura dnm, pek oklarna gre hurafeden ibaret
kutsanm kurumlarla dolu 18. yzyl sonu Avrupas balamnda, her an patlamaya hazr bir
ideolojik bombayd zellikle de akln ruhu, alt tabakaya ulatnda. O zaman tahtlar
sallanabilirdi.
Aydnlanmann en radikal hiciv yazarlarndan birisi, silahl ekyalaryla karaya ayak basan
ve ulusun rzas olmadan kendisini ngiltere kral ilan eden Fransz pii, diye bahsettii Fatih
Williama akas deersiz ve alaklkta zgn birisidir diyordu. yle devam ediyordu:
Monari ve halefleri dnyay kana ve kle bodular. zgrlk, yerkrenin drt bir yannda
avland. Asya ile Afrika, onu uzun sre nce kovdu. Avrupa ona bir yabancym gibi davranyor
ve ngiltere, ekip gitmesi uyarsnda bulundu.
Bu yaznn tarihi Ocak 1776. Yazan Tom Paine. Saduyu adl bror, salon aydnlarnn
tumturakl dilini, meyhane makinistlerinin (zanaatkrlarn) gnlk konumasna eviriyordu.
Rekor krarak ksa srede 150.000 adet satld; bir yl iinde yarm milyonu buldu satlar.
aracak bir ey yok. Yz binlerce sradan erkek ve kadn, radikal fikirleri benimseyerek dnyay
yeniden biimlendirme mcadelesine katlyordu.
Saduyunun Philadelphiann New England ehrinde yaynlanmasndan dokuz ay nce, komu
Massachusetts eyaletinde milis kuvvetler, Lexingtonda Britanyal Krmz Urballara ate aarak
Amerikan Devriminin kvlcmn aktlar.

Amerikan Devrimi

1764te, Kuzey Amerikann Atlantik kys boyunca dizilen 13 kolonide yaayan Amerikallar,
kendilerini III. Georgeun Britanya tebaas olarak gryordu. Kendi karar ve eylemlerinin
sonucunda, 1788e gelindiinde devrim ve savala ekillenen yeni cumhuriyetin zgr yurttalar
oldular. Baka birok ey daha deiti. 13 koloni birleerek bamsz bir federal devlet kurdu.
Kral ve parlamento ortadan kaldrlrken yerlerine Bakan, Senato ve Temsilciler Meclisi
konuldu.
Baz zenginler (Kral destekleyenler) servetlerini kaybettiler. Bir zamanlar ilerini feodal
baronlar gibi yrtebilen bazlar, kiraclarnn artk eskisi kadar yumuak bal olmadn
grdler. Kadnlar, en azndan bazlar, daha rahat davranmaya baladlar. Gazete okuyor,
kzlarn okutmak iin okullar kuruyor, kendilerine sayg duyarak hareket ediyor ve yurtsever
kocalarna, neden ben hr olamayacakmm? diye soruyorlard.
Keza, baz siyahlar iin de iler olduka deimiti. Massachusetts ve Vermont eyaletleri
klelii tamamen kaldrdlar. ok gemeden onlar dier eyaletler de takip edecekti. 1776da
Chesapeake nehri kys boyunca saylar birka bini bulan zgr siyahlar, 1810da 60.000e
ykselmiti.
Deiim olabilecei kadar byk deildi; birounun umduundan ok daha snrl kalmt
aslnda. nk Amerikan Devrimi (1775-83), Amerikan kolonileri ile Britanya mparatorluu
arasndaki ulusal bamszlk mcadelesinden ibaret deildi. Amerikan halknn farkl tabakalar
ve koullar arasnda bir mcadeleydi ayn zamanda ne tr bir cumhuriyet uruna savatklarn
belirleyen bir mcadele.
Sorunlar, Yedi Yl Savann (1756-63) sona ermesiyle balad. Fransay yenen Britanya,
Hindistan ile Kanadadaki Fransz topraklarn ele geirdi. Bu srada Amerikallar da stlerine
deni yapt; dzenli Krmz Urbal birlikleriyle omuz omuza arpan koloni milisleri, lkenin
bat snrn gvence altna aldlar. Zafer, Fransa tehdidini ve onunla birlikte de Amerikallarn
Britanyann asker desteine bamlln sona erdirdi. Ayrca Britanya hkmetini, sava
borlaryla ve bunlar demek iin vergileri artrma ihtiyacyla ba baa brakt.
Britanyann Amerikan ticaretine uygulad vergiler ayaklyd: Britanyal toprak sahiplerini
yksek vergilerden kurtarmak, Britanya ticaretini yabanc rekabetten korumak ve Britanya
borlarnn denmesine yardmc olmak amalanyordu. Ezcmle, eker Yasas (1764), Damga
Vergisi Yasas (1765), Townshend vergileri (1767) ve ay Yasas (1773), Britanya ynetici
snfnn menfaatlerine hizmet edecek ekilde Amerikann zenginliini ekip almak zere
tasarlanmt. Eer Amerikallar bu vergileri demeye devam etselerdi, onlar ekonomik
durgunluk ve azgelimilik bekliyor olacakt. nl temsil yoksa vergi de yok slogan, bu tehlike
karsnda gndeme gelmiti. Menfaatlerine aykr vergilerin tehdidi altndaki Amerikallar, karar
verme hakk talep ediyordu.
Britanyann abalar, 1764-75 arasnda dorudan eylemle boa karld. 13 kolonide yalnzca
3 milyon Amerikal olmasna ve her 20 kiiden yalnzca birinin ehirde yaamasna ramen, halk
Britanya vergilerini uygulanamaz klan kitlesel bir direni hareketi etrafnda birleti.
Toplantlar, yryler, temsil kuklalarn yaklmas ve hrriyet direkleri dikilmesi gibi
etkinlikler sayesinde hareket oluturuldu. Kalabalklar, gmrk grevlileri ile askerlere kar
koyuyordu. Potansiyel ibirlikilerin gz korkutuluyordu. Resm etkinlikler engelleniyordu. Baz
vakalarda mallar tahrip ediliyordu. Zanaatkrlar (makinistler), kk tccarlar, yerel iftiler
ve muhalif aydnlardan meydana gelen militan ehirli ynlar, boykotlar zorla hayata geiriyordu.

nde gelen eylemciler, Hrriyetin Evlatlar ad altnda rgtlenmiti. En az 15 ehirde ubeleri

vard ve koloniler aras mtekabiliyet birlii etrafnda birlemilerdi.
Genel kalp, direniin aniden parlayvermesi (kimi zaman kanl atmalara yol ayordu) ve
ardndan Britanyallarn geri adm atmas eklindeydi. Ama 1773te, Kzlderili klna girmi
100 eylemcinin, Dou Hindistan irketi gemisinin tm ykn denize boaltmasndan (Boston
ay Partisi) sonra, Britanyallar artk sert nlemlere bavurmann art olduuna karar verdiler.
General Gage Massachusetts valisi olarak grevlendirildi, szn geirebilmesi iin yeni
birlikler sevk edildi ve Amerikal eylemcilerin yarglanmak zere Britanyaya gnderilmesini
emreden yeni yasalar (Dayanlmaz Yasalar) kabul edildi.
13 koloniden gelen temsilcilerin katld Kta Kongresi, ay boykotunu srdrme karar ald.
Bu kararn uygulanmas iin yerel komitelere yetki verildi ve sivil gc desteklemek zere koloni
milisleri seferber edildi. Kta Kongresine byk toprak sahipleriyle tccarlar hkimdi. Keza,
ou yerel komitede de ilk bata durum byleydi. Ama sekinlerin devrimi ok gemeden yerini
orta snflarn devrimine brakacakt.
Devrim, radikal talepleri destekleyecek kitle eylemini gerektirir. Zenginlerin korkacak ok eyi
vardr. ounun kaderi, mevcut ekonomik sisteme ve bu sistemden elde ettikleri krlara baldr.
Sradan insanlarn, siyasi otoriteye bir kez bakaldrdklar takdirde bir btn olarak toplumsal
sistem hakknda daha derinlikli sorular sormaya balayabileceinden korkuyorlard. ou zengin,
hareketin enerjisini ynlendirebilmek iin onun hzna ayak uydurma stratejisini benimsemiti.
New Yorklu toprak sahibi ve hukuku Robert Livingstona gre bu, aknty durdurmak mmkn
deilse onunla birlikte yzmek ve ynn belirlemek iin akntya boyun emek meselesiydi.
Tabandan ykselen kitle eylemiyle devrime zorlanan Kongre, sonunda yeni bir devlet aygtnn
oluturulmasna onay verdi. imdi her ehir, Kraln kurul yelerinin, yarglarnn, gmrk
memurlarnn ve milis subaylarnn otoritesi ile Kongrenin yetkilendirdii boykot komitelerinin
otoritesini kabul etmek arasnda tercih yapmak zorundayd. Devrim bu tr seenekleri gndeme
getirir. kili iktidar (halkn siyasi balln kazandn iddia eden iki rakip otorite), herkesi
seim yapmaya zorlar nk ikisine birden ballk gstermek mmkn deildir.
lk kurun, 19 Nisan 1775 tarihinde Lexingtonda skld. Britanyal Krmz Urballar, asilerin
Concordda depoladklar silahlar ele geirmeye giderken 8 Amerikal milisi ldrp 10unu
yaraladlar. Oraya vardklarnda, Krmz Urballar silahlarn baka yere tanm olduunu
grdler. Bostona geri dnerken yol boyunca milislerin saldrlarna maruz kaldlar ve ehre
gelince kuatma altnda kaldlar. Sava balamt.
Kta Ordusu denilen dzenli birliklerle ok gemeden koloni milisleri takviye edildi.
Kongrenin finansmann salayp kendi grevlendirdii George Washingtonun komutasna
verdii Kta Ordusu, embriyo halindeki Birleik Devletlerin asker ifadesi oldu. Milisler kendi
blgelerini savunurken, Kta Ordusu askerleri ulusal sava yrtt.
Britanya, muharebelerin ounu kazand (1777 Saratoga ve 1781 Yorktown nemli istisnalard)
ama sava kaybetti. Bunun balca nedeni vard. Birincisi, corafya devrimcilerin lehineydi,
nk Amerikan kolonileri yaban hayatn hkm srd usuz bucaksz topraklara yaylyordu; bu
durum Britanyallara ar lojistik yk getirirken, yerel gerilla direnii iin ideal bir arazi yaps
sunuyordu.
kincisi, Amerikallar, Franszlarn gl ve giderek artan desteini arkalarna almt ilk
balarda silah tedarii biimindeydi ama daha sonra hem karada hem de denizde geni apl

asker mdahaleyi ierecekti. Britanya asker harektlarn, uzun ve saldrlara ak bir deniz
ikmal hattnn dier ucunda srdrmeye alyordu.
ncs, devrimciler, siyasi ve asker adan topyekn sava yrtecek ekilde rgtlenmiti.
Direniin ekirdeini, yerel komitelere ve milislere hkim olan makinistler, kk tccarlar ve
geri kalm yrelerdeki iftiler oluturuyordu. Britanya, yalnzca askerlerinin igal ettii yerleri
kontrol ediyordu. Ancak asiler, sk sk yenilseler de her zaman geri ekilip toparlandktan sonra
yeniden savaabiliyordu.
Sradan insanlar mcadeledeki rolleri sayesinde glenmiti. Gemiten geldiini, miras
aldklarn dndkleri haklar ve hrriyetler uruna kavga veriyorlard. Her kiinin, sayg
grmeyi hak eden bir rolnn olduu ve kiisel kazantan ziyade topluluk iin alt bir ahlaki
ekonomi mcadelesi veriyorlard. Yine, kamu ilerinde sz sahibi olmak iin savayorlard
zenginlerin yan sra yoksullarn da oy kulland radikal bir demokrasi iin.
Sonuta, 1776nn heyecan uyandran idealleri, 1788deki nihai anlamayla sulandrld. 1776
Bamszlk Bildirgesi, btn insanlarn eit yaratldn, elinden alnamayacak haklarnn
olduunu ve yaama, hrriyet, mutluluk araynn bu haklar arasnda yer aldn teyit etmiti.
Ama 1788 Anayasas, radikal demokrasiyi ve ahlaki ekonomiyi deil, mlkiyetin, serbest
piyasalarn ve (toprak sahipleri, tccarlar ve bankaclardan oluan) zengin sekinlerin ynetimini
kutsal olarak kabul etti. Bylece Amerikan burjuva devrimi, bu bahsettiimiz anlamda ve baka
anlamlarda da yarm kalm oldu. Her eyden nce klelik yerinde duruyordu ve yaygnlaarak
daha epeyce bir sre ar krl bir ekonomik sistem olacakt. Devrimin zerinden daha bir yzyl
gemeden, 1776da ilan edilen btn insanlar eit yaratlmtr nermesini hayata geirmek iin
620.000 Amerikal baka bir byk atmada, Savata lecekti.
Dolaysyla devrim, gelecek Amerikan kuaklarnn (erkekler-kadnlar, beyazlar-siyahlar,
zenginler-yoksullar) kendi konumlarn deerlendirmekte bavuracaklar referans noktasn ortaya
koymu oldu. Bunun da tesinde, kendi dneminde yeni bir dnya devrimi ann perdesini
aralam oldu. nk ABD Anayasasnn onaylanmasndan hemen bir yl sonra Paris halk
Bastillei basp asker darbeyi nleyecek ve Fransz Devrimini balatacakt.

Bastille Baskn
Bastille, dou Pariste bulunan antik bir kale ve devlet hapishanesiydi. Mutlak monarinin bir
sembol olarak, ehrin zanaatkrlar, kk tccarlar ve genel emekilerden oluan alan
nfusunun yaad sokaklarn zerine tehditkr glgesiyle kyordu. Monari gibi onun da
varl sarslmaz gzkyordu.
14 Temmuz 1789da bulabildikleri her trl silaha el koyan Paris halk, iki gn boyunca
Bastillein dnda toplanarak hapishanenin teslim olmasn talep etti. Hapishaneyi savunanlar
halkn zerine ate atlar. 3 saat sren atmada 83 kii ldrld. Ama saldrnn kararll,
savunmaclarn moralini bozdu ve kaplar sonunda ald.
Bastille, Fransa kralnn kendi halkna kar yapt asker darbenin nne gemek iin
baslmt. Ayaklanma, mutlak monarinin belini krarak kendiliinden kurulan Millet Meclisini
Fransann fiil hkmetine dntrd. Millet Meclisi hi gecikmeksizin feodalizmi lavetti,
insan haklar beyannamesini yaynlad ve yeni bir Milli Muhafz Tekilt oluturdu.
Fransann drt bir yannda ehirler bakentin izinden giderek yeni devrimci otoriteler yaratt.
Haberlerin krsal kesime ulamasyla kyller de ayaklandlar Byk Korku. Toprak

sahiplerinin atolarna (chateaux) yryen yz binler, feodal harlarn miktarn belirleyen tapu
senetlerini yaktlar. Yoksullar, birok ehirde yiyecek skntlarna, zamlara ve isizlie kar
gsteriler dzenlediler.
Dnya tepetaklak olmutu. 140 yldr kimsenin sesini karamad mutlak monari, yalnzca 3
gn sren bir ehir ayaklanmasyla devrilivermiti. Fransz Devrimi balamt.
Daha sonraki 25 yllk dnemde, hem yerli hem de yabanc kar-devrimci gler 1789un
kazanmlarn yok etmekle uratlar. Devrim, kendini savunmak iin kitlesel halk glerini tekrar
tekrar seferber edecekti. Ekim 1789 gibi erken bir tarihte kralclar bir komplo tezghladlar.
Komplonun merkezi, Parisin dndaki Versay Saraynda bulunan XVI. Louis ile Marie
Antoinettein evresiydi. Bunun zerine erkeklerin arkadan takip ettii 20.000 kadar kadn
Versaya yryerek saray bast ve Kral Parise dnmeye zorlad; Kral ve takipileri artk halkn
gz hapsi altndayd. Kadnlarn zaferi, anayasal monariyi pekitirerek Fransz Devriminin ilk
evresini sona erdirdi. Bu noktada biraz durup bir durum deerlendirmesi yapalm.
1688-1783 dneminde Britanya ile Fransa arasnda uzun sren drt sava yaand toplamda
42 yl srd. Bu atmalar, her ne kadar genellikle Avrupa arlkl olsa da Kuzey Amerika
ormanlarndan Hindistan ovalarna kadar geni bir alana yayld. Britanya ekonomisi Fransa
ekonomisinden daha hzl bydnden ve Fransa genelde bir taraftan denizde Britanya ile, dier
taraftan karada Britanyann Avrupal mttefikleriyle savamak zorunda kaldndan, Fransa
imparatorluk topraklarn kaybetti ve ekonomisi harap oldu. Ara sra kazanlan zaferlerin bile
maliyeti ok yksekti: Amerikan Bamszlk Savandaki rol nedeniyle Fransa devleti iflas
etmiti. Bunun ardndan mutlak monari, vergi sisteminde reform yapmaya kalkmak zorunda
kalmt.
Gelin, bu temel olgular daha geni bir balama yerletirelim. Kapitalizm, rekabeti ynyle
geleneksel toplumlar ve devletleri tehdit eden dinamik bir ekonomi sistemidir. Britanya, ngiliz
Devriminin serbest brakt kuvvetler sayesinde 18. yzyl boyunca Fransadan daha hzl
bymt. Fransz ekonomisi de elbette byd 18. yzyl boyunca tahminen ylda %1,9luk bir
hzla. Tekstil, demir ve kmr retimi srasyla %250, %350 ve %750 artt. 1789a gelindiinde
Fransa nfusunun bete biri sanayide ya da el retiminde alyordu. Ama bu, Britanyaya
yetimeye yetmediinden mutlak monari sava snavndan geemedi ve Fransann imparatorluk
krizi 1780lerde ayn zamanda mali krize dnt. XVI. Louis, daha gl bir ekonomiden
kaynaklanan asker rekabetin basksyla devleti modernletirmeye almak zorunda kald.
Sava vergileri zaten alan nfusun srtna ar bir yk getirmiti ama asiller ve ruhban kesimi
hi vergi vermiyordu. Reformun anahtar, onlarn da paylarna deni demesini salamakt. Ama
Kral vergi sistemini aklc hale getirmek zere reformcu bir bakan grevlendirdiinde,
parlementler (Paris ve illerde soylularn kontrolnde olan yksek mahkemeler) bakann
nerilerini reddetti. Hatta tannm birok soylu, hkmet aleyhine kitlesel gsteriler dzenlenmesi
ars yapt. Temel talep, krizi zme kavuturmak zere bir Zmreler Meclisinin (EstatesGeneral) greve arlmasyd.
1789 Zmreler Meclisi, 1614ten sonra ilk defa toplanacakt. zmreyi temsil eden
gruptan oluuyordu: Asiller, ruhban kesim ve avam. Avam (nc Zmre) iin seim
kampanyas, en kk ehir ve kye dahi ulaarak kitleleri siyasi eylemin iine ekti, halkn
ikyet ve taleplerini grnr kld. nc Zmre halkn ok byk bir ksmn temsil ediyordu
ama bata avukatlar olmak zere profesyonel orta snflarn hkimiyetindeydi nk gereken siyasi

becerilere bu kiiler sahipti.

Zmreler Meclisi, Nisan-Haziran 1789da Versayda topland. Sonu, siyasi bir pata oldu.
Kraln bakanlar vergi reformu yaplmasn istiyordu. Delegelerse ikyetlerin hallini talep
ediyordu. nc Zmre, asillerle ruhban kesimin stnln kabullenmeyi reddediyordu.
nc Zmre kendini Millet Meclisi olarak ilan edip asillerle ruhban kesimi kendi meclisine
katlmaya davet ettiinde, Kral onlar salona sokmad. Yakndaki bir tenis sahasnda toplanan
delegeler, anayasa kabul edilinceye kadar dalmamaya yemin ettiler. Buna tepki olarak Kral, en
tannm reformcu bakann grevden alarak 20.000 askeri Parise ard.
Bakentin her yerinde siyasi dernekler kuruluyor ve toplantlar yaplyordu; sokaklarda tek
sayfalk gazeteler, brorler datlyor ve ke balarnda konumaclar ateli sylevler
veriyordu. Zmreler Meclisi delegelerinin seilmesine katlm olan, orta snfa mensup 400
kadar seici kurul yesi, Belediye binasnda bir araya gelerek bir konsey ya da komn kurdular.
Ama mutlak monariyi asl ykan, Paris halknn (arlkl olarak gen zanaatkrlar, kk
tccarlar ve genel emekiler) mdahalesi oldu. Kalabalk askerlerle samimiyet kurarak onlar
kendi safna ekti. Kral, ehre daha fazla asker gndermeye cesaret edemedi. Bastille baslarak
mahkmlar serbest brakld. Paris ve dier byk ehirlerin izinden giden kyl devrimi ondan
sonra belirleyici oldu. Fransa arlkl olarak bir tarm lkesiydi ve askerlerin ou kylyd.
Kyller atolara saldrdnda, askerlerin toprak sahipleri iin savamas sz konusu olamazd.
nc Zmre, soylularla ruhban kesimden bir aznln katlmyla Millet Meclisini oluturdu.
Grece muhafazakr ounluk, devrimi duraklatp mlkiyeti ve imtiyazlar gvenceye alacak
anayasal bir monariyi destekliyordu. Amerikan Bamszlk Savanda grev yapan general
Marquis de Lafayette bu gruba nclk ediyordu.
lk bata, devrimin balay dneminde, daha radikal devrimciler marjinal durumdayd. Ama
aralksz propaganda ve ajitasyon faaliyetleri sonucunda gleri artyordu. 1789un sadece ilk 6
aynda 250 kadar gazete yayn hayatna atlmt. Eski doktor Jean-Paul Maratn LAmi du
Peuple (Halkn Dostu), bunlardan en fazla rabet greniydi.
Saysz radikal dernek, nasl ileriye doru gidileceiyle ilgili tartmalara zemin hazrlad.
Bunlarn en nlleri, avukat Maximilien de Robespierrein etkisindeki Jakobenler ve yine baka
bir avukatn, George Jacques Dantonun liderliini yapt Kordelyeler dernekleriydi.
1791de Kral, snrn te tarafnda toplanan kar-devrimci ordulara katlmak zere kamaya
kalkt. Yakalanarak Parise geri getirildi. Ama ertesi ay, sradan Parisliler Mars Alannda
(Champ de Mars) cumhuriyeti dilekeye imza atmak iin sraya girdiklerinde Lafayettein Milli
Muhafzlar kalabala ate aarak 50 kiiyi ldrd.
Ayn yerde tam bir yl nce insanlar, bir karnaval andran Federasyon Bayramnda, Bastille
basknnn yldnmnde bir araya gelmilerdi. imdi, Lafayette gibi muhafazakr anayasal
monari taraftarlar ile Marat, Robespierre ve Danton gibi radikal cumhuriyetiler arasnda
kandan bir rmak akyordu. Devrim yeni bir evreye giriyordu.

Jakoben Diktatrlk
1792 yaznda, yl nce ehir ayaklanmasyla kurulan anayasal monari kt. Austosun
10unda on binlerce baldr plak (sans-culottes) ve federal (fdrs), Kraln Pariste ikamet
ettii Tuileriesi kuatp saldrd.
Sans-culottes (donsuzlar), Parisin pantolonlu alan insanlaryd.6 48 seksiyonda

rgtlenmilerdi. Bunlar, belediye meclisi ya da komn iin seim blgesi ilevi gren yerel
meclislerdi. Seksiyonlar, Parisli zanaatkrlar, kk tccarlar ve genel emekiler iin katlmc
demokrasinin organlar haline gelmiti. Fdrs (federaller), o yln banda ilan edilen savaa
katlmak iin yaadklar yerlerden cepheye gitmekte olan gnll askerlerdi. Fransann geri
kalanndaki devrimci eylemcilerin en nitelikli kesimini temsil ediyorlard.
Milli Muhafzlar, Kral savunmak yerine ayaklanmaya katldlar. Ama svireli Muhafzlar
(yabanc paral askerler) Krala bal kaldlar; atmada yaklak 600 kralc ve 370 devrimci
ldrld. Saray istila edilip Kral tutukland.
10 Austos 1792 ayaklanmas, 14 Temmuz 1789 kadar belirleyici neme sahipti. 1791de kabul
edilen ve oy kullanma hakkn mlkiyet sahibi olmaya balayan anayasa geersiz ilan edildi. 1789
Millet Meclisinin halefi olan, snrl yetkilerle seilmi Yasama Meclisi feshedildi ve yeni
anayasann erevesini izmek iin yetikin erkeklerin oy kullanmasyla Ulusal Konvansiyon
seildi. Konvansiyona, monariyi lavedip cumhuriyeti ilan eden cumhuriyetiler hkimdi.
Ardndan Kral yarglanarak Ocak 1793te idam edildi.
zm olmayan eliki, 1789-92 anayasal monarisini ykmt. Birincisi, devrime derin
bir nefret besleyen asillerle ruhban kesimin ounluu, onu geriye dndrmeye niyetliydi. Kral ve
maiyeti, entrika merkezi haline gelmiti. Emigr [gmen] ordular kuruluyordu. Kar-devrim
gerek ve gncel bir tehlikeydi.
kincisi, halkn 1789 olaylaryla artan beklentileri hayal krklyla sonlanmt. Siyasi
glenme ve toplumsal reform umutlar suya dmt. Bunun yerine yiyecek ktlklar, enflasyon
ve isizlik vard. Bunun sonucunda Pariste ve baka yerlerde isyanlar patlak veriyordu.
ncs, rejim iindeki artan kopularn nn almak amacyla umutsuzca bir giriimle siyasi
gler arasnda kurulan kutsal olmayan ittifak, Devrimin yabanc dmanlarna sava amaya
karar vermiti. Kral ve destekileri, kar-devrimin galebe alacan umut ediyorlard. Lafayette
ve anayasal monari taraftarlar, ulusu birletirecek bir Hal Seferine nclk etmeyi
umuyorlard. Jirondenler (lml cumhuriyetiler), milli bir ahlan dalgasyla iktidara
gelebileceklerini umut ediyorlard.
Hepsi hayal krklna urad. Sava ters tepti. Muhafazakr generaller, taraf deitirerek
dmana katldlar. Dman, yani Brunswick Dk, ibret verici bir intikam alacaklarn ve
Paris ehrini askerlere vererek asilerin hak ettikleri gibi cezalandrlacan ilan etti.
Gerilimler, 10 Austos ayaklanmasyla sonuland. Bunu mmkn klan cokun halk dalgas,
kurulan yeni gnlller ordusuna akt. Cesaret, cesaret, daha fazla cesaret, diyordu Ulusal
Konvansiyonun yeni seilen yesi ve devrim hkmetinin nde gelen ismi Danton.
Fransz Devrim ordusu, 20 Eyll 1792de kuzeydou Fransann Valmy kynde igalcilerin
ilerleyiini durdurdu. Ertesi gn Konvansiyon monariyi kaldrd.
Ama yeni Jironden hkmeti, selefinin yapt gibi Devrimi durdurmaya kararlyd. Burjuva
devriminin temel elikisi kendisini bir kez daha gsterdi. ktidara gelen lml cumhuriyetiler,
mlkiyetin halk hareketine kar korunmasna ncelik verdiler. Mlkiyetiniz tehdit ediliyor,
diyordu Jironden liderlerinden biri. ok bal anari ylan [hidra] ortalkta serbeste dolayor
diyordu bir bakas. Yinelenen ayaklanmalar durdurulmadka Paris yok edilecektir, diye
uyaryordu bir ncs.
Ama kar-devrimci tehdit tamamen kaybolmamt. Tam aksine, 1793 baharnda Britanya da
Fransaya kar savaa katlm, bat Vende blgesinde kralc bakaldrlar patlak vermi,

yabanc ordular kuzeydoudan tekrar Paris zerine ilerlemeye balam ve Jironden general
Charles-Franois Dumouriez dman safna gemiti.
Robespierre, 26 Mays 1793te halka tekrar ayaklanmalar ars yapt. 29 Maysta toplanan
Paris seksiyonlar yeni bir komn setiler. 31 Mays ve 2 Haziran tarihlerinde dzenlenen kitlesel
gsterilerle kuatma altna alnan Konvansiyon, 29 Jironden liderini tutuklamak zorunda kald.
Jirondenlerden temizlenen meclis, bundan byle Jakobenlerin hkimiyetinde olacakt.
Konvansiyonun setii 12 kiiden oluan Kamu Gvenlii Komitesi, artk fiil hkmet olmutu.
Haftada bir Konvansiyona rapor veren Komitenin yeleri ayda bir yenileniyordu. tannm
Jakoben (Robespierre, Louis de St-Just ve Georges Couthon), Komitenin belirleyici ahsiyetleri
olmutu. Komite, zorunlu askerlik, sava sanayilerinin milliletirilmesi ve artan oranl
vergilendirme politikalaryla bir topyekn sava ekonomisi kurmutu. Zorunlu borlanmayla
zenginlerden para toplanyordu. El konulan migr ve Kilise arazileri, kk paralara blnerek
kyllere datld. Fiyat kontrolleri uygulanmaya baland ve speklasyona lm cezas getirildi.
Kar-devrimi yldrmak iin terr politikas benimsendi. Parisin merkezindeki Place de la
Concordea kurulan giyotin, devrimci adaletin simgesi haline geldi. Bakentte ve baka yerlerde
grevli Jakoben yetkililer, Eyll 1793-Temmuz 1794 arasnda birka bin kiiyi idam ettiler.
Bu neden gerekliydi? Terr, iki etkenin rnyd. Birincisi, kar-devrim son derece gl ve
her an hissedilen bir tehditti. Ele geirdikleri kasabalarla kylerde cumhuriyetileri topluca
katleden kar-devrimcilerin, Jakobenlerden ok daha fazla insan ldrdklerine phe yoktu.
Baarl olsalard, devrimi kanla bomu olacaklard. Kar-devrimci faaliyetlerin nn almak
iin lm cezas gerekliydi.
kinci etken, Jakoben rejimin fazlasyla elikili niteliiyle ilgiliydi. Rejim dar ve kaygan bir
zemin zerinde yalpalyordu nk Jakobenler, kart snf glerinin nazik bir dengede tutulduu
zgl bir tarihsel anda ortaya km zgl bir snf pek temsil etmiyorlard. Burjuvazinin
ounluu (eski kralclar, anayasal monari taraftarlar ve lml cumhuriyetiler), kar-devrimin
safna gemiti. Yalnzca ar radikal bir aznlk destekliyordu Jakoben diktatrl. Liderleri
esasen orta halli profesyonellerdi. Ynetimleri, byk lde sans-culotte halk hareketinin
desteine dayanyordu.
Devrimci acil durum, mlk sahibi snflarn ounun korktuu ve fkeye kapld radikal
nlemleri gerekli klyordu. Bu, kar-devrimi glendirdi. Ayn zamanda Kamu Gvenlii
Komitesi, Konvansiyonun seilmi bir organyd ve Jakoben liderler, toplumun temeli olarak zel
mlkiyeti kararllkla savunmay srdrdler. Bu, hkmetin, en radikal destekileriyle
ilikilerinde gerilime yol at.
Cumhuriyetin II. ylnn (1793-94) siyasi-asker acil tehlike koullarnda, devrim rejiminin
varl tehdit altndayken giyotin bu elikilerin yegne zm yntemi haline geldi. Terr, bariz
kar-devrimcilerin yan sra diktatrle hasm devrimcileri de vurarak kendi ocuklarn yedi.
Mart 1794te sol kanat Hbertistler idam edildi. Ertesi ay sra sa kanat nsafllara gelir.
Merkezi tutan Kamu Gvenlii Komitesi, giderek sarslan siyasi dengesini bu yolla korumay
amalyordu.
Sonuta direni birka aylna fel oldu ama bunun karlnda, rejimin kitle tabannn
daralmas gibi ar bir bedel dendi. Rejimin toplumsal-demokratik vaadi boa km, halk
hareketi gerilemiti. Devrimin st buz tuttu, diyordu St-Just.
Bu arada cephelerde, yeniden yaplandrlan Fransz Devrim ordular, igalcileri pskrtmt.

Jakoben diktatrln ortaya kan acil durum artk sona eriyordu. Burjuvazinin, diktatrl
mecburiyetten destekleyen kesimleri imdi geri ekiliyordu. Konvansiyon, Komitenin aleyhine
dnyordu. Devrim, ters istikamete ynelmek zereydi. Kriz Temmuz 1794te patlak verdi.

Thermidordan Napolyona
Minnettarlk siyasi bir tutum deildir. erdeki ayaklanmann bastrlp Fransz Ordusunun
Brkseli igal etmesiyle birlikte devrimci burjuvazi, Jakoben kurtarclar hedef ald. ktidarn
elinden kayp gittiini hisseden Robespierre, yeni bir kitlesel temizlik ars yapt. Ama 27
Temmuz 1794te Konvansiyondaki dmanlar, yuhalayarak krsden indirdikleri Robespierre ve
siyasi mttefikleri iin tutuklama karar kardlar.
Jakobenler Belediye Binasna sndlar ve devrimci journe (ayaklanma) ars yaptlar.
Ama destek yetersizdi. Rejim, sol eylemcileri idam ederek, yiyecek speklasyonu yasan
kaldrarak ve cret kesintileri uygulayarak kendi destekilerine saldrmt. 48 Paris
seksiyonunun yalnzca 16s Belediye binasna silahl adamlarn gnderdi. Balarnda lider
olmayan bu kiiler de birka saat oyalandktan sonra daldlar. Ardndan Jakoben liderler
tutuklanp yarglandlar ve lm cezasna arptrldlar. Robespierre, St-Just ve Couthon ile
birlikte 18 kii daha 28 Temmuzda giyotinle idam edildiler. Ertesi gn 71 Jakoben daha onlara
katld.
Baz sol kanat mensuplar, Thermidor (devrim takvimine gre olayn yaand ayn ismi)
darbesine katlmt. Bu bir hatayd. Kitle tabanlar ylesine paralanmt ki Robespierrein
merkezci diktatrl iktidar sola deil, belirgin biimde saa kaydrd. Thermidor gerici bir
darbeydi.
Zengin genlerden oluan haydut eteleri (jeunesse dore: zppe genlik) sokaklar istila etti.
Babozuk bir gruh, Jakoben kulb kapatt. Oy kullanabilmek iin mlk sahibi olma art
getirildi. Beyaz terr ortal kasp kavurdu. Umutsuz sans-culottes bakaldrlar, Nisan ve
Mays 1795te (Germinal ve Prairal isyanlar) ezildi. Denge giderek san lehine bozuluyordu ve
yeniden toparlanan kralclar, Ekim 1795te bir darbe yaptlar (Vendmiaire isyan). Napolyon
Bonapart isimli gen bir topu subay, glle dumanyla bu giriimi bastrd. Ama bu darbe
giriimi, Thermidor rejiminin ne kadar istikrarsz olduunu aa karmt.
Thermidor bir kar-devrim deildi. Burjuvazinin, devrim ierisindeki radikal demokrasiye
kar gsterdii tepkiydi. Ama burjuvazi, kitle hareketinin moralini bozup halk pasifletirerek,
kralc kar-devrimi daha yaknlatrm oldu. Bu nedenle Thermidorcular, iktidar be kiilik
Direktuvarn elinde topladlar gerek halk ayaklanmalaryla gerekse kralc kar-devrimle ayn
kararllkla mcadele edecek gl bir yrtme organ.
Ama Direktuvar semen desteini alamadndan 1797de ordunun desteine baml fiil bir
diktatrle dntrld. Cumhuriyetin en parlak generali Napolyon, Kasm 1799da Brumaire
darbesiyle iktidar ele geirdiinde bu arpklk giderilmi oldu. Yeni Birinci Konsl, 1804te
Napolyonu imparator ilan etti.
Brumaire darbesi Fransz Devrimini sona erdirdi ama onu geriye dndrmedi; aksine, temel
kazanmlarn savunup pekitirdi. Napolyon, aynen Cromwell gibi devrimin bir neferiydi, can
dman deildi. Feodal harlar temelli kaldrld ve kyller topraklarn korudular. Ekonomi,
yurtii gmrk vergilerin olmad yapsn srdrd. Ulusal bir idare sistemi oluturuldu, yasa
karsnda eitlik vard ve Kilise ile devlet birbirinden ayrld. Monarinin, yabanc snglerin

zoruyla geri geldii 1815te bile ancien rgime yeniden kurulamad.

Dahas, Direktuvar, Konsl ve mparatorluk ordular, serflii ortadan kaldrarak, kilise
arazilerini milliletirerek ve yurtii gmrk vergilerini kaldrarak, devrimci gelenei snrlarn
dna da tad. Bu deiikliklerden bazlar (Almanya, Avusturya, talyann baz yerlerinde ve
baka yerlerde), geriye dndrlemeyecekti. Bu kadar da deil. Devrim rnei bulacyd.
Devrimin savunduu fikirler ve kazand zaferler, Avrupann drt bir yannda aydnlara ve
eylemcilere ilham kayna oldu. Bazlar Napolyon ordularn memnuniyetle karladlar. Dier
bazlarysa kendi taklit devrimlerini yaptlar.
Bunlardan birisi, Britanya ynetiminden bamszln kazanlmas iin uraan, radikal
Birleik rlandallar rgtn kuran Wolfe Tone adl gen bir Protestan hukuku idi. Belfastta
Protestan orta snf arasnda balayan hareket, yaylarak lkenin geri kalanndaki Katolik kylleri
etkisine ald. Ama Fransz birliklerinin gelmesinden nce, 1798deki zamansz ayaklanma ezildi
ve misilleme olsun diye 30.000 kadar kii ldrld 1793-94te Fransz devrimci terr
srasnda idam edilenleri kat kat geride brakan bir say.
Fransz Devrimi, dnyann dier tarafnda, Latin Amerikada ok daha geni apl bir
ayaklanmaya esin kayna oldu. 1810da Meksika ile Venezellada spanyol ynetimine kar
balayan bakaldrlar ezildi ama Simon Bolivarn liderliinde Latin Amerika devletlerinin
bamszlklarn kazanmalaryla sonulanan yeni bir ulusal devrim hareketini dourdu.
Burjuva devrimi, sklkla olduu zere yarm kald. Byk maliknelerin (latifundia)
muhafazakr sahipleri, topraklarnn mlkiyetini ellerinde tuttular. Bamszln yeni kazanan
devletlerde kontrol blgesel oligariler stlendi. Kyllerin yoksulluunu tarihe gmmek iin
toprak reformu yaplmas, Kuzeydekine rakip bir Gney Amerika Birleik Devletleri kurulmas
gibi daha radikal grler daha balamadan rafa kaldrlmt. Kurtarc Bolivar ve eski
yoldalarnn birou, dnyaya hayal krklyla veda ettiler.
Karayiplerin Haiti adasnda sonu farkl oldu; adada, birka bin plantasyon sahibinin ve
Bordo ile Nantes gibi Fransz liman ehirlerinin tccar kapitalistlerin servetlerine servet katmak
iin 500.000 siyah kle alyordu. eitli beyaz ve mulatto (zgr olan melezler) gruplar
arasnda didimeler baladnda kleler, bu frsattan istifade ederek ayaklandlar. Toussaint
LOuverturen liderliinde bir ordu kuran kleler, plantasyon sahiplerinden kurtulduktan sonra
igalci Britanya ordusunu yendiler ve son olarak, Napolyonun gnderdii Fransz ordusunu
bozguna urattlar. 15 yl sren savan sonucunda zgrlklerini kazandlar.
Jakobenler, ubat 1794te klelii kaldran bir kararnameyi onaylamlard; Napolyon, klelii
tekrar canlandrmak zere 1801de Haitiye bir ordu gnderdi. Bu tezat, burjuva devriminin
elikili niteliini iyi zetler: Devrimi ileri tamak iin gerekli olan kitlelerin glenmesi, zel
mlkiyete dayal toplumsal dzen asndan bir tehdittir. Napolyonun imparatorluunda iyice
belirginleen bu eliki, nihayetinde onun sonunu getirdi.
Fransz Devrimi, kitlesel seferberlie, halk cokusuna ve alt kademelerden terfi etmeye dayanan
yeni bir asker sistem yaratt. Hareket kabiliyeti, saldr ve kitle, ancien rgime Avrupasnn
hantal ordularna diz ktrtmekte kullanld.1805 Austerlitz Muharebesinde Avusturya ve Rusya
ordularn yenen Napolyon, Orta Avrupann efendisi oldu.
Ama Napolyonun devasa ordular, ihtiyalarn getikleri topraklardan karlamak
zorundaydlar ve sava malzemelerini temin etmek iin fethettikleri yerleri acmaszca
smrdler. Franszlar kendilerini kurtarc olarak takdim ediyorlard ama yerli halkn gznden

zalimden baka bir ey deillerdi. Robespierre, silahl misyonerleri ok az kiinin

memnuniyetle karlayacan tahmin etmiti; ac deneyimler onu hakl karacakt.
Avrupada g dengesini tersine eviren Napolyon, kta Avrupas ynetici snflar arasnda
amansz dmanlar edinmi oldu. Vergiler, zorunlu askerlik ve msadereler yznden sradan
halktan da kendine dmanlar edindi.
Franszlarn 1808deki spanya igali, Britanyal dzenli birliklerle spanyol gerillalara kar
etin bir savaa tutumasyla sonuland; sonraki 6 yl iinde Fransann asker kuvveti giderek
azalacakt. 1812de Rusyann igal edilmesi, Napolyonun Moskovay ele geirmesi sava
sonlandrmayp onu uzun k mevsiminde geri ekilmek zorunda brakmasyla (ki ordusunun
ounu kaybedecekti) bir felakete dnt.
Birlikte savaan Rusya, Avusturya ve Prusya ordusuyla yapt 1813 Leipzig Muharebesi,
Austerlitzin sonucunu geriye dndrd. Ertesi yl Fransa igal edildi ve Napolyon kamak
zorunda kald. Yz Gnlk geri dn, 1815te Waterlooda yenilmesiyle ve (bu sefer daim
olarak) srgne gnderilmesiyle sonland.
Ama Waterloo dnyay 1789a geri dndremezdi. Yeniden kurulan rejimler gerici ve
baskcyd taht ve mihrap rejimleri. Ama muhafazakr biim, dinamik ierii perdeliyordu.
Fransz Devrimi, alarn birikimi molozlar temizleyip yeni bir kapitalist ekonomik dzenin
dinamizmini serbest brakmt. Cin ieden kmt bir kere.
6 O dnemde Fransz asil ve zenginleri don denilen, diz kapaklarnn altndan balanan bir tr ksa pantolon giyiyordu. iler ve
sradan halk ise bildiimiz pantolonlardan giyiyordu ev.

Devrimin znesi: 19. yzyln tannm Britanyal mhendis

ve giriimci Isambard Kingdom Brunel

SANAY KAPTALZMNN YKSEL

ykl. 17501850

kinci burjuva devrimleri dalgas, tccar kapitalizminin Avrupada ve dnya genelinde

yaylmasn hzlandrd. Kapitalizmin kendi anavatannda radikal bir dnm yaamaya
balamas ayn zamana denk geldi: Sanayi Devrimi.
Tccar kapitalizmiyle birlikte mallarn mbadelesinde, parann dolamnda ve sermaye
birikiminde lgnca artlar grlmt ama bunlar retimi dntrmemiti. Mallara olan talep
18. yzyl boyunca katlanarak artarken retim ekli neredeyse hi deimedi: Makinelerden ok
insanlarn alt iftlikler ve bamsz zanaatkrlarn ilerini yapt kk atlyeler halen
ekonomiye hkimdi.
Britanya, 1750-1800 arasnda yeni retim sisteminin (fabrika) ncln yapt. 1800-50
dneminde, Tarm Devriminden bu yana hi olmad kadar kresel ekonomiyi dntrmeye
balayan bu sistem, bunu yaparken ei grlmemi bir kolektif rgtlenme ve direni gcne sahip
olduu ok gemeden anlalacak yeni bir toplumsal snf da ortaya kard (sanayi proletaryas).
Renanyal iki aydn Karl Marx ile Friedrich Engels, bu yeni toplumsal gereklere dair
anlaylarn, Alman felsefesi, Fransz sosyalizmi ve Britanya iktisadnn temsil ettii teorik
geleneklerle bir araya getirdiler. Bu sentez [bireim], yani Marksizm dnyay aklamakla
kalmyordu sadece: Gerek dnya devriminin, gerekse insanln her trl smr, iddet ve bask
biiminden kurtuluunun rehberini sunuyordu.

Sanayi Devrimi
Waterloodan bir yl nce 1814de bir Alman, be alt katlk binalarn yksekliine ulaan
yzlerce fabrika. Bu binalarn yan tarafndaki devasa bacalardan maden kmr dumanlar kyor
ve bu bize, gl buhar makineleri kullandn sylyor, diye bahsediyordu ziyaret ettii bir
ehirden. Anlatt, dnyann ilk sanayi ehri Manchester idi.
1773-1801 arasnda ehrin nfusu e katlanarak 23.000den 70.000ne kmt. 1799da 33
dokuma fabrikas varken, 1816da bu say 86ya ulamt. Yarm yzyl sonra nfus 300.000i
bulurken, ehrin toplam 172 fabrikasndan ou ina edilmiti. ehrin pamuklu dokuma rnleri
ylesine n kazanmt ki dnyann baka yerlerinde satldnda Manchester mal diye
biliniyordu.
Birbirine balanan nehir, hem su gc hem de ulam kolayl salyordu. Kanallar,
rhtmlar ve ambarlardan oluan bu a, Manchester sanayi devriminin ilk evresini kolaylatrmt.
Ardndan, geliimin ikinci evresini belirleyen buhar gc ve demiryollar geldi. Buhar gcyle

alan ilk fabrika 1789 gibi erken bir tarihte kurulurken, Liverpoola uzanan demiryolu hatt
1830da tamamlanmt.
Yeniliin hz ve retilen mal miktarndaki muazzam artlar daha nce grlmemi boyuttayd.
Manchester, ekonomik devrimi temsil ediyordu yaklak 10.000 yl nceki Tarm Devriminden
sonra insan yaamn ilk defa bylesine derinliine dntren bir devrim.
Neden imdi ve neden burada? 17. yzylda ngiliz Devrimi, mutlak iktidar peindeki
hkmdarlarn ve onu destekleyen beylerle piskoposlarn devrini sona erdirerek, erafla
tccarlarn hkim olduu parlamenter bir meclisin kontrol ettii anayasal monariyi yerine
koymutu.
ngilterenin burjuva devrimi, ticari iftiliin, denizar ticaretin ve imparatorluk inasnn
hzla yaylmasn mmkn klmt. Zenginlik, byk liman ehirleri Londra, Bristol ve
Liverpoola akyordu.
Daha nce grdmz zere l ticaret zellikle nemliydi: Metalar Bat Afrikaya ihra
edilip karlnda kle alnyordu; bu kleler, Kuzey-Gney Amerikadaki eker, ttn ve pamuk
plantasyonlarnda altrlmak zere Atlantik tesine tanyordu; plantasyonlarda retilenler,
satlmak zere gemiyle Britanyaya ve Avrupaya gnderiliyordu. 1750de Bristol, 45.000 kiilik
nfusuyla ngilterenin en byk ikinci ehriydi. Her taraf tersaneler, ambarlar ve tccar
burjuvazinin yaad gsterili, sral ehir evleriyle doluydu. Bristol, klelik sayesinde
semirmi bir ehirdi.
Ticari sermaye birikimi, Britanyann yeni ynetici snf olan toprak sahiplerini, tccarlar ve
bankaclar zengin etmenin tesinde, yaratclklaryla yeni frsatlar yaratarak zenginlemenin
srp gitmesini salayan bilim insan ve mhendis topluluklarn da gelitirdi. Antik Yunanllar,
buhar makinesinin ilkeleri zerine alm ama hi yapmamlard; fikir bir meraktan ibaretti.
Zeki olmak yeterli deildi. Zekice bir fikri, imal edilip kullanlabilecek retken bir aygta
dntrmek iin rekabeti sermaye birikimi sreci gerekliydi. 18. yzyl Britanyasnda olan ite
buydu. Damla damla biriken niceliksel bir deiim (artan ticari zenginlik), sonunda yeniliin ve
yatrmn srkledii yeni bir snai byme dinamiini dourmutu.
ngiliz mucit ve giriimci Thomas Savery, 1698 gibi erken bir tarihte basit bir buhar makinesi
yapp patentini almt. Daha etkin makineler ok gemeden onu takip etti. Yaklak 1710da icat
edilen Thomas Newcomenin makinesi, kmr ocaklarnda atba pompalar altrmakta
kullanld. James Wattn 1763-75te kmr tketimini %75 azaltan daha da etkin bir makine
gelitirmesiyle buharl makinelerin sanayinin eitli alanlarda ok daha yaygn kullanm
ekonomik hale geldi. Watt, arka arkaya yeni makineler gelitirip bunlarn patentini almak ve
satmak iin Birminghaml maden eya reticisi Matthew Boulton ile birlikte alyordu.
Dokumaclk sanayisinde su gc kullanmna nclk eden Richard Arkwright, hemen hemen ayn
yllarda Manchesterda ilk buhar gc denemelerini yapyordu. Arkwright, eirme ve tarak
makinelerini icat etmiti. Dokuma fabrikalarnda kullanlmasna nclk ettii g, makineler ve
yar vasfl iiler bileimi, fabrika sisteminin k noktasyd.
Manchestern pamuk zenginleri, eve i verme [putting-out] sistemiyle servetlerini
bytmlerdi; bu sistemde, ou ehri evreleyen kk kasaba ve kylerde yaayan eirmeciler
ile dokumaclar, ii evlerinde yapyordu. 18. yzyl ortasnda Manchester, bir ksm dkkn ve
atlye olarak kullanlan evler ehriydi. Atlyeli evler, st katn bamsz bir atlye olarak
tasarland katl binalard. Atlyenin geni bir pencereyle aydnlatlmas sayesinde vasfl bir

ii, el dokuma tezghn ve eirme krn kullanabiliyordu.

Fabrika sistemi, buna kyasla byk lek ekonomileri sunuyordu. Mekanik gce, emek
tasarrufu salayan makinelere ve aralarnda kadnlarla ocuklarn da bulunduu ucuz, yar vasfl
iilerden oluan i gcne dayanan kitlesel retim, emek retkenliinde ve retimde ok byk
artlar mmkn hale getirdi.
Rekabet basks, el tezghyla alan dokumaclarn cretlerini aa ekti ve hal eve i
verme sistemine gvenen pamuk tccarlarnn krlarn drd. iler sonunda fabrikalarda
almak zorunda kaldlar. Tccarlar, buhar makinelerine ve eirme makinelerine yatrm yaptlar.
Atlyeli evler, kanallar ve su kylar ehri olan Manchestern ehresi deierek dip dibe ina
edilen ucuz apartmanlar, dokuma fabrikalar ve demiryollaryla dikkat eken bir yere dnt.
Bunlar olurken, hzla artan nfusunun ou asndan yaam giderek daha kasvetli hale geliyordu.
Sanayi Devriminin bu karanlk yz, Manchesterda dokuma fabrikas olan babasnn, aile
irketinde almak zere oraya gnderdii 22 yandaki bir Alman zerinde derin etki yapmt.
ehirle ilgili gzlemlerine dayanarak 1844te u sonuca varmt: Manchester ile civar
yerlerdeki 350.000 iinin neredeyse hepsi, berbat durumda olan, rutubetli, pis kulbelerde
yayorlar. Kulbeleri evreleyen sokaklar ounlukla dnlebilecek en acnas ve pis
koullarda; havalandrma hi mi hi dnlmemi, ilgilendikleri tek ey mteahhidin kazand
kr.
Babasnn, olunu Manchestera gnderme sebeplerinden biri, iin bana geer de radikal
eilimlerinden kurtulur umuduydu. Tam tersi etki yapt. Ksa bir sre sonra Karl Marxn hayat
boyu en yakn arkada olacak olan Friedrich Engels, devrimci sosyalizmi benimsedi. Dahas,
ngilterede Emeki Snfnn Durumu adl ufuk ac almasnda Engels yeni sanayi
proletaryasn ylesine iyi tasvir etmiti ki biarelikten ok daha fazlasn saptamt.
Fabrikalarda ve gecekondu mahallelerinde toplaan iiler halihazrda siyasi bir gt.
Engels, sanayi proletaryasnn ilk byk kitlesel hareketinin ngiltereyi iddetle sarst bir
zamanda gelmiti lkeye. artistler yz binleri pelerinden srklyordu. Engelsin
Manchesterda bulduu yoksullukla direniin gl karm, hem onun hem de Marxn tarih,
beer atma ve toplumsal dnm mekanizmalar anlayn besleyecekti. Sonu Marksizm
olacakt: Uluslararas ii snf devriminin teori ve pratii.

artistler ve Emek Hareketinin Kkenleri

alan insanlarn halk hareketinin ileri tad Fransz Devrimi, geni kapsaml demokrasi ve
toplumsal reform umutlarna esin kayna olmutu. Ama Thermidor darbesinden sonra halkn
radikal kesimleri gitgide g kaybedip yenildiler.
Onlarn hareketi, elikilerle dolu bir snf ittifakyd. Jakobenler, burjuvazinin kk ve
radikal bir kesimini temsil ediyordu. ou devrimci eylemci gerekte burjuva deildi; avukatlarla
dier profesyonellerden oluan ehirli orta snfa ya da zanaatkrla kk tccarlardan oluan
ehirli kk burjuvaziye mensuplard.
te yandan cretli emekiler, kendi siyasi kimliiyle aka tanmlanm bir toplumsal snf
meydana getiriyordu. Neredeyse tamam kk atlyelerde alyordu. Kk bir mlk sahibi
olup kendi hesabna almak, birounun zlemiydi. ou, birlikte yaayp alt kk
burjuvazinin yolundan gitmiti. Dolaysyla, devrimci kalabalklar oluturan sans-culottes, kk
mlk sahipleri ile cretli emekilerin karmyd.

Kyller de benzer bir nitelie sahipti. Yoksul kyller ve cretli kr emekileri, feodalizm
ile mcadelede grece varlkl kyllerin ardndan gidiyorlard. Devrimci ky, toprak aalarna
ve vergi tahsildarlarna kar tek vcut olmutu. O dnemde Fransz Devrimi ile Napolyon
ordularn bu kadar gl klan ey, kylerin kazanmlarn atolara kar savunan kylaskerlerden olumas gereiydi. Askerler, soylularn geri dnmesini engellemek iin
arpyordu.
Ama kazanmlarn da bir snr vard. Fransz Devriminin vaadi bir trl gerekleemedi nk
kendini zel mlkiyetin savunmasna adam bir burjuva devriminden teye geememiti; ne
toplumsal eitlik ne de sahici demokrasi, zel mlkiyetle uyumluydu.
Thermidordan sonra Fransay ynetenler halk hareketini gerilettiler ama yok edemediler.
Devrim tm bir nesli radikalletirmi, 1794ten ok sonra bile binlerce eylemciyi lkleriyle
etkisine almt.
Yenilgiden karlacak dersler hararetle tartld. karlan sonular sklkla yanlt.
Franois-Nol (Gracchus) Babeuf ve Eitlerin Komplosu taraftarlar, 1796da siyasi bir
darbeyle Direktuvar devirmeyi dndler. Ama eylemcilerin yapaca bir darbe, kitle
hareketinin yerini tutamazd. Terristler devleti ykamazlar. Tutuklanan Babeuf yarglanarak
1797de idam edildi.
Ama devrimci fikirleri yaad. Doa, her insana tm mlkten eit olarak faydalanma hakk
vermitir, diyordu. Kk burjuva radikallerini, ii snfna mensup sosyalistlerden ayracak
ite bu birka szckt.
Eylemle desteklenmeyen fikirler gszdr. Fikirlerle desteklenmeyen bir eylemin de yn
belirsizdir. Radikal tarihi Eric Hobsbawnn ifte devrim (Fransz Devrimi ile Sanayi
Devrimi birleimi) dedii eyin z, her eyi kapsayan bir toplumsal dnm mmkn hale
getirecek ekilde fikirlerle hareketin kaynamasn temsil eder. artistler, bu kaynamann ilk
gerek ifadesiydi.
Fransz Devriminin ngilterede derin etkisi oldu. Tom Painein devrimin ilkelerini savunduu
nsan Haklar 100.000 bask yapt. Londra Haberleme Dernei gibi Jakoben siyaseti benimseyen
radikal yaplar mantar gibi oald. Asker isyanlar, 1797de Kraliyet Donanmasn felce uratt.
1798de rlandada devrim patlak verdi.
Direni baskyla ezildi. Ama Edward Thompsonn ngiliz i Snfnn Oluumunda
aklad zere 1790larn ajitasyonu, Sanayi Devriminin yeni bir toplumsal snf (fabrikalarla
ehirlerde younlam cretli emekilerin oluturduu proletarya) yaratt bir zamanda, 19.
yzyln balarnda ykselen snf mcadelesi dalgasyla i ie geen radikal bir gelenek yaratt.
Sermayenin birka elde irkince birikmesi ve tekel, diye yazyordu radikal lider John
Thelwall 1796da:
kendi irenlii iinde are tohumlarn tar nsanlar bir araya gelmeye zorlayan ey, bilginin yaylmasna hizmet eder
ve sonuta insan hrriyetini destekler. Dolaysyla, her byk atlye ve fabrika, parlamentonun kard hibir yasann
susturamayaca ve hibir yargcn datamayaca bir tr siyasi dernektir.

Fransz Devriminin mlk sahibi olan ya da olmaya hevesli sans-culottesinin aksine Sanayi
Devrimi proletaryas kendi kurtuluunu yalnzca kolektif mlkiyet araclyla kazanabilirdi.
Buhar makineleri, kmr ocaklar, kanal mavnalar ve dokuma fabrikalar, paralara blnemezdi.
Eer iiler patronlarn alaa edeceklerdiyse, i yerlerini kooperatifler olarak iletmeliydiler.
Proletarya, bu nedenle her anlamda kolektif bir snft. ilerin mcadelesi, zel mlkiyeti

ortadan kaldrmaya, yani Fransz Devriminin baaramad toplumsal eitlik ve siyasi

demokrasinin nkoullarn oluturmaya yneliyordu.
Britanya proletaryasnn ilk mcadeleleri eitli biimler ald. Vasfszlatrmay, cret
kesintilerini ve isiz kalmay engellemeyi amalayan Ludistlerin makine krma eylemleri vard.
1819da Manchesterda atl milislerin kllarla saldrd St. Peters Alanndaki (Peterloo
Muhaberesi) gibi siyasi reform taleplerinin dile getirildii kitlesel gsteriler vard. zellikle
1820lerin ortas ile sonu arasnda ve yine 1830larn ortasnda, grev ve sendikalama dalgalar
vard. Byk Birleik Ulusal i Sendikas, 1834te yarm milyon yeye sahipti. Ayn yl alt
Dorset iftlii iisi (Tolpuddle ehitleri), sendikaya ye olmalar nedeniyle srgne
gnderildiinde, Kings Crossta dzenlenen dayanma gsterisine 100.000 kii katlmt.
Ykselen mcadele dalgas, 1838-48 artist eylemlerinde dorua ulat. Hareket, iki
baarszln etkisiyle bymt. Birincisi, 1832 Reform Yasas ile orta snfn ouna oy
kullanma hakk tannrken ii snf bu haktan yine mahrum braklmt. Snflar aan bir reform
kampanyasn yrten ittifak, bundan kaynaklanan huzursuzlukla dald. kincisi, grev dalgas
ezilip Byk Birleik Ulusal i Sendikas i ekimeler yznden daldnda rgtn devrimci
sendikacl da kt. Ne liberal orta snfla ittifak kurulmas ii snf davasna katk yapmt;
ne de genel grev ars. Ama 1830larn kargaas, yaygn radikal ruh halinin kantyd.
Yeni kurulan Londra i Dernei, 1838de alt talepten oluan Halk Bildirgesini (artizm
Bildirgesi) yaynlad: Eit byklkte seim blgeleri; milletvekili olabilmek iin mlk sahibi
olma artnn kaldrlmas; tm erkeklere oy hakk tannmas; yllk parlamentolar; sandkta gizli
oy kullanma; milletvekillerinin maa. Bildirge, devasa ak hava toplantlaryla onayland:
Glasgowda 200.000, Newcastleda 80.000, Leedste 250.000, Manchesterda 300.000 kii
katld bu toplantlara. Yeni bir kitle hareketi domutu.
Bildirgeye destek amacyla dzenlenen dileke kampanyasna 1.280.000 kii imza att ve
1839da Londrada artist Kongre topland. Ama parlamento bildirgeyi reddetti ve hareketin
susturulmasn emretti. Kitlesel tutuklamalar yapld. Londradan gnderilen polis gc,
Birmingham Bull Ringi sava alanna evirdi. Newportta silahl artist madencilerin katld
gsteri, pusu kuran askerler tarafndan datld ve vurulanlar oldu.
Buna ramen artist hareket ksa srede eski gcne kavutu ve 1842de bu sefer 3.315.000
kiinin imzalad yeni bir dileke hazrlanp sunuldu. Bu da reddedildi. cret kesintilerine kar
sren grevler, Bildirgeyi savunma amal siyasi bir genel greve dnt. Ama bir kez daha hareket
baskyla engellendi.
1848de hareket nc kez canland ama bu sefer daha zayft. 5 milyon imza hedeflenirken
yalnzca 1.974.000 imza toplanabildi ve Kennington Greende yaplan kitlesel gsteriye
beklenenden daha az kii katld. Polislerin, destek kuvvetlerin ve hatta gstericilere kar
yerletirilen toplarn temsil ettii devlet iddeti tehdidi phesiz ki birok kimsenin gzn
korkutmutu. Ama gerek sorun, siyasi iradenin zafiyetiydi. artist liderler, hkmete dorudan
meydan okumaya hazrlkl deildi.
artizmin yapsal zayflklardan muzdarip olduu da aktr. Hareketin ykselme noktalar,
ekonomik gerilemelerle akyordu. stihdamn ve cretlerin ykseldii zamanlarda gsteriler de
azalyordu. 1848den sonra Britanya ekonomisi uzun sreli bir hzl byme dnemine girdi.
i snf, 1840larda halen embriyo halindeydi. nsanlarn ounluu krsal kesimde yaamn
srdryor ve ehirlerdekilerin birou, fabrika iisinden ziyade atlye ustas ya da serbest

alan zanaatkrd. Bu, artist hareket ierisinde, Londradaki daha kk burjuva karakterli
hareket ile Kuzeyin yeni sanayi blgelerinin daha proleter hareketi arasnda gzlenen blgesel
blnmenin temelini oluturuyordu.
Ama siyasi zayflklar daha nemliydi. Baz liderler, manevi gcn grece muhafazakr
taraftarlaryd. Dier bazlar, fiziksel gc (gsteriler, grevler, hatta ayaklanmalar) savunuyor
ama sklkla tutarsz ve kararsz davranyorlard. Gerekte bu, mevcut siyasi ereve ierisinde
kalarak almak isteyen reformcular ile devletin yklmas gerektiine inanan (bazlar
dierlerinden daha tutarl olan) devrimciler arasnda ortaya kan gerek bir yarlmayd. Her eye
ramen, tm hatalarna ve kusurlarna karn artizm, yeni ve devrimci bir snfn tarih sahnesine
arpc bir biimde kn temsil eder. Kapitalizm, Marxn deyiiyle kendi mezar kazclarn
yaratmt.

1848 Devrimleri
Avrupann byk glerinin tm abalarna karn, Napolyonun 1813-15te yenilmesi ancien
rgimei geri getiremedi. ifte devrim (Fransz burjuva devrimi ve ngiliz sanayi devrimi),
insan toplumunun kresel boyutta geriye dndrlmesi imknsz dnmn yanstyordu.
Tam manasyla gericiliin (yani krallarn, piskoposlarn ve unvanl toprak sahiplerinin hkm
srd bir dnyaya geri dnn) nnde almaz iki engel vard: Birincisi, yeni mlk sahibi
snflarn kuvvetiydi: Gnlk ticaret ve smrge ticareti sayesinde zenginleen tccarlar; kilise
topraklarn satn alan kapitalist iftiler; feodal yklerden kurtulmu kyller. kincisi, vergi
gelirlerini artrma, altyapy iyiletirme, modern sanayileri gelitirme ve artan nfusu
destekleyecek refah artn salama konularnda ulus devletler zerinde bask vard. Bu bask,
asker rekabet biimini ald. Gl ordular, finansal ve snai gce balyd.
1815te Avrupaya yaylan taht ve mihrap rejimleri biimsel olarak tamamen gericiydi ama
ierik itibariyle o kadar deildi. rnein Almanya, 1789da 300 devlete blnmt. Napolyon,
1806da Ren Konfederasyonunu kurdu; serflik kaldrld, ticaret serbestisi saland ve tm
devletlerde geerli bir hukuk sistemi oluturuldu. 1815 Viyana Kongresinin hkmlerine gre
byk gler Renanyay Prusyaya devrettiler ama liberal reformlar korundu ve bamsz Alman
devletlerinin says 39a dt.
Bylece, Almanyada siyasi gelime geriye dnmedi; 30 yllna duruverdi. Bu arada
ekonomik gelime srd; Prusyal Junkerlerin (unvan sahibi soylular) ynettii mutlakiyeti polis
devleti ile zengin, kendine gvenen Renanya burjuvazisi arasndaki eliki iddetlendi.
Avrupann ou yerinde benzer gerilimlere rastlanabiliyordu ve nihayet 1848de frtna koptu.
Modern Avrupa tarihinde birok kez grld zere yeni afan habercisi Gal horozu oldu.
Paris, gemii 1789a uzanan bir devrimci gelenee barnak olmutu. Bu gelenek kendini en son
1815te tahta kan Bourbon Hanedanndan X. Charlesn mutlakiyeti emelleriyle sebep olduu
ve drt gn sren bir ehir ayaklanmasyla devrildii Temmuz 1830da gstermiti. Onun yerini,
kraliyet ailesinin Orleanc kolundan gelen ve anayasal bir monari idaresi sz veren Louis
Philippe ald.
1830 Devrimi, gc, eski toprak sahibi soylulardan finans burjuvazisine kaydrmt. Temmuz
Monarisi bir bankaclar monarisiydi sadece en zengin %1in oy kullanma hakk vard.
rencilerle orta snfn ubat 1848de dzenledii cumhuriyeti protestolara polis saldrd.
Bu, dou Parisin ehirli yoksullarnn kitlesel olarak ayaa kalkmas iin bir iaretti. Sans-

culottes bir kez daha sokaklara dklp kral tahttan indirdiler.

Berlin, Budapete, Milano, Palermo, Prag, Venedik ve Avrupa genelinde ok sayda ehirde
patlak veren ayaklanmalar, Fransz Devriminin baarl yansmalaryd. Halklarn Baharndan
etkilenmeyen, nemli grlebilecek Avrupa devletleri sadece Britanya ve Rusya idi. Ancien
rgime her yerde atrdyordu. Mutlak monariler asker birliklerini geri ektiler, liberal
anayasalar kabul ettiler ve hkmet binalarnda yeni parlamenter meclislerin kurulmasna izin
verdiler.
1848 devrimlerinin dinamii 1789unkine benziyordu. Kitleler halinde harekete geen
zanaatkrlar, kk tccarlar ve emekiler, ancien rgimein polis ve askerlerini sokaklardan
ekilmeye zorlamt. Kitleleri harekete geiren, yaygn skntlarn tetikledii sosyal reform
talepleriydi. Avrupa, 1845ten beridir iddetli ekonomik krizin penesindeydi ve isiz kalan
milyonlarca insan sefaletin eiinde yayordu. Ama g arlkl olarak burjuva liberallerin eline
geti. Gerek cumhuriyetiler gerekse anayasal monari taraftarlar olsun, her iki yne
(mutlakiyeti gericilik ve halk radikalizmi) baktklarnda da korkuya kaplyorlard. Sonuta
tereddde dp hareket edemez oldular bir devrim iin lmcl.
Kar-devrimin hamlesi gecikmedi. Haziranda Paristeki yeni cumhuriyeti hkmet, isizlii
hafifletmek zere ubat aynda bakentte kurulmu olan ulusal atlyeleri kapatacan ilan etti.
sizlere kylerine geri dnmeleri ya da orduya katlmalar sylendi. Parisin alan insanlar
yine ayaa kalkt. Ama 40.000 isyancnn karsnda 30.000 asker ve 100.000 kadar milis vard.
Kanl 23-26 Haziran dneminde General Cavaignacn kuvvetleri, barikat barikat arparak
ehrin dousundaki kenar mahallere girip direnii ezdiler.
Haziran Gnleri, Avrupann drt bir yanndaki kar-devrimciler iin ak bir ar oldu.
1848in ikinci yarsnda balayp 1849a sarkan dnemde mutlakiyeti rejim ordular her yerde
radikal devrime saldrrken, (Almanyann Frankfurt Parlamentosunu kuran avukatlar ile toprak
sahipleri gibi) liberal siyasetiler nutuk atp nergeler oylamakla meguldler.
1848 devrimleri neden yenildi? in iinde birok etken vard. 1848in liberalleri, ngiliz ve
Fransz devrimlerine katlan ncellerinin ancak soluk bir kopyasyd. Cromwell ile Robespierre,
devrimin kralc mutlakiyetilik karsnda kesin zafer kazanmas iin her eyi yapmaya hazrken,
1848in burjuva liderleri ne kadar omurgasz olduklarn gstereceklerdi.
Her baarl devrimde (1566 Hollanda, 1642 ngiltere, 1775 Amerika ve 1789 Fransa), kk
burjuvazinin ban ektii kitle eylemi devrimin lokomotifi olmutu. Bu, ancien rgimei
yenmenin tesinde burjuva liderlerinin muhafazakrlnn stesinden gelmek iin de gerekliydi.
Ama bu kuvvetler, 1848in embriyo halindeki snai ii snfnn temsil ettii gibi zel mlkiyetin
varlna kar bir tehdit oluturmuyordu. Kk burjuvazi, en devrimci olduu anlarda bile kk
mlk sahiplerinin radikal demokrasisini savundu. Bunun aksine proletarya, iilerin fabrikalar
kontrol etmesi ve toplumun refahn ortaklaa sahiplenmesi olasln da barnda tayordu.
1848de proletarya, Britanya hari olmak zere grece kk, rgtsz ve siyasi bilinten
yoksundu. O ylki devrimler, henz olgunlamam proletaryann geliip olaylarn seyrine yn
verebilecek, etkili bir bakahraman olmasna izin vermeyecek kadar hzl sahneye konuldu. Ne var
ki burjuvazi, Marx ile Engelsin komnizm heyulas dedikleri eyin korkusuyla sahneyi erken
terk etmiti.
Fransada ubat ayaklanmas monariyi ykmt ama ardndan Haziran kar-devrimi de halk
hareketiyle yklmt. Sonrasnda, Aralk 1848deki bakanlk seimlerini Napolyonun yeeni

Louis Bonapart ezici bir stnlkle kazand. Louis Bonapart, yl sonra Aralk 1851de asker
darbeyle bir diktatrlk iktidar kurdu. Ertesi yl kinci mparatorluu ilan ederek III. Napolyon
unvann ald.
1789 ile 1848 arasndaki hayati bir fark, kylln rolyd. 1789da kyller feodal harlar
dediklerinden devrim krsal kesime yaylmt. 1848de feodalizm zaten tasfiye edilmi
olduundan kylerde sknet hkimdi. Bu, kzl Parisin tecrit edilip ezilebilecei anlamna
geliyordu. Kyl askerler ilk nce devrimcileri vurup ldrdler, ardndan Louis Bonaparta oy
verdiler.
Avrupann dier blgelerinde de benzer bir ey yaand. Kar-devrimci krsal kesim,
devrimci ehirleri ezmekte kullanld. Ama nasl ki 1815 zaman geriye alp 1789u
getiremediyse, Haziran Gnleri de 1848in ubat Gnlerinin etkisini silemedi. Prusya ile
Avusturyada serflik kaldrld. Avrupann birok yerinde kapsam snrl anayasalar kabul
edildi. Almanya ile talyada birlik taraftar hareketler g kazand. inde birok dilin
konuulduu Avusturya Habsburglarnda milliyeti kprdanmalar bundan byle durulmayacakt.
Baka krlma izgileri de ortaya kmt. rlandadan Polonyaya, oradan Makedonyaya kadar
birok yerde milliyetilik ile toplumsal honutsuzluk kaynaarak gl bir maya oluturdu.
1850ler ile 1870ler arasndaki uzun ekonomik genileme sayesinde yeni bir kuvvet ykselecekti
halklarn bir sonraki baharn gerekten de dnyay sarsacak bir olay yapma potansiyeli
tayan bir kuvvet.

Marksizm Nedir?
Marksizm kimi zaman Alman felsefesi, Fransz sosyalizmi ve ngiliz iktisadnn bir bileimi
olarak sunulur. Bu doru ama eksiktir. Marksizmi pratikten kopuk, yalnzca teorik bir mesele
olarak ele alr, yani zn tamamen gzden karr.
Marksizmin temel fikirlerini, 1843-47 arasnda Karl Marx (1818-83) ile Friedrich Engels
(1820-95) formle etti. Onlarn ortak almas, dnce alannda, bilimde Isaac Newton, Charles
Darwin, Sigmund Freud ve Albert Einsteinn baarlaryla karlatrlabilecek bir devrimi
temsil ediyordu. nsan toplumunun btnn anlamak iin tmyle farkl bir paradigma yarattlar.
Ama dnsel devrimlerinin znesinin tam da insan toplumu olmasndan trdr ki
laboratuvarlar, iinde yaadklar toplumsal dnya olmak zorundayd. Marx ile Engelsin o
zamann kitle mcadelelerine katlm faal devrimciler olmas, Marksizmi mmkn klmt.
zellikle de fikirlerini, 1848 devrimlerinin siyasi ateinde snayp iyice gelitirdiler. Marx,
Klnde yaynlanan devrimci gazete Rheinische Zeitungun editrln yapmt. Engels,
Prusyann igal ettii Renanya Palatinliini savunarak devrim ordusunda askerlik yapmt.
1849da devrimin yenilmesiyle her ikisi de srgne gitmek zorunda kaldlar.
Marx ile Engels, felsefe, toplum ve iktisat hakkndaki ada fikirleri alp bizzat tecrbe
ettikleri somut gereklik temelinde bunlar dntrdler. Marksizmi materyalist [maddeci]
olarak tarif etmek bu anlamda dorudur (kartlk idealizmledir deneyime dayanmayan ve
uygulamada baaryla hi snanmam teoriler).
Her ikisi de Alman felsefesi eitimi almt. Diyalektik anlay Marksizmde ok nemli bir yer
tutacak Georg Hegelin (1770-1831) fikirleri o dnemde felsefeye hkimdi. ki kavrama
dayanyordu: Btn eyler kendi ilerinde elikilidir ve eliki, tm hareketin ve yaamn
kkenidir; bir ey ancak bir eliki ierdii srece hareket eder, itkiye ve etkinlie sahip olur.

Hegelin diyalektii idealistti. Esasen insan dncesindeki deiikliklerle ilgilenen Hegel,

zellikle de tarihi, Mutlak Ruh dedii, kendisi ve kendisiyle uyumayan gereklik arasndaki
eliki sayesinde dnyay deitiren yce fikrin anm olarak dnyordu. Marx, idealist
diyalektii materyalist bir diyalektie dntrerek, ba aa duran Hegeli ayaklar zerine
oturttu. Vurgulad nokta basitti: nem tayan elikiler, gerek dnyada var olur, insanlarn
kafasnda deil; dolaysyla, tarihe yn veren, fiil toplumsal kuvvetlerin arpmasdr.
Dncenin rol, bu kuvvetleri anlayarak insan mdahalesinin daha iyi yneltilmesini ve daha
etkili olmasn salamaktr.
Gerek dnyayla uramaya balamak, ierisinde ortaya kan yeni kapitalist ekonomiyi
incelemek demekti. ngiliz iktisatlar klavuzluk etmiti. Bu adan Marx ile Engels zerinde en
fazla etki yapan David Ricardo (1772-1823) idi. Ricardo, kapitalizmin mizacyla ilgili iki byk
keif yapmt. lki, bir metann deerinin, onun retimi iin gereken greli emek miktarna bal
olmas idi. Baka bir deyile, tm zenginliin kayna sermaye deil insan emeidir. kincisi,
krlarda bir d olmadan emek deerinde art olamayacan fark etmesiydi. Baka bir
ifadeyle, emein kazanc sermayenin kaybyd ve bunun tersi de geerliydi. cretlerle krlar
arasnda zt ynl bir iliki vard.
Gelir blm anlamazlnn (snf mcadelesinin), kapitalizme ikin olmas bunun
gereiydi. Bylelikle Ricardo, sistemin son derece elikili ve potansiyel olarak patlamaya hazr
olduunu ortaya koymutu. Bundan trdr ki almalar, anayolcu klasik iktisadn ulat en
yksek noktay temsil ediyordu. Takipileri, kendi bilim dallarnn devrimsel sonularndan
uzaklatlar ve burjuva iktisad giderek yozlaarak, bugn olduu zere agzlln ve serbest
piyasa kaosunun ideolojik adan hakl karlmasna indirgendi.
te yandan Marx, Ricardo iktisadnn bilimsel igrlerini takip etmeyi srdrd. Kapitalin
ilk cildini 1867de yaynlamas, Marxn en parlak baarsyd. (kinci ve nc ciltler,
makalelerinden dzenlenerek lmnden sonra srasyla 1885 ve 1894 yllarnda yaynland). Bu
metinler, modern dnya ekonomisine dair herhangi bir ciddi analizin en temel balang noktas
olma zelliklerini hl koruyorlar.
Fransz sosyalizmi, Marx ile Engelsi dnsel adan etkileyen nc eydi. Byk Fransz
Devriminden doan ve onun gerekletiremedii insanln kurtuluu vaadiyle glenip gelien
Fransz sosyalizmi, reformist-topyac ve devrimci-komnist kanatlara blnmt. Comte de
Saint-Simon, Charles Fourier ve ngilterede Robert Owen gibi topyaclar, aklc argmann, iyi
rnein ve kademeli reformun, toplumsal dnm salamaya yeteceine inanyorlard. Gracchus
Babeuf ve Auguste Blanquinin temsil ettii komnistler, byle hayallere kaplmayarak smrc
snflarn alaa edilmesi iin silahl ayaklanmann gerekli olduunda srar ediyorlard. Gizli bir
yeralt hareketinin dorudan eyleminin, kitlelerin topyekn ayaklanmasn tetiklemeye yeterli
olacan varsaymalar, onlarn hatasyd.
Marx ile Engels, aynen Fransz sosyalistleri gibi smrden ve yoksulluktan nefret ediyorlard.
topyaclar gibi daha iyi bir dnya hayal edebiliyor ve komnistler gibi buna ulamak iin
devrimci eylemin gerekli olduundan phe etmiyorlard. Ama her iki kesimle de derin
anlamazlklar vard. Zenginlerin gnll olarak servet ve iktidarlarndan vazgeecekleri gibi
naif dncelerinden tr topyaclar suluyorlard. Ordusu, polisi ve hapishaneleriyle devletin,
komplocu bir darbeyle devrilebileceini hayal etmelerinden tr komnistleri de hedef
alyorlard. Ancak milyonlar seferber edecek bir halk devrimi devleti ezebilir, mlkiyet sahibi

snflarn malna, mlkne el koyabilir ve demokrasiye, eitlie, ibirliine dayanan yeni bir dzen
ina edebilirdi.
Byk Fransz Devrimi, yeterli byklkteydi ama tek yapt yeni tr bir smrc toplum
yaratmak oldu. Eksik olan, evrensel menfaatleri olan bir devrimci snft. Devrimci burjuvazi,
iktidar kendisi iin istiyordu. Sans-culottes ve kyller, kk mlk sahipleriydi. En yoksulu bile
kendine ait bir atlyeye ya da iftlie sahip olmann hayalini kuruyordu. Ama Manchestern yeni
snai ii snf olduka farklyd. Mesele mlksz cretli emekiler snf olmalar deildi
yalnzca. Tekstil fabrikalarnda ve hzla byyen byk ehirlerde younlaan iiler, koullar
yznden insanln kurtuluunu kolektif zmler temelinde tasarlamaya mecbur bir snft.
ngilteredeki artist hareket, ii snfnn gerekten de devrimci potansiyeli olduunu
gstermiti.
1789 dersleri, 1848 deneyimi ve Engelsin Manchester ii snf zerine yapt almalar,
hepsi ayn yne iaret ediyordu tarihin muammasna ynelik bir zme. Muamma uydu: nsan
emei verimliliinin tarih boyunca srekli artmas, yokluu ortadan kaldrma kapasitesinin
ykselmesi anlamna geliyordu. Ama milyonlar yoksulluk iinde yaarken kk bir aznlk
abartl bir zenginliin keyfini sryordu. Muamma, dnp dolap zne sorununa geliyordu:
Dnyay, insan emeinin insanlarn ihtiyalarna hizmet etmesini salayacak ekilde kim yeniden
dzenleyebilirdi?
Cevap ii snfyd. Bu ksmen, smrlen, sistemde yerleik menfaatleri olmayan,
zincirlerinden baka kaybedecek hibir eyi olmayan bir snf olmasndan tryd. Ama bu
antik Romann kleleri ve Ortaa Avrupasnn serfleri iin de geerliydi. Belirleyici bir ikinci
etken daha vard. iler, zel mlkiyete bireysel temelde el koymak suretiyle kendilerini
zgrletiremezler. Devasa ve giderek byyen bir kresel i blmnn bir paras olduklarndan
ancak retim aralarnn, datmn ve mbadelenin ortaklaa kontroln ele alarak kapitalizme
kar inandrc bir alternatif ortaya koyabilirler. Bu nedenle, snai ii snf, insanln bir btn
olarak kurtuluundan genel menfaati olan tarihteki ilk snft. Bu snfn tarih sahnesine kmas
Marksizmi mmkn klmt. Proletaryann devrimci potansiyelini fark etmek Marx ile Engelsin
en nemli dnsel baarsyd. Bu nedenledir ki emekilerin kapitalizme kar verdii snf
mcadelesi Marksizmin kalbinin att yerdir.

Kapitalizm Nedir?
Kapitalizmin temsil ettii toplumsal dnmn leini kavrayabilmek iin insanlk tarihinde
karlatrabileceimiz yegne ekonomik devrimin etkisini hatrlamamzda fayda var: Tarm
Devrimi. Yaban hayatta avcla ve toplaycla dayanan eski varolu biimini sona erdiren
Tarm Devrimi, insanlarn kendi gdalarn rettikleri, iftiliin retkenlikte ve retim dzeyinde
muazzam artlar mmkn kld bir iftiler dnyas yaratmt.
Bu ise toplumun retici olmayan snflarn desteklemeye yetecek retim fazlalarnn
birikmesini salad. Bu artklar, ordular beslemekte ve siyasi-asker rekabete girimekte
kullanld. Her ne kadar birok byk deiiklik olsa da, sz gelimi M 2500in Smer uygarl
ile MS 2. yzyln Roma mparatorluu ya da XIV. Louisin idaresindeki 1700n Fransas
arasnda bu adan esasen bir benzerlik bulunuyordu. Bunlarn hepsinde de ynetici snflar tarm
reticilerinin artklarna u ya da bu yolla el koyup bunlar savalar, antlar ve lks yaam
tarzlarn srdrmekte kullanyorlard.

Militarizmin ve ihtiamn rekabeti olmas yznden sistem dinamikti. Ama ayn zamanda
fazlasyla israfyd. Sava arabalar ve tapnaklar, zrhl valyeler ve atolar, toplar ve
saraylar, refah retken ekonomiden uzaklatrd nk artklarn byk bir ksm teknik yenilie
ve gelitirmeye yatrlmyordu. Sonuta, sanayi ncesi toplumda, insan emei retkenlii yava
artt.
Sanayi kapitalizmiyle kartl bundan daha arpc olamaz. Marx, Komnist Manifestodaki
nl bir paragrafta bunu yle tasvir eder:
Burjuvazi retim aralarn, dolaysyla retim ilikilerini ve bunlarla birlikte btn toplumsal ilikileri durmadan
devrimciletirmeksizin var olamaz. [Oysa] eski retim tarznn olduu gibi korunmas, daha nceki btn sanayici snflarn ilk
varolu kouluydu. retimin durmadan altst edilmesi, btn toplumsal koullarn aralksz sarsl, bitmek bilmeyen bir
belirsizlik ve alkant, burjuva dnemini btn nceki dnemlerden ayrt eder. Btn kemiklemi, donmu ilikiler arkalar sra
gelen eskiden beri saygdeer tasavvur ve grlerle birlikte silinip gider; yeni oluanlar ise daha kemiklemeye frsat
bulamadan eskir. Kat olan her ey buharlayor

Dnya nfusu yaklak 2.500 yl nce 200 milyona ulamt. Bir milyara ykselmesi kabaca
200 yl ncedir. O zamandan bugne yedi milyara ykselmitir. Yani Sanayi Devriminden bugne
nfus art 18 kat hzlanmtr.
Roma mparatorluunun ylda 85.000 ton kadar demir rettii tahmin ediliyor. 1900e
gelindiinde en byk be retici lke her gn bu kadar demir retiyordu. Bugnse en tepedeki
bei ayn miktar bir saatte retiyor.
Bu dnm nasl aklayabiliriz? Yant, Kapitalin I. cildinde veriliyor. Marx, kapitalist
ekonominin temel yap ta olan meta ile ie balayarak, metann hem kullanm deeri hem de
mbadele deeri olduunu aklar. Bir metann kullanm deeri karlad ihtiyac temel
aldndan sz gelimi bir muzun kullanm deeri onun besleyici ieriine ikindir. Bir metann
mbadele deeriyse dier tm metalarla ortak olan bir eyi, onu piyasa iin retmekte gereken
emei temel alr; bu deeri, o metann piyasa fiyat temsil eder. Burada birdenbire potansiyel bir
balantszlk belirir: Metann kullanm deeri ile mbadele deeri arasnda oluum halindeki
eliki. Muzlara ihtiya olabilir, piyasada mevcut da olabilir ama ayn zamanda a olanlarn
alamayaca kadar pahal da olabilir.
Kapitalizm ncesi mbadelede kullanm deeri basknd. Tccar, retim fazlasn satan retici
ile ihtiya duyan tketici arasnda araclk yapyordu sadece. Kk ifti, yeni bir saban satn
almak iin fazla budayn satabilirdi. Zengin bir bey, maliknesinde yaayan maiyetini doyurmak
iin buday satn alabilirdi. Tccar kr yapard bu iten ama onun toplumsal rol, dier toplumsal
snflar arasndaki bir ekonomik aracdan ibaretti.
Kapitalizmde mbadele deeri baskndr. Tccarlar krla satmak iin satn alrlar: Tek ilkeleri,
mbadele hatrna mbadele yapmaktr. Tccarn ilkesi toplumun genel ilkesi haline geldiinde
kapitalizmin dnm tamamlanm olur.
17. yzyl Hollandas ile 18. yzyl ngilteresinin ticari kapitalizmi, tccarlarn ticaret
araclyla sermaye biriktirdii bir kapitalizmdi. Ama bu tccar sermayesi birikimleri, Sanayi
Devriminin kanallarna, makinelerine ve fabrikalarna yaplacak yatrmlar karlayabildi. Buna
karlk sanayileme de daha byk sermaye birikimini mmkn kld.
1800lere gelindiinde kapitalizm, kendi kendini besleyen ve giderek hzlanan bir byme
srecine girdi. Bunu tetikleyen ey rekabetti: Eski ehir devletlerin ve Ortaa krallklarnn
siyasi-asker rekabeti deil, rakip kapitalistlerin ekonomik rekabeti.

