Você está na página 1de 55

DISCO 1

Presentacin:
"Danza de Palillos"
-N 380 de Cancioneiro de Castro Sampedro.
(Arranxos: Anxo L. Garca Pintos).
-Pitos en Re, tamboril e pandeiro.
Caractersticas do Pito: "A Cabaleira".
-Xavier Faria (Arranxos: Carlos Nez)
-Pitos en Re.
Tonadia de Bergantios.
-Popular (Arranxos: Roxelio de Leonardo Bouzal).
Organistrum, Zanfona en Sol, Cromorno.
Caractersticas de Zanfona: "Lembranzas"
-Antn Corral
-Zanfona en Sol, Pito en Re, Requinta en Sol,
Tarraolas, Pandeiro.
"Alborada da Lanzada".
-Os Campaneiros (Arranxos: Enrique Otero).
-Banda de Gaitas en Si, Percusin.
Caractersticas da Requinta: "Pasodoble de Laln".
Popular.
Requintas en Sol, Gaita en Do, Tamboril, Bombo.
Caractersticas da gaita: "Heicho de dar queridia".
-Gaiteiros de Soutelo de Montes.
-Gaitas en Do, Pandeireta, Tamboril, Bombo.
"Muieira do Morrazo".
-N308 do Cancioneiro de Casto Sampedro.
(Arr.:MXos Lpez e Xos M. Fernndez)
-Zanfonas en Sol, Pitos en Re, Requintas en Sol, Gaitas en Re,
Sol e Do, Tamboril, Bombo, Banda de gaitas en Si, con do de Gaitas
en Mi e percusin.
"Muieira de Coia".
-Carlos Justo. (Arranxos: Grupo Didctico).
-Gaitas en Do, Acorden, Culleres, Charrasco, Tamboril, Bombo.
"Fandango Muradn"
-Roxelio de Leonardo Bouza.
-Banda de Gaitas en Si, Percusin.
"Fantasa para Gaita e Piano"
-Ernesto Campos.
-Gaita en Do, Piano

DISCO 2

"Muieira de Pontesampaio"
-Cancioneiro de J. Incenga.
-Interpretada por Ricardo Portela con Gaita en Do brillante,
Pandeireta,
Tamboril, Bombo.
"A Maruxa"
-Recollida de Xess Castre Pena. O Freixo (As Pontes),
pola Agrupacin Folclrica Investigacin Berce de Ferrol
(Arranxos: Grupo Didctico)
-Zanfona en Do, Piano.
"A Camposa"
-Xos Romero Surez (Arranxos: Grupo Didctico).
-Pandeiro, Cunchas, Charrasco, Tamboril, Bombo.Gaitas en
Si bemol.
"Romance de Herveira"
-Antn Corral.
-Zanfonas en Sol, Pitos en Re, Requintas en Sol, Cromorno
Pandeiro.
"O Forricallo
-Versin orixinal de Adolfo Anta, e versin do Ballet Galego
Rei de Viana.
-Banda de Gaitas en Si, Percusin, Sintetizador.
"Entre o Millo" (Muieira)
-Anxo L. Garcia Pintos.
-Gaitas en Re, Gaitas en Do, Gaita en Sol, Gaita en Fa,
Tamboril, Bombo, Pandeireta.

"Gavota"da Sonata para frauta e baixo continuo".


-J.B.Loeillet.
-Requinta en Sol, Espieta, Violonchelo.
"Himno Galego"
-Pascual Veiga
-Banda de Gaitas en Si e Mi, Percusin, Sintetizador.
"Lembrando" (Vals)
-Popular (Arranxos: Xos Romero Miguens)
-Banda de Gaitas en Si, Percusin
"1 Parte do Allegro ma non Presto" da Sonata n6 de "II
Pastor Fido" para frauta de pico e baixo continuo.
-Antonio Vivaldi.
-Pito en Re, Espieta, Violonchelo.
"Affectuoso" da Sonata n1 de "Il Pastor Fido" para vielle e
baixo continuo
-Antonio Vivaldi
-Zanfona en Do, Espieta, Violonchelo.
"Carmela" (Vals).
-Constantino Belln. (Arranxos: Grupo Didctico).
-Gaitas en Do, Requinta en Sol, Acorden, Tamboril,
Bombo.
"Mueira de Freixido".
-Recollida de Gumersindo Parapar de Freixido (Ortigueira),
pola Agrupacin Folclrica Investigacin Berce do Ferrol.
(Arranxos:Grupo Didctico).
Requinta en Sol, Zanfona en Do, Gaitas en Do, Piano,
Acorden, Tamboril, Bombo, Culleres

"Valse Bouffard"
-Patrick Bouffard. (Arranxos: Grupo Didctico).
-Zanfonas en Do, Pito en Re, Acorden.
"Ledicias do Vila Ortegana"
-Roxelio de Leonardo Bouza.
-Gaitas en Si bemol, Tamboril, Bombo.

Este disco grabouse no "ANGEL ESTUDIO II" de Lisboa do


14 23 de Abril de 1987, e misturouse do 11 16 de Maio
deste mesmo ano.

Diseo grfico e Foto Portada:


Francisco Mantecn

Na Universidade Popular de Vigo, institucin docente de carcter aberto,


gratuito e non acadmico que depende do Sector de Cultura do Concello
de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares
Galegos, que desenvolve as sas actividades para acadar un dobre
obxectivo:
1.- A formacin de novos e bos artesns coa intencin de unificar e
mellora-lo nivel de calidadade dos nosos instrumentos.
2.- A investigacin, recuperacin e conservacin de instrumentos propios
do pas, ou ben alleos, pero que polo seu inters histrico ou etnogrfico
encaixan na filosofa que preside toda a actividade do Obradoiro.
Integrado no Obradoiro-Escola, e composto polos artesns que dirixen o
taller Antn Corral, Ramn R. Casal e Carlos Corral, en estreita
colaboracin con outros msicos, atpase o Grupo Didctico-Musical, que
tenta levar adiante unha tarefa de divulgacin dos instrumentos musicais
populares galegos, motivado polo gran descoecemento que deles existe,
tanto das sas caractersticas musicais como de aspectos relativos sa
construccin e peculiaridades.
O traballo do Grupo, que se concreta nunha proposta didctico-musical,
dirixase ata agora s centro de E.X.B., e s Asociacins Culturais e outras
institucin deste tipo, tratando de acercar, por medio de actuacins en
directo, a actividade do Taller pblico, mayoritariamente infantil, sobre
quien intentbamos incidir mis directamente.
Hoxe prantexmono-la urgente necesidade de supera-las limitacins
fsicas e de tempo que nos impn a propia composicin do grupo e a sa
localizacin en Vigo, por medio da grabacin deste disco, que sen dbida
multiplicar o efecto de difusin tempo que permanecer como un
documento audiovisual, mismamente tradicional e anovador na cultura
musical do pas.

3.- Dar a coece-los avances que os artesns estn a conseguir coa


investigacin e fabricacin de instrumentos en outras tonalidades diferentes
s tradicionais.
4.- Achegar s estudiosos e investigadores do folclore unha obra que lles
axude a profundizar neste eido da cultura.
5.- Aportar colectivo de ensinantes de msica, unha ferramenta de
traballo da que hoxe carecen, para realiza-lo seu labor no que atingue
musica popular, aspecto que vai medrando en importancia dada-las
tendencias educativas actuais.
6.- Acada-la idea de que a cultura popular, e o folclore como unha parte
importante dela, estase a facer decote, e a sa evolucin depender en
gran medida, das experiencias actuais que , baseadas na tradicin,
debern ser rexeitadas ou aceptadas, e conseguintemente incorporadas
paseniamente bagaxe cultura do pas.
Nesta mema lia de traballo, encamiada a arriquece-la cultura musical
do pas atpose a Banda de Gaitas "Xarabal", que como unha actividade
mis do Obradoiro-Escola, nace no ano 1984 baixo a direccin de Antn
Corral, coa dobre intencin de potenciar a espalla-la msica popular galega
e, traballando con rigor sobre a tcnica da gaita, formar futuros e
experimentados gaiteiros que coezan e dominen o instrumento.
Esencialmente empregan gaitas en Si que alternan en ocasins con outras
tonalidades, e que son construidas polos alumnos do Obradoiro-Escola.
A recente creacin das bandas de gaitas en Galicia, esixe unha nova
percusin, que baseada nos ritmos tradicionais cree formas musicais que
satisfagan as necesidades, mesmo sonoras, deste tipo de agrupacins.
Partiendo desta idea bsica, Xarabal est a facer un serio traballo de
estudio e anlise dos ritmos e dos instrumentos de percusin, tentando
deste xeito recupera-la dignidade e protagonismo do acompaamento
rtmico.

Coa realizacin desta obra tratamos de acadar os seguintes obxectivos:


1.- Amosar e divulga-las caractersticas dos instrumentos musicais
populares galegos, por medio dun documento audiovisual indito en
Galicia.
2.- Refrexa-la personalidade de cada instrumento, empregado tanto de
xeito tradicional, como en armonizacins de corte clsico.

Cmpre salientar, para rematar, o carcter aberto da obra, pois desde


que xurdiu a idea tentamos contar coa colaboracin de msicos galegos de
prestixio e traxectoria contratados dabondo, para s garanti-la seriedade e
calidade de todo o proxecto. Para isto, tivemos a cooperacin e apoio de:
Ricardo Portela, Wenceslao Cabezas "Polo", Blanca Nieves Lorenzo, Xos
V. Ferreirs e Fernando Aguiar.
A todos eles... Moitas gracias

Para tanxelo, cllese o instrumento cunha man,


situndoo entre os dentes, e co ndice da outra man
puntase o extremo libre de lmina, servindo, en xeral
a cavidade bucal como caixa de resonancia. O
complexo elemento resonador formado polas
mandbulas, beizos, lengua e farinxe, ben contralado
por un hbil ejecutante, permite obter unha polifona a
tres ou catro voces superpostas. O son de lingeta
acta de bordn e o resultado trae memoria o sonido
de zanfona.

Tentamos amosar neste captulo algns daqueles


primitivos instrumentos musicais, que sen teren unha
gran perfeccin, tanto na sa construccin como na
afinacin, fixeron realidade coa sa evolucin, a
existencia e calidade dos instrumentos actuais.

En Galicia, mis en concreto na Bisbarra da


Fonsagrada, vive o seor Herminio, que os forxa en
ferro coa mis caracterstica forma de ferradura.

Estamos certos de que algns resultarnvos


familiares por ter xogado con eles moitas veces, e
memo que os teades construdo en mis dunha
ocasin, e ata posible que coezades algn que
non se fai referencia aqu.
De cualquera xeito, queremos constatar a sa
importancia e o papel destacadsimo que ocuparon, e
algns anda estn a ocupar, na msica popular.

CHIFRES OU PITOS DE PARAUGEIROS E


CASTRADORES
Bsicamente, a sa forma a dun tringulo
irregular, semellante en moitos casos testa e peito
dun cabalo, normalmente construdo en madeira, no
que se fan de nove a trece ocos cegos polo fondo, e
de diferente lonxitude.
O xeito de tocalo recorrendo os beizos,
lixeiramente estirados, pola parte superior do chifre,
dirixindo a columna de aire case en horizontal cara s
aberturas dos buratos, para as produci-l son.
Como sinalaba Casto Sampedro, os paraugeiros
e afiadores de coitelos e navallas, e os amaadores
de louza, empreaban os pitos para anuncia-lo seu
oficio.

CORNAS DE CABRA
Segundo aparece recollido no Cancioneiro Galego
de Casto Sampedro, ste sen dbida, un dos mis
primitivos instrumentos que usaron pola montaa os
pastores; tamn pola xente nova cando se pretenda
chamar s vicios para que concorrisen a un punto
determinado, co fin de asistir s reunins nocturnas da
aldea.

BIRIMBAO

Entre os tocadores, habaos que sacaban partido


do instrumento, a pesar da sa escasa extensin e
gran desafinacin. De calquera xeito, cmpren, para
tanxelo, moitos folgos e uns bos beizos.

Consiste nunha lmina de madeira ou ferro que se


fai vibrar suxeta por un extremo a un marco do mesmo
material, que pode adoptar varias formas, sendo a
mis frecuente a de ferradura.

CANAVEIRA
Trtase, como indica o seu nombre, dunha cana de
basoira duns 60 cms. de longa, que se lle abre unha
fendedura nas sas das terceiras partes. Suxtase
fortemente onde remata a fendedura e batendo
rtmicamente o extremo inferior, produce un castaeo
moi caracterstico.
Utilizbase tanto no acompaamento de melodas
de gaita,coma do canto e tamn de danza.