Eirme kr sayesinde bir ii, yalnz bana alan sekiz ii kadar iplik retebiliyordu.
Buharl dokuma tezghn kullanan bir operatr, el tezghyla alan alt dokuyucunun iini
yapabiliyordu. Yeni teknolojiye yatrm yapmayan kapitalistler, emekten tasarruf salayan
makineler kullanarak retimi daha dk maliyetle gerekletiren rakipleri karsnda piyasadan
abucak silinip gidiyordu. Kapitalistler, piyasann demir yasasn kefettiler: Ekonomik rekabet
basks, istisnasz herkesi maliyetleri ksmaya, retimi artrmaya ve fiyatlar drmeye
zorluyordu. Baarnn ls krd. En baarl kapitalistler, piyasadan daha byk pay kapp daha
fazla kr yaptlar. Bu krlar, rekabet gcn daha da artrmak zere tekrar yatrmda kullanld.
O halde kapitalizm, rekabeti bir sermaye birikimi sistemidir. unsurun dinamik
kaynamasnn bir sonucudur: Krla satmak iin satn alma tccarlk ilkesi; sanayideki yeniliklerin
mmkn kld emek retkenlii dnm; ekonominin rekabet halindeki sermaye birimlerine
blnmesi.
Bu srecin hammaddesi elbette emek gcdr. Artk kendi bana bir meta haline gelen emek
gcnn esiz bir nitelii vardr: Tketici iin ifade ettii hakiki deerden dzenli olarak dk
bir piyasa fiyatndan satn alnmas. Bu ikisi, yani kapitalistlerin dedii cretler ile karlnda
elde ettikleri mallarn deeri arasndaki fark, krn kaynadr.
Bunu ilk aklayan Marx oldu. Ricardonun emek deer teorisine yapt katk, iilerin
cretlerinin emekleri (fiilen yaplan i) iin deil, emek gleri (alma yetenekleri) iin yaplan
deme olduunu kavram olmasdr: Eer ilk durum geerli olsayd, iiler tm rettiklerinin tam
deerini alacak ve kr olmayacakt; ikinci durumda, kiralandklarnda kendilerine piyasa
fiyatndan deme yaplr ve ardndan daha byk deerde bir ii yapmalar gerekir.
Mesele udur. Kapitalizmde emek, hem cretle hem de krla temsil edilen zenginlii retir. Bu
nedenle cretler, retim srecinde harcanm emein tam deerini temsil edemez. cretlerin
karlnda kapitalist, belirli beceri seviyesine sahip iinin alma kapasitesini belli bir
sreliine satn alr. Kazanmay bekledii ey, cretlerle denen deeri aan retimdeki katma
deerdir. Bu ikisi arasndaki fark artk deer ya da krdr.
Dolaysyla, kapitalizm koullarnda iiler hem yabanclarlar hem de smrlrler.
Yabanclamalar, emek sreci zerindeki denetimlerini kaybetmelerinden kaynaklanrken,
smrlmeleri ise emeklerinin tam deerini alamamalar yzndendir. Daim snf atmas bunun
sonucudur. Kapitalistler ve iiler, retim noktasnda sre ve dl konusunda bitip tkenmez bir
mcadelenin iine hapsolurlar.
Kapitalizm, baka anlamlarda da elikilidir. Ekonomik rekabet kr ve anariktir. Yatrm
frlamalar ar retime, satlmam mal ynlarna ve iflas dalgalarna yol aar. Patlama, yerini
daralmaya brakr. Balonlar patlayp sner ve kt bor kara deliklerine dnr. Refah boa
harcanr ve refah yaratma sreci ker.
Kapitalizm, insan emei retkenliini dntrerek ylesine maddi refah bolluu yaratmtr ki
insanln birok sorununa bu yolla zm bulmak pratikte mmkn hale gelmitir. Mamafih,
sistemin kendisi bu vaadi boa karmaktadr. Bir yandan rekabet ve serbest piyasa anarisi,
kntlere, ani dlere ve kitlesel fakirlemeye gebe, son derece elikili bir ekonomi
anlamna gelir. te yandan iyerine yabanclama ve smr, birok insann hayatnn ar
alma, yoksulluk ve stres yznden mahvolmas anlamna gelir.

i Snfnn Oluumu

Kapitalizm ncesi toplumlarda emeki snflar sklkla retim aralar zerinde geni bir
kontrole sahipti. Ortaa kylleri, kimi zaman bireysel malik olarak, kimi zamansa ky
kolektifinin yeleri olarak, geimlerinin bal olduu arazileri, otlaklar, aalk alanlar ve
sabana koulan hayvanlar dorudan kullanabiliyorlard. Ortaa zanaatkrlar, mesleklerini
ehirlerdeki atlyelerde, kendi aralarn kullanarak ve bamsz loncalarn yeleri olarak icra
ediyorlard.
Erken dnem kapitalizmi, Ortaa toplumuna ait bu alt katmann st kesimlerinden ortaya kt.
Zengin kyller tarm giriimcisi oldu. Usta zanaatkrlarn en baarllar byk tccar oldu. Hem
kapitalizm hem de burjuva devrimi, 17. yzyl ngilteresinde orta halliler denilenler tarafndan
ileri tand. Artan retim ve byyen pazarlar, zenginleme frsatlarn oaltt. Arazilerini
iyiletirmeye ya da yeni atlyelere yatrm yapabilenler, rekabet stnl elde etti. En zengin
tccar ve iftilerle yoksul emekiler arasndaki uurum geniledi.
Sermaye birikimi zellikle 17. yzyln sonundan itibaren hzlandka, kapitalizm ilk nce
tccar kapitalizmi ve eve i verme sistemi biimine brnd. Zanaatkrlar kendi evlerinde ya da
atlyelerinde almaya devam ettiler ama imdi kendi hesaplarna deil, tccar-kapitalistin
sipariine gre retim yapyorlard.
Fabrika sistemi her eyi deitirdi. Sanayileme, 18. yzyln sonlarndan itibaren sermaye
birikiminin hz kazanmasna izin verdi. Bu olurken orta halliler kendi iinde ustalar aznl ile
cretli iiler ounluu olarak blnd. kinci grup, genel emekiler kitlesiyle kaynaarak yeni
bir toplumsal snf vcuda getirdi: proletarya (Marx ile Engels, Antik Romann ehirli yoksullar
iin kullanlan Latince bir ifadeyi semiti).
Bu snflama (proleterleme), alkantlarla dolu bir sreti. Kyller, topraklarna inatla
yaptlar. Zanaatkrlar, bamsz zanaat iinin zgrln ve saygnln el stnde tuttular.
Proletarya yaratmak iin reticileri retim aralarndan koparmak gerekliydi. Bu nedenle,
kapitalizmin tarihi tahliyelerin, mlkszletirmenin ve fakirletirmenin tarihidir.
ngiliz kyl snfnn mahvoluu Ortaada balad, 16. ve 17. yzyllarda iddetlendi, 18. ve
19. yzylda en son noktasna ulat. Ana mekanizma itlemeydi.
Ortaa tarm ak arazilere dayanyordu. ki ya da byk arazi paralara blnyor,
bunlardan her biri bir kyl ailesine veriliyor ama tarm iinin ou ortaklaa yapldndan
bunlar arasna it ekilmiyordu. Her aile, yakacak toplamak, avlanmak iin aalk alanlar,
hayvan otlatmak iin otlaklar kullanma gibi eitli ortak haklardan faydalanyordu.
itleme, bir ya da daha fazla sayda byk iftiye topran etrafn evirip kendi mlkym
gibi davranma hakk verdi. Dolaysyla itleme, kyl snfnn mlkszletirilmesi demekti.
Bundan trdr ki itleme, birka yzyl boyunca ngiltere krsalnda iddetli bir snf
mcadelesinin oda olmutur. O dnemin anonim bir iirinde sylendii zere:
Halktan kaz alan
Adam astlar, kadn krbaladlar
Ama kazdan ortak olan alan
O asl haine hi dokunmadlar

Arazi yamaclar genellikle devletin desteiyle hareket ediyordu. 18. yzyln sonu ile 19.
yzyln balarnda parlamentoda kabul edilen bir dizi itleme Yasas, itlemeyi merulatrmt.
Parlamento bu dnemde mlk sahiplerinin bir araya geldii bir meclisti.
Ayn zamanda Kuzey skoyann byk toprak sahipleri, koyunlar iin krl otlaklar yaratmak

iin temizlie girierek mlklerinde yaayan kiraclar tahliye ediyorlard. Sutherland Desi,
15.000 kiiyi zorla tahliye etmek, yaadklar kylerini yakmak ve kabileye ait yaklak 325.000
hektar byklndeki araziye 130.000 koyunu yerletirmek iin 1814-20 arasnda Britanya
askerlerini kulland.
Dierlerinin direnci yoksullukla krld. Buharl dokuma tezgh, nihayetinde el tezghyla
alan 800.000 dokuyucuyu iinden etti. Bu birdenbire olmad. Fabrika retiminin giderek
byyen rekabeti, para ba fiyatlarn srekli dmesine neden oldu.
El tezghyla alan dokuyucularn tarih sahnesinden ekilmesi sessizce olmad. Efsanevi
General Ned Luddun nderlik ettii gizli bir hareket balatp makineleri krmak iin fabrikalara
saldrarak, umutsuz bir art muharebe verdiler. Ludistler devlet basksna yenildiler. 1812de
Yorkta yaplan gstermelik duruma idam ve srgnlerle sonuland. El tezghyla alan
dokuyucular nihayetinde ala yenik derek, dier i arayanlar gibi hzla byyen sanayi
ehirlerine akn ettiler.
rlandallarn proleterlemesi daha da iddet doluydu. rlandal Katolik kyllerin ngilizrlandal Protestan toprak sahiplerinin hkimiyeti altnda yaadklar rlanda bir Britanya
smrgesiydi. rlandallar mthi bir zveriyle savatlar ama ayaklanmalar, stn asker gce ve
kanl bask rejimine kar direnemedi.
rlanda kyllerinin temel yiyecei olan patates retimi, patates kf hastal yznden 184552 arasnda tamamen mahvoldu. Toprak sahipleri kr elde etmek iin yiyecek ihra etmeye devam
ederken, ktlk bir milyon kiiyi ldrd ve bir milyon kadarn da g etmeye zorlayarak, toplam
nfusun yaklak %25 azalmasna neden oldu.
Manchester, Glasgow ve kuzeyin bir dzine sanayi ehrinin proletaryas, ngiliz itlemeleri,
Kuzey skoya tahliyeleri, rlanda ktl (Byk Ktlk) ve el tezghyla alan dokuyucularla
dier zanaat iilerinin fakirlemesi sonucunda ortaya kt. Alkla yaratld. Dolaysyla,
Marxn ilk sermaye birikimi dedii ey, kyllerle zanaatkrlarn, u ya da bu lde zor
kullanlarak retim aralarnn denetiminden koparlmasn ister istemez ieriyordu. Ancak bu
olduktan sonra sermaye iin almaya itilebilirlerdi. Bunun yks, insanlk tarihine kandan ve
ateten harflerle yazlmtr, diye yazyordu Marx.
Kresel kapitalizmin getiimiz 250 yldaki dinamizmi, giderek daha ok sayda kyl ve
zanaatkr topluluunun mlkszletirilmesi, fakirletirilmesi ve cretli emekiye dntrlmesi
anlamna gelmitir. Srecin ileyii gnmzde in, Hindistan ve Brezilyada grlebilir. Ama bu
dinamizm, mevcut ii snflarn etkilemeyi srdryor. Eski sanayiler gerilerken yenileri ortaya
kyor. Bugn Glasgowda, bir yzyl nceki makine iisi kadar ar merkezi alan var. i
snfnn nitelii ve bileimi deitike, rekabeti sermaye birikimi yznden durmadan yeniden
ekillendike, snf kimlii, dayanmas ve rgtlenme sreci de yenilenmelidir. Marx bunu
tartrken kendinde snf ve kendisi iin snf terimlerini karlatrr. lk terimle, iilerin
kendi koullarnn farknda olup olmadklarndan bamsz olarak, toplumsal bir iliki ve
ekonomik bir sre olarak snfn basit gerekliini ifade ediyordu. kinci terimleyse snf
bilincinin, sendika rgtlenmesinin ve fiil direniin gelimesini ifade ediyordu. lki nesnel bir
olguyken ikincisi znel kararn sonucudur. iler cahil, paralanm ve edilgen kalabilirler
tarihin kurban olurlar. te yandan, koullarn anlamaya alabilir, yoldalaryla birlik olup
dnyay deitirme mcadelesine giriebilirler tarihin znesi olurlar.
nsanln gelecei, kendinde snf ile kendisi iin snf arasndaki bu ayrma baldr.

Yukardan burjuva devrimi: 18 Temmuz 1863te Wagner kalesine hcum eden Birlik ordusunun siyah askerleri

10

KAN VE DEMR AI
18481896

ngilterede artizmin ve Avrupa genelinde 1848 Devrimlerinin yenilmesinden sonra

kapitalizm uzun patlama dnemine girdi. Bu dnem, sistemin aklp ayn lde uzun bir
depresyona girdii 1873e kadar srd. Mallarla insanlarn naklini makineletiren; kmr, demir,
mhendislik ve inaat sektrlerine kitle pazar yaratan; yeni sermaye ann ilk bakta hemen
gze arpan bir simgesi olan demiryolu inaatlar patlamann ban ekiyordu.
Hzla byyen kapitalizm, toplumsal ve jeopolitik dzeni istikrarszlatrd ama nc burjuva
devrimi dalgasnn balamn hazrlad tabandan ykselen kitle eylemleri yerine byk lde
yukardan idare edilen bir dalga olsa da. talyan Risorgimentosu, Amerikan Sava, Japon
Meiji Restorasyonu ve Almanyann Birlemesi, bunlarn hepsi yukardan burjuva devrimleri
olarak anlalmaldr.
Ama farkl ynlerden dramatik olan olaylarla alp sone eren bu dnem, 20. yzyln olduka
farkl mcadelelerini mjdeliyordu: 1857 Hint Ayaklanmas, ileride nc Dnya denilecek
blgede yaanan emperyalizm kart bir isyand; 1871 Paris Komn, proleter devrimin tarihteki
ilk rneiydi.

Hint Ayaklanmas
Tarm Devrimi ve Sanayi Devrimi, insan deneyiminin geni kapsaml dnmleri olarak tarih
sahnesinde ayr bir yerde dururlar.
Binlerce yllk zaman diliminde yava yava yaylan Tarm Devriminin yaratt geleneksel
tarm toplumlar son derece tutucuydu ve yzyllar ierisinde ancak belli belirsiz deiim
gsteriyordu. Bunun aksine Sanayi Devrimi, Marxn deyiiyle retimin durmadan altst
edilmesini ve btn toplumsal koullarn aralksz sarsln ieren byk bir toplumsalekonomik girdapt. Sanayi Devriminden nce, Avrupa kapitalizminin halen eski feodalmutlakiyeti dzenin iinde embriyo halinde varln srdrd zamanlarda bile kapitalizm
penelerini yerkrenin drt bir yanna uzatyordu; kifler, denizciler, tccarlar ve kle tacirleri,
ganimet ve kr arayyla yabanc ktalarn deta altn stne getiriyordu.
1750den sonra sermaye birikimi sreci iyice canland ve sistemin kreselleme eilimi
iddetlendi. Kapitalizmin, byyen sanayileri beslemek iin birincil rnlere, mamul mallar iin
pazarlara ve sermaye fazlas iin yeni yatrm mahrelerine ihtiyac vard. mparatorluk bir
gereksinim haline gelmiti ve kapitalizm, Avrupallarn elde etme ihtiyac duyduklar stnl
sunabiliyordu.

Teknoloji ve rgtlenme, Avrupal kk asker gruplarnn, Amerika, Afrika ve Asyadaki yerli

idari yaplara boyun edirmesini mmkn kld. Karlarna kan devletler genellikle yolsuzlua
batm, baskc ve blnmlkle huzursuzluun kol gezdii yerlerdi. On binlerce kiiden meydana
gelen ordular, birka yz, hatta kimi zaman ok daha az Avrupal askerle kar karya geldiinde
korkup kayordu.
Hindistan, en zengin dllerden biriydi. 17. yzyl boyunca birok Avrupa devleti lkenin
sahillerinde ticaret karakollar kurmutu. Takip eden yzyln ortalarna gelindiinde, Britanya ile
Fransa arasndaki smrgecilik rekabeti kontrolden karak Bengal ile Madrasta bir dizi kk
apl savaa yol amt.
Britanya Dou Hindistan irketinde grevli bir subay olan Robert Clive, 1757de Kalktay
ele geirerek Plassey Muharebesinde Bengal Navabnn ordusunu bozguna uratt. Navap,
grnte Delhideki Babr imparatorunun genel valisiydi. Uygulamadaysa, Hindistann drt bir
yannda hkm sren ve sklkla birbirleriyle savaa tutuan bamsz yneticilerden biriydi.
Avrupallar, blge blge ilerleyerek Hindistan boyun edirdiler.
Navapn maiyetinin zenginlii ile kylerin yoksulluu arasnda derin bir toplumsal uurum
vard. Bengal kyllerine gre yneticileri birer zalimdi. Onlar adna arpmaya hi niyetleri
yoktu. Esasen asalak nitelikte olmas ve Bengal toplumunda gerek kklerinin bulunmamas
yznden saray maiyeti, hiziplemelerle ve entrikalarla bouuyordu.
Cliven 3.000 kiilik ordusunun Navapn 50.000 kiilik ordusunu yenmesi, stn ate gc
sayesinde olmad. Aslnda, Bengallilerin Dou Hindistan irketinden daha ok misket tfei ve
topu vard. Zaferin anahtar, Navapn kdemli komutanlarnn ona ihanet etmeleri ve hareket
kabiliyetine, ate gcne, saldrya dayanan yeni sava tarznn etkinliiydi.
Feodal ordular, bamsz savalardan meydana gelen bir karm olarak savayordu. Burjuva
ordular, son derede dzenli insan bloklar halinde savayordu. Dnemin ateli silahlarn
doldurmak zaman alyordu, menzilleri kstlyd ve atlar fazlasyla isabetsiz olabiliyordu. deal
olan, en fazla 50 metre uzaklktan topluca yaylm atei amakt. Bu, rakibin dzenini databilir ve
kritik bir anda dman hattnda gedik aabilirdi. Cliven ordusu, Plasseyde Navapn ordusunun
yalnzca kk bir ksmyla savat ama yine de karsndaki g kendisinin 3-4 kat kadard.
Dolaysyla Bengal, feodal blnme ile burjuva ynteminin bileimi sonucunda fethedildi.
Avrupallarn Asya, Amerika ve Afrikadaki fetihleri iin de ayn ey geerlidir.
Plassey dnm noktasyd. Franszlar glgede kalmt ve birok yerli ynetici, Dou Hindistan
irketinin artan gcyle uzlamann yolunu aryordu. Orta Hindistandaki Marathalar 1823te,
Sind (gneybat Pakistan) 1843te, Pencap Sihleri (kuzey Pakistan ve kuzeybat Hindistan)
1849da ve Oudh (kuzey-orta Hindistan) 1856da ele geirildi. 19. yzyln ortasna geldiimizde
Britanya, sadece 250.000 kiilik bir orduyla (ki bunlarn %80i Britanyal subaylarn
komutasndaki sepoylard)7 200 milyon insan kontrol altnda tutuyordu. Dou Hindistan irketi,
kukla navablarla (genel valiler) ve mihracelerle (prensler) ibirlii yaparak lkeyi ynetiyordu.
Yerli yneticiler lks iinde yaayp halkn nezdinde krallara zg bir saltanat srerken, gerek
g aslnda irket grevlilerinin elindeydi.
Zamindarlar (toprak aalar) ve byk tccarlar da irket idaresinde zenginletiler; kyllerin
iddetlenen smrsnden elde edilen krlar irketin grevlileriyle aralarnda pay ediyorlard.
Plasseyden 12 yl sonra 1769da, mahsul azl ktlklara, salgnlara ve tahminen 10 milyon
kiinin hayatn kaybetmesine yol at.

Emperyalizm ekonomik durgunlua neden oldu. Bunun en ak rnei tekstil sanayisiydi.

Britanya tekstil retiminin sanayilemesi hz kazandka tutsak Hindistan piyasas ucuz ithal
mallarla doldu. Yerli tekstil tccarlar ile el iilerinin hayat karard. Tarma baml Hintlerin
oran, 19. yzyl ierisinde %50den %75e ykseldi. Britanya ynetimi altnda Hindistan
gelimede zlme8 yaad.
1857de kuzey-orta Hindistan patlad. Murdar hayvanlarn yayla yalanm fiekler
kullanarak din tabular inemeleri emredildiinde Hindu, Mslman ve Sih sepoylar
ayaklandlar. Asiler, Britanyallar gafil avlayarak kuzey Hindistann byk ksmnda denetimi
ele geirdiler, Cawnpore ve Lucknow garnizonlarn kuatarak eski bakent Delhide yeni bir
Babr imparatorunu tahta kardlar.
Britanyann yeniden fetih seferi olduka zorlu ve acmasz oldu. Britanyadan gnderilen
birlikler, gney Hindistann Madras ve Bombay ehirlerinden gelen sepoylarla birleerek
kuzeydeki isyanclarn zerine yrdler. Yakalanan asiler dolu topun azna aprazlama balanp
topun patlatlmas suretiyle idam edildiler.
Hint Ayaklanmas (1857-59), hem alt ktann ilk bamszlk sava, hem de farkl etnik ve din
kkenden gelen Hintlerin omuz omuza arptklar ilk emperyalizm kart mcadeleydi
Britanyann destekledii bl ve ynet politikasnn tam tersi. Ama gemi, asilerin ayaklarna
dolanp onlar zayflatmt. Britanya ynetimi karsnda tasavvur edebildikleri yegne alternatif,
feodal gemie dnmekti. Geleneksel yneticilerin mlklerine ve iktidarlarna kar klmyordu;
kyllerin ounluunu harekete geirebilecek bir toplumsal kurtulu vaadi yoktu.
Gene de Britanya ynetimini gerekten de tehdit etmi, Ayaklanmann ardndan emperyal
ynetimin batan aa yeniden ekillendirilmesine vesile olmutu. Kralie Victoria, Hindistan
Kraliesi olarak ilan edildi ve yeni bir Hindistan Hkmeti kuruldu. Yerli yneticilerle ilikiler
glendirildi; memurlar, idareciler ve avukatlardan oluan yeni bir Hint orta snf oluturuldu;
kylerdeki Brahma rahipleriyle muhtarlar, vergi ve kira tahsildarlar oldular. Hukukun
stnlnn yerini irket grevlilerinin keyf kibri ald. Smr ve fakirleme, sk skya kontrol
edilen brokrasi ve reformdan geirilmi ngiliz-Hint ordusu tarafndan belirleniyordu.
Ayrcalklar hiyerarisi oluturulmas ve etnik, dini, kast kkenli blnmelerin bilinli bir ekilde
kanmas, Hindistann emperyal yneticilerinin Raja kar yerli direnii paralamak iin
kullandklar mekanizmalard.
Hintler, Raj idaresinin masraflarn da karladlar: Vergi gelirlerinin %25i orduya
harcanrken, sadece %1i salk, eitim ve tarma ayrlyordu. Ktlklar 1860larda 1 milyon,
1870lerde 3,5 milyon ve 1890larda 10 milyon kiiyi ldrd radikal Amerikan tarihisi Mike
Davis buna nc Dnyay yapan Ge Victoria dnemi soykrmlar [zerinde Gne
Batmayan Katliam] diyordu.
Sklkla dile getirilen ve Hindistann Raj idaresinden faydalandn vurgulayan iddia bir
yalandr. Tarm fakirleti, yerli sanayiler tahrip oldu ve zenginlik yabanc sermaye tarafndan
yurtdna tand. Bu gerek, Hindistann bamszlk mcadelesini zaman ierisinde yeniden
alevlendirecekti.

talyan Risorgimentosu
Milliyeti gnlller, Sicilyay yneten yozlam mutlakiyeti monariyi devirip talyann
geri kalanyla birletirmek iin 1860da adaya ayak bastklarnda, yerel kyller ayaklanmaclarn

kraliesine gndermeyle Viva talia! slogann benimsediler. talya, modern, birleik, burjuva bir
ulus devlet anlamnda de novo [yeni batan] bir yaratma eylemiydi.
Yarmada, yarm kalan 1796-1814 burjuva devriminden sonra siyasi huzura kavuamamt. Bu,
deiimin balca znesinin Napolyonun fetih ordusu olduu bir yukardan devrimdi. Franszlar
eski rejimleri devirip yerlerine talyan liberallerin nderlik ettii cumhuriyeti hkmetleri
getirdiler. Daha sonra, Fransz Cumhuriyetinin Napolyon mparatorluuna dnmesiyle birlikte
bunlarn yerine de Bonapart ailesi yelerinin ynettii hanedanlk rejimlerini geirdiler.
Feodalizm ilga edildi ve orta snflara yeni frsat kaplar ald. Ama yabanc ynetimi ve toprak
reformunun yaplmamas birleimi, yeni rejimlerin cazibesini snrlad.
Mutlakiyeti rejimler 1814te yeniden iktidara geldi ama bunlar toplumu eski koullarna
dndremedi ve Fransz Devriminin aa kard yeni toplumsal kuvvetlerin muhalefetiyle
kar karya kald. Dolaysyla, yarm kalan burjuva devrimi, 19. yzyl boyunca talyan
siyasetine hkim oldu.
Drt mesele ok nemliydi. Birincisi, talya ok sayda ayr devlete blnmt ve birleik
devlet otoritesine tabi tek ulusal pazarn olmamas ekonomik gelimeye kstek oluyordu.
kincisi, ulusal blnmlk ve bunun sonucu olan zayfln da etkisiyle talya yabanc glerin
(19. yzyln ilk yarsnda Habsburg Avusturyasnn) hkimiyetinde kalmaya devam etti.
ncs, mutlak monarileri, Katolik Kilisesini ve aristokrat toprak sahiplerini temel alan
rejimlerde, burjuvazi neredeyse tamamen dlanyordu. Liberal anayasa reformu talebi,
burjuvazinin siyasi g kazanma talebiydi.
Drdncs, Fransann aksine talyada kyl devrimi olmamt. Feodalizmin resm olarak
lavedilmesi, topraklarda byk apl bir yeniden blme yol amad. talya, geni halk
kitlesinin ar (fiziksel, dnsel, kltrel bakmdan) fakirletirildii, toprak sahipleriyle
kyllerden oluan geleneksel bir toplum olarak kald.
Bu gerilimler yznden talya 40 ylda drt devrim yaad 1820, 1831, 1848 ve 1860. lk
yenilgiye urad. Sonuncusu ulusal birlii ve bamszl getirdi; ama toplumsal soruna zm
getirmedi.
Modern talyan devletini ortaya karan Risorgimento (Yeniden Dou) 1859-70 arasnda oldu.
Piyemonteli hrs, Fransa-Avusturya dmanl ve gney talyadaki devrimci ayaklanma
(fazlasyla aadan ve yukardan olan bir burjuva devrimi) birleimi bunu mmkn kld.
Yar anayasal monari rejiminin kral Victor Emmanuel ile kraln liberal Babakan Kont
Camillo Cavour idaresindeki Piyemonte ve Sardinya Krall, dinamik bir ekonomik gelime
merkezi olarak ortaya kmt. Bu temelde, kendi menfaatlerini gzeten Piyemonte ynetici snf,
talya ulusal davasnn siyasi liderliine talip oldu.
Piyemonte, Fransa ile ittifak yaparak 1859da kuzey talyada Avusturyallar malup etti. Bu
olay, blge genelinde tm g dengesini deitirdi. Avusturyann destekledii kk talyan
devletlerinin mutlakiyeti yneticileri domino talar gibi ard ardna devrildiler. Lombardiya,
Parma, Modena, Emilia, Romagna ve Toskanada kurulan yeni liberal hkmetler, Piyemonte ile
birlemeyi tercih ettiler. Ertesi yln Mays aynda, eski tfek devrimcilerden Giuseppe Garibaldi,
krmz gmlekli 1.000 gnllnn banda Sicilyaya ayak bast. Amac, Napoli ile Sicilyay
yneten mutlakiyeti rejime kar bir isyan balatmakt. Yl sona ermeden, (o zamanki ismiyle) ki
Sicilya mparatorluu tarih sahnesinden silinmi ve gney talyann tamam, yeni birleik devletin
paras haline gelmiti.

1866da, Piyemontenin Avusturya-Prusya Savanda Prusya ile ittifak yapmas, Venedik ile
Veneziay kazanmasn salad. III. Napolyonun Sedanda yenilmesi, Papann balca hamisini
ortadan kaldrd ve talyan birliklerinin girdii Papalk Devletleri de talya Krallna dhil
edildi.
Ama henz toplumsal devrim olmamt. Garibaldinin baz adamlar Austos 1860 gibi erken
bir tarihte, gneyli toprak sahiplerini kendi saflarna ekmek gayesiyle kyl isyanclara ate
amlard. ok gemeden, kyllerin ekilmeyen topraklara el koyarak yoksulluklarna son verme
giriimleri sonucunda gneyin byk bir ksmnda geni apl bir savaa giriildi ve toprak
sahipleri, ksa bir sre sonra mafyaya dnecek zel ordular kurarak kylleri pskrttler.
Devletin destekledii Mafya terr, kyll bir yzyl daha yoksulluk altnda tutacakt. 19.
yzyln sonunda, talyann kyl hanehalklar gelirlerinin drtte n yiyecee harcyordu ama
yine de ou alk ekiyordu. Her yl 2 milyon kii stmaya yakalanyordu. ou talyan kyls
okuma-yazma bilmiyor ve papazlarn etkisinde cahilce bir hayat sryordu.
Ama ulusal birlik, sanayi devrimini erkene ald. 1861-70 arasnda demiryolu hatlar yaklak
katna kt. 1896-1913 arasnda sanayi ylda %5lik hzla byd o zaman Avrupann en hzls.
Milano, Torino, Cenova ve dier kuzeybat ehirleri balca sanayi merkezleri haline geldi. Hzla
byyen kuzey, talyann fakirlemi krsal art blgesinden emei kendine ekti. Alkla bouan
kyller bylece sanayi iisi oldular I. Dnya Sava ncesinde, srasnda ve sonrasnda
iddetli snf mcadelesi dalgalar douracak bir proleterleme sreci.

Amerikan Sava
12 Nisan 1861de Sumter Kalesinde silahlar patlad zaman ou Amerikal savan yaz
bitmeden sona ereceini dnyordu. Bakan Lincoln, 90 gn sreliine 75.000 milisi greve
ard. Bunun yeterli olacan dnmt. 4 yl sonra sava sona erdiinde 620.000 Amerikal
hayatn kaybetmiti ABD tarihindeki tm savalarda kaybedilenden daha fazla. Savan bedelini
bu kadar artran gndemdeki meselelerdi.
Sava, Amerikan tarihinin en nemli olayyd ilkinin yarm kalan iini tamamlayan ve
birbiriyle uyumayan iki toplumsal sistemden hangisinin Kuzey Amerika ktasna egemen
olacan belirleyen ikinci bir devrimci sava. Lincoln (siyah bir Cumhuriyeti) bakan
seildiinde 11 Gney eyaleti Birlikten ayrlmt. Gneyli liderler nedeni konusunda aklard:
Birleik Devletlerde klelie srekli kar klmas, ona sava almas demektir, diye
aklyordu Konfederasyon bakan Jefferson Davis. Konfederasyon bakan yardmcs Alexander
Stephens, yeni ulusun raison dtresini [varolu nedeni] yle tanmlyordu: Zencinin beyazla
eit olmad; kleliin, yani stn rka boyun emenin zencinin doal ve ahlaki koulu olduu
byk gereine dayanarak temeli atld, ke ta bunun zerine yerletirildi. 4 yl sren kanl
bir i savata insanlarn uruna savap ldkleri konu klelikti.
Savan younluu ile sresinin asker nedenleri vard lkenin usuz bucaksz topraklar,
bunun ounun bakir doadan olumas, iptidai iletiim koullar, modern sava aletlerinin
ldrme gc, kitlesel retim sanayisinin devasa ordular tehiz ve ikmal edebilme kabiliyeti.
Ama ana neden, bunun Birleik Devletlerin ne tr bir devlet olacana karar verecek devrimci bir
sava olmasyd.
1860 seimi, ABD tarihinde kutuplamann en keskin olduu seimlerden biriydi.
Cumhuriyetilerin program, Kuzeyin hzla byyen kapitalist ekonomisinin ve Batnn hzla

yaylan nc topluluklarnn zlemlerini ifade ediyordu. Amerikan sanayisini korumak iin gmrk
tarifelerinin ykseltilmesi, yeni yerleimcilere bedelsiz toprak verilmesi ve devletin demiryolu
inaatlarna sbvansiyon salamas, temel maddeleri oluturuyordu. Slogan bedelsiz toprak,
ifade zgrl, hr emek, zgr insanlar idi. Gen, kendine gvenen, ileriyi dnen
(gerektiinde devrimci olan) burjuvazinin sylemiydi bu.
Gney, byk lde tek bir rnden (pamuk) elde edilen ihracat kazanlarna dayal
muhafazakr bir tarm toplumuydu. Kuzey gibi Gney de hzla byyordu. Yeni ngiltere, Britanya,
Fransa ve baka yerlerde tekstil sanayisi bydke, pamuk talebiyle birlikte fiyat da hzla
ykseldi. 1800de pamuk ihracatnn deeri 5 milyon dolard ve ABDnin toplam ihracatnn
%7sini oluturuyordu; 1860a gelindiinde deer 191 milyon dolara, pay ise %57ye
ykselmiti. Kuzeyde fabrikatrler, maden sahipleri ve demiryolu iletmecileri zenginleirken,
Gneyde geleneksel plantasyon soylular zenginleiyordu.
Farklar oktu. Gmrk tarifeleri Kuzey sanayisi iin koruma ama Gneyli tketiciler iinse
ykselen fiyatlar anlamna geliyordu. Ban esasen Kuzeyli nclerin ektii Batya doru
yaylma, Birliin zgr ve kleci eyaletleri arasndaki g dengesini tehdit ediyordu. Demiryolu
sbvansiyonlar Gneyli plantasyon sahiplerini deil Kuzeyli kapitalistleri zenginletirdi.
Farkl ihtiyalar ve zt talepleri olan iki ekonomik sistem, iki toplumsal dzen, iki ynetici
snf tipi, tek bir idari yap iinde bir araya gelmiti. Devlet kimin menfaatlerini temsil etmeliydi?
Bir konu, uzlamazl iddetlendirip ok kuvvetli bir yangna dntren bir prizma ilevi
grd: nsan klelii.
Gneyli plantasyonlarn serveti, 4 milyon siyah klenin emeine dayanyordu. Cumhuriyeti
Parti ierisinde kleliin kaldrlmasn savunan radikal bir kanat vard. Ama kendi iinde
blnen bir ev ayakta kalamaz. Bu hkmetin srekli olarak yar kleci, yar zgr olmay
kaldrabileceini dnmyorum diyen, grece lml Lincoln idi.
Lincoln, 1860 bakanlk seiminde lke genelinde oylarn ancak %40n ald ama Yukar
Kuzey denilen seim blgelerinin neredeyse hepsinde galip geldi ve bir btn olarak Kuzeyde
%54lk belirgin bir ounlua sahip oldu. Aksine oylarnn olduka dk olduu Gneyde,
taraftarlar Bat Virginia ve Dou Tennessee gibi Birliki blgelerle snrl kalmt. Kuzeyli
klelik kartlar, olan bitenin neminden hi phe duymuyorlard: Byk bir devrim
gereklemitir aslnda, diyordu Charles Francis Adams. lke, kle sahiplerinin hkimiyetinden
ilelebet kurtulmutur.
Rakip sistemler ve kart siyasi ideolojiler arasnda yrtlen bir sava olduundan sonuta
yaanan mcadele uzun ve kanl oldu; 1861 baharnda sorun iddetli bir kan davasna brnd
zaman uzlamann, grerek anlamann, ikisinin ortasn bulmann imkn kalmamt. Her iki
taraf iin de dller azmsanamayacak kadar yksekti: Kuzey iin Birliin varln srdrmesi,
birlemi bir ulusal ekonomi ile snai bymenin hizmetinde bir politika; Gneyli sekinler iin
kendi toplumsal dzenlerinin temel ta olan kleliin savunulmas.
Mcadelenin younluu ve sresi onu radikalletirdi. Kleliin kaldrlmas, ilk 18 aylk
dnemde Birliin savama amalarndan deildi. Ama klelik yanls generallerin basiretli
liderliinde bir pata durumu ortaya km, sava bkknl ve bozguna uramlk hissi Kuzeyi
etkisine almt. Lincoln, mcadeleyi yeniden canlandrmak iin klelerin zgrle kavuacan
ilan etmek zorunda kald.
Ortada iyi bir pratik neden de vard: Kle emei, beyaz erkekleri iten kurtararak onlarn

Konfederasyon ordusuna katlmasna imkn yaratrken, te yandan kaan kleler Birlik askerleri
olarak kullanlabilecekti. Ama siyasi neden daha nemliydi: Klelikle savalmas, Birlik
asndan mcadeleyi ahlaken leke srlemez klarken, hem Avrupallarn Gneyi destekleme
olasln ortadan kaldracak hem de klelik kartlar ile bizzat klelerin ulusun ateten
gmleini giymelerini salayacakt. Lincoln, ya kleleri azat edeceiz ya da kendimiz diz
kmek zorunda kalacaz, diyordu. Eyll 1862de ilan edilen zgrlk Bildirgesi, ABD
demokrasisini yeniden tanmlyordu. Kle olmayacam diyordu Lincoln, efendi de
olmayacam. te benim demokrasi anlaym.
Lincolnn zgrln yeniden douu gr, Savata Birliin yannda yer alan erkek ve
kadnlarn ouna esin kayna olmutu. Yeni ngilterede niversite hocal yapan, kararl bir
klelik kart ve Londrada bulunan Marx ve Engels ile temas iindeki devrimci Alman
srgnlerinin dostu Joshua Chamberlain, bunlardan birisiydi. Chamberlain, Gettysburgun ikinci
gnnde destans Little Round Tepesi savunmasnda 20. Maine alayn komuta eden albay olarak
tarih kitaplarna girmitir.
Sonra, Bostonlu gen bir klelik kart, 54. Massachusetts alaynda grevli Albay Robert
Gould Shaw vard. 18 Temmuz 1863te alay, Gney Karolinann Charleston limannn giriinde
yer alan Wagner kalesinin zorlu savunma hattna kar saldrya geti. stn cesaretle yrtlen
saldr yenilgiyle sonland. Shaw, dman siperlerinin tepesinde vuruldu. te klelik kart
devrim burada somutlat nk muharebe Konfederasyon blgesinin derinlerinde yaplmt ve
Shawn alay, ou nceden kle olan siyah askerlerden oluuyordu. Savan sonunda, Birlik
Ordusunda 200.000 siyah erkek grev yapmt.
1864te savan nc aamasna girildi. Birlik ordular imdi Gneyi ezmek iin topyekn
saldr balatt. Saraylara sava, kulbelere bar, demiti Danton Fransz Devrimi srasnda.
imdi, Amerikann ikinci devriminin doruk noktasnda General Shermann ordusu, malikneleri
atee verip kleleri zgrlklerine kavuturarak Konfederasyonun kalbinin att topraklarda
ilerliyordu.
Sava Nisan 1865te sona erdi. Sonraki on yllk dnem Yeniden na ile geti. Gneyin
byk ksmnda asker igal devam etti. Ksa yoldan ke dnme peindeki Kuzeyli giriimciler
(denkiler diye bilinirler) Gneye yerletiler. zgr kalan kleler, elde ettikleri oy kullanma
hakkyla siyah yarglar, devlet siyasetileri, hatta kongre yeleri setiler.
Gneyli plantasyon sahiplerinin gc krlp Kuzey sermayesinin hkimiyeti iyice
yerletirildikten sonra Birlik Ordusu geri ekildi ve eski sekinler, eyalet hkmetlerini kendi
iftlikleri haline getirdiler. Gneyli siyahlar haklarndan mahrum edildi, ayrmcla urad ve
rk Ku Klux Klan etelerinin iddetiyle yldrld. Bundan sonra sradan emekiler ya da
fakirletirilmi ortaklar olarak altlar. Gneyde kleliin yerini alan rk apartheid, yzyla
yakn srecekti.
Bylece Amerikan Sava, tm burjuva devrimleri gibi hem ok byk ilerlemelere hem de
ac hayal krklarna yol at. ABDnin corafi ve snai adan muazzam genilemesini mmkn
klarak onu kresel bir sper gce dntrd; ama smr, yoksulluk ve rklk yznden ou
Amerikalnn hayatn mahvetti.

Japonyada Meiji Restorasyonu

1848 yl dnya tarihinde bir dnm noktasyd. Bundan nce burjuvazi, devleti paralamak,

eski ynetici snf devirmek ve toplumu kapitalist izgilerde yeniden ekillendirmek iin halk
devrimlerine nclk etmiti. Hollanda, ngiltere, Amerika ve Fransa Devrimlerinin z buydu.
Ancak, 1848den sonra burjuvazi bu rol bir daha asla oynamad. Neden byle olmutu?
Sanayi Devrimi, Avrupann kapitalist bir ekonomiye, fabrika sahipleriyle iilerden oluan bir
topluma zaten dnm olduunu ifade ediyordu. Britanya istisna olmak zere dnm henz ilk
aamasndayd ama eski siyasi deiim mekanizmasn (aadan devrimi), burjuvazi asndan
fazlasyla sorunlu yapacak kadar ileri gitmiti. O zamann embriyo halindeki emek hareketleri,
zel mlkiyete kar tehdit tekil ediyordu. Mlkiyet, iftiler, tccarlar ve atlye ustalarndan
oluan kk burjuvazinin hkimiyetindeki 17. ve 18. yzyl radikal hareketleri iin
dokunulamayacak kadar kutsal bir eydi. 19. yzyln yeni radikal hareketlerinin artan sayda
(zincirlerinden baka kaybedecek hibir eyi olmayan) cretli emekiyi saflarna katmasyla
birlikte mlkiyet de giderek sorgulanr oldu. Devrim, her trden mlk sahibi iin ok daha riskli
hale geldi.
te yandan, bata Britanya olmak zere kapitalist ekonomiler, kurulu rejimleri, kapitalistlerin,
liberallerin ve milliyetilerin talep ettikleri reformlar gerekletirmeye daha istekli yaptndan
devletlerden kaynakl rekabeti basklar zaten gleniyordu. Byk g stats, bir ordular,
silahlar ve sava gemileri meselesiydi. Bunlar ise modern sanayiye ve altyapya dayanyordu.
Reform ve modernleme, jeopolitik zorunluluklar haline geldi. Kapitalist kresellemenin
dntrc gc ite buydu.
Sklkla sancl mcadeleler verilmesi gerekiyordu. Kuzey talya, 1859 Fransa-Avusturya
Savan takiben Piyemontenin liderlii altnda birleti. Ama gney talya, kk bir devrimci
ordunun 1860ta Sicilyaya gelmesiyle tetiklenen kitlesel bir ayaklanmann sonucu olarak kuzeye
katld.
Amerikan Sava srasnda Kuzey eyaletlerinin kapitalistleri, Gneyli plantasyon sahibi
soylularn silahl direniini ezmek iin iki milyon erkei (ki bunlarn onda biri eski klelerdi)
silh altna almak zorunda kalmt. Lincoln devrimci bir liderdi bakaldr karsnda ok sert,
kleleri zgr brakarak mcadeleyi radikalletirmeye istekli, sonuna kadar topyekn bir sava
yrtmeye kararl. Ama sre, mevcut devlet aygt kullanlarak yukardan ynetiliyordu.
Yukardan burjuva devriminin daha da u bir rnei Japonyadaki 1868 Meiji Restorasyonudur
Uzak Dounun 1945e kadarki tarihini ekillendirecek bir olay.
15. ve 16. yzyllarda Japonya, feodal i savalar yznden kk paralara ayrlmt. Ortaa
Avrupasnn sava aalar gibi Japon beyleri de (daimyo), bir dizi dahili iktidar kavgasn
srdrmek iin profesyonel savalardan (samuray) oluan silahl maiyetler besliyorlard. 17.
yzyln banda Tokugawa klan, tm rakiplerini yenip boyun edirmeyi baard. mparatorun
ilevi trensel grevlerle snrlandrlrken, klann ba ogun, lkenin fiil yneticisi oldu.
Edoda (gnmz Tokyosu) yeni bir bakent kuruldu.
Tokugawa ogunlar, 18. yzyl Avrupasnn mutlak hkmdarlarna benziyordu. Daimyo
aileleri, rehine olarak sarayda tutuluyordu. Ateli silahlar ve yabanc kitaplar yasakland, d
ticaret tek limanla snrlandrld. Katolik dinine geenler takibata urad. Japonya, yeni fikirlere
pheyle yaklaan siyasi bir diktatrlk altnda kapal bir toplum haline geldi.
Ama feodal anarinin sona ermesi, tarmla ticaretin yeniden canlanmasna izin verdi. iftiler,
zanaatkrlar ve tacirler zenginleti; ekonomi giderek parasallat. ehirler byd ve onlarla
birlikte de iirler, romanlar ve tiyatro oyunlarndan oluan bir ehir kltr geliti. thal mallara

ve yabanc etkisine getirilen yasaklar giderek daha gevek uygulanr oldu. Eski snflar geriledi.
Uzun bar dnemi samuraylar gereksiz hale getirerek onlar ifti ya da tccar olmaya zorlad.
Samurayl srdrenler asalak bir snft; hayat tarzlar giderek zamann dna dyordu.
Bu ekonomik ve toplumsal deiimler, 19. yzyln ortasna gelindiinde Tokugawa
ogunluunun gsterili siyasi yapsnn krlgan olduunu ifade ediyordu. 1853te Amerikal
Amiral Perrynin deniz filosunun Edo Baye gelii, ogunluun knn katalizr oldu.
Perrynin grevi, Amerikan kapitalizmi iin ticari ayrcalklar elde etmekti. Sonu, Japonyann
ithal yabanc rnlere ald ama Japon ihra rnlerine kstlamalarn konulduu eitsiz bir
anlama oldu. Ayrca, anlamayla Japonyada yerleik yabanclara ticari imtiyazlar veriliyor ve
siyasi dokunulmazlk (Japon yargsndan muafiyet) tannyordu. Britanya, Fransa, Rusya ve
Hollanda, hepsi de ABDninkine benzer ayrcalklar talep edip aldlar.
Tokugawa ogunluunun siyasi-asker zayfl ortaya kmt: Yabanc emperyalistler
karsnda Japonyann karlarn korumaktan acizdi. 1867-69 arasnda samuraylarn desteini de
alarak byk beyler arasnda kurulan ittifak, Tokugawa ogunluunu devirip (o dnemde ismi
Meiji olan) imparatorun gcnn restorasyonunu salad.
Meiji Restorasyonunda, Japon toplumunun en muhafazakr glerinden bazlar ba ekiyordu.
Sloganlar gelenekiydi; kitle destei aranmyordu; tccarlar, zanaatkrlar ve kyller olaylarda
ok czi roller oynadlar. Ama kuyruktan dolma silahlarn ve zrhl gemilerin anda, samuray
zrhna brnerek ortaya kan milliyetiliin kaderi belliydi. Restorasyoncularn manifestosunda,
lke, dnyann dier milletleriyle ayn dzeyde yer alabilsin diye imparatorluun her yerinde
tek bir ynetim talep ediliyordu. Baka bir deyile, modern bir ulus devlete ve gelimi bir
kapitalist sanayiye ihtiyalar vard.
Bundan sonra deiim hzl oldu. Snflar arasndaki eski ayrmlar ve imtiyazlar silinip gitti.
Yeni parlamenter sistem kuruldu. Demiryollar ve fabrikalar ina edildi. Zorunlu askerlik hizmeti
getirildi. Ordu Almanya, donanma ise Britanya rnek alarak yeniden yaplandrld.
Japonyann dnmne hem muhafazakr hem de ilerici kuvvetlerden itiraz edenler oldu.
Durumdan honut olmayan roninlerin (feodal gemiin zlemini eken, yersiz yurtsuz samuraylar)
isyanlar, zorunlu askerlik hizmeti yapanlardan oluan orduyla ezildi. Nfusun bete drdn
oluturan kyller de kaybedenler arasndayd. Modernlemenin faturas, topraa konan ar
vergiler ve dk tketim dzeyleriyle karland. Meiji dneminde, yerelde ok sayda tarmsal
isyan oldu. Japon kyller, II. Dnya Sava sonrasna kadar yoksulluk iinde yaamay
srdrdler.
te jeopolitik rekabet, modernlemeyle sermaye birikimine kar ierideki direni ve gemiten
miras alnp artk yeni asker kurumlara ynlendirilen sava kltrnden oluan bu bileke,
modern Japonyay ekillendirdi. Bu basklar altnda Japonya, asker sekinlerin kontrolnde olan
ve ulusal-emperyalist yaylmaya ynelen, baskc bir devlete doru evrildi.
Japonlar, 1894te inin emperyalist kuvvetler arasnda taksim edilmesine katldlar. On yl
sonra, Kore ile Manuryann kontrol mcadelesinde Ruslar yendiler. Bundan on yl sonra I.
Dnya Savana girerek Almanyann inde elinde tuttuu yerleri silip sprdler. Meiji
Restorasyonundan yarm yzyl sonra Japon yneticiler kendilerini modern bir sava aalaremperyalistler snf olarak yeniden biimlendirmilerdi: Sava gemileri olan samuraylar.

Almanyann Birlemesi

19. yzyln ortasnda Almanya halen 39 bamsz devlete blnm bir yerdi. Tek ulusal pazar
yaratmak zere siyasi birliin salanmas, Alman kapitalizminin geleceini ekillendirecek temel
sorundu.
Ulusal sorunu aadan bir devrimle zmleme giriimi 1848de baarsz oldu. Frankfurt
Parlamentosu, Almanyay birletirmeye ve konumalar yaparak, nergeleri grp onaylayarak
liberal bir anayasa getirmeye almt. 1849 kar-devriminde, Alman devletleri ordular
parlamentoyu feshettiler.
Hkim Alman devleti Prusya idi ve Prusyann hkim snf Junker, toprak sahibi soylular
snfyd. Kken itibariyle Kuzey Almanya Ovasnn dou ksmndaki Slav topraklarn fethedip
oray kendilerine yurt edinen Ttonik bir hal valyeleri snf olan Junkerlerin toplumsal
evrimini etken ekillendirmiti. Birincisi, ekip bitikleri topran verimlilii snrl olduundan
yle aman aman bir kazanlar yoktu ve Junkerler, soylu olmalarna ramen grece yoksuldu.
Marx onlardan bahsederken lahana Junkerler diye alay eder.
kincisi, topraklar saldrlara akt. Avrupann ortasnda bulunan Almanyann doal snrlar
yoktu zellikle de Dou Almanya Ovasnn, Polonya ile Avrupa Rusyasnn geni ak
alanlaryla birletii dou tarafnda.
ncs, Almanyann siyasi olarak blnm olmas (19. yzylda 39 olan devlet says, 17.
ve 18. yzyllarda 300den az deildi), tm bu dnem boyunca Almanyay Avrupa savalarnn
ana sahnesinden biri yapmt (dierleri Belika ve kuzey talya idi).
Prusya, bu etkenlerin bir rnyd. Byk Friedrich (1740-86), 18. yzyl ierisinde Prusyay
asker bir klaya dntrd: Avrupann Spartas. Devlet harcamalarnn altda bei savaa
ayrlyordu. Zorunlu askerlikle 150.000 kiilik bir ordu oluturulmutu. Junkerler, toprak
sahiplii ile devlet hizmetinin belirledii, sahip olduklar mlkleri, imtiyazlar ve gc gvence
altna alan mutlak monariye sonuna kadar sadk bir sekin subaylar kast oluturuyordu. Prusyal
Junkerler, Krk Sekizleri ezen Alman kar-devriminin kara yreiydi.
Ama dnya, Junkerlerin kontrol edemedii ekilde deiiyordu. Sanayi Devrimi, Avrupann
ekonomik, toplumsal ve asker corafyasn dntryordu. lk demiryollar 1830larn
ortalarnda yaplmt ve 1850ye gelindiinde 23.500 km uzunluunda ray denmiti. Yeni
teknolojinin asker nemi akt: Demiryollar, birlikleri bir sava alanndan dierine, yryerek
gitme sresinden ok daha ksa zamanda tayabiliyordu. Junkerlerin parlamentoya ihtiyac yoktu
ama demiryollarna vard.
1815te, Napolyonun yenilmesinden sonra Avrupann yeniden dzenlenmesinin paras olarak
(Almanyann hzla sanayi dinamosu haline gelen blgesi) Renanya Prusyaya verildi. Her ne
kadar aralarnda Marx ile Engelsin de olduu Renanyal devrimciler 1849da yenilmise de,
Junker devletinin asker gc giderek blgenin maden ocaklarna, elik ve makine fabrikalarna
baml duruma geliyordu.
Sanayi ann yeni toplumsal snflarnn (burjuvazi, proletarya ve uzmanlarn, yneticilerin,
devlet memurlarnn meydana getirdii orta snf), yar feodal hkmdar artklarnn ynettii
blnm bir Almanya iinde uzun sre yaayamayaca, 1848in derslerinden biriydi. Mesele,
aadan halk devrimine alternatif olarak yukardan ulusal-ekonomik birlemenin kotarlp
kotarlamayaca idi.
Junker soylusu Otto von Bismarck 1862de Prusya Babakan olarak grevlendirildiinde, yeni
gelien Alman kapitalizminin dinamik kuvvetlerini Prusya asker monarisinin emrine vererek

mensubu olduu snf kurtarmay kendi tarihsel grevi olarak gryordu. Prusya, Ortaa
kabuunu krp kan burjuva devrimi yerine (Trokinin daha sonra ifade ettii zere) kapitalist
temelde bir feodal taretolarak yeniden ina edilecekti. Dnemin byk sorunlar, konumalarla
ve ounluun nergeleriyle halledilmek yerine (Bismarckn szlerini kullanrsak) kan ve
demir ile zme kavuturulacakt. Fransz modeli (silahl ayaklanma, maliknelerin yaklmas,
giyotinin glgesi) yerine Prusya modeli olacakt: Zorunlu askerlikle ve kraliyet ordusunun topuyla
yukardan devrim.
Bismarckn program, yldrm savayla baarld. Snrdaki ihtilafl iki eyaletin
(Schleswig ve Holstein) stats yznden Danimarka ile yaplan 1864 Sava, Prusya Kraln
Alman ulusal hareketin bana geirdi. 1866da (alternatif hegemonya aday) Avusturya ile
yaplan sava, Almanya zerindeki Habsburg etkisini ortadan kaldrarak Prusya egemenliinde
yeni bir Kuzey Almanya Konfederasyonu yaratt. Geleneksel dman Fransa ile yaplan 1870-71
Sava, daha kk Alman devletlerini, u ya da bu lde kendi istekleriyle Prusya
egemenliindeki yeni imparatorlua dahil etti.
Sonuta, bu 7 yllk srede Prusya Almanyay fethetti. Yeni dzen, hesaplanm bir siyasi
oyunla resmen balatld. Prusya Kral, 18 Ocak 1871de Versay Saraynda dzenlenen byk bir
trenle Almanya mparatoru ilan edildi. Junker kral, dmann fethedilen bakentinde, modern
Alman milliyetiliinin bayran kuanm oldu.
1871 siyasi-asker zaferini, 40 yllk hzl bir sanayileme takip etti. 1870-1914 arasnda
Almanyann kmr retimi 34 milyon tondan 277 milyona, pik demir retimi 1,3 milyon tondan
14,7 milyona ve elik retimi 0,3 milyon tondan 14 milyona ykseldi. Ruhrun Essen ehrindeki
Krupp elik ve silah fabrikalar tesisi, 1873te 16.000, 1900de 45.000 ve 1912de 70.000 kii
altrarak Avrupann en byk sanayi iletmesi oldu.
Banka kredileri, devlet ihaleleri ve koruyucu gmrk vergileri, sanayinin bymesini mmkn
klmt. Alman bankalarnda tutulan toplam mevduatlar, 1907-08 ile 1912-13 arasndaki 5 yllk
srede %40 artt. Bankalar, sanayi yatrmlar iin para dn vererek sanayi hisselerinin en
byk sahibi oluyordu.
Devletin demiryollarna ve silahlanmaya yapt harcamalar, snai patlamaya destek oluyordu.
En byk devlet iletmesi (Prusya Devlet Demiryollar daresi), en byk zel irketle (Deutsche
Bank) ayn byklkteydi. Hkmetin ordu ve donanma iin yapt harcamalar, 1870-1914
arasnda 10 kat artt.
1879da Almanya, ilk yeni gmrk vergilerini uygulamaya koydu esasen yabanc mallarn i
pazarda fiyatn artrarak yerli sanayileri korumak zere tasarlanm ithalat vergileri. 1914e
gelindiinde, ithal mallardan ortalamada %13 gmrk vergisi alyordu.
20. yzyln banda Almanya, 19. yzyln ortasnda hkim kresel ekonomi olan Britanyann
yerini almt. Almanyann kmr retimi 1914te Britanyannki ile neredeyse eitti; pik demir
retimi kat, elik retimiyse iki kat dzeydeydi. Alman kapitalizminin yeni kimya ve elektrikli
rn sanayilerindeki ilerlemesi ok daha belirgindi. Alman firmalar, 1914 itibariyle dnya
genelinde sentetik boya retimine hkimdi ve tm dnyada elektrikli aletlerin neredeyse yarsn
satyordu.
Alman burjuvazisinin (mutlak monari, soylu devlet grevlileri ve zorunlu asker olan kyller
eliyle gerekletirilen) yukardan devrimi, ar hzl snai dnmn nn amt. Sonu, hem
Alman toplumunun hem de Avrupa devlet sisteminin istikrarszlamas oldu.

Prusyal Junkerler ve Renanya kapitalistleri, karlkl bamll temel alan zorlu bir siyasi
ittifak yaptlar. te yandan, hzla byyen Alman ii snf, tm toplumsal dzene kar lmcl
bir tehdit oluturuyordu. Ayn zamanda, Alman kapitalizminin hammaddelere, yeni pazarlara ve
yatrm mahrelerine ynelik giderek iddetlenen talebi, onu dier Avrupal glerle (hepsinden
nemlisi de hkim emperyalist g olan Britanya ile) atr duruma getirdi. Fransa-Prusya
Savann zerinden eyrek yzyl gemeden bu iki atma (lke iinde snf mcadelesi ve
darda emperyalist mcadele), yeni Almanyay dehet verici bir krize doru srklyordu.

Paris Komn
Fransa-Prusya Savann tek sonucu Almanyann birlemesi olmad. ki nemli sonucu daha
vard. Birincisi, Louis-Napolyon Bonapartn (1852den sonra kendi takt ismiyle III. Napolyon)
khne diktatrlnn sonunu getirdi. kincisi, tarihteki ilk proleter devrimi ortaya kararak ii
devletinin neye benzeyeceini tm dnyaya gsterdi. Paris Komn yalnzca iki ay yaayabildi
ama onu savunanlar, Marxn ifadesiyle, dnya apnda neme haiz bir kalk noktas sunarak
gkyzn fethettiler.
Amcasndan ayrt edebilmek iin Marxn Kk Napolyon dedii Louis-Napolyon, Parisin
her zaman ba ekecei ama Fransann geri kalannn genellikle arkasndan gitmeyecei,
Galyaya zg aksak devrim geleneiyle iktidara geldi. 1848 patlamasnn ileri yry, General
Cavaignacn askerlerinin, devrimci ncleri yani dou Parisin alan insanlarn kuatp
zerlerine ate aarak ldrd Haziran aynda durdurulmutu. O Aralk aynda yaplan
bakanlk seiminde, Louis-Napolyon Fransa genelinde halkn %75inin oyunu alarak ezici bir
zafer kazand. Baarsnn srr kofluu idi: Hi kimse iin bir ey ifade etmediinden herkes iin
bir sr ey olabilirdi. Dzen, adalet ve refah vaat eden, hretli ismiyle gl bir lider idi. 3
yl bakanlk yaptktan sonra Aralk 1852de kendini imparator ilan etti ve Eyll 1870te
Sedanda yenilinceye kadar iktidarda kald.
III. Napolyon ynetimi siyasi bir paradokstu. Devrimci istikrarszln brokratik fosillemesini
temsil ediyordu. Dardan diktatrlk iktidar grnts, iki karpuzu bir koltua sdrma abasn
glgeliyordu. 1848 Haziran gnlerinden sonra, hl bakent zerine odaklanan Fransann aktif
siyasi kuvvetleri, bir yanda monaristler, ruhban kesim ve dier muhafazakrlarn oluturduu
gerici blok ile dier yanda cumhuriyetiler, liberaller ve demokratlarn oluturduu ilerici blok
arasnda dengeli ekilde blnmt. Aralk 1848 devlet bakanl seimleri srasnda kyl
oylarnn byk arlyla bu blnmeler nemsizleti. Louis-Napolyon, ezici ounlukla seildi.
Bundan byle, nc mparatorluk rejiminin brokrasi aygt, Paristeki hiziplemeleri kontrol
altnda tuttu.
Marxa gre Bonapartist devletin rol, snf mcadelesinde atekesi zorlamak, temellk
snflarn parlamentodaki gcn krmak ve bylece eski dzene soluklanma frsat salamak
idi. Ama eer devlet sivil toplumdan yar mstakil olursa, eer siyasi sekinler sorgulanp hesap
verme ykmllnden kaabilirse, bu durumda yolsuzluk brokrasi aygtnn her yanna sirayet
edebilir. Speklatrler ve imparatora yakn giriimciler devlet ihaleleriyle kendilerini
zenginletirirken, dier kapitalistler bu tlsml saadet halkasnn dnda brakldklar iin
rahatszdlar. Bu arada, ksmen rejimin ulusal ve hanedanlk iddialarn glendirmek iin
tasarlanm olan talya ve Meksika asker maceralar geri tepti. Ekonomi byse de (sanayi
retimi Louis-Napolyon dneminde iki katna kmt), Parisin ve dier byk ehirlerin

banliylerinde yoksulluk kol geziyordu; diktatrn polis ve muhbirlerinden herkes nefret ediyordu.
Bismarck, Haziran 1870de III. Napolyonu savaa srklemekte zorlanmad. Prusya
anslyesi, Fransz imparatorunu aalamak niyetiyle tasarlanm diplomatik bir kabalk
yaptnda, iktidarn elinden kaydn fark eden rejim itibarnn zedelenmesi riskini gze
alamazd. Sava, rejimin rmln tm plaklyla ortaya kard: Fransz ordusu ezici bir
yenilgi ald; mparator yakalanp tahttan indirildi; yeni burjuva-cumhuriyeti hkmet Pariste
iktidar ele geirdi.
Bismarck, Prusyann kesin zaferinden sonra cezalandrc tazminatlar talep etti: Fransadan,
dou snrndaki Alsas ve Loren eyaletlerini verip ok byk bir sava tazminat demesi talep
edildi. Cumhuriyeti hkmet bunu reddedince Paris be ay boyunca Prusya ordusu tarafndan
kuatld. Bu savan demokratik evresiydi. Ulusal ordu yenilmi ve yerini Parisli milis gler
almt. Yeni kurulan Milli Muhafz Tekiltnn mevcudu ok gemeden 300.000i gemiti.
Mcadele, ulus devletler aras bir sava olmaktan kp devrimci bir savunma savana
dnmt.
Halk devrimi heyulas, Fransz ynetici snf zerinde kol geziyordu. Daha radikal glerin,
cumhuriyeti hkmeti devirme amal iki giriimi baarsz oldu ama hkmet liderleri g
kaybettiklerini anladlar. Silahl Paris demek, silahl devrim demektir, diye yazyordu Marx.
yle gzkyordu ki Prusyallar ile devrim arasnda seim yapmak gerekiyordu. Burjuva
cumhuriyetiler ehri dmana teslim etmeyi setiler.
1871 Ocak ay sonuna doru Prusyallar ile atekes anlamas yapld. Ardndan, hi vakit
geirmeksizin genel seimlere gidildi. 1848de olduu gibi ama, pasif durumdaki krsal
semenleri, devrimci bakente kar harekete geirmekti. Sonuta, geri dnen 675
milletvekilinden 400 monaristti. Deneyimli bir muhafazakr siyaseti olan Auguste Thiers, yeni
hkmetin bana getirildi.
Thiers, Martn 18inde, Paris Milli Muhafzlarn silahszlandrmaya balamak zere
birliklerini gnderdi. Askerler, bu karar protesto etmek iin toplanan kalabala ate amay
reddettiler. Kontrol yitiren Thiers hkmeti, o gn leden sonra bakentten kat. ktidar ilk
nce Milli Muhafzlar Merkez Komitesine geti. On gn sonra, Parisin devrimci halkn temsilen
yeni seilen Komn iktidar devrald.
Komn, tarihteki ilk demokratik meclislerden biriydi. Her yerel birimdeki tm erkeklerin
katlmyla seilen Komn yeleri, kendilerine tannan yetkileri amalar halinde annda geri
arlabiliyordu; ortak kararlar gerekletirmekle ykmlydler ve vasfl bir iinin ortalama
cretinden daha fazla deme yaplamyordu. Komn, tarihin srlarndan birini ifa etti: bir ii
devletinin almak zorunda olduu gerekli biimi.
Burada yeni tr bir iktidar vard. Toplumun zerinde ykselen, ynetici snflarn kontrol ettii
ve protestolarn bastrlmas iin silahl polis-asker gruplarndan oluan baskc bir devlet deildi
bu. Hem seilmi organlarn hem de silahl milislerin, kitlesel ve katlmc bir halk
demokrasisinin ifadeleri olduu, bizzat toplumun iine gmlm bir devlet.
Marx, Komnn bastrlmasndan sonra yle yazmt:
Komnal yap, o gne dein toplumun srtndan geinen ve onun zgr hareketini ktrmletiren asalak devletin kendinde
toplad tm kuvvetleri topluma geri verecektir ... O znde bir ii snf hkmeti, reticiler snfnn temellkler snfna
kar mcadelesinin rn, emein iktisadi kurtuluunun gereklemesini salayan nihayet bulunmu siyasi biim idi.

Komn mkemmel deildi. Mcadelenin bandan sonuna kadar ok nemli bir rol

oynamalarna karn kadnlara seme-seilme hakk tanmad. Kadnlar, 18 Martta devrimin ilk
gsterisine nclk ettiler. Komnn yenilgisinden sonra devrimci eylemci Louis Michelin
mahkemede syledikleri, kadnlarn son sahne al olarak kabul edilebilir: Kendimi savunacak
deilim. Kimse savunmayacak beni. Kendimi btnyle devrime adyorum. Yaamama izin
verirseniz intikam haykrlarm asla dinmeyecek. Komnn program ve stratejisi de yeterince
cretkr deildi. Komn, devrimi Parisin tesine tamak iin siyasi ve asker taarruza gemek
yerine kar-devrimin kendine gelip kuvvetlerini toplamasna izin verdi.
21 Maysta ehre giren Thiersin birlikleri, sonraki hafta ehri geri almak iin sokak sokak
savatlar. Devrimci Parisin dou tabyasnn dmesini bir katliam dalgas takip etti. lk iki
gnde yaklak 2.000 kii vuruldu. Sadece 30 saniye sren sokak mahkemelerinden sonra, srf
yoksul olduklarndan birou hemen orackta idam edildi. Sonunda, 20-30.000 kii ldrld ve
40.000 kadar da yarglanmay beklemek zere hapishane gemilerine tkld.
Paris Komn, dnya tarihinde yeni bir sayfa at. Kapitalist iddet ile proleter devrim
arasndaki, barbarlk ile sosyalizm arasndaki mcadele 1871de balam oldu.

1873-96 Uzun Bunalm

1848-73 arasnda Avrupa ekonomisi ei grlmemi bir ekonomik byme yaad. Britanyann
pamuklu mallar ihracat, 1850-60 arasn kapsayan 10 yllk srede daha nceki 30 yln toplam
kadar byme gsterdi. Belikann demir ihracat 1851-57 arasnda ikiye katland. Sonuta,
1800-40 dneminde ancak iki katna kan dnya ticareti 1850-70 arasnda %250den daha fazla
byd. 1850de Avrupada yalnzca 23.335 km demiryolu varken, 1870de bu say 102.000
kmye kmt. Britanya buharl gemilerinin tadklar tonaj, 1850-80 arasnda 16 kat artt
dnyann geri kalanndan kat fazla.
Tm endeksler ykselite idi. 1840larn ticari depresyonu ile devrimci kaynamasndan sonra
yeni bir gven, byme ve sonsuz frsatlar a douyormu gibi gzkyordu. Eric Hobsbawm,
1845-75e Sermaye a der. knt geldii zaman, ayn ekilde ok edici oldu. Mays
1873te Viyana Borsasnn kmesi, para arznn daralmasyla birlikte bir dizi banka iflasna
neden oldu. Panik hzla yayld. Almanyada speklatif balonu patlatan Bethel Henry
Strousbergin demiryolu imparatorluunun kmesiydi. Daha sonraki 4 ylda Alman irketlerinin
hisse senetleri %60 deer kaybetti.
Eyll 1873te, demiryollarnda nemli yatrm bulunan, Amerikann nde gelen bankalarndan
Jay Cooke & Company iflas etti. Bu iflas panii tetikleyerek 98 bankann, 89 demiryolu irketinin
ve 18.000 kadar baka iletmenin batmasna yol at. 1876ya gelindiinde her yedi Amerikaldan
biri isiz kalmt.
Ne olmutu? Bu soruya iki dzeyde yant verilebilir. lk elde mesele, Avrupa ile Amerikann
hzla byyen ekonomileri fazla sermayeye boulmu olmasyd; bunlar speklatif yatrmlara
ynelerek varlk deerlerini iiriyordu. Bunda siyaset rol oynamt.
Fransa-Prusya Savanda Bismarckn zafer kazanmas, birleik Alman devletinin yaratlmas
ve Fransadan gelen tazminat demeleri, Almanyada insan abucak zengin yapan speklatif
patlamann zerine benzin dkt. Amerikan Savanda Birliin zaferi ve 1865-77 Yeniden na
dneminin devlet destekli kapitalizmi, ABDde de benzer bir etki yapmt. Hem Avrupada hem
de ABDde, siyasi birliin salanmas ve demiryolu patlamas piyasann comasna katkda
bulundu.

Ama finansal knty srncemeli bir de evirecek daha derin etkenler i bandayd.
Kapitalizm planszdr. Genileme srasnda kapitalistler krl iletmelere yatrm yapmak iin
birbirleriyle yarrlar ama eer ok fazla kapitalist ayn sanayiyi tercih ederse, sonuta ar
kapasite ve mallarla hizmetler satlamadnda iflas dalgas ortaya kar.
i snfnn snrl alm gc, genilemenin istikrarszln iyice iddetlendirir. Kapitalistler
cretleri en aza indirip krlar olabildiince artrmay amaladndan iiler, emekleriyle
rettikleri tm mal ve hizmetleri satn alacak gelirden yoksundurlar. Ar retim ve eksik tketim,
her kapitalist krizin ikiz zellikleridir. Finans piyasas balonlar ve kleri, daha geni ekonomi
sisteminin derinlerde yatan ileyi bozukluu balamnda meydana gelir hep.
Krlar ve fiyatlar, 1873ten sonra tepetaklak aa gitti. Birok kk ve orta lekli firmadan
oluan bir dnyada daralan piyasalarda rekabetin iddetlenmesi, fiyatlarda ve kr marjlarnda sert
dlere yol at. 1873-96 Uzun Bunalmnn ayrt edici zellii enflasyon deil deflasyon idi.
1850-73 ile 1873-90 yllar karlatrldnda byme hzla geriledi yllk olarak
Almanyada %4,3ten %2,9a, ABDde %6,2den %4,7ye ve Britanyada %3,0dan %1,7ye. Bu
demek oluyordu ki 1930larn Byk Bunalmnn aksine Uzun Bunalm grece yava ve
yzeyseldi. Birok firma iyi i yapt ve birok iinin hayat standard ykseldi; bunun bir sebebi
cretlerinin fiyatlara paralel dmemesiydi. Kimyasal maddeler ve elektrikli rnler gibi yeni
sanayiler sratle serpildi. Yeni sermaye birikimi merkezleri, dnyann eski atlyelerinin nne
geti. Ama tarmsal fiyatlar bir kuak boyunca dk kald ve kitlesel isizlik kalclat. Dnya
kapitalizmi, liberal iktisat John Maynard Keynesin daha sonra eksik istihdam dengesi dedii
duruma yerleti. Sistemin her zaman bymedii ortaya kt. Piyasa kendi kendini
dzeltemiyordu. Gizli elin srekli byme kadar srekli durgunluk getirmesi de muhtemeldi.
Engels, 1886da manzaray inceleyerek dnyann srekli ve kronik bir depresyonun umutsuzluk
batanda olduu sonucuna varmt. Bunun lt, isizlerin kt haliydi: Birbirini izleyen her
k, u soruyu yeniden gndeme getiriyor: sizleri ne yapmal? Ama isizlerin says yldan yla
kabarrken, ortada bu soruya cevap verecek hi kimse yok; biz, isizlerin sabrlarn yitirerek
kaderlerini kendi ellerine alacaklar an neredeyse hesaplayabilecek durumdayz.
Burjuvazi, kapitalist sistemin ilk byk krizine nasl tepki gsterdi? eilimi tespit edebiliriz.
Birincisi, sermayenin hzla merkezlemesi ve younlamas sz konusuydu. Kk ve orta lekli
irketler duvara toslad, piyasalar dev irketlerin hkimiyetine girdi ve bu irketler de fiyatlarla
krlar koruyacak ekilde rekabeti ynetmenin bir yolu olarak trstler ya da karteller eklinde
yeniden yaplanma yoluna gittiler. Devlet ihalelerine ve banka kredilerine fazlasyla bel balayan
sanayi devleri, devlet, finans kapital ve sanayi sermayesi arasnda sk bir rabta yaratt. Klasik
kapitalizm, gnmzde Marksist yorumcularn tekelci sermaye, devlet kapitalizmi ya da
finans kapitalizmi dedikleri eye yneliyordu: Aslnda ayn anda birdendi. Srecin en ileri
olduu Almanya ile ABD artk Britanyann nne geerek dnyann nde gelen ekonomik sper
gleri haline geliyordu.
Yeni kapitalizmin temel bir zellii korumaclkt. Britanya yalnz bana serbest ticarete bal
kalmaya devam etti. 1914te ithal rnlerden alnan ortalama gmrk vergisi Almanyada %13,
Avusturya-Macaristanda %18, Fransada %20, Rusyada %38 ve ABDde (1897deki %57lik
artc dzeyinden gerileyerek) %30 idi.
kinci eilim smrgecilikti. Sper gler, ucuz hammadde, tutsak piyasalar ve yeni yatrm
mahreleri arayyla azgelimi dnyann byk ksmn jeopolitik sava alanna evirdiler.

Uzak Dou, Orta Asya, Ortadou, Afrika ve Balkanlarda smrgeci dmanlklar patlak verdi.
1876da Afrikann sadece %10u Avrupann ynetimi altndayd. 1900e gelindiinde %90dan
fazlas smrgeletirilmiti.
Demiryollar bir kez daha olaylarn merkezindeydi. Avrupada piyasa doymu olduundan
dnyann drt bir yannda demiryollar ina edildi. Almanya, Avusturya-Macaristan, Balkanlar ve
Osmanl mparatorluunu birbirine balamas dnlen Berlin-Badat demiryolu nl bir
rnektir. Bu hat, nemi giderek artan Ortadouda Britanya ile Fransann karlarna dorudan
tehditti.
Korumaclk ve smrgecilik rekabetiydi. Bu, Uzun Bunalmn nc sonucunu aklar:
Sper gler arasnda gerilimin trmanmas ve artan silah harcamalar. Kendi bana ekonomik
etkisi olan bu gelime, belli bal kapitalist devletler iindeki yeniden dzenlenmi g ilikisinin
paras haline geldi: Hkmetler, generaller ve silah reticileri, sonradan asker-snai kompleks
denilecek yapnn iinde birbirleriyle balantl oldular. rnein 1870li ve 1880li yllarda
istikrarl seyreden Britanyann asker harcamalar, 1887de 32 milyon sterlin iken 1914te 77
milyon sterline ykseldi. Britanyal yneticiler, Avrupa genelinde gzlenen silahlanma yarna,
zellikle de byyen Alman donanmas tehdidine yant veriyorlard. 1890larn ortalarnda 90
milyon mark olan Alman donanmas harcamalar, 1914te 400 milyon marka ykseldi. Sava
gemisi 7den 29a kan Alman filosunun gerisinde kalmamak iin Britanya filosu 1899da 29
olan sava gemisi saysn 1914te 49a kard.
Uzun Bunalm, tpk Byk Bunalm gibi artan asker harcamalarla sona erdirildi. Devletin silah
ihaleleri sayesinde Britanyadaki Armstrong-Whitworth gibi irketler dev iletmelere dnt.
irket, tm makine iilerinin %40n altrd Tyneside ehrine hkim oldu. oaltan etkisi
olduka bykt. 1.500 kadar kk firma Armstrong-Whitworthun dorudan taeronluunu
yaparken, binlerce firma da 200.000 kiilik byyen sanayi ehrinin gereksinim duyduu mal ve
hizmetleri temin ediyordu.
Uzun Bunalm, yeni bir emperyalist kapitalizm biimi yaratt bylelikle de I. Dnya Savana
geri saym balatt.
7 Sepoy: ngiliz ordusunda grev yapan Hint asker ev.
8 Gelimede zlme (de-development): Bir ekonominin kendi dinamiklerinden koparlarak baka bir ekonominin talepleri/ihtiyalar
dorultusunda ekillendirilmesi sonucu yapsal deiiklik/reform yapamayacak kadar zayflamas ev.

Modern sanayilemi sava: I. Dnya Sava siperlerinde bomba atar kullanan Fransz askerleri

11

EMPERYALZM VE SAVA
18731918

1800-75 arasnda tccar kapitalizmi sanayi kapitalizmine dnt. Kapitalistlerle ulus devletler
arasndaki rekabet, ekonomileri, toplumsal yaplar, siyasi sistemleri dntren ve giderek
hzlanan bir byme-kreselleme srecine g vermeye balad. Ama hibir ey saat gibi
ilemedi. Kapitalist gelime plansz ve elikiliydi; sistem geniledike periyodik krizlerinin
lei ve etkisi byd. nsan emeinin yaratt bir ey olmasna karn kresel kapitalist piyasa,
kendi bana can olan, grne gre insan kontrol dnda kalan ama tm insan faaliyetlerine
egemen olan canavarca bir mekanizma haline geldi. Sistemin (klasik iktisat teorisinin hayallerinin
aksine) kendi kendini dzenlemekten aciz olduu ve insan eliyle dzenlenmeye yatkn olmad
anlald; rekabeti sermaye birikiminin mant, siyasetilere, bankaclara ve sanayicilere
kendini bir demir yasa olarak dayatt. Dolaysyla, sistemin her byk krizi kendini sermayenin
mant ile insanln ihtiyalar arasnda, grtlak grtlaa rekabet ile alarn doyurulmas
arasnda, emperyalist sava ile uluslararas dayanma arasnda basit bir seime dntrd.
Bu blmde, son derece marazi bir sistemin 1875-1908 arasnda nasl emperyalizme, silah
harcamalarna ve dnya savana yol atn; kitlesel direni hareketlerinin bu dnemde ne
lde sisteme meydan okuyup devrimci bir alternatif sunabildiini analiz edeceiz.

Afrika Kapmas
2 Eyll 1898de 20.000 kiiden oluan Britanya ordusu, Afrikann bamszln koruyan
birka devletinden birinin kalbinde, Hartum yaknndaki Omdurmanda 50.000 kiilik Sudan
ordusuyla kar karya geldi.
Sudan, kavurucu lleri ve hastalklarn kol gezdii yamur ormanlaryla acmasz bir
corafyaya sahipti. Sudanllarn kendi grleri de bu yndeydi: Allah Sudan yaratrken
kahkaha atyormu. Aff olmayan bu topraklarda hayat zordu. Yine de Britanyallar, orada
yaayan insanlarn elinden topraklarn almaya geleceklerdi.
Farkl 100 dil konuan ve belki de bir dzine deiik hayat tarzn takip eden 600 kadar
kabileden oluan Sudan ancak yakn gemite tek bir devlet yaps altnda toplanmt. 19. yzyln
sonuna doru bunun (fevkalade iddet dolu bir yolla) olmasn salayan ey, emperyalizmin
etkisiydi.
Trk ve Msrllarn Sudan fethetme sreci 1820lerde balam ve 60 yl sonra hl devam
ediyordu. gal smrc ve baskcyd. Kylerden vergi toplanmas, (gergedan derisinden
yaplan) krbacn yardmyla gerekletirilen yar asker bir ilemdi. Devlet grevlilerinin

yolsuzluk yapmas sradanlamt; vergilerin zerine bir de rvet ve hediyeler biniyordu.

Topran acmaszlna ve yoksulluuna, yabanc efendilerin zorbal ekleniyordu. Ama bu,
1881-84 arasnda yabanclarn Sudandan kovulup bamsz bir slami devlet kurulmasyla
sonulanacak gl bir direni dalgas dourdu.
Direni slami bir biim ald nk Sudann eitliliinin ve paralanmlnn stesinden
gelebilecek liderlii, direnli eylemcileri, rgtlenmeyi ve ideolojiyi yalnzca din sunuyordu.
Emperyalizme kar mcadele iinde biimlendiinden devlet slami olmasnn yan sra otoriter
ve askerlemiti.
Tesadfen 1882de Msrllar, Britanyann destekledii Kahiredeki kukla rejime kar kendi
devrimlerini yaptlar. Ama bu hareket ezildi ve Britanyallar, Msrn fiil yneticileri olarak
Trklerin yerini ald. Ancak, Britanyann vakit kaybetmeksizin Sudan tekrar fethetme giriimi
baarszlkla sonuland ve yeni slamc devletin 1885ten sonra topraklarn tamamen kontrol
altna almasn salad. Bu tekrarlanan fetih abas aslnda biraz gnlszce yaplmt: Sudan
fakirlemi bir bakir doaya sahipti, kontrol zordu, sahip olmaya deecek bir getirisi yoktu ve
Britanya hkmeti bu uurda savamaya hevesli deildi.
Takip eden on ylda birok ey deiti. 1876ya kadar Avrupallar asndan Afrika bilinmeyen
bir kara kta idi. Nfuz alanlar, pek ou 17. yzyldan kalan ve Avrupa kapitalizminin o
zamanki tccar niteliini yanstan, kyda ya da kyya yakn yerlerde kurulmu ticaret sleriyle
snrlyd byk lde. Afrikann geri kalan, farkl gelime aamalarndaki ynetim birimlerinin
meydana getirdii bir yamal bohayd. Msr, 19. yzyln byk bir ksmnda modernlemeciulusalc rejimler tarafndan ynetilmiti. Kuzey Afrikann geri kalan, Osmanl mparatorluuna
bir ekilde yakndan bal olan geleneksel-slamc hkmdarlarn ynetimi altndayd. Habeistan
(Etiyopya), ok eskiden gelen Hristiyan kltryle denize kys olmayan, dalk bir krallkt. Bat
Afrikal Aantiler ve Gney Afrikal Zulular, asker kabile krallklaryd. Geri kalan Sahraalt
Afrikasnn ou Sudana benziyordu: Kk kk kabile yaplarndan oluan bir mozaik.
Britanyallarn Natal ve Cape kolonisini, Boerlerin (ya da Afrikanerler, yani Hollanda asll
beyaz ifti-yerleimciler) ise i ksmdaki Transvaal ve zgr Orange devletini ynettikleri
Gney Afrika nemli bir istisnayd.
Britanya, Fransa, Portekiz, spanya, Almanya ve talya emperyalizmi, 1876dan sonra bir
kuaklk zaman diliminde Afrikann bu siyasi corafyasn batan aa dntrd. Sanayi
kapitalizminin 19. yzyln ortalarnda Avrupann byk ksmna yaylmas, birincil rnlere, yeni
pazarlara ve fazla sermayenin yatrlabilecei mahrelere olan talebi hzla bytt. 1873 finansal
knts ve onu takip eden kresel durgunluk, Avrupallar arasnda rekabeti iyice
iddetlendirmiti. Bunun sonucunda, Afrika ktasnn tamam 1876-1914 arasnda Avrupal gler
tarafndan smrgelere blnd hem o dnemde hem de gnmzde Afrika Kapmas olarak
bilinen toprak hrszl.
Afrikadan Avrupann byyen sanayilerine ve kentlerine altn, elmas, bakr, kalay, kauuk,
pamuk, palm ya, kakao, ay ve daha bir sr ey gnderiliyordu. Saylar giderek artan beyaz
yerleimcilerin de aralarnda olduu yerel halklar, Avrupann mamul mallarna pazar salyordu.
Demiryollar inaat gibi smrgelere ynelik altyap projeleri, Avrupal sanayicileri ve tahvil
sahiplerini zengin yapyordu.
Bu nedenle ve keza byk gler arasndaki siyasi gerilimin ykselmesinin etkisiyle Afrikann
bllmesi rekabeti ve ihtilafl bir sre oldu. Bu, belirli blgelerin ekonomik deerinden

bamsz bir dinamik douruyordu. Byk gler, rakiplerinden nce davranmak adna her yere
smrgeler kuruyordu. Bunlar, birbirlerinin yaylmasn durduracak engeller olarak ve asker
gc birbirlerinin nfuz alanlarna yanstacak platformlar olarak kullanyorlard. Yine, bir
amalar da bu smrgeleri emperyal at ticaretinde pazarlk kozu olarak kullanmakt.
Marip (Fas, Cezayir ve Tunus) ile Bat Afrikann tamamn kontrol altnda tutan Fransa,
Atlantikten Hint Okyanusuna kadar uzanan bir imparatorluk hayali kuruyordu. Bunun aksine
Britanya, Msr, Dou Afrika ve Gney Afrikadaki mevcut topraklarn birbirine balayacak,
Kahireden Capee, kuzeyden gneye uzanan bir imparatorluktan bahsediyordu. Ama
Tanzanyay ele geiren Almanlar, her ikisinin de yolunu kesmiti.
Afrika halklarna kesilen fatura olduka ard. Byk toplarla, makineli tfeklerle ve
katliamlarla direni hareketleri eziliyordu. Beyazlarn sahip olduu malikneler yaratmak zere
topraa silah zoruyla el konuyordu. Yerli iftiler ve obanlar, mlkszletirme, vergilendirme,
zorba eteler ve dpedz haydutluk bileimiyle cretli emek olmaya zorlanyordu.
Kuzey Nijerya Protektorasnn Britanya Yksek Komiseri Sir Frederick Lugard, 1906 kyl
ayaklanmas karsnda srarla toptan imhay savunuyordu. apa ve nacaklarla silahlanm
2.000 kadar Afrikal kyl, arjrl tfek kullanan askerlerce kurun yamuruna tutularak
ldrld. Tutsaklarn kafalar kesildi ve mzraa geirilerek sergilendi. syan eden kyler yerle
bir edildi. Aynen Lugard gibi Alman komutan General Lothar von Trotha da sorun yaratan
Afrikallarla baa kmann yolunun toptan imha olduunu aka dile getiriyordu. Almanlarn
1904-07 arasnda Namibya lne srd Herero ve Nama halkndan on binlerce kii alk ve
susuzluk yznden hayatn kaybetti. Belika Kongosunda, btn lkenin devasa bir zorunlu
alma kampna evrildii 1885-1908 arasnda sava, alk ve hastalk nedeniyle milyonlarca
kii, muhtemelen nfusun neredeyse yars yok oldu. Kauuk toplama kotalarn dolduramayan
yerli iilerin elleri kesiliyordu.
Britanyay Sudana geri getiren, Afrika Kapmasnn 1885-95 arasnda iddetlenmesi oldu.
Afrikallarn ynettii bamsz bir devlet rnei zaten yeterince rahatsz ediciydi. Fransann,
Britanyann arka bahesine mdahale etme olasl meseleye aciliyet kazandrd.
General Herbert Kitchener, ilerledike ordusunun gereksinimlerini temin edebilecei bir
demiryolu ina ederek iki yl boyunca Nilden aa doru indi. Adamlar modern tfekler,
mitralyzler ve toplarla donanmt. ou Sudanlnn tek silah mzrak ve klt. Omdurman
Muharebesi bir katliamd. Kitchenerin ordusu 429 kayp verirken, Sudanllardan 10.000i
ldrld, 13.000i yaraland ve 5.000i esir alnd. Britanya askerleri, sava alanndaki
yarallar lme terk etti.
Bu arada kk bir Fransz keif kolu, gney Sudanda Nilin yukar ksmlarndaki Faodaya
ulamt. Kitchener nlerini kesmek iin nehrin kaynana doru ilerledi ve Britanya, birliklerin
geri ekilmemesi halinde Fransay sava amakla tehdit etti. Franszlar geri ekildi.
Faoda olay, byk gler arasndaki artan emperyal gerilimin ifadesiydi yalnzca
Afrikada deil, Uzak Dou, Orta Asya, Ortadou, Balkanlar, Orta Avrupa ve Kuzey Denizinde
de. Kapitalizm, maden ocaklar, plantasyonlar ve mitralyzleri kapsayan yamac bir
smrgecilii durmadan beslemesinin tesinde insanl, sanayilemi dnyann ilk modern dnya
savana srklemekteydi.

ine Tecavz Edilmesi

14 Austos 1900de, 19.000 askerden oluan uluslararas igal kuvveti in mparatorluunun

bakenti Pekini ele geirdi. Britanya, Fransa, Almanya, Rusya, talya, Japonya ve ABD birlikleri,
smrgecilik kart ulusal ayaklanmay bastrmak amacyla dzenlenen bu asker harekta katld.
Halk arasnda Boksrler diye bilinen Hakl ve Uyumlu Yumruklar Cemiyeti adl gizli rgtn
yeleri ayaklanmann ban ekiyordu. Ayaklanmaclar, Manu Hanedanndan Dul Cixinin
kuatma altndaki imparatorluk hkmetinin rtl desteini almt. Boksr isyanclar ve
mparatorluk birlikleri, igalcilere kar omuz omuza arptlar.
Boksr Ayaklanmas (1899-1901), inlilerin 19. yzyl smrgeciliine kar ne ilk ne de en
gl bakaldrsyd. 20 ile 30 milyon arasnda insann hayatn kaybettii 1850-64 Taiping
Ayaklanmas, II. Dnya Savana gelinceye kadar tarihin en kanl atmasyd.
Avrupal tccarlar, Marco Polonun 13. yzyldaki seyahatlerinden beridir inin zenginliine
gz dikmilerdi. Ama in muhafazakr ve kendi kendine yeterli bir yerdi. Avrupallarn
sunabilecei hibir eye ihtiyac yoktu. Britanya Dou Hindistan irketi, Hindistann geni
topraklarn kendi talebini yaratan bir metann ekimine ayrarak bu sorunu 19. yzyln banda
zd: Afyon. 1810a gelindiinde irket inlilere ylda 350 ton afyon satyordu. mparatorluk
hkmeti ticareti durdurmaya kalktnda Britanya sava balatt. Dolaysyla, 1839-42 ve 185660 Afyon Savalarnda Britanya mparatorluu uyuturucu tacirleri adna savam oldu.
in tarihi hep dner kap olagelmiti; imparatorluk hanedanlar kimi zaman isyanlar ve
fetihler sonucunda yerlerinden oluyor ama devletle toplumun asli yaplar korunuyordu. Kapnn
son dn, paralanmakta olan Ming Hanedannn Manular tarafndan alaa edildii 1644te
olmutu. Kuzeydoudaki Manuryadan gelen ve kkenleri itibariyle barbar istilaclar olan Manu
imparatorlar, in devletinin egemen mandarin kltrne abucak uyum gsterdiler. yi eitimli,
dolgun maal ve ar muhafazakr brokratlar olan mandarinler, devlet hizmetini kontrollerine
almlard. Yerel toprak aalar ve ehirli tccarlarla ittifak iinde ini ynetiyorlard.
19. yzyln ortasnda gelindiinde, yolsuzluk ve bask yine kriz noktasna trmanmt; kyller
patlamaya hazrdlar. Ancak bu kez Avrupa emperyalizmi dner kapy ilemez duruma
getirecekti.
ki Afyon Sava, d dnyadan kopuk in devletinin asker adan ne kadar geri olduunu
gstermiti. lk savata Britanyallar, Guangzhou, angay ve dier in limanlarn ele geirmek
iin kk bir sava gemisi filosu ile asker ve denizcilerden oluan bir sefer gc kullanmlard.
Yang-e nehri boyunca yukar ilerleyerek Nankingi tehdit etmi, imparatorluk hkmetini bar
istemeye zorlamlard. Nanking Anlamas ile in, Hong Kongu elinden karyor, aralarnda
Guangzhou ile angayn da olduu drt liman Britanya ticaretine ayor ve ykl bir sava
tazminat demeyi kabul ediyordu.
Ama bu yeterli deildi. inlilerin Britanyann taleplerine direnmesi 15 yl sonra ikinci bir
savaa yol at. inlilerin egemenliine tecavz edilmesine bu kez Fransa, Rusya ve ABD de
katld. Sava, Tienindeki Taku kalelerinin ele geirilip 18.000 kiilik Britanya ve Fransa
birliklerinin i ksmlara, Pekine doru ilerlemesiyle sona erdi. mparatorluk bakenti zapt edildi
ve mparatorun yazlk saraylar yamalanp yakld.
Afyon Savalarnn bir sonucu, son derece krl olan uyuturucu ticaretindeki byk artt. 19.
yzyln sonuna gelindiinde inin afyon tketimi 100 kat artm, yetikin erkeklerin drtte biri
baml olmutu. Bir baka sonu, in limanlar ile ticaretinin Avrupallarn kontrolne girmesi
oldu. Ky boyunca bir dizi yabanc evrik blge [enclave] ya da mini smrge (imtiyazlar)

kuruldu. in gmrklerini Avrupal grevliler kontrol ediyor ve Avrupal yerleimciler

yurtdnda geerli olan haklardan (in yargsndan muafiyet) faydalanyordu. Avrupal
misyonerler, din deitirip Hristiyanl benimseyecek insanlar aryorlard.
Afyon Savalar ve yabanclara tannan imtiyazlar, ynetimdeki Manu Hanedannn ve kadim
imparatorluk devletinin rmln gzler nne serdi. Bu ise inin krsal kesimlerinde uzun
sredir mayalanmakta olan kyl isyannn tetiklenmesine yardmc oldu. Hareket, gney inde
kyller, emekiler ve fakirlemi muhalif aydnlar arasnda balad. Lideri, Hong Xiuchuan adl
bir okul retmeni ve Hristiyan mutasavvf idi. Hong, Tanr tarafndan eytanlar yok edip
Byk Barn Cennet Kralln kurmakla grevlendirildiini iddia ediyordu. Topran eit
bllmesi, mallarn ortak mlkiyeti ve toplumsal ayrmlarn ortadan kaldrlmas, Cennet
Krallnn ayrt edici zellikleri olacakt: O ann koullarnda gl bir kitle hareketi douran,
ilham verici bir toplumsal kurtulu mesaj.
Ama 19. yzyl ininde hkm sren ar yoksulluk, ilk yllarn eitliki idealizmini ok
gemeden unutturdu. Ktlk ancak az sayda kiinin rahat yaayabilmesi demekti ve isyann
(Taiping Ayaklanmas) liderleri, kendileriyle birlikte dostlarnn da bu aznln iinde yer almas
iin konumlarn istismar ettiler. Bu bakmdan Taiping Ayaklanmas beklenen sonular dourdu:
nceki kyl isyanlar, en az eski hanedanlklar kadar baskc olan yenilerini ortaya karyordu.
Gerek toplumsal kurtuluun ekonomik n koullar, geleneksel inde mevcut deildi. Bununla
birlikte Taiping hareketi, muazzam bir destek ve ivme kazand. Manu Hanedann, yabanc
emperyalistlerin isyanclara saldrmas kurtard. Yeniden tekiltlandrlarak giderleri inli
tccarlarca karlanan, Avrupa yapm silahlarla donatlan ve Amerikal-Britanyal subaylarca
komuta edilen ordu, isyan bastrd.
Her Daim Muzaffer Ordunun baars, in tarihinde derin bir etki yapt. Taiping
Ayaklanmas, emperyalizmin getirdii tehdide cevaben reform ve modernleme vaat eden, yeniden
diriltilmi bir imparatorluk devletinin mmkn olabileceini gsteriyordu. Yenilgiye uramas bu
yolu tkad. Bunun yerine Manu Hanedan, 1860da ve 1900de olduu gibi kesinkes yenildii ve
bakentinin yabanc igali altnda olduu zamanlarda bile emperyalizmi kendine dayanak yapan
siyasi bir kutsal emanete tutundu. inli halk ynlar karsnda Manularla yabanclarn
birbirinin desteine ihtiyac vard. nk in Afrikaya benzemiyordu: Tecavze urayabilir ama
paralanamazd.
inliler sayca fazla (19. yzyl ortasnda 350 milyon kadar) olmalarnn yan sra dilleri,
kltrleri ve tarihleriyle tek bir halkt. ini fethetmeye ynelik her giriim, igalcinin asker
gcn hzla tketecek, sonunda bozguna mahkm olacakt. 1931-45 Japon igalinin kaderi aynen
byle oldu. Japonlar ky blgelerini tutmay baardlar ama inin devasa i blgelerine asla
hkim olamadlar ve amansz asker mcadele, yz binlerce askerin srekli olarak
konulandrlmasn gerektirdi.
Manu ynetimi ve yabanc imtiyazlar bileimi, 19. yzyl boyunca ve 20. yzyln balarnda
inin bamsz geliimini fiilen bask altnda tuttu. Avrupa, Amerika ve Japonya ilerlerken in
geriye gitti. Bu eliki, 1911-49 arasnda uzun sreli bir dizi devrimci kalkmaya yol at. Siyasi
amazn krlp inin ekonomik potansiyelinin gereklemeye balamas ancak bundan sonra
olabildi.

Emperyalizm Nedir?

1916nn Ocak ve Haziran aylar arasnda Rus Bolevik Partisinin srgndeki lideri Viladimir
lyi Lenin, Emperyalizm: Kapitalizmin En Yksek Aamas balkl popler bir kitapk kaleme
almt. i snfndan eylemciler iin yazlan bu kitapn amac gnmz kapitalizminin ve
1914te balayan emperyalist savan niteliini aklamakt.
Lenin, zgn eyler yazd iddiasnda deildi. Amac, aralarnda Britanyal Liberal John
Hobsonun Emperyalizm (1902), Avusturyal Marksist Rudolf Hilferdingin Finans Kapital
(1910), Polonyal-Alman Marksist Rosa Luxemburgun Sermaye Birikimi (1913) ve Rus
Marksisti Nikolay Buharinin Emperyalizm ve Dnya Ekonomisi gibi kresel sistemin nde gelen
teorisyenlerinin eserlerini zetleyip halka tantmakt.
Bu almalar, Eric Hobsbawmn mparatorluk a (1875-1914) diye tanmlad dnemi
anlama giriimleri idi. Marxn kapitalizm teorisinin radikal bir gncellemesine karlk
geliyorlard. nce Avrupann uursuz askerlemesiyle, ardndan da I. Dnya Savanda bu
srecin tamamna ermesiyle kar karya kalan bu dnrler, sistemin sra d iddetini
aklayacak yeni teoriler gelitirdiler.
Hzl ekonomik byme ve sanayi yatrmlarnn muazzam lei, onlara gre kapitalizmin
niteliini dntrmt. Marxn zamannda sisteme, esasen lke ve smrge pazarlar iinde
rekabete tutumu kk ve orta lekli firmalar egemendi. Ama Marxn Kapitalde gzlemledii
zere sermayenin younlamas ve merkezlemesi eilimi vard.
Sermaye birikimi rekabetidir ve daha byk lek ekonomileri salayabilen byk irketler,
kk rakiplerini kepenk kapatmaya zorlar. Mlkiyet byk irketlerde merkezleirken retim de
byk fabrikalarda younlar. Kriz bu sreleri hzlandrr: Rekabet basksn iddetlendirerek
kk firmalar iflasa srkler ve daha gl olanlarn, czi fiyatlarla varlklar toptan satn alarak
pazar paylarn bytmelerine izin verir. Gelimekte olan sermaye birikimi merkezleri zellikle
avantajldr nk yeni sanayiler kurarken en son teknolojileri kullanabilirler.
Uzun Bunalmn byle bir etkisi olmutu. 19. yzyl sonuna doru kapitalizm, her sektrde
faaliyet gsteren birka dev firmann hkimiyetine girmiti. Ayn zamanda ekonomik g, gemie
uzanan sanayileriyle Britanyadan Almanya ile ABDye kaymt yzyln dnm noktasnda
Britanyann retimini geride brakmlard.
Lenin, be zellik temelinde emperyalizmin zl bir tanmn sunuyordu:
1. retimle sermayenin younlamas yle bir aamaya gelmitir ki artk ekonomik hayatta belirleyici rol oynayan tekeller
yaratmtr.
2. Banka sermayesinin sanayi sermayesiyle birlemesi ve finans kapital temelinde finans oligarisinin yaratlmas.
3. Sermayenin ihrac, metalarn ihracndan farkl olarak istisnai bir nem kazanr.
4. Dnyay aralarnda paylaan uluslararas tekelci kapitalist birliklerin oluumu.
5. Tm dnyann, en byk kapitalist gler arasnda teritoryal olarak bllmesi tamamlanmtr.

Aynen Marxn 19. yzyl ortasnda kapitalizm analizinde yapm olduu gibi Lenin ve
adalar da sistemin en ileri paralarna odaklanarak ana eilimleri tespit etmilerdir.
Analizleri bir btn olarak kresel kapitalizmin izledii yolun haritasn karyordu ama yolu
gsterenler Almanya ile ABD idi.
20. yzyln banda dev irketlerin bykl belirleyiciydi: Ulusal ekonomiyi kontrol edecek
ve devlete hkim olacak kadar byklerdi. Her sektrn nde gelen firmalar karteller ya da
trstler oluturuyor, pazar aralarnda pay ediyor ve rn, fiyatlar, krlar belirliyorlard.
Yalnzca iki firma (AEG ve Siemens), Alman elektrikli rnler sanayisinin neredeyse tamamn

kontrol ediyordu. Her biri firmadan oluan iki grup, kimyasal maddeler sanayisini kontrol
ediyordu. Yaplan bir almada, 1905 itibariyle nde gelen 12.000 Alman firmasnn 385 kartel
iinde rgtlendii tahmin ediliyordu. Karteller, batanbaa ekonomik hayatn temellerinden biri
haline geliyor diyordu Lenin. Rekabet tekele dnyor.
Krediye eriim imkn, byk lekli yatrmn n koulu olduundan finans kapital, birbirini
besleyen bir sre ierisinde tekelci sermayeyle birlikte ykseliyordu. Byk Alman bankalarnda
tutulan toplam mevduatlar, 1907-08 ile 1912-13 arasnda geen be ylda %40 artmt. Finans
kapital, sanayi sermayesi gibi giderek merkezleiyordu. 1913n sonuna gelindiinde Berlinin en
byk dokuz bankas (itirakleriyle birlikte), tm Alman banka sermayesinin %83n kontrol
ediyordu. Bunlarn en by olan Deutsche Bank tek bana %23n kontrolnde tutuyordu.
Sanayi ve bankalar birbirine baml hale gelmiti. yle yazyordu Hilferding: Sanayide
sermayenin daima byyen bir blm, onu kullanmakta olan sanayicilere ait olmaktan kar.
Sanayiciler, bundan yararlanma olanan, kendileriyle balantl olarak sermaye sahiplerini
temsil eden bankalar araclyla elde ederler yalnzca. te yandan bankalar, kaynaklarnn
giderek artan bir ksmn, sanayiye yatrmaya zorlanr. Bylece bankalar, eitli kredi biimleri
(kredi kullandrarak, hisse senetleri ve tahviller satn alarak) marifetiyle sanayinin sahibi ve
dzenleyicisi haline gelmitir. Hilferding u sonuca ulayordu: Finans kapital, bankalarn ekip
evirdii ve sanayicilerin kulland bir sermaye oluyor.
Sanayi kartellerinin ve banka konsorsiyumunun gc, devletin roln dntrd. Bir tek
Britanyada (o da sadece I. Dnya Sava ncesinde) devlet, sermaye birikiminde neredeyse
hibir dorudan rol stlenmemitir. Bunun aksine Almanyada, sermayelendirmesi
[kapitalizasyon] asndan zel Deutsche Bank ile boy lebilecek yegne kurum, kamuya ait
Prusya Devlet Demiryollar daresi idi.
Demiryolu yatrmlar (ki stratejik bir zorunluluktu) ile silahlanma harcamalar bir arada
dnldnde devlet, ar sanayi retiminin en byk mterisiydi. Almanyada ordu ve
donanma iin yaplan devlet harcamalar 1870-1914 arasnda 10 kat artt. Essendeki Krupp
fabrikalarnn I. Dnya Savandan nceki 40 ylda 4 kat bymesinin neredeyse tek sebebi
devletin silah ihaleleriydi. Devlet, dorudan yatrmlar ile devlet ihalelerinin yan sra ithal
rnlere gmrk tarifeleri uygulayarak yabanc rekabetten koruma da salyordu 1879da
komuyu zarara sokma politikasn balatan Almanyay, Britanya dndaki tm byk gler
takip edecekti.
20. yzyln balarnda dnya kapitalizminin geliimi son derece elikili bir hale brnd. Bir
yandan kreselleme vard: Hzl ekonomik byme, dev firmalarn hkimiyeti, dur durak
bilmeyen yeni pazar aray ve aralksz genileyen uluslararas ticaret. te yandan, sanayi
kartelleri, banka konsorsiyumlar ve asker devletler, kart ulusal-kapitalist bloklar iinde
kaynatndan ekonomik milliyetilik vard.
Bu bloklardan en dinamii olan Almanya, elikiyi en keskin biimde yaayan lke oldu. Yeni
pazarlar arayan Alman sermaye ktlesi genilemeye devam ettike, mevcut lke topraklarnn
snrlarn zorlamaya balad. Ama engellere toslad: Korumac gmrk tarifeleri, kapatlm
smrge pazarlar ve yabanc kapitalistlerin rekabeti. te I. Dnya Savann en nemli kkeni
burada yatyordu. Finans kapitalizmi (dev tekellerin bymesi; sanayi, banka ve devlet
sermayesinin kaynamas), birbiriyle ekien milliyetiliklerden oluan tehlikeli bir dnya
yaratmt.

Rekabet nihayetinde en yksek aamasna ulatnda, diye aklyordu Buharin, devletkapitalist trstler arasndaki rekabet halini aldnda, o zaman devlet gcnn kullanlmas ve
bununla balantl imknlar, ok byk bir rol oynamaya balar Dnya mcadele sahasnda
durum gerginletike (ve amz nitelendiren, ulusal finans kapital gruplar arasndaki
muazzam rekabet younluudur), devlet gcnn zrhl yumruuna [asker g] daha sklkla
bavurulacaktr.

1905 Devrimi: Rusyann Byk Genel Provas

9 Ocak 1905 tarihinde Rus arnn St. Petersburgdaki Klk Saray nnde 200.000 kadar
kiinin katld dev bir gsteri dzenlendi. Bir rahibin liderlik ettii gsteriye bayramlk
elbiselerini giyerek aileleriyle beraber gelen iiler, ilahiler sylyor ve arn posterlerini
tayorlard. Skntlarnn halli iin Kk Baba dedikleri arlarna ricada bulunmaya
gelmilerdi.
Sarayn nnde, yaan karn altnda kasvetli bir kalabalk toplanmt. Birdenbire Kazaklar,
erkek, kadn, ocuk demeden insanlara atlaryla saldrdlar. Ardndan, dehete kaplm insanlar
civardaki sokaklara doru kaarken Muhafzlarn yaylm ateiyle karlatlar. Muhtemelen binden
fazla kii hayatn kaybetti: Kanl Pazar. Ertesi gn, katliam protesto etmek amacyla St.
Petersburglu 125.000 ii greve kt. 1905 Rus Devrimi balamt.
O andan itibaren bir gelgit halinde muazzam bir kitlesel grevler ve gsteriler, kyl
ayaklanmalar ve asker isyanlar hareketi balad. arlk devletinin, Korenin ve Manuryann
denetimini ele geirmek iin Japonya ile emperyalist bir savaa tututuu Uzak Douda yaanan
feci bozgunlarn ardndan o yln sonbahar aylarnda devrim doruk noktasna ulat. Ekim
ortasndan Aralk bana kadar geen 50 gnlk dnemde bakenti, yaklak 200.000 iiyi temsil
eden demokratik bir kitle meclisi olan St. Petersburg i Delegeleri Sovyeti idare etti. St.
Petersburgda nce Ekim, sonra Kasm aynda dzenlenen kitlesel grevler ve Aralk banda
Moskovada patlak veren silahl ayaklanma, polis devletine ar darbe vurmutu.
Ama hareket atlm yapamad ve mecali kalmayan iiler geri ekildi. Rejimin kar saldrs
balad: Gizli polisin hazrlad ve Kara-Yzler diye bilinen devlet destekli paramiliter glerin
gerekletirdii, Yahudileri hedef alan planl katliamlarda 3.500 kii ldrld; St. Petersburg
Sovyeti kapatld ve liderleri tutukland; Moskovada ii snfnn yaad kenar mahalleler top
ateine tutuldu ve tutuklular acmaszca vurularak katledildi.
Saylar olduka azalan ve saa sola dalm halde srgnde yaayan devrimciler, kk
gruplar ierisinde neyin yanl gittii tartmaya baladlar. Meseleyi (Rusyadaki devrimci
alkantnn i dinamiini) en iyi kavrayan, onun devrimci ruhunu tekilerden ok daha fazla
zmseyen birisiydi: 25 yandaki Yahudi aydn Leon Troki, ksa mrl St. Petersburg
Sovyetinin fiil lideri.
Trokinin srekli devrim teorisi (1917 olaylar doru olduunu gsterecekti), Rus tarihinin
yz yllk muammasn zd: Zafer kazanmak iin devrim hangi biimi almaldr?
19. yzyl boyunca Rusyann radikal aydnlar, Ortaadan kalma bir otokrasinin diktatrl
olan arlkla neredeyse tek balarna mcadele ettiler, iinde bulunduklar zor durumu bitip
tkenmeksizin tarttlar ve kitlelere ulamann bir yolunu aradlar ama bunu bir trl
baaramadlar. Aydnlar kendilerini Halkn Sesi olarak grdler ne var ki sesleri nereden
geldii bilinmeyen bir yank olarak kald.

ou devrimcinin (Narodnikler) kafasnda, ar, toprak aalarn, rahipleri devirecek bir kyl
devrimi ve kyleri, zgr iftlikleri, yerel retimi temel alan bir devrim sonras topyas vard.
Baz Narodnikler, krsal blgeleri gezip kylerde devrim propagandas yapmak iin halka
gittiler. Bazlar, tannm kiilere suikastlar dzenlenmesi gibi terrist eylemlerle devrimin
kvlcmn atelemeyi umut ederek eylemli propaganday benimsediler. Ksacas Narodnikler,
arl, halka seslenerek ve bombayla alaa etmeye altlar. Elde ettikleri tek sonu, polis
devletinin kendilerini yok etmesi oldu. Canlandrmak istedikleri kyl ynlar, siyasi uykusuna
devam etti.
Tarmn rutin ileri ve toplumsal yaltlmlk koullar, kyl hayatn ekillendiriyordu.
Kylnn hayali, borlarndan kurtularak topran ilemekle ve hali vakti yerinde bamsz bir
kyl olmakla snrlyd. Rus kylleri, Marxn bir keresinde Fransz kylleri iin syledii gibi
bir patates uval idi: Per se9 kolektif olmayp, gncel durumun gerei ya da kk mlk sahibi
olma umuduyla bir snf olarak bir araya gelmi bireyler kitlesi.
Kyl isyan, baarl bir devrimin gerekli kouluydu. Bu koul salanmad takdirde, arlkl
olarak zorunlu askerlik grevini yapan kyllerden oluan ordu, ara bal kalacak ve
devrimcileri hi ekinmeden vurup ldrecekti. Ama bu yeterli koul deildi nk dank kk
mlk sahipleri karmndan baka bir ey olmayan kyller, kendi devrimci partilerini ve
liderlerini yaratamazlard. Dardan (ehirlerden) birilerinin onlara liderlik etmesi gerekliydi.
Ama liderlii ehrin hangi snf stlenecekti? Aydnlarn toplumsal arl yoktu. Ya burjuvazi
ya da proletarya olmalyd.
Neredeyse tm Sosyal Demokratlar (o dnemde Rusyada sosyalistler byle biliniyordu), geri
kalml nedeniyle Rusyada ancak bir burjuva devriminin mmkn olduuna inanyordu. Mevcut
kylerin basite tarm komnlerine dntrlebileceini savunan Narodnik dnceyi topyac
bir hayal olarak gryorlard. Menevikler (Rus Sosyal Demokratlar 1903 Londra konferansnda
blndnde aznl oluturanlar), mcadeleye liberal burjuvazinin nayak olacan, bu
nedenle Sosyal Demokratlarn grevinin onlar desteklemek olduunu, snf ittifakn
paralayabilecek arlklardan ve ar uca savrulmalardan kanmak gerektiini dile
getiriyorlard. Bolevikler (ounluk), Rus burjuvazisinin ok kk ve gsz olduunu,
arla ve yabanc sermayeye fazlasyla baml olduunu, devrimci kalkma olasl karsnda
(byk mlk sahipleri snf olarak) dehete dtkleri iin gerekli liderlii stlenemeyeceklerini
srarla belirtiyorlard. Sonuta devrime, ksa vadeli sonularyla ister istemez burjuva damgas
tayacak olsa da, kyllerle ittifak iindeki proletarya nderlik etmeliydi.
Boleviklerin lideri Lenin, burjuvazinin ekingenlii konusunda hakl kt. 1905te ilk tfek
patladnda liberaller koarak snacak bir delik aryorlard. iler, tek balarna savamaya
terk edildiler.
Ama Troki 1905 olaylarn daha derinlemesine kavramt: Devrime nderlik edebilecek gce
yalnzca proletarya sahipti; ancak ehirlerde yaplacak kitlesel grevler ve isyanla sonulanacak
gsteriler, kyl isyann ateleyebilirdi; ordu ancak bundan sonra emirlere kar gelebilir ve
devlet dalabilirdi. Ama o zaman, demokrasinin zaferini tamamna erdirmek ve pekitirmek
(devrimi ezmek amacyla yeniden toparlanan gerici kuvvetleri engellemek) iin proletaryann bir
ii devleti kurmas gerekecekti. Byle bir devlet, snf tabanl olmas nedeniyle proletaryann
karlarnn bir organndan baka bir ey olamazd iilerin fabrikalarn denetimini almasn,
kyllerin topraklara el koymasn ve zenginlerin mlkszletirilmesini destekleyen bir organ.

Trokiye gre bundan daha azn istemek, zaferi tehlikeye atacak, mlk ve gc snf
dmanlarnn elinde brakacak, devrimin dayand iilerle kyllerin evkini kracakt.
Dolaysyla, Leninin burjuva devrimini gerekletirecek proletarya ile kylln
demokratik diktatrl formlletirmesinin karsna Troki proletarya diktatrl ile
srekli devrimi koyuyordu burada, Rusyann demokratiklemesi, dnya sosyalist devrimi
mcadelesinin nn aacakt.
Trokininki sra d bir grt. Rusya, Avrupann byk devletleri arasnda en geri olanyd.
Az sayda ehir vard ve Rusyann usuz bucaksz topraklarnda iletiim yetersizdi. 150
milyonluk nfusun ou kylyd; bunlarn ou da topraklarn verimsizlii, sert iklim koullar
ve ilkel teknikler yznden fakirlik iinde yayordu. cretli emekilerle aileleri yaklak 25
milyon kadard ama bunlarn ou kylerde oturuyordu. Gerek ehirli proletarya, fabrikalarda ve
maden ocaklarnda alan yaklak 3,5 milyonluk bir kesimdi. Bunlardan yalnzca 2 milyon
kadar, devlet denetimini gerektirecek lde byk fabrikalarda alyordu.
Ama bu kk proletarya olduka younlam, arlk ekonomisinin ve siyasi gcnn kalbinde
stratejik konuma sahip olmutu. Hzl, devlet destekli sanayileme, bir kuaklk bir zaman
diliminde bu snf yaratmt. Demiryolu, havan topu ve mitralyz anda eer Rusya byk bir
g olarak kalmak istiyorsa bunlar retecek kmr madenlerine, elik ve makine fabrikalarna
sahip olmalyd. Bu jeopolitik zorunluluk, modern bir sanayi yaratmak zere devleti harekete
gemeye zorlad.
Yksek vergilerle ve d kredilerle karlanp yksek gmrk vergileriyle korunan devlet
yatrmlar, yllk %8 gibi rekor dzeyde bir byme oran getirdi. Yeni sanayiler, benzerleri
arasnda en ileri olanlaryd. 1.000den fazla ii altran dev irketler ABDde toplam iilerin
yalnzca %18ini olutururken, Rusyada bu oran %41i ayordu. stelik Rus proletaryasnn te
ikisi yalnzca blgede younlamt: St. Petersburg, Moskova ve Ukrayna.
arlk kendi mezar kazclarn yaratmt. 1905te iiler canavar topraa gmememilerdi;
ama 1917 farkl olacakt.

Osmanl mparatorluu ve 1908 Jn Trk Devrimi

Devrimler bulacdr. Bir istisna olmayan 1905 Rusya Devrimi de bata ran (1906), Trkiye
(1908), Meksika (1910) ve in (1911) olmak zere bir devrim dalgas fitilini ateledi.
Trkiyedeki devrim, takip eden 20 yllk zaman diliminde Ortadouyu dntrecek bir sreci
balatt.
1908de Trkiye, Suriye, Irak ve bat Arabistan yneten Osmanl mparatorluunun blgede
hkimiyeti vard. Trke konuan bir sava beyinin 14. yzylda Anadoluda (Trkiye) kurduu
Osmanl mparatorluu, emperyal fetihlerle geen iki yzyllk dnemde glenerek 16. yzyln
ilk yarsnda en gsterili gnlerini yaad. Bizansn bakenti Konstantinopolisi [stanbul]
1453te ele geiren Osmanl ordular, ardndan Balkanlara ve Orta Avrupaya aknlar
dzenleyerek Viyana kaplarna dayand. Douda Hazar Denizine ve Basra Krfezine; bir
Osmanl gl haline gelen Kzl Denizin her iki tarafndan aa doru; Msr, Libya, Tunus ve
Cezayirin Osmanl vilayetleri olmasyla birlikte Kuzey Afrikann neredeyse tamamna yayld.
mparatorluu, mutlakiyeti bir sultan ve ona elik eden asker ve devlet grevlileri aygt
ynetiyordu. Modern top ve misket tfekleriyle tehiz edilmi ordusu, cretli profesyonel
askerlerin yan sra, ellerinde tuttuklar araziler karlnda askerlik hizmeti yapan toprak

sahiplerinden meydana geliyordu.

Osmanl sivil toplumu (krsal kesimde toprak aalar ile kyller, ehirlerde tccarlar ve
zanaatkrlar), idari maksatlarla muhafazakr cemaat liderlerinin kontrol altndaki eitli etnikdin milletlere blnmt. Osmanl devletinin lke iindeki balca megalesi, i dzeni
muhafaza etmek ve vergileri toplamakt. Sivil toplum, imparatorluk devletinin yararna vard.
ktisat siyasetin hizmetindeydi. Geleneksel iktidar ve ayrcalklar korumaya kararl askerbrokratik, feodal ve airet sekinleri, ekonomik ve toplumsal kuvvetlerin serbeste gelimesini
engelliyordu. Bundan trdr ki 18. yzyl boyunca jeopolitik g, duraan Osmanl
mparatorluundan daha dinamik Avrupal rakiplerine kaymtr.
Merkez iktidar gerilerken, imparatorlua ikin zaaflar (hem corafi hem de ulusal tutarllktan
mahrum olmas) aa kt. 18. yzyln balarnda Msr, yerel satraplarn ynetiminde fiilen
bamsz hale geldi ve Yunanistan, silahl ayaklanma sonucunda zgrln kazand. Osmanl
mparatorluu Avrupann Hasta Adam oldu. isyanlar ve yabanc glerin saldrlar
yznden paralanma tehlikesinin bymesine ramen Osmanl ynetici snf reforma ve
modernlemeye direndi. Pe pee tertiplenen yukardan burjuva devrimi giriimleri hsranla
sonuland.
Osmanllar 19. yzyl boyunca ayakta tutan, byk gler arasndaki ekimeler ve yabanc
kredilerle yatrmlarn gelii oldu. Britanya ile Fransa, Ruslarn gneye doru yaylmasn
engellemek iin Krm Savanda (1853-56) Trkleri desteklediler. Ardndan Britanyal ve
Fransz bankaclar, demiryollar ve silahlanma harcamalarn karlamak zere krediler atlar.
19. yzyl sonu modernlemesi bylece Osmanl mparatorluunu baml bir yar smrgeye
dntrd. Sultan II. Abdlhamit rejimi (1876-1909), devlet gelirlerinin %60n orduya ve
idareye, %30unu ise yabanc bankaclara yaplan faiz demelerine harcad.
1905-07de, dou Trkiyenin Ermeni tebaas, Rus rneinden esinlenerek yeni vergilere ve
zorunlu askerlie kar ayakland. syan bastramayan Osmanl rejimi, vergileri geri alarak af ilan
etti. Ama bundan nce isyan imparatorluun dier yerlerine srad.
Balkanlarda grev yapan dk rtbeli subaylar arasnda ttihat ve Terakki Frkas (TF) adl
muhalif bir gizli rgt kuruldu. Jn Trk hareketinin kalbi, Osmanl idaresindeki Selanik (bugn
Yunanistann Thessaloniki) ehriydi. TF, Abdlhamit rejiminin gszlne ve yozlamasna
fkeyle bakan, orta snftan milliyetileri bir araya getiren bir partiydi. Liberal anayasay ve
byk g statsne ulamak iin gereken reformlarla modernlemeyi savunuyordu.
3 Temmuz 1908de bana buyruk bir binba, devrimci bir manifesto yaynlayarak tek tarafl
bir giriimde bulundu. 23 Temmuzda TF lideri Enver Paa, Aralk 1876da ilan edilip sadece 3
ay sonra iptal edilen Osmanl anayasasnn yeniden yrrle koyulduunu ilan etti. syan ok ksa
srede Balkanlardaki Osmanl ordularna yayld. Enverin bu beyanatndan bir gn sonra Sultan
Abdlhamit meclis seimleri yaplacan duyurdu. Ordusu isyan eden diktatr teslim olmutu.
Bu bir asker darbe mi, yoksa bir halk devrimi miydi? Devrimin ban ordu subaylar
ekiyordu. Rejim ordusunun asker disiplini, bu kez tersinden ilemiti: Erler ayaklanmam ama
subaylarnn hkmete kar harekete geme emrine riayet etmilerdi. Ama denmeyen maalar ve
her yere yaylm yolsuzluklar yznden erler arasnda zaten derin bir honutsuzluk vard. Grev
dalgasnn fitilini ateleyerek (Austos-Aralk 1908 arasnda 111 grev), ortalama cretin %15
artmasyla sonulanan devrim, vergilere ve askere alnmaya kar bir kyl devrimi olarak
balad krsal kesimde de devam etti. Ermeniler balatt ama ok gemeden Trkler ile Araplar

da katld.
Yani bu, orta snftan subaylarn nclk ettii bir halk devrimiydi. Jn Trk Devrimi neden
byle ayrks bir biim almt?
Sanayi azgelimiti ve yabanc sermayeye bamlyd. Bu nedenle, hem burjuvazi hem de
proletarya fazlasyla zayft. Byk ehirleri darda tutarsak Osmanl toplumu corafi olarak
dank, toplumsal bakmdan paralanm ve kltrel olarak eitlilik gsteren bir yapya sahipti.
Merkezinde subaylarn yer ald devlet hizmetlisi orta snf, devrime nclk edebilecek uyuma,
rgtlenmeye ve anlaya sahip yegne toplumsal gruptu. Osmanl mparatorluu asker bir devlet
olduundan Osmanl Devrimi askerin liderliinde gerekleti. Gerileme srecinde olan ve
modernliin kuvvetlerinin tehdidiyle kar karya kalan geleneksel bir imparatorluk, bylelikle
ayrks bir burjuva devrimi biimi ald: Fransz (aadan) ile Prusya (yukardan) biimlerinin bir
karm.
Diktatrlk kt ama diktatr grevinde kald. TF devrimin ban ekmiti ama devlet
iktidarndan dlanmt. Temmuz 1908 ile Austos 1909 arasnda Osmanl mparatorluu, saray
ile klann siyasi otoriteyi ele geirme kavgasna tututuu, istikrarsz bir ikili iktidarla ynetildi.
1909 Nisan ortalarnda kriz patlak verdi. Sultann rtl desteini alan slamc
muhafazakrlar, stanbuldaki yeni reform hkmetine kar kitlesel gsteriler dzenlendiler ve
rejime sadk paramiliter gler, Adana vilayetinde 17.000 Ermeniyi katlettiler. TF, aslnda bir
kar-devrim giriimi olan bu gsterileri ezmek zere harekete geti. 22 Nisanda, Balkanlardan
gelen birlikler stanbula girerek anayasann yeniden geerli olduunu ilan ettiler. Bir hafta sonra
Yldz Sarayn igal ederek Abdlhamiti tahttan inmeye zorladlar.
Bu ikinci devrim, devlet iktidarn gerekte TF liderlerinin eline verdi. Ama yeni rejim,
Osmanl mparatorluunun birikmi elikilerine zm bulamad. 1909-14 yllar, srekli siyasi
krizlerin yaand bir dnem oldu.
Devrim, etkili kuvvetleri serbest brakt. Eer TF modern bir kapitalist ulus devlet ina
edecektiyse, proleter ve kyl bakaldrs frenlenmeliydi. Keza, imparatorluun tebaa halklarnn
(Srplar, Yunanllar, Bulgarlar, Ermeniler, Araplar) ulusal zlemleri de bastrlmalyd.
Devrimi sava dntrecekti. Trkiyenin 1911-23 arasn srekli savalarla geirmesi, eski
imparatorluun yklp yeni Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla sonuland. Osmanllar
1912de Libyann ve 1913te Makedonyann kontroln kaybettiler. Savalarla bouan TF
liderleri giderek otoriter bir tavr taknrken, demiryollar ina edip silahl kuvvetleri modernize
etmek iin d kredilere ve yabanclarn uzmanlna fazlasyla baml hale geldiler. Ocak
1913te anayasal hkmeti deviren asker darbeden sonra TFnin en nemli liderinin
diktatrl balad. Alman sermayesine ve asker danmanlarna bamlln artmas, 1914n
Austos ay balarnda Berlin ile gizli asker ittifaka girilmesine yol at.
TF liderleri artk pan-Trkist milliyetilii savunduklarn beyan ediyorlard. Bu, hem
imparatorluk iindeki tebaa halklara (ki bunlarn yaklak yars Trk deildi) hem de ok sayda
Trkn arlk ynetimi altnda yaad Orta Asyada Rusyann karlarna kar bir tehditti.
Ulusal aznlklar zerindeki basknn iddetlenmesi, Kafkaslarda sava rtkanlyla ve
Osmanl mparatorluunun, Alman emperyalizminin ileri karakoluna dnmesiyle balantl
oldu.
1908-09 Jn Trk Devrimi, burjuva-milliyeti amalar olan bir orta snfn liderliinde
gerekleti. i, kyl, asker ve ulusal aznlklarn halk devrimi bastrld. Bunun karlnda

eski Osmanl mparatorluunun halklar feci bir bedel deyecekti nk liderleri, modern
sanayilemi dnya savann cehennem ateine srkleyecekti onlar.

1914: Barbarla Gei

Srp milliyetisi bir renci olan Gavrilo Princip, 28 Haziran 1914te Avusturya-Macaristan
tahtnn varisi Aridk Franz Ferdinand, Bosnann Saraybosna ehrine yapt bir ziyaret
srasnda suikast dzenleyerek ldrd. Be hafta sonra Avusturya, Rusya, Almanya, Fransa ve
Britanya savaa tutumutu. Drt yl sren sanayilemi bir kym srasnda 10 milyon kii hayatn
kaybedecekti. Ne olmutu?
Byk olaylarn ok sayda nedeni vardr. Daha dorusu, ilk elde gze arpan olaylar, Matruka
bebekleri gibi i ie bir dizi elikiyi tetikler asker olan diplomatik olan, diplomatik olan
jeopolitik olan, jeopolitik olan da ekonomik olan sarmalayp kuatr. Bu nedenledir ki tarihi
A.J.P. Taylor, Temmuz-Austos 1914te patlak veren dnya savann tren sefer tarifelerinden
ktn iddia edebilmitir. Byle derken savaan glerin, savan hzl ve ksa olacana
inandklar, yle ki ordularn seferber edilip demiryollar ile sevk edilme hznn sonucu
belirleyecei gereini ifade ediyordu; dolaysyla, bir lke harekete getii zaman dierleri de
aynsn yapmak zorundayd.
Ama bu, krizin iinde ortaya kt en dolaysz (ve en nemsiz) gerekeydi. Bir gerekeye
saplanp kalmak, karmak olaylarla ilgilenirken anayolcu tarihilerin sklkla yaptklar yanltr.
Tren sefer tarifeleri hakkndaki alayl ifade, kk eylerin byk savalar tetikleyebilecei
gereini yanstr. Ama byk savalarn her zaman byk nedenleri vardr. Tesadfi tarih
teorisi pek aklayc deildir. I. Dnya Sava, on yllardr mayalanan bir emperyalist savatr.
Gelin altta yatan nedenlerine bakalm.
Avrupada gerilim yksek olmasna karn Saraybosna suikast ilk anda genel bir telaa neden
olmad: Avusturya-Macaristann kendi i meselesi olarak grld. Avusturya-Macaristan,
Avrupann kalbinde yer alan ve Almanca konuan Habsburglarn ynettii, khne bir hanedanlk
imparatorluuydu. 39 milyonluk nfusunun 12 milyonu Avusturyal, 10 milyonu Macar, 6,6
milyonu ek, 5 milyonu Polonyal, 4 milyonu Ukraynal, 3,2 milyonu Hrvat, 2,9 milyonu
Romanyal, 2 milyonu Slovak, 2 milyonu Srp, 1,3 milyonu Sloven ve 700.000i talyan idi.
Avusturyal ve Macar ynetici snflar imparatorluu beraber ynetiyorlard. htiyar Habsburg
otokrat Franz Josef hem Avusturya mparatoru hem de Macaristan Kral idi.
Byyen ii snfnn militanl ve milliyeti propagandann tebaa halklar arasnda
glenmesi, Habsburg rejimini tehdit ediyordu. Rejimin tepkisi, sorunlu bir bask ve reform
karm oldu. 1914te anayasal hkmet kt ve ancak saldrgan bir politika bu devleti
ykmdan kurtarabilir, diyen general Conrad von Htzendorf gibi ahinler kontrol ele geirdi.
Muhalefetin gz korkutuldu ve kararl asker eylemlerle devlet otoritesi yeniden saland.
Avusturya ynetimi altnda yaayan Srplar iin bir direni feneri ilevi gren, bamsz Balkan
devleti Srbistan hedef olarak seildi. Htzendorf, 1906-14 arasnda devletin en yetkili
konseylerinde tam 25 kez Srbistana (bu zehirli ylana) sava almasn istedi. Saraybosna
suikast, Habsburg ahinlerine esiz bir frsat sunmutu.
23 Temmuzda Avusturya hkmeti, Srbistana ltimatom vererek Srplar Franz Ferdinand
suikastnda su orta olmakla sulad ve soruturmada tam bir ibirlii yapmamalar,
topraklarnda Avusturya aleyhtar tahrikleri engellememeleri halinde sava amakla tehdit etti.

Srplarn yantndan memnun olmayan Avusturyallar, 28 Temmuzda sava hazrlklarna balama

emri verip (Tuna nehrinin kar kysndaki) Belgrada ate atlar. Bunlar, I. Dnya Savann ilk
kurunlar idi.
Srbistan, Rusyann mttefikiydi. Avusturyallar ve Ruslar, Balkanlarda jeopolitik rakiplerdi.
Rusya ayn zamanda devrimin eiindeydi. St. Petersburgun Viborg mahallesinde barikatlar
kurulmu, iiler arn birlikleriyle iddetli bir atmaya tutumutu.
ar, 30 Temmuzda orduya seferberlik emri verdi. Viyanada olduu gibi St. Petersburgda da
ahinler egemendi. Sertlik yanls bakanlarla generaller, Rusyann Balkanlardaki karlarn
korumak iin savan kanlmaz olduunu; savan milliyetilik ateini glendirerek lkedeki
devrimci ruh halini dalayacan sylyorlard.
Ama Rusyann seferberlik ilan etmesi, Almanya asndan lmcl bir tehdit demekti. Ulusal
birlik ve hzl sanayileme, Almanyay Avrupann en byk gc yapmt. Gergin rakipler bir
araya gelerek dman bir ittifak kurdular: Rusya, Fransa ve Britanyadan oluan tilaf Devletleri
[l Antant]. Sadece bir tane gl mttefiki (Avusturya-Macaristan) olan Almanya, kendinden
stn kuvvetlerle iki cephede savaa tutumak gibi korkutucu bir olaslkla kar karyayd.
Almanyann sava plan, bu tehlikeli durum hesaba katlarak zenle hazrlanmt. Hazrlayan
genelkurmay bakannn adyla anlan Schlieffen Plan, batda Fransay yere serecek 6 haftalk bir
yldrm savann ardndan Alman kuvvetlerinin byk ksmnn Rus silindiri ile karlamak
zere douya kaydrlmasn ngryordu. Her ey zamanlamaya balyd. Ruslar 30 Temmuzda
seferberlik emri verdiklerinde, Schlieffen Plannn saati ilemeye balamt. Bunun sonucunda
Alman hkmeti, 1 Austosta Rusyaya ve 3 Austosta Fransaya sava ilan etti.
Britanyallar ksa bir tereddt geirdiler. Almanyann Avrupaya hkim olup Britanya
mparatorluunun gvenliini dorudan tehdit etmesinden ekiniyorlard. Kriz imdi onun asli
yapsn ortaya karmt: Almanya ile Britanya arasndaki emperyalist rekabet.
19. yzyln ortasnda Britanya, dnyann ilk atlyesi; dnya genelinde pamuun %50sini,
kmrn %60n ve eliin %70ini reten yegne snai sper gt. 1914e gelindiinde
Britanyann bu sanayilerdeki pay pamukta %20ye, kmrde %20ye ve elikte sadece %10a
dmt. Hem Almanya hem de ABD, snai gler olarak Britanyay geride brakmt. Britanya
halen en byk imparatorluktu. Britanyann dnyadaki kara paralarnn bete birini ve dnya
nfusunun drtte birini ynettii 20. yzyln balarnda zirve noktasna ulamt. Ama kresel
hegemonyasn srdrmek iin gereken sanayi gc zayflyordu.
Ayn zamanda emperyalist gerilim iddetleniyordu. Her sektrde saylar bir elin parmaklarn
gemeyen dev tekelci firmalarn ulusal ekonomiler zerindeki hkimiyeti artyordu. Bu firmalarn
durmak bilmeksizin hammaddeler ve yeni pazarlar aray iinde olmas, onlar kresel lekte
yabanc rakiplerle atmaya srklyordu. Ulus devletler arasndaki geleneksel jeopolitik
atma bylelikle sermaye bloklar arasndaki ekonomik rekabetle i ie geiyordu. Byk
gler, emperyalist ekimenin tetikledii bir silahlanma yarna girmiti.
Bu nedenle, savan arifesindeyken Avrupa, daha nce grlmemi byklkte ordulara sahip
bir ktayd. Gda, giyecek, silah, ekipman ve sava malzemeleri retiminin sanayilemesi,
Avrupann sahada aktif ordularnda 6 milyon kadar erkein derhal savamaya balayabilecei
anlamna geliyordu ayrca arkalarnda 13 milyona yakn yedek kuvvet vard.
1906-12 arasnda Almanlar Weltpolitik (dnya politikas) takip etmilerdi. Bu, ykselen Alman
emperyalizminin, Britanya ile Fransann mevcut imparatorluklar karsnda ben de varm

demesiydi. Britanya donanmas ile silahlanma yarna girilmesi bunun en ak ifadesiydi. Alman
Weltpolitiki, Britanya devlet idaresi sanatnn iki ilkesini ihlal ediyordu: Kta Avrupasnda g
dengesini koruma gereksinimi; Man Denizi limanlarnn dman bir kuvvetin eline gemesini
nleme ihtiyac. Her iki ilke de Britanyann ada olmasndan, ticari menfaatlerinden ve
denizlerdeki geleneksel stnlnden kaynaklanyordu.
Britanyay ve lkenin gemi tamacl rotalarn, byk bir donanma koruyordu. Blnm
haldeki Avrupa, Britanya ynetici snfnn hem imparatorluunu smrme hem de denizar
ticaretten kr elde etme konularnda rahata hareket etmesine izin veriyordu. Tek (zellikle de
Man Denizi limanlarn kontrolne alacak) bir gcn hegemonyas altnda birleecek bir Avrupa,
tehdit demekti. Donanmalar arasndaki silahlanma yar, ite bu noktada anlam kazanyordu.
Britanya, Almanya karsndaki stnln srdrmek iin 1899da 29 olan sava gemisi saysn
1914te 49a kard. Ayrca, muhteem yalnzlk politikasndan vazgeerek Fransa ve Rusya ile
ittifak yapt.
Bu, Almanyaya srdremeyecei bir asker yk getirdi. Britanya, filosunu glendirirken
Fransz ve Rus ordular da byyordu. Almanya, her iki tarafnda dmanlar olan bir kta
gcyd. Bu nedenle, donanmalar aras silahlanma yarn terk ederek kara ordusunu bytmeye
odaklanmak zorunda kald. Ayn anda hem Avrupada kendini savunup hem de denizlerde
Britanyaya kafa tutamazd.
1912 sonlarnda Alman liderler, Avrupada silahlanma yarn kaybetmekte olduklarna ve
kuvvetler dengesinin aleyhlerine deitiine kanaat getirmilerdi. Olabildiince ksa srede
balatlacak bir nleyici sava desteklemeye baladlar. Alman ordusunun lideri Helmuth von
Moltke, bir uluslar savann kanlmaz olduunu sylyordu.
Yani, I. Dnya Savann nedeni, kart ulus devlet ittifaklar arasndaki asker rekabetti. Bu
ulus devletler, rakip emperyalist sermaye bloklarnn menfaatlerini temsil ediyordu.
Sermayenin younlamas ve merkezlemesi (1870lerin ortalarndan itibaren baya hzlanan
uzun vadeli bir sre), kresel rakip irketlerden oluan bir dnya yaratmt. Sanayilemenin
yaylmas da yeni (ve nemli) kapitalist sanayi merkezleri dourmutu. Dolaysyla, rekabeti
sermaye birikimi, Avrupann byk gleri arasndaki geleneksel atmalar yeniden
biimlendirip canlandrmt. Bunlar, savaa doru geri sayma iaret eden silahlanma yarlar,
ittifaklar ve sava planlarnda yansmasn bulan, derinlerde yatan elikiler; Temmuz-Austos
krizinin tetikledii temel gerilimlerdi.
Ama sanayilemi emperyalizm, Avrupay savaa sokan atmalara yol amann tesinde,
sava tarihin en fecisi yapacak lekte imha aralar da yaratt. 1914te kapitalizm, insanl
dipsiz gibi grnen bir barbarlk ukuruna itti.
En sonunda yaandnda ne kadar ok edici olduysa, birok solcunun aslnda bir o kadar
ngrm olduu bir eydi bu. Ancak, Avrupadaki eitli sosyalist parti liderlerinin sava
kkrtcl suuna fiilen ortak olmalarna dorusu hi kimse hazrlkl deildi.

Reform mu, Devrim mi?

Avrupann en byk sosyalist partisi olan Alman Sosyal Demokrat Partisi (SPD), 4 Austos
1914te Reichstagda (Alman parlamentosu) oybirliiyle sava kredilerini kabul etti. SPD
bylelikle 10 milyon kiinin lecei bir emperyalist savaa desteini sunuyordu. Karar Avrupa
Solunu sersemletti. Bu, Rus devrimci Nikolay Buharine gre hayatmzn en byk trajedisi idi.

Alman Sosyal Demokrasisinin teslim olmas, diyordu Troki, beni savan ilanndan daha
fazla artmt. Lenin, gazetede okuduunda ilk nce bunun dzmece bir haber olduunu
dnmt.
Alman ii snf hareketi sarslyordu. Gen bir SPD eylemcisi, Toni Sender her ey km
gibi gzkyordu, diye yazmt. Kendisini, cepheye giden birliklerle dolu bir yk treninde
bulmutu. ou evli, ask suratl ve yaklamakta olanlardan pek heyecan duymayan erkeklerdi.
Sadece birka gn nce, 28 Temmuzda, sava kart 100.000 gsterici Berlin sokaklarn
doldurmutu. Barn son gnlerinde, drt gn boyunca Almanya genelinde dzenlenen en az 288
sava kart gsteriye yaklak 750.000 kii katlmt. 1911den beridir ykselen sava kart
kitle hareketinin banda SPD yer alyordu. 4 Austostaki parti oylamas, kitle hareketini bir daha
dirilmemecesine gerileterek, Alman ii snfn Junker subaylar kastnn ve onun sava
makinesinin ellerine teslim etti.
4 Austos akamnda, az sayda devrimci Rosa Luxemburgun Berlindeki dairesinde topland.
Emperyalizm kart bir bildiri yaynlayarak, tannm 300 kadar sosyalisti de imza atmaya davet
ettiler. Clara Zetkin, telgraf ekerek hemen destek veren tek kiiydi. Sava kart Alman
sosyalistleri birdenbire kck bir aznlk olmutu.
Almanyada yaananlar Avrupann her yerinde tekrarland: Sosyalist partiler, emperyalist
dnya savanda kendi burjuva hkmetlerine destek olmak iin enternasyonalizmi terk etti. kinci
Enternasyonalin (dnya sosyalist partiler federasyonu) dzmece bir yap olduu aka grld.
Proleter dayanmasnda zmnen ifade edilen enternasyonalizmi destekleyip glendirmek yerine
Enternasyonal, ulusal ovenizmin sava davullar duyulur duyulmaz dalp gitti.
1914te Avrupa iki ihtimale gebeydi: Sosyalist devrim ya da emperyalist sava. On milyonlarca
rgtl ve militan iiye nderlik eden Avrupal sosyalist liderler ilkini yelemi olsalard, I.
Dnya Sava kym hi yaanmayabilirdi. Yanl giden neydi? Uluslararas dayanmay ve
savaa kar klmasn beyan eden tm konumalarla kararlar neden bo laflardan ibaret
kalmt? Neden sosyalist liderler, son yzyl iinde tekrar tekrar ii snfndan destekilerinin
karlarna ihanet edip kapitalizmin emirlerine uyum salamt?
Avrupa kapitalizminin 1870lerden sonra hzla bymesi, 1914e gelindiinde saylar on
milyonlarla ifade edilen bir sanayi proletaryas yaratmt. Kitlesel grevler sayesinde bu ii
snf, Avrupa genelinde ou yerde mcadeleci bir ii hareketi oluturmutu. Bu ise SPD gibi
partilerin kitlesel semen tabann yaratmt. 1912de bir milyon yesi ve 90 tane gnlk
gazetesiyle Alman SPDsi, dnyann en byk ii snf rgtyd. Bnyesinde kadn kolu,
genlik kolu, eitli sendikalarla kooperatifleri ve saysz spor kulbyle kltr derneini
barndryordu.
O yl SPD, her oydan birini ald ve 110 milletvekili kararak arpc bir seim baarsna
imza att; Reichstagn en byk partisi oldu. Ama rgtn kk bir yasad aznlktan kitlesel bir
seim aygtna dnmesi, partinin toplumsal ve siyasi niteliini de dntrd.
Bu, revizyonizmin (ya da ilerdeki adyla reformculuun) ykselmesinde grld. Revizyonizmin
balca savunucusu Eduard Bernstein (1850-1932), kapitalizmin krize yatknlnn gerilediini,
refahn muntazaman arttn ve ii snfnn koullarn iyiletirmenin en iyi yolunun bundan
byle kademeli reform olacan savunuyordu. Bernstein, SPDyi bir toplumsal devrim partisi
olarak deil de demokrat-sosyalist bir reform partisi olarak yeniden tanmlamak istiyordu.
Bernstein SPDde asla hkim olamad ama partinin keskin bir ekilde saa kaymasnda etkisi

oldu. Karl Kautsky (1854-1938), daha ok ounluun temsilcisiydi. Revizyonistten ok ortayolcu

idi. Kapitalizmin smrc ve iddet dolu olduuna, sosyalizmin mantkl ve zorunlu olduuna
inanmaya devam ediyordu. Ama ayn zamanda, elikilerle dolu olan sistemin, ii snfnn
devrimci eylemi olmakszn nihayetinde kendiliinden kecei grn benimsiyordu. Bu
nedenle Kautsky teoride devrimci ama pratikte reformcuydu. Bu tutumuyla, Bernsteinn su
katlmadk reformculuu ile Rosa Luxemburg gibi devrimci sosyalistlerin siyaseti arasndaki
boluu dolduruyordu. Ancak, her eilim de ayr partiler kurmak yerine varlklarn SPD iinde
srdrd.
Reformculuk, hem bir snfn snrl bilin dzeyini hem de bir toplumsal grubun fiil maddi
karlarn yanstr. Kapitalizm koullarnda yaayan ou ii karmak bilince sahiptir. Bu,
etkenin etkileimden kaynaklanr. Birincisi, sistem smry, basky ve iddeti temel aldndan,
kurbanlarnda fkeye ve direnie neden olur. Snf mcadelesi, kapitalizmde daimdir. te yandan,
toplumun hkim fikirleri, ynetici snfn fikirleridir ve birok ii, ou zaman bu fikirlerin en
azndan bazlarn kabul eder. Bu fikirlere g kazandran nc etkendir: Snfsal g dengesi
olumsuz gzktnden iilerin sklkla savaacak zgvenden yoksun olduklar gerei.
Lenin, sendikal bilin ile devrimci bilin arasnda ayrm yapyordu. lki, ou iinin ou
zamanki tutumudur; sistemin kimi yanlarndan holanmazlar ve bazen belirli reformlar iin kavga
verirler ama onu devirmek iin topyekn bir mcadeleye girme kararll gstermezler.
Reformculuk, sendikal bilincin siyasi biimidir. ilerin, sistem ierisinde kalarak siyasi deiim
getirecek snrl arzularn yanstr. Bir snf olarak iilerin karlarn yanstmaz. Asl nemli
olan, kapitalizmin yklp yerini demokrasiyi, ortak mlkiyeti ve insan ihtiyalarn temel alan bir
sistemin almasdr.
Ancak reformculuk, ii snf hareketi ierisindeki belirgin bir toplumsal katmann karlarn
yanstr: Sendika liderleri, sosyalist siyasetiler ve onlarn tam zamanl grevlilerden,
aratrmaclardan, gz boyama doktorlarndan [spin-doctor] oluan kendi brokrasileri.
Emek brokrasisinin siyasi rol, iyerindeki smr koullarn mzakere etmek ya da
parlamentoda sosyal reformlar geirmektir. Bu roln icra ederken, ynetici snfn
temsilcileriyle birlikte alrlar. Onlarnki sermaye ile emek arasnda arabuluculuk roldr.
Sradan iilerle karlatrldnda emek brokrasisinin toplumsal konumu ayrcalkldr:
Sendika grevlileri ve siyasetiler yksek maalar alrlar, ileri daha tatmin edicidir ve alma
koullar daha iyidir. Grece konforlu ve muhafazakr bir evrede yaarlar. ilerin normal, her
gnk reformcu bilinci, emek brokrasisinde cisimleir: Sol siyasetin en kk ortak paydas.
Reformcu bilin milliyetilii ierir. Eer ama sistem iinde kalarak reformlar yaptrmaksa,
burjuva ulus devleti, devrimle devrilecek bir hedef olmaktan kp siyasi eylemin erevesi olur.
Milli karlar, mmkn olan reformlarn snrn izer.
1914e gelinceye dein bunlardan hibiri belirgin deildi. Rosa Luxemburg, reformculua kar
mcadelenin en n safnda yer alyordu. SPD liderlerinin glenen brokratik muhafazakrlna
kar-devrimci sosyalist gelenein savunulmasnda merkez bir rol oynad. Marksist gelenein
geliiminde zellikle iki bror kilometre ta oldu Sosyal Reform mu, Devrim mi (1899) ve
Kitle Grevi, Parti ve Sendikalar (1906). Ama dnya sosyalist hareketini parampara eden 4
Austos 1914 ihanetini Luxemburg bile tahmin edememiti.
I. Dnya Sava nce 1917de Rusyada, sonra 1918de Almanyada devrimle sona erdi. Bu
olduunda sosyalist papazlar, devrimci iilerin kurduklar barikatlarn kar cephesinde saf

tutacaklard. ileri ilkin emperyalist sava kymna ynlendirdikten sonra imdi onlar faist
kar-devrimcilerin ellerine teslim etmek iin ellerinden geleni yapyorlard. Kapitalist kriz
anlarnda reformcularn tarih rol ite budur.

I. Dnya Sava
I. Dnya Savann balangcnda, mavi ceket ve krmz pantolon iindeki Fransz piyade
hatlar, mitralyzlere ve modern toplara kar mcadele ettiler. Sadece bir ay iinde Franszlar
adamlarnn drtte birini kaybettiler.
yl sonra savan ehresi ebediyen deiti. Muhabereler aylarca sryor, onlarca
kilometrekarelik bir alana yaylyordu. Lastik, aa ktkleri, bomba ukurlar, dikenli teller ve
cesetlerle kapl bir ple dnmt toprak. ou zaman ortalkta kimse gzkmyordu.
Birlikler, siperlerle tnellerden oluan yeralt yaplarnda kalyordu. Saldrya geildiinde
mmkn olduunda korunmak iin kk gruplar halinde srnerek ilerleniyordu.
Kayplar yine de insan dehete drecek kadar oktu. Verdun muhaberesinde (ubat-Aralk
1916), yaklak bir milyon asker ld ya da yaraland. Somme Muharebesi (Haziran-Kasm 1916)
de arkasnda bir o kadar l ya da yaral brakt. Her iki olayda da ordular sadece birka
kilometre ilerleyebilmiti. stelik krdm zlememiti. Sava eskiden olduu gibi devam
etmiti. Passchendaele Muharebesinde (Temmuz-Kasm 1917), bir milyon kii daha hayatn
kaybetti ya da yaraland. Aralksz yaan yamur, sava alann amur deryasna evirmiti.
Yaralanan binlerce asker dt yerde boulup hayatn kaybetti. Yine cephede sadece birka
kilometrelik bir deiiklik oldu ve sava nne geilmez biimde devam etti.
I. Dnya Sava, ei grlmemi bir kyma, ykma ve israfa yol at. Sanayi toplumunun,
kitlesel retimle insan ihtiyalarn karlama gc tam tersine kullanld: Sanayilemi bir kyma.
Sava, ulusal kapitalist bloklar arasndaki rekabetin ar bir davurumuydu. Rakip bloklarn tm
sanayi gc, byk ordular kurulmasna ve bunlarn silahlandrlp gereksinimlerinin
karlanmasna vakfedildi. Sonu pata durumuydu.
Zorunlu askerlik hizmetiyle milyonlarca kiiden oluan ordular yaratlmt. 1815te
Waterlooda Prusya ordusu 60.000 kiiydi; 1870de Sedanda Prusya ordusu 200.000 kiiydi.
Ama 1914te Bat Cephesinde arpan Alman ordusunda 1,5 milyon asker vard. Bu kadar byk
bir ordunun savamaya devam etmesi iin gereken silah, cephane ve malzemeler, kitlesel retimle
saland. 1815te Waterlooda Britanyallarn 156 topu vard. Toplamda birka bin glle
harcadlar. 1916da Sommede 1.400 toplar vard ve birka gn iinde iki milyona yakn top
mermisi kullandlar.
Modern ate gc, akl ermez bir elik frtna ve bo sava alan yaratt. Askerler bir
bomba ukurundan dierine srnerek ilerliyor, bombalarn yerle bir ettii binalarn ykntlarna
snyor ya da yeralt tnellerinde bekliyordu. Pata durumu ve ypranma, tm atmay
ekillendirdi. Sanayi retimi belirleyiciydi: Hep daha fazla silah, mermi, patlayc retilmesi
talep ediliyordu. Milyonlarca ii sava sanayilerinde altrlyordu. Vatan cephesi,
bombardmanlarn ve ablukalarn hedefi oluyordu.
I. Dnya Sava siperleri, kymn simgeleri haline gelmitir. Ama buna neden olmadlar:
Aslnda, ate gcnn hkim olduu sava alanlarnda, elik frtnasndan korunma saladlar.
Pata durumu hikyenin yalnzca bir ksmyd. Sanayilemi militarizmin dinamii, giderek daha
lmcl imha aralar da retti. Rakip bilim insanlar ile mhendislerin, uluslarnn ldrme

gcn artrmak iin birbirleriyle rekabete tutumalar sonucunda teknolojik silahlanma yarnda
srama yaand. 1914te on binlerce svari varken, 1918te artk binlerce tank vard. 1914
Austos aynda Britanyann tm Bat Cephesinde 30 tane asker ua varken, 1918 Austos
aynda tek bir muhaberede 800 tanesi kullanlyordu.
Dolaysyla, savan nitelii ister istemez deiti. Austos ve Eyll 1914n manevra sava,
Ekim ve Kasma gelindiinde siper sava kmazna dnmt. 1915 boyunca cepheler
arasndaki blgeye yaplan saldrlarla kmazdan kurtulma giriimleri, kanl bir ekilde
pskrtld. Siyasetiler ve generaller, daha fazla adama ve cephaneye ihtiyalar olduuna karar
verdiler. Verdun, Somme ve Passchendaelede lm saan, aylarca sren taarruzlar, 1916 ve
1917 yllarnda savan nc evresinde gerekleti. Bunlar, zorunlu askerliin ve btnyle
seferber olmu, topyekn sava ekonomilerince matrielin [asker malzemeler] kitlesel
retiminin ac meyvesiydi.
Siper savalar tm cephelerde geerliydi. Bat Cephesi deneyimleri, Dou Cephesinde,
Balkanlarda ve Ortadouda grlebilirdi. Dounun uzayp giden cephelerinde, hatlar genellikle
daha zayft ve kolaylkla yarlabiliyordu. Ama byk mesafelerde ikmal yollarnn yetersiz
kalmas, muzaffer ordular yavalatt ve malup olanlarn daha geride yeni siper hatlar
kurmalarna olanak tand.
En sonunda amaz, bir yandan ate a ve manevra yapa dayal yeni piyade taktiini kullanan,
te yandan ok sayda tankn ve hava gcnn desteini alan devrimci bir bileimle krld. Ama
bu kym sona erdirmedi. Yeni manevra sava, siper sava patasndan daha da kanl oldu.
Katillerin fatura bykln, arpmann mizac deil lei belirliyordu. Sanayi kapitalizminin
rnyd bu.
ki etken belirleyiciydi: Birincisi, byk gler, sanayileri genileyip rekabete tututuundan
emperyal ekimeye gre blnmt; ikincisi, byk gler arptnda, bu ayn sanayiler imha
aralarn seri olarak retebiliyordu. Bu, II. Dnya Savann ilkinden daha uzun ve kanl
olmasnn bir nedenidir. lki 4 yl srp 10 milyon cana mal olurken, 6 yl sren ikinci savata 60
milyon kii ld. Kresel sanayi kapasitesi 20 yl sonra ok daha bymt. Bugn bir dnya
sava byk bir olaslkla ok daha lmcl olacaktr.
Modern sanayilemi savaa ikin kym ve mahrumiyet, toplumlar parampara etti. Ynetici
snf, savaa verilen destei canl tutmak iin dman eytanlatrrken, hainleri ve
casuslar alenen aalad. Bu kimi zaman soykrma varan bir rklk boyutuna ulat. Osmanl
Trkleri, 1915 ylnda terrle sava srasnda ieride 1,5 milyon Ermeniyi tfekle, sopayla ve
ihmalle katlettiler. Bir kuak sonra soykrm bile sanayileecekti: Naziler, zel olarak yaplm
imha fabrikalarnda 6 milyon insan ve bir o kadar da Yahudiyi katlettiler.
Ynetici snf asndan, askerlerle iilerin kanl ypratma savana kar isyan etmeleri
tehlikesi sz konusuydu. Patronlarnn imparatorluk ve kr savan srdrmek yerine snfsal
karlarn ulusal nefretin nne koyarak, dman devletlerdeki asker ve iilerle birlikte
hareket edebilirlerdi.
I. Dnya Sava tam da byle bir isyanla sona erdi. 1917den itibaren Avrupay bir protesto ve
devrim dalgas kasp kavurdu. nce Rusyann savatan ekilmesiyle Dou Cephesi kapand.
Ardndan Almanya, Bat Cephesinde sava bitirdi. Bunun ardndan, devrimin kresellemesi
tehdidi yllarca hissedilecekti. Halkn savaa kuvvetli tepkisi, her yerde ynetici snflar alaa
edilmenin eiine getirdi. Kapitalizm, son nefesini vermekten kl pay kurtuldu. imdi, dnya

devriminin bu gelgit dalgasna eileceiz.

9 Per se: (Latince) haddi zatnda, kendi bana ev.

Dnya devriminin sesi: 1920de Lenin Petrogradda ii ve kyllere seslenirken (Troki krsnn hemen yannda)

12

DEVRMC DALGA
19171928

I. Dnya Sava, rakip ulusal-kapitalist bloklar arasnda cereyan eden emperyalist bir savat.
Ama, kresel kaynaklarn ve gcn, ynetici snfn bir grubunun aleyhine olacak ekilde bir
dierinin karlar dorultusunda yeniden bllmesiydi. nsanlarn byk ounluu, zaferden
hibir kazanc olmayacak, aksine kymn, ykmn ve skntnn ortasnda kaybedecek ok eyi
olan kurbanlard.
Hem bu nedenle hem de kararl ve srekli byyen sava kart bir aznln abasyla, 1914
Austosunda savan patlak vermesiyle birdenbire duraklayan kitle hareketi yava yava yeniden
canlanmaya balad. Giderek glenerek tarihin grd en byk ii snf devrimi dalgasn
dourdu; nce Dou Cephesinde, ardndan Bat Cephesinde atmalar durdurdu ve en sonunda
da Avrupa kapitalizminin varln tehdit eder hale geldi.
Rus Devrimi ile balayp Alman Devriminin yenilgisiyle sona eren 1917-23 olaylar, gnmz
eylemcileri asndan en zengin tarihsel deneyim damarn temsil eder. Hareket nasl olutu, hangi
biimi ald ve neden baarsz oldu?

1917: ubat Devrimi

Savan balamas, Viyana, Petrograd, Berlin, Paris ve Londrada heyecanl yurtseverleri
sokaklara dkt. Grevler bitti, protestolar iptal edildi ve ii snf mahallelerindeki barikatlar
kaldrld. Troki Avusturya-Macaristanda kitlelerin yurtsever cokusundan, Arthur Ransome
Rusyada o ann nasl ulusu tek bir vcut haline getirdiinden, Rosa Luxemburg Almanyadaki
lgn hezeyandan bahsediyordu.
Her ey yok olup gitmemiti. Kalabalklar arlkl olarak orta snftand. Fabrikalarda ve ii
snf mahallelerinde genellikle daha durgun bir ruh hali hissediliyordu. Ama siyaset keskin bir
ekilde saa kaym, emek hareketi liderleri ovenizme teslim olmu ve balarda ykselen sava
kart seslere artk kimse kulak asmaz olmutu. On milyonlarca kii sava cokuyla destekledi ve
yine on milyonlarca kii, kendi birliklerini desteklemekten baka seenekleri olmadn dnd.
Kapitalizm dnyay barbarla srklemekle kalmam, insanl da sava ateiyle deliliin
eiine getirmiti.
Neredeyse herkes, 1870 Fransa-Prusya Savanda olduu gibi savan ksa sreceini
bekliyordu. Almanlar 6 hafta iinde Pariste olacaklarn umuyordu. Fransz askerleri, birlikleri
tayan vagonlarn yan taraflarna Berline diye iziktiriyorlard. Britanyal siyasetiler,
savan ylbana kadar biteceini sylyorlard. Ama byle olmad. Uzadka uzayan sava,

benzeri grlmemi bir vahete yol at nk modern kapitalizmin gelimi sanayileri, imha
aralarn tarihte daha nce bilinmedik lekte seri olarak retebiliyordu.
Kyma yaplan yatrmlar arttka, savan amalar da harcamalara deecek lde byd.
Alman liderler Orta Avrupann tamamna hkim olmay, Belika ile dou Fransann sanayi
blgelerini topraklarna katmay ve Balkanlara, Trkiyeye ve Ortadouya uzanan bir nfuz alan
yaratmay planlyorlard. Afrikadaki Alman smrgelerini eline geiren Britanyann plan,
Fransa ve Rusya ile birlikte Ortadouyu paylamakt. 1871de Almanyaya kaptrdklar AlsasLoreni geri almak isteyen Franszlar, sanayi merkezi Renanyaya gz dikmilerdi. Asker kuvvet,
sermayenin yaylmasn salayan asli mekanizma olarak ekonomik rekabetin yerini almt; kr
elde etmek iin oluk oluk kan ve para aktlmas gerekiyordu.
Avrupal askerlerin, iilerin ve kyllerin dedii bedel ok yksekti. Almanya, askerlik
andaki her sekiz erkekten birini, Fransa ise her be erkekten birini kaybetti. Milyonlarca insan,
hayatnn geri kalann sakat geirmek zorunda kald. Cephede hizmet eden yerel alaylar takviye
olarak gnderildiinden ehirlerde erkek kalmad.
Anavatanda cretler drlyor, fiyatlar zamlanyor ve kaynaklar sava retimine
ynlendirildiinden yiyecek ktlklar yaanyordu. 1917de Alman iiler, ihtiyalar olann te
ikisi kadar kalori alabiliyordu. Sava sona ermeden nce yaklak 750.000 kii alktan hayatn
kaybetti.
Toplum altst olmutu. Daha nce kylerinden hi ayrlmam kyller, uzak yerlerdeki sava
alanlarnda lme gnderiliyordu. ehrin gecekondu mahallelerinden toplanan gen iiler,
modern sanayilemi savan girdabna atlyordu. nceden ev kadnl yapan kadnlar, cephane
fabrikalarnda erkeklerinin yerini alyor, sendikaya katlyorlard.
Snfsal gerilimler artmt. Top atei altnda, su iinde kalm siperlerde yaayan ve yetersiz
beslenen askerler, hatlarn gerisinde ky evlerinde kalan kurmay subaylara hi iyi gzle
bakmyorlard. Yaam standartlar dtnden iilerin grev yapmas yasaklanrken, savatan kr
elde eden bankaclarla patronlar zenginleiyordu. 1916-17 kna gelindiinde, Avrupa genelinde
siperlerde ve vatan cephelerinde kasvetli bir ruh hali hkimdi. Kusursuz bir frtnann eli
kulandayd. Ama nerede patlak verecekti bu frtna?
Eski kuaktan olan bizler, yaklaan devrimin kaderini belirleyecek muharebelerde arpacak
kadar yaamayabiliriz, diyordu Lenin Ocak 1917de bir grup gen iiye hitap ettii Zrihte.
Oysa Rusyann ekonomik gerilii onu Avrupann en zayf halkalarndan biri yapyordu.
Rusyann dnya hkimiyeti uruna verilen bu kanl mcadeleye katlmas, gcn aan bir
macerayd. Rusya, uzun mesafeler, ilkel tarm, seyrek demiryolu a ve mhimmat savanda
milyonlarca kiilik ordular besleyemeyecek kadar kk sanayisiyle kaybetmeye mahkmdu. lk
aylarda, diye yazyordu Troki:
askerler hi dnmeksizin ya da pek az dnerek kendilerini top mermilerinin altna atyorlard; ama gn getike
deneyimleri artt cahilce emirler verilen dk rtbeli askerlerin ac deneyimleri. Generallerin kafa karkln, taban delik
ayakkablaryla yaptklar amasz manevralarn saysna, atlanm nlerin saysna bakarak lyorlard. Bu kanl insan ve
nesne karmndan genellemi bir szck duyuluyordu: arapsa.

Alk ve umutsuzluk, siperlerde bekleyen kyl piyadeleri iten ie kemiriyordu. Disiplinsizlik

ve firarlar yaygnlamt. Hatt bir arada tutan tek ey neredeyse krba ve infaz cezalaryd.
Alk, ii mahallelerinde de kol geziyordu. Yine de, 1917 ylnn 23 ubat sabahnda arn
iktidar her zamanki kadar salam gzkyordu. O gnk gsterinin (Uluslararas Kadnlar Gn),

Rus Devriminin fitilini ateleyecei konusunda hi kimsenin en ufak bir beklentisi bile yoktu.
Devrimci yeralt rgtlerinin gn toplantlar, konumalar ve datlan brorlerle geirmekten
baka bir niyeti yoktu. Bir grev ya da gsteri ars yaplmamt. nemli deildi. Bir ey
kopmutu. Kitleler artk daha fazla katlanamyordu. Kadn dokuma iileri greve ktlar ve
Kahrolsun zamlar! Kahrolsun alk! ilere ekmek! sloganlar atarak yrye getiler. Dier
fabrikalarn nnden geerken el kol hareketleriyle, kar topu atarak ve bararak ierideki iileri
kendilerine katlmaya ardlar: Gelin! i brakn! Sokak protestosunun enerjisi birbiri ardna
ii gruplarn eyleme ekerken hareket byyerek kendiliinden bir toplu greve dnt.
Ertesi gn Petrogradl 400.000 iinin yars harekete katld ve ekmek fiyatnn drlmesi
taleplerinin yan sra artk ok daha meum eyler duyuluyordu: Kahrolsun otokrasi! Kahrolsun
sava!
O gn ve takip eden gnlerde polisle, asker birliklerle ve Kazaklarla atmalar yaand. Ama
bunlarn hepsi kanl deildi. Kazaklara, Erikson dokuma fabrikasnn 2.500 iisine saldrmalar
emredildiinde, subaylarnn iki yana sraland bir koridordan geerken bazlar iilere
glmsyordu. Troki, Disiplinden geriye sadece ince ve effaf bir kabuk kalmt ki bu da her an
krlabilirdi, yorumunu yapyordu.
23-27 ubat tarihleri arasnda, ii ynlarnn bakentin sokaklarnda devletin silahl
kuvvetleriyle kar karya geldii be gnlk srede devrim kritik belirsizliini srdrd. yle
devam ediyordu Troki: Hi kukusuz ki her devrimin kaderini belli bir aamada ordunun
tavrndaki krlma belirler. Ne kadar skntl ve memnuniyetsiz olsa da, vurmas emredilen
insanlara iten ie ne kadar sempati duysa da, subaylarna kar geldiinde asker byk bir risk
alr. Kazan kaldracak cesareti toplayabilmesi iin karsndaki kitlenin kazanacak gce ve
kararlla sahip olduundan emin olmaldr.
Bu mesele, be gn sresince Petrograd sokaklarnda yaanan kimi byk kimi kk binlerce
karlamada karara baland. Kaamak bir bakla, bir glmsemeyle, yanklanan bir sloganla;
acmasz bir subayn emri karsnda alktan nefesi kokan bir annenin lyla; kalabalk bir
caddede ortak insanln dourduu baskyla; devrimin mikrobiyolojisiyle kararlatrlr.
Drdnc gnde klalarda iddetli bir isyan dalgas patlak verdi. ilerle askerler sokaklarda
kaynap silahlaryla ve kzl bayraklaryla birlikte gsteri yaptlar. Dzeni yeniden salamak iin
cepheden getirilen yeni alaylar da ykselen devrimci dalgaya kapldlar. Generaller ordunun
kontroln kaybettiler. ara, tahttan ekilmedii srece olaylarn nne geilmesinin mmkn
olmadn bildirdiler. arlar mparatorluu, be gn sren proleter devrimle yklmt. Rusya
artk bir cumhuriyetti.
Ama ne tr bir cumhuriyet? Nasl idare edilecekti? Kim ynetecekti? nsanlar, talep ettikleri
ekmek ve bar elde edecek miydi? Bu sorular cevaplanmay bekliyordu. Rus Devrimi daha yeni
balamt.

kili ktidar: Devrimin Mekanii

Tarihteki en byk proleter devrim gereklemiti. Kavga, alan insanlarn kitlesel eylemiyle
srdrlm ve kazanlmt. Burjuvazi ve orta snf hibir rol oynamamt. Yine de iktidar
iilere deil, (kstl sorumlulukla ve olduka snrl yetkilerle seilmi parlamenter organ)
arlk Dumasndaki Kadet Partisinin liberal-burjuva siyasetilerine gemiti. Kadetler, liberal
toprak sahiplerinin, sanayicilerin ve aydnlarn partisiydi. Da fare dourmu gibi gzkyordu.