Como acontece co Pito, foi seguramente un


instrumento de pasatempo individual, anda que
coecida a sa utilizacin en conxuntos, mesmo
acompaando s gaitas, como se pode apreciar en
fotos ou grabados de certa antigidade, e ata non hai
moito tempo o grupo tradicional "Airios do Ulla" de A
Estrada, empregbaa asiduamente.
A requinta foi en tempos, un instrumento moi
coecido e empregado por toda Galicia, e logo dunha
etapa de esquecemento asistimos a unha importante
recuperacin na actualidade, e a un uso cada vez
mis constante por parte de grupos tradicionais,
grupos folk., etc.
A sa orixe, podemos atopala nas antigas frautas
de so ou de sabugueiro, pau que non fai falla furalo
interiormente, pero posiblemente pola insuficiente
calidade sonora, xurdu a necesidade de emprega-la
madeira de
buxo na sa construccin. Hoxe
fabrcanse tamn, en madeira de granadio, pau rosa,
pau santo e outras madeiras exticas que ofrecen un
gran calidade sonora e son moi resistentes
humidade.
Outras caractersticas a salientar no instrumento:
1.- Construnse en tres, catro ou cinco pezas qaue
encaixan unhas nas outras.
2.-A fura interior cnica co maior dimetro no
lado do bocal.
3.- O tamao vara en funcin da tonalidade.
4.-Dispn no extremo do bocal, dun tapn mbil
que permite regula-la afinacin do instrumento cando
se toca con outros.
5.- Ten seis buratos, todos frontais, e algunhas
posen unha chave que aumenta o seu cromatismo.
6.- A extensin natural da requinta, dunha escala
diatnica, mais os bos tocadores, cunha tcnica
axeitada, precisa en calquera caso, e contando coa
boa calidade dos intrumentos que hoxe se constren,
poden dar outra oitava mis aguda, e mesmo a escala
cromtica. Pero na oitava baixa na que a requinta
consegue o son dce e agarimoso que a caracteriza.

Consrvanse algunhas requintas de Fa, e


actualmente xa se ten construdo a de Do, de menor
tamao e timbre mis agudo, pero a de Sol quizais
a mis extendida, de tamao intermedio s anteriores,
e que ademais de para a sa propia tonalidade, ten
unha dixitacin moi azosa para interpretar pezas en
Do, Re ou Si bemol.

PITO

Pertenece o Pito grupo das frautas de pico ou de


bisel. Foi, na maiora dos casos, como ocorre coa
Requinta, un instrumento de pasatempo individual,
que o home do campo, e sobre todo os pastores,
tocaban nas sas horas de vagar.
Era frecuente en Galicia a construccin da popular
frauta de pan, que consista en abrir nunha palla de
centeo, polo extremo cego, unha lingeta, similar do
palln dun ronco, e longo da cana os diferentes
buratos ata conseguir un instrumento que, a pesar da
defectuosa afinacin, permita interpretar melodas
non moi complexas.
O Pito, coas caractersticas con que hoxe se
coece, a piques estivo de desaparecer. Tivo en
Basilio Carril, artesn de Santiago, e Paulino Prez de
Lugo, os ltimos constructores coecidos, que os
fabricaban tradicionalmente en Mi bemol.
Seguindo como modelo un pito conservado do
artesn santiagus, Antn Corral retomou a sa
construccin hai xa algns anos, pero introduciendo
unha modificacin moi importante: a afinacin en Re.
Con esta variacin, pode utilizarse con outros
instrumentos populares como a Zanfona ou a
Requinta, afinadas en Sol, e mesmo con algunhas
gaitas.
1.- O seu interior unha fura lixeiramente cnica,
co calibre mis ancho na parte superior.
2.- Vai en das pezas que se ensamblan:
- A boquilla con bisel.
-A cana, con sete buratos frontais, un deles dobre
e outro traseiro.
3.- Ten un tamao de 32 cms., que pode variar
lixeiramente en funcin de afinacin.
4.- Fabrcase tradicionalmente en madeira de
buxo, anda que agora estanse a empregar madeiras
nobres de importacin coma o granadio, mis
axeitado para a gran cantidade de humidade que ten
que soportar cando se toca, ademais de aumenta-la
sa calidade sonora.
A extensin musical do pito de das oitavas
cromticas mais das notas no sobreagudo, o que
permite tocar en calquera tonalidade, sendo as mis
usuais as de Re, Sol e Do. Por isto, resulta
incuestionable a sa validez como instrumento de
emprego non s na msica popular, senn tamn na
msica culta.
A sa estructura dixital, semellante do Punteiro,
convrteo nunha ferramenta moi axeitada na iniciacin
da aprendizaxe de gaita.

GAITA

Durante a Idade Media, como afirma R. Mes,


director do Museo Internacional de Gaita de Xixn,
Galicia foi o centro gaiteiril mais importante de Europa,
debido principalmente s incesantes e masivas
peregrinacins a Santiago de xentes de todo o mundo
cristin da poca.
Nas cantigas de Santa Mara do rei Sabio, a gaita
aparece referenciada grficamente en varias das
miniaturas que ilustran a obra, de distintas formas e
sempre baixo un luxoso aspecto, do que se deduce o
carcter culto no seu emprego.

Apuntes histricos:
A orixe deste instrumento incerta e remntase a
moita antigidade. O que s podemos asegurar, e que
a sa rea de expansin e amplsima, en contra da
crenza de que a gaita, a sa orixe e difusin
exclusiva dos chamados pases celtas.
A meirande parte dos investigadores coinciden en
fixa-los inicios nas primitivas frautas, s que se lle
engadu un odre ou fol, para alivia-lo esforzo pulmonar
do tocador, tempo que consigue continuidade no
sonido. Mais adiante, coa chegada da polifona
adptanse no fol uns roncos que producen notas
pedais, e con esta configuracin chega s nosos das.
A pesar da dificultade de verificalo, as
investigacins mis recentes e a opinin mis
compartida por investigadores e musiclogos, indican
a Mesopotamia coma o posible lugar de procedencia.
F.W.Galpin, famoso invetigador e autor de
interesantsimos traballos sobre instrumentos antigos,
afirma que o pobo sumerio quen posuu desde
tempos inmemoriais este instrumento e que o
transmite tanto cara Este, India e Persia, coma cara
o Oeste, Grecia e Roma, desde onde pasa logo, polas
rutas do Norte hacia a Gala e Britana.
O escritor grego Aulus Gellis sostn que a gaita
era usada polo exrcito espartano para mante-la
moral e disciplina nos frentes de combate, costume
herdado do antigo Exipto. Era empregada tamn en
funcins de carcter relixioso para acompaa-lo culto
s deuses.
Suetonio, historiador latino contemporneo de
Nern, asegura que a gaita aparece grabada nunha
moeda acuada naquela poca, e que o mesmo
emperador saba tocar a TIBIA UTRICULARIS, nome
co que se coeca o instrumento naquel tempo.
En Galicia, Faustino Santalices afirma que a gaita
era coecida seis sculos antes de cristo, o que da p
a pensar que este instrumento entrou na Pennsula
Ibrica polo Noroeste, segundo recolle Cobas Pazos
no seu traballo "La Gaita Gallega".
M del Carmen Novoa na publicacin "La Gaita y
La Cornamusa en Galicia y Francia" d: "Sabemos que
a gaita levbanna os peregrinos de regreso s seus
pases, e que os benedictinos empregbanna nas
sas pequeas igrexas rurais sustitundo organo. Os
propios gaiteiros difundanna cando saan
extranxeiro procura de fortuna, e tamn os soldados
espaois dos Tercios de Italia e Flandes, e despois
foron probablemente os xudeus procedentes do Norte
e Noroeste da Pennsula os que levaron a gaita s
pases de Europa oriental e Balcanes.

Das numerosas representacins iconogrficas que


da gaita existen no noso pas, destaca pola
antigidade un capital romntico do sculo XI de
Melide (A Corua), de gran importancia musicolxica.
Outras mostras son: capitel do sculo XII da igrexa
parroquial de Santiago, na cidade de A Corua, capitel
do sculo XIV da igrexa conventual de San Francisco,
en Ourense; sepulcro do escudeiro Broos Lpez do
sculo XIV na igrexa do Santo Domingo tamn de
Ourense, dovela do sculo XIV da igrexa de
Montefaro, A Corua...
Cmpre suliar que as orixes da gaita asturiana e
da gaita de foles de Portugal presntanse
inseparablemente xunguidas da gaita galega, pois
foron as mesmas invasins as que fecundaron a vida
cultural e histrica dos pobos do Noroeste peninsular.

A dixitacin que presentamos tenta dar a


coocer as posibilidades dos punteiros segn
tonalidade.
Non estando unificadas hoxenda a tonalidade,
a escritura e o nome das notas, mostramos as
duas mais coecidas popularmente agradando a
unificacin por parte dos musiclogos.

Palletas e pallns

Distintas tonalidades. Septiminio de gaitas

O Fol

A palleta unha das partes mis delicadas da


gaita, pois dela dependen a afinacin e o timbre.
Tdolos coidados que teamos con ela, son poucos,
xa que calquer descuido pode desafinala ou rachala,
co que queda a gaita inutilizada.

Ata non hai moito tempo, a gaita Redonda en Do,


a Grileira en Re, e a Tumbal en Si bemol, ademais da
gaita de La para acompaar s coros, eran as
tonalidades mais empregadas polos gaiteiros
populares.

E unha peza de gran importancia na gaita pois del


depende o "tempero" e polo tanto o conseguir unha
correcta execucin e afinacin.

A cana o material empregado normalmente para


construir palletas para gaitas; podemos atopalas de
plstico, corno ou marfil, pero, como ben saben os
msicos de oboe, saxo ou clarinete, non dan tan bos
resultados coma as feitas de cana. Todo bo
concertista
destes
instrumentos
emprega
exclusivamente palletas de cana.

A colaboracin entre Antn Corral e o compositor


Roxelio de Leonardo Bouza, inciada al polo ao
1976, fixo posible a realizacin material do Septiminio
Gaitstico que obrigou a acelerou a creacin de novas
tonalidades na gaita.

Queremos destacar a importancia que ten para o


tocador de gaita, recupera-lo bo costume, hoxe case
esmorecido, que tian os gaiteiros populares de
fabricar as sas propias palletas, para as conseguir
un maior coecemento do instrumento e un perfecto
dominio da sa afinacin.
O palln, se ben non xoga o papel fundamental da
palleta, ten unha gran importancia, pois dalle gaita a
sa caracterstica principal e diferenciadora da nota
pedal. Na gaita galega e no caso do ronco, das
oitavas por baixo da tnica do punteiro. Tamn a
Ronquilla ou Ronqueta e o Chilln soan por medio de
palln, anda que neste ltimo caso, pode levar
palleta, co que dara unha quinta ascendente.
O mesmo que na palleta, a cana curada o
material idneo para facer un bo palln. Insistimos: en
canto sonoridade, a cana non ten sustituto. Por este
motivo, non aconsellable o chamado "palln de
Bolgrafo" nin o metlico pois ambolosdous deforman
o timbre caracterstico do Ronco.

O Septiminio de Gaitas, que est composto por


gaita Aguda en Fa, gaita Grileira en Re, gaita
Redonda en Do, gaita Tumbal en La, gaita Bartona en
Sol, gaita Ronquilla en Sol e gaita Ronca en Do, foi
presentado no ano 1979 en "Msica en Compostela"
acadando un gran xito.
Desta experiencia, o resultado mis sobresante,
foi demostrar como a Gaita vai acadando cada da
maiores niveis de perfeccin, demostrando que a sa
utilidade vir limitada, mis pola calidade do intrprete
que polas insuficientes prestacins musicais que
algns lle supoen o instrumento.
Ademis das tonalidades xa citadas, existen outras
que convn non esquecer, coma a de Do brillante, que
tivo bastante difusin, e outras de mis recente
historia, como as de Mi,Si, La bemol, etc.
Toda unha amplsima gama de gaitas coas que
enriquece-lo noso traballo e polo tanto msica
popular galega.

Deica hai vinte anos, prcticamente o nico fol


utilizado era o pelexo de cabrito; daba moi bo
resultado pero tia o inconvinte do seu mantenemento
xunto coa dificultade de atopa-lo idneo.
Probablemente, stes foron os motivos que
favoreceron a aparicin e o rpido espallamento do fol
de goma, que sen embargo frente as insignificantes
ventaxas que poida ofrecer, resulta nefasto para as
madeiras e palletas, pola gran cantidade de humidade
que retn, ademais da gran dificultade de domina-lo
tempero con este tipo de fol.
Actualmente estase a empregar, cuns resultados
moi positivos, o fol de coiro de cuxa, cosido man e
impregnado interiormente cunha grasa especial que
tempo que aumenta a sa flexibilidade tapona os
poros naturais da pel, impedindo as perdas de aire.
Permite un bo control do tempero, non deteriora as
demais partes da gaita e o seu mantenemento moi
cmodo.
Compre facer mencin do "Fol de barqun" ou
fuelle. Por medio deste artiluxio, e co movemento do
brazo, obtense e envase fol por un tubo que os
comunica, a cantidade de aire precisa para facer soala gaita.
Esta variedade de fol, que moi empregado en
pases como Irlanda ou Checoslovaquia, etc.
atopouse tamn, anda que moi raramente, en Galicia,
especialmente no Sur.

MASAS CORAIS E BANDAS DE MUSICA


Cando se d que na bagaxe musical do pas existe
unha morea de composicin, moitas delas de autor
descoecido, temos que pensar que non producto
da cusualidade, sen da capacidade creativa do pobo
e de quen xogou e segue a xogar, o importante papel
de conservalas e transmitilas traveso de anos, e
mesmo de sculos.
Neste senso compre salientar en Galicia s
gaiteiros
populares
que
preservaron
do
esquecemento moitsimas pezas para gaita; e por
outra parte, s Masas Corais, que dignificando canto
popular, mantiveron para a posteridade e espallaron
tamn unha chea de fermosas cantigas.
Destacan pola sa historia e traxectora de
compromiso firme coa msica popular o Real Coro
"Toxos e Froles"do Ferrol, decano dos coros de
Galicia, "Cantigas e Agarimos" de Santiago e
"Cantigas da Terra" de A Corua, cos que nos
identificamos plenamente nesa lia de trabajo,
imprescindible para asegura-lo futuro da msica
popular e dos seus instrumentos que son, sen dbida,
a manifestacin viva da personalidade dos pobos.

Sendo Galicia un pas de fonda tradicin musical,


frecuente comprobar como son moitas as cidades,
vilas e mesmo pequenas aldeas que dispoen, entre
outras agrupacin musicais, dunha Banda de Msica,
s que obrigado lembrar neste traballo, pois a elas
debemos a formacin de numerossimos msicos que
mantuvieron
vivo, moitas veces en precarias
circunstancias, o esprito propio de quen non se deixa
levar por modas pasaxeiras que pudiesen en calquer
momento desvirtua-lo significado da cultura popular.
E preciso, sen embargo, aprender das
experiencias que xa se teen feito noutros pases
coma Irlanda, Bretaa, Escocia... onde a gaita convive
en termos de igualdade cos instrumentos da orquesta,
as mais das veces como solista, acadando gran
beleza nas interpretacin; msicos de gran prestixio
nestes pases compoen para gaita e orqueta
sinfnica, con resultados moi exitosos.
Confiamos, con este obra, chegar, entre outros, s
msicos de Banda e compositores galegos, para
muda-la crencia de que a gaita non afina cos demais
instrumentos da Banda, e que a incorporacin do noso
instrumento por excelencia non atope atrancos nun
camio polo que debe evolucionar dun xeito natural.

As orixes deste instrumento e a sa procedencia,


posiblemente non tern nunca unha explicacin
definitiva, motivado pola escasez de datos, unhas
veces perdidos, outras esquecidos.
Os primeiros testemuos iconogrficos que
aparecen censados, remntanse s sculos XII-XIII.
Destacan o capitel de Saint George de Boscherville,
en Normanda, conservado no museo de Rouen, e a
archivolta do Prtico da Groria da catedral de
Santiago de Compostela, onde o mestre Mateo quixo
darlle un lugar preferente. Nestas representacins
aparece unha zanfona de grandes dimensins que
dous msicos sentados, sosteen sobre os xeonllos.
O aprendiz cunha man, suxeta o instrumento e coa
outra, fai xira-la roda que o rozar coas cordas produce
o son, tempo que o mestre, tirando do teclado, fai a
meloda.
Na
Pennsula
Ibrica
existen
outras
representacins en pedra do instrumento en Estella,
Navarra, no prtico da igrexa de San Miguel onde
aparece das veces; en Toro, Zamora, no prtico
Norte da colexiata; en Soria, na fachada occidental da
igrexa de Santo Domingo; en Ourense, no prtico do
Paraso da Catedral; en Portomarn, Lugo, no prtico
da igrexa fortificada; na sala sinodal do Pazo de
Xelmrez en Santiago;...
O Organistrum aparece representado en pases
coma Francia, Escocia, Alemania, Checoslovaquia,
entre outros, e nada ten de extrao se consideramo-la
primaca e unidade do mundo cristin de entn como
afirma o investigador francs Louis Bonnaud.
Curiosamente, presntase con diferente nmero
de teclas, pero sempre con tres cordas, o que nos fai
supor que estaba adicado polifona e msica culta
da poca.
Seguindo o modelo do Prtico da Groria, da
catedral de Santiago, e despois dun riguroso traballo
de investigacin, o Obradoiro-Escola realizou unha
reproduccin do Organistrum, culminando as unha
vella aspiracin dos artesns que dirixen o Taller.

Instrumento que atopamos con distintos nomes e


formas en toda Europa. De orixe incerta, podemos
asociala co ORGANISTRUM, que nos sculos XII-XIII,
desprazado das igrexas e conventos polos
primitivos rganos, tempo que se reduce
considerablemente o seu tamao, e pode ser tocado
por un msico so. Nace as a CINFONIA, antecesor
directo da zanfona.
O tratadista espaol Eximeno na sa obra "Del
Origen y Reglas de la Msica", refrese monxe
benedictino do sculo XI, Guido de Arezzo de quen d
que restituu e perfeccionou o sistema musical dos
gregos, tomando por base o exacordo ou sexta maior,
formando as a escala a partir do Sol, coa extensin
de das oitavas, que a que d a zanfona,
modificada, perfeccionada e feita individual, e polo
tanto manexable polo susodito monxe, adaptndolle
as teclas mbiles para que unha soa persoa puidese
pulsalas e poe-lo manubrio en movemento.
Foi o instrumento preferido dos xograres da Escola
Lrica Galaico-Portuguesa, e mantivo a sa
preponderancia ata o sculo XV en que inicia un lento
pero progresivo retroceso, ata caer nas mans de
cegos e mendigos que tocala sen escola,
desprestixironna grandemente, chegando o
momento, coincidinte co esplendor do violn, en que
est a piques de desaparecer.
No sculo XVII anda se ensinaba a toca-la
zanfona en Galicia. Os tocadores de zanfona admitan
aprendices por medio de pblico contrato como o que
segundo testemua de D. Francisco Fernndez de
Neira, escribano de Betanzos, otorgou o 24 de
Febreiro de 1662, Juan Diego, labrego, vicio de
Santa Cruz de Mondoi, con Pedro de Coiro, cego e da
mesma vecindade: "Por cuanto el dicho Juan Diego
tiene un hijo llamado Juan Vzquez, tambin ciego y
falto de vista que pretende deprender a tocar el
instrumento de Sanfonia, psolo para este efecto con

el susodicho Pedo de Coiro, quien se oblig a que en


el trmino de tres aos, dara enseado al Juan
Vzquez, de manera que sepa tocar el instrumento,
para lo cual le ha de dar sanfonia que tocar con yerros
tocantes a dicho oficio como se acostumbra, excepto
que si dentro de dos meses conosciere y le pareciere
que dicho Juan Vzquez no es a propsito para
deprender dicho oficio, le pueda despedir y remitir a

dicho su padre, para que lo ocupe en lo que le


pareciere". O Juan Diego obrigouse a pagar a Pedro
de Coiro seis ducados por cada mes, que o seu fillo
recebese ensinanza dentro do convido prazo dos tres
anos, durante os que " de dar vestido al dicho su hijo
y criado que con l ande y le asista". (Anotado por
Prez Costanti nunha das sas coleccins de
documentos dos arquivos de Santiago, e recollido do

libro de Faustino Santalices, "La Zanfona").


Ten a zanfona, durante o sculo XVIII, un
importante rexurdimento en Francia. Convrtese no
instrumento predilecto da corte e acada unha gran
perfeccin, xa coa forma e caractersticas que
presenta hoxe a VIELLE.

Coa axuda de constructores e compositores,


chega a situarse entre os instrumentos cultos da
poca. Princesas e damas da corte de Luis XV,
divrtense tocando a zanfona. A mesma raia Mara
Antonieta era unha experta zanfonista. Msicos como
Haydn e Vivaldi compuxeron obras para vielle, e foron
numerosos os mtodos que se escribiron para
deprender a tocala, destacando por moi completo, o
de Michel Corrette, organista do colexio dos xesutas
de Pars, 1738: "Methode pour apprendre a jouer la
Vielle".

Por fortuna e despois de pacientes e laboriosas


investigacins do abogado e musiclogo ourensn
Faustino Santalices, a zanfona volta a soar da sa
man, o 27 de Xullo de 1952, no Pazo de Xelmrez de
Santiago con motivo da inauguracin pblico desta
xoia do romnico civil. Desde este intre, son moitos os
xves msicos e compositores que redescubren a
zanfona e as sas enormes posibilidades para
interpretar non s msica popular, senn tamn
msica de cmara e mesmo msica contempornea.
Son varios os artesns que na actualidade estn a
traballar na sa construccin e contnuo
perfeccionamento. Parece ter asegurado o seu futuro.
Funcionamento:
Pertecene familia dos instrumentos de cordas
frotadas por unha roda. O msico, cunha man, move
o manubrio, que sa vez fai xira-la roda que rozar
nas cordas, produce o son.
A zanfona ten cinco cordas, de tripa e tripa
entorchada de metal:

a)Tres cordas cantantes que van dentro da caixa


do teclado. Estas cordas non son tocadas
directamente polo msico, senn, por unhas
espadillas aloxadas no teclado que, pulsado polo
tocador, varan a lonxitude vibrante da corda
produciendo deste xeito, a meloda.
b)Dous bordns, que producen as notas pedais do
instrumento, e determinan a sa tonalidade.

PANDEIRETA
Esta formada por unha armazn circular rxida,
cuberta por un dos lados por un parche de pel e con
ferreas todo arredor. O tamao depende moito das
zonas, as en Lugo, eran mis grandes cas actuais e
levaban s unha ringleira de ferreas.
O golpear diferentes materiais sonoros, foi
probablemente a primeira manifestacin da msica
instrumental. Para isto, servanse de obxectos de uso
cotin e moi variados: sos, cunchas, tochos de
madeira... e por suposto, as mans.
Da extenssima familia da percusin, existe en
Galicia unha gran representacin de instrumentos de
moi distintas formas e construdos con diferentes
materiais, todos eles coa finalidade de acompaar
rtmicamente s melodas de gaita, canto popular e
s danzas.
PANDEIRO
Compose dun marco de madeira cuberto por das
peles de cabrito, e leva no seu interior uns axuxeres.
O xeito de tocalo moi variado: pendurado do
pescozo ou das mans, por medio dunhas trabias nas
que se introducen os pulgares; pode amarrarse polo
cintura ou ben sobre o peito, sostenido cos brazos.
Empregbase para os cantos de pandeiro e tamn
era usado polos rapaces que acompaaban s cantos
de cego. Hoxe ten especial utilidade no
acompaamento do canto, e coma protagonista
rtmico no baile da pendeirada.
Nas pallozas do Piornedo atopouse un pandeiro
para
catro
mans,
cunhas
dimensins
considerablemente maiores cas dun pandeiro comn.
Parece ser que se tanxa para escorrenta-las
treboadas.
TAMBORIL OU REDOBRANTE
Este o instrumento de percusin que mis
frecuentemente acompaa gaita, e quizais por isto,
o mis coecido.
Est formado por un corpo de madeira, cilndrico e
oco, e dous aros tamn de madeira, un por arriba e
outro por abaixo que presionan contra o corpo dous
parches de pel. No inferior leva uns bordns,
xeralmente de tripa.
Non se pode falar dun tamboril tradicional polas
sas dimensins, pois en grabados e fotografas
antigas, aprcianse moitos e moi variados tipos.
Mesmo utilizouse con certa frecuencia, a caixa
metlica de banda.
Comnmente, tcase pendurado da cintura, anda
que existe unha tcnica pouco extendida que consiste
en colga-lo tamboril, de tamao mis reducido do que
estamos afeitos a ver, da mueca.
Actualmente, coa aparicin das bandas de gaitas,
estanse a empregar outra clase de tambors con
parches sintticos e bordns metlicos, para gaar
maior protagonismo no conxunto, xa que o tamboril
tradicional ten un son baixo e opaco que non se
percibe cando toca con moitas gaitas, e quedara
relegado sempre a un segundo plano.

A tcnica de tanxer este instrumento consiste


bsicamente en soste-la pandeireta cunha man, coa
que se fan tdolos movimentos, servindo a outra man
como apoio onde se bate a pel, movendo nicamente
os dedos. O repenique caracterstico pdese facer
con tdolos dedos desa mesma man, segundo resulte
mais axeitado.
Era a pandeireta un instrumento moi usado polas
mulleres, sirvan como ejemplo os tradicionais grupos
de pandereiteiras coma "As Pandereiterias de Mens"
que cun xeito especial de tocar, case sempre co puo,
tempo que cantaban, facan as voces de
animadoras nas ruadas, fiadeiros, festas...
Existen tamn unhas panderetas sen pel
coecidas co nome de "Ferreas" e que hoxe
atpanse prcticamente esmorecidas.
Asemade, cmpre salienta-la "Pandeira" ou
pandeiro redondo, que semellante na forma
pandeireta, difernciase bsicamente dela en que
carece de ferreas. Tocbanna as pandereiteiras
cando cantaban ou acompaaban danza.

TARRAOLAS
Son das pezas rectangulares independientes, cun
asento para os dedos que poden ser de madeira, na
actualidade as mis utilizadas, de pizarra, pedras lisas
ou mesmo das costelas de porco.
A denominacin vara segundo a zona: tarraolas,
texoletas, castaetas.
Tiveron un emprego moi extendido e popular, pero
tamn culto, como o demostra a miniatura n330 das
Cantigas de Sta. Mara, onde aparecen
representadas. Despois de pasar unha etapa de
perigoso esquecemento, agora estn vivindo, gracias
sa riqueza e prestacins rtmicas, un perodo de
progresiva recuperacin e incorporacin de novo
msica tradicional.
BOMBO
Tamn chamado en algunhas bisbarras
"Milagrio", podemos afirmar que a sa incorporacin
a msica popular coincide coa aparicin dos grupos
de gaiteiros, feito relativamente recente no noso pas.
Desde sempre infravalorado, ten sen embargo,
unha importancia capital, pois , xunto co tamboril, o
encargado de marca-lo ritmo, a tempo ou a
contratempo, facer fortes e pianos, diferenciar
partes...
Como calquer instrumento, por moi sinxelo que
pareza, precisa para tocalo, unha boa tcnica e unhas
cualidades que garanticen a seguridade rtmica
necesaria para unha boa interpretacin musical.