Troki buna ubat Devriminin paradoksu demiti. Neden byle olmutu?

Kitleler, toplumu ynetebilecek bir siyasi g olarak rgtlenmemilerdi henz. Ne de bunu
yapabilecek zgvene sahiptiler. Ama siyaset boluk kaldrmaz ve g en az direnle karlat
dorultuda ilerler. Dolaysyla, mevcut liberal-burjuva muhalefet siyasetileri, Rusyann en
nemli masasndaki bo sandalyeleri annda igal ettiler.
Sradan halkn ou, eitimli, deneyimli ve akc konuan bu siyasetilerin sylediklerine ve
vaatlerine inanyordu. Kadetlerin, zenginleri temsil eden snf dmanlar olduunu ac
deneyimlerle renmeleri gerekecekti.
Sol partilerin liderleri karkl daha da krklediler. Sosyal Devrimciler10 (SDler), eski
Narodnik hiziplerin birlemesiyle olumu, radikal aydnlarn partisiydi. Kylle odaklanmaya
devam ederek devrim srasnda kyllerin oylar temelinde bir kitle hareketi oluturdular. Ama
sonra, zengin kyllerin muhafazakrln, orta halli kyllerin kararszln ve yoksul kyllerin
edilgenliini parti iinde bir araya getirdiler. Bu paral ve geri snfsal taban, SDlerin
belirleyici bir devrimci liderlik stlenmesini engelledi. ok gemeden de blndler. Sa SDler
Geici Hkmeti desteklerken, Sol SDler Bolevikler ile ittifak yapt.
Menevikler (reformcu sosyalistler), Rus Sosyal Demokratlarnn rolnn kendi devrimlerini
yapmak deil, liberal burjuvazinin parlamenter demokrasiyi ve yurtta haklarn yerletirme
abasn desteklemek olduunu savunuyorlard. Bolevikler (devrimci sosyalistler) de nce
benzer bir konumu benimsemilerdi. 1903te Meneviklerden kopmalarndan sonra bile Rus
Devriminin snrl bir burjuva devrimi olacana inanmaya devam etmilerdi. Bu konumun
mant, 1917de yeni Geici Hkmeti desteklemelerini gerektiriyor gibiydi.
3 Nisanda Bolevik Parti lideri Lenin, Petrogradn Finlandiya istasyonuna geldi. Srgnden
dnnde onu binlerce ii ve asker karlad. ok gemeden parti politikasyla ters dt;
emperyalist sava iddetle eletirerek bir an nce bar yaplmas, Geici Hkmetin devrilmesi
ve dnya sosyalist devriminin ilan edilmesi arsnda bulundu. Bolevik Parti alabildiine
demokratikti (1917 boyunca devam eden tartmalarn sonucuydu bu) ve Lenin, bir konumasyla
partinin konumunu tersine eviremezdi. Josef Stalin gibi daha tutucu liderlerin iddetle
destekledikleri parti politikasn deitirmek iin parti iinde zorlu bir mcadele vermek
zorundayd.
ey belirleyici oldu. Birincisi, partinin sradan eylemcilerinin ruh hali Leninde
somutlamt ve bu eylemciler, derinleen toplumsal-siyasi krize tepki olarak hzla sola kayan
kitlesel ii snf hareketiyle iyi kaynamlard.
kincisi, Geici Hkmet, temsil ettii snf gleri yznden Boleviklerin Ekmek, Bar,
Toprak sloganyla zetlenen halk taleplerini karlamaktan uzakt. Savaa devam etmeye kararl
olan hkmet, ekonomik krizi zemedi ve kyllere toprak falan vermeyecekti.
ncs, kitleler, ii, asker ve kyl konseyleri (sovyetler) a iinde rgtlenmiti.
Sovyetler, halkn taleplerinin demokratik ifade kazanmasn salyor, bunlarn elde edilmesi iin
kitlesel protestolar dzenliyor ve embriyo halindeki alternatif halk hkmetini temsil ediyordu.
Bolevikler, Sovyetlerde sakl bulunan potansiyeli iki sloganla belirginletirecekti: Kahrolsun
Geici Hkmet ve Tm ktidar Sovyetlere. Burjuva devletinin yklp yerine yeni bir proleter
devlet kurulmas gerektii, bunun yansmasyd.
ubat Devriminin paradoksu, Trokinin ikili iktidar dedii eyi yaratt: Alternatif ve rakip
iki siyasi otorite merkezinin toplum ierisinde ayn anda var olmas. Eski devlet aygtnn

denetimini elinde tutan ve mlk sahibi snflar temsil eden Geici Hkmet, ikili iktidarn bir
tarafyd. Sovyetler, yani devrimci kitlelerin demokratik meclisleri dier taraf oluturuyordu.
kili iktidar fazlasyla istikrarsz olduundan srdrlemezdi. Ya Geici Hkmet sovyetleri
ezip rakipsiz bir zel mlkiyet ynetimi kuracak ya da sovyetler Geici Hkmeti devirip yeni
bir toplumsal dzen yaratacakt. Leninin grevi, bu anlay partisine benimsetmek ve onu ikinci
devrime hazrlamakt. Troki ile kk bir takipi grubunun Temmuz aynda Bolevik Partiye
katlmalar Leninin konumunu glendirdi; iki devrimci lider bundan byle yakn siyasi
mttefikler olarak alacakt.
Leninin Devlet ve Devrim bror, partisinin bu ekilde yeniden silahlanmasna nemli bir
katk olarak Austos 1917de yazld. Kapitalist devletin yansz bir kuvvet olmayp aksine
ynetici snfn karlarnn savunucusu olduunu srarla belirtiyordu. Leninin polemik yazs,
zgn Marksist gelenein yeniden vurgulanmasyd nk Marx, byk lde 1871 Paris Komn
deneyimine dayanarak, kapitalist devletin parampara edilip yerine kitlesel katlmc demokrasiyi
temel alan yeni tr bir devletin geirilmesi gerektiini dile getiriyordu.
Devlet, snf kartlklarnn uzlamazlnn bir rn ve tezahrdr, diye yazyordu Lenin.
Devlet, snf kartlklarnn uzlamas nesnel olarak mmkn olmad anda, yerde ve lde
ortaya kar. Tersinden sylersek, devletin varl, snf kartlklarnn uzlamazln kantlar.
Daha basit bir ifadeyle devlet, bir snf ynetimi organ, bir snfn baka bir snf zerindeki
bask organdr. Ynetici snfn smr, bask ve iddeti karsnda halkn direniini bastracak
silahl gruplardan oluur. Lenine gre sosyalistlerin amac, snflarn ortadan kalkmas,
dolaysyla baskc devletin feshedilmesidir. Ancak snf kartlklar snmlendii zaman
devlet de snmlenecektir. Snf mcadelesi kor ateinin yand devrim ocanda iiler,
karlarn koruyup ne karmak iin kendi devletlerini yaratmaldr.
Bu Leninin, Marxn izinden giderek proletarya diktatrl dedii eydi. fade tarz
ktdr. Diktatrlk ile demokrasiyi zt kutuplar olarak dnrz. Ama fikir salamdr. Devlet,
kimin kontrolnde olduuna baklmakszn baskc bir kurumdur. Ama burjuva devleti zenginlerin
maln mlkn korurken, seilmi temsilcilerin kitle meclislerine hesap vermekle ykml olduu
ve silahl halk milislerinin demokratik denetime tabi olduu ii devleti ise byk ounluun
karlarn savunur.
Sovyetler, 1917 boyunca toplumun ileyiinde artan bir rol oynad. Devrimci bakentte giderek
daha fazla sayda ii, asker ve bahriyeli, Geici Hkmetin emirlerini grmezden gelerek
Sovyetlerin kararlarna riayet eder oldu. Kitle bilinci, olaylarla deneyimlerin nda aka sola
kayyordu. ktidar eski devletten yeni demokrasiye geiyordu.
Bir noktada meseleler kritik bir hal alacakt. Kitleler, devrimci krizin nihai zm iin, halkn
taleplerinin karlanmas iin, devrimin vaatlerinin yerine getirilmesi iin yzlerini Sovyetlere
evirecekti.
Zamanlama belirleyici olacakt. Zamanndan erken bir ayaklanma, devrimci ncnn tecrit olup
ynetici snfa yok edilmesi riskini getirecekti. Kitlelerin umutlar en st noktadayken eer
devrimciler rehberlik edemezse, kaderine boyun een ve kaytszlaan insanlar ok gemeden
gnlk hayatn eski rutinine geri dneceklerdi. Devrimi besleyen byk coku ve enerji boa
gidecek; ynetici snf, krlgan iktidar aygtn onarma frsat elde edecekti. Leninin Bolevik
Partisi, byk snava hazrd: devlet iktidarn ele geirmek zere silahl bir proleter
ayaklanmann liderlii ve rgtlenmesi.

ubattan Ekime: Devrimin Ritimleri

1917 ylnda snf mcadelesi gelgitler yaarken Rus Devrimi be nemli krizden geti. Bu
krizlerden drd (ubat Gnleri, Nisan Gnleri, Austos ayndaki Kornilov Darbesi ve Ekim
Ayaklanmas), devrimi ileri tayan baarl kitlesel eylemlere sahne oldu. Bunlarn sonucunda
eski dzen zayflad, halk rgtlenmesi glendi, kitlelerin bilin dzeyi, zgveni ve mcadele
azmi artt; bir sonraki ileri hamlede kullanlacak platform ortaya kt. Bunlardan biri (Temmuz
Gnleri) ksmi bir baarszlkt. Devrimci hareketin ilerlemesiyle deil, gerilemesiyle
sonuland. yle olsa bile babakan yerinden etti ve kitlelere deerli dersler retti.
lk kriz monariyi deviren, burjuva liberallerin hkimiyetindeki Geici Hkmeti iktidara
getiren ve hzla gelien demokratik halk meclisleri (sovyetler) an douran be gnlk bir
ayaklanmayd.
kinci kriz, 18 Nisan ile 5 Mays arasnda yaand. Yeni dileri bakan Miliukovun, Britanya
ve Fransa ile ittifak yaparak emperyalist sava srdrme taahhd krizi tetikledi. Bu karar, 20-21
Nisanda kitlesel gsterilerle protesto edildi. Birok asker silahyla yrye katld. Halk Geici
Hkmetin devrilmesini talep ediyordu. Ama belirleyici bir muharebe iin henz ok erkendi.
Lenin ve Bolevikler, hareketi frenlediler. Bununla birlikte Nisan Gnleri, Miliukovun 2
Maysta istifasna ve Kerenski ile birlikte be sosyalist bakann daha katld yeni bir
koalisyon hkmetinin kurulmasna tanklk eden bir hkmet krizi yaratt.
Temmuz Gnleri, 3-5 Temmuz arasnda Petrogradda zamansz bir ayaklanma biiminde
gerekleti. Geici Hkmet asndan Nisandan ok daha zorlu bir meydan okumayd. Ardndan,
Bolevik Partiyi yeraltna ekilmeye zorlayan bask dalgas geldi. Sorun, fabrikalarla klalarda
isyankr ruh halinin hkim olduu Petrograd ile lkenin geri kalan arasndaki uurumdu.
Petrogradda gerekleecek bir devrimin burada tecrit edilip ardndan Paris Komn gibi kanla
boulmas tehlikesi vard. elikten disiplin gerekliydi. Bolevikler kitlelerle birlikte yrdler
ama bunu yaparken hkmeti derhal devirmeye ynelik giriimlere kar ktlar. Birok ii
onlar hainlikle sulad. Parti yeleri ve destekiler umutsuzlua kaplmt. Hareket yattnda
yzlerce kii tutukland, devrimci basn susturuldu ve Lenin ile dier Bolevik liderler saklanmak
zorunda kaldlar. i snf mahallelerine kasvetli bir ruh hali km, partiye olan destek hzla
gerilemiti.
Ama Temmuz Gnleri kesin bir yenilgi deildi. Kadet Babakan Prens Lvovun istifa edip
yerini 21 Temmuzda sosyalist Kerenskiye brakmasna neden oldu. Bolevikler, geri
ekilmeye nclk edip devrimin soluksuz kalmasnn nne gemeyi baardlar. Petrograd kitle
hareketi bir sreliine sindirilmiti ama datlamamt. Ancak, bu geri ekilme, ar yanls bir
kar-devrim giriimine cesaret verecek kadar etkili oldu.
26 Austos tarihinde General Kornilov, hem lke iinde hem de orduda dzeni yeniden tesis
etmek iin kendisine diktatrce yetkiler verilmesini talep etti. Kerenski, Geici Hkmet adna
bunu reddetti. Bunun zerine Kornilov Petrograd zerine yrd. Lenin imdi devrimin tehdit
altnda olduunu ve tm devrimcilerin, Kornilov karsnda Kerenskiyi desteklemesi gerektiini
sylyordu. Yapt ihanetlere ve baskc yapsna ramen generaller karsnda Kerenski
hkmeti desteklenmeliydi nk darbenin baarl olmas halinde sovyetler ve sol partiler
ortadan kaldrlacakt.
Boleviklerin mdahalesi belirleyici oldu: Tm devrimci hareketin darbeye kar seferber
olmas demekti bu. Kornilovun ordusu eriyip gitti. Askerler, ar yanls bir general iin

savamaya istekli deildi. Ayaklanma, diyordu Troki, pskrtlm, darmadan edilmi ve

topraa gmlmt. Sadece drt gn srmt (27-30 Austos).
Devrim sarkac artk daha iddetli sallanyordu. Milyonlarn ykselen umutlar kritik ktleye
yaklayordu. Austosun cokusu, Temmuzun kasvetli havasn datyordu. Bolevik Parti
saflarna akn akn yeni insanlar katlyordu.
Bolevikler, devrim ylna kk bir kitle partisi olarak girmiti Mart banda Petrogradda
yaklak 2.000 yesi vard. Bu say Nisan sonunda 16.000e, Temmuz sonundaysa 36.000e
kmt. Artk her on Petrograd sanayi iisinden biri parti yesiydi. Bir btn olarak ii snf
zerindeki etkisi byyordu. Maysta %20 olan Boleviklerin bakentteki oy oran, Austosta
%33e ve Kasmda %45e ykseldi. Haziran banda dzenlenen Birinci Sovyet Kongresinde
delegelerin %13 Bolevik idi. Ekim sonundaki kinci Kongrede bu oran %53e ykseldi ve
mttefikleri Sol Sosyal Devrimciler de %21lik arla sahipti.
Kornilovun yenilmesinden sonra rzgrn Boleviklere doru esmeye balamas, Rusyann
yaad ekonomik, toplumsal ve asker krizin derinlemesiyle akt. Askerler savamay
reddediyor, subaylarn vuruyor ve eve geri dnyordu. Kyller topraklara el koyuyordu. Ulusal
aznlklar bamszlk propagandas yapyordu. Sanayi durma noktasna gelmiti. Devlet
iktidarnn manivelalar ele geirilmiti. Sovyetler, toplumsal hayatn kontroln ele alyordu.
Geici Hkmet fiilen fel olmu durumdayd.
Hl saklanmakta olan Lenin, 12 ile 14 Eyll tarihleri arasnda Bolevikler Devlet ktidarn
Ele Geirmelidir balkl bir mektup yazd. Merkez Komitesinin yan sra Bolevik Partinin
Petrograd ve Moskova Komitelerine hitaben yazlmt. Bolevikler, Petrograd ve Moskova
sovyetlerinde ounluu zaten ele geirmiti. Lenine gre bu, devrimci krizin olgunlam
olduuna iaret ediyordu. Kitlenin bilin dzeyindeki sola kayma, devrimci ncnn harekete
gemesi halinde kitlelerin peinden gitmesini salayacak lde belirgindi. imdi asl tehlike ge
kalmakt.
Ama gecikme yaand. Bolevik liderler tereddt ettiler. Leninin derhal ayaklanma balatma
nerisinin Merkez Komite tarafndan kabul 10 Ekimi buldu Lenin klk deitirerek toplantya
katlmt. Buna ramen, Merkez Komitenin iki muhalif yesi Zinoviyev ile Kamenevin, Leninin
politikasna aka kar kmas sonucunda bocalama ve muhalefet tutumu devam etti.
Ayaklanmann hemen ncesinde, 24 Ekim tarihinde Lenin bir kez daha Merkez Komiteye yazmas
gerektiini dnd: Durum son derece kritiktir bakaldry geciktirmenin artk lmcl
olaca gn gibi aktr zafer kazanabilecekken ayak srdkleri iin tarih devrimcileri
affetmeyecektir
Neden Bolevik liderlik harekete gemekte bu kadar isteksizdi? Neden neredeyse son snavda
baarsz oluyorlard? Tm partilerde, en devrimci olanlarn iinde bile rgtsel tutuculuk ortaya
kar. Dikkatli olmayan, rutinleri olmayan hibir rgt kalc olamaz. Ar maceraclk kendi
kendine zarar verir. Yllardr verilen mcadelenin sonucunda bin bir zahmetle kurulan ve polis
devletinde gizlice alma deneyimiyle derinden derine ekillenen Bolevik Parti, kendini koruma
hususunda tutucuydu. Ama sonra, kuvvetler dengesinin en sonunda devrimcilerin lehine dnd o
an (ki ksa olacakt) geldi. Tony Cliffin Leninin biyografisinde anlatt zere iiler ou zaman
dmanlarndan gszd.
Bu olgunun nda sabrszln yllar boyunca kontrol etmeyen her devrimci parti, maceracla ve partiyi elleriyle ykmaya
mahkm eder kendini. Ama dmann daha gl olduunu dnme alkanlnn, zafere giden yoldaki en byk engel haline

geldii o an gelir ki devrimin anlam budur.

1917: Ekim Devrimi

Sa eilimli tarihiler, sklkla Ekim Ayaklanmasn, Rusyann 1917 sonbaharnda iine
dt anarinin mmkn kld Bolevik bir darbe olarak gsterirler. Bu batan aa bir
yanl anlamadr. Bu tarihilerin temel hatas, tarihe aadan deil yukardan bakmaktr. Onlara
anari olarak gzken ey aslnda devlet otoritesinin anmas ve yeni halk iktidar organlarnn
ortaya kmasdr. Darbe diye tanmladklar ey gerekte milyonlarca ii, asker, bahriyeli ve
kylnn demokratik iradesinin bir ifadesidir.
arlk monarisi milyonlarca askerden oluan bir orduya sahipti, yine de ubat Devrimi ile
devrildi. Geici Hkmet, bu milyonlarca kiilik orduyu devrald. Ama o da Ekim
Ayaklanmasyla silinip gitti. Darbeler, bu byklkte tarihsel olaylara yol aamaz. Ekim
Ayaklanmasnn baars onun hakiki niteliini gizler. Devrim ylesine olgunlam, toplumsal
kriz ylesine derinlemi, hkmet otoritesi ylesine zayflam, kitleler belirleyici adm atmaya
ylesine hazrd ki halkn iradesini yerine getirmek iin birka on bin kii yeterli olmutu.
Ayaklanma gn 25 Ekim 1917 tarihinde, Rusyann nne geilemeyen yangnnn tm enerjisi,
silahl 25.000 kadar (ii, asker ve bahriyeli) erkekle kadnn elinde toplanmt. Troki, kdemli
asker idareci ve Petrograd Sovyeti Asker Devrimci Komitesi komuta ediyordu bu kitleyi.
Bakalarnn yapmas gereken pek bir ey yoktu. ou ii evinde oturdu, ou asker klasnda
kald. Tartmalar yaptlar, oy kullandlar ve liderlerine yetki verdiler. Artk mesele, iktidarn bir
snftan dierine resmen devredilmesiyle snrlyd. Yama ya da kargaa olmad. Tiyatrolar,
sinemalar ve dkknlar akt. Can kayplar asgari dzeydeydi, ubat ya da Temmuz Gnlerinden
ok daha azd.
Zirve nokta aslnda o kadar heyecan verici deildi. Hkmet merkezi olan Klk Saray,
arlk subaylar, Kazaklar, sava gazileri ve gnll Kadn Taburu koruyordu. Kerenski adna
savamaya hazr toplumsal kuvvetlerin toplam bu kadard.
Neva nehri tarafndan sava gemisi Aurorann toplaryla tehdit edilen, iilerle bahriyelilerin
sarayn labirenti andran giri ve geitlerinden ieri szmasn engelleyemeyen savunma kuvveti,
hummal kavgalarn ortasnda dald. Yaananlar, Eisensteinn 1928 tarihli Dnyay Sarsan On
Gn filminde ok daha etkileyici gzkecekti.
25 Ekim akam Troki, Petrograd Sovyetine Geici Hkmetin ortadan kalkt haberini
veriyordu. Lenin, sakland yerden karak Rus tarihinde yeni bir dnemin baladn ilan etti.
Her eyin stesinden gelecek ve proletaryay dnya devrimine gtrecek kitle rgtnn gcne
sahibiz, diye devam ediyordu. imdi, Rusyada proleter bir sosyalist devlet kurmaya
balamalyz. Yaasn dnya sosyalist devrimi!
Yeni hkmetin radikallii benzersizdi. Toprak kararnamesiyle toprak sahiplerinin mal mlk
milyonlarca kylye datld. Sanayi kararnamesiyle iiler fabrikalarn denetimini ele ald.
Kendi kaderini tayin hakk kararnamesiyle Rus mparatorluunun ezilen uluslarnn bamszlk
hakk tannd. Zenginlerin el konulan malikneleri oturmalar iin yoksullara verildi. Eitim ve
salk hizmetlerden eit ekilde yararlanma artk her yurttan hakkyd. Evlenme ve boanma
yasalar kaldrld, cinsiyetler aras eitlik ilan edilirken zina, ecinsellik ve krtaj su olmaktan
karld.
Byle bir ey daha nce hi olmamt. nceki devrimlerin ou, en radikal aamalarnda bile

burjuvazinin denetiminde kalmt. nemli bir istisna olan 1871 Paris Komn tek ehirle snrl
kalm, yalnzca iki ay ayakta kalabilmiti. imdi, tarihte ilk kez modern bir ulus devlette ii
snf iktidar ele geirmiti.
Devrimden nceki sekiz ay gerekli hazrlk dnemiydi. Mcadelenin gelgitleri (devrimin
ritimleri), kitleler asndan temel bir renme, yanlsamalardan syrlp kurtulma, zgven
kazanma ve siyasi deneyimin zor zamanlarnda sola ynelme sreci olmutu. kili iktidar
(devrimin mekanii), bir tarafnda tm gerici glerin toplanma noktas haline gelen Geici
Hkmetin, dier tarafnda kitlelerin artan bilincini ve iradesini bnyesinde barndran
sovyetlerin bulunduu, giderek kzan toplumsal kuvvetler aras cephelemeye rgtsel bir ifade
kazandrmt. Bolevikler (devrimin partisi), hayati nem tayan ve mcadeleye her dzeyde yn
verebilecek sradan eylemciler an sunmutu.
Kitleler, sovyetler ve parti arasndaki ilikiyi buhar, buhar haznesi ve motor pistonu
arasndakine benzetebiliriz. Devrime g veren kitlelerin enerjisiydi (buhar) ama bu enerjiyi
younlatran sovyetlerdi (buhar haznesi) ve onun kuvvetini ynlendiren de partiydi (piston).
Bununla beraber, ekonomik k, kyl direnii, ulusal zlme sreci ve asker-emperyal
paralanma, Kzl Ekimin ba dndrc zaferini tehdit etmeye balad.150 milyonluk Rusya
nfusunun yalnzca 3,5 milyona yakn sanayi iisiydi. ou kylyd ve sava srasnda zorla
askere alnan 12 milyon kiinin ou kylerden toplanmt. arlk ordusunda subaylarla erler
arasndaki snfsal blnme, krsal kesimde toprak sahipleriyle kyller arasndaki snfsal
blnmeye ayna tutuyordu. Kyl-askerler devrimi desteklediler nk subaylarndan nefret
ediyorlard, savatan bkmlard ve toprak istiyorlard. Onlara toprak verdii iin Bolevikleri
desteklediler. Ama ehirlerde alk kol geziyordu ve sanayinin kmesi, iilerin yiyecek
karlnda kyllere verecek pek az eyleri olduu anlamna geliyordu. Petrogradda Ekim
1917de 300 gram olan gnlk ekmek tayn, Ocakta 150 grama, ubatta 50 grama (bir somun
ekmein onda biri) drld.
Alman saldrlar krizi arlatrd. Almanlar, hububat ve kmr zengini Ukraynann byk bir
ksmndan feragat etmedikleri srece Bolevikler ile bar yapmay reddediyordu. Alman
ltimatomu Bolevik liderlik iinde blnmeye yol at. Bazlar, Rus topraklarnn korunmas
iin devrimci sava savunuyordu. Lenin ltimatomun kabul edilmesini savundu nk
Boleviklerin savaacak gc yoktu. Ne devrimci sava ne de ltimatomun kabul edilmesini
destekleyen Troki, Almanyada eli kulanda olan devrime gveniyordu. Alman ordusu
neredeyse hi direnle karlamadan Ukraynay igal etti. Bylece, Leninin konumu
benimsenmi oldu. Brest-Litovsk Anlamas ile Ukraynann geni topraklar Alman
emperyalizmine brakld. Yiyecek ktlklar arlat ve devrim yava yava alktan lmeye
balad.
ok gemeden uralmas gereken baka emperyal yamaclar ortaya kt: Trans-Siberya
Demiryolundaki ek Alay; kuzeyde Murmanskda ve gneyde Bak petrol yataklarnda bulunan
Britanya birlikleri; Pasifik sahilinde Vladivostokta Japonlar. stelik bunlar, kar-devrimci
Beyaz ordulara cesaret verip onlara destek oluyorlard. Acmasz bir i sava balamak
zereydi.
Bolevikler her zaman sosyalizmin ancak dnya leinde baarlabileceini savunmutur. Tam
da lkenin ekonomik geriliinin, parlamenter demokrasiyi yaratp kapitalist gelimeyi
kolaylatracak bir burjuva devriminden daha ileri gitmeyi olanaksz kldn varsaymalarndan

tr Rusyada sosyalist devrim yapma dncesi onlar tereddtte brakyordu. imdi, ulusal
lekte zlemeyecek ekonomik elikilerle kapana kslmlard. Avrupann sanayi gcnden
yararlanamad srece proleter devrim ya kylerin ilkel yoksulluu yznden nefessiz kalacakt
ya da gerek yabanc gerekse ar yanls ordular tarafndan kanla boulacakt.
Sosyalizmin tek lkede nihai zafere ulamas imknszdr, diyordu Lenin Ocak 1918de
dzenlenen nc Sovyet Kongresinde. Sovyet iktidarn gnlden destekleyen ii ve kyl
neferlerimiz, byk dnya ordusunun da neferleri arasndadr. ki ay sonra meseleyi daha yaln
ortaya koyuyordu: Alman devriminin gereklememesi halinde mahvolacamz kesin bir
gerektir.
Devrim tehlikedeydi. Kurtarlabilecek miydi? Kreselleecek miydi?

1918: Sava Nasl Sona Erdi?

Devrim 1917 banda Rusyada patlak verdi nk byk glerin en zayf oydu. Ama ok
gemeden yayld. Savala geen nc k mevsiminde, sanayilemi savan basks, tm
Avrupa toplumuna ok byk bir yk dayatyordu.
1916 felaketleri hkmetleri devirip generalleri yerlerinden etti. Fransz Ordusu bakumandan
olarak General Joffrenin yerine geen General Nivelle, Formlmz hazr zafer kanlmaz,
diyerek ilk i olarak yeni bir saldr balatt. Ama iler bekledii gibi gitmedi. Franszlar be gn
iinde 120.000 asker kaybettiler. Bir ay sonra Nivelle de grevden alnd. Fransz Ordusu asker
isyanlaryla alkalanyordu. Poilusun (Fransz erler) artk canna tak etmiti. Nisan sonunda
balayan isyan, Mays aynda yaylarak devam etti ve Haziranda doruk noktasna ulat. Firarlar
sk grlr oldu, btn bir birliin cepheye geri dnmeyi reddettii oldu ve askerlerin devrimci
arklar syledii gsteriler yapld. Yaklak 40.000 askerin dorudan katld isyanlar 68
tmeni etkiledi. ki hafta sresince cephe hattnda neredeyse hi Fransz askeri kalmamt.
syanlar bastrld ama verilen 554 lm cezasndan yalnzca 49u infaz edildi, siperlerde koullar
iyiletirildi ve Fransz Ordusu ertesi yl da savunma konumunda kalmaya devam etti.
Ekim 1917de talyan Ordusunda atlaklar ortaya kt. General Cadorna, Mays 1915 ile
Eyll 1917 arasnda talyann kuzeydou snrndaki sonzo rmanda en az 11 saldr emri
vermiti. Hepsi de baarsz olmutu. Yalnzca 1917de yaplan iki saldrda talyanlarn can
kayplar 300.000 civarndayd. Ekim sonunda Avusturyallar ile Almanlar kar saldrya
getiinde talyan Ordusu kt. zlme 112 km boyunca srd. Sava alannda kaybedilenin iki
kat kadar asker firar etti. On binlerce asker tfeini brakp Sava bitti! Eve gidiyoruz! Yaasn
Rusya! diye bararak cepheden ekildi. Yeni hat, kuzeydou talyann ilerinde acemice
oluturuldu. Cadorna kovuldu, askerlerin koullarnda bariz iyilemeler oldu ve 1918in ikinci
yarsndan nce yeni bir saldr yaplmad.
Sahipsiz topraklarn dier tarafnda (Almanya, Avusturya-Macaristan, Bulgaristan ve Osmanl
mparatorluunda), koullar daha da ktyd. Topyekn sava, n cephelerde kanl saldrlar ve
mhimmat sava demekti. Ayrca, dman alktan kvrandrarak boyun emeye zorlamak
demekti Britanya donanmasnn Alman limanlarn ablukaya almas ve Alman denizaltlarnn
ngiliz gemilerine saldrmas.
Almanya, I. Dnya Savanda 1,8 milyon askerini kaybetti ama bu saynn neredeyse yars
kadarn da lke ierisinde ala kurban verdi. Askere alnanlar yznden topra ileyecek
kimse kalmadndan yiyecek retimi dt. Sava retiminin, tketim ihtiyalarna ncelii vard.

Deniz ablukas, Alman ticaretine byk zarar verdi. Savan ikinci yarsnda, ortalama Alman
iisinin gnlk besini, hayatn srdrmesi iin gereken kalori miktarnn yalnzca te ikisini
karlayabiliyordu.
200.000e yakn Alman makine iisi, Nisan 1917de ekmek taynnn drlmesine kar
greve gitti. Honutsuzluk, Kielde bulunan Ak Deniz Filosu askerlerine srad. Kt koullar,
kat disiplin ve subay kesimine tannan ayrcalklar askerler arasnda kzgnla neden olurken,
taynlarn drlmesi barda taran son damla oldu. Bahriyeliler, kurduklar yiyecek
komitelerinin yetkililerce tannmasn talep ettiler. Ama hareket ezildi. Liderlerinden ikisi idam
edildi ve dierleri krek cezasna arptrld.
Ardndan, Berlin ile bir dzine kadar sanayi merkezinde 500.000 kiinin katlmyla Ocak
1918de Almanyay yeni bir grev dalgas kaplad. Eylemlerde koordinasyonu salamak iin
henz tam anlamyla gelimemi ii konseyleri ortaya kt. Barolde sava kart sosyalistler
vard. Eylemciler, Almanyadaki olaylar ile Rusyadaki devrim arasnda dorudan kyaslama
yapyordu. Ama yetkililer ok sert nlemler alarak hareketi bir kez daha bastrdlar.
Almanyann yneticilerine son bir ans verilmiti. Rus Devrimi ve Brest-Litovsk Anlamas,
Dou Cephesinde sava sona erdirmiti. Artk Bat Cephesini glendirip Britanya ve Fransa
kuvvetlerine kar saldrya geilebilirdi. Ama ABD savaa girmiti ve yz binlerce askerini
Atlantikin tesine tamak zereydi. Almanyann frsat ksa mrl olacakt.
1918 baharnda General Ludendorff be ayr saldr balatt. tilaf glerinin savunma hatt
neredeyse yarlyordu. Britanya bakumandan Douglas Haig, Srtmz duvara yaslanm ve
davamzn hakllna inanmken, her birimiz sonuna kadar savamalyz, diyerek askerlerine ne
pahasna olursa olsun direnme emri vermiti. Savunma hatt bozulmad ve saldrlar Temmuz
aynda sona erdiinde Almanlar yarm milyon insan kaybetmiti. tilaf glerinin kayb daha
fazlayd ama her ay 300.000 Amerikan askeri geliyordu.
tilaf devletleri imdi saldrya geebilirdi ve ciddi kazanmlar salamaya baladlar. Bat
Cephesindeki atmalar benzersiz bir vahete sahne oldu. st ste yenilgiler alan Almanlar,
1914te fethettikleri topraklarn byk bir ksmn geri kaybettiler.
I. Dnya Sava, ttifak Glerinin devasa bir kuatmaya alnd bir savat. 1918 sonbaharna
gelindiinde tm cephelerde ar ve giderek iddetlenen bir bask vard. Eyll ve Kasm aylar
arasnda ttifak Glerinin drd de iflas etti.
Filistindeki Osmanl hatt, 19-21 Eyll tarihinde Megiddo [Nablus] Muharebesinde yarld.
ki ordu tamamen dalp kuzeye doru kat. zlme bugnk Trkiye-Suriye snrna kadar
devam etti. Zaferde nemli rol oynayan milliyeti Arap gerillalar, rdnn dousunda Arapa
konuan halkn yaad topraklar kurtardlar. Ortadouda sava 30 Ekim tarihinde Mondros
Atekes Antlamas ile sona erdi.
Britanyal, Fransz, Srp, Yunan ve talyan birliklerinden oluan karma ordu, Eyll ay sonunda
balatt iki haftalk aralksz saldrnn sonucunda Makedonyadaki Bulgar hattn yarmay
baard. Bulgaristan kk, azgelimi bir lkeydi. 1912 ile 1918 arasnda alt yl sren sava
srasnda, taraflar arasnda askerlik andaki nfusundan oransal olarak en fazla kayp veren
lkeydi. Tarm kmt. Yeni doan sanayileri Alman sava aygtnn emrine verilmiti. Bulgar
liderler, halk felakete srklemiti. 29 Eyll tarihinde Selanik Cephesinde atekes antlamas
imzalandnda, ordunun byk ksm zaten dalm ve anavatanda devrim patlak vermiti.
Avusturya-Macaristan hattn, Vittorio Veneto muhaberesinde (24 Ekim-4 Kasm) talyanlar

yard. talyanlarn Adriyatikin liman ehri Triesteyi ele geirmesinden bir gn sonra atekes
imzaland. Asker bozgun, khne Avusturya-Macaristan mparatorluunu ykt. Orduda ulusal
blnmeler oldu ve liberal siyasetiler bir dzine kadar ehirde iktidar ele geirdi Prag, Brno
ve Bratislavada eklerle Slovaklar; Zagreb ve Saraybosnada Gney Slavlar; Krakovda
Polonyallar. Habsburg kili Monarisinin iki bakenti de (Almanca konuulan Viyana ve
Macarca konuulan Budapete) devrimci ykseliin seline kapld. Budapetede liberal
demokratlarn, Viyanada ise Sosyal Demokratlarn ba ektii bir koalisyon iktidara geldi.
nde gelen Alman generalleri Hindenburg ile Ludendorff, 29 Eyll tarihinde Kaysere savan
artk kaybedildiini bildirdiler. Atekes ilan edilmesi, uzlaarak bar yaplmas ve aadan
kalkmay yukardan devrimle engellemenin gerektiini belirterek Sosyal Demokratlarn da
katlaca yeni bir hkmet kurulmasn talep ettiler.
Fazlasyla inat olan Kayser sava srdrmeye kalkt. aresizce son bir giriimle Britanya
Kraliyet Donanmasn yenmek iin Ak Deniz Filosuna denize alma emri verdi. Alman
bahriyeliler, Sava Tanrsna adanan son kurbanlar olacakt.
29 Ekimde bahriyeliler arasnda isyan patlak verdi. Bu kez, gemilerinde sessizce oturmak
yerine saldrya geerek isyan tm filoya ve rhtmlara yaymak iin silahl gsteriler dzenlediler.
3 Kasm tarihinde Kieldeki Alman deniz ssnde kontrol artk devrimci konseyde idi. Kiel ilk
kurun oldu. Almanyann drt bir yannda byk gsteriler yapld. Ksa sre iinde birok
Alman ehri ii, asker ve bahriyeli konseylerinin denetimine geti.
9 Kasmda devrim Berline ulat. Yz binler sokaklara dklmt. ehir kzl bayraklarla ve
sosyalist afilerle sslenmiti. Sava kart bir devrimci sosyalist olan Karl Liebnecht,
imparatorluk saraynn balkonundan kalabala hitap ederek sosyalist cumhuriyetin kurulduunu
ve dnya devriminin baladn ilan etti. Alman Devrimi balamt. Rusyann ubat Gnleri
olmutu. imdi Almanyann Kasm Gnleri vard. 1917 filmi, Avrupann kalbinde yeniden
gsterime giriyordu.
nsanlk tarihinin o gne dein grd en kanl kym olan I. Dnya Sava, Avrupann drt bir
kesinde ii, asker, bahriyeli ve kyl milyonlarn devrimci eylemiyle sona ermiti.

Alman Devrimi
ttifak Devletleri, sava kazanamayacaklar iyice belli olunca tavizler vererek bir dizi bar
teklifi yaptlar. Ama hepsi reddedildi. tilaf gleri (Britanya, Fransa, talya ve ABD), eksiksiz
bir zafer ve dnyay kendi karlar dorultusunda istedikleri gibi paylamak istiyordu. Bu
koullarda, Almanya, Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan liderleri sava srdrmeye karar
verdiler.
Dnyann ynetici snflarnn emperyalist agzll, insanl sonu gelmeyen bir kyma
mahkm etmek zereydi. Bunu devrim engelledi; ilkin Rusyada, sonra Bulgaristan, AvusturyaMacaristan ve Almanyada. stelik devrim hastal, yenilen ttifak Devletleri ile snrl kald.
Btn Avrupay devrim ruhu saryor, diye yaknyordu Britanya Babakan David Lloyd
George 1919da Fransz meslektana yazd bir mektupta. Siyasi, toplumsal ve iktisadi
ynleriyle tm mevcut dzen, Avrupann bir ucundan dier ucuna halk kitlesi tarafndan
sorgulanyor.
Savan sonunda, devrim frtnasnn merkez ss Petrograddan Berline, Avrupann
kysndan merkezine kayd. Tarihi, Alman Devriminin sonucu belirleyecekti. Almanyada

kazanlacak bir zafer, Avrupann en zengin sanayi ekonomisini ve en geni ii snfn sosyalist
devrimin safna ekerek, Rusyada abluka altnda bulunan Bolevik rejimin imdadna yetiecek,
Kuzey Denizinden Pasifike kadar ii iktidarn yerletirecek ve byk olaslkla devrimin
kresellemesini salayacakt. Bu baarlsayd, insanlk tarihi gelecekte farkl bir rota izleyecekti.
Byk Bunalm, Nazizm, Stalinizm, II. Dnya Sava, Souk Sava olmayacakt. 1918-23te
bundan daha yksek bir dl olamazd.
Almanyann Kasm Gnleri devrimi, byk gsterilere, kitle grevlerine ve asker isyanlarnn
yan sra ii, asker, bahriyeli konseyleri ann hzla olumasna tanklk etti. Rus Devrimi, byle
bir an, dorudan demokrasiyi temel alan potansiyel bir alternatif devlet yapsn temsil ettiini
gstermiti. Ama Alman konseyleri, iktidar geleneksel parlamenter trde bir hkmete
devretmeyi seti. 1.500 ii ile asker delegenin oluturduu bir meclis, SPDli (sa sosyalist) ile
USPDli (sol sosyalist) bakanlarn kurduklar yeni ynetimi onay verdi. Bu hem konseylerin
gcn (desteklerine ihtiya olmas) hem de konseylerin izledii siyasetin gszln (meslei
siyasetilik olanlara gvenmeleri) gsteriyordu.
Alman sosyalistleri gruba blnmt. SPD (Alman Sosyal Demokrat Partisi) liderleri,
sava yanls ve devrim kart idi. Ana amalar, kendilerini iktidara getiren hareketi tahrip
ederek Almanyay kapitalizm iin gvenli bir yapmakt. SPD lideri Frederick Ebert, Kasm
aynda Almanya babakan oldu. Ksa sre sonra General Groenerden bir telefon ald.
Bakomutan, orduda kat disiplini ve dzeni destekleyip Bolevizm ile mcadele etme sz
vermeleri kouluyla yeni hkmeti tanyacan syledi. Ebert ve Groener, sk mttefikler oldular.
USPD (Bamsz Sosyal Demokrat Parti) liderleri, merkezciydi. Saflarnda Eduard Bernstein
gibi sosyal-demokrat revizyonistler, Karl Kautsky gibi daha radikal parlamenter sosyalistler ve
iktisat Rudolf Hilferding gibi Marksist aydnlar bulunuyordu. Onlar bir araya getiren, devrimci
retorik ile reformcu pratiin (deien oranlarda) bileimiydi. Ocak 1919da, SPDnin semen
destei USPDnin be katyd (11,5 milyona 2,3 milyon). Haziran 1920ye geldiimizde iki parti
kafa kafaya gelmiti. I. Dnya Savandan sonra devrimlerle Avrupay altst eden iki yl iinde
Alman iileri arasnda sola kayn ne kadar arpc boyutta olduunu gsteren bir ltt bu.
nc grup, Spartaks Birlii ya da 1 Ocak 1919da ald isimle KPD (Alman Komnist
Partisi) idi. Karl Liebknecht ile Rosa Luxemburgun nderlik ettii devrimci sosyalist grup,
karakter olarak Rus Boleviklerine benziyordu. Kasm 1918de USPDnin Spartaks Birliinden
muhtemelen on kat fazla yesi vard.
SPD hkmetin hkim partisiydi ve parti liderleri, etle trnak gibi olduklar Ordu
Bakomutanl ile birlikte alyordu. Devrim ruhu askerlere de bulam olduundan, Sosyal
Demokrat ileri Bakan Gustav Noske, generallere zgr Birlikler (Freikorps) denilen yeni bir
paramiliter kuvvet oluturma yetkisi verdi.
Asker yenilgi, ekonomik kriz ve toplumsal alkantlar bileimi, eski dnyay parampara etmi,
ou Alman sola ynelmiti. Aralarnda birok kk rtbeli subayn, muvazzaf subayn, sekin
askerin ve asker uzmann da bulunduu dierleri saa ynelmiti. Freikorps, bu ar sac
unsurlardan topland. Acmaszl, Yahudi kartl, ar milliyetilii, ii konseyleri,
sendikalar ve Sola kar iddetli dmanlyla ksa srede nam sald. Bu haydutlarn ou daha
sonra Nazi Partisine katlacakt.
Berlin, devrimin bakenti ve yeni kurulan KPDnin en gl ssyd. 4 Ocakta SPD arlkl
hkmet, ii protestolarna kar harekete gemeyi reddetmesi nedeniyle USPD yesi olan Berlin

emniyet mdr Emil Eichhornu grevden ald. Birou silahl, yz binlerce ii sokaklara
dkld. Emniyet mdrlnde Geici Devrimci Komite kuruldu.
Ama liderlik tereddt iindeydi, yerel birliklerin hasmane tutumu devam etti ve Berlin dndan
destek asgari dzeyde kald. Berlinli eylemciler, devrim olgunlamadan nce harekete gemeye
tevik edildi. Devrimci bakent yaltld. Spartakist Ayaklanmann kanl bastrlmasna yalnzca
Freikorps deil Berlin dndan birok asker de isteyerek katlacakt. Liebknecht bayltldktan
sonra vurularak ldrld. Luxemburg kafatas tfek dipiiyle paralandktan sonra kurunland
ve cesedi bir kanala atld. Alman Devriminin kafas koparlmt.
Yeni bir parti olan KPDnin Berlin dnda destei snrlyd, daha yerleik rgtlerin
otoritesinden yoksundu ve deneyimsiz olan ou eylemcisi maceracla eilimliydi. Temmuz
1917de Bolevikler, bakentte iktidarn zamanndan nce ele geirilmesini nlemek iin
Petrograd proletaryasn dizginlemilerdi. Aynsn Ocak 1919da Berlinde yapamayan
Spartakistler feci bir bedel dediler.
Her eye karn gerilemenin lmcl olmas gerekmiyordu. Kriz, Almanya genelinde
olgunlayordu. SPDye olan destek USPD ile KPDye kayyordu. Silahl iilerle devrimci
askerler, Freikorpsa daha etkili bir diren gsteriyordu. Mart 1920e gelindiinde, yaanan
blgesel i savalarda tahminen 20.000 kii hayatn kaybetmiti.
Bu noktada Alman ynetici snf, bir asayi ve dzen darbesi balatarak Berline asker
birlikler gnderdiler ve SPD hkmetini devirip yerine muhafazakr bir brokrat olan Wolfgang
Kapp atadlar.
Bu kez erken harekete geen sa olmutu. En nemli sendika konfederasyonunun bakan genel
grev ars yapt. Milyonlarca ii sokaa kmakla kalmayp yeni konseyler kurarak silahland.
Ruhr Kzl Ordusu, Almanyann en byk sanayi blgesini sac birliklerden temizledi. Kapp
Darbe Giriimi birka gn iinde kt ve SPDli bakanlar grevlerine dndler. Darbe, ynetici
snfn gerek mizacn ifa etmiti ve Alman iileri hzla sola yneldiler. Yenilgisi ayn zamanda
devrimin kuvvetini gstermiti ve hareketin zgveni iyice artmt.
Ama potansiyel gereklemedi. KPD, proleter bir ayaklanma hazrlndan geri durdu. Kapp
Darbe Giriimi, Austos 1917deki Kornilov Darbesinin aksine sosyalist devrimin yolunu
amad. Ocak 1919da fazla cretkr davranan KPD liderleri iyi bir ders almlard ve imdi,
tamamen farkl koullarda fazlasyla rkek kalmlard.
Devrim sanatnda zamanlama her eydir. 1920 yaznn, devrimcilerin, ii snfn Avrupann
kalbinde zafere tayabilecei bir an olduu neredeyse phesizdi. Baarszlklarnn bedeli
hesaplanamayacak kadar byktr.

talyann ki Kzl Yl
Almanya gibi talya da, emperyalist savan gerginliklerinin istikrarsz toplumsal dzende derin
yaralar amasnn ardndan 1920 yaznda devrimin eiine gelmiti. talyann Biennio Rossosu
(ki Kzl Yl: 1919 ve 1920) srasnda lke, gerilimlerini sosyalist devrimle zmlemeye
yaklamt. Bunun olmamasnn vahim sonular oldu. Solun baarszl san frsat oldu:
Benito Mussolininin faistleri 1922de iktidar ele geirdi.
Sava sonras dnemin krizinin kkleri, lkenin uzun, tekleyen ve asla tamamlanmayan burjuva
devriminde yatyordu. Franszlarn ynetimi altnda hayata geirilen feodalizm kart 1796-1814
reformlardan ve birbirini takip eden 1820, 1831, 1848, 1860 ayaklanmalarndan beridir talya

ancak yarm yamalak bir modernleme yaamt. lke, Trokinin bileik ve eitsiz gelime
dedii eyin arpc bir rneiydi. Mays 1915te, I. Dnya Savana girdii srada Milano ile
Torino gibi kuzey ehirlerinde ileri kapitalist sanayi ve modern ii snf ortaya karken, krsal
gneyde ise toprak sahipleri, rahipler ve mafyann eline dm, aresiz ve yoksul kyller
bulunuyordu.
Savatan nce, kuzeyli ii snfnn artan militanl ve radikalizmi, krsal i blgelere sirayet
etmeye ve kyleri hareketlendirmeye balamt. Yolsuzluklaryla n salm siyasi sekinler, bu
kprdanmalara ar bir baskyla ve milliyeti retorie sarlarak karlk verdiler. Sosyalizmin
cazibesini zayflatmak iin Avrupann dier yerlerinde olduu gibi emperyalizm kullanld.
talya, 1896da Etiyopyada ve 1911-12de Libyada smrge savalarna girdi. Ardndan,
Avusturya-Macaristann zararna Balkanlar kendi topraklarna katmak temel gayesiyle dnya
savana girildi.
Son zamanlarda gsterdii ekonomik gelimeye ramen talya emperyalist ihtiraslarn
destekleyecek sanayi tabanndan yoksundu. Bismarckn bir keresinde vurgulad zere talyann
doymak bilmez bir itah vard ama dileri rkt. Sava talyan toplumunda ok byk
gerginlikler yaratarak derinlere kk salm toplumsal gerilimleri kriz noktasna getirdi.
talyanlarn ounluu bandan itibaren savaa karyd ve devam ettii srece de kar
kmay srdrd. Hem reformcular hem de devrimcileri iinde barndran Sosyalist Parti ne
yazk ki ak bir sava kart politika izlemedi. Slogan, ne destek ne sabotaj idi. Bu srada
Leninin sloganysa kahrolsun emperyalist savalar idi.
talya savata yarm milyon kii kaybetti ve siperlerdeki sefalete, vatan cephesindeki ekmek
ktlklar, alk elik ediyordu. Austos 1917de Torino fabrikalarnda kitle grevleri patlak verdi;
Ekim ve Kasm aylarnda orduda firarlar yaygnlat. Kylerin yzyllardr sren yoksulluu,
fabrikalardaki yeni smr, savan sebep olduu kym ve mahrumiyet bir araya gelerek ki Kzl
Yl dourdu.
1919 yaznda, Rus Devrimi ile dayanma amal gnlk genel grev ilan edildi. 1920
baharnda Torino metal iileri, tannm devrimci Antonio Gramscinin Rus sovyetlerinin
talyadaki dengi olarak grd camere del lavoronun (fabrika konseyleri) tannmas talebiyle
grev yaptlar. Hareket Austos 1920de doruk noktasna ulat. Milano makine iileri,
iverenlerin lokavt karar karsnda fabrikalar igal ettiler. Ardndan, kuzeybat talyann
sanayi geni igal hareketiyle alkaland. 400.000 kadar makine iisi ve dier sektrlerden
100.000 ii katld. gal edilen fabrikalar birer asker s gibi grld: Polise kar savunulan
fabrikalarda silah depoland. talyan ii snf artk yeter diyordu: iler arasnda isyanc bir ruh
hali hkimdi.
Hkmet fel olmutu. Babakan Giovanni Giolitti, Senatoda hareketi bastracak yeterli
kuvvete sahip olmadn itiraf ediyordu. Bylece, baz tavizler vererek sendika liderleriyle
anlama salad. Sosyalist Parti, bu karara meydan okuyacak kadar hazrlkl deildi. Reformcular
hem sendikalara hem de partiye hkimdi. Eer Austos 1920de taban salam bir devrimci parti
isyana nclk etseydi, talyan ii snf pekl devlet iktidarn ele geirebilir, kyllerle
birlikte kr ve kent yoksullar kitlesini arkasndan srkleyebilirdi. Bunun olmamasnn balca
nedeni devrimci netliin, rgtn ve ynelimin olmamasyd.
Baarszln bedeli olduka ar oldu: Geri ekilen proleter hareket ok gemeden ykselen
faist harekete yenik decekti.

Dnya Devrimi
Kapitalizm bir dnya sistemidir. Kreselleme hakkndaki yakn dnem tartmalarnn ou,
kapitalizmin bu biimi son zamanlarda aldn varsayar. Oysa Marx, Komnist Manifestoda
(1848) sistemin ilk balardaki geliimini yle tasvir ediyordu:
Amerikann kefi, Afrikann gemiyle dolalmas ykselen burjuvaziye yepyeni alanlar at. Dou Hindistan ve in Pazarlar,
Amerikann smrgeletirilmesi, smrgelerle yaplan ticaret, mbadele aralarnn ve genel olarak metalarn artmas
ticarette, denizcilikte, sanayide o gne kadar grlmemi bir canlanma salad ve bylelikle yklmakta olan feodal toplumun
barndaki devrimci unsurun hzla gelimesine yol at.

nk Marxa gre byk sanayinin ve dnya pazarnn olumas el ele gidiyordu.

Kreselleme kapitalizm kadar eskidir. Erken 20. yzyln dijital teknolojisinden, 20. yzyln
telsiz iletiimden ve 19. yzyln telgraf kablolarndan daha eskiye uzanr. 18. yzyln kle
ticaretinden ve 17. yzyln ilk smrgelerinden de nce gelir. Gemii, 15. ve 16. yzyl tccar
kapitalistlerinin ticaret alarnda hissedilen sistemin ilk doum sanclarna kadar uzanr.
Kapitalizm kresel olmann tesinde son derece istilacdr. Dnyann bir kesinde tutundu mu,
oradan hzla yaylr. Ona bu zelliini kazandran, rakip irketlerle devletlere blnm dnyann
rekabeti niteliidir. Ekonomik bakmdan geliemeyip sanayi ncesinin toplumsal sistemine
hapsolup kalanlar yenilmeye mahkmdur. Conquistadoresin elik ve silahlar, Aztekler ile
nkalarn tatan silahlarna galip gelmiti. Avrupallar, Hindistan akmakl tfeklerle ve ate
gcnn disipliniyle fethetmiti. Makineli tfekler ve topu atei, Zulular ve Dervileri ezip
gemiti. Aadan burjuva devrimlerini (Hollanda, Britanya, Amerika ve Fransa) ok gemeden
yukardan burjuva devrimlerinin (talya, Almanya, Japonya, Trkiye ve birok baka yer) takip
etmesinin temel nedeni budur. Kapitalizm sanayi devriminin nn atndan baka yerlerdeki
ynetici snflar da deiimi kucaklamak zorunda kaldlar, yoksa jeopolitik mcadelede gerilere
deceklerdi. Dolaysyla, siyasi-asker rekabetin buyruklar, bir kez harekete geirildiinde
sanayilemenin dnyann drt bir yanna sramasn salar. Ticaretin kresellemesi, sanayinin
kresellemesi olur.
Eer kapitalizm bir dnya sistemiyse, bundan ii snfnn da uluslararas bir snf olduu
sonucu kar. Milliyetilik iileri bler ama bu onlarn gerek karlarn yanstmaz. Kresel
lekte alan patronlarla boy lebilmek iin iilerin de ulusal snrlarn tesinde birlemesi
gerekir. Toplumsal kurtulu iin ulus devleti ykmal, alternatif bir demokratik devlet yaratmallar.
Kazanmlarn uluslararas sermayenin kar-devrimine kurban etmemek iin mcadelelerini dnya
geneline yaymallar.
Tek lkede sosyalizm ina etmek mmkn deildir. Marx, Engels, Troki ve baka birok
tannm Marksist dnr, proleter devrimin dnya genelinde olmas gerektiini, aksi takdirde
yenileceini vurgulamtr. Sosyalist bir kuatma ekonomisi ancak geici bir nlem olabilir. Er
ya da ge ya yoksulluk ve gvensizlik devrimi iine kapanmaya zorlayarak ayakta kalmak iin yeni
smr ve askerleme biimleri yaratacak ya da ii devleti dman basklara (ekonomik boykot,
i sava ve yabanc asker saldrlar bileimine) yenik decektir. Bu bilgi, Ekim
Ayaklanmasndan sonra Bolevik liderlerin dncesinde yer etmiti. 1919da Komnist
Enternasyonalin (Komintern ya da nc Enternasyonal) kurulmasna ncelik vermeleri bu
yzdendi.
Bolevikler, I. Dnya Savann balamasyla birlikte her biri kendi hkmetini desteklemeyi
setiinden paralanm olan Sosyal Demokrat kinci Enternasyonalin yerine devrimci bir

enternasyonal yaratmak istiyorlard. Yeni Komintern, dnya devriminin komuta merkezi olacakt.
Kominternin ilk drt kongresi, ye says ve nemi giderek byyen, gerekten de devrimci olan
meclislerdi. Mart 1919da toplanan ilkine 33 lkeden 51 delege katlrken, Kasm-Aralk 1922de
dzenlenen drdncsne 61 lkeden 408 delege katlmt.
Dnya devrimi ne kadar gereki bir amat? Devrim bulacdr. Kapitalizm bir dnya sistemi
olduundan nemli krizleri de daima uluslararas lekte olur. Benzer koullar benzer tepkileri
uyandrr; bir yerlerde gerekleen bir devrimin haberi, uyumlu davranmann ve itaatkrln ince
rtsn abucak yrtp atabilir. Amerikan Devrimi, Fransz Devrimine esin kayna oldu. 1848
Devrimleri Avrupann drt bir yanna yayld. 1917 Rus Devrimi, insanlk tarihinin en gl
devrim dalgasn tetikledi. Sarsntlar Almanya ve talya ile snrl kalmayp Avrupann her
yerinde ve baka yerlerde de hissedildi.
1918 sonunda, Macaristanda ken liberal-milliyeti hkmetin yerini Bla Kunun nderliini
yapt Komnistler ile Sosyal Demokratlarn oluturduu radikal bir Sovyet hkmeti ald.
Nisan 1919da Mnihte Sovyet Cumhuriyeti kuruldu ve ayn ay iinde Viyanada devrimciler
iktidar ele geirmeye kalktlar. Bu olaylar, olas bir alternatif gelecein bir anlk grnp geen
resmini sunuyordu: Budapete, Mnih ve Viyana, Avrupann kalbinde devrimci bir blok
oluturabilirdi.
Ama byle olmad. Bu rneklerde devrimciler, reformcularn devrimi rayndan karmasn
engel olabilecek kadar gl deillerdi. Sovyet Cumhuriyetinin devrilmesinden sonra idamla
yarglan Bavyeral devrimci bir lider, Sosyal Demokrat ve Bamsz Sosyalist mttefikler ile
birlikte alma deneyimini yle zetliyordu: Sosyal Demokratlar balar, sonra svp bize
ihanet ederler. Bamszlar kendilerini kaptrr, bize katlr ama sonra bizi yzst brakrlar. Biz
Komnistler son nefesimize kadar direniriz. Biz Komnistler lmle randevusu olan kiileriz.
Mesele basittir. Sosyalist devrim mmknd. ilerin, kapitalizmi ve devleti savunmaya kararl
reformcu liderlerin szlerine kulak vermeleri, bu olasl tekrar tekrar boa karmtr.
Keza, devrimci mayalanma, Avusturya-Macaristan ve Almanya gibi malup devletlerle ya da
Rusya ve talya gibi zayf olanlarla snrl deildi. Devrimci ruh hali, Britanya, Fransa ve
spanyay da kasp kavurmutu.
Britanyal askerler, Fransadan vatanlarna geri dnmeleri geciktiinden isyan etmi, Rusyaya
gnderildiklerinde Bolevik kuvvetlerle arpmay reddetmilerdi. 1919da Glasgowda patlak
veren makine iileri grevlerinde, polisle ve gnderilen asker birliklerle atmalar yaanmt.
Madencilik, ulam ve demiryolu sendikalarnn l ittifak, 1920lerin balarnda
hkmetlerin dn patlatmt.
Ekmek isyanlar, kitle grevleri, kyllerin toprak igalleri, iddetli sokak atmalar ve
ehirlerde ilan edilen Bolevik cumhuriyetleri ile 1918-20 arasnda spanyada da Bolevik
Yl (Trenio Bolchevista) yaand. Baka yerlerde olduu gibi burada da, diye yazyordu
Amerikal romanc John Dos Passos, Rusya fener olmutur.
Devrim salgn ktalar at. iler sendikalar kurmak, cretlerini artrmak ve koullarn
iyiletirmek iin Avustralya, Kanada ve ABDde kitle grevleri dzenlendiler. Belli bal merkez
lkelerden smrge evre lkelere de yayld. rlandal Cumhuriyetiler, bamszlklarn
kazanmak iin gerilla sava balattlar. Msrda halk, Britanya ynetimine son verilmesini talep
etti. inli renciler, smrgecilik kart kitle hareketini tetiklediler.
1918-23 arasnda insanln gelecei belirsizliini srdrd. Anayolcu tarihiler potansiyeli

inkr edip anariye yaptklar kaba ve kibirli gndermelerle bu dnemi geitirmeyi tercih
ederler. Dnya devrimini gerek bir olaslk yapacak kadar gl kitlesel halk hareketlerindense,
generallerin manevralaryla ve devlet adamlarnn rutin ileriyle ilgilenmek onlar daha huzurlu
hissettirir.

Birinci in Devrimi
Uzadka uzayan, karmak bir sava ve devrim sreci, 1911 ile 1949 arasnda ini
dntrd. Bu srecin, I. Dnya Sava ile Rus Devriminin hzlandrd ilk evresi, 1927 kardevrimiyle sona erdi. II. Dnya Savann tetikledii ikinci evre, 1949da in Komnist
Partisinin zaferiyle ve in Halk Cumhuriyetinin kurulmasyla sonland. lk evrede Rusya benzeri
bir proleter ayaklanma mmknd. 1927 yenilgisi, tm lkenin tarihini ekillendirecekti.
inin devrimci krizini emperyalizm tetiklemiti. 19. yzyl boyunca byk yabanc glere, in
sahillerinde bir dizi imtiyaz tannmt smrgeler ve bununla ilikili ticari ayrcalklar. Bu
imtiyazlar aslnda rvet, tehdit ve asker harekt bileimiyle elde edilmiti. in ulusal direnii
ezilmiti. Yabanc gler, imtiyazlarna kalkan olsun diye Pekindeki km Manu Hanedann
ayakta tutuyorlard.
Ama Ekim 1911de, lke topraklarn koruyamamalar yznden byk itibar kaybna urayan
Manular asker bir isyanla devrildi. Cumhuriyet ilan edildi ve srgnden dnen milliyeti lider
Sun Yatsen bakan yapld.
Ksa bir sre sonra Sun Yatseni azleden orgeneral Yuan ikay, parlamentoyu feshedip kendini
diktatr ilan etti. Milliyeti burjuvazi, tarih grevini (istikrarl bir hkmet kurmak, lkeyi
birletirmek ve modernleme reformlarn gerekletirmek) yerine getiremeyecek kadar zayft.
Bylece yerini subaylar ald. Ama onlar da in toplumunu paralayan atmalarn stesinden
gelecek aralara sahip deildi.
Sun Yatsen ve in Milliyeti Halk Partisi (Kuomintang), gneydeki liman ehri Guangzhouda
yeni bir siyasi s kurdu. Ancak, inin ou ne Pekin diktatrlnn ne de zgr Guangzhounun
ynetimi altndayd; buralarda ynetim binden fazla sava aasndan bir birinin, bir dierinin
eline geiyordu.
in burjuvazisi nedenle zayft. Birincisi, inin 350 milyonluk nfusunun yalnzca bete biri
ehir denilebilecek yerlerde yayordu; az sayda demiryolu, kt yollar ve snrl byk lekli
sanayisiyle esasen toprak aalar ile kyllerden meydana gelen bir tarm lkesiydi. kincisi,
burjuvazi, emperyalizmle elikili ilikisi yznden blnmt. Yerli sanayiler kurmak isteyen
baz inli kapitalistler, yabanclara tannan imtiyazlardan memnun deildi. Bazlarnnsa yabanc
kapitalistlerle ekonomik balar vard.
ncs, burjuvazi kitlelerden korkuyordu. Ulusal bamszlk iin savamak isteyenler bile
kontrol daha radikal kuvvetlere kaptracaklarndan korkuyorlard. Taiping ve Boksr
Ayaklanmalarnn olumsuz hatralar burjuvazinin hafzasnda yer etmiti.
Hem Guangzhou burjuvazisinin hem de Pekin diktatrlnn zayf olmas, siyasi bir boluk
douruyordu. Bu boluu, kontrolleri altndaki yerlerde toprak sahipleriyle, subaylarla ve su
eteleriyle ittifaklar kurarak g sleri oluturan sava aalar, yani blgede asker gc olanlar
dolduruyordu. Merkez devletin k, dzenin zlmesi ve mlkiyetin tehdit altnda olmas
demekti. Sonu, kk haydut devletlerden oluan istikrarsz bir mozaikti. Manularn devrilmesi,
ini bu nedenle yabanc emperyalizmin talanna daha ak hale getirmiti. Balca tehdit kayna

Japonya idi.
Japonlar, 1894-95 in-Japonya Savandan sonra Korenin ve 1904-05 Rusya-Japonya
Savandan sonra da Manuryann denetimini fiilen ele geirmiti. Bu iki atma Japonyay
indeki hkim g yapmt. Japonya, I. Dnya Sava srasnda indeki Alman smrgelerini
ele geirdi ve tm lkeyi Japonyann protektoras haline getirecek 21 maddelik bir talep listesi
aklad. Savan sonuna gelindiinde Japonya, dnyann nc byk donanmasna sahip olan
byk bir gt ve Alman smrgelerine el koymas, 1919 Versay Bar Konferansnda dier
galip glerce resmen kabul edildi.
Sonuta, in delegeleri Versay Anlamasn imzalamay reddettiler ve haberin Pekine
ulamas yeni bir devrimci kalkmay tetikledi. rencilerin ban ektii emperyalizm kart
protestolar, kitlesel toplantlar, gsteriler, Japon mallarnn boykot edilmesi ve angayda yaplan
genel grev sonucunda milyonlarca sradan inlinin katld bir eylem dalgas ortaya kt.
1919un 4 Mays Hareketi, 1911dekinden ok daha glyd. Sava retimi, angay gibi
nemli limanlarda ve retim merkezlerinde embriyo halindeki ii snfnn bykln ve
zgvenini artrd. Rus Devrimi, arlkl olarak kyl lkesi olan bir yerde ii snfnn nasl
sosyalist devrime yol aabileceini gstermiti. Marksist alma grubu Pekin niversitesinde
1918de toplantlarna balad ve in Komnist Partisi (KP) 1921de angayda kuruldu. Ertesi
yl, inli iilerin irket haydutlarna, yabanc polise ve sava aalarnn ordularna ba
kaldrmasyla birlikte birok ehirde byk grevler patlak verdi. Yeni KP artk bir kitle partisi
olmutu.
Ulusal ve toplumsal mcadeleler birbirini beslemeye balad. Kitleleri, emperyalizme ve sava
aalar sistemine kar harekete geirmeden ulusal bamszlk kazanlamazd; iiler, yabanc
kapitalistlerle ve polisle mcadele etmeden ektikleri yoksullua son veremezlerdi.
1924-27 arasnda Kuomintang ile Komnistler ittifak oluturdular. Kuomintang subaylarn
eitmek zere Whampoada bir harp akademisi aan Ruslar, inli Komnistleri, Sun Yatsen
Milliyetilerinin siyasi rehberliini takip etmeye tevik ettiler.
General an Kayek, 1926 Kuzey Seferinde Kuomintang eyleme gemeye ynlendirdi;
Milliyeti ordu yaklarken yerel sava aalarna kar ii ve kyl ayaklanmalar dzenlendi.
Ulusal ve toplumsal devrimin gl aknts gney ini batan aa etkisine ald. Toprak aalar,
tccarlar ve tefeciler kat. Ky kooperatifleri kuruldu. ehirli iiler fabrikalara el koydular.
Ayak balama gelenei, ocuk fahielii, afyon bamll ve eskiden kalma dier basklar
kayboldu. Yeni bir toplumsal kurtulu a domak zere gibiydi.
angay, in Devriminin Petrograd idi. Mart 1927de, an Kayek ehre yaklarken on iki
gn sren genel greve 600.000 ii katld. i liderlerinin arlkta olduu bir hkmet iktidara
geti. Kuomintang ordusu ehre girdiinde ii liderleri, iilere silahlarn brakp Milliyeti
askerleri kurtarclar olarak selamlarn sylediler. Fazla zaman gememiti ki Nisan 1927de
an Kayek ordusunu ehrin zerine saldrarak planl bir kar-devrimci katliam balatt.
50.000den fazla kii boazland, sendikalar ezildi ve eylemci alar tasfiye edildi. angayn
devrimci ii snf hareketi birka gn iinde yok edildi.
Kar-devrimci terr, angaydan dier ehirlere ve eyaletlere yayld. Artk toprak aalar,
kapitalistler ve yabanc glerle birlikte hareket eden Milliyetiler, yaz sonuna gelindiinde
Birinci in Devrimini ezmilerdi. Ama bunu yaparak, ulusal bamszl kazanmak iin gereken
halk kuvvetlerini seferber etme olasln bsbtn yok ettiler.

Kuomintang, burjuva milliyetisi bir partiydi. Liderleri ve subaylar, mlk sahibi snflardan
geliyordu. 1926-27 proleter ve kyl devrimi bu nedenle sava aalarndan ve emperyalistlerden
daha byk bir tehdit olarak grld.
Ama angayl iiler neden silahlarn brakmt? ktidar neden milliyeti burjuvaziye teslim
etmiti? i snfnn Komnist liderlii nasl olmu da byle feci bir hata yapmt?
Troki, Kuomintang ile ittifak yaplmasna iddetle kar kmt. Ona gre inli iiler
(silahl devrimci milisler de dahil) bamsz bir rgte sahip olmal, sosyalist devrimi
gerekletirmeliydi. Ama grleri kabul grmedi. Lenin lmt, Troki etkisizletirilmiti ve
Stalin, Rusyada baskn siyasi ahsiyet olmutu. inli Komnistleri yabanc akl hocalar felakete
srklemiti nk yaltlm ve kuatlm haldeki Rus liderlii, uluslararas ii snf devrimine
dman, brokratik bir diktatrle doru gidiyordu.

Smrgecilik Kart Ayaklanmalar

in Devrimi, I. Dnya Sava sonrasnda tam ve yar smrge lkelerde yaanan en nemli
ayaklanmayd. Ama birok benzeri vard.
19. yzyln smrgecilik kart ayaklanmalar ounlukla geleneksel biim almt. Liderler
genellikle kabile efleri ve hkmdar soyundan gelenler arasndan kyordu. Modern ate gcne
kar eski silahlar ve ad taktikler kullanlyordu. Ama, eski dzeni geri getirmekti.
20. yzyln smrgecilik kart ayaklanmalar farklyd. Yeni direni hareketlerinin rehberlik
ettii ve smrge toplumunun en ileri kesimlerinin ba ektii bu ayaklanmalar, Rus
Devriminden ve dnemin en radikal fikirlerinden esinlenmiti. Emperyalizmin geleneksel
toplumlar dntrmesi bunu mmkn klmt. Yabanc sermaye sayesinde altyap ile sanayinin
hzla gelimesi, yeni bir ii snf yaratmt. angay ve Guangzhou, Bombay ve Kalkta, Belfast
ve Dublin modern ehirler olmutu. Piyasa en uzak kylere bile ulam ve ekonomilerini krize
sokmutu. thal edilen Manchestern makine ii mallar Hint dokumaclar mahvetmiti. ken
meta fiyatlar, Latin Amerika kyllerini yoklua srklemiti.
Sava hem sanayilemeyi hem de fakirlemeyi hzlandrd. Yeni sava sanayileri, krsal
kesimden ynlar halinde ii ekti. Milyonlarca Asyal ve Afrikal, asker ya da emeki oldu.
Ama zorunlu askerlik, sava vergileri ve yiyecek ktlklar, kenar mahallelerde ve kylerde sefalet
demekti ayn zamanda. Geleneksel toplumlar paralayan kapitalizm ve sava, modern kitlesel
direni hareketleri yaratabilecek yeni toplumsal kuvvetler (eitimli orta snf ve sanayi iisi
snf) yaratyordu.
Troki, o dnemde dnya kapitalizmini niteleyen bileik ve eitsiz gelimeden bahsediyordu.
leri teknoloji, byk lekli sanayi ve modern ehirlerin hemen yan banda okur-yazar olmayan
kyllerin hl elle ekilen sabanlara mahkm olduu kyler bulunuyordu. niversite rencileri,
feodal sava aalar ile silahl adamlarnn yaad ehirlerde komnist alma gruplarna
katlyorlard. Ortaadan kalma kllarn saa sola savuran haydutlar, grev gzcl yapan
iilere saldryordu.
Bileik ve eitsiz gelime, evrenin tam ve yar smrge lkelerinde en ar biimini
aldndan snf mcadeleleri sklkla baya etkili oluyordu. Meksika, rlanda ve Hindistanda
yaananlar elien rnekler sunar.
1910da Meksika, spanyol smrgecilerin soyundan gelen toprak sahibi sekinlerin
hkimiyetindeydi. Ynetimde diktatr bir bakan Porfirio Diaz vard ve ekonomisi giderek

Amerikann ticari karlarnn esiri oluyordu. Yerli Kzlderililerin ve karma rk mestizosun

oluturduu ounluk, bu yar smrge yapsnda yk hayvan muamelesi gryordu.
Liberal siyaseti Francisco Madero, 1910-11 silahl isyannda Diaz kovdu. Ama tarm
reformu vaatlerini gerekletiremeyince, toplumsal konulara duyarl bir ekya olan Pano Villa
kuzeyde ve kyl bir ifti olan Emiliano Zapata gneyde yeni hkmete kar-devrimci bir sava
balattlar. Tarih bu kez kendini bir st dzeyde tekrar etti. Madero, kendi generallerinden
Victoriano Huearta tarafndan ldrld ama baka bir liberal siyaseti, Venustiano Carranza,
kyllerle olan ittifak tazeleyip diktatrle kar mcadeleyi yeniden balatmak iin abucak bir
Merutiyet Ordusu kurdu.
Villa ile Zapatann kyl ordular 1914te Meksiko ehrine girdi. Ama devlet iktidarn almak
yerine kontrol tekrar liberal burjuvaziye braktlar. Villa ile Zapata, in Komnist Partisinin
1927de angayda izledii politikay aynen uyguladlar Carranzann Merutiyetileri, an
Kayekin Kuomindang roln oynuyordu. Her ey daha yava ekimle yaansa da akbet
aynyd. Merutiyetiler, radikal bir toprak reformu yapmay reddettiler. Hkmet birlikleri, kyl
gerillalar ezmek iin ABD kuvvetleriyle omuz omuza arptlar. Zapata 1919da, Villa ise
1923te ldrld; Meksika sonunda byk iletmelerle zenginler iin gvenli bir yer haline
getirildi.
Benzer kuvvetler 1916-23 arasnda rlandada da i bandayd. En eski Britanya smrgesi
olan rlandann uzun bir yoksulluk, bask ve direni tarihi vard. 1916 Paskalyasnda silahl 800
Cumhuriyeti asi, bata Genel Posta Ofisi olmak zere Dublin ehir merkezindeki nemli kamu
binalarn ele geirip gvenlik gleriyle atmaya girdi. Belfast ile Dublin, I. Dnya
Savandan hemen nce iddetli snf mcadelelerine tanklk etmiti ve rlanda 1914te zerk
Ynetimin eiinde gibi gzkyordu. Ama Paskalya Ayaklanmas zamansz oldu. Halk destei
snrlyd ve (esas itibariyle zerk Ynetim yanls milisler olan) rlanda Gnlllerinin
planlanan katlm son anda gereklemedi. Sonuta, Cumhuriyeti ncler tecrit edilip bozguna
uratldlar.
Ama akabinde ele geirilen liderlerin idam edilmesi, rlanda kamuoyunu fkelendirerek
kitlelerin hzla sola kaymasna katk yapt ve ana Cumhuriyeti parti olan Sinn Fein, 1918 sonunda
dzenlenen seimlerde ezici bir zafer kazand. Londra Parlamentosuna katlmay reddeden Sinn
Feinliler, rlanda Dilini [parlamento] kurdular. Michael Collins, Britanya gvenlik aygtn
ykmak amacyla asker eylemlere ynelecek rlanda Cumhuriyet Ordusunu ekillendirdi.
Britanyallar, 1919-21 arasnda rlandada acmasz bir smrge sava yrttler. Kesin
zaferin mmkn olmad grld ama Kuzey rlandada Ulsterin st tarafnda Britanya
hkimiyetinin kabul edilmesi karlnda Gney rlandaya bamszlk vermeyi teklif ederek
direnii blmeyi baardlar. Bamszlk Sava bylece yozlaarak bir i savaa dnt.
Britanya, Eamon De Valera gibi blnmeyi reddeden Cumhuriyetiler karsnda Michael
Collins gibi blnme yanls, muhafazakr Serbest Devletileri destekledi.
Paskalya Ayaklanmasna katld iin idam edilen rlandal devrimci sosyalist James
Connolly, blnmenin, snrn her iki tarafnda da gericilerin bayram yapmasna yol aacan
tahmin etmiti. Haklyd. Esasen kyl olan Gney, rlandal Katolik Cumhuriyetilerden oluan
Yeil siyasi sekinlerin, daha sanayilemi durumdaki Kuzey ise ngiliz-rlandal Protestan
Kralclardan oluan Turuncu siyasi sekinlerin hkimiyetine girdi. Hizipi atlaklar derin
yarklara dntren snr izgisi, rlanda ii snfn derinden blerek gszletirdi.

rlanda Britanyann en eski smrgesiyse, 250 milyona yakn nfusuyla Hindistan da en

byyd. lkenin insan gc, ikmal malzemeleri ve mali kaynaklar, sava srasnda Avrupa ve
Ortadou cephelerine akmt. Sava bittiinde gsteriler, grevler ve yiyecek isyanlar lkeyi
batan aa etkisine ald.
General Dyer, 16 Nisan 1919da 50 tfekli adamna, Amritsarda surlarla evrili bir alanda
toplanan yaklak 20.000 gstericinin zerine ate ama emri verdi. On dakika boyunca aralksz
ate eden askerler 1.000e yakn kiiyi ldrdler. Kitle eylemlerine milyonlarca kyl, ii ve
ehirli yoksul katld. Hindular ve Mslmanlar, patronlara, toprak aalarna ve polise kar yan
yana arptlar. Bombay Valisi, hareket bizi korkuttu ve kazanmalarna ramak kalmt
diyecekti.
Baarszlkta Britanyallarn en ufak bir pay bile yoktu. Mahatma Gandhi ve en byk Hint
milliyetisi parti olan Kongre liderleri eylemlere son verilmesi ars yaptlar. Gandhi,
iddetsizlik (ahimsa) ilkesini benimsemiti. Gandhi, destekledii son emperyalist savan
dehetine ramen, bamszlk mcadelesi srasnda Hint milli hareketinin kendini savunma
amacyla silah kullanmasna kar kt; stelik yabanc igal ordusu, protestoculara kar ldrc
kuvvet kullanmaya hazrken.
Tasavvufa bal birisi grn altnda lml bir milliyeti olan Gandhi iin ahimsa bir ilke
meselesi olabilirdi. Ancak, siyasi anlam, mcadeleyi bamszlk yanls milliyeti
propagandayla snrlamak ve geliip smrye kar bir snf mcadelesine dnmesini
engellemek oldu ki bu, Kongrenin temsil ettii Hint burjuvazisinin karlarn tehdit edecekti.
Hint ulusal hareketi, kararl bir devrimci liderlik altnda 1920lerin banda Britanya ynetimini
sona erdirebilirdi. Bocalayan liberal liderlik yznden yabanc gcn ynetimi bir eyrek yzyl
daha srd; sona erer ermez de topluluklar aras iddet, etnik temizlik ve ei grlmedik
gaddarlkta soykrm belalar ba gsterdi.
Smrge devrimleri neden baarsz oldu? Trokinin ilk olarak Rus Devriminin niteliini
aklamak zere gelitirdii srekli devrim teorisi bize bir yant sunuyor. Milliyeti burjuvazi
bocalad nk toprak-sermaye zel mlkiyetini temel alan bir toplumsal dzenle gl balar
vard. Smrge ynetimini tehdit edecek lde glenen kitlesel ii ve kyl hareketleri, yerli
toprak aalar ile kapitalistlerin mlklerini ve iktidarn da tehdit ediyordu. Snfsal igdleri
bylece milliyeti liderleri ya hareketi dizginlemeye ya da onu ezmek amacyla kar-devrime
katlmaya itiyordu. Bu gemiten gelen bir dersti: Kitlelerin kurtuluu yine kendi elleriyle
olmaldr. zgrlk asla verilmez, onu kazanmak gerekir.

Stalinizm: Devrimci Yenilginin Ac Meyvesi

1923 sonuna gelindiinde, I. Dnya Savann canlandrd byk devrimci dalga artk
dnyann drt bir yannda duruluyordu. Alman Devrimi yenilmiti ve liberal parlamenter Weimar
Cumhuriyeti rejimi belli lde istikrar kazanmt. Ekim 1917 Ayaklanmas, Boleviklerin
uruna abalad dnya sosyalist devriminin fitilini ateleyememiti. Bizzat Leninin kendisi,
krlan devrimci umudun ac bir simgesi haline gelmiti: Geirdii fel yznden sal giderek
bozulan Lenin 1924te hayatn kaybetti. Rus Devrimi tecrit edilmi, dmanlarla kuatlm,
savan ykmna uram ve ekonomik knt yznden yoksullam durumdayd. Umutsuz
gzken koullarda ayakta kalmaya alan Bolevik rejim iine kapand ve zamanla yozlaarak,
eski sosyalist fikirlerinin irkin bir taklidine dnt.

Bu sonucun kanlmaz olduu, Stalinizmin Bolevik Devrimin dorudan bir rn olduu, 20.
yzyl siyasi tarihinin byk bir yalandr. Gerek ok farklyd. Stalinin liderliindeki Rusyada
1928de ortaya kan devlet brokrasisi bir kar-devrim yapmtr. On yl boyunca g biriktiren
bu yap, 1920lerin sonunda kararl bir biimde harekete getiinde ii snf demokrasisinin tm
kalntlarn yok edebildi. Dzmece toplantlar yaplyor, konumaclarn sesi bastrlyor ve
muhalif grtekiler, Komnist Partiye devrimden sonra katlan grevlilerin hkimiyeti altndaki
parti-devlet aygt tarafndan tasfiye edilip srgne gnderiliyordu. Trokinin ban ektii Sol
Muhalefet datld.
Brokrasi, 1930lu yllarda eski Bolevik Partinin neredeyse tamamn tasfiye ederek
kontroln pekitirdi. Ekim Ayaklanmasna katlan emektar partililer tutuklanyor, ikenceden
geiriliyor, dzmece mahkemelerde tehir ediliyor, sabotajc ya da bozguncu olarak
damgalanp Stalinin gizli polisi tarafndan idam ediliyordu. 1940larn sonuna geldiimizde,
Lenin dneminin son (1923) Politbrosunun dokuz yesinden yalnzca Stalin, Molotov ve
Kollantai hayatta kalmt. Lenin doal sebeplerle lm, Tomsky tutuklanaca korkusuyla intihar
etmi, Kamenev, Zinoviyev, Buharin, Rikov ve Troki, hepsi ldrlmt.
Bu nasl olabilirdi? Bolevik liderler, geri durumdaki Rusyann yaltlm halde sosyalizme
ulaamayacan tekrar tekrar vurgulamlard. Sosyalizmin tek lkede nihai zafere ulamas
elbette mmkn deildir, diyordu Lenin 11 Ocak 1918 tarihinde. Sovyet iktidarn gnlden
destekleyen ii ve kyl neferlerimiz, byk dnya ordusunun da neferleri arasndadr. Ama
Bolevik liderler, sonunda kendilerini yok edecek olan kar-devrimin alaca biimi tahmin
edememilerdi. Varl derinden hissedilen maddi etken Rus Devrimini olumsuz etkiledi:
Kylln toplumsal arl, savan neden olduu ekonomik k ve ii snfnn dalmas.
Devrimi, ii-kyl ittifak mmkn klmt. Kyllerin says iilerin on kat kadard. Eer
iiler kylleri yanlarna ekememi olsayd, ara sadk kyl-askerlerin kurunlarna hedef
olacaklard. Boleviklerin ekmek, bar ve toprak vaadiyle kyller Ekim Ayaklanmasn
desteklediler.
Ama iilerle kyllerin karlar daha sonra birbirinden uzaklamaya balad. Emein
ortaklaa olmas nedeniyle ii snf da kolektif bir snftr. iler madenleri, fabrikalar ve
demiryollarn ayr ayr birimlere blemezler. Ekonomiyi, btnlemi bir toplam olarak
ynetmeleri gerekir. te yandan kyllk, bireylerden oluan bir snftr nk her kyl, refah
iinde yaayan bamsz bir kyl olmann hayalini kurar. Kyller, topraa el koymalarna izin
verecek ehirli devrimcileri desteklerler. Ama ibirliinin daha teye tanmas, ehirlerin,
kylerle ticaretini yapabilecekleri mallar retme glerine baldr. Bunu yapamadklar takdirde
kyller ticaretten uzak duracak ve ehirler alkla bouacaktr. Bolevikler bunu biliyordu.
Sorun, retimin km olmasyd. Dnya sava, devrim ve i sava bileimi, ekonomiyi ylesine
sekteye uratmt ki sanayi retimi 1914 dzeyinin bete birine gerilemiti.
Yiyecek, benzin ve dier temel ihtiya mallarnda yaanan ktlklar, 1918in sonu ile 1920nin
sonu arasnda 9 milyona yakn Rusun alk, hastalk ve souktan hayatn kaybetmesine yol at
savata kaybedilenin iki katndan fazla. Bu durum, nc etkeni resme dahil ediyor. Milyonlarca
kiinin ehirleri terk edip ailelerinin bulunduu kylere dnmesiyle ii snf fiziki olarak
dalmt. Rusyann ehir nfusu yardan fazla azalmt.
Kalan iiler bile ayn deildi. Devrimci hkmet, geni topraklar idare etmek, bozulmu
ekonomiyi yeniden canlandrmak ve (14ten fazla yabanc asker gcn destek verdii) Beyaz

ordulara kar i sava srdrmek zorundayd. 1917in devrimci proletaryas bu nedenle 1920de
Kzl Orduya dntrld. Dahas, ekonominin eitli paralar yeniden canlandka krsal
kesimden yeni iiler geldi. Dolaysyla, 1920nin Rus ii snf 1917dekinden ok daha kk
olduu gibi bileimi de ok farklyd.
Sava sona erdiinde, devrimci ii snf zlm, kyller topran kontroln ele
geirmi ve toprak aalaryla kapitalist snflarn hakkndan gelinmiti. lke genelinde faal olan
yegne rgtl kuvvet, parti-devlet idaresiydi.
Tam demokrasi uygulanm olsayd, uluslararas ii snfnn karlar ile Rus kyllnn
karlar arasndaki eliki lkeyi parampara edecekti. Boleviklerin, dnya devriminin
imdatlarn yetiecei umuduyla iktidar kaybetmemeye almaktan baka seenekleri yoktu.
Devrimci gelenek bir sreliine tarih bir kuvvet olarak i grebilecekti her ne kadar imdi
devrimci snftan ziyade devrimci aygtta somutlam olsa da.
Ama Boleviklerin yerekimine meydan okumalar sz konusu olamazd. Eninde sonunda,
kendilerini epeevre saran dman toplumsal kuvvetlere yenik deceklerdi. Lenin bunu
grebiliyordu: Bizimki aslnda bir ii devleti deil, diyordu 1920 gibi erken bir tarihte,
aksine bir ii ve kyl devleti Bu kadarla da bitmiyor. Parti programmz, devletimizin
brokratik arpklklarla dolu bir ii devleti olduunu gsteriyor. Daha sonra, eski arlk
subaylarnn ve yeni katlan ikbal avclarnn devlet aygt iinde glenmesiyle telaa kaplan
Lenin u soruyu ortaya att: Bu brokrat yn kim kimi ynetiyor?
1921-28 Yeni Ekonomi Politikas (YEP), ekonomik elikileri zmleme ve bir sonraki
kresel devrimci kabarma ncesinde soluklanma frsat bulma giriimiydi. Devlet iletmelerinin
yannda zel retimin ve serbest piyasann gelimesine izin veriyordu. Bunun sonucunda
giriimciler snf (YEPiler) ve zengin kyller snf (kulaklar) geliti. Ayn zamanda, devlet
iletmelerini yneten kzl sanayiciler, iileriyle ilikilerinde giderek geleneksel kapitalistler
gibi davranmaya baladlar. Sava durumundaki bir devlette geri bir ekonomiyi altrmann
gerekleri, ynetimdeki rejimin siyasi niteliini dntryordu.
Leninin kim kimi ynetiyor? sorusu 1928de kesin olarak cevapland. Hem (YEPileri ve
kulaklar temsil eden) Sa hem de (Bolevik gelenei temsil eden) Solu ezen Stalinin Merkezi,
yeni brokratik ynetici snfn siyasi ifadesi olarak Komnist Partinin karanlk odalarndan
sahnenin ortasna kt.
10 Sosyalist Devrimci Parti ev.