CHARASCO
Consiste nun longo mastro de madeira que na
parte superior leva un bastidor con varias ringleiras de
ferreas, que soan bater cun pau un cable que vai
desde o bastidor parte intermedia do mango,
producindo o son de varias pandeiretas tocando
xuntas, tempo que golpeando a base do mastro
contra o chan, marca o ritmo durante a execucin da
peza.
Foi un instrumento moi popular na zona de Cuntis
(Pontevedra), onde era frecuente que os mozos o
tocasen acompaando s gaiteiros en datas moi
sinaladas, como Reis, Antroido..

Na actualidade estase a incorporar en diferentes


agrupacins musicais, pero sobre todo nas bandas de
gaitas, pola riqueza rtmica e sonora e a sa gran
vistosidade.
CUNCHAS
Como o seu nome indica, trtase de das cunchas
de vieira que se percuten ou rascan entre s para
produci-lo son.
Non existe unha tcnica definida de tocales, pero
teen unhas grandes poisibilidades rtmicas, polo que
son moi empregadas para acompaar tanto s gaitas
como canto

BRICQUEVEILLE, E. De. "La


Musette" Paris. 1894
GALPIN,F.W., " Old Instruments of
Music ". Londres 1910
GRATTAN FLOOD, W.H. "The Story
of the Bagpipe" Londres, 1911
RIVERA, J. "La Msica de las
Cantigas". Madrid, 1922.
SAMPEDRO FOLGAR, Casto.
"Cancionero Musical de Galicia". Museo de
Pontevedra. Fundacin Pedro Barri de la
Maza. Pontevedra,1942
LE VOYER, D. "Le Nouveau Tours de
Biniou". Ar Sone, Hennebond 1949
GARCIA MATOS, Manuel "
Instrumentos Musicales Folclricos de
Espaa". Anuario Musical, Vol XI. Instituto
Espaol de Musicologa, Barcelona. 1950.
COUCEIRO FREIJOMIL, Antonio.
"Enciclopedia Gallega". Santiago de
Compostela, 1953.
COBAS PAZOS, V. "La Gaita
Gallega". A Corua 1955.
SANTALICES, Faustino. "La
Zanfona". Lugo. 1956
DE SANTIAGO, Rodrigo. "Mtodo
Completo de Gaita". Editorial Galaxia. Vigo.
1964.
VEIGA DE OLIVEIRA, Ernesto
"Instrumentos Musicais Populares
Portugueses". Fundaao Gulbenquian.
Lisboa. 1966.
MANGA, Jnos. "Hungarian Fol.
Song and Folk Instruments". Corvina Press.
Budapest. 1969.
MERE, Rafael. "Museo Internacional
de la Gaita". Concello de Xixn. 1970.
A.DE SANTIAGO, Rodrigo. "Manual
Prctico de Gaita Gallega"Casa Garijo.
Madrid. 1971.
BAINES, A. "Bagpipes". Pitt Rivers
Museum. Oxford. 1973.
BUTLER, Richard. "Northumbrian
Small Pipes". M.S. Dods Ltd. Newcastle
Upon Tyne. Gran Bretaa. 1976.
DIAGRAM GROUP. "Musical
Instrument of the World".Smeets Offset, P.V.
Weert. Holanda. 1976.
BONNAUD, Louis "A la recherch
des les plus Anciennes Vielles roue ",
Actes des VII Assises Nationales du
Folcklore Franais, nmero 150. 1976.

RIVAS TROITIO, X.M. " O Gaiteiro


de Soutelo ". A Corua. 1976.
BASCO, Juan "Mtodo de Dulzaina".
Editorial Piles. Valencia, 1978.
HEGARTY, Dave. "Reedmarking
Made Easy". Na Piobairi Uillean. Dublin.
1978.
DESBLANCS, B. " Les Anches
Simples ". Conservatoire Occitan. Toulouse.
1980.
DIAZ, Joaquin. " Revista de Folclore
".Caja de Ahorro Popular. Valladolid. 1980.
BUCHNER, Alexander. "Enciclopedie
des Instruments de Musique". Grnd, Pars
1980.
HOLLINGER, Roland " Les Musiques
a Bourdons ". Editorial La Flauta de pan.
Paris. 1980.
MENETRIERD, Bernard e
BERTRAND, Guy. " Instruments de
Musique Populaires Traditionnels en
Gascogne ". Conservatoire Occitan.
Toulouse. 1982.
TOMAS I CUCURRUL, Jordi. " El
Sacs de Gemecs ". Editorial Boratuna.
Llora, Girones.
FRAGUAS y FRAGUAS, Antonio. " El
Traje Gallego ". Fundacin Barrie de la
Maza. A Corua. 1985.
FOXO, Xos Lois. "Os Segredos da
Gaita". Servicio de Publicacins da
Diputacin Provincial de Ourense. 1986.
CANEIRO ANEIROS, Rosa e
VILABOI LOIS, Lotorio. "Primeiros
coecementos sobre o noso folclore".
Padroado da Cultura do Concello de Narn.
1986.
CORRAL MARTINEZ, Antn.
"Mtodo para Construccin de Palletas e
Pallns". Universidade Popular do Concello
de Vigo. 1986.

Francisco Santom, anterior Concellal


de Cultura, por confiar en ns.
Jos M. Fortes, todo sensibilidade e
disposicin.
Luis Flor, Rui Novais e Jorge Barata,
tcnicos de son e amigos.
Jos Mario Branco, compaeiro de
aventura.
Roberto Santandreu, polas fotos de
gran calidade, que fixo durante a grabacin.
Samuel, Elsa, Miguel, Lidia, Enrique e
Hugo por facernos a estancia en Lisboa tan
agradable.
Ricardo Portela, Wenceslao Cabezas
"Polo", Blanca Nieves Lorenzo e Xos V.
Ferreirs, que estiveron con nos desde o
principio.
Marina, pola sa paciencia.
Fernando Aguiar, que nos brindou a
sa experiencia.
Alfonso R. Castro, artesn novo que
xa est facer historia.
Carlos Nez Rodrguez, que
reproducu moitos dos dibuxos deste libro.
Secundino Rivera do Barqueiro, pola
cesin do dibuxo do troveiro.
Anxo Beltrn Rodrguez, que nos
resolveu en pouco tempo, o problema do
desplazamento a Lisboa.
Agrupacin Folclrica e Investigacin
Berce do Ferrol e Fato de Gaitas Durindaina
de Santiago, que nos cederon pezas e
informacin moi valiosas para a realizacin
deste traballo.
A JOSE AFONSO....SEMPRE

Pito en RE, tocando con Zanfonas en Sol, Requinta en Sol e Espineta nun intre da gravacin da obra.

INTRODUCCION
En la Escuela de Arte Popular de Vigo, institucin docente de carcter abierto, gratuito y no acadmico, que
depende del Sector de Cultura del Ayuntamiento de Vigo, funciona el Obradoiro. Escola de Instrumentos Musicales
Populares Gallegos, que desenvuelve sus actividades cara a conseguir un doble objetivo:
1.La formacin de nuevos y buenos artesanos con la intencin de unificar y mejorar el nivel de calidad de nuestros
instrumentos.
2.La investigacin, recuperacin y conservacin de instrumentos propios del pas, o, bien ajenos, pero que por su
inters histrico o etnogrfico encajan en la filosofa que preside toda la actividad del Obradorio.
Integrada en el Obradorio-Escola, y compuesto por los artesanos que dirigen el taller, Antn Corral, Ramn R.
Casal y Carlos Corral, en estrecha colaboracin con otros msicos, se encuentra el Grupo Didctico-Musical, que
intenta llevar adelante una tarea de divulgacin de los instrumentos muscales populares gallegos, motivado por el gran
desconocimiento que de ellos existe, tanto de sus caractersticas musicales como de aspectos relativos a su
construccin y peculiaridades.
El trabajo del grupo, que se concreta en una propuesta didctico-musical, se diriga hasta ahora a los centros de
E.G.B. y a las Asociaciones Culturales y otras instituciones de este tipo, tratando de acercar, por medio de actuaciones
en directo, la actividad del taller al pblico, mayoritariamente infantil, sobre el que intentbamos incidir ms
directamente.
Hoy nos planteamos la urgente necesidad de superar las limitaciones fsicas y de tiempo que nos impone la propia
composicin del grupo y su localizacin en Vigo, por medio de la grabacin de este disco, que sin duda multiplicar el
efecto de difusin al tiempo que permanecer como un documento audiovisual, al mismo tiempo tradicional e innovador,
en la cultura musical del pas.
Con la realizacin de esta obra tratamos de conseguir los siguiente objetivos:
1.- Mostrar y divulgar las caractersticas de los instrumentos musicales populares gallegos, por medio de un
documento audiovisual indito en Galicia.
2.-Reflejar la personalidad de cada instrumento empleado tanto de forma tradicional como en armonizaciones de
corte clsico.
3.-Dar a conocer los avances que los artesanos estn consiguiendo con la investigacin y fabricacin de
instrumentos en otras tonalidades diferentes a las tradicionales.
4.- Hacer llegar a los estudiosos e investigadores del folclore una obra que les ayude a profundizar en este campo
de la cultura.
5.- Aportar al colectivo de enseantes de msica una herramienta de trabajo de la que hoy carecen para realizar
su labor en lo que corresponde a la msica popular, aspecto que va creciendo en importancia dadas las tendencias
educativas actuales.
6.- Reafirmar la idea de que la cultura popular, y el folclore como una parte importante de ella, se est haciendo
da a da, y su evolucin depender en gran medida de las experiencias actuales que, basadas en la tradicin, debern
ser rechazadas o aceptadas, y consiguientemente incorporadas poco a poco al bagaje cultural del pas.

En esta misma linea de trabajo, encaminada a enriquecer la cultura musical del pas, se encuentra la Banda de
Gaitas "XARABAL", que como una actividad ms del Obradoiro-Escola, nace en el ao 1984 bajo las direccin de Antn
Corral, con la doble intencin de potenciar y difundir la msica popular gallega y, trabajando con rigor sobre la tcnica
de tocar la gaita, formar futuros y experimentados gaiteros que conozcan y dominen el instrumento. Esencialmente
emplean gaitas en Si que alternan en ocasiones con otras tonalidades , y que son construdas por los alumnos del
Obradoiro-Escola.
La reciente aparicin de las bandas de gaitas en Galicia exige una nueva percusin, que basada en los ritmos
tradicionales, cree formas musicales que satisfagan las necesidades rtmicas y sonoras de este tipo de agrupacin.
Partiendo de esta idea bsica. Xarabal hace un serio trabajo de estudio y anlisis de los ritmos e instrumentos de
percusin, intentando de esta manera recuperar la dignidad y protagonismo del acompaamiento rtmico.
Es preciso destacar, para terminar, el carcter abierto de la obra, pues desde que surgi la idea procuramos contar
con la colaboracin de msicos gallegos de prestigio y trayectoria suficientemente contrastadas, para de esta manera
garantizar la seriedad y calidad de todo el proyecto. Para esto, para ello dispusimos de la cooperacin y apoyo de:
Ricardo Portela, Wenceslao Cabezas "Polo", Blanca Nieves Lorenzo, Xos V. Ferreirs y Fernando Aguiar.
A todos ellos... muchas gracias
INSTRUMENTOS PRIMITIVOS
Intentamos mostrar en este captulo algunos de aquellos primitivos instrumentos musicales que sin tener una gran
perfeccin, tanto en su construccin como en la afinacin, hicieron realidad con su evolucin la existencia y calidad de
los instrumentos actuales.
Estamos seguros de que algunos os resultarn familiares por haber jugado con ellos en multitud de ocasiones, e
incluso que los hayis construido alguna vez, y hasta es posible que conozcis alguno al que aqu no se hace referencia.
De cualquier manera, queremos constatar su importancia y el papel destacadsimo que ocuparon, y an ocupan,
en la msica popular.
CUERNOS DE CABRA
Segn aparece recogido en el Cancionero Gallego de Casto Sampedro, ste es sin duda uno de los ms primitivos
instrumentos que usaron por la montaa los pastores; tambin por la gente joven cuando se pretenda llamar a los
vecinos para que concurriesen a un punto determinado, con el fin de asistir a reuniones nocturnas en la aldea.
Entre los tocadores, los haba que sacaban partido del instrumento, a pesar de su escasa extensin y gran
desafinacin. De cualquier manera se necesitan, para tocarlo, unos buenos labios y mucho pulmn.