Ya sosyalizm ya barbarlk:
spanya Sava afiinde devrimci bir kadn milis

13

BYK BUNALIM VE FAZMN YKSEL

19291939

Dnya devriminin yenilgisi ve Rus devriminin tecrit edilip iten ie rmesi, grece istikrarl
ksa bir dnemi getirdi. Kapitalist sistem toparland, dnyann yneticileri biraz daha rahat
uyudular ve 1917-23 devrimci kitle hareketleriyle kprdanan milyonlar bir kez daha gndelik
hayatn uyuukluuna kapldlar. Ama bu soluklanma frsat ksa srd.
1920lerin ekonomik patlamas, finansal speklasyona bal kaygan bir zemin zerine ina
edilmiti. Patlama 1929da daralmaya dndnde sistem yeni, zorlu ve daha nce yaananlardan
derin bir krize savruldu. Byk Bunalm denilecek bu dnemde toplumsal koullar yle umutsuzdu
ki milyonlarca insan, Avrupa ve dnya tarihinin seyrini belirlemek iin bir kez daha kitlesel
mcadelelere yneldiler.
Bu mcadeleler, faizm ve sosyalist devrim kuvvetleri arasndaki iddetli srtmede
billurlat. Faizm ktann her yerinde zafer kazanarak hkimiyet kurdu. Sonu, ilkinden daha da
uzun, kanl ve vahi bir dnya sava oldu.

Kkreyen Yirmiler
Sava sonras dnemin mcadele ve radikalleme dalgas ABDde ksa mrl oldu.
1920lerden itibaren ekonomi hzla byd ve yeni bireycilik kltr yerleti. 1928de retim
dzeyi 1914n iki katna kmt. ktisatlar, kapitalizmin ocukluk hastalklarnn artk
gemite kaldn ve dnyann ekonomik durumunun, byk bir ileri atlmn eiinde
olduumuza iaret ettiini ilan ettiler.
Amerika pazar, nceden sadece kk bir aznln faydalanabildii tketim mallarna bouldu.
Elektrik sradan evlere de ulat. Orta snf aileler de telefon, gramofon, elektrikli sprge ve
buzdolab sahibi oldular. Her hafta milyonlarca kii sinemaya gitti. Otomobil, lks olmaktan kp
bir kitle pazar metas oldu. Amerikan Ryas, gndelik bir gereklik haline gelmi gibiydi.
General Motorsun mdr ve Demokrat Parti Ulusal Komitesinin bakan John J. Raskob,
herkes zengin olmal diyordu. Birok sradan Amerikal da ayn fikirdeydi.
Avrupann Kkreyen Yirmilere katlmas yava oldu. Avrupada savan ekonomik etkisi,
toplumsal altst olular ve byk devrim dalgas, ABDde olduundan daha glyd. Ama
1923ten sonra Avrupallar da Caz ana katld.
ABDden kredi akn salayan Dawes Plan, 1920lerin sonlarnda Alman kapitalizminin
yeniden canlanmasna ve Weimar Cumhuriyetinin istikrar kazanmasna yardmc oldu. Britanya,
Orta Avrupa ile Gney-Dou blgelerinde gelien (otomobil, hava tatlar ve dayankl tketim

mallar gibi) yksek teknoloji sanayileriyle yeni sanayi devrimini balatt ve eski ehir
merkezlerinin etrafnda yeni banliyler kuruldu.
ABDde olduu gibi kapitalizmin yeniden istikrara kavumas, kalc refah ve uyum
beklentilerinde iyimserlii krkledi. Ekonomimiz salam, diyordu Almanyann Sosyal
Demokrat anslyesi Hermann Mller 1928de; sosyal refah sistemimiz salam; greceksiniz,
Komnistlerin yan sra Naziler de geleneksel partiler iinde eriyip gidecekler. nde gelen
Alman iktisatlar ayn fikirdeydiler: Avrupann ekonomik hayatnda kart eilimlerin birbirini
dengelemesi, zayflamas ve en nihayetinde ortadan kaybolmas eilimi aka grlyor.
Ama kapitalizmin elikileri ortadan kalkmamt. Ekonomik toparlanmann belirgin snrlarnn
olduu, her ne kadar zerinde pek durulmasa da ayn lde nemliydi. I. Dnya Savana giden
yllarda ve sava srasnda, dnya ekonomisini devletlerin silahlanma harcamalar ayakta
tutmutu. 1873-96 Uzun Bunalmn sona erdiren, yine sava ncesi dnemin silahlanma
yaryd. 19. yzyln sonlarnda bile sistemin tehlikeli ekilde silahlara baml olduuna dair
iaretler grlyordu. 1918den sonra silah harcamalar sava dnemine gre epey dt. Sonu
kitlesel isizlikti. Bylece sistem, sivil retimi kald yerden dzenli ekilde srdremediini
kantlam oldu. Piyasann kendi kendini dzenleyici olmad anlald.
1920lerde byme dzensiz ve mtevaz kald. Her baarnn karlnda bir baarszlk
vard. ki sava arasndaki dnemde Britanyada isiz says hibir zaman 1 milyonun altna
inmedi. Sava tazminatlar 1920lerin banda Alman ekonomisine diz ktrd ve hiperenflasyon
yznden 1923te tasarruflarn deeri neredeyse sfrland.
Almanyann sava tazminat demeleri Fransz ekonomisini desteklerken, sava kredilerinin
geri demeleri ve kolay para politikas (dk faiz oranlar araclyla ucuza kredi) ABD
ekonomisini canlandrd. ABD ekonomisinin on yl boyunca hzla bymesi bu sayede oldu. Ama
baz kapitalistler, srf dierlerinin sesi ciyaklama gibi ktndan kkryordu. Amerikan ryas
aslnda bir yanlsamayd.
Kapitalizmin temel elikisi, iyerinde dk cretleri dayatrken pazar yerinde yksek
harcamalara gereksinim duymasdr. Uzun dnemde ikisini birden yapamazsnz. Maliyetleri
drp krlar artrmak iin cretler bastrldnda iilerin, emekleriyle rettikleri mallar satn
almaya gleri yetmez. Ama eer cretler artp krlar derse, kapitalistleri yatrm yapmaya
tevik edecek bir ey olmaz. nk sisteme g veren kr araydr.
Amerikann Kkreyen Yirmilerinde iftilik gelirleri bastrlm, cretler artmamt. Reel
ekonomide talep bu nedenle basklanmt. Bunun sonucunda sanayi yatrmlar, sistemde bol
bulunan artk sermayeyi ememeyecek kadar ar artyordu. Bylece artk sermaye speklasyona
yneldi. Daha zelde, Wall Street Borsasnn kendi kendini besleyen speklasyon balonunu
iirdi.
F. Scott Fitzgeraldn roman Muhteem Gatsby (1926), dnemin anlamszln iyi kavrar.
Amerikan burjuvazisinin ahlakszca zengin yeleri olan roman karakterlerinin beyhude hayatlar,
toplumsal ilevlerinin olmamasna ayna tutar. Bo kafalar ve hi bitmeyen kendi kendini martma
turlar, finansal asalakln balon ekonomisini yanstr.
Finansal balonlar kapitalizm kadar eskidir. 17. yzylda Hollandada lale soan ticaretinde
(Lale lgnl) ve 18. yzyl balarnda ngilterede smrge yatrmlarnda (Gney Denizi
Balonu) speklasyon balonlar ortaya kmt. 1873-96 Uzun Bunalm, speklatif patlamay
takip eden finansal kntyle balamt.

Balonlarn ileyi tarz basittir. Kttan bir varla olan talep yeterince yksekse o varln
fiyat ykselecektir. Eer bir varln fiyat ykseliyorsa, ileride sattklar zaman fiyatn daha da
ykselmi olmasndan tr kr yapacaklarn uman daha ok yatrmc onu almak isteyecektir.
Ortada yeterince artk sermaye varsa ve yksek talep yznden kttan varln fiyat ykselip
duruyorsa, varln ayaklar yerden kesilebilir: Srf daha ok yatrmc satn almak istedii iin
varln fiyat ykselmeye devam eder varln fiyat ile temsil ettii mallarla hizmetlerin gerek
deeri arasndaki ilikiye baklmakszn.
Kttan varlklar esasen sahiplik hakk karlnda para bor verilmesi demektir. irket hisse
senetleri, devlet tahvilleri, sigorta polieleri, dviz mevcutlar, ipotek paketleri, metalarn
nceden satn alnmas ve pek ok baka biimi alabilir bu varlklar. Finansal hizmetler sektr
bu adan olduka hnerlidir. Sermayenin normal getirisi, reel ekonominin krlarndan alnacak
paydr. Speklatif getiri, kttan varln fiyat ile gerek metalarn deeri arasndaki ba
koptuu zaman ortaya kar. Fiyat artlar bylece kendi kendini idame ettirmeye balar ve
abucak zengin olmak amal alm-satm lgnlnda astronomik dzeylere kabilir.
Kresel borlar 1920lerde yaklak %50 artt. Bu, fiktif sermaye yaratlmasnn bir lsdr.
Yepyeni holding irketleri ve yatrm ortaklklar kategorileri ortaya kt. Bu irketler bir ey
retmiyordu. Tek yaptklar dier irketlerin hisse senetlerini alp satmakt. Yatrm yaptklar
irketler de sklkla baka holding irketleri ve yatrm ortaklklar oluyordu. Bazen fiktif sermaye
be, hatta on katmanl bir derinlie ulaabiliyordu.
Goldman Sachs Alm-Satm irketi bir rnektir. 4 Aralk 1928de kurulan irket ilk olarak 100
milyon dolarlk hisse senedi kard ve bunun %90n dorudan halka satt. Ardndan, bu
sermayeyi kullanarak baka irketlerin hisse senetlerine yatrm yapt. ubat 1929da Goldman
Sachs baka bir yatrm ortaklyla birleti. Varlklarnn deeri artk 235 milyon dolard. Ortak
giriim Temmuz aynda Shenandoah irketini kurdu. 102 milyon dolarlk hisse senedini sata
kardnda, yedi kat fazla teklif topland. Bu havadan para kazanma mucizesini kimse karmak
istemiyordu. irket elbette gerektii gibi davranarak daha ok hisse senedi kard.
lgnlk hali iyice dorua karken yabanc kredilerden, sanayi yatrmlarndan ve altyap
projelerinden ekilen para bu mecraya aktld. Hibir ey Wall Street speklasyonu kadar krl
deildi. Gevek para politikas ve zayf ekonomi, kttan varlklarn fiyat ile gerek metalarn
deeri arasnda muazzam bir dengesizlie yol amt.
Balon bir tuzakt. Baz gzlemciler uyarmaya altlar. Er ya da ge knt gelecek,
diyordu 5 Eyll 1929da dzenlenen Ulusal Dnyas Konferansnda Roger Babson; ve
felaketle sonulanabilir, diye ekliyordu. Ama kyametten bahseden peygamberlere ho gzle
baklmyordu. ok zengin bir sr kii, kendilerini daha da zengin yapacak bahislere servet
yatrmt. Bakan Coolidgein geen Aralk aynda yapt iyimser Ulusa Sesleni konumasnn
kesinlikle arkasndaydlar: Hibir ABD Kongresinin nnde, u anda grdmzden daha
sevindirici bir gelecek manzaras olmamt Sknet, gnl rahatl ve tm zamanlarn
rekorunu kran bir refah dzeyi.
Ksa bir sre sonra borsada gerginlik ba gsterdiinde Maliye Bakan Andrew Mellon hi
gecikmeksizin gvence veriyordu: Endieye mahal yok. Refahmzdaki hzl art devam
edecektir. The Wall Street Journal da yatrmclarn kayglarn gidermeye gayret ediyordu:
Dn hisse senetlerinin ana gvdesinde gzlenen fiyat hareketleri, teknik yeniden ayarlama
yznden geici olarak duran byk ilerleyi zelliini sergilemeyi srdrd.

24 Ekim 1929da Wall Street Borsas kt. Finansal knt dnyay Byk Bunalma
srkleyerek sonunda Stalingrad, Auschwitz ve Hiroimaya yol aacak bir dizi olay tetikledi.
nsanlk tarihinin en byk trajedisi sahnelenmeye balyordu.

A Otuzlar
Kara Perembede Wall Street Borsas neredeyse te bir deer kaybetti. Binlerce finans
kapitalisti mahvoldu. Milyonlarca sradan insan tasarruflarn kaybetti. knt bir kez balad
m, ncesinde gelen balon gibi kendi kendini idame ettirir. Nasl ki ykselen fiyatlar speklatif
sermayeyi girdaba ekiyorsa, imdi de ken fiyatlar, fiyatlar daha fazla dmeden lgncasna
hisseleri elden karma, sermayeyi likide etme [nakde evirme], piyasadan kma
kouturmacasna yol at. Yatrmclar riske fazlasyla ak olduklarn grdklerinde, dahas
borlar demek iin baka borlar tahsil edilmeye alldnda, panik halinde sat lgnl ve
fiyat dleri balad. Btn finansal ykmllkler yaps birdenbire zlp dald.
Shenandoah irketi hisselerinin deeri 36 dolara kadar kmt. Sonunda 50 sente decekti.
Goldman Sachs Alm-Satm irketinin hisseleri 222,50 dolar grmt. ki yl sonra 1-2 dolara
alnabiliyordu.
knt bir anda oluvermedi. Tarmda 1927den beridir durgunluk vard ve sanayi, ar
genilemeyle eksik tketim yznden 1929un bahar ve yaz aylarnda klasik evrimsel d
belasyla bouuyordu. Tarm ve sanayi krizleri, finansal knty tetikledi. Ama knt
ardndan tekrar reel ekonomiyi etkileyerek kredileri kertti, borlar ve yatrmlar bodu, talebi
daraltt.
Sermayenin merkezlemesi ve younlamas krizin leini bytt. Kk ya da orta lekli
bir firma iflas ettiinde bunun genele etkisi snrl olur; dier birok firma faaliyetlerine devam
eder. Byk bir banka ya da sanayi irketi iflas ettiinde, birok iletmeyi de beraberinde
srkleyerek ekonomi genelinde deflasyonist dalgaya yol aar. te olan tam da buydu. 1933e
geldiimizde 9.000 Amerikan bankas kapanm, sanayi retimi yar yarya azalm ve her
iiden biri isiz kalmt. stelik ufukta toparlanmaya ilikin ufack bir parlt bile yoktu.
Amerikan kapitalizmi, suyun zerinde cansz yzyor gibi gzkyordu.
Dnya sistemi, dnya krizi demekti. Wall Street k kresel durgunluu tetikledi. Dnya
ticaretinin deeri, 1929un te birine geriledi. Dnya genelinde isiz says 10 milyondan
1932de 40 milyona frlad. O yl, Almanyada her iiden biri, Britanyada her be iiden
biri isizdi.
Dnya liderlerinin izledikleri politikalar, Byk Bunalm felaket boyutuna getirdi. kntye
ilk anda iddetli kesintilerle yant verilmedi ama 1931de dnya ekonomisi hzla inie geince
siyasetiler panie kapldlar. ABD Bakan Hoover, salam para ve dengeli bte
politikasyla kafasn bozmutu. Byk apta harcamalar gerektiren programlar alenen eletiriyor
ve seimle yerine geecek Franklin D. Roosevelte, gnmzde ak azaltma denilen eyin
erdemleri zerine dersler veriyordu. Maliye Bakannn nerdii ila, emekten kurtul, hisse
senetlerinden kurtul, iftilerden kurtul idi.
Dahas, ar sa rejimlerin kitlesel direni karsnda kesintilerde srar etmesi sonucunda ok
gemeden demokrasi de saldr altnda kald. Muhafazakr Alman anslyesi Heinrich Brningin
kntye yant cretlerde, maalarda kesinti yapmak, fiyatlar drmek ve vergileri ykseltmek
oldu. Bunu, her drt Alman iisinden birinin isiz olduu bir zamanda yapyordu. Sonu, her

iiden birinin isiz kalmas oldu. Brning makamnda uzun sre kalamad. Ekonomik krizin
derinlii ve Alman toplumunun kutuplamas, siyasi sistemi felce uratt. Brningin istifasndan
sonra Cumhurbakan Hindenburg birbiri ardna yeni anslyeler grevlendirdi: von Papen, von
Schleicher, Adolf Hitler. Hibiri parlamenter ounlua sahip olamad. Alman anslyeleri
devleti geici kararnamelerle ynettiler. Almanyada 1930lardan itibaren demokrasi ilemez
oldu. Hindenburgun iktidara getirdii ve Almanyann geleneksel yneticileri adna hareket eden
Nazi diktatrl, Ocak 1933ten sonra demokrasiyi btnyle rafa kaldrd.
Britanyada, 1929 seimleriyle i bana gelen i Partisi hkmeti finans kapitalin
kuatmasyla karlat. sizlik hzla ykselirken hayati neme sahip bte dengesini tutturmak
iin isizlik yardmlar drld. Kabine bakanlarndan birisi o gnleri yle hatrlyordu:
Aklmdan hi karamadm anlardan biri lkenin hkmetini temsil eden 20 erkekle bir kadnn, karanlk bir pazar
akamnda Downing Street bahesinde oturup, sterlinin kurtarlp kurtarlmayaca ve isizlik yardmlarnn yzde 10
drlmesi koulunda srar edilip edilmeyecei konusunda New Yorktan gelecek telgraf beklemesiydi.

Bu koulda srar edilecekti. Bankaclar, i Partisi hkmetinin tamamen boyun emesinin bir
gstergesi olarak isizlerin fakirletirilmesini istiyorlard. Bu kararn ittifakla alnmasn
istiyorlard: Btn kabine bu ynde oy kulland. Aksi takdirde hkmetin istifa etmesi gerekecekti.
Bylelikle, Britanya Hkmetinin personelini ve politikasn belirleyenler Britanyal ve
Amerikal finanslar oldu, diye yazmt Fabiyenlerin nde gelenlerinden Beatrice Webb
gnlne. lsndan kapitalist snf diktatrl!
Kabine blnd. Hkmet istifa etti. Eski babakanlardan i Partili Ramsay MacDonald,
aklarn azaltlmasn savunan gerici Milli Hkmetin bakan oldu.
Hkmetler ayrca ihra rnlerini ucuzlatmak iin paralarn devale ederken, ithal rnlerini
pahallatrmak iin de yeni gmrk tarifeleri getirdiler. Ama korumaclk rekabeti bir sretir.
Rakip devletler de aynsn yapt zaman hzlanan bir dibe doru yar balad; den fiyatlar
ve daralan pazarlar, uluslararas ticarette feci bir ke yol at.
Ekonomik gerilemeyle finansal kntye ek olarak deflasyon ve korumaclk, toparlanma
olasln toptan ortadan kaldrarak, dnyay ekonomik dle ve kitlesel fakirlemeyle geecek
bir on yla mahkm etti. Devlet politikalarn eletiren liberal bir iktisat olan John Maynard
Keynesin eksik istihdam dengesi (srekli kitlesel isizlik) dedii durum salanm oldu.
Byk Bunalmn iktisad, tmarhane iktisadyd. Tm ekonomi sistemlerinin amac, insanlarn
tatmin edici ve mutlu bir hayat srmek iin ihtiya duyduklar mallarla hizmetleri retmek
olmaldr. Ama kapitalizmin amac bu deildir.
Kapitalizm, krn ve bir aznln zenginlemesinin yn verdii rekabeti bir sermaye birikimi
sistemidir. Kr drts (nasl olursa olsun, olabildiince ok ve abuk kr yapmak), 1920lerin
speklatif balonunu yaratmt. imdi, knt koullarnda krlarn desteklenmesi demek,
cretlerde kesintiler yaplmas, hizmetlerin azaltlmas ve ticaretin boulmas, bylelikle de
dnyann kalc bir durgunlua sokulmas demekti.
Yz milyonlarca insann hayat kararmt. Piyasalarn daralmas ve fiyatlarn kmesi,
iftileri mahvetmiti. alanlar ilerini kaybetmi, aevlerinin cretsiz datt yiyeceklerle
yayorlard. almaya devam edenler iten atlma korkusuyla yaarken, patronlar ise cretler,
alma koullar ve i yk konularnda saldrya gemilerdi.
Kemer skma politikalarn uygulayan anayolcu partiler Avrupa genelinde gzden derken
siyaset, radikal ii snf hareketleri ile faist orta snf hareketleri arasnda giderek kutuplat.

Berlin, Viyana, Paris, Barselona ve Londra sokaklarnda umutla aresizliin kuvvetleri, devrimle
kar-devrimin kuvvetleri 1930lar boyunca Avrupann tam kalbinde defalarca attlar.

1933: Nazilerin ktidar Ele Geirmesi

Nasyonal Sosyalist Alman i (Nazi) Partisinin lideri Adolf Hitler, 31 Ocak 1933te Alman
anslyesi oldu. Bir ay sonra Komnist Parti yasakland, parti gazetesi kapatld ve 10.000 kadar
parti yesi alma kamplarna gnderildi. Bunun zerinden fazla gememiti ki Sosyal Demokrat
Partinin ve sendikalarn liderleri de alma kamplarna gnderildiler. Naziler, birka ay
ierisinde dnyann en gl emek hareketini yerle bir etmilerdi.
Sendikalar ve sosyalist partiler, demokrasinin temelidir. Kitlesel ii snf rgtlenmesi
olmadnda sermaye ile devlet ynetiminin karsnda kimse kalmaz. Sonu olarak, 1933 sonuna
gelindiinde muhafazakr ve liberal partiler de ortadan kaldrlmt. Almanya, totaliter bir polis
devleti olmutu.
Nazizmin nihai maliyeti astronomik olacakt. II. Dnya Sava srasnda 7 milyon Alman
hayatn kaybederken 14 milyonu yaad yeri terk etmek zorunda kalacakt. 1944 ve 1945
yllarnda Rus Ordusu ilkel bir intikam duygusuyla dou Almanyada ilerlerken, milyonlarca erkek
ldrlecek ve yine milyonlarca kadna tecavz edilecekti. Nazilerin balatt sava dnya
genelinde 60 milyon cana mal olacakt. 1939-45 arasnda, 10. yzyldan kalma rk mitleri ile 20.
yzyln teknolojisi bir araya gelerek insanlk tarihinin en byk felaketini ortaya karacakt. Bu
nasl mmkn olmutu?
Byk Bunalm, Almanyay Avrupann dier devletlerinden daha ar etkilemiti. Amerikal
bankaclar, 1920lerin ortasnda ekonomiye ivme kazandran Dawes Plan kredilerinin geri
denmesini talep ediyordu. Bankaclar, hesaplarn tutturulmas iin byk kesintiler yaplmasn
da istiyordu. Bu taleplere boyun een Alman hkmetleri, istihdamda, cretlerde ve sosyal
yardmlarda kesintilere gittiler. Ekonomi ba aa de geti ve iilerin te biri isiz kald.
iftiler ve kk iletmeler mahvoldu. Maden ve demir-elik iilerinin yan sra mdrler,
profesyoneller ve bro alanlar da bir anda isizlikle kar karya kaldlar.
Kapitalist kriz, toplumsal dokuyu paralar ve siyaseti kutuplatrr. Halkn fkesi bankaclar,
siyasetileri ve sistemi hedef alrsa sola, snf mcadelesi ile devrimci deiime ynelme olur.
Ama bu fke birbirini hedef alrsa saa, nefret siyasetine ynelme olur. Byk Bunalm, devrimci
umudun sosyalist partileri ile kar-devrimci umutsuzluun faist partileri arasnda keskin bir
kutuplama yaratt.
Faizm, I. Dnya Savann hemen ardndan talyann ncln yapt yeni bir siyasi
hareketti. Kelime zaten talyanca idi. ahsen emperyalist sava destekledii iin yesi olduu
Sosyalist Partiden kopan, kaypak bir maceraperest siyaseti olan Benito Mussolini, talyann
ki Kzl Ylndan (1919-20) sonra etrafnda milliyeti taraftarlar toplamaya balamt.
Faistler esas itibariyle eski askerler, profesyoneller, renciler, ufak toprak sahipleri ve kk
mlk sahiplerinden oluan bir orta snf hareketiydi. Faistlerin Kara Gmlekliler (squadristi)
denilen paramiliter birlikleri, igallere, grev gzclerine, sendika brolarna, sosyalist matbaalara
ve eylemcilere saldrlar gerekletiriyordu. Ama ii snf hareketinin atlm gsterdii dnemde
Faistlerin etkisi snrl kalyordu. 1920 yaznda fabrika igallerinin yenilgiyle sonlanmasnn
ardndan Faistler nemli bir g olabildiler. Aktif paramiliter birliklerin says Ekim 1920de
190 iken Kasm 1921de 2.300e kt.

Solun baarszl, ehrin kenar mahallelerinde ve kylerde yaayan, sosyalist gelenei

tanmayan isizlerle ii snfndan genlerin birounun Faistlerden etkilenmesine yol at.
Ayrca onlarn, orta snftan destekilerine daha makul gzkmelerini salad. Ama Solun hl
tehdit olmay srdrmesi, Mussolininin sanayicilerle liberal siyasetilerin desteini almasn
salad. Bundan byle tannm kapitalistler squadristiye mali kaynak salarken polis de
militanlarn ilerine karmayacakt. talyan ynetici snf, geri ekilmekte olan ii snfn ezmek
iin Faist etelerin nn at.
Ekim 1922ye geldiimizde Mussolini, hkmete katlmay talep edecek kadar glenmiti.
Faist Roma Yryne kimse kar kmad ve Kral Victor Emmanuel, Mussoliniyi Babakan
olarak atad. Bundan sonra Kara Gmlekliler ve polis, ii snf hareketini yok edip totaliter bir
devlet kurmak zere birlikte altlar.
Avrupa ynetici snflar, lkeyi kaostan kurtarp dzene kavuturan gl adam olarak
grdkleri Mussoliniye hayranlk duyuyordu. talyann Kara Gmleklileri, bakalarnn da takip
edecei siyasi bir model oldu. Eitimini yarm brakp ucuz pansiyonlarda kalan baarsz bir
sanat, sava gazisi ve yeminli Yahudi dman olan Hitler de bunlar arasndayd. Bu arada yeni
doan Nazi Partisinin Birahane Darbesi (Mnihte Kasm 1923te gerekleen sac darbe
giriimi), polis tarafndan engellenmiti.
Hitlerin partisi alt yl kadar skntlarla boumaya devam etti. Ama 1928de 800.000 (%3)
olan oy saysn 1930da 6 milyona (%18), Haziran 1932de yaklak 14 milyona (%37) kard.
Paramiliter rgtlenmesi olan Kahverengi Gmleklilerin (Sturmabteilung, SA) ye says,
1930da 100.000den 1932 ortasnda 400.000e kt.
Nazilerin iktidar mcadelesi ayaklyd. Kitlesel yryler ve geit trenleri, toplumsal kriz
karsnda kuvvet ve kararllk izlenimi yaratyordu. Kahverengi Gmlekliler, ii snf
rgtlenmesini yok etmek iin sokaklarda amansz bir mcadeleye giritiler. Son olarak Hitler,
mali kaynak ve destek bulmak, iktidardan pay almak iin byk i adamlaryla devlet liderleri
nezdinde kulis faaliyetleri yrtt.
Nazi desteinin ekirdei, talyan Faistleri rneinde olduu gibi orta snft. Hitler,
paralanmakta olan ve insanlarn umutlarn kran bir dnyada toplumsal talepleri olan kesimlerin
fkesini dile getiriyordu. Kk mlk sahibi, alt kademe ynetici, kk ehirde alan
profesyonel, hem krize neden olan kapitalistlerle siyasetilerden hem de iileri temsil eden
sendikalarla sol partilerden ayn lde nefret ediyordu. Gsz olular onlar kzdryordu.
Moskova ile Wall Streeti, komnistlerle kapitalistleri, iilerle zenginleri ilikilendiren
uluslararas Yahudi komplosu anlay, Nazilerin akl d dnya grlerinin en mkemmel
ifadesiydi. Trokinin insan sprnts diye bahsettii kesimlerin iren ideolojisi haline
gelmiti faist kitle hareketini oluturan, aslnda birbirinden kopuk haldeki bireyleri birbirine
balayan bir tutkal. Naziler ayn zamanda Alman milli davasn tek balarna sahiplendiler.
Versay Anlamas ile Alman topraklarndan geni paralar koparlm, silahl kuvvetlerin
bykl snrlanm ve Almanya ok byk bir sava tazminat demek zorunda braklmt.
Weimar siyasetileri, lkeyi aciz duruma dren bu yapya kar kamamt.
Alman ynetici snf, 1932 sonlarnda ekonomik krizi kendi yntemiyle zmek iin Nazileri
kullanmaya karar verdi. Hitler Versay Anlamasn yrtp atacak, ekonominin belini bken
tazminat demelerine son verecek ve Avrupada Alman gcn yeniden ina edecekti. Kahverengi
Gmlekliler lke iinde solu yok edecekti.

Naziler lkenin amaszca srklenmesini sona erdirip milli birlii salayacaklard. Dnyay
Alman sermayesi iin daha gvenli yapacaklard. Tannm Ruhr sanayicisi Fritz Thyssenin
hevesli bir Nazi destekisi olmas, anslye von Papenin Hitler hareketinin kmesi ya da
ezilmesi felaket olur demesi ve I. Dnya Sava feldmareali Cumhurbakan Hindenburgun,
Nazi desteinin tam da giderek zayflad bir anda, Ocak 1933te I. Dnya Sava onbas
Hitleri hkmeti kurmaya davet etmesi ite bu yzdendi.
Faistlerin zaferi kanlmaz deildi. Temmuz 1932de SPD (Sosyal Demokratlar) ile KPDnin
(Komnistler) toplam oyu 13 milyonun (%36) biraz zerindeydi %37 olan Nazilere olduka
yaknd. Nazilerin ii snf blgelerinde dzenledikleri yrylere sklkla saldrlp
engelleniyordu. 30 Ocak 1933 leden sonras ile akamnda, Almanyann drt bir yannda
kendiliinden Hitler aleyhtar gsteriler dzenlendi. Yaklaan tehlikeyi sezen milyonlarca ii
savamaya hazrd.
Ama SPD liderleri, hem Depresyon hem de Naziler karsnda inisiyatif almaktan ekindiler.
Kemer skma nlemlerine hogryle yaklalmas ve Kahverengi Gmleklilerin iddet
eylemlerine yasalardan ayrlmadan tepki gsterilmesi gerektiini sylyorlard. Hitler iktidar
ele geirirken SPDnin en nemli gazetesi, partinin anayasaya ve hukuk dna kmamaya
kararl olduunu ilan ediyordu.
Komnist liderlere ynelik sulamalar da ayn lde ardr. Faistlerin iddetine ve iktidara
el koymalarna kar birleik bir cephe oluturmak zere Sosyal Demokrat iilere ar
yapmalar beklenirdi. Bunun yerine, hizipi ahmaklk ve gnll tecrit denilebilecek bir strateji
izlediler. Faist tehlikeyi kmsediler, Sosyal Demokratlar sosyal faistler diye suladlar ve
ii snf asndan Hitlerden daha byk bir tehdit tekil ettikleri gerekesiyle onlarla
birlemeyi reddettiler.
Neden komnist liderler bu izgiyi takip ettiler? SPD elbette Alman Devriminin 1918-23
arasnda urad yenilgiye katkda bulunmutu. KPD o zamandan beridir ar solculua
meylederek reformcu liderlere son derece dmanca yaklam ve ortak amalar dorultusunda
onlarla birleik bir cephe kurmakta isteksiz davranmt. Ama Moskovann izledii izgi,
KPDnin hizipi igdlerini derinletirmiti.
Moskova merkezli Komnist Enternasyonal (Komintern) artk Stalinin ve Rusyadaki yeni
brokratik ynetici snfn kontrol altndayd. Ar sol hizipilik, Rusya ierisinde yaanmakta
olan arpc deiikliklerin kar-devrimci niteliini gizleyen bir rt olarak resm Sovyet
politikas haline gelmiti. 1923te gen Alman Komnist Partisi, sosyalist devrime nderlik etme
ansn elinden karmt. 1933te artk daha yal olan ama hi de daha bilge olmayan, stelik
Stalinizm yznden epey biimsizlemi ayn Komnist Parti, faist darbeyi nleyemedi. Devrimci
liderliin tarih nemi hi bundan daha ak olmamt.

Rusyada Devlet Kapitalizmi

lk nce Wall Street k dnyay Byk Bunalma sokarak 40 milyon kiiyi iinden etti.
Ardndan yakn alarn en barbar siyasi hareketi olan Naziler Almanyada iktidar ele geirdiler.
aresiz milyonlarca eylemcinin alternatif aramas hi de garip deildi. Stalinin, dnyada
kapitalizme ve faizme kar mcadelenin bayraktar olma iddiasna inanmalarna amamak
gerekir. Kitlesel isizlik ve faizm belas onlar eletirel tutumdan uzaklatrmt. Sovyetler
Birliinde yaanan rezillikler ve adaletsizliklerle ilgili Bat basnnda kan haberlere neden

inansnlard ki? Kapitalist basnn, sosyalist devrimin anavatann karalamaya alaca ak

deil miydi?
Her eyden te, dnyann geri kalan durgunlua saplanp kalmken Sovyet ekonomisi hzla
byyordu. Stalinin Be Yllk Planlar alacak kadar baarl gzkyordu. 1927/28-37
arasnda sanayi retimi be kat artt. Sovyetler Birliinin dnya sanayi retimindeki pay 1929da
yalnzca %4 iken, bu oran 1939da %12ye kmt.
Ama bu sosyalizmin zaferi deildi. Tam tersine, sanayide ii kontrol btnyle kaybolmutu.
Bunun yerine, ynetici snfn devlet brokratlarndan olutuu, ulusal ekonominin dev bir tek
irket gibi ynetildii, her trl muhalefet ve direni biiminin devlete kar ilenen sular
arasnda sayld yeni bir devlet-kapitalist gelime modeline nclk yaplyordu.
i demokrasisinden yeni bir snfl toplum biimine olan bu dnm, tecrit olmuluktan ve
devrimci kitle hareketinin rmesinden kaynaklanmt. Lenin tehlikeyi grmt: Bugn partinin
proleter politikas, diye yazyordu, sradan yeleri tarafndan deil, partinin yal muhafz
diye adlandrabileceimiz ok kk kesimlerinin sonsuz ve paylalmayan otoritesi sayesinde
belirlenmektedir. Devrim sonras dnemde arrivistes [ikbal avclar] partiye dolumutu nk
parti yelii hkmette, orduda ya da sanayide maal grevlere ulamann vizesi olmutu. 1922
gibi erken bir tarihte bile ubat Devriminden nce partiye ye olanlarn oran yalnzca 40ta 1
idi. Lenin de belirmekte olan parti-devlet brokrasisinin potansiyel lideri olarak Staline iaret
etmiti. lmnden ksa bir sre nce yazlan gizli vasiyetnamesinde, partinin genel sekreteri olan
Stalinin elinde snrsz yetki toplad, byle bir gc kullanmak iin fazlasyla hoyrat ve
brokratik birisi olduu, Stalini o grevden uzaklatrp yerine baka birini getirmeyi
dnmeleri gerektii konusunda nde gelen partili yoldalarn uyaryordu. Vasiyet hasralt
edildi ve (hem sava hem de ekonomik k yznden sivil toplumun ii boaldndan) partidevlet aygt harekete geerek boluu doldurdu. Stalinin konumu ona bu aygtn kontroln
kazandrd. 1920lerin sonlarna gelindiinde artk toplumdaki hkim kuvvetti.
Parti iindeki muhalif akmlarn (hem Buharinin nderlik ettii ve Yeni Ekonomi Politikas
altnda gelimi olan zel kapitalist karlar temsil eden San, hem de Trokinin nderlik ettii
ve Boleviklerin devrimci sosyalist geleneini temsil eden Solun) kknn kaznmas, 1928de
brokrasinin polis ayayla kolayca baarld. Tkenmi, fakirlemi, kyl arlkl bir lkede
ataletin gc Trokiye karyd. Onlara g verecek bir dnya devriminin yokluunda, geri
kalm, sava yorgunu Rusya kendi yerli devrimcilerini tketmiti ta ki saylar iyice azalp
gulaglarda unutulmaya terk edilebilinceye kadar.
yle olsa bile devrimci yllarn idealizmi ve zgrlemesi halkn anlarnda yaad, daha sonra
yaanan her eyin sulanmasna hizmet etti. Bundan trdr ki geriye kalan devrimciler
1930larda kendi lmlerinin peinden gittiler. Bolevik Partinin 1917deki yelerinden yalnzca
14 1939da hl Sovyetler Birlii Komnist Partisinde bulunuyordu; dierlerinin neredeyse
hepsi lmt.
Brokrasi 1928de harekete gemiti nk bunu yapacak gce sahipti ve karsna ar makas
krizi kmt. Kyller ehirlere yetecek kadar tahl vermeyi reddederken, yabanc hkmetler
diplomatik ilikilerini kesiyor, ticaret balantlarn yasaklyor ve gerek bir sava korkusu
yaratyorlard. Liderliin yant tahla el koymak, cretleri drmek ve hzla sanayilemeye
almak oldu. Sanayileme hzmz yavalatmak geride kalmak anlamna gelir, diyordu Stalin,
ve geride kalanlar yenilirler leri lkelerin 50-100 yl gerisindeyiz. On yl ierisinde bu a

kapatmamz gerekiyor, yoksa bizi ezecekler.

Rusya Savatan ve yabanc glerin igalinden sa salim kmt: Asker kuvvet yeni rejimi
yok edememiti. Ama dnya devriminin yenilgisi, kapitalizmin hkimiyetindeki dnya
ekonomisinde Rusyay yalnz bana brakm ve fakirletirmiti. Yani kar-devrim, hkmetin
iddet yoluyla devrilmesiyle deil, dardan gelen amansz ekonomik ve asker rekabetin
basksyla gereklemiti. Sovyetler Birlii, imalat makinelerinin bedelini tahl ihra ederek
demek zorundayd. Modern sanayiler kurabilmesi iin imalat makinelerine ihtiyac vard. Ulus
devletlerin birbiriyle yara tututuu yamac kresel sistemde kendini savunmakta kullanaca
silahlar, tanklar ve uaklar retmesi iin modern sanayilere ihtiya duyuyordu.
zel sermaye birikimi ok yavat. Buharinin 1920li yllarda kaplumbaa hzyla ilerleyen
sosyalizm dedii yap, arkasnda izini brakacak ve hasmane glerce paralanmaya ak
olacakt. Kaynaklar bir yerde toplayacak, kalknma plann uygulatacak, muhalefeti devre d
brakacak ve hzl bir zorunlu sanayileme atlm yapacak tek g devletti.
Stalinin politikas dnya ekonomisindeki daha geni eilimleri yanstyordu. Byk Bunalmn
etkisiyle dnyada devlet gdml kapitalizme yneli vard; zel sermayenin yatrm yapmamasn
telafi etmek iin kamu harcamalarnn artrlmas ve devletin ekonomiye daha fazla mdahale
etmesi isteniyordu. Sovyet sistemi yelpazenin en ar ucunu temsil ediyordu. Stalinin amac,
devlet iktidarn kurmak iin kitlesel retimdi. Sovyet yneticileri bylece devlet-kapitalist
birikimin canl bir rnei oldular.
Ama kylleri soyar, cretleri drr, alma basksn artrr ve gulaglar kle iilerle
doldururken, glerini kendilerini cmerte dllendirmekte de kullandlar. 1937de aylk olarak
fabrika mdrlerine 2.000 ruble, vasfl iilere 200-300 ruble ve asgari cretli iilere 110-115
ruble deniyordu. Orduda maa farklar ok daha fazlayd: II. Dnya Sava srasnda albaylara
ayda 2.400 ruble verilirken erlere yalnzca 10 ruble deniyordu. Yine de devlet brokrasinin en
tepedeki yelerinin maayla karlatrldnda albaylarla fabrika mdrlerine yaplan demeler
devede kulak kalyordu bu kesimin aylk maa 25.000 rubleyi, yani asgari cretin 200 katn
bulabiliyordu.
Bylece brokrasi, Staline ve devlet-kapitalist sisteme sadk kalmakla bariz maddi karlar
edinen ayrcalkl bir snfa dnt. Katlandklar aclar anlamnda insanlara muazzam bir bedel
deterek topluma zorunlu sanayilemeyi dayatmann tek kelimeyle gaddarca olduu grld.
Tketim, ar sanayiye yaplan yatrmlara kurban edildi. Tketim mallarna nazaran fabrika,
makineler ve hammaddelere ayrlan yatrmlarn oran 1927/28de %33 iken, 1932de %53e ve
1950de %69a kt. Sonu ktlklar ve kuyruklar oldu geri olmas gerekenden daha azd nk
ayn zamanda cretler de alt yl ierisinde tahminen %50 drlmt.
Artan ehir nfusunu beslemek ve yabanc makine ithalatn karlamak iin kylnn tahlna el
konuldu. Bu nedenle, 1929da dnya piyasalarnda fiyatlar kt zaman en az milyon ii
alktan hayatn kaybetti.
Hl yeterli deildi. Devlet, tarmda kolektifletirme (devlet kontrol) politikasn ilan etti.
Kulak (piyasa iin retim yapan zengin kyl) olmakla sulanan milyonlarca kylnn mlkne el
konuldu ve bu insanlar baka yerlere srgne gnderildi. Birou hayatn kaybederken kalanlar
gulaglarda kle ii olarak altrld.
Sibirya gulaglar, durmakszn genileyerek Stalinin gvenlik aygtnn ynettii dev bir kle
imparatorluuna dnt. 1928de 30.000 olan tutuklu says 1931de 2 milyona, 1935te 5

milyona ve 1930larn sonuna gelmeden de muhtemelen 10 milyonun stne kt. Milyonlarca kii
polis kurban oldu; yllk can kayplar 1930da 20.000den 1937de 350.000e ykseldi. Devlet
terrnn ulat bu boyut, ekonominin geriliini, devlet-kapitalist birikimin hzn ve bunu
baarmak iin gereken smr dzeylerini yanstyordu. i snf, kyller ve ulusal aznlklar
boyun emeye zorlandlar.
Tahribat Sovyetler Birlii ile snrl deildi. Marksizmin devrimci ierii terk edilmi ama
sylemsel formlleri korunarak brokrasinin politikalarn meru gstermekte kullanlmt.
Komintern, Sovyet devletinin ideolojisini ve politikalarn yabanc lkelerin Komnist partilerine
dayatmann arac haline gelmiti.
1927de tek lkede sosyalizm lehine dnya devrimini terk eden Stalin, saygn mttefikler
arayarak lkesinin tecrit edilmiliini krmay denedi. Bylece in Komnist Partisine Milliyeti
general an Kayeke bal kalmas ve angay ii snfna silahlarn teslim etme emri vermesi
talimat verildi. Sonuta, kar-devrimci bir katliam yaand.
Ertesi yl politikada birdenbire hizipilie ve maceracla sapld. Kominternin feci nc
Dneminde Stalin, yeni devrimci hamlesini ilan etti Komnistler, Sosyal Demokratlarla tm
balarn koparacak ve iktidarn derhal ele geirilmesine hazrlanacaklard. Bu, anavatandaki
politikay yanstyor ve hakl gsteriyordu. Kulaklara yaplan saldr, zel kapitalizme kar bir
saldr olarak (ki bu doruydu) ve sosyalizme doru atlm nemli bir adm olarak (ama bu doru
deildi) sunuldu. nc Dnemin ar sol hamlesi, lke iinde brokratik iktidar ve zorunlu
sanayilemeyi gizleyen bir sis perdesi ilevi gryordu. lke dnda, hepsinden nemlisi de
blnen ii hareketinin 1933te Hitlerin iktidar almasna izin verdii Almanyada korkun bir
hizipilii besledi.
Ama Stalin, Nazilerin saldrgan Alman emperyalizmini yeniden diriltme tehdidi karsnda can
havliyle Avrupal mttefikler aramaya balad. Komintern, grlen gerek zerine ar sol
lgnlndan halk cephesine savruldu: Komnistler imdi liberal burjuvaziyle ittifaklar
yaparak Rus devletinin olas mttefiklerinin gnln kazanmak iin ii snfna gem vuracaklard.
Bylece 1930larn ortasna geldiimizde Stalinist Komintern, dnya devrimini tevik etmek
yerine fiilen kar-devrimci olmutu. Bu, ykc 1927 ve 1933 felaketlerine bir yenisini
ekleyecekti.

Haziran 1936: Fransada Genel Grev ve Fabrika galleri

Nazilerin iktidara gelmesi Avrupada ok dalgalar yaratt. Ekonomik kriz karsnda Hitler,
yurtiinde diktatrle ve yurtdnda emperyalizme dayanan bir zm neriyordu. Dier ynetici
snflarn da izleyebilecei bir modeldi bu.
Emek rgtlenmesinin devlet basks ve faist terrle imha edilmesi, kapitalistlerin iyerlerinde
smr orann artrmasna olanak tand. Her trl sosyalist alternatif olasln da saf d
brakt. Troki durumu yle aklyordu: Faizmin tarih ilevi ii snfn ezmek, onun
rgtlerini yok etmek ve kapitalistlerin, demokratik mekanizma yardmyla ynetip hkimiyet
kuramad koullarda siyasi zgrlkleri bomaktr.
Modelin ilk baarl kopyas Avusturya oldu. I. Dnya Savann devrimci dalgas, 600.000
yesi, %40 oyu ve kendi paramiliter savunma kuvveti olan gl bir Sosyal Demokrat Parti
yaratmt. Avusturya ynetici snf bu hareketi ezmek istiyordu.
Federal anslye Engelbert Dollfuss Mart 1933te bir i darbe yaparak parlamentoyu datt,

kararnameler ynetimini getirdi ve ii snf rgtlenmesine kar sk nlemler ald. Sosyal

Demokrat liderler, taraftarlarna hibir ey yapmamalarn tavsiye ettiler. Katolik eilimli faist
Dollfussu Nazi yanls faist rakiplere ye tuttular. Dollfuss rejimi, 12 ubat 1934te Sosyal
Demokratlar hedef alan kapsaml bir polis saldrs balatt. iler drt gn boyunca kar
koydular ama sonunda yenildiler. On bir eylemci asld. Avusturya ii hareketi yeraltna ekildi.
Bir yl nce ayn eyleri yaayan Alman iilerinin aksine Avusturyal iiler en azndan
direnmiti. Viyana Berlinden iyidir, Avrupa solunun slogan oldu. 1930larn ortalarnda
alanlarda sklkla duyulacakt.
Faistlerin ubat 1934te iktidar ele geirmeye altklar tek bakent Viyana deildi. 6
ubatta saclarn Pariste dzenlendii dev gsteride, bakanln Edouard Daladierin yapt
yeni liberal hkmetin istifa etmesi isteniyordu. Gstericiler ile polis arasnda gece boyunca sren
ve arkasnda 15 l brakan atmalardan sonra dzeni salayamayacandan ekinen Daladier
istifa etti. Faistler, hkmeti zor kullanarak deitirebilmilerdi.
Ama sendikalar federasyonu CGT, 12 ubatta genel grev yaplmas arsnda bulundu.
Sosyalist Parti (SFIO) ve Komnist Parti (PCF) kitlesel gsteriler dzenlediler. Ayr yerlerde
toplanan SFIO ve PCF gsterileri Pariste bir araya geldiinde, Birlik! Birlik! sloganlar
eliinde haykrlar ve alklar adeta yeri g inletiyordu. PCF liderleri, iki gsteriyi
birbirinden uzak tutmak istiyorlard. Sosyalistlerin sosyal faist olarak grld nc
Dnem lgnln hl pazarlamaya alyorlard. Ama ii snf, hizipi liderlerine birlii
dayatmt.
Avrupada tek bana kalan ve Hitler tehdidini yakndan hisseden Stalin, aresizce Batl gler
arasnda kendine mttefikler aryordu. Bylelikle Komintern, yalnzca Sosyal Demokratlarla deil
Liberallerle de siyasi ittifaklara girilmesi politikasn benimseyiverdi birden. Fransada bu seim
pakt demekti Komnistler, Sosyalistler ve (Fransz Liberalleri diye bilinen) Radikallerden
meydana gelen bir Halk Cephesi. Halk Cephesi Mays 1936 seimini kazand ve Sosyalist lider
Lon Blum yeni hkmeti kurdu.
Kendi partilerinin zafer kazanmasyla heyecanlanan iiler hi zaman kaybetmeden taarruza
getiler. 26 Mays tarihinden itibaren bu hareket byyerek iki milyon iinin katld byk bir
genel grevle sonuland. Grevlerin drtte nden fazlas fabrika igali biiminde oldu. Britanya
elisi durumu 1917 Rusyasna benzetiyordu.
verenler ve polis aresizdi. Ynetici snf, kurtuluu sosyalist babakanda aryordu. Babakan
da beklendii zere kamu gvenliine dikkat edilmesi ars yapt; uzlamaya varlmas iin
Matignon otelinde iveren ve sendika temsilcilerini buluturan bir toplant dzenledi. Keye
skm durumdaki iverenlerden nemli tavizler koparld: cretlere %7-15 aras zam; cret
kayb olmakszn haftalk alma sresinin 48 saatten 40 saate drlmesi; serbest toplu
pazarln ilke olarak kabul edilmesi.
Halk Cephesinde yer alan tm partiler, Matignon Anlamasnn kabul edilerek bir an nce
iba yaplmasn nerdiler. Bunlar arasnda liderliini Maurice Thorezin yapt Komnist
Parti de vard; Thorez yle demiti: Peki imdi ne olacak? Tatmin edici kazanmlar elde
edilmiken grevi nasl sona erdireceimizi bilmeliyiz. Hatta tm talepler kabul edilmemi bile
olsa uzlamay nasl hazmedeceimizi de bilmeliyiz
Ama iilerin ekonomik kazanmlar, inisiyatifin yeniden iverenlere gemesiyle birlikte
orasndan burasndan trtklanmaya mahkmdu. zellikle de ekonomik durgunluk koullarnda. Ne

var ki Thorez, kazanmlar koruyup daha fazlas iin gelecekte eylemler dzenlemek amacyla bir
ii konseyleri a yaratlmas hakknda hibir ey dememiti. Haziran hareketini, kitle
demokrasisinin kalc organlarn kurma frsat olarak grmemiti. Fabrika igallerini daha ileri
admlar atmak iin bir platform olarak kullanmak yerine destekilerine geri adm attrmt.
Haziran 1936da iilerin ounluu artk daha fazla kavga etmek istemiyor olabilirdi. Ama ruh
halleri hzla sola kayyordu. ye says bir yl iinde 90.000den 290.000e frlayan Komnist
Parti, Halk Cephesi iinde baskn kuvvet olmaya balyordu. Ama PCF liderlii fazlasyla
Staline sadkt. Halk Cephesine sadakatle balyd. Yani Liberal siyasetileri zecek bir ey
yapamazd. Ayrca bu, siyasi taleplerin asgariye indirilmesi, grev ve gsterilerin tevik
edilmemesi demekti. Bu yaklam sorgulayan muhalifler partiden ihra ediliyordu. Sonuta, ii
snfnn karlar artk ynetici snfnkilere tabi klnmt. Halk Cephesi, diye yazyordu
Troki,
Proletaryann emperyalist burjuvaziyle koalisyonunu temsil ediyor Koalisyon hem parlamenter hem de parlamento d
alanlara uzanyor. Her iki alanda da kendi hareket zgrlnden kesinlikle taviz vermeyen Radikal Parti, proletaryann
hareket zgrlne gz dnmesine kstlamalar getiriyor.

i snf hareketi geriye ekildike hkmet saa kayd. Blum, deflasyonu ve yeniden
silahlanmay ye tutarak ekonomik genileme ve sosyal reform politikasndan vazgeti. Halk
Cephesi, tereya yerine silahlar tercih etti.11 Ama bu onu kurtaramad. Sermaye kann neden
olduu finansal kriz Haziran 1937de Blumu istifaya zorlad. kinci Halk Cephesi hkmeti, bir
Sosyalistin deil bir Radikalin liderlik yapt, ortann sa denilebilecek bir ynetimdi. nc
hkmet Nisan 1938de kuruldu. Bu sefer sac Edouard Daladierin babakan olarak geri
dnne tank olduk. Aslnda kesinlikle bir Halk Cephesi idaresi deildi nk Sosyalistlere yer
vermezken Sa partileri bir araya getiriyordu.
Maliye Bakan Paul Reynaud, 12 Kasm 1938de yle diyordu: Kapitalist bir sistemde
yayoruz. Kapitalizmin ne olduu bilindiine gre onun yasalarna uymalyz. Bunlar kr, bireysel
risk, serbest piyasa ve rekabetin tevik edilmesi yasalardr. Ardndan hkmet, cretlerde
kesintiler yapan, haftalk alma sresini artran ve alma koullarn arlatran bir dizi
kararname kard. Enflasyon, Haziran 1936da elde edilen cret artlarn zaten silip
sprmt. Yeni saldrlar, Fransz iileri hedef alan kapsaml bir kar saldryd.
CGT genel grev ars yapt. Ama destek yetersizdi ve polis, eyleme katlanlara abartl
iddetle yant verdi. Paris dndaki dev Billancourt fabrikasnda alan Renault iileri, 1.500
evik kuvvet polisiyle 24 saat boyunca attlar. Yenildikten sonra fabrikadan faist selam verip
Vive la police! [Yaasn Polis!] diye bararak kmaya zorlandlar.
Grev bozgunu, ubat 1934 ve Mays/Haziran 1936 olaylaryla gelien byk ii hareketinin
belini krd. Sendikal ii says 4 milyondan 1 milyona dt. CGTnin her alt yerel ubesinden
biri kapand. Binlerce militan ii kurban olarak seildi.
1934de Troki yle yazyordu:
Fransa Almanya deildir deyiiyle kendisini avutan umutsuz bir vakadr. Btn lkelerde ayn tarih yasalar, kapitalist
gerilemenin yasalar iler Toplumu tam bir iflasa srkleyen burjuvazi, insanlara ne ekmek ne de bar verebilir.
Demokratik dzene daha fazla tahamml edememesi ite tam da bu yzdendir.

Seimin sosyalist devrim ile faist barbarlk arasnda olduu sonucuna ulayordu Troki.
Fransz ii hareketinin yenilgisi, dalmas ve maneviyatnn krlmas, Fransann 1940da

asker olarak teslim olmasna, Nazilerin lkenin kuzeyini igal etmesine ve gneyde Mareal
Ptainin faist yanls Vichy rejiminin kurulmasna zemin hazrlad. Trokinin analizi
dorulanmt.

spanya Sava
George Orwell, Kasm 1936da Barselonay yle tasvir ediyordu:
i snfnn dizginleri eline ald bir ehri ilk kez gryordum. Adeta btn binalar iiler tarafndan zapt edilmi ve kzl
bayraklarla donatlmt. ... Her dkknda, her kahvehanede kamulatrldn belirten bir yaz aslyd. ... Hi zel otomobil
yoktu, nk hepsi msadere edilmiti. Btn tramvaylar, taksiler ve dier vastalarn ou kzla ve karaya boyanmt ...
yle stnkr bakldnda Barselona, zengin snflarn fiilen ortadan kalkt bir ehir grnmndeydi ... Her ey bir yana,
devrime ve gelecee inan sz konusuydu; aniden bir eitlik ve zgrlk ann doduuna inanlyordu. nsanlar, kapitalist
makinann dili arklar gibi deil de insan gibi davranmaya alyorlard.

spanya iki silahl kampa blnmt. 17-18 Temmuzda General Francisco Franco, kontrol
seimlerle ibana gelen Madriddeki Halk Cephesi hkmetinin elinden zorla almak amacyla
asker darbe dzenlemiti. Ordu, Kilise, byk toprak sahipleri ve sac partilerin hepsi
(Kralclar, dier monari yanllar ve Falanjistler yani faistler) darbeyi destekliyordu. Darbe,
spanyann daha geri, krsal kesimlerinde genel olarak baarl oldu. Ama 19-20 Temmuzda
Barselona ile Madridde klalar kuatan silahl iiler, askerleri teslim olmaya zorladlar. Bu
olay, ii snf spanyasnda halk devrimlerini tetikledi.
1910-30 arasnda sayca ikiye katlanan spanya ii snf imdi nfusun yaklak drtte birini
oluturuyordu. Temmuz 1936da be nemli noktada devrimci kalkmalar sz konusuydu
spanyann demir, elik ve gemicilik faaliyetlerinin %70inin yapld Bask lkesi; kmr
madencilii blgesi Asturyas; bakent Madrid; byk iftliklerde 800.000 gndelik iinin
alt Endls; ii snfnn yardan fazlasnn topland Katalonya.
Snfsal gerilim 19. yzyln sonundan beridir yksek olagelmiti. Sanayileme, militan
mcadele geleneine sahip, iyi rgtlenmi bir ii snf dourmutu. Ama siyasi olarak
blnmt. Madridde hkim olan Genel Emek Sendikas (UGT), Sosyalist Partiye (PSOE)
yaknd. Katalonyada hkim olan Ulusal Emek Konfederasyonu (CNT), anarko-sendikalist bir
rgtt. Daha kk sol partiler arasnda spanya Komnist Partisi (PCE), Katalonya Birleik
Sosyalist Partisi (PSUC), Marksist Birleik i Partisi (POUM) ve berya Anarist Federasyonu
(FAI) saylabilirdi.
1931de monari ve diktatrlk yklarak, yerini seimi kazanan liberal-cumhuriyeti bir
hkmet ald. Ama yeni hkmet, sz verdii reformlar yerine getirmedii gibi toprak igalleri ve
grevler karsnda sert bir tutum taknd. Hkmet Ekim 1934te parlamentoda ounluu
kaybedince yeni ama muhafazakr bir idare baa geti. 20.000 Asturyas kmr madeni iisinin
katld ayaklanma, iki hafta sren iddetli atmalarn ardndan bastrld; teslim olanlarn
3.000den fazlas ldrld, 40.000 eylemci spanyann drt bir yanndaki hapishanelere
gnderildi.
Ama ubat 1936da yaplan genel seimi Liberal, Sosyalist ve ayrlk partilerin oluturduu
Halk Cephesi kazand. Zafer milyonlarca ii ve kyly sokaa dkt ierideki eylemcileri
kurtarmak iin hapishaneler basld, hem ekonomik hem de siyasi taleplerle grevler dzenlendi,
toprak sahiplerinin arazilerine el kondu. te sac darbeyi kkrtan, bu hareketti. Darbenin
spanyann yarsnda baarszla uramasnn Halk Cephesi hkmetiyle bir ilgisi yoktu.

Hkmetin resm azlar, gerek devletin asker kudretine duyulan gvenin gerekse huzurun
rnei olsun diye gndelik hayatn normal akn srdrme tavsiyesinde bulunuyorlard.
Bahsedilen devletin asker kudreti bir darbe yaptna gre hkmetin tavsiyesi, Francoya
teslim olmak anlamna geliyordu. Dahas hem Sosyalist hem de Komnist liderler, papaan gibi u
mesaj tekrarlyorlard: Zor ama kesinlikle aresiz olmayan bir dnem. Hkmet, su tekil eden
bu giriimin stesinden gelecek kaynaklara phesiz sahiptir
iler bu sylenenlere kulak asmadlar. Aadan devrim, iilerin fabrikalarn kontroln ele
almas, kyllerin topraklara el koymas ve halk milislerinin kurulmasyla kuzey ve dou
spanyann ounu gvenceye ald. Milislerde subaylar seimle belirleniyor, rtbe ayrcalk
getirmiyor ve taktikler tartlarak belirleniyordu. Milliyetiler savaa silahlarn ouna sahip
olarak baladklarndan ou eyin doalama kotarlmas gerekiyordu. Ama Cumhuriyetiler,
belirleyici olabilecek bir avantaja sahipti: Subaylarn, toprak aalarnn ve rahiplerin karlar
uruna savamaya zorlanan sradan Milliyeti askerlere hitap eden devrimci mesajn cazibesi.
sava yalnzca asker deil ayn zamanda siyasi silahlarla da yrtlr, diye aklyordu
Troki.
Srf asker adan bakldnda spanya Devrimi dmanndan olduka zayft. Onun gc, daha geni kitleleri eyleme
ekebilmesinde yatyor. Bunu baarmak iin yaplmas gereken tek ey, sosyalist devrim programn ciddiyetle ve cesaretle
gndeme getirmektir. Topran, fabrikalarn ve dkknlarn kapitalistlerin elinden alnp bundan byle halkn eline verileceini
ilan etmek gerekiyor Faist ordu, byle bir programn etkisi karsnda 24 saat bile direnemez.

Ama byle olmad. CNT liderleri Barselonada iktidar Liberallere braktlar; CNT ile
balarn koparamayan POUM liderleri de belirleyici, bamsz ve devrimci bir liderlik
sunamadlar.
Barselona, spanya Devriminin Petrograd idi. Ama bu, sovyetlerin ve Boleviklerin olmad
bir Petrograd idi. Kitlelerin iradesine rgtl bir ifade kazandrabilecek demokratik konseyler a
yoktu; ne de kararl bir iktidar mcadelesi verecek, kendini ii devletinin yaratlmasna adam
bir devrimci parti mevcuttu. Devrimin buhar mevcuttu ama ne kazan ne de piston vard.
Madridde PCEnin gc giderek artt. ilerin radikal gzken parti retoriinin cazibesine
kaplmalar ve Stalinin asker tehizat salyor olmas, PCEnin ne kma nedenleri arasnda
saylabilir. Sonuta paray veren dd alyordu: Komnist silahlar demek komnist etkisi
demekti. Ama PCE imdi fiilen kar-devrimci bir rol oynuyordu. Partinin nce sava, sonra
devrimi kazan slogan, iileri bo yere umutlandrrken milislerin silahszlandrlmasn,
fabrikalarn kapitalistlere ve topraklarn da toprak aalarna geri verilmesini hakl gsteriyordu.
Moskovann halk cephesi izgisine hrmeten PCE, Rus silahlarnn kendi kontrolnde
olmasndan da faydalanarak Cumhuriyeti burjuvazinin, zel mlkiyeti savunacak ve yukardan
denetlenecek bilindik bir Halk Ordusu yaratmasna yardmc oldu.
Orwell, Nisan 1937e gelindiinde Barselonadaki fark grebiliyordu: Yiyecek fiyatlar,
alan snfn cretlerinde herhangi bir paralel ykselme olmakszn korkun frlarken, k
lokantalar ve oteller, pahal yemekleri a kurtlar gibi yutan zengin insanlarla doluydu ekmek,
zeytinya ve dier ihtiya maddeleri iin kuyruklar yzlerce metre uzayp gidiyordu.
Ertesi ay liberal burjuvazi ve onlarn Stalinist mttefikleri, saldrya geecek kadar gl
olduklarna kanaat getirdiler. CNTyi, geen Temmuz aynda ii denetimine geen ilk binalardan
biri olan Barselona telefon santralinden karmak iin kamyon dolusu Saldr Muhafz
kullandlar. Tepki olarak ehrin her tarafnda barikatlar ykseldi. O noktada bile CNT ile POUM

liderleri kararllkla hareket edebilseydiler Katalonyada devlet iktidarn ele geirmek iin bir
ayaklanma dzenleyip ardndan topraklara el koyma, ii kontrol ve smrgelere bamszlk
verme (Franconun en iyi birliklerinin 25.000i Fasl idi) arsnda bulunsaydlar, hl kazanma
anslar vard. Ama tam tersini yaptlar. Taraftarlarndan silahlarn teslim etmelerini istediler.
500 kiinin ld be gn sren atmalarn ardndan barikatlarn ou kalkmt.
Acmasz bir bastrma harekt geldi ardndan. 5.000 Saldr Muhafz ehre akn etti. POUM
yasad ilan edildi. Liderleri tutukland, ikenceden geirildi ve katledildi. CNT ve POUM
milisleri zorla Halk Ordusuna dahil edilip asker disipline tabi klnd. Muhalifler, Trokist
faistler diye karaland. Araziler ve fabrikalar eski sahiplerine iade edildi.
Mays 1937 kar-devrimi, Temmuz 1936 devrimini ldrd. spanya Sava snflar
arasndaki devrimci bir sava olmaktan kp, ayn snfn biri liberal dieri faist iki rakip hizbi
arasndaki sradan bir savaa dnt. Sonucu artk siyaset deil ate gc belirleyecekti. Ate
gc stnl, Faist talya ile Nazi Almanyasnn destekledii Franconun zaferi demekti.
Barselonann Ocak 1939da ve Madridin Mart aynda faistlerin eline dmesi, Trokinin
spanya Devriminin ansna yazdklarnn ne kadar doru olduunu teyit etmitir: Burjuva
demokrasisinin hudutlarn amama talebi, pratikte demokratik devrimin savunulmasna deil onun
boa karlmasna iaret eder.

II. Dnya Savann Nedenleri

1939 sonuna gelindiinde ii snf hareketi Avrupa genelinde malup olmu ve dalmt,
Stalinizm ve faizm ktaya hkim olmutu. Diktatrlk demokrasiye galip gelmiti; devrimci umut
yerini kar-devrimci umutsuzlua brakmt.
Stalinin gulaglarnda 10 milyon, Hitlerin toplama kamplarnda 150.000 kii tutuluyordu.
Franconun Milliyetileri, spanya Sava srasnda ve hemen sonrasnda 200.000 kiiyi
ldrmt. Fransada sendika yelii drtte azalmt. Deien derecelerde faist olan otoriter
hkmetler Avrupann drt bir yerinde, 1920lerde Trkiye, Macaristan, talya, Polonya ve
Portekizde; 1930larda Yugoslavya, Almanya, Avusturya, Bulgaristan, Baltk Devletleri,
Yunanistan ve spanyada iktidara yerlemiti.
Ancak, totaliterlik tekdze bir olgu deildi. Stalinizm ile Nazizm ayn lde acmaszd ama
nitelikleri ve amalar itibariyle farklyd. Rusyann ekonomik gerilii, altyap, ar sanayi ve
silahlanma iin gereken hzl sermaye birikiminin ancak ok yksek smr dzeyleriyle mmkn
olduu anlamna geliyordu. Bunu mmkn klan, en ufak direni olasln bile yok eden devlet
terryd. Almanya kesinlikle geri bir lke deildi: O dnemde Avrupann en byk sanayi
gcyd. Ama ekonomik k toplumu paralam, orta snf umutsuzlua itmi ve sosyalist
devrim heyulasn diriltmiti. Nazizm, krize kar ar sa bir tepkiydi.
Nazi rejiminin temel zellii vard. Birincisi, orta snf ile ii snfnn en geri
kesimlerinden oluan bir kitle hareketiydi. Aslnda birbirine hi benzemeyen bu insan
sprntsn bir araya getiren parti ve onun misyonuydu: erdeki dmanlarn yok edilmesi ve
Alman kudretinin yeniden salanmas.
kincisi, Nazizm kar-devrimin bir aracyd. ktidara gelmeden nce 400.000 kiilik
paramiliter Kahverengi Gmlekliler ordusu sendikalara, sol partilere ve ii protestolarna
saldrmakta kullanlyordu. Nazi paramiliter gleri, Ocak 1933ten sonra Alman ordusuna
eklemlenip byyerek tm muhalefeti tasfiye edecek korkun bir polis aygtna dnt.

ncs, Nazizm Alman emperyalizminin bir ifadesiydi. Hitlerin, Slav Untermenschen

(aa insanlar) aleyhine Lebenstraum (yaam alan) talep etmesi, Alman kapitalizminin Orta
ve Dou Avrupada sergiledii geleneksel emperyalist zlemleri akla getiriyordu.
I. Dnya Sava srasnda Alman liderler, topraklar Baltktan Boaziine kadar uzanan ve
oradan da ran Krfezine kadar nfuz alana sahip olan devasa bir imparatorluun (Mitteleuropa
Orta Avrupa) hayalini kuruyorlard. 1930larda Hitler bu zlemleri diriltip daha da bytt.
Irk bir psikopat ve totaliter bir diktatrd ama srf kresel hkimiyet iin bir dnya savana
girmeyi kafasna koymu deildi. D politikas, Alman kapitalizminin uzun vadeli karlarnn bir
yansmasyd.
Byk gler arasndaki gerilim 1918de zmlenmemiti; hatta birok bakmdan daha da
iddetlenmiti. Versay Anlamas Almanyay ksmen paralam, snrlarnda rakip devletler
yaratm, lkeyi ktrm brakan tazminat demeleri ve silah kstlamalar dayatmt. Bu
atmay sona erdirmedi; sadece bir sonraki evrenin ortamn hazrlad.
1930larn artan gerilimlerinin gerisinde Byk Bunalmn etkisi vard. Ticaret ktnden
her devlet kendi rettii mallar dnya pazarlarnda daha ucuza satmak iin para birimini devale
etti ve ithal mallara korumac gmrk tarifeleri getirdi. Dnya, rakip kapitalistlerin oluturduu
otarik (ekonomik olarak kendi kendine yeterli) bloklara blnd.
Kamu yatrmlar araclyla bymeyi canlandrmak iin devlet gc de kullanld. Tm
ekonomik faaliyetlerin devlet kontrolnde olduu Rusya bunun en u rneiydi ama Almanya da
altyap yatrmlarna (zellikle otoyol inaatlarna) ve yeniden silahlanmaya yatrm yapmak iin
borlanyordu. Ball devlet ihalelerinin yan sra %25i bulan cret kesintileri, Alman sanayi
yatrmlarnn muazzam artmasna yol at. 1933te %6 olan isizlik 1939da neredeyse
sfrlanmt. Ama Almanyann hzla byyen kapitalist ekonomisi, hammadde ve kapal
pazarlarn yokluunda nefessiz kalma riskiyle kar karya idi. Mevcut ulusal snrlar dahilinde
daha fazla sermaye birikimi yapmak mmkn deildi. Almanya, 1919da Fransaya iade edilen
Alsas-Lorenin dkmhanelerine, ekoslovakyann silah sanayilerine, Polonyann kmr
madenlerine ve Romanyann petrol sahalarna ihtiya duyuyordu; hatta belki de Ukraynann tahl
ambar blgelerine ve uzaktaki Kafkaslar ile Ortadounun petrol sahalarna.
Almanyann ekonomik ve asker gc arttka Hitler, Versay Anlamasna daha aktan kar
kmaya balad. Alman birlikleri, Mart 1936da Fransann dou snrn koruyan bir tampon
blge olarak tasarlanan, askerden arndrlm Renanyay yeniden igal ettiler. 1936-39 arasnda
spanyadaki Milliyetilere silah, tank, bombardman ua ve gnll gnderen Almanya, bu
sava hzla byyen silahl kuvvetleri iin bir talim alan olarak kulland. Mart 1938de Hitler,
Avusturyay Reicha katt. Avusturya yetkililerinin itiraz etmedii Anschluss (birleme)
Avusturya Nazileri tarafndan byk memnuniyetle karland. Hitler, Ekim 1938de komu
ekoslovakyann arlkl olarak Almanca konuulan Sdet blgesini ilhak etti bu gasp, 30
Eyllde Almanya, talya, Britanya ve Fransa arasnda imzalanan Mnih Anlamas ile mmkn
olmutu. Sdet blgesinin kaybedilmesi, ekoslovakyay dalarn oluturduu korumadan
mahrum brakarak yeni saldrlara savunmasz hale getirdi. Mart 1939da ekoslovakyann geri
kalan beklendii zere byyen Nazi imparatorluuna dahil edildi.
Bu srada Avrupa kesin izgilerle iki blok arasnda blnmt. Almanya ile talya Kasm
1936da Mihver Gleri oluturdular. Her ikisi de Britanya ile Fransann karlarn tehdit eden
yaylmac emellere sahip glerdi.

Ama Britanya hkmeti savatan kanmak iin her eyi yapyordu ve Fransa yneticileri
Mihver Glere tek balarna kar koyacak durumda deildi. dn vererek atmadan kanma,
Batl glerin resm politikas olmutu. Bu, spanya Cumhuriyetine silah satmay reddetmek,
Hitlerin Avrupadaki ilhaklarna rza gstermek ve talyann kuzeydou Afrikada Etiyopyay
fethetmesini grmezden gelmek demekti.
Britanya ynetici snf giderek blnyordu ama dn vererek atmadan kanma stratejisi
ounluun karlarn yanstyordu, en azndan Eyll 1939a kadar. Britanyal yneticiler, 1919
taksimatnn zn korumak istiyordu. Avrupann nemsiz devletleri bu byk oyunda gzden
karlabilirdi. Hitleri belli snrlar ierisinde zapt ederek g dengesini korumay umuyorlard.
Ayrca, ii snfn yere serecek bir eki olarak faizme olumlu bakyor, Almanyay Sovyet
Rusyaya kar bir istihkm olarak gryorlard. Dnya sava bir dizi yeni devrimci karklkla
sonulanabilirdi. dn vererek atmadan kanma o nedenle kastl bir bnlk deildi: Britanya
kapitalizminin o dnemki karlarn yanstyordu.
Genileyen Alman sermayesinin giderek Avrupa jeopolitik sisteminin snrlarn zorlamas, bu
stratejiyi srdrlebilir olmaktan kard. Britanya ve Fransa emperyalizmini bekleyen tehlike,
Almanyann kar konulamaz bir ekonomik ve asker g olmasyla bardan tama noktasna
gelmesi olaslyd.
Polonyann bu tama noktas olduuna karar verildi. Hummal bir son dakika diplomasisi
izlendi. 31 Mart 1939da Britanya ile Fransa, igal durumunda Polonyaya asker destek
verecekleri szn verdiler. Ama Almanyann toprak taleplerini diplomatik yollarla
zmlemeye altlar ve her ne ekilde olursa olsun Sovyetler Birlii ile anlama yapmay
reddettiler.
Britanya ve Fransa ile ittifak yapamayan Stalin, bunun yerine Hitler ile saldrmazlk pakt
imzalayarak Polonyann paylalmas konusunda uzlamaya vard (23 Austos 1939 MolotovRibbentrop Pakt). mzalarn atlmasnn zerinden daha bir hafta gemeden 1 Eyll 1939da
Almanlar batdan Polonyaya saldrd. Ruslar da 17 Eyllde doudan saldrd. Polonya hafta
ierisinde malup oldu ve direniin yer yer devam etmesine ramen bamsz bir ulus devlet
olarak varl sona erdi. Her ne kadar Britanya ile Fransa 3 Eyllde Almanyaya sava ilan
etseler de, Polonyaya asker yardm yapamadlar. II. Dnya Sava artk balamt.
Sosyalist devrimin iki sava arasndaki dnemde malup olmas, faizmin zaferini getirdi. Bu
zafer, 1930larn krizinin kapitalizmin yklmasyla deil, yeni bir emperyalist savala zme
kavuturulmas demekti. Avrupa ii snfnn iki sava arasndaki dnemde yenilgiye uramasnn
bedeli, insanlk tarihinin grd en kanl ve barbar sava oldu.
11 Tketim mallarna deil de sava malzemelerine ncelik verilmesini ifade eden bir deyim ev.

ldrm bir dnya: Nazilerin Yahudi Soykrm kurbanlar

14

DNYA SAVAI VE SOUK SAVA

19391967

1914-45 dnemi, Avrupay merkez alan ve iki boyutta ortaya kan tek bir kresel kriz olarak
grlebilir.
lk olarak bu, kart ulusal-kapitalist bloklar arasnda silahlanma yar, emperyalist savalar
ve dnyann zor kullanlarak yeniden taksim edilmesi biiminde cereyan eden rekabeti kapsayan
jeopolitik bir krizdi. atmann ekseni ngiliz-Alman ekimesi ve ana sava alan Avrupa idi.
kinci olarak bu, rgtl ii snfn merkez alan, aadan ykselen ve birbirini takip eden kitle
hareketlerinin, emperyalist burjuvazinin ynetimine meydan okuyup sosyalist devrimi tarihin
gndemine yerletirdii bir yinelenen toplumsal krizdi. 1917-36 arasnda nde gelen Avrupa
devletlerinin neredeyse hepsinde devrimci potansiyel tayan bir ii snf kabarmas oldu.
Avrupa, bu dnem boyunca sosyalizm ile barbarlk arasnda yakc bir seimle kar karyayd.
i snfnn yenilgisi faizmin zaferine, II. Dnya Savana ve dnyann bir kez daha (bu sefer
ABD ile SSCByi merkez alan, yeniden dzenlenmi iki jeopolitik blok arasnda) yeniden taksim
edilmesine sebep oldu. Bu blmde sava ve sava sonrasnn dnyasn analiz edeceiz bu
dnyay, her eyden nce Batdaki uzun ekonomik patlama, sper gler arasndaki nkleer silahl
soukluk ve nc Dnyadaki smrgecilik kart kurtulu mcadeleleri dalgas tanmlyordu.

II. Dnya Sava: Emperyalizm

II. Dnya Sava insanlk tarihinin en byk trajedisiydi. 6 yl sren savata 60 milyon kii
hayatn kaybetti ve yz milyonlarca insann hayat darmadan oldu. Aynen I. Dnya Sava gibi
modern ekonominin retken ve zgrletirici potansiyelini tam tersi amalarla kulland:
Sanayilemi bir cinayet ve ykm mekanizmas. Savan, insan emeinin rnlerini daha nce
grlmemi boyutta bir kymn aralarna dntrmesiyle kapitalizmin tam kalbindeki
yabanclamay ortaya kard.
nsan kayb ve kaynak israf akl almayacak boyuttayd. Eyll 1939 ile Austos 1945 arasnda
her gn ortalama 27.000 insan yeryznden silindi. 1942de Rus fabrikalarnda ylda 24.000 tank
ve 22.000 uak retiliyordu. Nisan 1945de Berline yaplan nihai taarruzun ilk gnnde 9.000e
yakn Rus topuyla 1.200.000den fazla top mermisi atld. Bombardman o kadar youndu ki 60
km uzaktaki binalarn duvarlar bile titriyordu.
Bu dehet verici can kaybn ve kaynak israfn harekete geiren neydi? Britanya, Rusya ve
Amerika ynetici snflarnn iddia ettii gibi faizmi yenip dnyay demokrasi iin daha gvenli
bir yer yapma arzusu deildi. Mttefik glerin liderlerinin gdleri Mihver lkelerinkinden daha

asil deildi. Gelin elimizdeki kantlara bakalm.