CHIFRES O PITOS DE PARAGUEIROS


Bsicamente, su forma es la de un tringulo irregular, semejante en muchos casos a la cabeza y pecho de un
caballo, normalmente construido en madera en la que se horadan de nueve a trece huecos ciegos por el fondo y de
diferente longitud.
La manera de tocarlo es recorriendo los labios, ligeramente estirados, por la parte superior del Chifre, dirigiendo
la columna de aire casi en horizontal hacia las aberturas de los agujeros, para as producir el sonido.
Como sealaba Casto Sanpedro, los parageros y los afiladores de cuchillos y navajas, y los reparadores de loza
utilizaban los pitos para anunciar su oficio.
BIRIMBAO
Consiste en una lmina de madera o hierro que se hace vibrar sujeto por un extremo a un marco del mismo
material, que puede adoptar varias formas, siendo la ms frecuente la de herradura.
Para tocarlo, se sujeta el instrumento con una mano, situndolo entre los dientes, y con el ndice de la otra mano
se puntea el extremo libre de la lmina, sirviendo, por lo general, la cavidad bucal como caja de resonancia. El complejo
elemento resonador formado por las mandbulas, labios, lengua y faringe, bien controlado por un hbil ejecutante
permite obtener una polifona a tres o cuatro voces superpuestas. El sonido de la lengeta acta de bordn y el
resultado trae a la memoria el sonido de la zanfona.
En Galicia, ms en concreto en la comarca de Consagrada, vive el Seor Herminio, que los forja en hierro con la
ms tradicional forma de herradura.
CANAVEIRA
Se trata, como su nombre indica, de una caa de escoba de unos 60 cms. de longitud, a la que se le practica una
abertura en sus dos terceras partes. Se sujeta fuertemente por donde termina la abertura y batiendo rtmicamente el
extremo inferior, produce un castaeo muy caracterstico.
Se utilizaba tanto en el acompaamiento de melodas de gaita como del canto y de la danza.
REQUINTA
Como sucede con el Pito, fue seguramente un instrumento de pasatiempo individual, aunque es conocida su
utilizacin en conjuntos, incluso acompaando a las gaitas, como se puede apreciar en fotos o grabados de cierta
antigedad, y hasta no hace mucho tiempo, el grupo tradicional "Airios do Ulla" de A Estrada, la empleaba
habitualmente.
La Requinta fue, en tiempos, un instrumento muy conocido y usado por toda Galicia y despus de una etapa de
olvido, asistimos a una importante recuperacin en la actualidad, y a un uso cada vez ms constante por parte de grupos
tradicionales, grupos Folk y otros.

Su origen lo podemos encontrar en las antiguas flautas de hueso o de saco, palo que no necesita ser agujereado
interiormente, pero posiblemente por la insuficiente calidad sonora, surgi la necesidad de emplear madera de boj en
su construccin. Hoy en da se fabrican tambin en madera de granadillo, palo rosa, palo santo y otras maderas exticas
que ofrecen una gran calidad sonora y son muy resistentes a la humedad.
Otras caractersticas a destacar en el instrumento:
1.- Son construidas en tres, cuatro o cinco piezas que encajan unas en las otras.
2.- El calibre interior es cnico con el mayor dimetro en la parte de la embocadura.
3.- El tamao varia en funcin de la tonalidad.
4.- En el extremo de la embocadura dispone de un tapn mvil que permite regular su afinacin cuando es tocada
con otros instrumentos.
5.- Tiene seis agujeros, todos frontales, y algunas poseen una llave que aumenta su cromatismo.
6.- La extensin natural de la Requinta es de una escala diatnica, pero los buenos tocadores, con una tcnica
adecuada, necesaria en cualquier caso, y contando con la buena calidad de los instrumentos que actualmente se
construyen, pueden dar otra octava ms aguda, e incluso con facilidad, la escala cromtica. Pero es en la octava grave
en la que la requinta consigue ese sonido dulce y meloso que la caracteriza.
Se conservan algunas requintas en Fa, y actualmente ya se ha construido la de Do, de menor tamao y timbre
ms agudo, pero es la de Sol quizs la ms extendida, de tamao intermedio a las anteriores, y que, adems de para
su propia tonalidad, tiene una digitacin poco complicada para interpretar piezas en Do, Re o Si bemol.
PITO
Pertenece el Pito al grupo de las flautas de pico o de bisel. Fue, en la mayora de los casos, como ocurre con la
requinta, un instrumento de pasatiempo individual, que el hombre del campo, y sobre todo los pastores tocaban en sus
horas de ocio.
Era frecuente en Galicia la construccin de la popular flauta de pan, que consista en abrir en una paja de centeno,
por el extremo ciego, una lengeta similar a la del palln de un ronco, y a lo largo de la caa los diferentes agujeros
hasta conseguir un instrumento que, a pesar de la deficiente afinacin, permita interpretar melodas no demasiado
complejas.
El Pito, con las caractersticas con que hoy se conoce, estuvo a punto de desaparecer. Tuvo en Basilio Carril,
artesano de Santiago, y Paulino Prez de Lugo, los ltimos constructores conocidos, que los fabricaban
tradicionalmente en Mi bemol.
Siguiendo como modelo un Pito conservado del artesano santiagus. Antn Corral retom su construccin hace
ya algunos aos, pero introduciendo una modificacin importante, la afinacin en Re. Con esta variacin, puede
utilizarse con otros instrumentos populares como la Zanfona o Requinta, afinadas en Sol, y tambin con algunas gaitas.

En lo referente a su construccin cabe sealar estas caractersticas:


1.- Su interior es de un calibre ligeramente cnico, con el dimetro mayor en la parte superior.
2.- Consta de dos piezas que encajan:
-La boquilla con bisel
-La caa, con siete agujeros frontales, uno de ellos doble y otro trasero.
3.- Tiene un tamao de 32 cms. que puede variar ligeramente en funcin de la afinacin.
4.- Se fabrican tradicionalmente en madera de boj, aunque hoy en da se emplean tambin maderas nobles de
importacin como el granadillo, ms resistente para la gran cantidad de humedad que tiene que soportar cuando se
toca, adems de aumentar su calidad sonora.
La extensin musical del Pito es de dos octavas cromticas ms dos notas en el sobreagudo, lo que permite tocar
en cualquier tonalidad, siendo las ms usuales las de Re, Sol y Do. Por esto, resulta incuestionable su validez como
instrumento de empleo no solo en la msica popular, sino tambin en la msica culta.
Su estructura digital, semejante a la del Punteiro, lo convierte en una herramienta muy til en la iniciacin del
aprendizaje de la Gaita
GAITA
Apuntes histricos:
El origen de este instrumento es incierto y se remonta a una gran antigedad. Lo que s podemos asegurar es que
su rea de expansin es amplsima, en contra de la creencia de que la gaita, y su origen y difusin, es exclusiva de los
llamados pases celtas.
La mayora de los investigadores coinciden en fijar los inicios en las primitivas flautas, a las que se le aadi un
odre o fol, para aliviar el esfuerzo pulmonar del tocador, al tiempo que consigue continuidad en el sonido. Ms adelante,
con la llegada de la polifona se adaptan en el fol unos roncos que producen notas pedal, y con esta configuracin llega
hasta nuestros das.
A pesar de la dificultad de verificarlo, las investigaciones ms recientes y la opinin ms compartida por
investigadores y musiclogos, indican a Mesopotamia como el posible lugar de procedencia. F.W.Galpin, famoso
investigador y autor de interesantsimos trabajos sobre instrumentos antiguos, afirma que es el pueblo Sumerio el que
posey desde tiempos inmemoriales este instrumento y que lo transmite tanto hacia el Este, India y Persia, como hacia
el Oeste, Grecia y Roma, desde donde pasa posteriormente, por las rutas del norte, hacia Galicia y Britania.
El escritor griego Aulas Gellis sostiene que la gaita era usada por el ejrcito espartano para mantener la moral y
disciplina en los frentes de combate, costumbre heredada del antiguo Egipto. Era empleada tambin en funciones de
carcter religioso para acompaar el culto a los dioses.
Suetonio, historiador latino contemporneo de Nern, asegura que la gaita aparece grabada en una moneda
acuada en aquella poca, y que el mismo emperador saba tocar la TIBIA UTRICULARIS, nombre con el que se
conoca el instrumento en aquel tiempo.

En Galicia, Faustino Santalices afirma que la Gaita era conocida seis siglos antes de Cristo, lo que da pi a pensar
que este instrumento entr en la Pennsula Ibrica por el noroeste, segn recoge Cobas Pazos en su trabajo "La Gaita
Gallega".
Mara del Carmen Novoa, en la publicacin "La Gaita y la cornamusa en Galicia y Francia" dice: "Sabemos que la
gaita la llevaban los peregrinos de regreso a sus pases, y que los benedictinos la empleaban en sus pequeas iglesias
rurales sustituyendo al rgano. Los propios gaiteros la difundan cuando salan al extranjero en busca de fortuna, y
tambin los soldados espaoles de los Tercios de Italia y Flandes, y despus fueron probablemente los judos
procedentes del Norte y Noroeste de la pennsula los que llevaron la gaita a los pases de la Europa oriental y Balcanes".
Durante la Edad Media, como afirma R. Mes, director del Museo Internacional de la Gaita de Gijn, Galicia fue el
centro gaiteril ms importante de Europa, debido principalmente a las incesantes y masivas peregrinaciones a Santiago
de gentes de todo el mundo cristiano de la poca.
En las Cantigas de Santa Mara del Rey Sabio, la gaita aparece referenciada grficamente en varias de las
miniaturas que ilustran la obra, de distintas formas y siempre bajo un lujoso aspecto, de donde se deduce el carcter
culto en su empleo.
De las numerosas representaciones iconogrficas que de la Gaita existen en nuestro pas, destaca por su
antigedad un capitel romnico del siglo XI, de Melide (A Corua) de gran importancia musicolgica. Otras muestras
son: Capitel del siglo XII de la Iglesia Parroquial de Santiago, en la ciudad de A Corua; capital del siglo XIV de la Iglesia
Conventual de San Francisco, en Ourense; sepulcro del escudero Broos Lpez del siglo XIV, en la iglesia de Santo
Domingo, tambin en Ourense; dovela del siglo XIV de la iglesia de Monteforo, A Corua....
Cabe subrayar que los orgenes de la gaita asturiana y de la gaita de foles de Portugal se presentan
inseparablemente unidos a los de la Gaita gallega, pues fueron las mismas invasiones las que fecundaron la vida
cultural e histrica de los pueblos del Noroeste peninsular.
Digitacin elemental para Gaita Gallega
La digitacin que presentamos intenta dar a conocer las posibilidades de los punteiros segn tonalidad.
No estando unificadas en la actualidad la tonalidad, la escritura y el nombre de las notas, mostramos las dos ms
conocidas popularmente, esperando la unificacin por parte de los musiclogos.
Palletas y Pallones
La palleta es una de las partes ms delicadas de la gaita, pues de ella dependen la afinacin y el timbre. Todos
los cuidados que se tengan con ella, son pocos, ya que cualquier descuido puede desafinarla o romperla, con lo que
quedara inutilizada la gaita.

La caa es el material empleado normalmente para construir palletas para gaita; podemos encontrarlas de plstico,
cuerno o marfil, pero, como saben bien los msicos de oboe, saxo o clarinete, no dan tan buenos resultados como las
hechas de caa. Todo buen concertista de estos instrumentos emplea exclusivamente palletas de caa.
Queremos destacar la importancia que tiene para el tocador de gaita recuperar la buena costumbre, hoy casi
extinguida, que tenan los gaiteros populares de fabricar sus propias palletas, para as conseguir un mayor conocimiento
del instrumento y un perfecto dominio de su afinacin.
El Palln, si bien no juega el papel fundamental de la Palleta, tiene una gran importancia, pues le da a la Gaita su
caracterstica principal y diferenciadora de la nota pedal, en la Gaita gallega y en el caso del ronco, dos octavas por
debajo de la tnica del punteiro. Tambin la Ronquilla o Ronqueta y el Chilln suenan por medio de palln, aunque en
este ltimo caso, puede llevar palleta, con lo que dara una quinta ascendente.
Lo mismo que en la palleta, la caa curada es el material idneo para hacer un buen palln. Insistimos: en cuanto
a la sonoridad, la caa no tiene sustituto. Por este motivo, no es aconsejable el llamado "palln de bolgrafo" ni el
metlico, pues ambos deforman el timbre caracterstico del ronco.
Distintas Tonalidades. Septiminio de Gaitas
Hasta no hace mucho tiempo, la Gaita Redonda en Do, la Grileira en Re y la Tumbal en Si bemol, aparte de la
gaita de La, para acompaar a los coros, eran las tonalidades ms empleadas por los gaiteros populares.
La colaboracin entre Antn Corral y el compositor Roxelio de Leonardo Bouza, iniciada all por el ao 1976, hizo
posible la realizacin material del Septiminio Gaitstico que oblig y aceler la creacin de nuevas tonalidades en la
Gaita.
El Septiminio de gaitas est compuesto por Gaita Aguda en Fa, gaita Grileira en Re, gaita Redonda en Do, gaita
Tumbal en La, gaita Bartono en Sol, gaita Ronquilla en Sol y gaita Ronca en Do. Fue presentado en el ao 1979 en
"Msica en Compostela" logrando un gran xito.
De esta experiencia, el resultado ms sobresaliente fue demostrar cmo la gaita va consiguiendo cada da
mayores niveles de perfeccin, demostrando que su utilidad estar limitada ms por la calidad del intrprete que por las
insuficientes prestaciones musicales que algunos le suponen al instrumento.
Adems de las tonalidades ya citadas, existen otras que conviene no olvidar, como la de Do brillante que tuvo
bastante difusin, y otras de ms reciente historia, como las de Mi, Si, La bemol....
Toda una amplsima gama de gaitas con las que enriquecer nuestro trabajo y por lo tanto la msica popular
gallega.