Avrupadaki hkim konumunu geri kazanmak isteyen Almanya, Alman kapitalizminin
genilemeye devam etmesi iin gereken hammaddelere, i gc kaynaklarna, fabrikalara ve
pazarlara gvenli bir ekilde erimek istiyordu. talya, Almanyann zaferle kacan grdnde
savaa girdi. Halen ikinci snf bir g olan Faist talyann, Kuzey Afrika ile Balkanlarda bir
imparatorluk kurma ve Akdenizi bir talyan glne evirme emellerini gerekletirmesi iin gl
bir mttefike ihtiyac vard.
Sovyetler Birliinin engin topraklar, bol kaynaklar ve temel alanlarda sanayilemeye
odaklanm olmas onu daha ie dnk yapmt. Stalinin ncelikli meguliyeti milli gvenlikti.
Ama bunu salamak iin Finlandiyaya saldrmaya, Baltk Devletlerini ilhak etmeye ve
Polonyay Nazi Almanyas ile paylamaya hazrd.
Stalinist rejim o kadar beceriksiz ve acmaszd ki Haziran 1941 Alman igaliyle neredeyse
ar bir yenilgiye urayacakt. Toplu tasfiyeler, Kzl Ordunun subay tekilatna byk zarar
vermiti. Savan ilk aylarnda milyonlarca kayp verildi. Ama Rusyann toprak, insan gc ve
kaynak zenginlii zamanla sarsnty hafifletti ve Alman Ordusunu yuttu. Ardndan, tam anlamyla
seferber olan Rusya, Stalingrad Muharebesinde (Austos 1942-Ocak 1943) gidiat tersine
evirdi. Ondan sonra Kzl Ordu ilerledike Stalinin emperyalist emelleri byd.
Bykler (Stalin, ABD bakan Roosevelt ve Britanya babakan Churchill), sava
sonrasn tartmak zere savan son iki ylnda bir dizi toplant dzenlediler. Bu toplantlardan
birinde (Ekim 1944te Moskovada), Churchill u notu yazp Staline verir:
Romanya: Rusya %90; dierleri %10
Yunanistan: Britanya (ABD ile uzlaarak) %90; Rusya %10
Yugoslavya: %50 - %50
Macaristan: %50 - %50
Bulgaristan: Rusya %75 dierleri %25
Stalin nota bakar, Rusyann Bulgaristandaki payn %90 yapar, kdn sol kesini mavi
kalemle iaretleyerek Churchille geri verir. te Avrupann son fatihleri, on milyonlarn kaderini
byle belirlerler.
Avrupada sava Dou Cephesinde kazanlr. Ruslar yaklak 4,5 milyon, Britanyallar ile
Amerikallar ise 500.000 kadar Alman askeri ldrrler. Bu fark ksmen Britanyann ok daha
zayf olmasndan, ksmen de Britanya ile ABDnin ayn anda Uzak Douda Japonlarla
savamalarndan kaynaklanyordu.
Churchillin savataki temel amac Britanya mparatorluunu savunmakt. Almanyann
Avrupada hegemonya kurabileceini grr grmez sava desteklemeye balamt. Britanya
yneticileri, kuzeybat Avrupay kontrol eden dman bir kuvvetin denizlerde kendi
egemenliklerine ve ticarete tehdit olacandan korkuyorlard. Zrhl mzrak balarna dayanan yeni
Alman Blitzkrieg (yldrm sava) stratejisi, Mays-Haziran 1940da Fransay kmenin
eiine getirdiinde bu korkular gerek oldu. Britanya igal edilmedi ama imparatorluun
denizar topraklaryla iletiimi tehlikeye girdi. Churchillin savan sonuna yaklancaya kadar
kuzeybat Avrupada bir kinci Cephe amaktansa Akdeniz, Ortadou ve Uzak Doudaki
harektlara ncelik vermesi bundan trdr. Msr, Svey Kanal ve Hindistan savunmak
istiyordu. Britanya mparatorluunun para para dalmasn seyretmek iin Kraln babakan
olmadm, diyordu. Bu strateji sava daha zorlu, uzun ve kanl yapt. 1942de Britanyann

Hindistan kontrol altnda tutmak iin kulland birlikler, Japonyada arpanlardan fazlayd.
Oradaki milliyeti gsteriler, protestoculara ate almasyla, krba cezalaryla ve toplu
tecavzlerle vahice bastrlyordu; 30.000 muhalif hapse tklmt. Bir yl sonra, Britanyal
yetkililerin yardm faaliyetlerini doru drst yrtememesi nedeniyle Bengalde 3 milyon insan
alktan ld. Baz Hintlerin, Hindistan Ulusal Ordusunda Japonlarla birlikte savamay
semesine amamak gerek.
Britanya, gerileyen bir asker ve emperyalist gt. Nazi igalinden denizle evrili olmas
sayesinde kurtulmutu. ABD asker gcnn, 1942den itibaren kullanaca bir platform olabilirdi.
Amerikan bombardman uaklar, Britanya havaalanlarndan havalanarak Almanyaya saldrd.
Amerikan birlikleri Fransay ngiliz limanlarndan igal etti.
Mali, ekonomik ve asker olarak kendi bana dnya savan kaldramayacak olan Britanya,
ABDnin dn Ver-Kirala temelinde yiyecek, yakt ve silah temin ederek demokrasinin
cephanelii olmasna ihtiyac vard. ABDnin kendi emperyalist emelleri vard. Savatan hkim
kresel g olarak kmay umuyordu. Bu, yal Avrupa imparatorluklarnn korunakl
piyasalarnn Amerikan ticaretine almas demekti. dn Ver-Kirala, Britanya aleyhine
Amerikan karlarn ne karmak zere tasarlanmt. Yardmn koullar, Britanyann finansal
rezervlerinin ve denizar varlklarnn neredeyse tamamn elden karmasn gerektiriyordu.
Britanya ynetici snf bir tercih yapmak zorundayd: Ya bar talep edip imparatorluu
kaybedeceklerdi ya da ekonomik-asker olarak ABDye tabi bir devlet olacaklard. kincisini
setiler. II. Dnya Sava srasnda ekillenen bu zel iliki halen geerlidir.
Aslnda Britanya ile ABD, biri Avrupa ile Akdenizde Almanya ile talyaya kar, dieri Uzak
Douda Japonyaya kar olmak zere iki emperyalist sava yrtyordu.
Japonya, in-Japonya, Rusya-Japonya ve I. Dnya savalarndan nemli bir emperyalist g
olarak kmt. Japonya hzla sanayileiyordu ama hayati kaynaklardan yoksundu. Sendikalar
gszd, demokrasi yerlememiti ve 1927den itibaren Japon hkmet politikasn giderek
ynetici snfn asker kanad belirlemeye balamt. Japon askerler, Uzak Doudaki Britanya,
Fransa, Hollanda ve Amerika imparatorluklar yerine kendi imparatorluklarn kurmak
istiyorlard. 1931de Manuryay igal ettiler. 1937de ine kar bir topyekn sava balattlar.
1940da, Byk Dou Asya Ortak Refah Alan yaratmaya niyetli olduklarn ilan ettiler.
Britanya ve ABD ile sava, Aralk 1941de Britanya igalindeki Malayaya ve Pearl
Harbordaki Amerikan Pasifik Donanmasna yaplan e zamanl saldrlarla balad. Japonya, alt
ay iinde Gneydou Asya ile Bat Pasifikin neredeyse tamamn istila etmiti. Britanya, hem
Hindistan bask altnda tutmak hem de Japonya karsnda snrlar korumak iin byk kuvvetler
bulunduruyordu. ABD, Japon mparatorluunu yenmeye ok byk donanma kaynaklar harcad.
Ekim 1944teki Leyte Krfezi Muharebesine katlan Amerikan filosu 225 sava gemisi (34
uak gemisiydi) ve 1.500 kadar uaktan oluuyordu.
Uzun ypratma savanda Sovyetler Birlii ile ABDnin toplam sanayi gc belirleyici oldu.
Dier devletlerin zafere katks taliydi. Bundan trdr ki sava Almanya, talya ve Japonya
imparatorluklarnn sonunu getirmekle kalmayp Britanya ve Fransa imparatorluklarnn da
gerileyiinin habercisi oldu. Britanyallar, Amerikan tanklaryla kamyonlarn kullanarak
Almanyaya girdiler. Franszlar, Amerikan Ordusunun peinden Parise geri dndler. Doudan
ilerleyen Sovyet Ordusu Berlini ele geirdi.
II. Dnya Sava, rakip kapitalist bloklarn dnyay yeniden paylamak amacyla katldklar

emperyalist bir savat. Zafer kazananlar arasnda Amerikan ve Sovyet ynetici snflar ne
kmt. Emperyalist dnya sava, yeni bir ift kutuplu blnme yaratmt.

II. Dnya Sava: Barbarlk

Nazi Almanyas, Stalinist Rusya ve militarist Japonya; bunlarn en az ortak noktas vard:
Zayf ya da hi olmayan ii hareketi, otoriter bir polis devleti ve ilkel vahilikle
tanmlanabilecek bir sava yapma tarz. Bu ey balantlyd. Gl ii hareketi demokrasinin
temelidir; rgtsz ii snf diktatrln nkouludur. Devrimci hareketlerin 1930larda
bozguna uramas milliyetiliin, rkln ve militarizmin hkimiyeti; barbarla dn demekti.
Yahudi kartl, Nazizme ideolojik erevesini kazandrd. Wall Street ile Moskovay
ilikilendiren uluslararas Yahudi komplosu hayali, ekonomik krizin vurduu ve ii snfndan
korkarak yaayan fkeli orta snfn akl dln ifade eder. Daha yaygn Slav kart rklkta,
yeni imparatorluk savalarnn hakl gerekesi olarak bin yllk rk mitleri yanksn bulur: Dou
Avrupann Untermenscheni (aa insanlar), yani Polonyallar ve Ruslar, Ortaan Tton
valyelerini model alan stn Aryan rkna bir Lebenstraum (yaam alan) amak iin
kleletirilmeli ya da etnik temizlie tabi tutulmaldr. Nazi rkl ile Alman emperyalizminin
bu ikili mant, Polonya ile Rusya istila edilirken soykrma yol at. Savan gidiat igalcilerin
aleyhine dndke soykrm iddetlendi. Yahudiler bilhassa yenilginin gnah keisi ilan edildiler.
Alt milyona yakn Polonyal ldrld (toplam nfusun %16s). Bunlarn yars Yahudi idi; ilk
nce zorla gettolarda toplandlar, ardndan 1942den itibaren zel olarak ina edilen lm
kamplarna nakledildiler. Bu kamplarn en by olan Auschwitz-Birkenau, tek amac mmkn
olduunca ok sayda insan en ksa srede ldrmek olan bir sanayi kompleksiydi. Kampta 3
milyon kii ld 2,5 milyonu gaz odalarnda, dierleri alk ya da hastalk yznden.
Holokost olarak bildiimiz soykrm srasnda Naziler 6 milyon Yahudiyi, bir o kadar da dier
rklardan insan katlettiler. Ama alk, ihmal ve rastgele ate almas yznden milyonlarca insan
daha ld. Dou Cephesindeki sava 27 milyon Rusun hayatna mal oldu (toplam nfusun
%16s). Bunlarn ou sava esirleri ya da igal edilen blgelerde yaayan sivillerdi.
Stalinin savama tarz da bir o kadar gaddarcayd. Irksal soykrm emri vermedi ya da lm
fabrikalar ina etmedi ama ordularn bir fetih arac olarak kulland; milyonlarca kle ii
kulland ve Hitlerin Gestaposu kadar acmasz bir polis terrne bavurdu.
1918de Bolevikler, uaklarla Alman siperlerine brorler atarak askerleri silahlarn
subaylarna evirip dnya devrimine katlmaya armlard. 1941de Stalin, Hitlere kar
sava Byk Vatanseverlik Sava olarak adlandrp 19. yzyl arlk generallerini gklere
karmt. Sovyet Ordusu 1944de Alman topraklarna girdiinde, devletin onay verdii ve hibir
ayrm gzetmeyen bir cinayet, tecavz, yakp ykma furyas balad. Tahminen iki milyon kadna
tecavz edildi, ouna defalarca. Dehet ylesine bykt ki 14 milyon sivil evlerini terk edip
insanlk tarihinin en byk toplu gnde yaya olarak batya kamt.
Japonyann in igali de en az Nazilerin Polonyay ve Stalinin Dou Almanyay igali kadar
kanlyd. II. Dnya Sava boyunca en az 15 milyon inli ldrld. Bunlar arasnda kle
fahieler olarak kullanlan gen kadnlar, tbb deneylere ve silah testlerine sokulan tutsaklar,
ikmal sleriyle balants kesilen Japon askerlerinin insan srs olarak kullanp yedikleri yerel
halk da vard.
Barbarlk totaliter rejimlerle snrl deildi. Demokrasiler de kendilerini yerli halklara boyun

edirmeye adam emperyalist glerdi Hindistanda Britanyallar, inhindinde Franszlar,

Filipinlerde Amerikallar. Demokrasiler de feci sava sular ilediler. Britanya ve ABD hava
kuvvetlerinin Alman ehirlerini youn bombardmana tutmasnn genellikle asker hibir amac
olmuyordu. Hamburgun 27 Temmuz 1943te bombalanmas, kontrolden km bir yangn frtnas
yaratt. Evler yanp ykld, mahzenlerde saklanan insanlar havaszlktan boularak ya da canl
canl yanarak ldler. Scaktan asfalt fokurdamaya balad ve kaan insanlar sineklie yakalanm
gibi asfalta yapp kaldlar. nsanlarn salar yanm, gzleri erimi, etleri kmrlemiti. 8 ay
sren Londra hava saldrsnda len insanlarn iki kat kadar, 40.000 kii bir gecede ld.
Bunlarn neredeyse hepsi sivildi.
RAF Bombardman Komuta Merkezi bakan Hava Mareali Arthur Harris, intikam ve terr
bombardmann utanmazca savunuyordu. Dediine gre ama Almanyann tm byk ehirlerini
yok etmekti. 1.000i bulan sayda uan katld gece saldrlarnda 64 ehirde yaayan 600.000
Alman sivil ldrld ve 3,4 milyon ev ykld.
Ama Japonyann Hiroima ve Nagazaki ehirlerinin kaderi ok daha kasvetli oldu. Amerikan
B-29 bombardman ua Enola Gay, 6 Austos 1945te Kk ocuk denilen atom bombasn
Hiroimaya att. Patlama ilk gn en az 45.000 kiiyi ldrd; ilerleyen zamanda bir o kadar kii
de yaralanmalar ve hastalklar yznden ac ekerek, yava yava hayatn kaybetti. gn sonra
Nagazakiye iman Adam atld; ilk gn 30.000 kii ve takip eden dnemde buna yakn sayda
insan ld.
Bu iki ehir de asker adan nem tamyordu. Sava bitmek zereydi. Atom bombasna sahip
olunduunun gsterilmesi bile muhtemelen Japonyann teslim olmasna yetecekti. Ama ABD
hkmeti, yeni kefettii asker gc sergilemek ve salayaca kresel hkimiyeti vurgulamak
istiyordu. Ayrca, silahn etkilerini canl bir hedef zerinde denemek istiyordu. Hiroima ve
Nagazaki halk, bir anlamda Souk Savan ilk kurbanlar oldular.
II. Dnya Savann emperyalist nitelii, dnya halklarn sanayilemi bir ypratma ve
soykrm sava tuzana drd. Sava, 1917-23 byk devrimci dalgasnn yenilgisi mmkn
klmt.
I. Dnya Savandan sonra insanln nnde belirgin bir alternatif vard: Sosyalist devrim ya
da isizlik, sava, faizm. Devrimci rgtlenme ile liderliin baarszl, ortaya kan sonuta
byk pay sahibiydi. ki sava arasndaki dnemde Avrupann ou yerinde ii snf hareketinin
tahrip edilmesi 1917de yaanana benzer bir devrimci patlamay engellediinden, bu
baarszlklarn bedeli savan son anna kadar ve hatta sonrasnda da denmeye devam etti.
Savan sonunda Naziler, dnyann sonunun geldiini akla getiren bir iddet artna bakanlk
ettiler.
Berlindeki yeralt snanda saklanan Hitler, olmayan ordular hakknda hayaller kurar,
lmne savan diyen imknsz emirler verir ve Yahudilere, Boleviklere, hainlere kar
hezeyan ederken, Hitlerin gizli polisi Rus tanklaryla arpmalar iin yeni yetme genlerle
yallar zorla askere almakla ve asker kaaklarn yol kenarlarnda gruplar halinde asarak
katletmekle urayordu. Stalinist terr de 1944-45te dorua kmt: Yurda dnen 3 milyon
kadar sava esiri, teslim olmakla ya da ibirlii yapmakla sulanarak gulaglara gnderilmiti;
135.000 asker, kar-devrimci sular ilemekten tutuklanmt.
1945ten sonra dnyann taksim edilmesi yalnzca kopuk kopuk, dzensiz ve byk lde
baarsz meydan okumalarla karlat.

II. Dnya Sava: Direni

Mihver Glerinin II. Dnya Sava srasnda kurduklar vahi rejimler, ieride giderek
byyen bir muhalefetle karlayordu. Japon militarist gleri 1937de ine saldrdklarnda,
daha kapsaml bir savaa girimeden nce fethin hzla tamamlanacan umuyorlard. Ama
vahilikleri, hem Milliyeti hem de Komnist hareketlerin iddetli ve daim direniiyle yant
bularak, onlar sava sonuna kadar inde 650.000e yakn asker bulundurmaya mecbur brakt.
Almanlar, igal Avrupasnda uyguladklar polis terrne ramen buradaki halklar kontrol
altnda tutmak iin byk ordular konulandrmak zorunda kaldlar. Savan son gnlerine
gelindii, Berlinin saldr altnda olduu bir zamanda bile Hitler hl Norvete 400.000 askerlik
bir ordu tutuyordu.
gal edilen lkelerin birou kendi bana kurtuldu. Yugoslavyay yalnzca Mttefik ordular
deil, Josip Brozun (Tito) ban ektii Komnistlerin ynlendirdii kitlesel partizan hareketi
de kurtarmt. Partizanlar Almanlar geri ekilmeye zorladlar, Alman mttefiki Hrvat Ustaa
faistlerini ezdiler ve etkisiz etnik kralc hareketini gsz braktlar. Partizanlar gerekten de
farkl etnik yaplardan oluan bir kitle hareketiydi. Savan sonuna gelindiinde yaklak bir
milyon Yugoslav harekete aktif olarak katlmt. Bu Titoya gl bir bamsz taban kazandrd.
Takip eden Souk Sava yllarnda Yugoslavya, ne Bat ile ayn eksende yer ald ne de Dou ile.
Polonyann da gl bir direni hareketi vard. En gl olduu dnemde Polonya Halk
Ordusunun tahminen 400.000 yesi vard. Sovyet Ordusu Varovaya yaklarken Moskova
Radyosu, harekete geme zaman oktan geldi diyerek Polonyallar Almanlara kar
mcadeleye katlmaya aryordu. Aralarnda saklandklar yerlerden kan birok Komnistle
Yahudinin de olduu 50.000 Polonyal bu arya cevap verdi. Varova ehir merkezi ele
geirildi. Yahudi gettosunda kurulmu olan toplama kamp kurtarld. Silahlara el koyuldu, silah
atlyeleri kuruldu ve kantinlerle hastaneler faaliyete geti.
Ama Stalinin Sovyet Ordusunun ilerleyiini durdurmas, Nazilere kuvvetlerini toplayp
direnii ezme frsat verdi. Nazi saldrs iki ay srd. ehir nce havadan ve karadan
bombalanarak teslim olmaya zorland, ardndan cezalandrma amal bir terr dalgas geldi.
Yataklarnda yatan yaral savalar, alev makineleriyle canl canl yakld. Tecavz edilen
hemireler dvlerek katledildi. Polonyal ocuklar srf elence olsun diye hedef alnarak
vuruldu. Yalnzca Eski ehirde en az 30.000 kii ldrld.
Polonya direniinin boynu vurulmutu. dam Naziler yapmt ama idam sehpasn Stalin
kurmutu. Sovyetler Birlii, fetih sava yrten emperyalist bir gt. Kurmay planlad kukla
rejimlerin karsna hibir yerel rakibin kmasn istemiyordu. Bu nedenle, aktif olarak kardevrimci bir siyaset izledi. Stalinin Douda izledii siyaset, Britanya ile ABDnin Batdaki
siyasetine denk dyordu. Ama Stalinin rol yine belirleyiciydi.
II. Dnya Sava, Britanyal ve Fransz ynetici snflarn kendi ilerinde derinden blnm
haldeyken yakalad. Sosyalist devrim korkusu ile Alman emperyalizmi korkusu arasnda skp
kalmlard. Churchill, dn vererek atmadan kanma siyasetine kar kyordu nk devrim
tehdidi azalrken asl olarak Nazi tehdidinin nem kazandna inanyordu. Amac, Britanya
mparatorluunu savunurken dnyann byk iletmelerle zenginler iin gvenli bir yer olmasn
salamakt. Bu, hem Avrupada hem de smrgelerde devrimci hareketlerin ezilmesi demekti.
byklerin sava zaman yaplan konferanslarda mutabk kaldklar anlama, Avrupann
nfuz alanlarna blnmesini dzenliyordu. Stalin Douda, Churchill ile Roosevelt ise Batda

istediini yapacakt. Ama Batda nemli zorluk vard Fransa, talya ve Yunanistan.
Mays-Haziran 1940 asker yenilgisini takiben Fransz ynetici snf, gney Fransadaki
Mareal Ptainin Vichy rejimini destekleyen ibirliki kanat ile General Charles de Gaullen
nderliini yapt, srgnde Britanyada faaliyet gsteren (Amerikan desteiyle zgr Fransa
Ordusunu rgtleyen) milliyeti kanat arasnda kesin olarak ikiye blnmt. zgr Fransa
gleri, Mttefiklerin Kuzey Afrika ve kuzeybat Avrupa seferlerine katlmt. Ama
Komnistlerin nderlik ettii Fransz yeralt direnii de byyp iyice glenmiti. Haziran-Kasm
1944 dneminde Fransann kurtuluu srasnda iiler grevler dzenlediler ve direni hareketi,
yerel Alman birliklerini malup ederek kurtulu komiteleriyle halk mahkemelerini kurdu. Ama
srgndeki Fransa Komnist Partisi lideri Maurice Thorez Moskovadan Parise dndnde, tek
devlet, tek ordu, tek polis gc slogann uydurarak ii snfn Gaullecilere itaat etmeye ard.
talyada, Byk Faizm Konseyi Temmuz 1943te Mussoliniyi devirmiti. Muhafazakr bir
general olan Mareal Badoglio yeni hkmeti kurarak Mttefikler ile bar yapmt. Ama yardma
gelen Alman birlikleri, kuzeyde bir kukla faist rejim kurarak bana tekrar Mussoliniyi
getirdiler. Nazi igali, 1943te krsal kesimde 10.000 kadar olan silahl partizanlar savan
sonuna gelindiinde 100.000in zerine kan, Komnistlerin nderlik ettii bir ayaklanmay
tetikledi.
ehirlerde de gizli direni gruplar kuruldu ve grev eylemlerine yz binlerce ii katld. 1945
baharnda patlak veren silahl ayaklanma sonucunda kuzeyin sanayi ehri, Cenova, Torino ve
Milano igalden kurtarld. Komnist Partinin ye says 5.000den 400.000e kt.
Ama Rusyada srgn olan talya Komnist Partisi lideri Palmiro Togliatti lkeye geri
dndnde, partisinin Badoglio hkmetine katlacan duyurdu. Partizanlar silahlarn
brakmal, iiler tezghlarnn bana geri dnmeliydi.
Yunanistanda giderek glenen bir gerilla ayaklanmasyla uramak zorunda kalan Naziler,
1944 sonunda geri ekilerek lkeyi neredeyse EAM-ELASn (Komnistlerin arlkta olduu
direni hareketi) kontrolne braktlar. Fransa ile talyada yerel Komnist Partiler Stalinin
emirlerine uyarak silahlarn braktlar. Yunanistanda da ayn eyi yapmaya altlar. Dzenin
salanmasnn herkesin en nemli milli grevi olduunu syleyerek, destekilerini Birleik
Milli Hkmeti desteklemeye ardlar. Ama Churchill, kuvvet kullanarak monariyi yeniden
iktidara tayp Solu ezmeye kararlyd. Yunanistanda grevli Britanyal komutana ektii
telgrafta yle diyordu: gal ettiiniz ehirde yerel bir ayaklanma balamak zereymi gibi
davranmaktan ekinmeyin. Sonu, Yunanistan Nazilerden kurtarm olan direni hareketi EAMELAS yok etmek iin uzadka uzayan, kirli, ngiliz destekli bir i sava oldu. Churchille
Britanyann Yunanistan politikasna itimadm tam diyen Stalin, yine Batl liderlerin hareketine
destek kt.
gal altndaki Avrupann byk blm, savan son iki ylnda yerel direni rgtleri eliyle
Nazilerden kurtarld. Nazi iktidar kerken bu rgtler de kk yeralt birimleri olmaktan kp
milyonlarn katld kitle hareketleri haline geldiler. ounda Komnistler hkimdi.
Ne var ki Avrupa toplumunun esasl bir devrimci dnmden gemesi olana daha en
bandan boulmutu. Aralarnda gemite faist olanlarn ve ibirlikilerin de yer ald eski
ynetici snflar, hem anavatanda hem de smrgelerde tekrar iktidara getirilmiti. Hem Douda
hem de Batda bu kar-devrimin asli temsilcisi Stalinizm idi Douda Sovyet ordu gcnn tm
bamsz siyasi kuvvetleri ezip gemesi yznden; Batda nderlik iin milyonlarca iinin

gzn diktii Komnist Partilerin Moskovadan emir almas yznden.

Souk Sava
Dnyay deitiren mantar ekilli bulut diye bahsediyordu asker tarihi Max Hastings
Hiroimaya atlan atom bombasndan.
Bomba daha nce grlmemi yaralara neden olmutu:
Bir svari atnn derisi tamamen soyulmu, pespembe kalmt; insanlarn elbiselerinin desenleri etlerine kaznmt; bir grup kz
rencinin derisi yzlerinden sarkmt; etkin bir tbbi yardm umudu olmayan, korkun yanklaryla kaderine terk edilmi
felaketzedeler; kmrlemi ve kuruyarak bzm ceset ynlar.

Patlayan bombann gc 12.500 ton TNT idi. Yer seviyesinde scaklk 4.000Cye ulamt.
ehirdeki binalarn %90ndan fazlas patlamann iddetiyle ya da kan yangnlarla yklmt.
Nfusun drtte biri annda lmt. Yaralar yznden yava bir lme mahkm olanlar da yine
drtte biri buluyordu.
Bu silahlarn akl almaz dehetine ramen Amerikallar, 1952de Hiroimada kullanlan atom
bombasndan 100 kat daha gl bir hidrojen bombas denemesi yaptlar. Nkleer silahlanma
yarnda geride kalmak istemeyen Ruslar ilk atom bombalarn 1949da, ilk hidrojen bombalarn
1955de denediler. Asker harcamalar bar zamannda grlmemi dzeylere trmand: ABD
GSYHnin %20sini, daha kk bir ekonomisi olan Rusya ise %40n silahlanmaya harcyordu.
1960larn sonlarna gelindiinde, rakip sper glerin konulandrdklar ykc gcn toplam
mega tonu, Hiroima bombasnn yaklak bir milyon katyd. ABD ve Rusya yneticileri, insan
uygarln birka kez yok edecek gce sahiptiler.
ki emperyalist blok arasndaki terr dengesine Karlkl Garantili mha (KG) deniyordu.
Nkleer cephanelikler, taraflar topyekn bir savaa girmekten caydrma ilevi gryordu. Ama
kuku hali ve ekime, savan hibir zaman fazla uzakta olmadn gsteriyordu. Ekim 1962
Kba Fze Krizi srasnda savan eiine gelindi. Sovyetler, ABDye ok yakn bir Karayip
adas olan Kbaya gizlice nkleer fzeler yerletiriyordu. Bu fzelerin geri ekilmesini talep
eden Amerikallar nkleer sava hazrlna baladlar.
ABD elindeki ktalar aras gdml fzeleri, denizalt fzelerini ve hava bombardman filosunu
alarm durumuna geirdi. 100.000 kiilik bir igal gc hazrland. Hepimiz ayn fikirdeydik,
diyordu Basavc Robert Kennedy, eer Ruslar Kba iin savaa girmeye hazrlarsa, demek ki
nkleer savaa girmeye hazrlard ve o zaman biz de alt ay iinde elimizdeki btn kartlar
amalydk. Ruslar geri adm attlar. Ama iki hafta boyunca dnya nefesini tuttu, tm insanlk
delirmenin eiine gelmiti nkleer gce sahip kck bir firavunlar grubunun emriyle
insanln yeryznden silinmesi tehlikesi.
Sonuta KG, sper gler arasnda topyekn bir savan balamasna meydan vermedi. Ama
rakip imparatorluklarn evre blgelerinde saysz veklet savann patlak vermesini
engelleyemedi. Bunlardan ilki, II. Dnya Savandan be yl sonra yaand.
Kore, 1945te 38. Paralel snr alnarak Sovyet ve Amerikan igal blgelerine ayrlmt. Souk
Sava iddetlendike bu blnme kalc hale geldi ve 1948de iki ayr devlet kuruldu. Ardndan
lkeyi yeniden birletirmek iin yaplan yllk savata (1950-53), Kuzeyin yannda Sovyet
destekli in, Gneyin yannda ABD ile mttefikleri olmak zere byk gler de sahne ald. ki
milyon Koreli, iki milyon inli ve Batl asker hayatn kaybetti. Gney halknn yars evsiz kald.

Hem Kuzeyin hem de Gneyin ekonomisi fel oldu. Tm bunlara ramen taraflar yeniemedi,
resm bir bar anlamas yaplmadan eski snr geerliliini srdrd ve atma yarm yzyl
akn bir sre fosilleti dikenli tellerle korunan cephe hatt, gzetleme kuleleri ve dinsel bir
grnme kavuan asker mcadele. Sonularna bakldnda sava bou bouna yaplmt.
Bu uzadka uzayan asker mcadelenin arkasnda ne yatyordu?
II. Dnya Sava, iki sper g arasnda blnm bir dnya yaratmt. Sava sona erdiinde
bu iki g, ekonomik adan hkim olduu kresel bir nfuz alannn fiil kontroln eline
geirmiti. Bu iki alan, istisnai lde birbirinden bamszd. Arlkl olarak kendi kendine
yeterli emperyalist bloklard.
Stalin ilk nce Dou Avrupada, Komnistlerin yan sra Milliyetileri, Liberalleri ve Sosyal
Demokratlar de kapsayan hkmetler kurdurdu. Ama Sovyet kontrol sertletike Komnist
olmayanlar teker teker grevden uzaklatrld. Fazlasyla bamsz fikirli olan yerli Komnistleri
de ayn kader bekliyordu. 1948e geldiimizde, Dou Avrupann genelinde Sovyet yanls
Stalinist diktatrlkler kurulmutu. nemli sanayiler milliletirildi ve devlet planlamas
uygulamaya geirildi. Rusyann ncln yapt devlet-kapitalist ekonomik gelime modeli
Dou Avrupa geneline yayld. Dou Almanya, Polonya, ekoslovakya, Macaristan, Romanya ve
Bulgaristan ekonomileri, Sovyet Birliine tabi klnd.
Tony Cliff, r aan almas Rusyada Devlet Kapitalizminde unu vurguluyordu:
Geleneksel emperyalist lkeler smrgelerini ekilde smrdler: Smrgelerinin rnlerini dk fiyata satn alarak;
anavatann rnlerini onlara fahi fiyata satarak; anavatan kapitalistlerinin sahip olduu iletmeler kurup yerlileri istihdam
ederek. Rus devlet kapitalizmi de smrgelerini smrmekte ayn yntemi kullanr.

Sovyetler Birlii halen grece geri bir ekonomiydi. Yneticiler bu nedenle kapal bir
imparatorluk pazar yaratmay amaladlar. Dnyann en ileri ekonomisi olan ABD, dnya
retiminin yaklak %50sini gerekletiriyordu ve dnya pazarlarna hkimdi. Yneticiler bu
nedenle ak pazarlar istiyordu. Bu, Avrupal glerin smrge imparatorluklarn paralamak ve
yeni Sovyet mparatorluunun etki alann snrlamak demekti.
Marshall Plan (1948-52), bunu baarmann balca aracyd. ABD, harap olmu ekonomilerini
yeniden ina etmeleri iin Avrupa devletlerine uygun koullarda hatr saylr krediler verdi.
Karlnda serbest ticareti destekleyip Komnistlerin kontrolden kmasn engelleyeceklerdi.
Plann hazrlanmasnda alm Amerikal bir iktisatnn daha sonra aklad zere ama,
henz Stalinin avucuna dmemi yerleri glendirmek idi.
Avrupa ktas zerine demir bir perde indi, diyordu Churchill Mart 1946da Amerikal
dinleyicilere hitap ederken. Demir Perde, 1945-89 arasndaki uzun Souk Sava boyunca
dnyann temel ekonomik, siyasi ve ideolojik krlma izgisini tanmlayan terim oldu.
Douda muhalifler, emperyalist ajanlar ve faistler olarak eytanlatrlp gulaglara
gnderiliyordu. Batda kara listeye alnan Komnistlere Moskovaya gidin deniyordu. Baz
Britanya sendikalar, Komnistlerin sendikal grevlere gelmesini yasaklad. ABD Senatr Joe
McCarthynin Amerikan Kart Faaliyetler Komitesi, komnist sempatizanlara kar sistemli
bir cad av balatt. eitli grlerden radikaller iten atlyor, almalar engelleniyordu.
Bazlar dayanamayarak intihar etti. Julius ve Ethel Rosenberg, atom bombasyla ilgili devlet
srlarn Rusyaya vermekle sulanp idam edildi.
Muhalifler, demir perdenin teki tarafnda yer alan emperyalist kuvvetlerle kendilerini
zdeletirme yanlgsna sklkla dyorlard. Douda Stalinizm kartlar, Batnn kapitalist

demokrasisini yceltiyorlard. Batda Komnistler, Rusyay sosyalist anavatan olarak

grmeye devam ediyorlard. Dou Blokunun iilerini devlet kapitalizmi, Batnnkileri piyasa
kapitalizmi smryordu ama Souk Sava ideolojisi ve rakip sistemler arasndaki yanl ikili
kartlk her yerde insanlarn kafasn kartryordu.
Ancak baz eylemciler, ne Bat demokrasisinin ne de Dou Komnizminin insanla gerek
bir alternatif sunduunu anlamt. Bazlar daha radikal bir devrim anlayn, (kra ve savaa
deil) insana gre ayarlanm eitliki bir toplum ve halk iktidar anlayn muhafaza ediyordu.
Rakip Souk Sava sistemlerinin smrsne, basksna ve iddetine kar kitlesel mcadeleler
patlak verdii zaman, asrlk tabandan ykselen mcadele geleneinin taycs bu eylemciler,
yeni kitlesel glerle tekrar balant kuracaklard.

Byk Patlama
Kapitalizm akl d ve bozuk ileyen bir sistemdir. Kriz asla uzakta deildir. Patlama ve
kler onun doal ritmidir.
19. yzyl sonunun Uzun Bunalm ancak emperyalizmle, yeniden silahlanmayla ve dnya
savayla atlatlabilmiti. Sistemin 1920lerdeki hareketsizlii, sermayenin sanayi yerine
bankacla akmasyla bir speklasyon balonuna neden oldu. Balon 1929da patladnda sistem
Byk Bunalma girdi. Gerilemenin sona ermesi iin yine emperyalizme, silahlanmaya ve dnya
savana gereksinimi vard. te 1948-73 Byk Patlamas bu balamda ok arpcdr.
Byme oranlar harika ve daha nce grlmemi dzeydeydi. 1970de ABDnin toplam
ekonomik retimi, 1940n katyd. 1948-70 dneminde sanayi retimi Almanyada be kat,
Fransada drt kat artmt. Eski sanayiler geliir ve yeni sanayiler kurulurken, devasa
fabrikalarda yzlerce, binlerce, hatta on binlerce ii altrlyordu. zellikle byyen kitle
pazar iin montaj hatt retiminin yapld otomobil fabrikalar, yeni tketici ekonomisinin
simgesi olmutu. ABDde imalat sektrnde 70 milyon ii alyordu.
sizlik gelimi dnyann her yerinde dmt (ABDde %3e, Britanyada %1,5a ve
Almanyada %1e). gcne yeni katlanlar ksa srece i buluyordu. Siyah Amerikallar,
Gneyin iftliklerinden Kuzeyin fabrikalarna akn ediyordu. talyan kyller, Sicilyadaki
verimsiz arazileri terk ederek almak iin Torino ile Milanoya geliyordu. Trkler Klnn
otomobil fabrikalarnda, Cezayirliler Paris otellerinde, Pencapllar ngiliz tekstil fabrikalarnda
ie giriyordu. Emek talebi yle artmt ki kadnlar da bar dnemlerinde grlmedik lde i
gcne katlmt. 1950de ngilterede evli her be kadndan biri alyordu. Ondan sonra srekli
ykselen bu oran 1970de bete ikiye, 2000de bete e ulat. cretler ve hayat standartlar
iyileiyordu. i snf aileleri elektrikli sprge, amar makinesi, buzdolab, televizyon ve
ikinci el araba alyordu.
Varl beikten mezara kadar hissedilen refah devletleri ortaya kt. Hkmetler kamu
sektr ilerine, sosyal konutlara, devlet hastanelerine youn ekilde yatrm yaptlar ve
yoksullara verilen sosyal yardmlar artrdlar. Genlik kltr dodu nk genler ilk defa,
genlik dnemlerinde kendi giyim, mzik ve kimlik tarzlarn ekillendirecek yeterli bamszla,
gelire ve almama zgrle sahip oldular.
Yksek byme oranlar, hzla iyileen yaam standartlar, ara sra gzlenen yavalama
evrelerinin fark edilmeyecek kadar hafif atlatld bir i evrimi; tm bunlar, kapitalizmin
sorunlarn artk zd, herkese sonsuz ve artan refah sunabilecei izlenimi yaratt. Sosyal

Demokrat siyaseti Tony Crosland, vgyle karlanan 1956 tarihli kitab Sosyalizmin
Geleceinde dnemin ruh halini yakalamt:
Tam istihdamn saland refah devleti, ilk sosyalist nclere cennet gibi gzkecekti. Yoksulluk ve gvencesizlik silinip
gidiyor. Yaam standartlar hzla ykseliyor; isiz kalma korkusu giderek azalyor; sradan gen bir iinin, babasnn asla hayal
bile edemeyecei umutlar var Britanyada, u anda kitlesel bolluun tam eiinde duruyoruz.

Akademi dnyas da ne karak, yeni kitlesel bolluk ana dnsel aklamalar getirdi.
Sosyologlar, varlkl iilerin burjuvalamasndan bahsediyorlard konforlu, gvenceli,
halinden memnun ve dolaysyla artk snf siyasetiyle deil, yaam tarzyla ilgilenen. Bakalar,
toplumun uyumunu ve fikir birliini vurgulayan toplum modelleri gelitirdiler; teknokratlarn
ynetimi ve toplumsal mhendislik anda artk anlamszlat gerekesiyle ideolojinin
sonunun geldiini ilan ediyorlard. Siyasetiler arasnda yaygn bir gr birlii vard: ou
devlet planlamasn ve kamu harcamalarn desteklerken, reformu, modernlemeyi ve Britanya i
Partisi lideri Harold Wilsonun deyiiyle teknoloji devriminin beyaz scakln alklarla
karlyordu.
Dnemin iyimserlii aslnda eski bir filmin yeniden gsterime girmesiydi. nceki patlamalar
(1848-73 ve 1896-1914), refahn durmakszn artt yeni bir toplum beklentisiyle sevinle
selamlanmt. Croslandn revizyonizmi, Alman Sosyal Demokrat teorisyen Eduard Bernsteinn
I. Dnya Savandan nceki tutumunu akla getiriyordu.
Ama kapitalizmin elikileri ortadan kalkmamt. Patlama istikrarsz temellere dayanyordu ve
uzun dnemde srdrlebilir deildi. Aslnda, hepsinin kklerinin de II. Dnya Savanda yatt
etkenin sonucuydu: Silah harcamalar, devlet ynetimi ve ii snfnn militanl.
Silah harcamalar, 1945ten sonra azalmasna ramen Souk Sava yznden olaanst
dzeylerde seyretmeye devam etti. Devletin silah ihaleleri, tepedeki bir sr irket asndan sat
ve kr garantisi demekti. Szleme imzalandktan sonra, aratrma ve gelitirme dahil silah
retimine yaplan yatrmlar neredeyse tamamen risksizdi. Silah retiminin artmas, arpan etkisi
sayesinde ekonominin genelini uyaryordu nk silah reticileri dier kapitalistlerden hammadde,
para, enerji ve eitli hizmetleri satn alyor; silah sanayisi iileri de gelirlerini eitli tketim
mallarna harcyorlard. Dahas, silah retimi boa harcama olduundan fazla zenginlii sistemin
dna szdryor, sermaye birikiminin gerek ekonomiyi ar stma gerekse pazarlar, fiyatlar ve
krlar zerinde bask yaratma (bylelikle de ekonomik gerilemeyi hzlandrma) eilimini
azaltyordu.
kinci etken, daha genel olarak devletin genileyen ekonomik rolyd. Sava sonras dnemin
devletleri, silah satn almann yan sra nemli sanayileri milliletirdiler, altyap yatrmlar
yaptlar, kamu istihdamn artrdlar ve geliri (sosyal yardmlar, emekli aylklar ve hastaneler,
okullar ve dier kamu hizmetlerinin temsil ettii sosyal cret biiminde) yeniden
bltrdler. Devletin bu politikalar da kapitalistlere yeni pazar ve kr olanaklar sundu
rnein sosyal konut ina eden inaat firmalar, devlet hastanelerine ila temin eden ila irketleri,
milliletirilen demiryolu alar iin vagon ve benzeri tatlar reten fabrikalar. Burada bir kez
daha arpan etkisinin ilediini gryoruz.
Bu etken nc etkenle yakndan balantlyd: Bunalmla savan radikalletirdii ii snf
militanl.
Ynetici snflar, I. Dnya Savann 1917-23 devrim dalgasyla bittiini biliyorlard. Sava
aras dnemde yaanan ekonomik durgunluunun, 1936da Fransa ile spanyada olduu gibi

devrimci kabarlar yeniden canlandrdnn da farkndaydlar. Avrupa ii snfnn II. Dnya

Savandan, hem sava aras dnemin yardm kuyruklarnn ve yoksulluunun anlaryla
hrnlam, hem de 1939-45 dneminin sava ekonomilerinde hkm sren tam istihdamla
glenmi olarak ktn da biliyorlard. Savan hemen ardndan ba gsteren Komnizm
tehdidi gerilemi olabilirdi ama Solun planlama ve refah devleti talepleri, 1930lara kesinlikle
dnlmemesi gerektiini dnen Avrupa ii snfnda genel kabul gryordu.
Muhafazakr bir devlet grevlisi ve milletvekili olan Quentin Hogg, 1943te Avam
Kamarasnda reform nerisini yle savunuyordu: Eer halka sosyal reformu vermezseniz, onlar
size sosyal devrim verecekler. Sava sonras dnemin Marshall Yardm benzer gdler
tayordu: Toplumsal skntlar hafifleterek Komnizmin yaylmasn durdurma. Avrupa
kapitalizmi, yatrmlar finanse etmek, tam istihdam srdrmek ve refah devletleri oluturmak iin
kullanlan ABD kredileri sayesinde II. Dnya Savandan sonra ayakta kald.
Srekli silahlanma ekonomisi ile refah devleti uzlamasnn birleik ekonomik etkisi,
kapitalizmin bir nesil boyunca hi grlmemi hzda bymesini mmkn klan, devlet destekli bir
patlama oldu.
Hzl byme srgit devam edemezdi. Nitekim yle oldu. Sistemin elikileri geici olarak
bastrlmt ama zmlenmemiti ve 1960larn sonlarna gelindiinde, biraz ileride
greceimiz zere yeni bir kriz evresine girmek zereydi.

Maocu in
Halk Kurtulu Ordusunun (HKO) banda bulunan in Komnist Partisi (KP), 1949 yaznda
Pekine girerek iktidar ald. Drt yllk i savan sonunda ordusu dalan Milliyeti lider an
Kayek Tayvana kamt. KP lideri Mao Zedung sosyalist bir devrim yaptklarn ve halk
cumhuriyetini kurduklarn ilan etti. Dnyann drt bir yannda birok kii bu iddialar benimsedi
ve Maoculuk, 1960l ve 1970li yllarda eylemciler kuana ideolojik esin kayna oldu.
1949 olaylarnn gerek bir devrim olduu phe gtrmez. Bir milyon kiilik kyl ordusu eski
ynetici snflar devirmi, Bat emperyalizminin gcn krm ve yeni bir toplumsal dzenin
temelini atmt. an Kayek, toprak aalar ile kapitalistlerin temsilcisiydi. Ordusu yolsuzlua
batmt. Askerleri, kontrolleri altndaki blgelerde kyllerin neyi var neyi yoksa acmaszca
yamalamt. Milliyetiler, her devletin asli grevini yerine getirmekte baarsz olmulard:
lke topraklarnn yabanc dmanlara kar savunulmas.
Milliyetiler, II. Dnya Savandan Komnistlerden daha gl kmt: Daha geni bir alan
kontrol eden milliyeti ordunun ihtiyalar ABD tarafndan karlanyordu. Ama Milliyeti otorite
ince bir ciladan ibaretti. te yandan Komnistler, kontrolleri altndaki Kurtarlm Blgelerde
halkla i ie gemiti. ok disiplinli hareket eden HKO, kyllerin mallarna el srmyordu.
KP, toprak aalarnn ald kiraya st snr getirmiti. Komnistler, sava aalaryla,
Milliyetilerle ve Japonlarla mcadelede benzer ekilde glyd.
Hem etkili bir milliyeti hem de sosyal reformcu olmas Maonun cazip ynyd. Komnistler,
hem emperyalizmle mcadele ettiklerinden orta snfn hem de yamac askerlere, toprak aalarna
ve devlet grevlilerine kar koruduklar kyllerin desteini almt. Sonuta, i sava srasnda
yz binlerce Milliyeti asker firar ederek Komnistlere katld.
Ama bu, 1949un toplumsal bir devrim olduu anlamna gelmiyordu. Hatta yukardan bir
devrim olduu anlamna bile gelmiyordu. Demokratik biimde rgtlenip kendi kurtuluu iin

harekete gemi, kitlesel bir ii hareketi yoktu. Tam tersine KPnin ehirli ii snfndan hi
yesi yoktu. 1926 sonunda, parti yelerinin te ikisi iiydi. Ama bu oran 1928de %10a,
1930da %2ye ve ardndan neredeyse sfra dt. 1949a gelindiinde KP, orta snfa mensup
liderler ile kyl destekilerden meydana gelen bir partiye dnmt.
Bu nasl olmutu? 1927de Birinci in Devrimi, Milliyeti an Kayek birliklerinin anghayl
50.000 iiyi katledip yeni yeni gelien in emek hareketini ezmesi sonucunda kanla boulmutu.
Mao ve 1.000 kadar Komnistten oluan bir grup, ulamn zor olduu dalk bir blgeye
ekilerek hayatta kalabilmiti. Burada bir gerilla ordusu kurarak in Sovyet Cumhuriyetini
yava yava genilettiler. Ama srekli olarak Milliyetilerin asker saldrlarna maruz
kalyorlard.
Yok olmann eiine gelen Maonun grubu, Ekim 1934te nl Uzun Yryne balayarak
inin i ksmndaki krsal blgelere doru ilerledi. nsann dayanma gcn gsteren destans bir
yryt. 80.000-90.000 aras insan yola kt ama ou yolda hayatn kaybetti, bir ksm yol
zerinde yeni kzl sler kurmak iin ayrld ve yalnzca 4.000 kadar bir yl sren bu uzun
yolculuu tamamlayabildi. Mao artk tartmasz liderdi ve KP de ehirli ii snfnn partisi
olmaktan kmt. inin byk ehirlerden kopuk, en geri blgelerinden birinde yeniden kurulan
KPnin orta snftan liderlerle kyl gerillalarn hareketi olma zellii, daim bir deiiklik
olarak kalclat.
KP liderleri kiisel emelleriyle hareket eden siyasetiler deildi. nandklar dava uruna
byk fedakrlklar yapan devrimcilerdi. Ama onlar hesap vermeye zorlayacak devrimci bir ii
snf hareketinin yokluunda sosyalist devrimciler de deillerdi. KPye orta snftan liderler
hkimdi; rza ve coku hi eksik olmamasna karn kyllerden oluan sradan yelerin parti
zerinde demokratik denetim gc yoktu. HKO byk ehirlere doru ilerlerken u bildiriyi
yaynlad: Her meslekten iilerle iverenlerin, tm iletmelerin her zaman olduu gibi almaya
devam edeceklerini umut ediyoruz. Devlet grevlileri ile polise de grevlerinde kalmalar
talimat verildi. Onlarn liderliine meydan okuyacak bir ehir devrimi olmayacakt.
1949da in dnyann en yoksul lkelerinden biriydi. Stalinin kontrol tamamen ele geirdii
1928 Rusyas ile karlatrldnda ileri sanayi lkelerinden ok daha geri bir lkeydi. in ayn
zamanda emperyalizm tehdidiyle kar karyayd. ABD, Milliyetileri destekliyordu. Souk
Sava balamt. Maonun zaferi, ABD liderleri iin byk bir ok oldu. Ardndan, HKOnun
Pekine girmesinden sadece bir yl sonra Kore Sava patlad.
Milli bamszlklarn gvenceye almak iin inli liderlerin mmkn olduunca abuk
sanayilemesi ve asker adan glenmesi gerekiyordu. e geri bir ekonomik temelden
baland dnldnde, gereken art retmek iin yksek smr dzeylerine ulalmas
gerekiyordu. zel kesim kapitalizmi bunu baaramayacak kadar gszd ve yabanc kapitalizm
dmanca tavr almt. Yeni inde hzl ekonomik kalknma mekanizmasn ancak devlet
kapitalizmi salayabilirdi. Yani KP liderlerinin, milliyeti devrimcilerden brokrat ynetici
snfa dnmesi gerekiyordu. Sermaye birikiminin siyasi cisimlemesi olmalydlar. 1950li
yllarda milli haslann yaklak %25i ar sanayiye ve silahlanmaya harcanrken, yaam
standartlarnda ok czi iyileme oldu.
yi bir inaat yapmak, salam temeller zerine ina etmek demektir. inin ekonomik gerilii
yznden bu sre olduka yava ilerliyordu. Liderler, snai ve asker gce ksa yoldan ulamak
istiyordu. Teknoloji ve altyap yetersizdi ama emek boldu. Belki de bol olan, daha az olann

yerine kullanabilirlerdi. Feci Byk leri Atlmn (1958-61) douu byle oldu. Tarm ve
sanayi iin fazlasyla iirilmi hedefler belirlendi. Toprak zorla kamulatrld ve o zaman says
25.000i bulan kyl gruplar halk komnleri (esasen devletin ynettii tarm iletmeleri) iinde
topland. Avluda elik frnlar kuruldu. alma saatlerini artrp i disiplinini sklatrmak
zere kitlesel kampanyalar dzenlendi.
Ama fabrika mdrleri retim hakknda yalanlar sylediler ve kaosa neden oldular. Bakm
ileri ihmal edildi ve makineler bozuldu. Avlu frnlarnn tek yapt hammadde israf oldu. Uzun
vardiyalar iilerin belini bkt. Kyl retkenlii dt.
1961de Kuzey ini bir kez daha ktlk vurdu; aresiz kyller kylerini terk ediyordu ve en
azndan iki eyalette silahl isyan kmt. Byk leri Atlmn ini on yl geriye gtrd
tahmin ediliyor. Bu politikaya nayak olunmasndaki rol nedeniyle Maonun KP lider kadrosu
ierisindeki gc azald.
Mao, 1966da Kltr Devrimini balatarak itibarn geri kazanmaya alt. Bu, halk
kuvvetlerinin (zellikle Kzl Muhafz olarak kaydedilen gen inlilerin) Maonun brokrasi
iindeki dmanlarna saldrmak zere seferber olmasyd. Yerel grevlilerle aydnlar kapitalist
yolcular ve kar-devrimciler diye karalanp sularndan tr dzmece mahkemelerde
yarglandlar. Mao etrafna rlen kii klt [tapclk] banazla vard. Kk Kzl Kitap,
kutsal bir metin gibi elden ele dolayordu.
Diktatrler halkn nnde birbirlerine saldrrlarsa, kontrol edemeyecekleri kuvvetleri serbest
brakma riskiyle karlarlar. Bir yl iinde in karmaann esiri olmutu. Eitim sistemi fiilen
iflas etmiti. Birok ehir ve kasaba, rakip devlet grevlilerini destekleyen silahl hizipler
arasnda blnmt. iler grev eylemleri yapyorlard. Parti-devlet aygt giderek hareket
edemez hale geliyordu.
Artan karmaay bastrmas iin HKO greve arld. Eski devlet grevlileri makamlarna
dndler. Milyonlarca kii (ehir nfusunun yaklak %10u) krsal blgelere srld. Kimi zaman
bask lm getiriyordu. Gneydeki Guangxi eyaletinde tahminen 100.000 kii ldrld ve
Wuzhou ehri byk lde ykld.
Buna ramen KP 1971e kadar tam kontrol salayamad. O srada Maonun sal
bozulmaya balamt. 1976da ld zaman lider kadroda iktidar mcadelesi patlak verdi.
Halkn rabet gstermedii kat Maocular (ncln Drtl ete yapyordu) yalnzlap hzla
etkisizletirildi. Bu kesimin tasfiye edilmesiyle kontrol Deng iaoping nderliindeki
modernlemecilerin eline geti.
1978de modernlemeciler, in ekonomisini dntrecek iddial bir program hazrladlar.
Programn iki temel zellii vard: inin yabanc yatrm ve teknolojiye almas; piyasa
glerine alan aacak ekilde devletin ekonomi zerindeki kontroln gevetme. inin gerilii,
Maocu devlet kapitalizmini topal brakmt. Propaganda, irade gc ve sosyalist emek
araclyla sermaye birikimi salama giriimi baarsz oldu. inli yneticiler imdi yzlerini
neoliberalizme dnmlerdi.

mparatorluun Sonu mu?

II. Dnya Sava emperyalist bir sava olmutu. Muzaffer gler imparatorluklarn muhafaza
etmek iin savamlard ve sava bittiinde de ellerinde tutmaya niyetliydiler. Baz durumlarda
bu, kaybettikleri smrge otoritesinin yeniden kurulmas anlamna geliyordu. Japonlar Malayadan

Britanyallar, Vietnamdan Franszlar ve Endonezyadan Hollandallar kovmutu. Sava

sonunda hepsi geri dnmt.
Ama birok ey deimiti. Avrupallar, iki kutuplu dnyann iki sper gcnn glgesinde
kalm, dahas mahvolan ekonomilerini yeniden ina etmek iin mali adan Amerikan kredilerine
baml hale gelmilerdi. Bu, alt yl boyunca aralksz savaan ve 1941den sonra ABDnin hem
mali hem de asker yardmna bel balayan Britanya iin bilhassa doruydu.
Ayn zamanda, smrgelerde Britanya ynetimine kar milliyeti direni byyordu. Bu durum,
yerli burjuvaziyle orta snfn zenginlemesini, ehirli ii snfnn artan bykln, siyasisendikal rgtlerin glenmesini, sava srasnda gelien radikal ruh halini ve baaryla
sonulanan smrgecilik kart mcadele rneklerinin oalmasn yanstyordu.
Hindistanda Britanya ynetimi daha nce milliyeti dalgayla sarslmt 1920lerin ba,
1930larn ba ve 1940larn ba. Britanyann 325 milyon Hint adna sava ilan etme hakkna
kar kan Hindistan Terk Edin kampanyas (1942) zellikle etkili olmutu. Hareketi
bastrmak iin olaanst iddet kullanld ama olaylar baz Britanyal yneticilerin gerei
grmesini salad. Britanyal genel vali General Archibald Wavell, 1943te Churchille
Savatan sonra Hindistan zorla elde tutmak iin gereken kuvvet, Britanyann imknlarn
aacaktr demiti.
Sava sonras dnemde imparatorluklarn ar gerilmesi eit tepki dourdu: Bask, blynet ve yanda yneticileri destekleme. Bask, ok sayda geni apl smrge savan tetikledi.
Franszlar, yarm milyon insan hayatna mal olan Vietnam Savan (1946-54) balattlar;
Cezayirlilerle yaplan bir baka savata (1954-62) bir milyon insan hayatn kaybetti.
Britanyallar Malayada (1948-60), Kenyada (1952-56), Kbrsta (1955-59) ve Adende (196367) smrge savalar yaptlar. Bu kirli savalar, katliamlarla, toplama kamplaryla ve yaygn
ikence vakalaryla hafzalara kaznd.
Anavatandan ok uzakta, milliyeti gerillalara kar yaplan smrge savalar, gerilemekte
olan emperyalist glere byk bir yk getirdi. Afrikadaki eski imparatorluuyla kk bir
Avrupa devleti olan Portekiz rneinde bu ok barizdi. Gine-Bissau (1956-74), Angola (1961-74)
ve Mozambikte (1964-74) ayn anda savamas, durumdan memnun olmayan subaylarn nclk
ettii 1974-75 Portekiz Devriminin dorudan bir sebebiydi.
Sava sonras dnemde yaanan bu bir dizi atmann en sonuncusu, 1964-79 arasnda
Rodezyadaki (gnmz Zimbabvesi) rk rejimle yaplan savat. Bu rnekte anavatan, beyaz
yerleimcilere arka kmamt. Muhafazakr Partiden babakan Harold Macmillan, 1960da
Gney Afrikaya yapt bir ziyarette Britanyal yneticilerin grlerini yle dile getirmiti:
Ktann her yerinde deiim rzgrlar esiyor. ster houmuza gitsin, ister gitmesin, milli uurun
ykselii siyasi bir olgudur. Emperyalist karlar korumann daha baka, daha incelikli yollarna
ihtiya vard Hindistann 1947de smrgelikten kurtulmasnda olduu gibi.
Hint milliyetilii temel ifadesini, 1885te kurulan Hint Ulusal Kongresinde bulmutu.
Kongrenin en radikal unsurlar Hindu-Mslman-Sih birliini, alt ktay kaplayan tek bir devleti,
kapsaml toprak reformunu ve ii haklarna destek verilmesini savunuyordu. 78 Britanya gemisi
ile 20 sahil istasyonunda grevli Hint mrettebatn isyan kard ubat 1948, bu potansiyeli
aka gstermiti. renciler ve iiler, isyan eden askerlere destek verdiler. Hindular ile
Mslmanlar birlikte yrdler.
Ama Hint toprak sahipleriyle kapitalistlerinin karlarn tehdit eden snf mcadelelerine

dmanca yaklaan daha sa unsurlar, milliyeti harekete egemendi. Kongre devrimci deil
burjuva-milliyeti bir partiydi. Kongrenin sa kanadnda yer alan Mahatma Gandi isyana kar
karken, daha sol eilimli Jawaharlal Nehru bile isyan snrlamakla urayordu. Bu, milliyeti
hareket iinde, Hindu ovenlerin, Mslman ayrlklarn ve Britanyal imparatorluk
yneticilerinin istifade edebilecekleri bir zaafa yol amt. Snf mcadelesi, smrlenleri,
smrenlere kar birletirme eilimindedir. Snf mcadelesinin olmamas, insanlar blnm ve
nefret siyasetinden kolay etkilenir hale getirerek, tam tersi etki yapabilir.
Britanya, Kongrenin etkisini dengelemek iin ayr bir Mslman devleti kurulmasn savunan
Muhammed Ali Cinnahn Mslman Birliini tevik etti. Sonu, yoksul Hindular ile
Mslmanlarn birbirlerini hedef aldklar komnal bir iddet selinin serbest kalmas oldu.
Hindu, Mslman ve Sih nfuslar i ie gemiti zellikle de alt ktann kuzeybatsndaki
Pencap blgesinde. Kongre ile Mslman Birlii liderleri (Britanyann zmni rzasyla) blnme
konusunda aralarnda anlar anlamaz, yeni snrn her iki tarafnda da sac eteler kendi
topraklarn etnik olarak temizleme faaliyetine giritiler. Hindistan ile Pakistan 1947de bamsz
olurken 250.000 ile 1 milyon arasnda insan komnal katliamlarda hayatn kaybetti. Blnmenin
yaratt ayrlklar hl zlmeyi bekliyor. Kemirin stats yznden iki lke halen kavgal;
ovenizm ve komnalizm, blge siyasetini zehirlemeye devam ediyor.
Britanyallar muhalefeti blp Kongre radikallerini nemsizletirdiler ve Delhi ile Karaide
ibana gelen yeni rejimlerin yabanc sermaye dostu olmasn saladlar. Baka yerlerde de yerli
ynetimine gei srasnda benzer yntemler kullanld.
Malayada Britanyallar, Komnist nclndeki gerilla hareketi karsnda bir kontrgerilla
sava yrttler. Gerillalar ounluk itibariyle in kkenliydi. Britanyallar, Malay
siyasetilerini yumuatmak iin onlara eninde sonunda bamszlk vermeyi vaat ederken,
Malaylarn inli aznla gvenmemesinden istifade ettiler.
Kenyada Britanyallar, ilk nce 1956da Mau Mau Ayaklanmasn bastrdlar; ardndan, birka
yl sonra 1963te, bamszla istikrar bozmadan geilmesini mzakere etmek iin grece lml,
nemli bir milliyeti lider olan Jomo Kenyattay serbest braktlar.
Kbrsta da benzeri yaand. Britanya, adadaki milliyeti gerilla hareketi EOKAy
yenemiyordu. Bunun yerine, atekes yaplmasn salayarak iktidarn, gerillalara komutanlk yapan
General Grivasn elinden alnp daha muhafazakr bir milliyeti lider olan Bapiskopos
Makariosa devredilmesini gndeme getirdiler.
mparatorluk (dolaysz smrge ynetimi), 1940larn sonu ile 1970lerin sonu arasnda
yaanan, kimi az kanl kimi ok kanl bir dizi atmayla resmen sona erdi. Ama bu emperyalizmin
sonu demek deildi. Gei srecinde yabanclarn karlar genellikle ok iyi korunmutur.
Ekonomik bamlln ar dzeyde olmas, bamszln yeni kazanan devletlerin birounu
prangaya vurmutu. Dev irketlerle asker sper glerin hkim olduu bir dnyada yoksulluktan
kurtulmalarn salayacak yolu pek az kefedebilecekti. Daha radikal olan milliyetiler kimi
zaman prangalar krmaya kalkacaklard. Ama bunu yaptklarnda bir kez daha emperyalizmin
ekonomik ve asker gcnn menziline girdiklerini greceklerdi. Kresel gcn arka perdesi
deimiti. Ama oyuncularn hnerlerini sergiledikleri sahne ayn kalmt.

Petrol, Siyonizm ve Bat Emperyalizmi

Dnyann bir blgesi, 1945ten itibaren dnyann byk gleri asndan zel nem

kazanmtr: Ortadou. Sebebi, dnyann bilinen petrol rezervlerinin %70inin burada olmasdr.
Petrol, kresel ekonominin en nemli metasdr. Yakacak, stma ve aydnlatma demektir. O
olmadan kapitalizm durma noktasna gelecektir. Petrol ayn zamanda olduka krl bir uratr.
Dnyann en byk on irketinden bei petrol irketidir.
ABD ekonomisinin 1945ten sonraki bymesi, petrol talebini hzla yurtii retimin zerine
kard. 1950lerde ABD petrol tketiminin yalnzca %10unu ithal ediyordu. 1980lere
gelindiinde bu oran yary gemiti. Ayn zamanda, in ve Hindistan gibi yeni sanayileen
lkeler petrol kaynaklar zerinde bask yaratyorlar. inin dnya retimindeki pay 1978de
yaklak %5 iken, yllk %8e yaklaan byme oranlaryla gnmzde %20ye yaklamtr.
Petrol hayati bir metadr; talebi srekli ykselirken rezervler snrsz deildir. Ortadounun
sava alanna dnmesinin balca nedeni budur.
18. yzyln sonunda Britanya, esas olarak Hindistan ve Avustralya ulamn gvence altna
almak iin Msr ile Svey Kanalnn kontroln ele geirmiti. I. Dnya Savandan hemen
nce, Ortadouda nfuz alann geniletmesini gerektirecek ayn lde ncelikli baka bir neden
daha ortaya kt: Britanya Kraliyet Donanmas gemilerinde kmrden petrol gcne gei yapld.
Gney Irakn petrol sahalarnn kontrol stratejik bir ncelik oldu.
Modern Ortadou, I. Dnya Sava ile ortaya kt. Osmanl Trklerini 1918de Irak ile
Suriyeden karmak zere yarm milyon Britanyal asker gnderildi. Ortadou, sava zaman
yaplm gizli bir anlama uyarnca Britanya ile mttefiki Fransa arasnda smrgelere blnd.
Ama Britanya, sava zamannda iki anlama daha yapmt: Arap ayaklanmasnn Haimi
liderlerine, Trk ynetiminden bamszlk sz vermiti; Yahudi halkna bir anavatan yaratmak
zere Filistinde Siyonist yerleime destek teklif etmiti. Bu szlerden ilki tutulmazken ikincisine
sadk kalnd.
Siyonizm, 19. yzyln sonunda kurulan sa eilimli milliyeti bir hareketti ve I. Dnya
Savandan nce Avrupa Yahudilerinin kk bir kesimi tarafndan destekleniyordu. O dnemde
siyasi bakmdan faal olan Yahudilerin ou solda yer alyordu. Musevilik bir rk, hatta bir
milliyet olmayp din bir itikattr. Avrupa Yahudilerinin ezici ounluu, Ortaada din deitirip
Musevilie geenlerin soyundan geliyordu. Tek gerek anavatanlar Avrupa idi. Ama
Siyonistler, Yahudi kartlnn kanlmaz olduunu, Yahudilerin ayr bir millet olduunu ve
bu nedenle de dnyann farkl yerlerinden Yahudilerin bir yere yerleip birlikte yaamalar
gerektiini iddia ettiler. Bunun neresi olaca tali bir meseleydi. nerilerden biri Madagaskar idi.
ou Yahudiye gre bu plan bir hayaldi. leri, evleri ve irketleri yaadklar yerdeydi. Yerel
toplumla kaynamlard. Yahudi kartl gerek bir tehditti ama buna verilebilecek en pratik
cevap, yceletirilmi bir anavatana kap gitme hayallerine kaplmak deil, sosyalistlerle ve
sendikalarla birlikte onunla mcadele etmek gibi gzkyordu.
Siyonizmi glendiren emperyalizm oldu. Siyonist liderler bunu anlamt. Aralarnda Alman
Kayseri, Rus ar ve Osmanl Sultannn da olduu devlet liderlerinin desteini almak iin youn
kulis faaliyetleri yrttler. Ama emellerine ulamalarn salayan Britanyallar oldu. Britanya,
sava srasnda Siyonistlerin, Yahudiler arasndan gnll askerler devirmelerini istiyordu ve
savatan sonra, Filistinde Britanya yanls bir Siyonist adacn olmasnn avantajn
grebiliyordu. Siyonist bir lider 1914te unlar yazyordu: lkeyi kalkndrabilir, uygarl geri
getirebilir ve Svey Kanalna muhafzlk edebiliriz.
Sorun, Filistinde halihazrda yaayanlarn olmasyd. 1918de oradaki 700.000 kiilik nfusun

yalnzca 60.000i Yahudi idi. Geriye kalanlar, ou yarclk yapan Arap halkt. Ama Britanyann
Filistin zerindeki manda ynetimi hakkndan vazgetii 1947de Yahudilerin says on kattan
fazla artarak 650.000e karken, nfusu kattan az artan Araplarn nfusu 2.000.000 olmutu. Bu
fark, Britanya ynetiminin izin verdii byk lekli Yahudi gn yanstyordu.
Avrupal ve Amerikal hayrseverler, Siyonistlere bol mali kaynak salyordu. Bylelikle
topraklarn bilfiil kullanmayan Arap mal sahiplerine cazip fiyatlar teklif edip arazi satn
alabiliyorlard. Siyonistlerin toprak hrszl ve Britanyann Arap protestolarn zorla
bastrmas, 1936-39 Filistin Ayaklanmasn tetikledi. 20.000 Britanya askeriyle birlikte savaan
Siyonist milisler ayaklanmay bastrdlar. 5.000 kadar Filistinli ldrld. Ardndan Britanyallar,
gerilimi azaltmak iin Yahudi gn snrlamaya altlar. Bu politika 1940larda onlar,
kendilerine gvenleri giderek artan Siyonist milislerle silahl atmaya srkledi. Filistinlilerin
yenilgisi, Britanyann besleyip bytt Siyonist hareketin artk kendi bann aresine
bakabilecek gce kavutuunu gsteriyordu.
Yahudi soykrm (Holokost), Siyonizme byk ivme kazandrd. Alt milyon Yahudinin
sistemli bir imha program erevesinde katledilmesi dnyay ok etmiti. Yahudi kartlnn
ancak ayr bir Yahudi anavatan kurulmasyla zmlenebilecek kadar yaygn bir sorun olduunu
vurgulayan Siyonist gr nemli lde glenmiti. Siyonist talepleri desteklemenin dnya
toplumunun ahlaki bir ykmll olduu duygusu birok insanda yer etmiti.
Britanyann 1947de geri ekilecei kesinletiinde, Birlemi Milletler bir uluslararas bar
anlamasna araclk etti. Filistin blnecek, byk ounluu gmen yerleimcilerden oluan ve
nfusun yalnzca %30unu oluturan Siyonistler topraklarn %55ini alacakt. Araplar plan kabul
etmediler. Arap bakentlerinde emperyalizm kart dev gsteriler patlak verdi. Filistinliler
kendilerini savunmak zere rgtlendiler ve Arap desteinin artmas beklediler. Ama artk
Siyonistler durdurulamayacak kadar kalabalklam, ok iyi rgtlenmi ve ar silahlanm
durumdaydlar. Saldrya geip tarih Filistinin %80ini ele geirdiler.
Terr, ana fetih aralar idi. Irgun grubunun, Deir Yasin kynde 250 Filistinliyi katletmesinden
sonra kamyonlar dolusu Siyonist milis dierlerine uyar olsun diye Deir Yasin! Deir Yasin!
diye bararak dolamt. 1948de en az 700.000 Filistinli lkeden kat.
Arap monarileri kk ve khne ordularyla savaa girdiler. abucak malup oldular ama
kendileri de toprak hrszlna soyunarak, Filistinin kalan ksmlarn Msr ile rdn arasnda
bltler.
srail Devleti 1948de kuruluunu ilan etti. O zamandan bugne kadar 1956, 1967, 1973 ve
1982 yllarnda komularyla savat. 1967de Suriyeden Golan Tepelerini, rdnden Bat
eriay, Msrdan ise Gazze eridi ile Sina ln almt. O yl 350.000 Filistinli daha
srgne kmt. 1967de ele geirilen topraklarnn ou hl geri verilmemitir. srail toprak
ilhaklarna, yerleim yeri inaatlarna devam ediyor ve Yahudileri ge tevik ediyor. lke iinde
Filistinliler, olaanst bask altnda yayorlar. Bu bask Birinci ntifa (1987-93), kinci ntifa
(2000-05) ve Gazze Sava (2008-09) srasnda doruk noktasna kmtr.
srail nitelii gerei asker ve yaylmac bir devlettir nk mlkszletirme temelinde kurulmu
bir smrge yerleimcileri devletidir. Komularyla asla bar iinde yaayamaz nk onlarn
topraklarna el koymutur. Gvensizlik, topraklarn ve insan gcn bytme ynnde srekli
bask oluturmaktadr.
srail ayn zamanda emperyalizmin ileri karakoludur. ABDnin yabanc lkelere yapt asker

yardmlarn dzenli olarak %25ini alan Siyonist devlet, Bat emperyalizminin Ortadoudaki
maal beki kpeidir.
Siyonizm ve Amerikan emperyalizmi, Ortadouda srekli bask, iddet ve istikrarszlk
kaynadr. Ancak blgenin btn jeopolitik yapsn yeniden ekillendirecek kadar gl,
aadan ykselen bir Arap devrimi, kalc bir bar umudunu yeertebilir. Kudse giden yol
Kahireden geer.

1956: Macaristan ve Svey Kanal

1956 yl sava, devrim ve hayal krkl ylyd hibir eyin tekrar asla ayn olmayaca bir
yl.
1948 sava ve srailin yaratlmas, Arap milliyetilii asndan feci bir bozgundu.
Yolsuzlua batm, gerici, kukla krallarn halkn youn basksyla karlamasyla bu bozgunun
sonucu Ortadou genelinde hissedildi. Halkn bu memnuniyetsizlii, Arap ordularnda grevli
kk rtbeli subaylar etkiledi. 1948 asker baarszlna yakndan ahit olmulard. Reformu
ve modernlemeyi desteklemek iin iyi nedenleri vard. Mesleki konumlar gerei milli bir kuvvet
olarak rgtlenmilerdi.
iddetlenen kitlesel protestolarn ortasnda, 23 Temmuz 1952 tarihinde Hr Subaylar
Hareketinin asker darbesi, Msrda Kral Faruk iktidarn sona erdirdi. Hareketin en nemli
lideri Albay Cemal Abdl Nasr idi.
Nasr diktatr oldu ama toprak reformu program, devlet-kapitalist gelime izgisi ve gerek
Siyonizmi gerekse Bat emperyalizmini sert bir dille eletirmesi, onu hem Msrda popler yapt
hem de Ortadouda Arap milliyetiliinin simgesi haline getirdi. Nasr, iktidar ele geirdikten
yl sonra Svey Kanaln milliletirdi. Britanya ile Fransa, srail ile ibirlii yaparak Kasm
1956da Msr igal ettiler.
gal, emperyalist gler asndan siyasi bir felaketle sonuland. Arap dnyasnda fke
patlamasna yol aarken, anavatanda da kitlesel protestolarla karland. i Partisi ile i
Sendikalar Kongresinin arsyla dzenlenen protesto, II. Dnya Savandan sonra Londrann
tank olduu en byk gsteriydi; 10 Downing Streetin dnda protestocularla polis arasnda
atmalar yaand. Britanya ekonomisinin baml olduu mali kaynak akn kesme tehdidiyle
harektn fiini ekerek bu gl tepkiden istifade eden ABDnin amac, petrol zengini
Ortadounun en byk emperyalist gc Britanyann yerini almakt. Svey Kanal harekt,
Britanya mparatorluu ile ilgili yanlsamalara kesinkes son vermi oldu: Nihai gerileme iindeki
imparatorluk artk ABDden bamsz olarak dnyada bir rol oynayamayacakt. te yandan,
Nasrn Arap dnyasndaki konumu iyice glendi.
Demir Perdenin dier tarafnda daha da dramatik olaylar cereyan ediyordu. Stalin, 1953te
ld. Diktatrl arkasnda saysz kurban brakmt; imdi Rus ynetici snf, terr aygtna
hkmetme frsatn elde etmiti. Stalinin polis efi Beriya idam edildi.
Yeni Sovyet lideri Nikita Kruevin 20. Parti Kongresi srasnda Stalini alenen sulad
ubat 1956 tarihinde, brokrasi iindeki iktidar mcadelesi aa kt. Stalinin binlerce kiiyi
katlettiini, milyonlar srgne gnderdiini ve Haziran 1941 Alman igali srasnda korkak,
kifayetsiz bir tutum takndn sylyordu Kruev. Bu aklama byk bir ok dalgas yaratt.
Stalinist propaganda makinesi, eyrek yzyl boyunca en ufak muhalif sesi bile susturmutu.
Birdenbire her ey sorgulanr olmutu. Belki de sosyalist anavatanda her ey yolunda

gitmiyordu. Eletirilerin bazlar belki de kapitalist yalanlardan ibaret deildi.

Sovyet mparatorluu iinde 1953ten beridir memnuniyetsizlik artyordu. O yln Haziran
aynda, Dou Berlinde dev bir inaat sahasnda alan inaat iileri, cretleri deimeksizin
daha uzun sre almalar gerektii sylendiinde ii braktlar. ehir iinde protesto yry
yaparken on binlerce kii onlara katld. Ertesi gn Dou Almanyann her yerinde genel grev
vard. Baz ehirlerde gstericiler parti brolarn igal ettiler, polis karakollarna saldrdlar ve
hapishaneleri basarak mahkmlar serbest braktlar. Temmuz aynda, Rusyann kuzey ucundaki
Vorkuta kle ii kampnda ayaklanma patlak verdi. Be gn ierisinde 50 maden ocanda
alma durmu, 250.000 madenci greve katlmt. Her iki ayaklanma da ordu tarafndan ezildi.
Ama reform ihtiyac aka grlyordu; gulaglarda tutulan milyonlarca mahkmun %90 iki yl
iinde serbest brakld. Kruevin 20. Parti Kongresinde yapt konuma balama uygundu.
Tartmalarn yeniden balamas ve reform dorultusunda atlan ilk ekingen admlar,
diktatrlk rejimleri iin her zaman tehlike noktalardr. Bastrlan deiim arzusu birdenbire
nne geilmez bir sele dnebilir. Polonyada, gerek uzun Nazi igalinin gerekse savan sona
ermesiyle canlanan zgrlk ve refah umutlar hl hafzalardaki yerini koruyordu. Sovyet
liderinin lm ve ardndan alenen eletirilmesi, bu umutlar yeniden alevlendirdi. Haziran
1956da, Dou Berlinli iilerin 3 yl nce yapt gibi Poznal iiler de i brakp ehirde
yry dzenlediler ve ok gemeden polisle atmaya girerek tutsaklar serbest braktlar,
bulduklar silahlara el koydular. Ayaklanma kontrol altna alnd ama hareketi dorudan ezmek
yerine brokrasinin snrl reformu savunan bir kesimi, bunu kullanarak iktidara ynelik bir hamle
yapt. Stalin dneminde hapse atlan bamsz bir Komnist lider olan Wladyslaw Gomulka
serbest brakld ve yeni bir rejim kurdu. Ruslar lkeyi igal etmekle tehdit ettiler ama geri
durmaya ikna edildiler. Gomulka, 250.000 kiilik cokulu bir kitleye seslendi. i snf isyan
olarak balayan ey brokratik bir darbeye dnmt. Ekim ayndaki Polonya Bahar (yle
deniliyordu), iktidar, Polonyann devlet-kapitalist ynetici snfnn reformcu kanadna vermiti.
Macaristanda olaylar tamamen farkl bir ekilde cereyan etti. Pozna ve Polonya Bahar,
Avrupann kalbinde byk bir ii snf devrimini ateleyen fnyelerdi. 22 Ekim 1956da
Budapete Politeknik Enstits rencileri, demokrasi, ifade zgrl, mahkmlarn serbest
braklmas, Rus birliklerinin geri ekilmesi ve kyllerin iftlik rnleri zerindeki zorunlu
devlet vergilerinin kaldrlmas talepleriyle 14 maddelik bir manifesto hazrladlar. Taleplerinde
srarc olduklarn gstermek iin ertesi gn bir yry dzenleyen rencilere on binlerce ii
destek verdi. Akamzeri, radyo istasyonuna yaklatklar srada gizli polis zerlerine ate at.
iler, spor kulplerindeki silahlara el koyarken, askerler de silahlarn gstericilere verdiler.
ehir genelinde ve ok gemeden de lke genelinde iktidar, halk komiteleri ile silahl milislerin
eline geti.
Britanya Komnist Partisi gazetesi The Daily Worker adna olaylar takip eden Peter Fryer,
getii haberde yeni demokratik organlardan yle bahsediyordu:
Rusyada 1905 Devriminde ve ubat 1917de oluturulan ii, kyl ve asker konseylerine benziyorlar Bunlar ayn anda
hem (fabrikalarla niversitelerde, maden ocaklaryla asker birimlerde seilen delegelerin bir araya geldikleri) ayaklanmann
organlar hem de (silahl halkn gvendii) halk zynetiminin organlarydlar.

Macaristan ynetici snfnn Imre Nagy nderliindeki bir kesimi, Polonyada Gomulkann
yapt gibi, halk isyanna gem vurarak kontrol yeniden ele geirmeye kalkt. Ama hareket ok
glyd. Olaylar, hkmet deiikliiyle geitirilemeyecek kadar bymt.

4 Kasmda Budapete caddelerinde Rus tanklar geziniyordu. i snfnn yaad kenar

mahallelerin bombalarla harabeye dnd ve igalcilerle sokak sokak arpan binlerce
Macarn hayatn kaybettii ehir, bir sava meydann andryordu. Petrograd Sovyetinin 1905
ile 1917de oynad rol stlenen Byk Budapete Merkezi i Konseyi, iki hafta boyunca
ehirde hayat fel edecek bir genel grev balatt.
Kasmda Budapetede ikili iktidar vard. i Konseyi temel ihtiya malzemelerini temin
ediyor, ekmek datyor, salk hizmetlerini srdryor ve silah imal ediyordu. Yeni kurulan Jnos
Kdr rejiminin otoritesi ise Rus tanklarnn taretlerine dayanyordu.
Ama iilerin 3.000 tanka ve 200.000 askere kar galip gelmesi mmkn deildi Dou
Avrupann dier blgelerine yaylan bir devrim olmadan imknszd. Grev yenildi, i Konseyi
bastrld ve Nagynin de aralarnda olduu 350 muhalif idam edildi. Buna ramen ibirliki
Kdr rejimi sallantl durumdayd. Kontrol yeniden ele geirmeye abalarken cretlere ortalama
%22 zam yapmak ve mevcut tm idari organlarda demokratik seimler yapma sz vermek
zorunda kald.
1956 olaylar, yekpare Stalinist yapda atlaklar yaratt. Gerek Marksistlerin savunduu
aadan devrim ve iilerin kendilerini zgrletirmesi gelenei, Budapetenin sokaklarnda
yeniden domutu. Dnyann drt bir yanndaki on binlerce sol eylemci, siyasi ballklarn tekrar
gzden geirmek zorunda kald.
Dou Almanyada 1953 isyanna katldklar iin Komnist Partiden ihra edilenlerin %68i
partiye 1933ten nce katlmt. Yal devrimciler, kendi snflaryla birlikte arpmt. Yeni
ynetici snfn uygun grlen apparatikleri makamlarn korumutu.
Budapeteden getii haberleri sansrlenen Peter Fryer, The Daily Workerdan istifa etti ve
ardndan Komnist Partiden ihra edildi. Yalnz deildi. Britanya Komnist Partisi, Macar
Devriminin hemen ardndan 7.000 yesini (yelerinin bete biri) kaybetti aralarnda nde gelen
pek ok aydn ve sendikac da vard.
Stalinizm dalrken Yeni Sol biimlenmeye balad. Yeni grupuklar iinde toplanmaya
balayan eylemciler, birbirine rakip Stalinizm kart siyasi geleneklere yneldiler. Bunlardan
birou aynen Stalinizm gibi aldatcyd. Maoculuk bunlardan biriydi. Bir dieri, uzaklardaki bir
Karayip adasnn ssz dalk blgelerinde ekilleniyordu. Smryle adaletsizliin yara izlerini
tayan bir dnyada, devrimci idealizmin somut temsilcisi, esin kayna ve simgesi olan bir kii
burada ortaya kacakt: Che Guevara.

Che Guevara ve Kba Devrimi

Aralk 1956da 82 devrimciden oluan bir grup, yolsuzlua batm, acmasz, ABD destekli
Fulgencio Batista diktatrln devirmek niyetiyle Kba sahiline kt. 1953te baarszlkla
sonulanan Moncada klas basknn ansna kendilerine 26 Temmuz Hareketi diyorlard. Grubun
en nemli lideri Fidel Castro idi. Dier liderler arasnda Fidelin kardei Raul ve Arjantinli bir
doktor Ernesto (Che) Guevara vard.
Gruptan yalnzca 12 kii, cra Sierra Maestra Dalarnda gerilla sava balatacak kadar
yaayabildi. Buna ramen grup dalmad ve yeni gnlllerin katlmyla byd. 1958 yazna
gelindiinde 200 yeleri vard. Alt ay sonra Ocak 1959da, devrimci sava kazanarak Kbann
bakenti Havanaya girdiler.
arpc bir baaryd. Zafer kazanld anda bile sadece 800 gerilla vard; yine de Batistann

silahl kuvvetlerini yenip 7 milyon kiinin yaad Karayip adasnn kontroln ele
geirebildiler.
ABD, Orta Amerika ile Karayipleri arka bahesi olarak gryordu. Grnrde bamsz
olan devletleri generallerin, toprak sahiplerinin, sanayicilerin ve haydutlarn oluturduu, ABD
gdml rejimler ynetiyordu. Amerikann blgedeki karlarn savunmak zere tasarlanm bu
sistemi, ABD istihbarat kurumlar denetleyip idare ediyordu. rnein, 1954te Guatemalada
biraz da olsa reformcu bir rejim iktidara geldiinde, CIAnn dzenledii bir darbeyle devrilmesi
fazla zaman almamt.
Ancak, halk Batistadan o kadar bkmt ki ABD, Castro ile anlaabileceini dnerek son
anda Batistay yzst brakmt. Neden olmasnd ki? Rus Devrimini iiler yapmt. in
Devrimini gerekletiren kyllerdi. Kba Devriminde ikisinin de rol yoktu: Orta snftan
aydnlarn hareketiydi.
Castro, liberal reformlar destekleyen ama baka pek bir ey sylemeyen bir dizi aklama
yapmt gemite. Mays 1959 gibi ge bir tarihte yle diyordu: zel kesim yatrmlarna kar
deiliz zel yatrmclarn faydal olduuna, onlarn deneyimlerine ve cokusuna inanyoruz
Yatrm yapacak uluslararas irketler, yerli firmalarla ayn gvencelere ve haklara sahip
olacaklar.
Devrimciler naif insanlard. Zaferi mmkn klan, Kba kylleri ile kr emekilerin
desteiydi. Bunlar, ABD sermayesinin yk hayvanlaryd. Byk i dnyasnn karlarna kar
kmakszn bu kesimlerin hayatlarn iyiletirmek sz konusu olamazd.
Kbann ekonomik gelime elikileri, Castroyu basit bir tercihle ba baa brakt: Ya Batista
gibi bir vekil rejimle yola devam edecekti ya da toprak reformu gerekletirecek, adann
zenginliini okullar, hastaneleri ve refah sistemini karlamakta kullanacakt.
Castro ilk bata dikkatle hareket etti ama Amerikan karlarna tehdit olabilecek her admnda
iddetli misillemeyle karlat. Giderek gerginleen soukluk, adadaki Amerikan iletmelerinin
toptan milliletirilmesi, Rusya ile gl ticari ilikiler gelitirilmesi ve Kba Devrimin
sosyalist olduunun ilan edilmesi sonucunu dourdu. Ardndan CIA, Nisan 1961de ABDde
yaayan zengin Kbal srgnlerin silahl saldrsna destek oldu. Zamannda Batistay kaderiyle
ba baa brakan sradan Kballar, imdi birleerek Castro rejimini savundular. Domuzlar
Krfezi kartmas fiyaskoyla sonuland. Ekim aynda Castronun mttefiki Sovyetlerin adaya
(geici olarak) nkleer silahlar konulandrarak dnyay nkleer bir savan eiine getirdii
Kba Fze Krizi, ABD ile Kba arasndaki atla kapanamayacak lde geniletti.
ehirli iiler devrimde hibir rol oynamadlar ve devrimden sonra da etkileri olmad. Kr
emekileri yol kenarlarnda devrimi alklarla karladlar ama gerilla saflarna katlanlar ok
snrlyd. Devrim neredeyse btnyle orta snftan idealistler ile (mcadele esnasnda saflarna
ekebildikleri) az saydaki kyl iftinin eseriydi. Kba Devrimi bu nedenle ii snfnn
kendini kurtarmas rnei deildi. Bunun sonucunda Kba sosyalizmi, ABD ablukas altnda
yaayan ve balca geim kaynann eker kam olduu bir Karayip adasnn yoksullatrlm
devlet kapitalizmi ve ekonomik bamll rnei oldu. Reformlar gerekti ama yukardan
bahedilmiti ve yoksulluun getirdii snrlamalara tabiydi.
Bununla birlikte Che Guevara, Kba deneyiminden yola karak dnyann her yerine
uygulanabilecek bir devrimci gerilla sava teorisi gelitirdi. Yaadklarndan temel ders
karmt:

1. Halkn gerilla ordusu, dzenli hkmet kuvvetlerini yenebilir.

2. Azgelimi dnyada mcadelenin doal alan ehir deil krsal kesimdir.
3. Devrimcilerin koullarn olgunlamasn beklemesi gerekmez; gerilla grubu oluturup, bir katalizr olarak hareket ederek
kendi balarna devrim yapabilirler.

Cheye gre kararl devrimcilerden meydana gelen kk, hareketli ve etkili gerilla gruplar,
isyan focos (sleri) kurarak devrimci gerilla savann kvlcmn akabilir ve Afrika, Asya,
Amerika ktalarnda ABD destekli diktatrleri alaa edebilirler.
Che szne sadk birisiydi. Kbada halkn sevdii bir devlet adam olarak konforlu bir hayat
srebilirdi. Ama Kba liderlerinin benimsedii Sovyet tarz iktisat ve diplomasi ok gemeden
onu hayal krklna srkledi. z neyse her zaman yle kald: Gz pek, idealist ve kararl bir
devrim savas. Ortadan kayboldu ve fuko devrim teorisini pratie geirmek amacyla gizlice
nce 1965te Kongoya, ardndan 1966da Bolivyaya geti.
Ama teorinin yanl olduu ortaya kt. Devrim, sadece iradi eylemlerle ve dinamizmle
tekrarlanmazd. radecilikle tarihe dayatma yaplamazd. znel etkenler (liderlik, rgt, fikirler),
devrimci durumlarda belirleyiciydi. Ama nesnel koullarn uygun olmas gerekirdi. Devrimin
mmkn olup olmad snfsal g dengesine, devletin i tutarllna, kitlelerin bilin dzeyine
ve kendine duyduu gvene de balyd. Bu ikisi arasnda dzgn bir iliki olmalyd: Devrimci
rgt toplumla, onun snf mcadeleleriyle ve kitle hareketleriyle iyice kaynam olmalyd;
devrimciler ancak bu koullarda halkn ruh halini kavrayabilir, mmkn olan taleplere ve eylem
arlarna karlk verebilirdi.
Kbada toplumsal kuvvetlerin hepsi zayft: Toplumun sekinleri, Batista rejimi, orta snf,
emek hareketi, kyller, kr emekileri. Yolsuzluk ve smr yaygnd. Hayat acmaszd ama
yabanclama ve atalet her yere sirayet etmiti. i boalm bu topluma giren gerillalar, dipsiz bir
bolua atlan kum taneleri gibiydiler.
Baka yerlerde durum farklyd. Kongoda Che, birbirleriyle didien yozlam sava
aalarnn hizipiliine ve yakaland hastalna yenildi. Ama Bolivyada daha ktsyle
karlaacakt. cra bir dalk blgede 50 kiilik gerilla kuvvetiyle, yerel halkn kaytszl ile
korkusunun ortasnda yalnz kalmt. Beladan belaya srklenip saylar giderek azalan gerillalar,
1967 Ekim aynn balarnda 1.800 Bolivya askeri tarafndan kuatlp malup edildiler.
Ele geirilen Che orackta katledildi. Tm bunlara ramen, aclarla yorulmu dnyada
kahramanl ve idealizmi nedeniyle devrimci direniin simgesi haline geldi. Ama dnyay
Chenin umut ettii ekilde deitirmek iin onun hatalarndan dersler karmalyz.

Yaplmakta olan gelecein tarihi: Austos 2012de Londra sokaklarnda kesintileri protesto eden engelli eylemciler (Fotoraf: Terry
Conway)

15

YEN DNYA DZENSZL

1968gnmz

1956-68 dnemi, gelimi dnyann ounda grece siyasi uzlamann olduu bir dnemdi.
nc Dnyann baz ksmlarnda smrge savalar tm iddetiyle devam ediyordu ama gerek
Dou Blokundaki ihtilaflar gerekse Batdaki gsterilerle grevler, ilgili aznlklarn dnda pek
etki yapmyormu gibiydi. Ardndan 1968de, yeni bir kitlesel protesto dalgas dnyay sarsmaya
balad.
1968de ortaya kan radikal hareketler ksa sre iinde istihdam, cretleri ve alma
koullarn hedef alan saldrlara kar alan insanlarn giderek byyen direniiyle kaynat.
Sava sonrasnn byk patlamas giderek yavalad ve 1973te durma noktasna geldi. Ardndan
kapitalist dnyann drt bir yannda snf mcadeleleri patlak verdi.
Ama ynetici snf, sendikalara ve halk hareketlerine kar saldrya geti 1980lerde zellikle
Britanyada acmasz bir snf savana sebep olan bir saldr. st ste alnan nemli yenilgiler,
g dengesini zenginlerle byk i leminin lehine deitirdi. Sonuta kapitalizm kkl bir
tadilattan geirildi: Sendikalar g kaybetti, hizmetler zelletirildi, emein sreksiz ve
gvencesiz almas yaygnlarken refah, emekten sermayeye olacak ekilde batan aa
yeniden bltrld.
Kapitalizmin yeni biimine neoliberalizm diyoruz. Emperyalist gcn yeniden vurgulanmas
ve ABD ile mttefiklerinin kresel karlarn desteklemek zere savan umarszca kullanlmas,
neoliberalizme elik ediyordu. Bunu, Terre Kar Sava adyla biliyoruz.
Ama neoliberal kapitalizmin, borlanmaya dayal ksa vadeli bir zm olduu anlalmtr.
20. yzyln ilk on ylnda finansallama devasa bir speklatif balon yaratarak, sistemin
tarihindeki en byk bankaclk kne yol at. te yandan, kibirli bir haletiruhiyeyle giriilen
emperyalist savalarn tek sonucu kym, mezhepi kargaa ve denetlenmesi zor ayaklanmalar
oldu.
Bu yeni dnya dzensizliidir. inde yaadmz dnyadr. Bu dnemin (amzn) tarihi,
1945 sonras smrge savalarnn en fecisiyle balar: Vietnam.

Vietnam Sava
Napalm, insan bedenine yapp onu kemiine kadar yakmak zere tasarlanm, pelte kvamna
getirilmi benzindir. Amerikal muhabir Martha Gellhorn, 1966da Gney Vietnamda bir
hastaneyi ziyaret ettiinde napalmn ocuklar zerindeki etkisini grmt:
Yzlerindeki etler aa, omuzlarna doru akp orada toplanyor O kadar birikiyor ki bu ocuklar balarn dndremiyorlar

 Kangren baladnda ellerini, parmaklarn ya da ayaklarn kesiyorlar; tek kesemedikleri ey kafalar.

ABD, inhindi blgesinde Gney Vietnam, Kuzey Vietnam, Laos ve Kamboya halklarna kar
yrtt savalar srasnda 8 milyon tondan fazla patlayc kulland. Bu miktar, II. Dnya
Savana katlan taraflarn, savan bandan sonuna kadar kullandklarnn katyd.
Vietnam Savanda lenlerin says 5 milyonu buluyordu. Bunlardan 58.000i Amerikan
askeriydi. Geriye kalanlar Vietnaml idi; bir milyon kadar bir ekilde askerdi ama ou sivildi.
lenlerin ou hava bombardmanlar sonucu hayatn kaybetti. Nedeni basitti. ABD, halkn
tamamna kar sava yrtyordu. Dolaysyla, dman ldrmenin en kolay (ve gvenli) yolu,
onlara havadan bomba yadrmakt. Mevcut koullarda bu, Komnizmin yaylmasn
durdurmann en etkili yolu gibi gzkyordu.
galcilerin nndeki asker sorun, Vietkongun (Gney Vietnaml Komnist gerillalar)
kylerden kaynaklanmasyd. Ky ahalisinin olu, kz olan gerillalar, Vietnam kyllerinin silahl
kanadyd.
ABD, bir seim yaplmas durumunda Komnistlerin oylarn %80ini alacan tahmin
ediyordu. Bu yzden seim falan yaplmad. Bunun yerine, toprak aalaryla vurguncularn
destekledii yozlam bir diktatr ayakta tutmak iin yarm milyon Amerikan askeri gnderildi.
Toplumun geriye kalan dmand. ABD ordusundan bir binbann, adamlarnn Vietnam ky
Ben Treyi yerle bir etmesinden sonra olay ky kurtarmak iin onu yakmamz gerekiyordu
diye aklamas bundan trdr. Kontrgerilla savann mant buydu.
nanlmaz bir ekilde Vietnamllar pes etmediler. Tam tersine, bombardman ve ykmlar
iddetlendike, aclar katmerlendike gen Vietnamllar akn akn direniin safna katldlar. ABD
emperyalizminin artan iddeti, atee benzin dkmek gibi bir eydi.
Vietnam yoksul bir lkeydi. Gerillalar skartaya km tfeklerle, el yapm bombalarla ve
ormana kurduklar bubi tuzaklaryla savayorlard. Zamanlarnn ounu yeraltndaki tnellerde
gizlenerek geiriyorlard. Ama yenilmesi zor rakiplerdi. Her eyden nce Komnistlerin nclk
ettii Ulusal Kurtulu Cephesinde iyi rgtlenmilerdi. Sonra, yabanc igalcilere kar uzun bir
direni gemii olan, etnik ve kltrel bakmdan homojen bir halkt. Yakn gemite Japon ve
Fransz glerine baaryla kar koymulard.
II. Dnya Savann sonunda, Japonyann yenilgisinden sonra Vietminh ulusal direni
hareketinin lideri Ho i Min, Vietnamn bamszln ilan etti. Ama Franszlar smrge
ynetimini yeniden kurmakta kararlydlar. Vietminh sekiz yl boyunca Franszlarla savat.
1954te Dien Bien Phu Savanda kesin zafer kazandlar.
Bunun ardndan Sovyet ve inli destekiler, yaplacak seimlere gre lkenin blnmesini
kabul etmeye ikna ettiler Vietnaml liderleri. Bu ciddi bir hatayd. Almanyann, Korenin ya da
Filistinin blnmesinin nasl ki tarih bir temeli yoksa Vietnamn blnmesinin de yoktu.
Blnme, Souk Sava siyasetiydi.
Gney Vietnamn bakenti Saygonda ABD destekli bir diktatrlk kuruldu. Hibir
Vietnamlnn bu konuda oy kullanma ans olmad. lkenin Kuzeyde milliyeti bir rejim ile
Gneyde vekil bir rejim arasnda blnmesi, kalc olacakm gibi gzkyordu. Gneydeki eski
Vietminh savalar, ABDye sorun yaratyordu. nk toprak aalarna, vergi memurlarna ve
polise kar direnii rgtleyebilecek kadar yaygn bir gizli ebeke kurmulard. ok gemeden
krsal kesimin baz blgelerinde dk younluklu bir gerilla harekt balad.
Bakan Kennedy, 1960da 400 olan danman saysn iki yl sonra 18.000e karp

ABDnin Saygon diktatrlne verdii asker destei artrarak atmay iddetlendirdi. Rutin bir
uygulama gibiydi. ABD Basavcs Robert Kennedy, bir keresinde bir gazeteciye bizde 30 tane
Vietnam var demiti.
Ama Vietnam farklyd. atma ok gemeden iddetlenerek topyekn bir savaa dnt.
1965in sonuna gelindiinde ABDnin 200.000 kiilik kara gc vard; 1968de ise 500.000.
1965ten itibaren Kuzey Vietnam youn bombardmana tutuldu.
Keza 1970den sonra komu Kamboya da. ABD, 1973n alt aynda, II. Dnya Savanda
Japonyaya att bombalarn bir buuk kat tonajda bomba att Kamboyaya. Havadan yaan
dehet yz binlerce insan ldrd. Kzl Kmerlerin (Kamboyal Komnistler) ilerleyii
durduruldu. Ama halk, direniin kkn kazmak iin kendi halknn bombalanmasna izin veren
Phnom Penhdeki ibirliki rejiminden lmne nefret ediyordu. 1975te sava sona erdiinde,
Stalinist liderler kyl ordusunun fkesini siyasi soykrma, ehirsizletirmeye ve tarmda kle
emeinin dayatlmasna ynlendirdiler. Pol Potun lm tarlalarnda milyonlarca kii kayboldu.
Ama tohumu atan B-52 bombardman uaklaryd: Fakirlemi bir lkeyi kuatan iddet onun
ekonomisini, toplumsal dokusunu ve siyasi aklselimini mahvetmiti.
1967nin sonuna gelindiinde, Amerikan kamuoyu artk savaa kar kmaya balamt.
Bakan Johnson idaresi, zaferin eiinde olduklarn iddia ederek yant verdi. Vietnamdaki ABD
birliklerinin bakomutan General Westmoreland, komnistlerin byk bir saldr yapamayacak
durumda olduklarn iddia ediyor, yle devam ediyordu: Dmann 1965te kazanr
durumdayken, bugn kesinlikle kaybetmekte olduundan adm kadar eminim Artk tnelin
ucunda n gzkt nemli bir noktaya geldik.
Ulusal Kurtulu Cephesi, 31 Ocak 1967nin ilk saatlerinde Tet Saldrsn balatt. Kuzey
Vietnaml askerlerin destekledii Vietkong gerillalar, Gney Vietnamn drt bir tarafnda
yaklak 100 hedefe egdml saldrlar dzenlediler birok eyalet bakenti, ABDnin nemli
asker sleri, hatta Saygonun merkezinde iyi savunulan ABD elilii bu hedefler arasndayd. 19
kiilik bir gerilla grubu, d kapy havaya uurarak elilik arazisine girdi ve ana binay saatlerce
elinde tuttu.
O gece televizyonlarda yaynlanan grntler, Amerikan izleyicilerini akna evirmiti. Tam
savan sonuna gelindii dnlrken, Gney Vietnamn her byk ehrinde ve kasabasnda
atmalar alevlenmiti. General Westmoreland, 200.000 askerlik takviye g gnderilmesini
istedi.
Ama sava yanls bakan Johnson, hafta sonra bakanla tekrar aday olmayacan aklad.
Amerikan ordusu, be yl boyunca Vietnamdaki asker mevcudiyetini azaltmaya balad. Bunun
sonucunda ABDnin Gney Vietnamdaki igali sona erecek (1973), Saygon diktatrl
devrilecek (1975) ve blnm topraklar Komnist ynetim altnda yeniden birleecekti (1976).
Kyl gerillalardan oluan ordu, topyekn savata ABD emperyalizmini yenmiti. Kavgalarnda
yalnz deillerdi. Mcadele srasnda Amerikan halk yanlarnda olmutu. Dnyann drt bir
yannda milyonlarca kii de. 1968de sava evin iine sramt. Dnya kapitalizminin kalbinin
att topraklar isyan ateiyle tutumutu.

1968
Tet Saldrs, dnya genelinde isyan ylnn balangc oldu. Militan gsteriler, kitle grevleri ve
ehir ayaklanmalar dalgas, kapitalist sistemin belli bal ehirlerine yayld. O gnleri

yaayanlarn birou, bunun 1848 ya da 1919 gibi bir devrim yl olduunu dnyordu. Her
yerde umut ve sevin dolu bir ruh hali hkimdi. Sava sonrasnn yeni kua (Atom bombasnn
glgesinde byyen Patlama dneminin ocuklar), artk yetikinlie adm atm ve tarih sahnesine
byk bir grltyle kmt.
Sistemin btnne kar bakaldrmak, 1968 olaylarnn ortak noktasyd. Keza renci ve ii
genlerin merkez rol de. Protestocular kendilerini tek bir hareketin paras olarak gryorlard.
Bir yerde balayan bir eylem baka bir yere ilham veriyordu. Ama 1968 olaylarn farkl ynleri
de vard. Mcadele, lkeden lkeye farkllk gsteren toplumsal krlma izgileri zerinde patlak
verdi.
Britanyada ana odak noktas Vietnam idi. Mart aynda binlerce gsterici, elleri zincirlenmi
bir halde, Vietnam direniinin bayraklarn tayarak ve Hey, Hey, LBJ [Lyndon Baines Johnson],
Ka ocuk ldrdn bugn? diye slogan atarak, Grosvenor Meydannda bulunan ABD eliliine
yrmt. Polisle iddetli atmalar yaand. Ekim aynda, Vietnam Dayanma Kampanyas
ikinci bir gsteri dzenledi. Mart gsterisinin -drt kat sayda, yaklak 100.000 kiinin
katlmyla, o dnemde hibir siyasi gsteride grlmemi byklkte bir eylem oldu. nl
niversitelerden katlan binlerce kiinin yan sra sendika flamalarnn arkasnda ok sayda ii
de yryordu.
ABDde de ana odak noktas savat. ikago belediye bakan Daley, Austos 1968de
Demokrat Parti Konvansiyonu srasnda darda yaplan bar gsterisinin datlmas iin polise
ve Milli Muhafzlara emir verdiinde milyonlarca kii, kapitalist devletin demokratik muhalefete
uygulad iddetin canl grntlerini televizyon ekranlarndan dehetle izledi.
Ama hareketin en gl hissedildii yer ehirlerde siyahlarn yaad gettolard. Medeni
Haklar savunucusu Martin Luther King Nisan 1968de Memphisde bir suikasta kurban gittiinde,
siyah Amerikada bir fke patlamas oldu. Daha nce 1964te Harlemde, 1965te Wattsda,
1966-67de bir dzine baka yerde yine polis aleyhtar byk ayaklanmalar olmutu. Ama bu
sefer, benzersiz bir ykm, yama ve atma gecesinde, Amerikann drt yannda yzlerce ehir
ateler iinde kalmt.
ekoslovakyada farkl trde bir mcadele ortaya kt. Ynetimi stlenen brokrasi iindeki
atlaklar derinletike, aydnlarla renciler arasnda balayan tartmalar Stalinist sansr
ilevsiz klmt. renciler bamsz bir sendika kurdular. iler, hkmetin belirledii
grevlilerin, devlet gdmndeki sendikalardan karlmas lehine oy kullandlar. Medyada
tartma ortam canland. Austos 1968de Rus tanklar, Prag Baharn ezmek iin sokaklara
kt. Reformcu liderler tutuklanp srgne gnderildi. Ama karlarna kan pasif direnii krmak
Ruslarn 9 ayn alacakt.
O yl gelimi dnyann birok yerinde gsteriler, grevler ve igaller yaand. Derryden New
Yorka, Bat Berlinden Meksikoya, Varovadan Romaya, her yerde kitlesel protestolar
dzenleniyordu. Ama hareketin devrimin eiine gelmesi, Mays-Haziran 1968de Fransada oldu.
Fransz renci hareketi, sava kart dncelerin yan sra niversitedeki koullar, eitimin
niteliini ve devlet bakan Charles de Gaullen 10 yllk idaresi srasnda Fransada kurduu
otoriter sistemi protesto ediyordu.
Yetkililer ar tepki gsterdiler. Paris niversitesini tamamen kapatp polis gnderdiler.
Polisin uygulad iddet, kitlesel bir direnie yol at. Barikatlar Gecesinde (10/11 Mays),
saatler boyunca evik kuvvet polisleriyle arpan rencilerle gen iiler, en sonunda onlar

niversite yerlekesinin bulunduu Left Banktan geri ekilmeye zorladlar.

iler, atmalarla ilgili canl yaynlar radyolarndan dinlediler ya da televizyondan
seyrettiler. De Gaullen polisinden onlar da nefret ediyorlard. Polisi, hibir cezai yaptrmla
karlamakszn grevdeki iileri katlettikleri eylemlerden tanyorlard. Sendika liderleri, tabann
basksyla rencilere destek olmak iin bir gnlk genel grev ars yapt. ilerin tepkisi tm
beklentilerin tesine geti. 13 Maysta yz binlerce ii, on binlerce renciyle birlikte yrd.
Sloganlar iktidarn keyfini karacak cinstendi: Adieu de Gaulle! On yl yetti artk! Ertesi gn,
Nantesdeki Sud Aviation fabrikasnn gen iileri igal eylemi balattlar. Bu eylem dalga dalga
yayld. ki hafta ierisinde, tahminen on milyon iinin greve gittii, yz binlercesinin de
iyerlerini igal ettii Fransada ekonomi durma noktasna geldi.
1936 olaylar, daha byk bir lekte yeniden yaanyordu. Fransa devrimin eiine gelmiti.
De Gaulle toplantya ard generallerine akl dant: Gerektii takdirde hkmeti savunmak
iin birliklerini gnderecekler miydi? Sonuta, olaylar 1936da olduu gibi nihayete erdi. i
snf arasnda hl byk itibar olan Komnist Parti, cret zamm ve genel seim vaadiyle ie
geri dnlmesini savundu. Devrimci grevi sona erdirip Fransz kapitalizmini kurtaran gerici
generaller deil, reformcu liderler oldu.
Fransada ve dnyann farkl yerlerinde yaanan 1968 olaylar, 1975e kadar srecek bir siyasi
krizin frtnal balangcyd. Peki nedeni neydi? 1950li ve 1960l yllarn uzun uykusunu sona
erdiren neydi?
Britanyal feminist Sheila Browna gre Vietnam bizim kuan spanyas idi ve insanlarn
ektikleri aclar ruhumuzda derin izler brakmt. Asker aralarn kyl halka kar acmaszca
kullanld Vietnam, dnyada yanl giden her eyin iine skt bir rnek gibiydi:
Emperyalizm, iddet, adaletsizlik, yoksulluk. Ama 1968-75 arasnda dnya kapitalizmini sarsan
krizin sebebi olmaktan ok katalizryd.
Sava en fazla ABDyi etkilemiti. Amerikalar, saldrgan taraf kendi lkeleri olduundan ve
gen insanlar savaa gnderilmek zere askere alndndan sokaklara dkldler. Ama burada
bile sava baka meselelerle balantlyd. Dnya ar sklet boks ampiyonu Muhammed Ali,
Hibir Vietkonglu bana zenci demedi diyordu. Gerek dman elbette anavatandayd.
Her ey 1955te, Rosa Parksn artk yeter deyip bir otobste beyazlara ayrlan koltua
oturmasyla balamt aslnda. Bu eylem, nce Montgomery ile Alabamann rk iktidar yapsn
sarsan otobs boykotlarnn, ardndan da tm Gneyin rk iktidar yapsn sarsacak siyah
Amerikallarn kitlesel hareketinin fitilini ateledi. On yl sren Medeni Haklar Hareketi
mcadelesi Amerikay dntrd. Siyah olsun, beyaz olsun, gen eylemciler kuan
radikalletirdi. Sava geldiinde artk ne yapacaklarn biliyorlard.
Harekete gcn kazandran, Byk Patlamann ekillendirdii toplumsal dnmd. Siyah
Amerikallar artk yeter diyorlard nk iftliklerin yaltlm ve korku dolu alma
koullarndan kopup byk ehirlerde almaya gelenlerin says ok fazlayd. Ayn ey dnya
genelinde de geerliydi. Ekonomik patlama milyonlar fabrikalara ekmiti yoksul lkelerden
zengin olanlara, krsal blgelerden ehirlere, evden alma yerlerine. Ayrca yepyeni sanayiler,
banliyler ve insanlarn younlat yeni yerler yaratt. Yksek renim de ayrcalkl bir aznla
mahsus bir alan olmaktan kp genliin daha byk bir ksmnn faydaland bir frsata
dnmt. rnein, Britanyada 1939-64 arasnda niversite rencisi says 69.000den
300.000e ykseldi. 1968de Pariste 200.000 renci vard ki bunlarn yaklak 30.000i o ylki

gsterilere katld.
Dnya deiirken eski basklar katlanlmaz oldu, yeni smr fkeyi bytt. Sklkla olduu
zere ilk harekete geenler (siyahlar, renciler, sava kart protestocular), bir btn olarak ii
snfna yol gsterdiler. nc, dierlerini hem yaadklar koullar ve adaletsizleri derinlemesine
dnmeye, hem de kar saldrya gemek zere aralarnda rgtlemeye cesaretlendirdi.
Kadnlarn kurtuluu hareketi ve ecinsel haklar hareketi, 1960larn kitlesel radikallemesinin
rnyd. Ama 1968de Fransada, takip eden yllarda talya, Britanya ve Portekizde olduu gibi
iiler de harekete getiinde sistem temellerinden sarsld.

1968-75: i syan
Mays 1968de Fransada yaanan olaylar, dnya kapitalizminin genel siyasi krizinin
younlam bir ifadesiydi. Militan renci gsterileri, on milyonlarca iinin katld bir genel
grevi tetiklemi, bu da dorudan doruya devlet iktidarn sorgulanr hale getirmiti.
Mays ay banda yetkililer Paris niversitesini tatil ettiler ve polis, gsteri yapan
rencilere acmaszca saldrd. Ay sonuna gelindiinde, Fransada ii snf devriminin deta
eli kulandayd. Baka yerlerdeki olaylar kimi zaman benzer bir seyir izledi ama farkllklarla ve
her zaman daha yava bir hzda.
Bat Almanyada niversiteler, 1970li yllarn banda radikalizmin ve militan protestolarn
merkezi olmay srdrd. Ama sava sonras dnemde Avrupa ekonomilerinin en baarls olan
lkede ii snfnn byk lde edilgen kalmas, renci eylemcilerin Alman toplumundan
kopuk, dolaysyla da ar solculua (hatta u rneklerde terrizme) meyilli olmasna yol at.
ABDde de iiler snrl bir rol oynad. Harekete, sava kart protestolardan ecinsel
haklarna kadar eitli kampanyalara katlan renciler, siyah eylemciler ve gen radikaller
egemendi. Bu ksmen rgtl emein zayflndan ama ayn zamanda da sava, zorunlu askerlik ve
rkln ok temel meseleler olmasndan tryd. En byk protestolar, Milli Muhafzlarn,
Ohio Kent State niversitesi kampsnde evreye ate ap drt sava kart renciyi ldrp
dokuzunu yaralad Mays 1970de yaand. Bu vahet gsterisi karsnda ABDnin her yerinde
okullar igal edildi.
Adann 1921de blnmesinden sonra Katolik aznln sistemli bir ayrmclkla kar karya
kald Kuzey rlandada iddetli srtmeler oldu. Medeni haklar iin gsteri yaparken mezhepi
polisin ve sac gruhlarn defalarca saldrlarna maruz kalan Derrynin Katolik halk, Austos
1969da ayaklanarak Bogside ilesini, halkn kontrolnde bir yasak blgeye evirdi.
Baka yerlerde ii snf ana sahneye kt. talyann 1969 scak sonbaharnda grevler,
resm sendika kanallarnn dnda hareket eden sradan metal iilerinin balatt fabrika
igalleri dalgasyla birlikte dorua kt. Grevciler, yeni demokratik iyeri yapsnn tannmasn,
szlemelerin yerelde mzakere edilmesini, alma saatlerinin ksaltlmasnn yan sra sigorta,
emekli maa ve sosyal yardmlarn beyaz yakal iilerle eit dzeye getirilmesini talep
ediyorlard.
Britanyada, grevler ve toplu halde grev gzcl yapma eylemleriyle hkmetin cret
kontrolleri ve sendika dman yasalar ald. Madencilerin, cretlerin drlmesine ynelik
giriimlere cevaben greve gittikleri 1974te Muhafazakr Parti iktidar seimleri kaybetti.
Latin Amerikann ou da karmaa iindeydi. Salvador Allendenin devlet bakan olarak
seilip radikal reforma bal bir Halk Birlii hkmetini kurduu ili, deiim umutlarnn balca

odak noktas olmutu. Patronlar Allendeye grevden el ektirmek iin grev dzenlediklerinde,
iyerlerinin kontroln ele geiren iiler bir ii konseyleri (cordones) a kurdular. 1972,
ilinin devrim ile kar-devrim arasnda dengede durduu bir yld.
Uzun sredir iktidarda olan spanya diktatr Franco 1975te ldnde, rejim kitle grevleriyle
bouuyordu. cretlerin artrlmas taleplerine demokratik reform, blgesel zerklik ve siyasi
tutsaklarn serbest braklmas talepleri elik ediyordu.
spanyadaki gelimeler, diktatr Caetanonun Nisan 1974te asker bir darbeyle devrildii
Portekizde yaanan daha dramatik olaylardan derinden etkileniyordu. Yerine geen muhafazakr
general Spinola, zincirlerinden kurtulmu olan mcadele dalgasnn nne geemedi. Afrikadaki
smrge savalarna derhal son verilmesini isteyen radikal subaylar, Lizbon ile Setnave
tersanelerinde, baka sanayi kollarnda grev yapan iilerle ittifaklar kurdular. Sac darbe
giriimi bastrld ve Spinola alaa edildi. 1968de Fransada ve 1972de ilide olduu gibi
1974te Portekizde de ii snf devriminin eiine gelinmiti.
Ne var ki, Marksist teorisyen Chris Harmann son yangn dedii, kresel lekli 1968-75
siyasi krizi, hibir yerde baarl devrimle sonulanmad: Ne Fransa, ili, Portekizde, ne de
elbette Almanya, ABD ve Britanyada.
Kriz iki yoldan biriyle zld: Kanl bir baskyla ya da (daha sklkla) zenle planlanm bir
pasifletirme stratejisiyle. Her iki durumda da ynetici snfn, hareketi bozguna uratp sistemin
istikrarn yeniden salama ansna sahip olmasnda, Solun siyasi kafa karkl ve hatas byk
nem tayordu.
Bask Latin Amerikada kurald. lk olarak 2 Ekim 1968de Meksikoda denendi. Olimpiyat
Oyunlarnn balamasna on gn kalmken Meksikonun otoriter tek parti rejimi, hibir eyin
dikkatleri devlet destekli bu gsteriden uzaklatrmasna izin vermemeye yeminliydi. Ayrca
Meksikal rencilerin protesto hareketini, toplumun geneli zerinde radikalletirici bir etki
yapmadan yok etmeye de kararlyd. O gn dzenlenen kitlesel bir gsteri, ehir merkezinin en
byk meydannda 5.000 polis tarafndan kuatld. Ate ama emri verilen polis en az 100 kiiyi
ldrd. Yzlercesi yaraland ve tutukland. Bir gnlk devlet terr, tm protesto hareketini
datt.
ilide kitle hareketi daha geni ve derinlikli idi. Milyonlarca ii, kyl ve gecekondu sakini,
1970-73 arasnda kitle mcadelesine ve taban demokrasisi giriimine katlmt. Bu hareketin yok
edilmesi ister istemez Meksikodan ok daha kanl olacakt.
Allende, sosyalizme parlamenter yolla gidileceine inanan sol-reformcu bir siyasetiydi.
Destekilerine anayasann dna kmayan yntemlere bal kalmalarn tavsiye ederek onlar
silahlandrmay reddetti. General Pinochet, Eyll 1973te ilili toprak sahipleriyle patronlarn,
Amerikan okuluslu irketlerinin ve CIAnn desteiyle asker bir darbe yapt. Binlerce Allende
taraftar yakalanp katledildi. Arjantinde de benzer bir ey oldu: Deiim isteyen kitle hareketi
anayasal kanallara ynlendirildi; ardndan 1974 darbesi, on binlerce solcu eylemcinin
katledilmesine ya da ortadan kaybolmasna yol at.
Bask, mennn deimeyen yemeiydi. Her yerde gsteri ve grev yapanlara polis saldryor,
mahkemeler de zerlerine deni yapyordu. Kimi zaman aktan ldrlyorlard. 30 Ocak 1972
tarihinde Derryde Britanya askerleri, 13 Medeni Haklar gstericisini katletti Kanl Pazar diye
bilinen olay.
Ama toptan bask genellikle seenekler arasnda olmuyordu. Kanl Pazar bir hatayd. Amac

protesto hareketini ezmekti ama tam tersi etki yapt: Yzlerce gen Katolikin rlanda Cumhuriyet
Ordusuna (IRA) katlmasyla silahl bir mcadeleye dnt. Medeni Haklar Hareketi, siyahlarn
protestolarna kar uygulanan (ve Martin Luther Kingin suikasta kurban gitmesiyle dorua
ulaan) devlet iddetinin Kara Panterler biiminde militan bir silahl tepkiyi dourduu ABDde
de ayn rotay takip etti. Britanya kabinesi, grevdeki madencilerin ldrlmesi durumunda ii
snfnn tepkisinden ekindii iin 1972de grevcilere kar asker birliklerin kullanlmas
nerisini reddetti. Nihayetinde, sistemin varl polisle askerlerden daha ok reformcu
siyasetilerle sendika grevlilerine balyd.
Fransa model olmutu. Komnistlerin egemenliindeki CGT, devletle iverenlerin snrl
ekonomik tavizler vermeyi kabul ettikleri Grenelle Anlamasn temel alarak, tekrar iba
yaplmasn nayak olmutu. Avrupa kapitalizminde siyasi istikrarn yeniden salanmas
genellikle bu kalb izledi. Sendika liderleriyle Sosyal Demokrat ya da Komnist siyasetiler,
devletten birtakm tavizler koparmak iin kitle hareketinin gcn kullandlar ama ardndan
hareketi yattrp gcn ortadan kaldrmak iin iiler zerindeki nfuzlarn kullandlar. Buna
talyada Tarih Uzlama (yani Komnist Partinin, sac Hristiyan Demokratlar ile uyum iinde
devleti ynetmeye istekli olmas); Britanyada Sosyal Szleme (hkmetin reform vaadi
karlnda sendika gzetiminde cret kesintileri yaplmas ve grev yasaklar konmas);
spanyada Moncloa Pakt (faizmin devrilmesinin ardndan liberal siyasetilere tam da ihtiya
duyduklar soluklanma frsatn sunan cret snrlamalar, kamu harcamalarnn budanmas ve
sendikalarn grevlere kar kmas).
Belki de hepsi arasnda akbeti en garip olan Portekizdi. Komnist Parti, diktatrlk
zamanndaki yeralt rgtlenmesinden byk bir itibarla gn na kt. Ama ardndan kendini
ii snf devrimine deil, radikal subaylar kazanarak Stalinist bir rejim kurma giriimine adad.
Daha etkili bir manevrayla da keye skt. Sac subaylar harekete geerek solcu subaylar
bastrdlar. Arkalarnda geni bir lml siyasi partiler koalisyonu vard. Parlamenter ynetimi ve
snrl toplumsal reformu savunan Sosyalist Parti, bu srecin balca kazananyd. Devrim i
burukluuyla sona erdi.
ster kan dklerek isterse brokratik manevrayla sona erdirilmi olsun, 1968-75 kitle
hareketinin yenilgisi, muazzam ve ngrlemeyen sonular douracakt. Byk Patlamann sonuna
gelinmiti. Kapitalizm imdi siyasi krizin yan sra ekonomik krizle de yz yzeydi. Kriz
1970lerin ortalarnda derinleecekti ama ynetici snf, kitle hareketinin halen saldr
pozisyonunda olmasyla karlatrldnda krizi ii snf aleyhine zmleyecek gce sahipti.

1973-92 Uzun Durgunluu

Byk Patlama 1973 sonbaharnda birden sona erdi. 1960larn sonlarnda dnya ekonomisinde
ortaya kan sorunlar byme hzn drmt ama aniden kresel durgunlua girilmesi ok etkisi
yaratt. Krizin artk gemite kald dnlyordu. Sosyal Demokratlardan sac
Muhafazakrlara kadar kapitalizmin savunucular, patlama-d dngsnn ortadan kalktn ve
sistemin artk dzenli bymeyi, tam istihdam ve iyileen yaam standartlarn gvence altna
aldn ne sryorlard. Ama 1974-76 gerilemesinde isizlik ikiye katland. Ardndan, tekrar
toparlanamad gibi 1980-82deki ikinci gerilemede tekrar ikiye katland. Bundan sonra isizlik
oranlar hep yksek seyretti ve 1980lerin byme oranlar, 1960larn ancak yars kadar oldu.
Kriz hibir zaman 1930lardaki kadar ar olmad ama mzmindi uzun sreli stagnasyon ve

yava byme, belki de en iyi ifadesiyle Uzun Durgunluk dnemi. Devletin Byk Patlama
srasnda ileyen ekonomi ynetimi manivelalar artk ie yaramyordu. Ekonomide ilave talep
yaratarak gerilemeleri dengeleme amal hkmet harcamalarnn pek etkisi olmuyordu
enflasyonu krklemek dnda.
Siyasetiler hzla saa kayarak tepki verdiler. Babakan Callaghan, Vergileri drp hkmet
harcamalarn pompalayarak, durgunluktan k yolunu bulabileceimizi dnrdk, diyordu
Eyll 1976da toplanan Britanya i Partisi Konferansnda. Tm samimiyetimle bu seenein
artk mevcut olmadn sylyorum; zaten bahsettiim haliyle de enflasyonu ekonominin bana
musallat ederek alyordu. Bu her olduunda, ortalama isizlik dzeyi ykselmitir. Aslnda
hkmet ne yaparsa yapsn isizlik ykseliyordu. Kapitalizmin elikileri rekabete ve kra dayal
bir ekonomi sisteminin akl d ynleri, siyasi temsilcilerinin ynetme gcne yine kafa tutuyordu.
Ne yanl gitmiti?
Zamannda yeni bir norm olarak grlen Byk Patlama aslnda kural d [anomali] bir eydi.
Karlatrlabilecek yegne kesintisiz byme dnemi 1849-73 arasyd. 1873 Uzun Bunalmnn
balamasndan sonra u ya da bu trden krizler hep norm olmutu. Kapitalizm, ancak silah
harcamalarna, emperyalizme ve savaa bamllyla ayakta kalabilen, son derece hastalkl bir
sistem haline gelmiti.
1945ten sonra dn geri dnn engelleyen, bu bamlln farkl bir tr olmutu: Bar
zamannda hkmetin silahlanmaya, altyapya ve kamu hizmetlerine daha nce grlmemi
dzeylerde harcama yapmas. Bunun arkasnda etken vard: Sava sonras yeniden ina
dneminin gereksinimleri; radikallemi ii snfndan kaynaklanan toplumsal reform basks;
Souk Sava srasnda uluslararas ilikilerin askerlemesi. Ksacas Byk Patlama, devletkapitalist ekonomik mdahalelerle kotarlmt. Rusya gibi tam anlamyla devlet-kapitalist
ekonomilerde bunun doruluu zaten akt ama ABD gibi grnrde serbest piyasa
ekonomilerinde de doruydu. II. Dnya Savann en iddetli dneminde, hkmetin asker
harcamalar ABDnin ekonomik retiminin yaklak %50sini oluturuyordu. On yl sonra hl
%15 civarndayd. Patlama bu sayede srekli ve istikrarl oldu.
Ama kapitalizm silah bamls olmusa da bu ancak geici bir zmd. zorlu sorun Byk
Patlamann altn oydu. Kresel ekonominin 1950li ve 1960l yllarda genilemesiyle bunlarn
etkisi iyice artt.
Birincisi, silah harcamalarnn yksek dzeylerde olduu ekonomiler, patlamay ancak rekabet
glerinden fedakrlk ederek srdrebiliyorlard. Silah harcamalar fuzulidir. Emekten tasarruf
salayan makinelere yaplan harcamalardan farkl olarak emek retkenliinin ykselmesine, birim
maliyetlerin drlmesine ve dolaysyla sanayinin rekabet gcnn artmasna hi katk yapmaz.
II. Dnya Savann malup devletleri Almanya ile Japonyann, sava sonras dnemde
ekonomik gelimenin dinamolar olmas bundan trdr. Bat Almanya GSYHsinin %3-4n
silaha harcad Britanyaya gre olduka dk, Amerikaya greyse ok daha dk bir oran.
Japonyann harcamalar daha da azd (yalnzca %1). Bunun sonucunda her iki ekonomi de yeni
teknolojiye youn yatrm yapabildi ve 1950lerin bandan itibaren olaanst yksek byme
dzeylerine ulaabildi. Bat Almanya ile Japonyann byme oranlar, takip eden yirmi yllk
dnemde ABDnin kabaca katyd.
Bylece, hantal, silaha dayal ekonomiler ile dinamik, ihracata ynelik olanlar arasndaki
uurum byd. Byk Patlama srasnda Bat Almanyann ileri ekonomilerin toplam retimi

iindeki pay ikiye katlanrken, Japonyannki kattan fazla artt. ABDnin pay te ikinin
zerindeyken yarnn altna indi.
Yani silahlanma yk azaltlmalyd. ABDde retimin silahlara ayrlan ksm 1950lerin ba
ile 1970lerin ortas arasnda yar yarya dt. Chris Harmann ifadesiyle: Piyasa rekabeti
dinamii, asker rekabetin dinamiini durmakszn baltalyordu. Ama sonuta, silah
harcamalarnn kresel ekonomiyi canlandrma ve istikrar kazandrma etkisi de geriledi.
kinci sorun daha zorluydu. ABD ile Sovyetler Birlii, silahlanma yklerini azaltmak iin
yumuama [detant] politikas izleyebilirken, zorunlu grlen cret ve refah kesintilerini ii
snfna kabul ettirmenin o kadar kolay olmad anlald.
sizlik, kapitalizmde ekonomik bir zorunluluktur. Marxn yedek emek ordusu dedii ey,
iileri isizlik korkusuyla daha dk cretleri kabullenmeye zorlayarak emek gcnn fiyatn
drr. Ama Byk Patlama, bir kuak boyunca neredeyse hep tam istihdam koullar yaratmt.
Emek arz yetersizdi, iverenler eleman iin yara tutuuyordu, isizlik korkusu neredeyse ortadan
kalkmt ve iiler, daha iyi artlar talep etmek iin iyerlerinde gl sendika rgtleri
kurabiliyordu.
Hkmetler ayn zamanda uygun fiyatl konutlar, yeni hastaneler, daha iyi okullar ve refah
hizmetleri salama basks altndayd. Sosyal cret, kiisel cretle birlikte ykseldi. rnein
Britanyada, ii snfnn milli servetten ald pay Byk Patlama srasnda GSYHnin yaklak
yarsndan te ikisine ykseldi.
Artan cretler ve hkmet harcamalar, talep yaratarak patlamann srmesine yardmc oldu.
Ama bu ayn zamanda kapitalistlerin maliyet art, rekabet gcnn azalmas ve krlarn
basklanmasyla yz yze kalmas demekti. Emek hareketinin gl olduu yerlerde bu konu
zellikle sorun yaratyordu. rnein Britanyal kapitalistler bu yzden Bat Alman ve Japon
kapitalistler karsnda gerilediler.
nc sorun, sermayenin uzun dnemde giderek merkezleme ve younlama eiliminin bir
sonucuydu yani dnya ekonomisinin saylar srekli azalan dev irketlerin hkimiyetine girmesi.
Byk Patlama srasnda okuluslu irketlerin ykselii, hkmetlerin kontrol gcn byk lde
atndan devlet gdml kapitalizm erevesinin de dnda kalan bir ekonomik gcn ykselii
demekti. Britanyada en byk 100 irket 1949da imalat sektr retiminin %21ini
gerekletirirken, bunlarn pay 1970de %46ya ykselmiti. Silahlar, arabalar, ilalar ve
elektronik rnler gibi temel sanayi kollarnda faaliyet gsteren modern iletmelerin finansa,
teknolojiye, hammaddelere, retim tesislerine ve pazarlara kresel lekte ulama olanann
olmas giderek nem kazand.
Birok lke ekonomisi, okuluslu irketlerin yannda cce kalyordu. Kreselleen faaliyetleri
sayesinde dzenleme ve vergilerden kanabiliyor, sermaye kontrollerinin etrafndan
dolanabiliyor ve sbvansiyonlarla dier imtiyazlardan faydalanabiliyorlard. Ulus devletler,
teknolojiye, yatrmlara ve pazarlara ulaabilmek iin zel kesime daha cmert koullar sunmaya
zorlanyordu. Ulusal ekonomilerin snrlarn yarp geen rekabeti sermaye birikimi, kapitalist
gelimenin bir nceki evresinin mekanizmalarn gereksiz klyordu.
1970lerin ortalarna gelindiinde Byk Patlama sona ermi ama bunun da tesinde onu
mmkn klan devlet gdml kapitalizm, kriz ve atmann ortasnda kmeye balamt. Onun
yerini almak zere yeni bir kresellemi irketler neoliberal kapitalizmi biimi ortaya kt.

Neoliberalizm Nedir?
nceleri parasalclk ya da Thatcherclk denilen neoliberalizm, kimi zaman ideolojik bir
sapmadan ibaret olarak grlr. Bu son derece yanltr. Neoliberal akademisyen, gazeteci,
siyaseti, bankac ve giriimcilerin benimsedikleri serbest piyasa teorisinin, kapitalist
ekonominin fiilen nasl altn kesinlikle aklayamad dorudur. Bu teori, bununla uramak
yerine gerek sisteme yerleik agzlle, yoksullua ve kaosa, gerekse siyaset ve i dnyas
sekinlerinin tuhaf, hak edilmemi zenginliklerine szde bilimsel bir gereke sunar. Bu anlamda
neoliberalizm, ynetici snfn kendi kendini hakl karan ideolojisinden baka bir ey deildir.
Ama neoliberalizm, 1970lere gelinceye kadar kyda kede kalm sac bir grt.
Friedrich Hayek ve Milton Friedman gibi serbest piyasa teorisyenlerine takntl tipler diye
baklyordu. ktisatlarla politika yapclarn ezici ounluu, devlet mdahalesi ile kamu
harcamalarnn arln hissettirdii karma bir ekonomiyi destekliyordu.
1970lerde, devlet gdml kapitalizmin biriken elikileri, Byk Patlamay sona erdirip
dnyay Uzun Durgunluka iten krizi hzlandrd. Neoliberalizm bu krize verilen yanttr. znde,
kresel zenginlerin dier herkesle mcadele ettikleri bir snf savadr. Amac, emekilerin
1945ten bu yana elde ettikleri kazanmlar ortadan kaldrmak, smr ve kr orann ykseltmek,
zenginlii emekten alp sermayeye verecek ekilde yeniden bltrmektir.
lk itki, Uzun Durgunluk srasnda kapitalistler aras rekabetin iddetlenmesiydi. Daralan
pazarlar, hem ii kararak hem de almaya devam edenlerin cretlerini aa ekerek
patronlarn maliyetleri drmesi gerektiini ifade ediyordu. Bu bir kere balad m kresel bir
dibe doru yara dnyor ve krizden ortaya kan yeni ekonomik dzenin daim bir zellii
haline geliyordu. Ulusal ekonomilerin, otarik bloklarn ve devlet gdml kapitalizmin a artk
geiyordu. Kresel ekonominin, ulus devletlerin kontrol dndaki uluslararas bankalarla
okuluslu irketlerin egemenliine girdii yeni bir an ilk klar ufukta ykseliyordu.
Neoliberal kapitalizmin finansal ve snai mega-irketlerinin ykselii, birok ynden ana
hatlaryla belirlenebilir. rnein ABDnin dorudan yabanc yatrmlar, 1950de 11 milyar
dolardan 1976da 133 milyar dolara ykseldi. Amerikan irketlerinin uzun vadeli
borlanmalarnn hisse senedi deerlerine oran, 1955te %87den 1970de %181e ykseldi.
Baka bir rnee bakacak olursak, Bat Avrupa bankalarnn dviz ilemleri 1968de 25 milyar
dolardan 1974te 200 milyar dolara kt. 74 azgelimi lkenin toplam borcu 1965te 39 milyar
dolarken 1974te 119 milyar dolara trmand.
Byk Patlama srasnda damla damla biriken bu niceliksel deiimler, 1970lerde tama
noktasna geldi. Kresel irketler artk ulus devletleri glgede brakmt. Chris Harman, Uzun
Durgunluku yorumlarken 1984te yle diyordu:
Sanki sava ncesi dnemin krizi yeniden sahneye konuyordu ama bir farkla. Ulusal ekonominin bankalarndan borlanan
rakip firmalar yerini uluslararas ekonominin uluslararas bankalarndan borlanan devlet kapitalizmlerine ve okuluslu
firmalara brakyordu.

Bylece ulusal ynetici snflar zerinde, kendi ii snflarn daha fazla smrmeleri iin
amansz bir bask olutu. Yksek cretler yeni yatrmlarn gelmesini engelleyebilirdi. Keza kamu
hizmetleriyle sosyal yardmlar karlamak iin i dnyasna salnacak vergiler de. yerlerini
daha gvenli yapmak, alma saatlerini snrlandrmak ve doum iznini gvenceye almak zere
tasarlanm yasalar iin de durum benzerdi.

Ynetici snfn kar saldrs, ilk kez 1973 asker darbesinin ardndan ilide test edildi. Ksa
bir sre sonra, 1975te Muhafazakr Partinin lideri olarak seilen Margaret Thatcher bu
yaklamn en nde gelen taraftaryd.1979da babakan olan Thatcher, iki seim daha kazanarak
1990a kadar grevde kald. Neoliberalizmin ylmaz bir savunucusuydu.
Daha nce Edward Heathin Muhafazakr Parti hkmeti, 1972de ve ardndan 1974te
sanayideki eylemlerle yklmt. Thatcher sendikalar, refah devletini ve ii snfn hedef alan
topyekn bir kar saldr balatmaya kararlyd. Heath idaresiyle mcadelede ba eken maden
iileri balca hedefti.
Maden ocaklarnn kapatlmas program, madencileri hem geim kaynaklarn hem de kendi
topluluklarn kurtarmak iin mitsizce bir kavgaya srkledi. Tarihin en uzun sren kitle grevi
yaand bir yl boyunca (1984-85) 150.000 ii grevdeydi. Madencileri paramiliter tarzda polis
iddeti, mahkeme oyunlar ve medyann yalan yamuru bekliyordu. Sonunda geim kaygsyla
ilerinin bana dndler. Madencilerin yenilgisi, Britanya sendikaclnn belini krd. Britanya,
1970lerin balarnda dnyann en iyi rgtlenmi ve en militan ii snflarndan birine sahipti.
1985ten bu yana sendikal says yarya dt ve son 20 ylda Britanyada grev oran, 19.
yzyldan beridir en dk seviyesindedir.
Madencilerin yenilgisinin kresel nem tad bugn aka grlebiliyor: Uluslararas
ynetici snfn, ii snfnn neoliberalizme kar direniine indirdii en nemli darbedir.
Thatcher ile takipilerinin, kesinti ve kamu iletmelerini tasfiye programn ne karmasna izin
vermitir.
Milliletirilmi sanayilerin ve kamu hizmetlerinin zelletirilmesi, hem kamu hizmetlerinde
alan rgtl iilerin byk pazarlk yaplarn paralar, hem de rakip iverenlerin, imtiyaz
haklar ve ihaleler iin birbirleriyle yarrken karlkl fiyat krarak cretleri aa ittikleri
koullar yaratr. Bu, Piyasalatrma ile zelletirmenin gerek amacdr: Bunlar, sendikal
rgtlenmeyi zayflatacak, gvencesizlii artracak, cretleri aa ekecek ve refah alan
insanlardan irket zenginlerine doru yeniden bltrecek mekanizmalardr.
zel kesim sermayesi, kamu hizmetlerinin balca salaycs olarak devlet sermayesinin yerine
geiyor. Devlet, vergi gelirlerini konutlar, hastaneler, okullar ve refah sistemi biiminde sosyal
cret olarak tekrar sisteme sokmak yerine, bu hizmetleri sunmalar iin irket vurguncularna para
dyor ve onlar da bu hizmetlerin teminini, deme gcne gre yeniden ekillendiriyorlar.
Sendikalar zayflatlyor, hizmetler snrlanyor ve maliyetler drlyor. Bundan asl
faydalananlar, neoliberal kapitalizmin kresel mega-irketleridir.
Gvenlik firmas G4S bir rnektir. Bir dizi satn alma ve birleme faaliyeti sonucu kurulmutur
bu irket. u anda 125 lkede 650.000 kii istihdam ediyor %39u Asya, %19u Avrupa, %17si
Afrika, %9u Kuzey Amerika, %8i Latin Amerika ve %8i Ortadouda. Britanyada
hapishaneleri, polis hizmetlerini yrtyor ve halka ak etkinliklerde gvenlii salyor. Kamu
sektr zelletirmelerinden en fazla faydalananlardan biri olan irket, 2011de Britanyadaki
faaliyetlerinden 1,59 milyar sterlin gelir elde ediyordu. Kurumlar vergisi olaraksa yalnzca 67
milyon sterlin (%1,5) dyordu.
Devlet gdml kapitalizmin sonu bu nedenle devletin sonu demek deildir. Ekonomi
ynetiminde, sanayi yatrmlarnda ve refah hizmetlerinin sunulmasnda devletin rol daralmtr.
Ama baka rolleri genilemitir.
Devlet her zaman sermaye iin byk bir pazar olagelmitir. Ama kamu hizmetleri satldka i

frsatlar hzla artmaktadr. rnein Britanya hkmeti u anda Ulusal Salk Hizmetini
zelletiriyor. Yllk salk btesi 125 milyar sterlin. Britanyada salk hizmetleri ksa bir sre
sonra bir avu zel irketin hkimiyetinde olacak.
Avrupa Birlii ve Uluslararas Para Fonu gibi devletler aras organlar dahil olmak zere
devlet, ekonomik kriz ynetiminde de merkez rol oynamay srdryor. 2008den bu yana,
uluslararas finans kapitale koltuk deneklii yapmak amacyla iflas etmi bankalara trilyonlarca
dolar pompalayan bir mekanizma ilevi gryor.
Bu arada devletin, ynetici snfn hem ierideki hem de dardaki dmanlarna (kapitalizm
kart gstericilere, grev yapan iilere, gerillalara, bamsz blgesel glere) kar kullanlacak
silahl bir kuvvet olarak asli ve zgn rol, neoliberal dnemde artmtr. Kesintiler,
zelletirmeler ve artan eitsizlikler, toplumun btnln ve birlikteliini zedelemitir. Hastane
ina ediyorsanz hemirelere ihtiyacnz olur. Onlar kapatrsanz polise ihtiyacnz olur.
Neoliberalizmin tipik zellikleri kreselleme, zelletirme ve askerlemedir. Bunlar bize,
Byk Patlamann devlet gdml kapitalizminden tamamen farkl bir yeni dnya dzeni
brakmtr.
Bu yeni dnya dzeni jeopolitik olduu gibi ekonomik bir biime de sahiptir. ki olay (1989da
Berlin Duvarnn yklmas ve 2001de Dnya Ticaret Merkezinin kmesi), Souk Savan iki
kutuplu dnyasndan kp ekonomik ve jeopolitik bakmdan daha paral bir Terre Kar Sava
dnyasna girdiimizin iaretleri olmutur.

1989: Stalinizmin Ykl

9 Kasm 1989 akam Berlin halk dnyay deitirdi. Sava kkrtcs ynetici snflarn
1945te bldkleri bir ehir, sradan insanlarn ayaklanmasyla tekrar birleti. Haberlerin bir ate
frtnas gibi ehrin drt bir kesine yaylmasyla, Demir Perde ile Souk Savan en byk
simgesi olan Berlin Duvarnn iki tarafnda toplanan yz binlerce insan duvar ykmaya balad.
1961de ina edilen duvar 5.000 kii gemeye alm, bunlardan 100-200 ldrlmt.
Birdenbire, tarihin en byk devrimci ayaklanma anlarndan birinde yerle bir edildi.
Berlin Duvarnn yklmas, bylesi tarih olaylarn yaand o yln en belirgin olayyd. Ama
olaylar bambaka bir seyir alabilirdi. 3-4 Haziranda Pekin, olas bir alternatif gelecein
ehresini aa karmt. Nisan aynda, bakentin Tiananmen Meydannda dzenlenen
demokrasi yanls gsterilerde 100.000 insan toplanmt. Bir ay iinde hareket in geneline
yaylm, 400 ehirde protestolar yaplmt. Yetkililer (yalanan brokratlarn tek parti
diktatrl) bir sreliine kararsz kalarak hareket edememiti. Ama hareket bymeye devam
ediyordu; kontrol tamamen kaybedip iktidardan decekleri korkusuyla inli liderler kendi
halkna kar asker bir darbe yaptlar.
ehirde yerleik askerler gerekte neler olup bittiini yakndan biliyor, birou gstericilere
sempatiyle bakyordu. Bu nedenle rejim, eyaletlerden asker getirerek, yalanlarla beyinlerini
ykayp silahsz gstericilere ate amalar iin Tiananmen Meydanna gnderdi. Yaklak 3.000
kii ldrld. Kitle hareketinin boynu vurulmutu.
inliler hl bu kar-devrimci katliamn sonularyla yayorlar. Olabileceklerin en ktsyle
kar karyalar: Bir yanda ar alma koullar, yoksulluk ve serbest piyasa kapitalizminin
gvencesizlii, te yanda Stalinist polis devletinin otoriterlii.
Ama 1989 Dou Avrupada farkl yaand. 1970lerin Uzun Durgunluu, devlet-kapitalist

rejimleri ekonomik ve siyasi krize srklemiti; o zamandan beridir bir eylerin deimesi
gerektiine dair iaretler artyordu.
Polonya, Stalinizme kar uzun bir direni gemiine sahipti. 1956 ve 1970 yllarnda nemli
ii isyanlar olmutu. Muhalif aydnlarla madur edilen ii snf eylemcileri, 1970lerde gizli
bir muhalefet yrtmlerdi i Savunma Komitesi ve Robotnik (i) adl gazete. Rejim 1980
yaznda fiyatlara zam yapmaya kalktnda, protesto olarak Gdaskdaki Lenin Tersanesi igal
edildi. Buras, gizli muhalefetin dzenli olarak propaganda faaliyetleri yrtt iyerlerinden
biriydi.
Grevler ve igaller hzla yayld. 3.500 fabrikay temsil eden delegelerin katld bir
konferansta protestolar tek bir kitle hareketine dnt. Solidarno (Dayanma), sendikalar ile
devrimci ii konseyleri karm bir hareketti. Sonunda 10 milyon yesi olmu, varln 16 ay
boyunca srdrmt.
Ama Sovyet asker mdahalesi korkusuyla ktrm kalan liderler, kendi kendini snrlayan bir
devrim ilan ettiler: Devlet iktidarn ele geirip eski ynetici snf devirmeye
almayacaklard; anlama yolu arayacaklard. Kanlmaz olarak bunun bedelini dediler: 1981
Aralk ortasnda General Jaruzelski lkede skynetim ilan etti, Dayanma liderlerini tutuklatt
ve ii hareketini ezmek iin asker birlikleri kulland.
Bununla birlikte Jaruzelski tam bir bask kurmad. Ekonomik ve siyasi kriz ylesine derindi ki
eski sistemin olduu gibi srdrlmesi mmkn deildi. Darbe, ynetici snfn kendisine
dayatlan deil de kendi istedii reform srecini ynetmek iin ihtiya duyduu zaman ve harekt
alann kazandrmak zere tasarlanmt.
Dou Bloku, 1950li ve 1960l yllarda Bat Avrupadan daha yksek ekonomik byme
oranlarna ulamt. Stalinist rejimler, devlet gcnn yatrmlar ar sanayiye ve silah retimine
ynlendirmek zere kullanld otarik ekonomiler kurmulard. Ancak sanayilemenin ikinci
evresi, yabanc okuluslu irketlerin hkimiyeti altndaki kresel piyasalardan alnabilecek
teknolojiye ulamay gerektiriyordu. 1970lerde otari yolun sonuna gelmiti. Devlet-kapitalist
ekonomiler eer geriye dmek istemiyorlarsa piyasalara almak zorundaydlar. Piyasa
rekabetinin buyruklar, asker rekabetin buyruklaryla pekitirildi.
Souk Sava, Sovyetler Birliine muazzam gerilimler dayatmt. Ekonomisi ABDnin yars
byklkte olan Sovyet yneticileri, rakiplerine adm uydurabilmek iin grece ok daha yksek
silahlanma harcamalar yapmaya mecburdu. 1970li yllarn yumuama politikas gerilimi
hafifletti. Ama 1980de Amerikan bakan Reagan, Stratejik Savunma Giriimi ile ikinci bir
Souk Sava balatt. 1979da 295 milyar dolar olan ABDnin silahlanma harcamalar 1986da
425 milyar dolara ykseldi. Avrupaya yeni bilgisayar gdml fzeler konulandrld ve
(medyann Yldz Savalar dedii) uzay boluuna silah yerletirme program balatld. Ayn
zamanda Amerikann Orta Amerika, Karayipler, Ortadou ve Orta Asya blgelerinde asker
mdahaleleri hz kazand. 1980lerin hantal Sovyet ekonomisinin, yeni silahlanma yarnn
gerginliini kaldramayaca ortadayd. Ama zayflayan asker gcn en ak gstergesi,
Sovyetlerin kendi arka bahesi olarak grd Orta Asyada yrtt smrge savanda ald
yenilgiydi.
Sovyetler Birlii, Aralk 1979da Kabilde etraf kuatlm, ismen Komnist olan vekil rejimi
ayakta tutmak iin Afganistan igal etti. gal, krsal kesimde slenmi slamc mcahitlerin
balatt gerilla direniinin giderek bymesini tetikledi. Mcahitler ok gemeden CIAdan silah

destei almaya baladlar. Aktlan kaynak 1981de 30 milyon dolardan 1985te 280 milyon
dolara frlad. slamc ayaklanma ve Amerikan silahlar bileimi, Sovyet igalini krd. 1988
baharnda balayan Rus birliklerinin geri ekilmesi sreci ertesi yl tamamland.
Afgan Savann sona ermesi, Stalinizmin Rusya ile Dou Avrupadaki lmcl kriziyle ayn
zamana rastlad. 1985te Sovyetler Birliinin lideri olan Mihail Gorbaov, 1987 ile 1988de
glasnost (aklk) ve perestroyka (yeniden yaplanma) politikalarn ilan etti. Amac,
ynetimdeki brokrasinin hem lke iinde hem de yurtdnda elinde tuttuu gc tehlikeye atan
ekonomik krizle baa kmak zere yukardan kontroll bir reform yapmakt. Olaylar hzla
kontrolnden kt. Rejim iinde ba gsteren derin atlaklar, 1920lerden beri grlmemi kitle
protestolarna imkn verdi. Yekpare yap atrdamaya baladka, daha mahir brokratlar
kendilerini reformcu ve milliyeti olarak yeniden ne kardlar.
Bunlarn en mahiri, Gorbaov ile aras bozulup Sovyet Komnist Partisinden kopan bir
siyaseti olan Boris Yeltsin idi; 1989da Moskova milletvekili seildi ve ardndan 1991de
Rusya devlet bakan oldu. Sovyetler Birlii artk farkl cumhuriyetlere blnyordu. Emperyalist
hegemonun krize girmesiyle birlikte Dou Avrupa halklarn esarete mahkm eden dardan
asker mdahale tehdidi de ortadan kalkt. Ekonomik kriz, bocalayan iktidar ve reform
dedikodular bileimi bir patlamayla sonuland. Bomba mekanizmasn harekete geiren sklkla
olduu zere kk bir aygtt.
1989 Haziran ay sonunda, Avusturya-Macaristan snrnda tm Avrupa lkelerine ak bir
piknik dzenlendi. 1948den beridir kapal olan snr, kk delege gruplarnn geiine izin
vermek zere bu etkinlik iin ald. Haber hzla yayld ve binlerce Dou Alman snr kapsnda
topland. Macarlar kitlenin gemesine engel olmadlar. lk nce birka yz kii geti, ardndan
binlercesi geldi; sonunda 40.000 kadar Dou Alman, Austos-Eyll aylarnn 6 haftalk zaman
diliminde Batya kamt.
Ekim ayna gelindiinde, Dou Avrupa genelinde eyleme geen kitleler nne geilmez bir sele
dnmt. Ama imdi milyonlarn sokaa kmasyla artk amalar kamak deildi. 4
Kasmda Dou Almanyann kalbinde bir milyon insan gsteri yaptnda, Gitmek istiyoruz
sloganlar yerini Kalmak istiyoruza brakmt. Ka devrime dnmt.
Eski rejimler domino talar gibi devrildiler. Polonyal liderler, Ocak ayndan beridir
Dayanma ile grmeler yapyorlard. Macaristan, yaplan seimlerle 7 Ekimde parlamenter
demokrasiye geilmesini ve 23nde Stalinist rejimin sona erdirilmesini onaylad. 9 Kasmda
Berlin yeniden birleti ve 10unda Bulgar diktatr Todor Jivkov devrildi. ekler, Kadife
Devrimlerini 28 Kasmda zaferle sonulandrdlar. Yalnzca Romanyada rejim ayakta kalmak
iin kararl bir aba gsterdi. Ama rejimin nefret edilen gizli polis aygt Securitate etkisiz hale
getirildi ve kamaya alrken yakalanan Nikolay avuesku derhal yarglanarak kars Elena ile
birlikte kuruna dizildi.
1989 devrimleri, kitle eylemi asndan byk zaferleri temsil eder. Ama sonular snrlyd.
Moskova, Berlin, Budapete, Varova, Sofya, Prag ve Bkrete kalabalklar zgrlk ve refah
istiyorlard. Sonuta ellerine geen olduka snrl oldu. Devlet brokratlar, yeni dnemin
parlamenter siyasetileri olarak yine sahneyi igal ettiler. Devlet gdml kapitalizm yeniden
dzenlenerek neoliberal kapitalizme dnt. Stalinizm ideolojisi skartaya karlrken Bat tarz
zgrlk ideolojisi benimsendi ama Souk Sava ikinci benlii gibi onun da hayal rn bir
umut olduu kefedilecekti.

Ne yanl gitmiti? Neden devrimler halkta hibir canlanma yaratmamt? Bu kadar gl snf
mcadeleleri nasl olmutu da parlamenter siyasetin kasvetli rutinlerine ynlendirilebilmiti?
Sovyet emperyalist gcn ana payandasnn yklmas ve devlet-kapitalist rejimlerin ilerinin
tamamen boalmasyla birlikte snrl bir basn bile bu rejimlerin yklmasna yetmiti. Ama
Souk Sava ideolojisi ve neoliberal kresellemenin hzla ilerlemesi, Dou Avrupa
sosyalizmine alternatifin Bat tarz, serbest piyasa kapitalizmi ve parlamenter demokrasi olmas
gerektiini ima ediyordu. Hem gei srecini ynetmek, hem de bu alternatif grn reklamn
yapmak eski ynetici snfn karnayd. Bu yolla ou maln mlkn, gcn ve ayrcalklarn
korudu. 1989 siyasi devrimlerinin geliip toplumsal devrime dnmesi baaryla engellendi.

9/11, Terre Kar Sava ve Yeni Emperyalizm

11 Eyll 2011de El Kaide yesi terristler, New Yorktaki Dnya Ticaret Merkezinin kiz
Kulelerine, Virjinya Airlingtondaki Pentagon kompleksine ve Washingtondaki Kongre Binasna
saldrmak amacyla 4 Amerikan uan kardlar. Bu saldrlardan baarl oldu: Pentagon
ar hasar grd, uaklarn arpt kiz Kuleler ksa srede ykld ve 3.000 kadar kii ld.
9/11 Amerikan ynetici snf iin bir armaand: El Kaideden binlerce kez daha lmcl olan
kendi saldrgan tutumlarn, Terre Kar Sava ad altnda yeniden piyasaya srdler. Yeni
emperyalist savalarn hakl gstermek iin ihtiya duyduklar tehditleri ve dmanlar
uydurmalarna yardmc oldu bu olay.
Terre Kar Sava, neoliberal kapitalizmin jeopolitik eleniidir. Neoliberalizm, ekonomileri
enkaza evirir ve hayatlar karartr. Toplumlar parampara ederek devrimlere ve savalara yol
aar. Ardndan byk gler, kresel sermayenin karlarn korumak iin mdahale ederler.
Terre Kar Sava onlara hem mdahale iin gncel bir ereve, hem de Souk Savan sona
ermesinden bu yana silah harcamalarn yksek tutmalarna temel bir gereke salamtr.
Devlet gdml kapitalizm Dou Avrupada dalr, parti brokratlarndan oluan eski
sekinler dnm geirip neoliberal oligarklarn oluturduu yeni sekinleri meydana getirirken,
ekonomiler batan aa kmt. 1989dan on yl sonra Rus ekonomisi %40 klmt. Dou
Almanyada isizlik oranlar %20yi amt. Yugoslav yaam standartlar sadece iki yl iinde
yarya gerilemiti.
Ekonomik ve toplumsal altst olular eski Komnist rejimlerle snrl deildi. Devlet gdml
kapitalizm modeli, tm dnyada yerden yere vuruluyordu. Msrdan Hindistana, Latin
Amerikaya kadar her yerde devlet iletmeleri elden karlm, kamu hizmetlerinin ii boaltlm
ve refah devleti politikalarnn alt oyulmutu.
Kresel finans kapitali temsil eden Dnya Bankas ile Uluslararas Para Fonu (IMF), neoliberal
erdemin en nemli pazarlayclar olmutu. Yapsal uyum programlarn (kelime oyununun altna
bakarsak neoliberal kesintileri) kabul edenler finansa, teknolojiye ve yatrmlara eriimle
dllendiriliyordu. Kabul etmeyenler grmezden geliniyordu.
1980lerde yapsal uyum deneyimi yaayan 76 lkenin neredeyse tamam, 1970lerin byme
oranlarn yakalayamad. Sonu, Afrikallarn %55inin, Latin Amerikallarn ise %45inin
yoksulluk snr altnda yaamaya terk edilmesi oldu. Toplumsal gerilimler birok ynden patlad.
Yugoslavya, neoliberal kaosun rnek vakas olarak ele alnabilir.
Ar borlu Yugoslavya devleti paralanrken Batl bankalar lkenin yeni kredi almasna engel
oldular ve IMFnin dayatt yapsal uyum, lkenin kopma noktasna gelen paralarn

durgunlua srkledi. Kendilerini milliyeti siyasetiler olarak yeniden pazarlayan parti

siyasetileri, gemie gmlm kimlikleri canlandrdlar. Ardndan, Avrupada 1945ten beri
grlmemi bir soykrmn ve etnik temizliin damgasn tayan korkun i savalar blgeyi
darmadan etti. Bu durum, insani mdahale ve bar koruma maskesi altnda yeni tr bir Bat
emperyalizmine uygun bir deneme alan salad. Souk Sava dneminin ABD hkimiyetindeki
asker ittifak olan NATO imdi 1989 sonrasnn Yeni Dnya Dzeninin asker bekisi olarak
yeniden ekillendiriliyordu.
Srbistan, Bosna Sava (1992-95) ve Kosova Sava (1999) srasnda NATO uaklaryla
bombaland. Batl glerin amac, devlet gdml kapitalizmden neoliberal kapitalizme geii
idare edip yabanc sermaye asndan gvenli olacak istikrarl bir siyasi ortam yaratmakt. Tony
Blair, Kosova Sava srasnda ikago Ekonomi Kulbnde yapt bir konumada yeni
emperyalist doktrini ilan ediyordu:
imdi hepimiz enternasyonalistiz Zenginlemek istiyorsak kresel pazarlara katlmay reddedemeyiz Eer hl gvende
olmak istiyorsak, dier lkelerde yaanan atmalar ve insan haklar ihlallerini grmezden gelemeyiz. Yeni bir uluslararas
toplum doktrininin ilk admlarna tanklk ediyoruz Kresel finans piyasalar, kresel evre, kresel gvenlik ve silahszlanma
meseleleri: Youn bir uluslararas ibirlii olmadka bunlarn hibiri zlemez.

Blair, emperyalistlerin tarih boyunca ahit olduumuz kibrini ak ediyordu. Biz derken
neoliberal burjuvaziyi kastediyordu. Onun uluslararas toplumu, byk gler demekti. 2003te
Iraka kar balatlmasna yardm ettii byk sava bunu aka ortaya koydu. Bu sava, yeni
emperyalizmin rtn ispatlama abasyd.
Bugn kresel barn nndeki en byk tehdit ABDdir. Bunun sebebi ABDnin ekonomik
olarak gerilerken asker olarak egemenliini korumasdr.
Amerikan ekonomisi, II. Dnya Sava srasnda ylda %15ten fazla bymt. 1945e
gelindiinde dnya retiminin %50sinden fazlasn gerekletiriyordu. Bu pay 1980de yaklak
%30a, gnmzde %20ye gerilemitir. te yandan ABDnin silah harcamalar, 1945 sonras
dnemin genelinde grece yksek dzeyde kalmtr. Son 20 ylda, tm dnyann te birini
bulmaktadr. ABDnin silah harcamalar, 1999da inin 3, Rusyann 8, rann 40 ve Irakn 200
katyd. ABDnin savaln ite bu elikili eleme (greli ekonomik gerileme ve mutlak
asker stnlk) aklar. Gerileyen ekonomik gc telafi etmek amacyla asker g ne
karlyor.
Tartmasz en nemli kresel meta olan petroln kontrol altna alnmas, ABDnin stratejik
hesaplamalarnn tam merkezindedir. Bilinen rezervlerin yaklak %70inin bulunduu Ortadou
bu nedenle balca odak noktas olmaya devam ediyor.
Terre Kar Sava, slam ile Bat arasnda bir mcadele deildir. Emperyalist sermaye adna
petroln kontrol ve dier hayati karlarn korunmas iin verilen bir mcadeledir. Ama ideolojik
niteliini, Ortadouda 1979dan bu yana yaanan siyasi gelimelerden almaktadr. slam, aynen
Hristiyanlk, Hinduizm ya da Budizm gibi birok biim alabilen bir din itikattr. Olduka farkl
snfsal karlar ve siyasi tutumlar ifade edebilir. slamclk ya da siyasi slam bu nedenle
tek, birleik, rgtl bir kuvvet deildir. Afganistan Talibannn cahilce airet
muhafazakrlndan, rann mevcut rejimine, Msrn grece liberal Mslman Kardeler
grubuna, Lbnandaki Hizbullah ile Filistin topraklarndaki Hamas gibi radikal direni rgtlerine
kadar birbirinden son derece farkl gelenekler bu isim altnda toplanyor. Aslnda slamcln
siyasi tanmdan yoksun olmas onu cazip klan unsurlardan biridir. Emperyalizme, siyonizme ve

diktatrle kar kan herkese siyasi bir snak sunabilecek konumda. Gen profesyonelleri,
isiz niversite mezunlarn, seyyar satclar, gecekonduda yaayanlar ve ky mollalarn tek bir
kitle hareketi altnda birletirecek gce sahiptir.
Dier, laik geleneklerin baarszl slamcln cazibesini artrmtr. Arap milliyetisi
rejimler 1956, 1967 ve 1973 yllarnda Arap-srail savalarnda malup oldular. Daha sonra
Irakta Saddam Hseyin, Msrda Hsn Mbarek ve Suriyede Beir Esad rneklerinde olduu
zere acmasz diktatrlklere dntler. Stalinist izgiyi takip eden eski Arap Komnist
Partileri, ii snf hareketlerini gvenilmez burjuva-milliyeti liderlerin emrine sokarak
taraftarlarn tekrar tekrar malubiyete srklediler. Say ve silah bakmndan zayf kalan Filistinli
gerillalar, Siyonist devletin gcne kar kahramanca ama umutsuzca mcadele verdiler.
1979 ran Devrimi yeni bir yol sunuyormu gibiydi. Milyonlarn katld kitle hareketi habis,
silah stnlne gvenen, ABD destekli bir diktatr devirdi. Herkesin kabul edecei zere
slamc kar-devrim hareketi bir sre sonra Solu da ezip geti. slamclk bylece derinden
elikili doasn sergilemi oldu: Deiim mcadelesi srasnda farkl toplumsal kuvvetleri bir
araya getirebilmi ama ardndan iktidara geldiinde paralanp, uzlamaz snfsal blnmelere
maruz kalmt.
Yine de rann slamc hareketi, eski dzene bsbtn bir dn temsil etmiyordu. Bunun
yerine, slamn yeil sanca altnda, ABD destekli Ortadou kurgusuna meydan okuyarak rann
milli bamszlnn ifadesi haline geldi. ABDnin 1980lerin kanl savanda Irak
silahlandrmas bu yzdendi; siper savalarnda bir milyon kiinin ld ran-Irak Sava, ran
Devrimini fiilen snrlayan bir kilitlenmeyle sonuland. Ardndan ABD, kendi eliyle blgenin
gl adam haline getirdii Irak diktatrn, Kuveytin petrol sahalarn ele geirmeye kalkmas
yznden alaa ediverdi. Krfez Sava (1990-91), ABDnin Ortadoudaki emperyalist
doktrininin pratik bir rneiydi: Yerel devletlerin herhangi birinin hegemonyac g olmasn
engelleyerek blgeyi blnm ve gsz durumda tutma.
9/11, Amerikan neokonlarna (yeni muhafazakrlar: yeni emperyalizmin ahin tutumlu
savunucular), saldrya gemelerine izin verecek frsat salad. Erken davranp emperyalist
rakiplerin nne gemek, blgeye Pax Americanay [Amerikan Bar] dayatmak, ABDnin
hayati petrol ve gaz rezervlerine eriimini savunma amal asker bir platform oluturmak iin
ABDnin asker gc, Orta Asya ve Ortadou genelinde ne karlacakt. Maliyeti bir milyon l
oldu.
Ama Afganistan ve Irak savalar kontrolden karak, igal altndaki lkelerde baa
klamayan gerilla ayaklanmalarna, anavatanda ise daha nce benzeri grlmemi bir sava
kart harekete yol at. Dahas, sokak protestolarnn 2008den sonra eski kapitalizmin kalbinde
yeniden canlanp iyice glenmesi, dnya bankalar birbiri ardna iflas ederken ve kresel
ekonomi ikinci bir Byk Bunalma doru yol alrken, kemer skma politikalarn hedef alan yeni
bir harekete dnecekti.

2008 knts: Balondan Kara Delie

Bir kusur grdm. Bunun ne kadar nemli ya da kalc olduunu bilmiyorum. Ama beni son
derece rahatsz ediyor. Neoliberal kapitalizmin nde gelen mimar, Federal Rezervin (ABD
Merkez Bankas) eski bakan Alan Greenspan, kresel ekonomik felaketin balangcn byle
anlatyordu.

Greenspanin, imdiye kadarki en byk finansal balona yapt en tartmal katk, bankalarn
mterilerinin tasarruflaryla speklatif ilemler yapmalarn yasaklayan 1933 tarihli GlassSteagall kanununu kaldrmasyd. BBC Newsnight programnn iktisats Paul Mason, bunun ve
tm dzenlemelerin enlik ateiyle yaklmasnn sonularn daha serte ifade ediyor: nsanlk
tarihinin insan eliyle yaplm en byk ekonomik felaketi.
Britanya konut kooperatifi Northern Rockun iflas etmesiyle Eyll 2007de kredi skmas
kritik bir hal ald. Bir yl sonra dev Amerikan yatrm bankas Lehman Brothers 3,9 milyar dolar
zarar ettiini aklayarak iflasn istedi. Banka iflaslarnn zincirleme tepkime yaratacandan
korkan Greenspanin Federal Rezervdeki halefi Ben Bernanke ile ABD Maliye Bakan Henry
Paulson, 18 Eyllde u aklamay yaptlar: lke tarihinin en kt finansal krizine doru
gidiyoruz. Birka gn iinde olacak bir eyden bahsediyoruz.
Dnya yneticileri, bunun nne gemek iin serbest piyasac ders kitaplarn yrtp atarak bir
dizi dev boyutlu milliletirme ve kurtarma operasyonu gerekletirdiler. Neredeyse annda 2
trilyon dolarlk bir devlet fonu bankalara aktld te ikisi dorudan harcama, te biri
garantiler biiminde. O zamandan bugne trilyonlarca kaynak daha aktarlmtr.
Daha nce grlmemi miktarda devlet sermayesinin zel bankalara pompalanmas, kresel
finans sistemine istikrar getirdi. Bu ilk elde ortaya kan kayplar kapatt ve daha da nemlisi,
devletin byk bankalarn iflas etmesine izin vermeyeceini finans kapitalistlere gstererek
gveni tazelemi oldu. Krlar zel kesime kalrken zararlar halka detildi.
Bunlardan hibiri krizi zemedi; yalnzca biim deitirmesine neden oldu. Grlmedik
boyuttaki knt, devletlerin, irketlerin ve hanehalklarnn finansal rezervlerini eriterek dnya
ekonomisini durgunlua srkledi. Dev bor dalar, reel ekonomiyi glgede brakyor.
Bankalarn 3,4 trilyon dolar kaybettii tahmin ediliyor. Trilyonlarca dolar kt borlar12 var. Bu
yzden bankalara aktlan devlet kaynaklar dpedz kara deliin iinde kaybolup gitmitir. Daha
kts, banka borlar artk devlet borcuna dnmtr. Bankalarn iflas riski bylece devletin
iflas olasl halini almtr.
Krizin (kredi skmas, knt ve durgunluk) kkleri 1970lerde yatyor. Britanyada Thatcher
ve ABDde Reagan, krlarn dkl ve bymenin yaval sorununu zmek iin sendikalara,
cretlere ve refah devletine cepheden saldr balattlar. Ama toplumun refahn, emekten
sermayeye gidecek ekilde yeniden bltrmekti. Artan krlarn giriimcilii, yatrmlar ve
bymeyi tevik edeceini sylyorlard.
Ama bu, iki ucu keskin bir politikayd. Kapitalistler kendi firmalarnda cretleri dk tutmaya
alrken, rettikleri mallarla hizmetlerin satlabilmesi iin baka yerlerdeki iilerin cretlerinin
yksek olmasn isterler. 1979-2007 neoliberal ekonomisi, artan gelir eitsizlii ve yetersiz talep
yznden rayndan kma tehlikesiyle kar karya kalmt.
Yllk byme hzlar hikyeyi aklyor aslnda. II. Dnya Sava srasnda silah retiminin
salad itkiyle ABDde byme oran %5,9a ykselmiti. 1960larda, Byk Patlamann
doruunda %4,4 dzeyinde kald. Ancak, 1980li ve 1990l yllarda %3,1e dt. 2000lerde
sadece %2,6 idi.
Hepsi bu kadar da deil. 1960larda bymenin ou reel ekonomideydi fiil kullanma
ynelik mallarla hizmetlerin retilmesi. 2000lerde kayda geen bymenin ou fiktif idi, nk
zayf talep sorunu ancak borlarda muazzam artla zlmt.
Ekonominin finansallamas suni bir talep yaratmt. Piyasann kuralszlatrlmas, dk

faiz oranlar (ucuz para), finansal yenilik ve artan hanehalk borlar nihayetinde sistemin
tarihinde grlen en byk balonu yaratt. Elektronik kredi-para ekonomiyi istila etti. Bylece
talep canlandrld, fiyatlar artt ve frsatlar pastadan dilim kapmak iin koutular. Bu, sahte
zenginlikten oluan devasa bir balona dnt.
nsanlar var olmayan bir paray harcyorlar diye ekonomi byyp duruyordu. Krediler, srf
kredi bolluu yznden deer kazanan varlklarla teminat altna alnyordu: Klasik, kendi kendini
besleyen, speklatif bir lgnlk. Duraan gelirler, kolay kredi ve artan ev fiyatlar yznden
gelimi dnyann birok yerinde iiler ar bor yk altna girdiler. Krediyle satn alan iiler,
finansal trevlerden, teminatsz borlardan ve imi varlk deerlerinden oluan, tepetaklak
dnm devasa bir piramidin temeli oldular.
Ortalama Amerikan hanehalk bor miktar, 1970ler ile 2006 arasnda iki kattan fazla artt.
Toplam bor miktar, 1980lerin banda ABD milli haslasnn 1,5 katndan 2007de 3,5 katna
kt. ABDde 1950lerin banda %15 dzeyinde olan finans sektrnn krlar iindeki pay,
2001de %50ye yaklamt.
Cokunluun doruk noktasnda her trl lgnca plan makul gzkr. Bankalar, geri deyecek
gc olmayanlara ipotek kredileri vermeye baladlar. Bu ikinci kalite kredilerin deeri, 2000
ile 2007 arasnda %230 ykseldi. Ardndan, ikinci kalite krediler daha kaliteli kredilerle birlikte
paketlendi ve bu finansal trevler memnuniyetle kabul edildi. Trevlerin ana fikri riski datmakt.
Finansal hizmetler sektrnn zekice bir yenilii olarak grlyorlard. Gerekte yaptklar, tm
bankaclk sistemine kt borlar bulatrmak oldu.
Panik ite bu ikinci kalite ipotek piyasasnda balad. Tketici talebindeki bir yavalama ve
konut fiyatlarnn gevemesi imdi ikinci kalite kredileri kt bor gibi gsteriyordu. kinci kalite
piyasasnda balayan panik, toksik borlarn btn bankaclk sistemine ne lde sirayet
ettiiyle ilgili kayglar yznden kresel finans piyasalarn kasp kavuran bulac bir hastala
dnt. Dnya bankaclk sisteminin aslnda speklasyondan, iirilmi deerlerden ve kttan
varlklardan oluan gsterili bir devasa yap olduu birdenbire ortaya kt.
kntye finansallama yol at. Ama banka borlar olmasayd patlama da olmayacakt.
Ksacas sistem iten ie hastalklyd. 1970lerden beridir dk krlar, ar kapasite ve eksik
tketimle kuatlmken talebi canl tutmann tek yolu borlar ykseltmek olmutu. Finansal
speklasyon bu nedenle iip dev bir balon oluturmutu. Gsterili neoliberal d grnn
arkasnda yatan gerek, srekli bor ekonomisinin hastalkl haliydi.
imdi sorun, kntnn yan etkilerinden ibaret deildir. Neoliberal patlamann bizzat
motorunun (bor ve speklasyon) dalm olmasdr. Bankaclar, bankalar batmann eiine
geldii ve borlarn geri denebileceine inanmadklar iin kredi vermeyi reddediyorlar.
Sanayiciler, piyasalar ve krlar km olduu iin yatrm yapmyorlar. Tketiciler, boazlarna
kadar borca battklar ve ilerini kaybetme korkusuyla yaadklar iin harcamalarn ksyorlar.
Hkmetler, devletin iflas tehlikesini savuturmak iin kesintiler yapmay ve ekonomiyi
soutmay planlyorlar.
Finansal krize speklasyon, agzllk ve kumarhane lgnl neden olmutur. Bu kriz bize
piyasalarn kuralszlatrlmas, dk faiz oranlar, finansal yenilik ve ykselen borlar yoluyla
bu kuvvetlerin babo brakld dnemin artk sonuna geldiimizi gsteriyor. Sonuta insanl
kinci Byk Bunalma srklemitir. Sistemin tarihinde grlen en byk ve en zorlu krizle kar
karyayz.

kinci Byk Bunalm

Bankaclk sistemine trilyonlarca dolar aktlmas krizi zp bymeyi yeniden salayamaz.
Kurtarma operasyonlarnn tek yapt, iflas etmi bir sistemin yere serilmesini geciktirmektir. Bu
operasyonlar, neoliberal kapitalizmin vahim ekonomik kn nlemek ve uluslararas ynetici
snfn mlkn, iktidarn ve ayrcalklarn korumak zere tasarlanmtr. Banka kurtarmalar ve
kemer skma programlar, krizi zp bymeyi geri getirmek iin yaplmas gerekenlerin aslnda
tam tersidir.
Bankalar hl kredi vermiyorlar. Devlet kaynaklarn, borlarn dk gstermek ve
bilanolarn dzeltmekte kullanyorlar. Ekonomi durgunluktayken kredi verdikleri takdirde para
kaybedebileceklerinden korkuyorlar. Herhangi bir finansal istikrar da salanm deil. Kt
borlar sistem iinde oradan oraya tandndan, bankalarn deme gc krizi artk devletin
deme gc krizine dnmtr. Krizin merkez ss, bu kitap kaleme alnd srada (2012)
Avrupa Birlii idi.
Avro ve AB dalma tehlikesiyle kar karyadr. Baarsz kalan zirveler ve panik dngs,
Avrupa bankaclk sistemini ykmakla tehdit eden zorlu borlanma sorununu idare edecek
donanma kesinlikle sahip olmayan, khne bir siyasi ve ekonomik aygt apak ortaya karmtr.
Bir yandan banka kurtarma operasyonlar, bir yandan da gney Avrupann borca dayal
ekonomileri ile Almanyann ihracata dayal ekonomisi arasndaki dengesizlikler, Ekim 2009da
AByi finansal erime tehdidiyle kar karya brakt. O zamandan bu yana (krlganlk srasna
gre) Yunanistan, Portekiz, spanya ve talya, kn eiinde bocalayp duruyorlar.
AB, IMF ve Avrupa Merkez Bankasnn (Troyka) bu krizi zme abalar yldr tmyle
etkisiz kalmtr. Mesele, ar bor yk altndaki lkeleri, bankalara faiz demeye devam
edebilsinler diye kurtarmann anlamsz olmasndan ibaret deil. Bunun bedeli olarak ar kemer
skma nlemleri talep edilmesi de ters tepmitir. Kemer skma politikalar insanlarn hayatlarn
mahvettii gibi ekonomileri de batan aa enkaza eviriyor. Hkmetlerin kesintiler yapmasyla
pazarlar daralyor, firmalarn satlar geriliyor, cretler drlyor ve iiler kovuluyor. Talep
iyice azalyor. Bir gerileme sarmal aa kyor. 1930larda ekonomik durgunluu srkleyen bu
mekanizmayd. Yneticilerimiz kinci Byk Bunalm piiriyorlar.
Dahas, kemer skma politikalarnn yol at deflasyonun ar darbesi altnda ekonomi
kldke bor yk byyor. Bu birok yolla oluyor. Birincisi, daha fazla firma ve hanehalk
iflas ettike tahsil edilemeyen borlar artyor. kincisi, vergi gelirleri dp sosyal yardm
giderleri ykseldike hkmetler daha fazla borlanmak zorunda kalyor. ncs, kemer skma
politikalar, ekonomiyi ktrm brakarak yatrmc gvenini zayflatyor ve borlanma maliyetini
artryor. Son olarak, ekonomi daraldka mevcut bor yknn greli arl artyor ve henz
kapatlmas mmkn olmayan borlar telemek iin daha fazla borlanmak gerekiyor. Ksacas
borlar, bunalm daha da arlatryor. Borlarn azalmas iin ekonominin bymesi gerekiyor.
Bu basit gerein kantlarn tm evremizde grrz. Yunanistan, Troykann baarszlnn
patlak verdii yerdir. Kurtarmalar sayesinde Yunanistan kreditrlerine deme yapmaya devam
ederken kemer skma nlemleriyle ekonominin iinin boaltlmas, yeni kurtarmalar kanlmaz
oldu. 2009 sonunda Yunanistann toplam borlarnn GSYHye oran %130 civarndayd. ki
buuk yllk kurtarmalarn ve kemer skma politikalarnn ardndan bu oran %190a ykseldi. Bu
neden oldu? nk Yunanistan ekonomisi, kemer skma nlemlerinin uyard %20lik bir GSYH
dne maruz kald.