El Fol
Es una pieza de gran importancia en la gaita, pues de l depende el tempero y por lo tanto conseguir una correcta
ejecucin y afinacin.
Hasta hace veinte aos, prcticamente el nico fol utilizado era el pellejo de un cabrito; daba muy buen resultado,
pero tena el inconveniente del mantenimiento, junto con la dificultad de encontrar el idneo. Probablemente, estos
fueron los motivos que favorecieron la aparicin y rpida difusin del fol de goma, que , sin embargo, frente a las
insignificantes ventajas que poda ofrecer, resulta nefasto para las maderas y las palletas, por la gran cantidad de
humedad que retine, adems de la gran dificultad de dominar el tempero con este tipo de fol.
Actualmente se est empleando, con muy buenos resultados, el fol de cuero de ternera, cosido a mano e
impregnado interiormente con un grasa especial que al tiempo que aumenta su flexibilidad tapona los poros naturales
de la piel, impidiendo las prdidas de aire. Permite un buen control del tempero, no deteriora las restantes partes de la
gaita y su mantenimiento es muy cmodo.
Conviene mencionar el fol de barqun o fuelle. Por medio de este artilugio, y con el movimiento del brazo, se
obtiene y se enva al fol, por un tubo que los comunica, la cantidad de aire precisa para hacer sonar la gaita.
Esta variedad de fol, que es muy empleada en pases como Irlanda o Checoslovaquia, etc., se encuentra tambin,
aunque muy raramente, en Galicia, especialmente en el Sur.
MASAS CORALES Y BANDAS DE MUSICA
Cuando se dice que en el bagaje musical del pas existe una gran cantidad de composiciones, muchas de ellas de
autor desconocido, tenemos que pensar que no es producto de la casualidad, sino de la capacidad creativa de una
pueblo y de quien desempea y sigue desempeando el importante papel de conservarlas y transmitirlas a travs de
los aos, e incluso de los siglos.
En este sentido conviene destacar en Galicia a los gaiteros populares que preservaron del olvido muchsimas
piezas para gaita; y por otra parte, a las Masas Corales que, dignificando el canto popular, mantuvieron para la
posteridad y extendieron tambin un gran nmero de hermosas canciones.
Destacan por su historia y trayectoria de compromiso firme con la msica popular el "Real Coro Toxos e Flores" ,
de O Ferrol, decano de los coros de Galicia, "Cantigas e Agarimos", de Santiago, y "Cantigas da Terra", de A Corua,
con los que nos identificamos plenamente en esta lnea de trabajo, imprescindible para asegurar el futuro de la msica
popular y de sus instrumentos, que son, sin duda, la manifestacin viva de la personalidad de los pueblos.

Siendo Galicia un pas de profunda tradicin musical, es frecuente comprobar cmo son muchas las ciudades,
pueblos e incluso pequeas aldeas que disponen, entre otras agrupaciones musicales, de una Banda de Msica, a las
que es obligado recordar en este trabajo, pues a ellas debemos la formacin de numerossimos msicos que
mantuvieron vivo, muchas veces en precarias circunstancias, el espritu propio de quien no se deja llevar por modas
pasajeras que pudieran en cualquier momento desvirtuar el significado de la cultura popular.
Es preciso, sin embargo, aprender de las experiencias que se han hecho en pases como Irlanda, Bretaa,
Escocia...donde la gaita convive en condiciones de igualdad con los instrumentos de la orquesta, casi siempre como
solista, logrando una gran belleza en las interpretaciones; msicos de gran prestigio en estos pases componen para
gaita y orquesta sinfnica con sorprendentes resultados.
Confiamos, con esta obra, llegar, entre otros, a los msicos de banda y compositores gallegos, para superar la
creencia de que la gaita no afina con los dems instrumentos de la Banda, y que la incorporacin de nuestro instrumento
por antonomasia no se encuentre con obstculos insalvables en un camino por el que debe evolucionar de una forma
natural.
ORGANISTRUM
Los orgenes de este instrumento y su procedencia, posiblemente no tendrn nunca una explicacin definitiva,
motivado por la escasez de datos, unas veces perdidos, otras olvidados.
Los primeros testimonios iconogrficos que aparecen censados, se remontan a los siglos XII-XIII. Destacan el
capitel de Saint George de Boscherville, en Normanda, conservado en el museo de Rouen, y la archivolta del Prtico
de la Gloria de la catedral de Santiago de Compostela, donde el maestro Mateo quiso darle un lugar preferente. En estas
representaciones aparece una zanfona de grandes dimensiones, que dos msicos sentados sostienen sobre sus
rodillas. El aprendiz, con una mano sujeta el instrumento, y con la otra hace girar la rueda que el rozar con las cuerdas
produce el sonido, al mismo tiempo que el maestro, tirando del teclado, ejecuta la meloda.
En la pennsula Ibrica existen otras representaciones en piedra del instrumento: en Estella, Navara, en el prtico
de la iglesia de San Miguel aparece dos veces; en Toro, Zamora, en el prtico norte de la Colegiata; en Soria, en la
fachada occidental de la iglesia de Santo Domingo, en Ourense, en el Prtico del Paraso de la catedral; en Portomarn,
Lugo, en el prtico de la iglesia fortificada; en la sala snodal del Palacio de Gelmrez, en Santiago........
El Organistrum aparece representado en pases como Francia, Escocia, Alemania, Checoslovaquia, entre otros, y
no tiene nada de extrao si consideramos la primaca y unidad del mundo cristiano de entonces, tal como afirma el
investigador francs Louis Bonnaud.

Curiosamente, se presenta con diferente nmero de teclas, pero siempre con tres cuerdas, lo que nos hace
suponer que se dedicaba a la polifona y a la msica culta de la poca.
Siguiendo el modelo del Prtico de La Gloria de la catedral de Santiago, y despus de un riguroso trabajo de
investigacin, el Obradoiro-Escola realiz una reproduccin del organistrum, culminando de este modo una vieja
aspiracin de los artesanos que dirigen el taller.
ZANFONA
Instrumento que encontramos con distintos nombres y formas en toda Europa. De origen incierto, podemos
asociarla con el Organistrum, que en los siglos XII-XIII es desplazado de las iglesias y conventos por los primitivos
rganos, al tiempo que se reduce considerablemente su tamao, y puede ser tocado por un solo msico. Nace as la
Sinfona, antecesor directo de la zanfona.
El tratadista espaol Eximeno, en su obra "Del Origen y Reglas de la Msica", se refiere al monje benedictino del
siglo XI Guido de Arezzo, de quien dice que restituy y perfeccion el sistema musical de los griegos, tomando por base
el hexacordo o sexta mayor, formando as la escala a partir de la nota Sol, con extensin de dos octavas, que es la que
da la zanfona, modificada, perfeccionada y hecha individual, y por lo tanto manejable por el susodicho monje,
adaptndole las teclas mviles para que una sola persona pudiese pulsarlas y poner el manubrio en movimiento.
Fue el instrumento preferido de los juglares de la Escuela Liria Galaico-Portuguesa, y mantuvo su preponderancia
hasta el siglo XV en que inicia un lento pero progresivo retroceso hasta caer en manos de ciegos y mendigos que, al
tocarla sin escuela, la desprestigiaban llegando el momento, coincidiendo con el esplendor del violn, en que llega casi
a desaparecer.
En el siglo XVII an se enseaba a tocar la zanfona en Galicia. Los tocadores de Zanfona admitan aprendices por
medio de pblico contrato como el que, segn afirma D. Francisco Fernndez de Neira, escribano de Betanzos, otorg
el 24 de febrero de 1662, Juan Diego, labrador, vecino de Santa Cruz de Mondoi, con Pedro de Corio, ciego y de la
misma vecindad: "por cuanto el dicho Juan Diego tiene un hijo llamado Juan Vzquez, tambin ciego y falto de vista que
pretende deprender a tocar el instrumento de sinfona, psolo para este efecto con el susodicho Pedro de Coiro, quien
se oblig a que en el trmino de tres aos, dara enseado al Juan Vzquez, de manera que sepa tocar el instrumento,
para lo cual le ha de dar sanfonia que tocar con yerros tocantes a dicho oficio como se acostumbra, excepto que si
dentro de dos meses conosciere y le pareciere que dicho Juan Vzquez no es a propsito para deprender dicho oficio,
le pueda despedir y remitir a dicho su padre, para que lo ocupe en lo que le pareciere". El Juan Diego se oblig a pagar
a Pedro de Coiro seis ducados por cada mes, que su hijo recibiese enseanza dentro del convenido plazo de los tres
aos, durante los que " de dar vestido al dicho de su hijo y criado que con l ande y le asista". (Anotado por Prez
Constante en una de sus colecciones de documentos de los archivos de Santiago, y recogido del libro de Don Faustino
Santalices, "La Zanfona").

Tiene la zonfona, durante el siglo XVIII, un importante resurgimiento en Francia. Se convierte en el instrumento
predilecto de la corte y alcanza una gran perfeccin, ya con la forma y caractersticas que presenta hoy la Vielle. Con
la ayuda de constructores y compositores, llega a situarse entre los instrumentos cultos de la poca. Princesas y damas
de la corte de Luis XV se divertan tocando la zanfona. La misma reina Mara Antonieta era una experta zanfonista.
Msicos como Hayden y Vivaldi compusieron obras para vielle, y fueron numerosos los mtodos que se escribieron para
aprender a tocarla, destacando, por muy completo, el de Michel Corrette, organista del colegio de los jesuitas de Pars,
1738: "Methode pour apprendre a jouer la vielle".
Por fortuna, y despus de pacientes y laboriosas investigaciones del abogado y musiclogo orensano Faustino
Santalices, la zanfona vuelve a sonar de su propia mano el 27 de Julio de 1952, en el Pazo de Xelmrez de Santiago
con motivo de la inauguracin al pblico de esta joya del romnico civil. Desde este momento, son muchos los jvenes
msicos y compositores que descubren la zonfona y sus enormes posibilidades para interpretar no solo msica popular,
sino tambin msica de cmara e incluso msica contempornea.
Son varios los artesanos que en la actualidad trabajan en su construccin y continuo perfeccionamiento. Parece
tener asegurado su futuro.
Funcionamiento:
Pertenece a la familia de los instrumentos de cuerda frotadas por una rueda. El msico con una mano, mueve el
manubrio, que a su vez hace girar la rueda que al rozar en las cuerdas produce el sonido.
La zanfona tiene cinco cuerdas, de tripa y tripa entorchada de metal:
a) Tres cuerdas cantantes que van en el interior de la caja de teclado. Estas cuerdas no son tocadas directamente
por el msico, sino, por unas espadillas alojadas en el teclado que, pulsado por el tocador, varan la longitud vibrante
de la cuerda produciendo de esta manera la meloda.
b) Dos bordones que producen las notas pedales del instrumento, y determinan su tonalidad.
PERCUSION
El golpear diferentes materiales sonoros, fue probablemente la primera manifestacin de la msica instrumental.
Para esto, se servan de objetos de uso cotidiano y muy variados: huesos, conchas, tacos de madera... y por supuesto,
las manos.
De la extenssima familia de la percusin existe en Galicia una gran representacin de instrumentos de muy
distintas formas y construidos con diferentes materiales, todos ellos con la finalidad de acompaar rtmicamente a las
melodas de gaita, al canto popular y a las danzas.

PANDEIRO
Se compone de un marco de madera cubierto por dos pieles de cabrito, y lleva en su interior unos cascabeles.
El modo de tocarlo es muy variado: colgado del cuello o de las manos, por medio de unas trabillas en las que se
introducen los pulgares; puede amarrarse por la cintura o bien sobre el pecho, sostenindolo con los brazos.
Se empleaba para los cantos de pandeiro y tambin era usado por los lazarillos que acompaaban a los ciegos
en sus cantos. Hoy tiene una especial utilidad en el acompaamiento del canto, y como protagonista rtmico en el baile
de la pandeirada.
En las pallozas de Piornedo (antiqusimas edificaciones circulares, de techo cnico de paja, que existen en algunas
zonas de las montaa gallega) se encontr un pandeiro para cuatro manos, con unas dimensiones considerablemente
mayores que las del pandeiro comn. Parece ser que se taa para alejar las tempestades.
TAMBORIL O REDOBLANTE
Este es el instrumento de percusin que con ms frecuencia acompaa a la gaita, y quizs por esto, el ms
conocido.

Esta conformado por un cuerpo de madera, cilndrico y hueco y dos aros tambin de madera, uno por arriba y otro
por abajo, que presionan contra el cuerpo dos parches de piel. En el inferior lleva unos bordones, generalmente de tripa.
No se puede hablar de un tamboril tradicional por sus dimensiones, pues en grabados y fotografas antiguas se
pueden apreciar muchos y muy variados tipos. Incluso se utiliz con cierta frecuencia la caja metlica de banda.
Comnmente, se toca colgado de la cintura, aunque existe una tcnica poco extendida que consiste en colgar el
tamboril, de tamao ms reducido del que se acostumbra a ver, de la mueca.
Actualmente, con la aparicin de las bandas de gaitas, se estn utilizando otra clase de tamboriles con parches
sintticos y bordones metlicos, para ganar mayor protagonismo en el conjunto, ya que el tamboril tradicional tiene un
sonido bajo y opaco que no se percibe como debiera cuando suena juntamente con muchas gaitas, y quedara relegado
siempre a un segundo plano.

PANDERETA
Est formada por un armazn circular rgido, cubierto por uno de los lados de un parche de piel y con lminas
mviles de metal todo alrededor. El tamao depende de mucho de las zonas; as en Lugo eran ms grandes que las
actuales y llevaban slo una hilera de lminas metlicas.
La tcnica de taer este instrumento consiste bsicamente en sostener la pandereta con una mano, con la que se
hacen todos los movimientos, sirviendo la otra mano como apoyo donde se bate la piel, moviendo nicamente los
dedos. El caracterstico repenique se puede hacer con todos los dedos de esa misma mano, segn resulte ms
apropiado.
Era la pandereta un instrumento muy usado por las mujeres, sirvan como ejemplo los tradicionales grupos de
pandereteiras, como "As Pandereteiras de Mens", que con un estilo especial de tocar, casi siempre con el puo, al
mismo tiempo que cantaban, cumplan el papel de animadoras en las diferentes fiestas populares.
Existen tambin unas panderetas sin piel conocidas con el nombre de "Ferreas" y que hoy se encuentran
prcticamente en desuso en Galicia.
Es necesario, por fin, destacar la "Pandeira" o pandeiro redondo, que similar en la forma a la pandereta, se
diferencia bsicamente de ella en que carece de lminas metlicas mviles. La tocaban las pandereteiras cuando
cantaban o acompaaban a la danza.
TARRAOLAS
Son dos piezas rectangulares independientes, con una asiento para los dedos, que pueden ser de madera,
actualmente las ms utilizadas, de pizarra, piedras lisas o incluso dos costillas de cerdo.
La denominacin vara segn la zona: tarraolas, texoletas, castaetas.
Tuvieron un empleo muy extendido y popular, pero tambin culto, como lo demuestra la miniatura n 330 de las
Cantigas de Santa Mara, donde aparecen representadas. Despus de pasar una etapa de peligroso olvido, ahora estn
viviendo gracias a su riqueza y prestaciones rtmicas, un perodo de progresiva recuperacin e incorporacin, de nuevo,
a la msica tradicional.
BOMBO
Tambin llamado en algunas comarcas "Milagrio", podemos afirmar que su incorporacin a la msica popular
coincide con la aparicin de los grupos de gaiteiros, hecho relativamente reciente en nuestro pas.
Desde siempre infravalorado, tiene sin embargo, una importancia capital, pues es, junto con el tamboril, el
encargado de marcar el ritmo, a tiempo o a contratiempo, hacer fuertes y pianos, diferenciar partes...

Como cualquier instrumento, por muy simple que parezca, se necesita para tocarlo una buena tcnica y unas
cualidades que garanticen la seguridad rtmica necesaria para una buena interpretacin musical.
CHARRASCO
Se compone de un largo mstil de madera que en la parte superior lleva un bastidor con varias hileras de lminas
metlicas, que suenan al golpear con un palo, un cable que va desde el bastidor a la parte intermedia del mango,
produciendo el sonido de varias panderetas tocando juntas, al tiempo que golpeando la base del mstil contra el suelo,
marca el ritmo durante la ejecucin de la pieza
Fue un instrumento muy popular en la zona de Cuntis (Pontevedra), donde era frecuente que los mozos lo tocasen
acompaando a los gaiteiros en fechas muy sealadas, como Reyes, Carnavales...
En la actualidad se est incorporando en distintas agrupaciones musicales, pero sobre todo en bandas de gaitas,
por la riqueza rtmica y sonora, y su gran vistosidad.
CUNCHAS
Como su nombre indica, se trata de dos conchas de vieira que se percuten o se rascan entre s para producir el
sonido.
No existe una tcnica definida para tocarlas, pero tienen unas grandes posibilidades rtmicas, por lo que son muy
usadas para acompaar tanto a las gaitas como al canto.

INTRODUCTION

Within the framework of the Escuela de Arte Popular de Vigo, an open, free of charge, non-academic teaching institution
depending on the culture department of the Vigo municipality, the Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares
Galegos, devotes itself to this double mission:
1.To train new skilled artisans in order to unify and enhance the quality level of our instruments.
2.To research, recover and preserve all those instruments that are peculiar to this country or whose historical or
ethnographic qualities make them fit in with the interests of the Obradoiro activities.
Integrated within the Obradoiro-Escola and fronted by the artisans who direct the workshop, Antn Corral, Ramn
R. Casal and Carlos Corral, in close collaboration with other musicians, is the Grupo Didctico-Musical, devoted to the
the task of fostering the traditional musical instruments of Galicia, given the widespread ignorance there is about them,
as regards both their musical characteristics and all things pertaining to their construction and peculiarities.
This group develops its activity by means of didactical sessions that have been offered mainly to secondary
schools, cultural associations and other similar institutions, trying to make their work known to the public, with a special
emphasis on children.
Now we feel an urgent need to go beyond the physical and time constraints imposed by the very composition of
the group and its localisation in Vigo by means of the present recording, which will, no doubt, multiply the spreading
effect, and will also stay as an audiovisual document, both traditional and innovative, of this country's musical culture.
With this work we are trying to achieve the following objectives:
1. To show and divulge the characteristics of the different Galician traditional instruments by means of a newly
published audiovisual document.
2. To reflect the individuality of each instrument, shown both in its traditional setting and in harmonisations of a
classical nature.
3. To divulge the craftsmen's advances in researching and developing instruments in other tonalities than the
traditional ones.
4. To furnish the folklore scholars and researchers with a work that may help them delve deeper in this cultural field.
5. To present the music teachers with a most needed tool that helps them do their work as regards popular music.
This is an ever more important aspect, given the current educational trends.
6. To stress the idea that popular culture, with folklore as an important component, is being made day by day and
that its evolution will largely depend on the current experiences, which, although based on tradition, will have to be
rejected or otherwise accepted and progressively added to the country's cultural background.

Working along the same guidelines in order to enrich the musical culture of the country is the Xarabal pipe band.
Led by Antn Corral, it started in 1984 as one of the activities of the Obradoiro-Escola, with the double objective of
strengthening and fostering Galician popular music and doing a rigorous work on pipe playing techniques, by training
further expert pipers with a thorough knowledge of their instruments. They employ mostly pipes in B which are made by
the students of the Obradoiro-Escola, although they occasionally sidestep into other keys.
The recent surge of pipe bands in Galicia demands for a new kind of percussion that, while being based on
traditional rhythms, generates new musical forms to fill the rhythm and sound needs pertaining to this type of group.
Starting from that basic premise, Xarabal do a serious work of study and analysis of both the rhythms and the percussion
instruments in an effort to recover the dignity and leading role of the rhytmic accompaniment.
Lastly, we want to stress the open character of this work, given that, ever since the inicial concept, we have tried
to gather the collaboration of Galician musicians of sufficient prestige and background, in order to guarantee the
seriousness and quality of the whole project. In this we have been aided and abetted by: Ricardo Portela, Wenceslao
Cabezas "Polo", Blanca Nieves Lorenzo, Xos V. Ferreirs and Fernando Aguiar.
To all of them... Thank you very much!
PRIMITIVE INSTRUMENTS
In this chapter we are trying to show some of those primitive musical devices that, although not very perfect in
construction and tuning, had an evolution which in turn allowed for the creation and quality of the current instruments.
We are sure that some of them will be familiar to you, who may have toyed with them often or may even have made
them yourselves. You may even know another one that is not mentioned here.
In any case, we want to stress their importance and the meaningful role they played, and still play, in popular music.
CUERNOS DE CABRA (Goat horns)
According to Casto Sampedro's Cancionero Gallego, this is undoubtedly one of the most primitive instruments that
shepherds used on the mountain. It was also used by young people when there was a need to summon the neighbours'
presence in a particular spot, or for evening town gatherings.
There were players who really managed to make good music with this instrument, in spite of its short range and its
tuning problems. In any case, good lips and lungs are needed to play it.
CHIFRES or PITOS DE PARAGEIROS
Their basic form is that of an irregular triangle, often similar to the head and chest of a horse. They are usually made
of wood, with nine to thirteen blind holes of different length along the The chifre is played by running the lips, slightly
stretched out, along the upper part, while sending the air column almost horizontally to the hole openings in order to
produce the sound.
As Casto Sampedro pointed out, chifres were used by umbrella makers, knife whetters and china repairers to
publicize their respective trades.

BIRIMBAO (Mouth harp)


It consists of a vibrating wooden or iron strip one of whose ends is fastened to a frame made of the same material.
This frame can be of different forms, often that of a horseshoe.
To play it, one hand must hold the instrument between the teeth while the other hand plucks the free end of the
strip. The mouth cavity serves as resonance box. Properly controlled by a skilled player, the complex resonating element
formed by the jaws, lips, tongue and pharynx allows for a polyphony of up to three or four superimposed voices. The
sound of the strip produces a drone which brings to mind the sound of the hurdy-gurdy.
In Galicia, more exactly in the area of Fonsagrada, lives Mr. Herminio, who forges them in iron with the most
traditional horseshoe frame.
CANAVEIRA
As its name implies, it is a broom cane about 60 centimeters long with a slit along two thirds of its length. It is held
firmly by the place where the slit ends and produces a peculiar castanet sound when the lower extreme is being beaten
rhythmically. It was used for accompanying pipe tunes, as well as for singing and dancing.
REQUINTA
Like the pito, the requinta was probably an instrument for individual recreation, although it is known to have been
used in ensembles, even as an accompaniment for pipes, as can be seen in old photographs or engravings. The
traditional group "Airios do Ulla", from A Estrada, was using it up to recent times.
The requinta was once a widespread instrument throughout Galicia and now, after a period of neglect, it is making
an important comeback with ever more traditional groups, folk bands and other ensembles employing it.
Its origins may be found in the ancient flutes made out of bone or elder wood, which made it unnecessary to practise
an internal bore. However, because of its poor sound quality, the need was felt to make them out of box wood. Now they
are made out of granadillo, palo rosa and other exotic woods which allow for an excellent sound quality and are very
resistent to humidity.

Other characteristics of this instrument:


1. It is composed of three, four or five fitting pieces.
2. The bore is conical, with a wider diameter in the mouthpiece end.
3. The size varies according to the tonality.
4. The mouthpiece end has a moving cork which allows tuning it to play with other instruments.
5. It has six frontal holes, some of them fitted with a key to make it more chromatic.
6. The natural range of the requinta is that of a diatonic octave, but with an adequate technique and a good quality
instrument such as the ones that are being made now, skilled players can play an upper octave and even the chromatic
scale. It is, however, in the lower octave where the requinta produces its characteristic sweet and mellow sound.
Some requintas in F have been preserved and nowadays a smaller, higher one in C has been developed, but the
most extended type is that in G, of an intermediate size, which, in spite of its tonality, benefits of an easy fingering to play
pieces in C, D or B flat.
PITO
The pito belongs to the group of fipple flutes or recorders. Like the requinta, it was mostly an instrument for
individual recreation that peasants and most especially shepherds played in their spare time.
It was frequent in Galicia to fashion the popular Pan pipe, which entailed taking a rye straw, opening its blind end
to make a reed that was similar to that in the pipe drones and boring a number of holes in the cane to produce an
instrument which, in spite of the deficiencies in tuning, allowed for the playing of not too complex melodies.
The pito, as we now know it, was on the verge of disappearing completely. Its last makers were Basilio Carril, a
craftsman in Santiago, and Paulino Prez, in Lugo. Both made their pitos in E flat.
Taking as his model an old instrument by the Santiago craftsman, Antn Corral began to make pitos again, but
introduced an important modification: he tuned them in D, thus allowing them to play together with other traditional
instruments as the hurdy-gurdy or the requinta, which are tuned in G, and even with some bagpipes.
Their construction entails the following characteristics:
1. The bore is slightly tapered, with a larger diameter in the upper part.
2. The pito is made out of two fitting pieces:
- The mouthpiece with the fipple.
- The cane, with seven holes, one of them double, along the front, and one in the back.
3. It has a length of 32 centimeters which may vary slightly depending on the tuning.
4. It is traditionally made out of box wood, although some other fine imported woods as the granadillo are also
currently used, because they are more resilient to the wetness of playing and enhance the sound quality.

The pito has a range of two chromatic octaves plus two additional higher notes. This makes it feasible to play in
any tonality, most usually in D, G and C. This makes it unquestionably fit for use not only in traditional music, but also in
cultivated music.
Its fingering, which is similar to that of the pipe chanter, makes it a very useful tool for pipe students.