Yunanistan yalnz deildir. rlanda, 2008de finansal kntnn balamasyla iddetle sarsld.
Kemer skma nlemlerinin uyguland btelerle ekonomi 2009da %8,5, 2010da %14 kld.
Portekiz, spanya, talya ile birlikte Yunanistan ve rlanda, yelpazenin en ucunu temsil ediyorlar.
Ama bir btn olarak Avrupa giderek daha derin bir durgunlua srkleniyor; kta genelinde
ortalama %10 dzeyinde olan isizlik, Yunanistan ile spanyada %25i buluyor. Milyonlarca kii
dk cretli, yar zamanl, sreksiz ilerde almaya mahkm durumda nk baka seenekleri
yok (gizli eksik istihdam dzeylerinin ykseklii, bugnk krizin belirgin bir zellii). Avrupal
genler iin gelecek zellikle karanlk gzkyor: arayan her drt kiiden birisi i bulamyor
bu oran rlanda, Portekiz ile talyada te bire, Yunanistan ile spanyada ikide bire kyor.
Azrailin aramzdan seip aldklar da toplumsal krizin bir ls: Yunanistanda intihar oran
bir ylda %40 artt.
Bankaclk knts doal bir felaket deildi: Neoliberal ideolojiyi temel alan kumarhane
ekonomisinde speklasyonla agzlln neden olduu, insan eliyle yaratlm bir felaketti.
Girdiimiz bunalm da doal bir felaket deildir: Hkmetin dayatt kemer skma nlemlerinin
dorudan sonucudur. nde gelen anayolcu iktisatlardan, ngiltere Bankas Para Politikas
Komitesinin eski yesi David Blanchflowern aklad zere:
Derin bir resesyon yaanrken karlacak birinci ders, patlama evresine gelinceye kadar kamu harcamalarn kesmemelisiniz.
Bunu bize Keynes retti. Kesintilere ok erken bavurmanz, ekonomiyi bunalma srkler. Bu ise hzla ykselen isizlik,
toplumsal karmaa, artan yoksulluk, gerileyen yaam standartlar ve hatta aevleri demektir.

Kapitalist snf asndan sorun, Keynesi stratejinin bizzat tehlikeli olmasdr. Devlet borlar,
finans piyasalarnda tpk dierleri gibi satlmas gereken bir metadr. Eer kamu harcamalarn
karlamak iin bte aklar rekor dzeylere ularsa, temerrt riski artar, krediler pahallar ve
yle bir noktaya gelinir ki gven buharlar, devlet borlar satlamaz olur. Byle bir durumda
devletin iflas, Blanchflowern kemer skma rejiminde ngrd ekonomik erimenin ve
toplumsal isyann habercisi olur. Yunanistan, bu ikilemin en somut rneidir.
Dolaysyla neoliberal sekinler, zenginliklerinin dayana olan sistemin elikileri iine
hapsolup kalmlardr. Durgunluktan kmann tek yolu yeni bymeye yatrm yapmaktr. Ama bu,
finans kapitalin zel mlkiyetinin dayatt snrlamalar ierisinde yaplamaz.
Bu, baka bir yne doru giden dnyaya iaret eder: Faizmle savan barbarlna doru.
Demokrasi zaten Avrupa genelinde saldr altndadr. Ekonomik karar alma gc, kck bir
neoliberal siyasetilerle bankaclar zmresinin elinde toplanmtr. Bor geri deme ve kemer
skma programlarna kar klmas, alayc haykrlarla ve finansal Maher tahminleriyle
karlanyor. Hem Yunanistan hem de talya rnekleri, piyasa gvenini yeniden salama
grevinin, seilmi hkmetler yerine dardan dayatlan bankaclar rejimine verilebileceini
gstermitir.
Ayn zamanda irketler daralan piyasalarda kr iin birbirleriyle rekabete tututuka sava
olasl da artyor. Krizle bouan ve rekabetin giderek sertletii bir dnyada ekonomik gc
azaldka ABDnin ezici asker gcn (ok ge olmadan nce, snai ve finansal gerilemeyle
anmadan nce) kullanmasnn batan karc cazibesi artacaktr.
ABD ile in arasndaki soukluk, dnyann en derin jeopolitik yarlmasna yol aabilir. inin
bymesi, dk maliyetli ihra rnlerinden besleniyor. Bunun sonucunda in, 2009un
balarnda tahminen 2,3 trilyon dolarlk dviz rezervine sahipti. Bunun 1,7 trilyon dolarlk ksm
dolar cinsinden varlklara yatrlm durumdayd. Dolaysyla inin tasarruf bolluu, ABDnin

borlarna kefil olup inden yapt ithalat finanse etmekte kullanlyor. Ekonomik gcn,
gerileyen bir emperyalist gten ykselen bir bakasna kaymasn yanstan bu byk dengesizlik,
fazlasyla istikrarszlk yaratyor. 2008 finansal kntsnde rol oynayan etkenlerden biri de
buydu.
Ayn zamanda in kapitalizmi, dnyann drt bir yannda hayati hammaddelere ulamn
gvenceye almak iin saldrya gemitir. New York Timesn aklad zere anlamalar, inin
petrol gibi doal kaynaklar uzun yllar boyunca avucunda tutmasna odaklanyor. Bunalm
koullarnda bu, dnyann yeniden taksim edilmesi amal bir emperyalist savaa malzeme
olabilir.
Ekonomik gerilemeyi sona erdirmek iin borlar silmek, bankalara el koymak, zenginlerden
vergi almak, i olanaklarna, hizmetlere ve yeil geie13 yatrm yapmak gerekiyor. Bunu yapmak
iin finans kapitalin saltanatn ykp, ekonomiyi demokratik kontroln emrine vermek zorunludur.
Seimin barbarlkla sosyalizm arasnda olduu 1930lara benzer ekilde siyaset belirleyici
olacaktr.
12 pheli alacak ev.
13 Ekolojik olarak srdrlebilir bir ekonomiye gei ev.

SONU

GELECE OLUTURMAK

Dnyann Zenginlii
Tarm Devrimi ile nemli lde retim fazlas (artk zenginlik) biriktirmenin ilk kez mmkn
olmasndan beridir, son 5.000 yldr insanlk, ihtiyacn ortadan kaldrlmas dorultusunda eitsiz
ve belirsiz bir ilerleme gstermitir. Buna tarihin motoru (teknolojik ilerleme, ynetici snfn
rekabeti ve snflar arasndaki mcadele) yn vermitir; bu mekanizmalarn ileyii, zellikle de
birlikte ileyii gerginliklerle dolu olduundan eitsiz ve belirsiz olagelmitir.
Son 250 ylda, Sanayi Devriminin bandan itibaren deiimin hz fark edilir ekilde artmtr.
Dinamik rekabeti sermaye birikimi sistemi, hzl ve ard arkas kesilmeyen yeniliklerin
ekillendirdii bir kresel ekonomi yaratmtr. nsan zeks ve alkanl bizi herkesin bolluk
iinde yaayabilecei koullarn eiine getirmitir.
Yine de ekonomiye ikin potansiyelin tamam ortaya karlm deildir. Aksine hl smr ve
yoksulluk, emperyalizm ve sava, ktlk ve hastalk var. Kitab kaleme aldm gnlerde,
Britanyada engelli yoksullara denen acnacak para yardmlar iptal edildi; iflastan kurtarlm
bankaclar bu sayede kendilerine milyonlarca sterlinlik ikramiyeler vermeye devam edebilirler.
Ayn gnlerde Yunanistanda, ky-ar [offshore] vergi cennetlerinde ikamet eden milyarder
speklatrlere yaplan demeler aksamasn diye ortalama cretlerde te bir kesinti yapld. Biraz
daha uzakta, ABDnin orta blgelerinde iftiler yenilecek msr yerine yakt olarak kullanlacak
soya yetitirdiklerinden, Dou Afrikada hastalktan karnlar imi bebekler alktan alyorlar.
Orta Asyada baka bebekler, dnyann br ucundaki Pentagon, yaadklar kyleri terrist bir
tehdit olarak grdnden bombalarla parampara ediliyorlar.
Daha nce grlmemi bir yapabilme-bilgisi ve zenginlik kaynaklar yarattk ortaklaa insan
emeinin be bin yllk abasnn meyveleri, ne var ki bu kaynaklar hibir retken faaliyette
bulunmayan ok kk bir aznln agzllne ve iddet eylemlerine gidiyor. Bu kitabn
amalarndan biri, dnyann neden bu halde olduunu aklamakt. Bir dier amacmz, ilerin
aslnda farkl olabileceini gstermekti. Argmanmzn merkezinde, insanlarn kendi tarihlerini
yapt basit olgusu bulunuyor. Ama insanlar bunu kendi setikleri koullarda yapmazlar.
Yaadklar an ekonomik, toplumsal ve siyasi yaplar onlarn eylemlerinin erevesini izer.
Ama bu kstlara tabi olan (aslnda bu kstlar yznden) insanlar, bir dizi seenekle kar karya
gelirler. Kimi zaman harekete gemeyip raz olmay seerler. O zaman bakalarnn,
yneticilerinin, insanln kaderini izmeyi kendilerine hk gren yarglarn aldklar kararlarn
klesi olarak, tarihin kurbanlar olmaya devam ederler. Kimi zaman, belki de pek nadiren,
rgtlenip kavga etmeyi seerler. Yeterince sayda insan bu seimi yaptnda kitlesel bir hareketi

oluturup tarih bir kuvvet olurlar. te o zaman yeryzn titretirler.

ok nemli seimler yapmamzn gerektii bir yol ayrmndayz. Ya kemer skmaya ve
yoksullua, tuhaf ve artan toplumsal eitsizlie rza gsterip byk bir olaslkla faizmle savan
karanlna gmleceiz; ya da kapitalizmin en yeni krizinin onun en son krizi olmas gerektiine,
bankaclarla sava aalarnn iktidarn devirmek zorunda olduumuza karar verip demokrasi,
eitlik ve (kr iin deil) ihtiyalarn karlanmas iin retimi temel alan yeni bir toplum
kuracaz.

Canavar
Dnyay deitirmek iin onu anlamalyz. Canavar ldrmek iin onun doasn bilmeliyiz.
Bugnn kapitalizmi, Marxn 19. yzyln ortasnda ya da Leninin 20. yzyln banda analiz
ettii sistemden farkldr. Ama ayn zamanda ayndr da. Tarihin en dinamik ve toplumsal sistemi
olarak kapitalizm, yerkrenin en uzak kelerini iine ekerek, hep daha fazla insan hammaddesi
yutarak, amansz genilemesinde yoluna kan her eyi ezip geerek byyor ve eklini
deitiriyor. Gene de her zaman olduu ey olarak kalyor: Rekabeti sermaye birikimi sistemi;
kendi bana bir ama olarak, bir plan ya da herhangi bir ama olmakszn zenginliin hi
durmakszn zenginlik dourduu bir sistem. Canavarn kara yrei de hep ayn: Kr peinde
koma.
Kapitalist sistem, geliim tarihinde be farkl evreden gemitir. Bunlarn her birinde bir
sonraki evreye geie iddetli ekonomik, toplumsal ve siyasi krizler vasta olmu; sistemin yeni
ileyi tarzna nce kresel ekonominin baz blgeleri nclk etmi ve ardndan rekabetin
basksyla bu tarz dier yerlerde genellemitir. Dahas her gei, nceki evrenin ana zelliklerini
yeniden dzenlenmi bir biimde korumutur; kapitalist geliim hem birikimli hem de dntrc
olmutur. Bu evreler yle zetlenebilir.
Tccar Kapitalizmi (yaklak 1450-1800)
Zenginliin ou halen kapitalizm ncesi snflar tarafndan retiliyordu ama tccar
kapitalistler, uluslararas pazarlarda ya da denizar ticarette ya da bamsz zanaatkrlarn
retimini rgtleyip pazarladklar eve i verme sisteminde arac olarak kr biriktirdiler.
te bu dnemde zincirlerinden kurtulan yeni toplumsal kuvvetler, byk burjuva devrimlerine
(Hollanda, ngiltere, Amerika ve Fransa); uzun 18. yzyl (1688-1815) boyunca Britanya ile
Fransa arasnda arka arkaya patlak veren imparatorluk savalarna da g saladlar.
Sanayi Kapitalizmi (yaklak 1800-75)
Sanayi kapitalistlerinin, buhar gcne ve emekten tasarruf salayan yeni makinelere dayal
kitlesel retime uygun fabrikalar kurmalar, hem lke hem de smrge pazarlarnda rekabete
tutuan bir yn kk ve orta lekli firmann ortaya kmasyla sonuland.
Fabrika sistemini vcuda getiren Sanayi Devriminde ncl Britanya yapt. Bu, ilk nce
bamsz zanaatkrlarn yoksullamalarna direni gstermeleriyle, ardndan da yeni fabrika
proletaryasnn rgtlenmeye balamasyla iddetli snf mcadelelerini tetikledi.
Sanayileme, rekabet basksnn hem modern devletlerin hem de birleik ulusal pazarlarn
yaratlmasn dayatmas nedeniyle burjuva devriminin ikinci evresi (talyan Risorgimentosu,
Amerikan Sava, Meiji Restorasyonu, Almanyann Birlemesi) iin gerekli balam da

hazrlad.
Emperyal Kapitalizm (Yaklak 1875-1935)
1873-96 Uzun Durgunluu, karteller eklinde rgtlenmi dev tekelci firmalarn egemenlii
altnda olan; bankalarn finanse ettii; devlet ihaleleri, uluslararas satlar ve denizar
smrgelerle baml devletlere sermaye ihrac temelinde genileyen bir ekonomi yaratmt.
Yeni sermaye birikimi merkezleri hzla geliti. Almanya ile Amerikann retimi Britanyay
geride brakt. Bata Almanya ile Britanya arasnda olmak zere emperyalist gerilimler I. Dnya
Sava ile patlak verdi ilk modern, sanayilemi matriel sava.
Bu dnemdeki hzl sanayilemenin rn olan yeni emek hareketleri (sendikalar ve sosyalist
partiler), birbiri ardna gelen snf mcadelesi dalgalarnn rgtsel temelini oluturdular
zellikle de 1917-23 arasnda.
Devlet Gdml Kapitalizm (yaklak 1935-75)
Rusya, devrimin yenilgisinden sonra yeni bir kapitalist gelime modeline nclk yapt. Tecrit
edildii, yoksullat ve dmanlarla evrili olduu iin Rusya hzla sanayilemek ve asker
gcn gelitirmek zorundayd. Ama zel kesim kapitalizmi ok zayf olduundan devlet dev bir
kapitalist iletmeye dnt.
Bu model, dnyann drt bir yannda aynen ya da ksmen kopyaland. etken belirleyiciydi: II.
Dnya Sava ile Souk Sava srasnda daim silahlanma ekonomisinin buyruklar; 1945ten
sonra radikalleen, militan ii snfnn tam istihdam ve refah sistemi reformu talebi basks;
1950li ve 1960l yllarda yeni bamszlklarn kazanan nc Dnya lkelerinin hzl
ekonomik gelime arzusu.
Devlet gdml kapitalizm, 1948-73 Byk Patlamasna dayanak oluturdu. Ama nkleer
silahlara sahip iki blok arasnda blnen dnya, nc Dnyada birbirini takip eden smrge ve
veklet savalarnn yara izlerini tayordu. Bu, Afrika ile Asyada resm smrgelikten
kurtulmann gerekleip yeni bamsz devletlerin kurulduu balam ortaya kard.
Ama insanln ou yoksulluk ekmeye devam etti. Ekonomik patlama, nkleer fzenin ucunda
dengede durduundan srdrlebilir deildi.
Neoliberal Kapitalizm (yaklak 1975ten itibaren)
Devlet gdml kapitalizm 1970lerde krize girdi. Bu on yllk dnemde, bata Britanya ile
ABDde olmak zere anayolcu siyasetiler arasnda destek bulmaya balayan alternatif neoliberal
model, 1980li yllarda Margaret Thatcher ile Ronald Reagan hkmetlerinde devlet politikasnn
temeli haline geldi. Bu model, 1989da Dou Avrupada yaanan Stalinizm kart devrimlerin
ertesinde dnyann genelinde kopyaland.
Balca amac, zenginlii cretlerden krlara, emekten sermayeye, iilerden zenginlere
gidecek ekilde yeniden bltrmekti. Bu eitli yollarla yapld. Sermayenin
uluslararaslamas, piyasalama-zelletirme programlar, yeni arta el koyma biimleri ve
gvencesiz almann artmas; tm bunlarn bir araya gelmesi bu deiiklii mmkn kld. imdi
sistemin ana zelliklerine biraz daha yakndan bakalm.
Uluslararaslama: Sermayenin merkezlemesi ve younlamas yle bir noktaya gelmitir ki
hkim irket biimi, ulusal snrlarn ykarak tm dnyay kapsayan bir pazar ierisinde okuluslu

(ya da ulusal vasfn yitirmi) bir firma olarak faaliyet gstermektedir. Gemite ayr ayr ulus
devletlerin sularna demir atan finans, yatrmlar ve ticaret artk kresellemitir. Bu, uluslararas
sermaye ile ulus devlet arasndaki elikiyi iddetlendirmitir. Ayn zamanda eski, kendi kendine
yeterli bloklarn dalr, gruplamalar zlr ve yeni glerin ykselmesiyle birlikte eskileri
gerilerken, devletler arasndaki atmay da iddetlendirmitir. Bundan trdr ki kresel
pazarn byyen anarisi, emperyal devletlerin artan iddetiyle birlikte var olmaktadr.
Piyasalama ve zelletirme: Devletin ekonomide dorudan stlendii rol azalmtr.
Milliletirilmi sanayiler zelletirilmitir. Finansn, yatrmlarn ve ticaretin kresellemesiyle
devletin zel sermayeyi dzenleme gc zayflamtr; sermayenin yneticisi olmaktan ok onun
mterisi haline gelen devlet, sermayenin ltfuna mazhar olmak iin dier devletlerle rekabete
tutumutur. Bu durum parlamenter rejimlerin iinin boaltlmasna, demokratik seenein
anmasna ve teknokratik-ynetsel siyaset biimlerinin gelimesine katk yapmtr. Giderek
kapitalist sper-devlet ilevlerini stlenmeye balayan AB, AMB ve IMF gibi devletler aras
organlarn nemini de artrmtr.
Finansallama: Hem sanayi hem de devlet sermayesinden byk lde kopmu olan finans
kapital (ya da banka sermayesi), bamsz (ve asalak) artk birikimi iin giderek nem kazanan bir
mekanizma olarak ilemektedir. Finans kapitalin ykselii, tketici ve vergi mkellefi rolleriyle
iilerin daha fazla smrlmesiyle balantldr. Geleneksel, retim noktasndaki smryle
arta el koyma biimine, tketim noktasnda arta el koymann grece yaygnlamas eklenmitir.
arta el koyma mekanizmasnn i banda olduunu gryoruz: Byk irketlerin, ii
snfnn satn ald metalara gerek deerlerinin zerinde fiyat bitii tekelci fiyatlandrma;
bankalarla dier finans kurumlarnn, ii snfnn borlar zerinden kr elde etmelerini salayan
faiz; ii snfnn dedii vergilerin, demeler, hibeler ve kurtarmalarla zel sektre geri
aktld devlet vergilendirmesi.
Gvencesizlik: Yedek emek ordusu isiz, yar istihdam edilen ve sreksiz (ya da gvencesiz)
istihdam edilen kitle 1948-73 dnemiyle karlatrldnda bymtr. Merkez
ekonomilerinde bu bir yandan piyasalama, zelletirme ve byk, iyi rgtlenmi i gcnn
paralanmasyla, dier yandan da devlet gdml kapitalizmin refah devleti gvenlik alarnn
sistemli olarak zlmesiyle baarlmtr. Kresel lekte bakldnda, sermayenin
uluslararaslamasyla, yeni sermaye birikimi merkezlerinin bymesiyle ve kapitalistlerin retimi
dk cretli ekonomilere tama frsatlarnn artmasyla baarlmtr. Kresel dibe doru
yarta bir grup iiyi dierine kar kullanmak, kresel sistemin ileyii asndan nem
kazanmtr.
Baskc devlet: Devletin ekonomik ynetimi ve refah salama ilevleri gerilemitir. Ama gerek
sermaye asndan pazar olarak, gerekse artn iilerden kapitalistlere aktarlmasnn kanal
olarak devletin rol artmtr. Toplumsal eitsizliin artmas, demokrasinin anmas ve acmasz
kemer skma programlarnn dayatlmas, devletin ii snfna polislik yapma rolnn artmas
demektir. Kapitalist ynetimin temelinde hl rza vardr ama denge giderek basknn artmasna
kaymtr. Bu, artk arlkl olarak Terre Kar Sava (yeni emperyalizmin, yksek silahlanma
harcamalarn ve asker saldrganln hakl gstermek zere hayali bir dman yaratan ideolojik
biimi) zerinden tanmlanan devletler arasndaki ilikiler iin de ayn lde dorudur.

* * *
Bu sistem, yani neoliberal kapitalizm, imdi btn sistemi etkileyen bir varolu kriziyle kar
karyadr. Krizin ekonomik, emperyal, toplumsal ve ekolojik boyutlar bulunuyor.
Drdnc ylnda olduumuz ikinci Byk Bunalm, kapitalizmin tarihindeki en derin ve en
zorlu kriz olarak gzkyor.
Gerileyen emperyal hegemonun, muazzam asker yatrmlarna ramen Irak ile Afganistanda
kendi iradesini dayatamad, Ortadou genelinde devrim dalgasn engelleyemedii ve in gibi
yeni ekonomik sper glerin ortaya knn getirdii zorluklara yant veremedii anlalmtr.
2008 knts ve ardndan torbadan karlan kurtarma-kemer skma programlar, toplumlar
paralandka belli bal Avrupa ehirlerinin merkezlerinde genel grevleri, kitle gsterilerini ve
byk atmalar tetiklemitir.
Bu arada, sanayi uygarln yok edebilecek, kontrolden km kresel snma ile iklim
felaketinde geriye saym devam ediyor.
nsann yabanclamas hi bu kadar byk olmamt. Bir yandan ortaklaa insan emei,
ihtiyacn ortadan kaldrlmas konusunda ei grlmemi bir potansiyele sahip retici gler
yaratmtr. te yandan, tamamen kontrolmz dnda ileyen bu ayn gler, salmz,
esenliimizi, hatta bizzat varlmz hedef alan canavarca tehditlere dntrlmtr.
Ne yapmal?

21. Yzylda Devrim mi?

Kresel sekinlerin artk eski tarzda ynetimi srdrmeleri mmkn deildir. Ama yoksulluk,
sava ve kresel snma karsnda yegne geerli alternatif, bu sekinlerin zenginlik ve
iktidarlarn dayandrdklar sistemi paralamaktr. Bunu onlar yapamaz. Ynetici snf, krizi
ancak barbarla gerileyerek zmleyebilir. Neoliberal sermayenin efendileri olarak rolleri
onlar tarih ilevi olmayan asalak bir toplumsal snf yapar.
nsanln ilerleyii, neoliberal ynetici snfn alaa edilmesine, devlet iktidarnn alan
insanlarn eline gemesine ve ekonomik-toplumsal hayatn demokratik kontrol altnda yeniden
dzenlenmesine bal hale gelmitir. 20. yzyl tarihinden karlacak ders, baarl olmak iin
bunun kresel lekte yaplmas gerektiidir. Son 30 yldan karlacak ders, tek lkede
sosyalizmin bugn her zamankinden daha uuk bir yanlsama olduudur. Peki ama 21. yzylda
dnya devrimi gerekten mmkn mdr?
Devrimler tipik olarak ngrlemeyen, fazlasyla bulac ve son derece gl deiim
mekanizmalardr. 1789 Fransz Devrimi, Paris halknn silahlanp sokaklara dklmesi ve kralc
asker darbeyi engellemesiyle patlamt. Ondan sonra, 1789-94 arasnda kitleler, gnlsz
lmllarn, kar-devrimcilerin ve yabanc igal ordularnn direnci karsnda devrimi ileri
tamak iin siyasi srece defalarca mdahale ettiler.
Devrimci hareket 1815ten sonra durulmaya balad ama ardndan nce 1830da Fransada,
sonra 1848de Paris, Berlin, Viyana, Budapete, Roma ve dier Avrupa ehirlerindeki
ayaklanmalar dalgasyla tekrar patlama yapt. Her ne kadar devrimciler yenildiyse de, reforma
kazandrdklar ivmenin nne geilemedi. Avrupal yneticiler ya deiimi yukardan idare
etmeleri gerektiini ya da aadan yeni patlamalarn yaanmas riskiyle kar karya
kalacaklarn biliyorlard. Fransa cumhuriyet oldu, talya birleti ve Almanya modern bir ulus

devlete dnt.
Rus arnn polis diktatrl, ubat 1917de ii snf ayaklanmasyla devrildi. Ekim
1917de, Bolevik Partinin liderliinde Rus ii snf iktidar ele geirdi. Fabrikalar ii
konseyleri altrd, topraklar kyllere datld ve Rusya I. Dnya Savandan ekildi.
Ekonomik kn, i savan ve yabanc glerin igalinin devrimi tahribata uratmasna kadar
geen birka yllk ksa srede Rusya dnyann en demokratik lkesiydi. Bolevik Devrim,
Almanyadan ine kadar zincirleme devrimler tepkimesinin kvlcmn yakt. Almanya ile
Avusturya-Macaristanda yaanan devrimler, I. Dnya Savan sona erdirdi. Bir btn olarak
devrimci hareket, 1917-23 arasnda tm dnya kapitalist sistemini devrimin eiine getirmiti.
O zamandan beridir sistem devrimlere gebedir. 1936da spanyada devrimin n faist
destekli asker bir darbeyle kesildi. 1956da Macaristanda devrim Sovyet igaliyle bitti.
1968de Fransada on milyonlarca ii genel greve katld, yz binlerce ii altklar
fabrikalar igal etti ve rencilerle gen iiler, Parisin gbeinde evik kuvvet polisleriyle
kyasya sokak atmalarna girdiler.
1979 ran Devrimi ile rezil, silahl gle ayakta duran, ABD destekli diktatrlk devrildi.
1989da Dou Avrupay etkisine alan devrimler dalgas, yaygn muhbirler, gizli polis ve siyasi
hapishaneler ana ramen Stalinist diktatrlkleri teker teker ykt. 11 ubat 2011de, 18 gnlk
kitlesel gsterilerin ardndan Msr devlet bakan Hsn Mbarekin 30 yllk asker diktatrl,
Ortadouda halen devam eden devrimci srecin en arpc zaferiyle kverdi.
Tm bu devrimlerden nce muhalifler, karlarnda duran bu rejimlere bakp onlarn asker
gc, toplum zerinde kurduklar acmasz polis kontrol ve halk kitlelerinin belirgin duyarszl
karsnda mitsizlie kaplyorlard. Her seferinde ynetici snfn kibri, ayaklanma anna kadar
hi eksilmeden srmt. Ama Marxn deyiiyle tarihin yal kstebei srprizleri sever.
1924te Macar Marksist teorisyen Georg Lukcs, yeni bitmi o byk sava ve devrim dnemi
zerine dnrken devrimin gncelliini yazmt. Kendi kriz amz balamnda, Lukcsn
aklndan geenleri anmsamaya deer. Ona gre Marksizm:
Proleter devrimin evrensel gncelliini peinen varsayar. Bu anlamda proleter devrim, hem btn bir dnemin nesnel temeli
olarak hem de onu anlamann anahtar olarak Marksizmin yaayan zn meydana getirir Devrimin gncellii, btn bir
dnemin ana dncesini sunar Devrimin gncellii bu nedenle her gnlk sorunun, proletaryann kurtuluundaki
uraklar olarak incelenmesini ifade eder

Lukcsa gre uluslararas ii snf devrimi, tm siyasi eylemlerin yarglanmasnda

kullanlmas gereken hayati ve her daim mevcut bir olaslkt. Kanlmaz deildi. Hi
gereklemeyebilirdi. ok uzakta olabilirdi. Ancak asl mesele, eski dzenin kendi iinde her
daim mevcut devrim olasln tamas ve bunun, insanln hi durmadan artan skntlar
karsnda dnlebilecek yegne zm olmasyd.
1917-23 devrimci dalgasnn nihayetinde yenilmesi, Lukcsn igrsnn znde geerli
olduunu rtmez. Tam tersine, sonucun Stalingrad, Auschwitz ve Hiroima barbarl olduunu
dnlrse aslnda teyit eder.

Kimin Maheri?
Bir ncil efsanesine gre Sava, Katliam, Ktl ve lm temsil eden Maherin Drt
Atlsnn grnmesi dnyann sonunun habercisidir.
Bugn insanln nndeki grnt gerekten de maheri andryor. Neoliberal kapitalizm,

kresel ekonominin retici glerini hi grlmedik lde gelitirmitir. Ama bu gler

demokratik kontrole ve aklc planlamaya tabi deildir; rekabeti sermaye birikiminin ekonomik
ve asker buyruklarna gre hareket ediyorlar. Sonuta, insanln tamamn maddi ihtiyalarn
boyunduruundan kurtaracak potansiyeli tamalarna ramen u anda tam tersini yapyorlar:
Bizzat sanayi uygarln tahrip ediyorlar.
Yneticilerimizin kriz karsndaki cahillii, agzll ve sorumsuzluunun kkeni sistemin
akl dlnda yatyor. klim felaketi, ekonomik gerileme ve emperyalist sava; tm bunlarn
kkeninde piyasann lgnl bulunuyor: Neoliberal kapitalizmin ulus devletlerine ve megairketlerine yn veren uursuz bir ekonomik ve asker rekabet. Sistem derinden derine hastalkl
ve ykcdr. Bizi, insanlk tarihinin belki de en ar krizine getirmitir.
Drt Atl efsanesinin karsna kimi zaman ncilin bir baka efsanesi konur. Maherin bu
anlatsnda doruk noktas Ellinci Yldr. Vergi tahsildarlar ve toprak aalar silinip gidecek;
kleler ve serfler zgr kalacak; toprak onu ileyenlere iade edilecek; zgrln ve bolluun
hkm srd yeni bir Altn a balayacaktr.
21. yzyln banda Maheri Ellinci Yla dntrmek iin ey gerekiyor:
1. Btn sistemin deimesi gerektiini anlamalyz. nsanln sorunlarnn kaynan oluturan sisteme kar genel saldrda farkl
kampanyalar, protestolar ve mcadeleleri birbirine balayabilirsek, ite ancak o zaman bu sorunlar zmeyi umut edebiliriz.
2. i snfnn, sistem deiikliini amalayan herhangi bir ciddi stratejinin merkezinde bulunduunu anlamalyz. Ancak sradan
alan insanlarn byk blmn harekete geirebilirsek, irketler sermayesine ve ulus devletlere meydan okuyup onlar yenecek
gce sahip olabiliriz.
3. Devrimcileri, tabandan ykselen kitle direniine nclk edip onu dzenleyebilecek eylemci alar iinde rgtlemeli; kemer skma
politikalarna kar ykselen fkeyi krkleyerek, 1789, 1848, 1917, 1968 ve 1989dakilerle karlatrlabilir ama onlardan daha
byk, yeni bir dnya devrimi hareketini douracak bir ii snf mcadelesi dalgasn kabartmalyz.

Farkl bir dnya artk mutlak bir tarihsel zorunluluktur. Baka bir dnya mmkndr. Devrim bu
anlamda bir gerekliktir. Ama bir kesinlik deildir. Bunun iin mcadele etmek gerekiyor.
Mcadelenin baars, hepimizin neler yapacamza baldr. Olas kayplar ve kazanlar hi bu
kadar yksek olmamt.

KAYNAKLAR HAKKINDA

Burada yer verdiimiz notlar ve kaynaka, dipnotlarn alternatifidir. Her dnya tarihi kitabnda
geerli olduu zere radikal bir sentez ve teori almasnda da geleneksel akademik dipnotlar
pek kullanl deildir. Neye referans vereceksiniz? yi bilinen olgulara m, yalnzca az
bilinenlere mi? Fikirlerin hepsine mi, sadece daha tartmal olanlara m? Baklan her kaynaa m,
nemli olanlara m? Burada benimsediim yaklam, yani kaynaka notlarnn ardndan aklamal
bir kaynak listesi vermek ok daha kolay ve umuyorum ki okur asndan daha faydal olacaktr.
lk nce tarih yazmyla ilgili tartmalar, bu konudaki temel kaynaklar ve bunlara ilikin kendi
konumumu ele alyorum. kinci olarak, kaynaklar geleneksel bir kaynakada olduu gibi
sralanyor (tarihler genellikle benim kullandm basklar gsteriyor) ama baz ek bilgilerle.
Kaynan zellikle ilgili olan blmlerini parantez iinde gsterdim rn. (1-3); Marksist olsun
olmasn zellikle nemli grdklerimi yldz iaretiyle (*) belirttim; sra d nemi olanlara ift
yldz (**) koydum; zarafeti ve anlalrlyla dikkat ekenleri glen yzle ( ) belirttim.
Ne notlarn ne de kaynakann mkemmel olduunu iddia edecek deilim. kisi de biraz yamal
boha misali. Giri blmnde akladm zere aldm eitimi, deneyimlerimi ve okumalarm
yanstyorlar. Baz dnemlerin ve yerlerin tarih yazmn dierlerinden daha iyi biliyorum. Atfta
bulunduklarm benim bildiim, kullandm ve dolaysyla tavsiye edebileceim kaynaklar.
Kaynakayla ilgili belirtilmesi gereken bir baka husus, bilgimdeki boluklarn grlmesi ve
yarglarmn gvenilirliinin okuduklarma gre deerlendirilmesi iin konunun uzmanlarn
uyaracak olmasdr. Ancak, notlarla kaynakann genel okuru ilave okumalar yapmaya
ynlendireceini umut ediyorum.

KAYNAKA NOTLARI

Marksizm, kuaklar boyunca tarihilerin eserlerini etkilemitir. Burada anlattklarmn ou

iin bu tarihilere gnlden borluyum ve okurlar kaynakada onlara saygyla yer verdiimi
grecekler. Bunu sylemiken Marksistlerin sklkla kendi aralarnda uzlaamadklarn ve benim
de, aralarnda aklayc olduklarn iddia edenlerin de bulunduu dier Marksistlerin birok
yorumuna kesinlikle katlmadm belirtmeliyim. Bu nedenle, Marksist yelpazenin neresinde yer
aldmla ilgili birka ey sylemeliyim.
Marxn almalar farkl ekillerde okunabilir. Toplumsal yap ne lde bir ksttr?
Toplumsal dzen, insanlar ne lde sosyalletirip ynlendirir? Ya da soruyu tersinden soracak
olursak, insan znesi (toplumdaki insanlarn ortak iradesi ve eylemi), olaylarn seyrini
deitirecek gce ne lde sahiptir? Tarih arlkl olarak yap tarafndan m belirlenir? Yoksa
koullu, ak ve yaptklarmzla ekillenen bir ey midir?
Determinist [gerekirci] yaklamlar, 19. yzyln sonundan 20. yzyln ortasna kadar
Marksizme hkim oldu. Bu yaklam, ii snfnn z-eylemliliini cesaretlendirmeye hevesli
olmayan hem reformcu siyasetilerin hem de Stalinist brokratlarn siyasi gndemine uygun
dyordu. Lenin, Troki, Luxemburg, Gramsci ve Lukcs gibi devrimciler istisnayd. Devrim
yapmak isteyenler her zaman znenin gcne vurgu yaptlar: Onlara gre ii snfnn bilinci,
rgtlenmesi ve eylemlilii, Marksizmin asl zyd.
Tarih yazcl, II. Dnya Sava sonrasna kadar bu anlay benimsemedi. Ardndan, bata
Britanya ile Fransada olmak zere, ou (en azndan ilk balarda) kendi lkelerinin Komnist
Partilerinin yesi olan yeni Marksist tarihiler kua, Marksizmin determinist yorumlarnn
kesinkes reddedilmesi anlamna gelen esiz bir ampirik ve teorik yazn ortaya kard.
Odaklandklar temel nokta maddi koullar, dnce dnyalar ve sradan kadnlarla erkeklerin
ortaklaa eylemleriydi. Amalar tarihi aadan yazmakt elbette bugn sklkla kullanld
zere srf betimlemeden oluan pasifletirici bir anlamda deil, tarihe sradan insanlarn yn
verdiini aa karacak ekilde dinamik bir anlamda.
Embriyo halindeki proletaryann bastrlm ve grnmez bir kurban olmay brakp kendi
kimliini, kltrn ve tarihini yaratan gerek erkeklerle kadnlardan oluan bir snf haline
gelmesini inceleyen Edward Thompsonun ngiliz i Snfnn Oluumu, bu trn klasik bir
rneidir. Olduka benzer ekilde Rodney Hilton Ortaa kyllerini, Christopher Hill ngiliz
Devriminin orta hallilerini ve Albert Soboul ise Fransz Devriminde Parisli sans-culottesini
analiz etmiti. Bana gre bu, otantik Marksist gelenei temsil eder. Muhtemelen imdiye kadar
yazlm en nemli Marksist tarih almasna ilham veren ruhtur kesinlikle: Leon Trokinin Rus
Devriminin Tarihi. 1917 Ekim Ayaklanmasnn lideri ve Sava srasnda Kzl Ordunun
kumandan olan Troki, teori ile pratiin birliinin mkemmel cisimlemi haliydi. Bakahraman

olduu byk olaylar analiz eden bir aheser yazacak donanm bu sayede kazanmt. Trokinin
Rus Devrimi, daha fazla Marksist tarih okumas yapmak isteyenlere ilk nereceim kitaptr.
imdi biraz daha ayrntya inelim. Sk sk bavurduum birka genel almadan bahsetmeliyim.
J.M. Robertsin Dnya Tarihi (1976), kapsam itibariyle bir ansiklopediyi andran, faydal ve
grdm kadaryla teorik ieriiyle okura grece fazla yk bindirmeyen etkili bir anlatdr. Chris
Harmann Halklarn Dnya Tarihi (1999), olduka farkl ve amalarmz asndan ok daha
nemli bir almadr. Bilimsel ierii ve yorumlama gc ok st dzeyde olan, olaanst bir
Marksist tarih yazm almasdr. Ama ekonomik, hatta teknolojik determinizme ve teleolojiye
(olaylarn, nceden belirlenmi bir son noktaya doru yneldikleri fikri) eilim gsteriyor; insan
kitab okurken birbirini takip eden, her biri bir ncekinden daha yksek ve beer ilerlemeyi daha
ileri tayan kanlmaz aamalardan geiyormuuz duygusuna kaplyor. Bunun hatal olduunu
dnyorum: Bence tarih ak, koullu ve insan znesinin ekillendirdii bir eydir; her ne kadar
Marxn baz yazlarna bakarak daha determinist yaklamlar tretmek mmkn olsa da ben
Marxn ynteminin tam tersini ima ettiine inanyorum. Bu konuyu anlamak iin John Reesin
Devrimin Cebri zellikle deerli bir almadr. Yine son derece zgn ve igr sahibi bir
alma olan John Keegann Sava Sanat Tarihi (1994), sac tarihilerin ara sra birok
akademik Marksistten (bu arada bu terimin kendi iinde elikili olduunu dnyorum) ok
daha iyi kitaplar yazabileceklerini gsteren nemli bir eserdir.
nsangillerin evrimi, son 20 ylda birok olaanst almann konusu oldu; Chris Stringer ve
meslektalarnn almalar (1993, 1996, 2006), gnmz dncesinin en iyi modern zetlerini
sunuyorlar. Tarih ncesinin daha ileriki dnemleri iin Barry Cunliffenin editrlnde
hazrlanan, Avrupada bulunan kantlara dair iyi bir sentezci makaleler derlemesinin (1994) yan
sra biri Atlantik sahil eridi (2001), dieri Avrupa ile Akdeniz (2008) zerine Cunliffenin
yapt iki mkemmel alma bulunuyor. Ancak, Komnist Parti Tarihiler Grubu ile yakndan
balantl parlak bir bilim insannn kaleme ald, ilk insangillerden Roma mparatorluunun
kne kadar insann tm toplumsal geliimini ele alan r ac bir arkeolojik anlat olan
Vere Gordon Childen Tarihte Neler Oldu (1942) almas, hl temel Marksist ereveyi
oluturuyor. Childe, ard arkas kesilmeyen akademik ve polemik eletirilere ramen tarih
ncesinin anlalmas asndan ok nemli bir alma olan Engelsin Ailenin, zel Mlkiyetin
ve Devletin Kkeni eseri (1884) ile birlikte okumak gerekir.
Childen tarih ncesindeki toplumsal-ekonomik devrimler sralamas inandrcln
koruyor ve snfl toplumun kkenlerine dair aklamas tartmaya yer brakmyor. Ancak, nemli
bir otorite olsa da Childen Marksizmi, Harmann almas balamnda deindiim bir
aamalar teorisi yaklamnn youn etkisini tayor. Ayn ey, temel bir eser olmakla birlikte
eletirel bir gzle okunmas gereken Geoffrey de Ste Croixin Antik Yunan Dnyasnda Snf
Mcadelesi iin de geerlidir. De Ste Croix, Marx ile Engelsden tretilen kleci retim tarz
kavramn kurtarmak iin Ge Dnem Romal serfleri kle olarak yeniden tanmlamak iin tarafl
bir aba iine giriyor. Bu kavram tamamen hataldr, hem ampirik hem de teorik adan; hibir
analitik deeri de yoktur; yukarda ekonomik bakmdan determinist ve teleolojik olmakla
eletirdiim yorumlayc aygtn parasdr.
M 500 ile MS 1500 arasndaki 2000 yllk dnemde gerekte tek hkim retim tarz vard:
Demir alet teknolojisi kullanan ky temelli tarm. Bu uzun srede, farkl ekillerde rgtlenen
ynetici snflar ve devletler, arta eitli biimlerde el koyuyorlard. rnek verecek olursak,

Roma mparatorluunda olduu gibi parasal hara alan, merkezlemi bir emperyal devletin
brokratik ynetici snf ile Anglosakson ngilterede olduu gibi geimini gda rantndan
salayan bir Germanik sava aasnn feodal maiyeti arasnda hatr saylr bir fark vardr. Ama
her iki rnein de ekonomik temelini, toprakta alp elde ettikleri artn bir ksmn devreden
kyller oluturur. Kle, serf, kirac ya da mlk sahibi olmalar pek fark yaratmaz; keza el
koymann hara, kira, aar vergisi, faiz, cretli emek ya da zorla altrma biimini almas da.
Bunu belirtmiken dikkatimizi, Fernand Braudel ve Fransz Annales okulu (rn. 1993) ile
birlikte baz Marksistlerin tarihin kpkkleri deyip nemsemezden gelmeye eilimli olduklar
olaylara evirmeliyiz. Teknoloji, retim ve ticaret akmlaryla karlatrldnda savalarla
devrimlerin nedense ikinci planda kald anlay yanltr; tm bu olgular, tek bir toplumsal
dzenin ve tarihsel srecin paras olarak anlalabilirler. Siyasi styap, ekonomik
altyapnn bir yansmasndan ibaret deildir. Mehur kltrn en stte, eitim sisteminin ortada,
sanayi teknolojisinin en altta bulunduu bir nem piramidi yoktur.
Tarih analizin anahtar, toplumsal srelerin asli dinamiklerini tespit etmektir. Kapitalizm
ncesi toplumlarda bunun retim tarzlar ile pek ilgisi yoktu. Pratik bir yaklamla teknik ve
retkenlik duraand; tek sorun, bykl az ok sabit olan artn nasl bltrleceiydi.
Birisinin payn artrmann en etkin yolu bunu asker gle yapmakt. Dolaysyla dnya, rekabeti
asker kaynak birikimiyle uraan rakip ynetici snflar arasnda blnmt. rnein Roma
mparatorluunun dinamii, antik asker emperyalizm ya da daha kabaca bir ifadeyle iddete
dayal hrszlk olarak tanmlanabilir. mparatorluk iinde ikili bir ekonomi iliyordu: Kyllerin
geimlik retimi, binlerce yl deilse bile yzlerce yldr olduu gibi devam ediyordu; ama asker
tedarik ve sekinlerin tketim sistemi, ynetici snfn arta fazlasyla (ve hep daha fazla) el
koymasyla bu retimin zerine bindiriliyordu.
Toprak sahipleri ile tarm reticileri arasndaki toplumsal iliki biimi, zamana ve mekna gre
farkllk gsteriyordu ama sistemin z deimeden kalyordu. Roma mparatorluu ile ilgili
kitabm (2008), tarih anlaty, kleci retim tarz yerine antik asker emperyalizm teorisi
temelinde dzenlemeye ynelik bir giriimdir. Hem kleci retim tarz teorisinin gereksizliini
hem de dier yaklamn aklama gcn gsterdiini dnyorum. Yine, bu yaklamn, dier
kapitalizm ncesi toplumlara da ayn lde uygulanabileceini de dnyorum.
Feodalizm, Marksist tarih yazmnda halen sren youn tartmalara neden olmutur. ahsen bu
tartmalarn oundan uzak durmaya eilimindeyim nk aklam olduum sebeplerle
feodalizmin yeni ve daha ileri bir retim tarz olduu anlayn reddediyorum. Bu nedenle,
smren ile smrlenin toplumsal ilikilerine deil de ynetici snfn kendini rgtleme ekline
dayanan feodalizm tanmlarn, yani sistemin toplumsal-iktisadi temelini byk lde gz ard
eden tanmlar kabul ediyorum. Bu nedenledir ki Blocha (1965) hl byk nem veriyorum. te
yandan, Chris Wickhamn (2005) antik alardan feodalizme geite vergi temelli ve toprak
temelli sekinler arasnda yapt nemli ayrm analizime katarken zorluk ekmiyorum.
Hikyenin ikinci ksm (feodal toplumun rahminde kapitalizmin ortaya k) iin zellikle
Maurice Dobb (1946), Rodney Hilton (1973, 1978, 1990), Robert Brenner (rn. Aston ve Philpin
iinde, 1985) ve Chris Dyera (2003, 2005) borluyum. Ekonomik dnm srelerinde
mbadeleye, ticarete ve tccar krna asli rol bien Pirenne, Sweezy, Wallerstein, Hodges ile
dierlerinin temel argmann reddediyorum. retim belirleyicidir. Bu nedenle, feodalizmden
kapitalizme geiin analizi, iftliklere, atlyelere ve onlarn ileyiini ereveleyen toplumsal

ilikilere odaklanmaldr.
Friedrich Engelsin Alman Kyl Sava zerine yapt erken dnem almas (1850), Reform
Hareketinin devrimci zn iyi ortaya koyar. Hollanda Devrimi zerine ngilizce yazlm en iyi
kitap Geoffrey Parkera (1985) aittir. ngiliz Devrimi hakknda devasa bir yazn bulunuyor ama
yakn tarihli almalarn ou pek deer tamayan revizyonist eyler olduundan, okuyucular
gvenilir Marksist bilim insan Christopher Hill (1961, 1972, 1975, 1986) ile rencisi Brian
Manninge (1978, 1992, 1999, 2003) bakmallar; Manningin ngiliz Devrimi ve ngiliz Halk,
Marksist aratrmalarn bayaptdr bence.
Burjuva devrimleriyle ilgili olarak, srecin ileri tanmasnda halk eylemliliinin etkisini
vurgulama eiliminde olduumu belirtmeliyim. Burada ayrm, burjuvazinin emellerinin (ya da en
azndan onun en ileri kesimlerinin) radikallii ile onun kriz anndaki davran arasndadr
davran, mlk sahibi snf olarak igdsel karmaa ve anari korkusu yznden skntl ve
ekingendir. Cromwell, Washington, Robespierre ve Lincoln gerek devrimcilerdi. Ama onlarn
dnyay deitirme kararllklar, ie koyulduklarnda takndklar temkinli tutumlarna uymaz. Bu
rneklerin hepsinde, kar-devrimi yenmek iin radikal burjuvaziyi ileri itecek kadar kitlesel
kuvvetler gerekli olmutu.
Manningin grkemli katks, 1640larn olaylarnda sradan insanlarn asli roln gn na
karm olmasdr. Edward Countrymanin Amerikan Devrimi (1987), Albert Soboulun Baldr
plaklar (1980) ve George Rudun Fransz Devriminde Kalabalklar (1967) iin de ayn
eyi syleyebiliriz. Devrimci sreci ok daha mekanik ve lafzi anlamda burjuvazinin nderlik
ettii bir sre olarak sunan Mathiez (1964) ile Lefebvrein (1962) aksine devrimci halk
hareketini aa karma, tasvir etme ve ne karma kararll sergilemeleri, dneme dair iyi
Marksist almalarn ortak noktasdr. C.L.R. Jamesin Haiti kle isyann anlatt Siyah
Jakobenler (1980) ile T.A. Jacksonun rlandallarn Britanya ynetimine kar 800 yl akn
sredir verdikleri mcadeleyi zl ekilde anlatt rlandann Kendisini (1991) de burada
anmamz gerekiyor.
Sanayi kapitalizminin geliimini anlamak iin balang noktas bizzat Marx olmaldr etkili
bir zet iin, epey tarih analiz ieren Kapitalin birinci cildi ile Komnist Manifesto (1848)
zellikle faydaldr. Uzun on dokuzuncu yzyl (1789-1914), Eric Hobsbawmn lemesinde
(1962, 1985, 1994a) ustalkla sentezleniyor. Yirminci yzyl ele ald devam almas (1994b),
kaynak olarak faydal ama teorik bakmdan yetersizdir; yle gzkyor ki Hobsbawm, Marksist
yntemi kendi yaad dnemin olaylarna uygulayamyor. Erken dnem ii snfnn nitelii ve
emek hareketinin kkenleri iki Marksist klasikte ele alnyor: Engelsin ngilterede Emeki
Snfnn Durumu (1845) ve Thompsonun ngiliz i Snfnn Oluumu (1980).
Marx ile Engelsin yazlar, 19. yzyl ortasndaki nemli siyasi olaylarn analizi asndan da
deerlidir Fransada Snf Mcadeleleri 1848-1850 (1895), Louis Bonaparten 18 Brumairei
(1869) ve Fransada Sava (1871) zellikle nemlidir. in iindeki toplumsal kuvvetleri iyi
kavrayarak kaleme alnm bir diplomasi tarihi iin A.J.P. Taylorun almalarn (1955, 1961,
1964a, 1971) son derece faydal buluyorum. James McPhersonun Amerikan Sava tarihi
(1990) ufuk acdr. Donny Gluckstein, Paris Komnn iyi anlatr (2006).
20. yzyln banda bir yn klasik Marksist alma yaynland dikkati ekenler emperyalizm
zerine Hilferding (1910), Lenin (1917a) ve Buharin (1917); reformculuk ve snf mcadelesi
zerine Luxemburg (1900, 1906); devletin mizac zerine yine Lenin (1917b) ve srekli devrim

zerine Troki (1906). 1905 ve 1917 Rus devrimleri iin yine Troki (1922 ve 1932) temel
klavuzdur. 1917-23 yllarn salam bir bilimsel yaklamla inceleyen Carr (1966),
Chamberlinin (1965) baz alardan Trokinin eserleriyle karlatrlabilecek 1917 anlats ve
radikal bir gazetecinin canl tankl olan Reed (1977), Rus Devrimi hakknda mstesna deere
sahipler.
1908 Jn Trk Devrimini Uzun (2004), 1918-23 Alman Devrimini Brou (2006) ile Harman
(1982), in Devrimini Isaacs (1961) ele alyorlar. Trokinin (1973-74), Komnist
Enternasyonalin ilk be ylyla ilgili iki ciltlik yazlar da bu dnem asndan byk nem tar.
Rus Devriminin yozlamas en iyi Trokiye (1936) baklarak kavranabilir ilaveten Cliffin
kilometre ta niteliindeki drt ciltlik Lenin (1975-79) ve Troki (1989-93) biyografilerine
baklabilir.
Clifften daha ayrntl bahsetmemiz gerekiyor. 20. yzyln ikinci yarsnn en byk devrimci
dnr olduunu dnyorum; gelitirilmesine yardmc olduu devlet kapitalizmi
(1955/1974), srekli silahlanma ekonomisi (bkz. Kidron 1970 ve Harman 1984) ve aksayan
srekli devrim (1963) teorileri, II. Dnya Sava sonras dnemi gerekten anlayabilmek iin
temeldir.
Cliff, hem Stalinizme hem de Ortodoks Trokizme kar karak, aadan ykselen ii snf
mcadelesini esas alan zgn Marksist gelenei srdrd. Bunu yaparken Trokinin 1920li ve
1930lu yllarda yazd, in (1976), Almanya (1971), Fransa (1979) ve spanyada (1973)
yaananlar kapsayan deerli eserlerini temel alyordu. spanyol Devrimi hakkndaki geni yazn
olduka zengindir. Brou ile Tmime (1972) mkemmel bir Marksist analiz sunarken, Orwellin
Katalonyaya Selam (1938), devrimin grg tanndan klasik bir anlatdr.
Sava sonras dnemin dnyasn ele alan bir dizi salam Marksist analize sahibiz:
Reformculuk, Stalinizm ve Souk Sava zerine Birchall (1974 ve 1986) ve Harman (1988a); in
zerine Cliff (bkz. Gluckstein, 1957), Harris (1978) ve Hore (1991); Ortadou zerine Marshall
(1989); Che Guevara ve Kba zerine Gonzalez (2004). 1968-75 dnemi iin Vietnam konusunda
Jonathan Neale (2001), hem siyasi karmaa (1988b) hem de ekonomik kriz (1984) konusunda
Chris Harman mkemmeldir. Barker (1987), ran Devrimi ile Polonya Dayanma hareketinin yan
sra Fransa, ili ve Portekiz zerine deerli makaleler ieriyor. ran zerine Marshalln (1988)
ve Dayanma zerine Barker ile Weberin (1982) almalar da var. Rees (2006), 1989da
Dou Avrupada yaanan Stalinizm kart devrimler dahil olmak zere hem yeni emperyalizmi
hem de son devrimleri ele alan temel bir eserdir. Neoliberal kapitalizmin mevcut krizi birok
yoruma ve tartmaya konu olmutur. Harris (1983), yeni kapitalizm biiminin ak bir analizini
sunuyor. Bellamy Foster ile Magdoff (2009), Elliott ile Atkinson (2007), Harvey (2003 ve 2005),
Mason (2005); bunlarn hepsi de srekli bor ekonomisi ve 2008 k hakknda ayrntl
analizler yapyorlar.
Birok almaya artk internet zerinden ulalabiliyor ve okurlar, aratrmalarna yardmc
olarak Kaynaka ksmn kullanabilirler.

SELM KAYNAKA
Aldred, C., 1987, The Egyptians, Londra, Thames & Hudson (2).
Anderson, J. L., 1997, Che Guevara: A revolutionary life, Londra, Bantam (14) [Che Guevara: Devrimci Bir Hayat, ev. Yavuz
Alogan, thaki Yaynlar, 2005].
Arthur, A., The Tailor-King: The rise and fall of the Anabaptist kingdom of Mnster, New York, Thomas Dunne (7).
Aston, T. H. ve Philpin, C. H. E. (haz.), 1985, The Brenner Debate: Agrarian class structure and economic development in
pre-industrial Europe, Cambridge, Cambridge University Press (6).*
Barker, C. ve Weber, K., 1982, Solidarnosc: From Gdansk to military repression, Londra, International Socialism (15).*
Barker, C. (haz.), 1987, Revolutionary Rehearsals, Londra, Bookmarks (15) [Devrim Provalar, ev. Umut Haskan ve rem
Ylmaz, Yordam Kitap, 2010].*
Barraclough, G., 1979, The Times Atlas of World History, Londra, Times Books (tm) [Times Dnya Tarihi Atlas, ev. Zeki
Okar, Karacan Yaynlar, 1980].
Bellamy Foster, J. ve Magdoff, F., 2009, The Great Financial Crisis: Causes and consequences, New York, Monthly Review
Press (15).*
Birchall, I., 1974, Workers Against the Monolith: The Communist Parties since 1943, Londra, Pluto (14).*
Birchall, I., 1986, Bailing out the System: Reformist socialism in Western Europe, 19441985, Londra, Bookmarks (14).*
Bloch, M., 1965, Feudal Society, Londra, Routledge (6) [Feodal Toplum, ev. Melek Frat, Krmz Yaynlar, 2007].*
Brailsford, H., 1983, The Levellers and the English Revolution, Nottingham, Spokesman (7).*
Braudel, F., 1993, A History of Civilisations, Londra, Penguin (tm).*
Brou, P., 2006, The German Revolution, 1917-1923, Londra, Merlin (12).*
Brou, P. ve Tmime, E., 1972, The Revolution and the Civil War in Spain, Cambridge, MA, MIT Press (13).*
Brunt, P. A., 1971, Social Conflicts in the Roman Republic, Londra, Chatto & Windus (3).
Buharin, N., 1917, Imperialism and World Economy, www.marxists.org (11) [Emperyalizm ve Dnya Ekonomisi, ev. Uur
Seluk Akaln, Balam Yaynlar, 2005].*
Burn, A. R., 1978, The Pelican History of Greece, Harmondsworth, Penguin (3).*
Carr, E. H., 1966, The Bolshevik Revolution (3 cilt), Harmondsworth, Penguin (12) [Bolevik Devrim, ev. Orhan Suda, Metis
Yaynlar, 1989].*
Chadwick, H., 1967, The Early Church, Londra, Penguin (4).
Chamberlin, W. H., 1965, The Russian Revolution, 19171918: From the overthrow of the Czar to the assumption of power
by the Bolsheviks, New York, Grosset & Dunlap (12).*
Childe, V. G., 1936, Man Makes Himself, Londra, NCLC Publishing Society (1, 2) [Kendini Yaratan nsan, ev. Filiz Karabey
Ofluolu, Varlk Yaynlar, 2008 (8. Basm)].*
Childe, V. G., 1942, What Happened in History, Harmondsworth, Penguin (1-3) [Tarihte Neler Oldu, ev. Alaeddin enel ve
Mete Tunay, Krmz Yaynlar, 2009 (5. Basm)].**
Chomsky, N., 1999, Fateful Triangle: The United States, Israel, and the Palestinians, Londra, Pluto (1415).
Clark, G. ve Piggott, S., 1970, Prehistoric Societies, Harmondsworth, Penguin (1).
Clements, J., 2006, The First Emperor of China, Stroud, Sutton (3).

Cliff, T., 1955/1974, State Capitalism in Russia, www.marxists.org (12-14) [Rusyada Devlet Kapitalizmi, ev. Ali Saffet ve
Tark Kaya, Metis Yaynlar, 1990].**
Cliff, T., 1963, Deflected Permanent Revolution, www.marxists.org (14).**
Cliff, T., 19759, Lenin (4 cilt), www.marxists.org (1112) [Bolevikler ve Dnya Devrimi: Lenin 1917-1923, ev. Bernar
Kutlu, de Yaynlar, 2000].*
Cliff, T, 198993, Trotsky (4 cilt), www.marxists.org (1113) [Troki: Ekime Doru (Cilt 1), ev. Ali akrolu, Antikapitalist
Yaynlar, 2013].*
Cohn, N., 1970, The Pursuit of the Millennium: Revolutionary millenarians and mystical anarchists of the Middle Ages,
Londra, Granada (6).*
Cole, G. D. H., 1932, A Short History of the British Working Class Movement, 17891927, Londra, Allen & Unwin (913).*
Cole, G. D. H. ve Postgate, R., 1946, The Common People, 17461946, Londra, Methuen (913).
Countryman, E., 1987, The American Revolution, Harmondsworth, Penguin (8).**
Crawford, M., 1992, The Roman Republic, Londra, Fontana (3).
Cunliffe, B. (ed.), 1994, The Oxford Illustrated Prehistory of Europe, Oxford, Oxford University Press (14).
Cunliffe, B., 2001, Facing the Ocean: The Atlantic and its peoples, 8000 BCAD 1500, Oxford, Oxford University Press (16).
Cunliffe, B., 2008, Europe Between the Oceans, 9000 BCAD 1000, Londra, Yale University Press (16).*
Darvill, T., 1987, Prehistoric Britain, Londra, Routledge (1).
De Ste Croix, G. E. M., 1981, The Class Struggle in the Ancient Greek World, Londra, Duckworth (3, 4).**[Antik Yunan
Dnyasnda Snf Mcadelesi, ev. ada Smer, Yordam Kitap, 2014]
Diamond, J., 1999, Guns, Germs, and Steel: The fates of human societies, New York, Norton (5, 6) [Tfek, Mikrop ve elik,
ev. lker nce, Tbitak Yaynlar, 2002].**
Dobb, M., 1946, Studies in the Development of Capitalism, Londra, Routledge (6) [Kapitalizmin Geliimi zerine ncelemeler,
ev. F. Akar, Belge Yaynlar, 1992].*
Dyer, C., 2003, Making a Living in the Middle Ages: The people of Britain, 85-1520, Londra, Penguin (6).
Dyer, C., 2005, An Age of Transition? Economy and society in England in the later Middle Ages, Oxford, Oxford University
Press (6).*
Elliott, L. ve Atkinson, D., 2007, Fantasy Island: Waking up to the incredible economic, political, and social illusions of the
Blair legacy, Londra, Constable (15).
Elton, G. R., 1955, England under the Tudors, Londra, Methuen (6, 7).
Elton, G. R., 1963, Reformation Europe, 15171559, New York, Harper & Row (6, 7).
Engels, F., 1845, The Condition of the Working Class in England, www.marxists.org (9) [ngilterede Emeki Snfnn
Durumu, ev. Yurdakul Fidanc, Sol Yaynlar, 1997].**
Engels, F., 1850, The Peasant War in Germany, www.marxists.org (7) [Kyller Sava, ev. Kenan Somer, 1975, Sol
Yaynlar].*
Engels, F., 1884, The Origin of the Family, Private Property, and the State, www.marxists.org (1) [Ailenin, zel Mlkiyetin ve
Devletin Kkeni, ev. Kenan Somer, Sol Yaynlar, 1967]. **
Engels, F., 1892, Socialism: Utopian and scientific, www.marxists.org (all) [topik ve Bilimsel Sosyalizm, ev. mer nalan,
Sol Yaynlar, 1993]. **
Fagan, B. (haz.), 2009, The Complete Ice Age: How climate change shaped the world, Londra, Thames & Hudson (1).
Faulkner, N., 2002, Apocalypse: The great Jewish revolt against Rome, AD 6673, Stroud, Tempus (4).*
Faulkner, N., 2008, Rome: Empire of the Eagles, Harlow, Pearson Education (3, 4).*
Finley, M. I., 1956, The World of Odysseus, Londra, Chatto & Windus (2).
Finley, M. I., 1963, The Ancient Greeks, Londra, Chatto & Windus (3).
Finley, M. I., 1985, The Ancient Economy, Londra, Hogarth Press (3).*

Fisk, R., 1991, Pity the Nation: Lebanon at War, Oxford, Oxford University Press (1415).
Galbraith, J. K., 1975, The Great Crash, 1929, Harmondsworth, Penguin (13) [Byk Kriz 1929, ev. zkan zdem ve Elif
Nihan Akba, Pegasus Yaynlar, 2013 (2. Basm)].
Glatter, P. (haz.), 2005, The Russian Revolution of 1905: Change through struggle, Londra, Socialist Platform (11).
Gluckstein, Y., 1957, Maos China: Economic and political survey, Londra, Allen & Unwin (14).*
Gluckstein, D., 2006, The Paris Commune: A revolution in democracy, Londra, Bookmarks (10).
Gonzalez, M., 2004, Che Guevara and the Cuban Revolution, Londra, Bookmarks (14).*
Grant, M., 1973, The Jews in the Roman World, Londra, Weidenfeld & Nicolson (4).
Grant, M., 1984, The History of Ancient Israel, Londra, Weidenfeld & Nicolson (4).
Guillaume, A., 1956, Islam, Londra, Penguin (4).
Hale, J. R., 1971, Renaissance Europe, 14801520, Londra, Collins (6).
Hampson, N., 1968, The Enlightenment, Harmondsworth, Penguin (8) [Aydnlanma a, ev. Jale Parla, Doan Kitap, 1991].
Harman, C., 1982, The Lost Revolution: Germany 1918 to 1923, Londra, Bookmarks (12) [Kaybedilmi Devrim: Almanya
1918-1923, ev. Cengiz Alan, Pencere Yaynlar, 2011].*
Harman, C., 1984, Explaining the Crisis: A Marxist reappraisal, Londra, Bookmarks (1315).*
Harman, C., 1988a, Class Struggles in Eastern Europe, 194583, Londra, Bookmarks (14).*
Harman, C., 1988b, The Fire Last Time: 1968 and after, Londra, Bookmarks (15).*
Harman, C., 1999, A Peoples History of the World, Londra, Bookmarks (tm) [Halklarn Dnya Tarihi, ev. Uygur
Kocabaolu, Yordam Kitap, 2011].**
Harris, N., 1978, The Mandate of Heaven: Marx and Mao in modern China, Londra, Quartet (14).*
Harris, N., 1983, Of Bread and Guns: The world economy in crisis, Harmondsworth, Penguin (15).*
Harvey, D., 2003, The New Imperialism, Oxford, Oxford University Press (15) [Yeni Emperyalizm, ev. Hr Gld, Everest
Yaynlar].*
Harvey, D., 2005, A Brief History of Neoliberalism, Oxford, Oxford University Press (15).*
Hastings, M., 2011, All Hell Let Loose: The world at war, 19391945, Londra, Harper Press (14).*
Haynes, M., 2002, Russia: Class and power, 19172000, Londra, Bookmarks (1215).*
Hilferding, R., 1910, Finance Capital: A study of the latest phase of capitalist development, www.marxists.org (11) [Finans
Kapital, ev. Ylmaz ner, Belge Yaynlar, 1995].*
Hill, C., 1961, The Century of Revolution, 16031714, Londra, Nelson (7).
Hill, C., 1972, Gods Englishman: Oliver Cromwell and the English Revolution, Harmondsworth, Penguin (7) [1640 ngiliz
Devrimi, ev. Neyyir Kalaycolu, Kaynak Yaynlar].*
Hill, C., 1975, The World Turned Upside Down: Radical ideas during the English Revolution, Harmondsworth, Penguin (7)
[Dnya Altst Oldu: ngiliz Devriminde Radikal Dnceler, ev. Uygur Kocabaolu, letiim Yaynevi, 2013].*
Hill, C., 1986, Society and Puritanism in Pre-Revolutionary England, Harmondsworth, Penguin (7).*
Hilton, R., 1973, Bond Men Made Free: Medieval peasant movements and the English rising of 1381, Londra, Maurice Temple
Smith (6).*
Hilton, R., 1978, The Transition from Feudalism to Capitalism, Londra, Verso (6) [Feodalizmden Kapitalizme Gei, ev. Mge
Grer ve Semih Skmen, Metis Yaynlar, 1984].*
Hilton, R., 1990, Class Conflict and the Crisis of Feudalism: Essays in medieval social history, Londra, Verso (6).*
Hobsbawm, E., 1962, The Age of Revolution: Europe, 17891848, Londra, Abacus (8, 9) [Devrim a: 1789-1848, ev.
Bahadr Sina ener, Dost Kitabevi, 1996].*
Hobsbawm, E., 1985, The Age of Capital, 18481875, Londra, Abacus (9, 10) [Sermaye a: 1848-1875, ev. Bahadr Sina

ener, Dost Kitabevi, 1985].*

Hobsbawm, E., 1994a, The Age of Empire, 18751914, Londra, Abacus (10, 11) [mparatorluk a: 1875-1914, ev. Vedat
Aslan, Dost Kitabevi, 1994].*
Hobsbawm, E., 1994b, The Age of Extremes: The short twentieth century, 19141991, Londra, Michael Joseph (1115) [Ksa
20. Yzyl: 1914-1991 Arlklar a, ev. Yavuz Alogan, Sarmal Yaynevi, 1994].
Hodges, R., 2012, Dark Age Economics: A new audit, Londra, Bristol Classical Press (6).
Holland, T., 2005, Persian Fire: The first world empire and the battle for the West, Londra, Little, Brown (3).
Holland, T., 2003, Rubicon: The triumph and tragedy of the Roman Republic, Londra, Little, Brown (3).
Hore, C., 1991, The Road to Tiananmen Square, Londra, Bookmarks (1415).*
Hourani, A., 1991, A History of the Arab Peoples, Londra, Faber and Faber (5) [Arap Halklar Tarihi, ev. Yavuz Alogan,
letiim Yaynevi, 2005].
Isaacs, H. R., 1961, The Tragedy of the Chinese Revolution, Stanford, CA, Stanford University Press (12).**
Jackson, T. A., 1991, Ireland Her Own, Londra, Lawrence & Wishart (8, 12).*
James, C. L. R., 1980, The Black Jacobins: Toussaint LOuverture and the San Domingo revolution, Londra, Allison & Busby
(8).*
James, T. G. H., 2005, Ancient Egypt, Londra, British Museum Press (2).
Jones, A. H. M., 1966, The Decline of the Ancient World, Londra, Longmans (4).*
Kamen, H., 1971, The Iron Century: Social change in Europe, 1550-1660, Londra, Weidenfeld & Nicolson (7).*
Keegan, J., 1994, A History of Warfare, Londra, Pimlico (all) [Sava Sanat Tarihi, ev. Selma Kolak, Doruk Yaynlar, 2007].*
Kidron, M., 1970, Western Capitalism Since the War, Harmondsworth, Penguin (14).*
Lane Fox, R., 1991, The Unauthorised Version: Truth and fiction in the Bible, Londra, Penguin (4).*
Lapping, B., 1989, End of Empire, Londra, Paladin (14).
Leakey, R. E., 1981, The Making of Mankind, Londra, Book Club Associates (1).
Lefebvre, G., 1962, The French Revolution, Volume I, from its origins to 1793, New York, Columbia University Press (8).*
Lefebvre, G., 1964, The French Revolution, Volume II, from 1793 to 1799, New York, Columbia University Press (8).*
Lenin, V. I., 1917a, Imperialism: The highest stage of capitalism, www.marxists.org (11) [Emperyalizm: Kapitalizm En Yksek
Aamas, ev. Cemal Sreya, Sol Yaynlar, 1969].**
Lenin, V. I., 1917b, State and Revolution, www.marxists.org (1015) [Devlet ve Devrim, ev. Sheyla Kaya ve smail Yarkn,
nter Yaynlar, 1995].**
Luxemburg, R., 1900, Reform and Revolution, www.marxists.org (11) [Sosyal Reform mu, Devrim mi?, ev. Nihal Ylmaz, Belge
Yaynlar, 1993].**
Luxemburg, R., 1906, The Mass Strike, www.marxists.org (11) [Kitle Grevi, Parti ve Sendikalar, ev. Nedim Tulu, Z Yaynevi,
1990].**
Manning, B., 1978, The English People and the English Revolution, Londra, Peregrine (7).**
Manning, B., 1992, 1649: The crisis of the English Revolution, Londra, Bookmarks (7).*
Manning, B., 1999, The Far Left in the English Revolution, Londra, Bookmarks (7).
Manning, B., 2003, Revolution and Counter-Revolution in England, Ireland, and Scotland, 16581660, Londra, Bookmarks
(7).
Marshall, P., 1988, Revolution and Counterrevolution in Iran, Londra, Bookmarks (15) [randa Devrim ve Kar-Devrim, ev.
Bernar Kutlu, Z Yaynlar, 1994].*
Marshall, P., 1989, Intifada: Zionism, imperialism, and Palestinian resistance, Londra, Bookmarks (1415).*
Mason, P., 2009, Meltdown: The end of the age of greed, Londra, Verso (15).

Marx, K., 1848, The Manifesto of the Communist Party, www.marxists.org (9) [Komnist Manifesto ve Hakkndaki Yazlar,
ev. Nail Satlgan ve dierleri, Yordam Kitap, 2008].**
Marx, K., 1859, A Contribution to the Critique of Political Economy, www.marxists.org (9) [Ekonomi Politiin Eletirisine
Katk, ev. Sevim Belli, Sol Yaynlar, 1970].**
Marx, K., 1867, Capital, Volume 1, www.marxists.org (9) [Kapital, I. Cilt, ev. Nail Satlgan ve Mehmet Selik, Yordam Kitap,
2011].**
Marx, K., 1869, The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte, www.marxists.org (910) [Louis Bonaparten 18 Brumairei,
ev. Erkin zalp, Yazlama Yaynevi, 2009].*
Marx, K., 1871, The Civil War in France, www.marxists.org (10) [Fransada Sava, ev. Kenan Somer, Sol Yaynlar,
1977].**
Marx, K., 1895, The Class Struggles in France, www.marxists.org (9) [Fransada Snf Mcadeleleri 1848-1850, ev. Erkin
zalp, Yazlama Yaynevi, 2009].*
Mathiez, A., 1964, The French Revolution, New York, Grosset and Dunlap (8) [Fransz htilali, ev. kr Kaya, Kanaat
Kitabevi, 1940].*
McPherson, J. M., 1990, Battle Cry of Freedom: The American Civil War, Londra, Penguin (10).*
Morton, A. L., 1938, A Peoples History of England, Londra, Gollanz (513).
Neale, J., 2001, The American War: Vietnam, 19601975, Londra, Bookmarks (15) [Amerikan Sava: Vietnam 1960-1975,
ev. Doan Tarkan, Metis Yaynlar, 2001].*
Orwell, G., 1938, Homage to Catalonia, Londra, Secker & Warburg (13) [Katalonyaya Selam, ev. Jlide Ergder, BGST
Yaynlar, 2011].*
Pakenham, T., 1992, The Scramble for Africa, 18761912, Londra, Abacus (11).
Parker, G., 1985, The Dutch Revolt, Harmondsworth, Penguin (7).*
Pirenne, H., 1939, A History of Europe, from the invasions to the sixteenth century, Londra, Allen & Unwin (6).*
Pitts, M. ve Roberts, M., 1997, Fairweather Eden: Life in Britain half a million years ago as revealed by the excavations at
Boxgrove, Londra, Century (1).
Pocock, T., 1998, Battle for Empire: The very first world war, 175663, Londra, Michael OMara (7).
Pryor, F., 2003, Britain BC: Life in Britain and Ireland before the Romans, Londra, HarperCollins (2).
Reade, J., 1991, Mesopotamia, Londra, British Museum Press (2).
Reed, J., 1977, Ten Days that Shook the World, Harmondsworth, Penguin (12) [Dnyay Sarsan On Gn, ev. Rasih Gran,
Yordam Kitap, 2011].*
Rees, J., 1998, The Algebra of Revolution: The dialectic and the classical Marxist tradition, Londra, Routledge (all).*
Rees, J., 2006, Imperialism and Resistance, Londra, Routledge (15).*
Rees, J., 2012, Timelines: A political history of the modern world, Londra, Routledge (15).*
Reynolds, P. J., Iron-Age Farm: The Butser Experiment, Londra, British Museum Publications (2).
Roberts, A., 2009, The Incredible Human Journey, Londra, Bloomsbury (1).
Roberts, J. M., 1976, The Hutchinson History of the World, Londra, Hutchinson (all).
Rodzinkski, W., 1991, The Walled Kingdom: A history of China from 2000 BC to the present, Londra, Fontana (3,5).
Rostovtzeff, M., 1928, A History of the Ancient World, Cilt II, Rome, Oxford, Clarendon (3).*
Rostovtzeff, M., 1930, A History of the Ancient World, Cilt I, The Orient and Greece, Oxford, Clarendon (3).*
Roux, G., 1980, Ancient Iraq, Londra, Penguin (2).
Rud, G., 1972, The Crowd in the French Revolution, Oxford, Oxford University Press (8).*
Scarre, C., 1988, Past Worlds: The Times atlas of archaeology, Londra, Times Books (15).

Skidelsky, R., 2004, John Maynard Keynes, 18831946: Economist, philosopher, statesman, Londra, Pan (13).*
Skidelsky, R., 2010, Keynes: The return of the master, Londra, Penguin (15).
Soboul, A., 1977, A Short History of the French Revolution, 17891799, Londra, University of California (8) [Fransz nkilb
Tarihi, ev. erif Hulsi, Cem Yaynevi, 1969].*
Soboul, A, 1980, The Sans-culottes: The popular movement and revolutionary government, 17931794, Princeton, NJ,
Princeton University Press (8).*
Soboul, A., 1989, The French Revolution, 17871799, from the storming of the Bastille to Napoleon, Londra, Unwin Hyman
(8).**
Stringer, C. ve Gamble, C., 1993, In Search of the Neanderthals, Londra, Thames & Hudson (1).*
Stringer, C. ve McKie R., 1996, African Exodus: The origins of modern humanity, New York, Henry Holt (1).*
Stringer, C., 2006, Homo Britannicus: The incredible story of human life in Britain, Londra, Allen Lane (1).*
Sweezy, P., 1968a, The Theory of Capitalist Development, New York, Monthly Review Press (1315) [Kapitalist Gelime
Teorisi, ev. Glsm Akaln, Kalkedon Yaynclk, 2007].*
Sweezy, P., 1968b, Monopoly Capital: An essay on the American economic and social order, Harmondsworth, Penguin
(1415) [Tekelci Kapitalizm, ev. Filiz Onaran, Doan Yaynevi, 1970].*
Taylor, A. J. P., 1955, Bismarck: The man and the statesman, Londra, Hamish Hamilton (10).
Taylor, A. J. P., 1961, The Course of German History: A survey of the development of German history since 1815, Londra,
Methuen (1013).
Taylor, A. J. P., 1964a, The Habsburg Monarchy, 18091918: A history of the Austrian Empire and Austria-Hungary,
Londra, Peregrine (11).
Taylor, A. J. P., 1964b, The Origins of the Second World War, Londra, Penguin (13).*
Taylor, A. J. P., 1966, The First World War, Londra, Penguin (11).
Taylor, A. J. P., 1971, The Struggle for Mastery in Europe, 18481918, Oxford, Oxford University Press (10, 11).*
Terraine, J., 1967, The Great War, 191418, Londra, Arrow (11).
Thapar, R., 1966, A History of India, Cilt 1, Harmondsworth, Penguin (3, 5).
Thompson, E. A., 1948, A History of Attila and the Huns, Oxford, Clarendon (4) [Hunlar, ev. M. Sibel Dinel, Phoenix Yaynevi,
2012].*
Thompson, E. P., 1980, The Making of the English Working Class, Harmondsworth, Penguin (9) [ngiliz i Snfnn Oluumu,
ev. Uygur Kocabaolu, Birikim Yaynlar, 2007 (3. Basm)].**
Thomson, G., 1965, Studies in Ancient Greek Society: The prehistoric Aegean, New York, Citadel (1).*
Trotsky, L., 1906, Results and Prospects, www.marxists.org (11, 12) [Rusyada Srekli Devrim: Sonular ve Olaslklar, ev.
Orhan Koak, Kardelen Yaynlar, 1990].**
Trotsky, L., 1922, 1905, www.marxists.org (11) [1905, ev. Ufuk Demirsoy, Tarih Bilinci Yaynevi, 2000].**
Trotsky, L., 1932, The History of the Russian Revolution, www.marxists.org (12) [Rus Devriminin Tarihi, ev. Blent Tanatar,
Yazn Yaynclk, 1998].**
Trotsky, L., 1936, The Revolution Betrayed: What is the Soviet Union and where is it going?, www.marxists.org (12, 13)
[hanete Urayan Devrim, ev. iek ztek, Alef Yaynevi, 2006].*
Trotsky, L., 1971, The Struggle against Fascism in Germany, Londra, New Park (13) [Faizme Kar Mcadele, ev. Orhan
Dilber ve Orhan Koak, Yazn Yaynclk, 1998 (3. Basm)].**
Trotsky, L., 1973, The Spanish Revolution (193139), Londra, New Park (13) [spanyol Devrimi, ev. Emrah Din ve Umut
Konu, Yazn Yaynclk, 2000].**
Trotsky, L., 19734, The First Five Years of the Communist International (2 cilt), Londra, New Park (12).**
Trotsky, L., 1976, Leon Trotsky on China, Londra, New Park (12) [in zerine, ev. mer Gemici, Tarih Bilinci Yaynevi,
2000].**
Trotsky, L., 1979, Leon Trotsky on France, Londra, New Park (13).**

Uzun, C., 2004, Making the Turkish Revolution, Istanbul, Antikapitalist (11).
Wedgwood, C. V., 1938, The Thirty Years War, Londra, Jonathan Cape (7).
Wells, C., 1992, The Roman Empire, Londra, Fontana (4).
Wheeler, R. E. M., 1966, Civilisations of the Indus Valley and Beyond, Londra, Thames & Hudson (2).
Wheeler, R. E. M., 1968, Flames over Persepolis, Londra, Weidenfeld & Nicolson (3).
Whitehead, P., 1985, The Writing on the Wall: Britain in the Seventies, Londra, Michael Joseph (15).
Wickham, C., 2005, Framing the Early Middle Ages: Europe and the Mediterranean, 400800, Oxford, Oxford University
Press (4).*
Widgery, D., 1976, The Left in Britain, 19561968, Harmondsworth, Penguin (1415).
Wood, M., 1985, In Search of the Trojan War, Londra, Guild Publishing (2).*
Young, H., 1990, One of Us: A biography of Margaret Thatcher, Londra, Pan (15).
Ziegler, P., 1969, The Black Death, Londra, Collins (5).