GAITA
Historical backbround:
The origins of this instrument are uncertain, and very old. It is widely spread throughout the world, which denies the
belief that the bagpipes are confined to the area of the so-called Celtic countries.
Most researchers agree that its origins lie in primitive flutes to which was then added a bag to alleviate the player's
lung efforts as well as getting a continuous sound. Later on, with the advent of polyphony, the bag was fit with drones to
produce pedal notes and it is in this configuration that the bagpipes have reached us.
Although verifying this remains quite difficult, the most recent researches and the consensus of opinion among
scholars and musicologists point to Mesopotamy as a possible place of origin. F. W. Galpin, a well-known scholar who
has written very interesting works about old instruments, says it was the Sumerian people who had been using this
instrument since time immemorial and spread it both eastwards to India and Persia and westwards to Greece and Rome,
from whence it passed through northern roads to Galicia and Britain.
The Greek writer Aulus Gellius sustains that the Spartan army used the bagpipes to boost the morale and the
discipline of the troops on the battle fronts and that this custom had been inherited from ancient Egypt. The instrument
also fulfilled a religious function to accompany the worship of the gods.
Suetonius, a Roman historian of Nero's time, assures us that the bagpipes were engraved on a coin of the time and
that the emperor himself could play the tibia utricularis, which was the name the instrument had at the time.
Back home in Galicia, Faustino Santalices states that the bagpipes were known six centuries before Christ, which
makes it conceivable that the instrument arrived in the Iberian peninsula from the Northeast, as recounts Cobas Pazos
in his work La Gaita Gallega.
Mara del Carmen Novoa, in her writing La Gaita y la Cornamusa en Galicia y Francia says: "We know that pilgrims
took bagpipes with them when they returned to their countries and that the Benedictine monks used the instrument in
their little rural churches as a substitute for the organ. The pipers themselves spread the instrument when they went
abroad in search of fortune, and such was also the case of the Spanish soldiers of the Italy and Flanders regiments.
Afterwards, it was probably the Jews that were expelled from the North and Northwest of the peninsula who took the
bagpipes to the Balkans and Eastern Europe".

According to R. Mes, who directs the Museo Internacional de la Gaita in Gijn, Galicia was the most important
bagpipe centre in Europe throughout the Middle Ages, due primarily to the continuous, massive pilgrimages made to
Santiago by people from all Christendom.
In King Alphonse X the Wise's Cantigas de Santa Maria, the bagpipes appear graphically represented in some of
the miniature illustrations and they do so in many guises and always with a luxurious aspect, from which can be deducted
they were used for cultivated music.
Among the many iconographic representations of the bagpipes in our country stands out, by its antiquity, the 11th
century Romanic capital in Melide, A Corua, which has a great musicological value. Other examples are: the 12th
century capital of the Santiago parish church in the town of A Corua, the 14th century capital of the St. Francis convent
church in Ourense, the 14th century sepulchre of the squire Broos Lpez in the St. Dominic church, also in Ourense; the
14th century voussoir of the church in Montefaro, A Corua,...
It has to be stated that the origins of the Asturian bagpipes and the Portuguese gaita de foles are inextricably fused
with those of the Galician bagpipes because it was the same invasions that fertilised the cultural and historical activity of
all the peoples in the Northeast of the peninsula.
Elemental fingering for the Galician bagpipes
The fingering we show tries to explain the possibilities of the chanters according to their key.
Given that the key, as well as the writing and name of the notes are not currently unified, and until musicologists
decide upon such a unification, we show the two most popular ones.
Palletas and Pallones
The palleta (reed) is one of the most delicate parts of the bagpipes because both the tuning and the timbre of the
instrument depend on it. It must be treated with the utmost care, since any negligence may detune it or break it, thus
rendering the bagpipes useless.
The most usual material for making bagpipe reeds is cane. We may find them made of plastic, horn or ivory, but,
as every oboe, saxophone or clarinet player knows, the results are not so good as with cane reeds. All good woodwind
instrumentalists use cane reeds.
We want to stress that it is important for bagpipe players to recover the good, almost outdated custom of making
their own reeds themselves in order to get to know the instrument better and have complete control over its tuning.
The palln (drone reed), although not as fundamental as the palleta, is also very important, because it gives the
bagpipes their main, differentiating characteristic: the pedal note, which, in the case of the Galician bagpipes drone,
sounds two octaves below the chanter tonic. The Ronquilla or Ronqueta and the Chilln also sound by means of a palln,
although the latter may use a palleta and thus sound a fifth higher.

As happens with the palleta, the ideal material to make a good palln is cured cane. We must insist upon it: cane
has no substitute as regards to sonority. Therefore, it is not advisable to use the so-called "ball-pen palln" or a metallic
one, because both of them deform the characteristic timbre of the drone.
Different tonalities. The bagpipe septet
Up until quite recent times, the Gaita Redonda in C, the Grileira in D and the Tumbal in B flat, apart from the
bagpipes in A for accompanying choruses, were the instruments popular bagpipers used the most.
The collaboration which Antn Corral and the composer Roxelio de Leonardo Bouza started in 1976 made possible
the material realisation of the Septiminio Gaitstico (bagpipe septet), which demanded and accelerated the creation of
new bagpipe tonalities.
The bagpipe septet is composed of the gaita Aguda in F, gaita Grileira in D, gaita Redonda in C, gaita Tumbal in A,
gaita Bartona in G, gaita Ronquilla in G and gaita Ronca in C. It was presented in 1979 during the "Msica en
Compostela" festival, with great success.
The most salient result of this experience was showing that the bagpipes continue to reach ever higher levels of
perfection and demonstrating that their use will be more limited by the quality of the player than by the insufficient musical
possibilities that some people attribute to the instrument.
Apart from the tonalities already mentioned, we should not forget there are more: for instance, that in brilliant C,
which used to be quite widespread, and others of more recent history such as the ones in E, B, A flat,...
In all, a wide array of bagpipes available to enrich our work and, therefore, Galician popular music.
THE FOL
The bag is a very important piece of the bagpipes because the temperament depends on it, allowing us to get a
correct tuning and playing.
Up until twenty years ago, bags were only made of kid skin. The results were good, but maintenance was a
nuisance, and it was also difficult to find the ideal skin. This was probably what favoured the appearance and quick
spread of rubber bags which, although offering some small benefits, are very bad for the wooden pieces of the bagpipes
and for the reeds because they retain a lot of humidity, making it quite difficult to control the temperament with such a
bag

Good results are currently obtained with bags made of calf skin which is manually sewn and smeared with a special
fat that makes it more flexible and obstructs the natural pores of the skin, thus preventing the air from leaking out. This
allows for a good control of the temperance, does no harm to the other parts of the bagpipe and provides for a very
comfortable maintenance.
The fol de barqun o fuelle (bellows) should also be mentioned. Communicated with the bag through a tube, this
arm handled device serves to impulse the necessary quantity of air to make the pipes sound.
This kind of bag, which is very common in countries such as Ireland or Czechoslovakia, can also be found in
Galicia, mostly in the South, although it is quite rare.
CHORAL MASSES AND BRASS BANDS
When it is said that this country's musical background contains a great many compositions, most of them of
unknown authorship, we are bound to conclude that this is by no means a product of chance, but of the creative
capabilities of the people and of the individuals who have been playing the important role of preserving and passing on
those compositions through the years and even through the centuries.
As regards Galicia, we must acknowledge, in this sense, both the popular pipers who saved so many bagpipe
pieces from oblivion and the choral masses which took on the task of dignifying popular singing while spreading and
keeping a great number of beautiful songs for posterity.
For their history of unyielding compromise with popular music, we must stress the labour of the "Real Coro Toxos
e Flores", from O Ferrol, the doyen of all Galician choruses, as well as of "Cantigas e Agarimos", from Santiago, and
"Cantigas da Terra", from A Corua, groups with whom we fully identify ourselves in this line of work, that is so much
needed in order to secure the future of popular music and popular instruments, which are undoubtedly the living
manifestation of a people's individuality.
Galicia being a country of deep musical traditions, it is not hard to find many cities, towns and even small villages
who maintain, among other musical groups, their own brass band. We must also remember them in this work, because
to them we owe the training of many musicians who kept alive, often under very precarious circumstances, the spirit of
whoever refuses to be swept away by passing fads which could have jeopardised the meaning of popular culture in a
particular time.
It is necessary, however, that we learn from the developments which have been made in countries such as Ireland,
Brittany or Scotland, where the bagpipes stand on a par with the orchestral forces, mostly as a solo instrument, achieving
performances of great beauty. In these countries, there are prestigious composers who write pieces for pipes and
symphonic orchestra, with surprising results.
With this work we trust to make band musicians and Galician composers abandon the thought that the bagpipes
cannot tune in with the other orchestral instruments, so that the incorporation of our most characteristic instrument does
not find any unsurmountable obstacles along an evolving path which should follow a natural course.

ORGANISTRUM
The origins of this instrument and its place of provenance may never be fully explained, given the scarcity of
sometimes lost, sometimes forgotten data.
The first known iconographic testimonies come from the 12th and 13th centuries. Among them stand the capital of
Saint George de Boscherville, in Normandy, which is preserved in the Rouen museum, and the archivolt of the Prtico
de La Gloria, in the Santiago de Compostela cathedral, whose builder, master Mateo, wanted to present it in a
preferential place. In both representations we can see a very large hurdy-gurdy, which two seated musicians hold on their
laps. The apprentice holds the instrument with one hand while his other hand grinds the wheel, which makes the strings
vibrate by friction. At the same time, the master plays the tune by pulling the keys.
In the Iberian peninsula there are other representations of the instrument in stone: twice in Estella, Navarra, in the
portal to the church of St. Michael; in Toro, Zamora, in the northern portal of the Colegiata; in Soria, in the western faade
of the St. Dominic church; in Ourense, in the Prtico del Paraso of the cathedral; in Portomarn, Lugo, in the portal of
the fortified church; at the synodal hall of the Palacio de Gelmrez, in Santiago,...
Other representations of the Organistrum can be found in countries such as France, Scotland, Germany and
Czechoslovakia and this should be no wonder, given the primacy and unity of the Christendom at the time, as states the
French scholar Louis Bonnaud.
Curiously enough, the instruments are represented with a different number of keys, but invariably with three strings,
which leads us to think it was used for polyphony and the cultivated music of the time.
Taking as its model the representation in the Prtico de La Gloria of the Santiago catedral, and after a rigorous
research, the Obradoiro-Escola made a reproduction of the organistrum, which fulfilled an old aspiration of the craftsmen
who run the workshop.
ZANFONA (Hurdy-gurdy)
We find this instrument throughout Europe under different names and shapes. Of uncertain origins, we may
associate it with the Organistrum, which the primitive organs displaced from the churches and convents in the 12th and
13th centuries. Its size was reduced considerably, making it playable by only one musician. This new instrument was the
Sinfona, the direct precursor of the hurdy-gurdy.
In his work "Del Origen y Reglas de la Msica", the Spanish writer Eximeno refers to the 9th century Benedictine
monk Guido de Arezzo, saying that he reinstated and enhanced the musical system of the ancient Greeks, basing
himself on the hexachord or major sixth to form the scale starting from the note G, with a range of two octaves, which is
precisely that of the hurdy-gurdy, modified, perfected and individualised and therefore playable by the said monk, who
adapted the moving keys so that one person could handle them and grind the wheel at the same time.
The hurdy-gurdy was the instrument of choice of the troubadours of the Galaico-Portuguese lyrical school and
maintained its preponderance up until the 15th century, when it started on a slow, gradual decline that made it fall in the
hands of unschooled blind men and beggars who robbed the instrument of all its prestige, until it was on the verge of
disappearing completely, coinciding with the surge of the violin.

In the 17th century the hurdy-gurdy was still taught in Galicia. The players took apprentices by means of public
agreements such as the one which, according to D. Francisco Fernndez de Neira, notary of Betanzos, was signed on
February 24th, 1662, by Juan Diego, ploughman, resident in Santa Cruz de Mondoi, and Pedro de Coiro, a blind man
from the same vicinity: "considering the said Juan Diego has a son named Juan Vzquez, who is also blind and devoid
of sight, and desires to learn to play the instrument of sanfonia, he agreed with the said Pedro de Coiro to teach Juan
Vzquez to play the instrument in three years, and equip him with an instrument and the corresponding tools of the trade,
with the provision that if in two months' time he should find that the said Juan Vzquez is not able to learn the said trade,
he would then dismiss him and send him back to his father so that he finds him another occupation". This Juan Diego
agreed to pay Pedro de Coiro six ducats a month for his son to receive three years of teaching and furthermore stated
that "he should furnish clothing to his son and a servant to walk beside him and assist him" (annotated by Prez
Constanti in one of his collections of documents from the archives of Santiago, and reprinted from Don Faustino
Santalices's book La Zanfona).
The hurdy-gurdy experiments an important surge in the France of the 18th century. It becomes the favourite
instrument at the court and it achieves great perfection, already having the shape and characteristics of the current Vielle.
Thanks to the luthiers and the composers, it earns a place among the cultivated instruments of the time. The princesses
and ladies of Louis XV's court amused themselves by playing the hurdy-gurdy. Queen Marie Antoinette was an expert
player herself. Musicians such as Haydn and Vivaldi composed works for vielle, and many learning tutors were
published, among which stands, for his completeness, that of Michel Corrette, organist of the Jesuit college in Paris,
1738: Mthode pour apprendre jouer la vielle.
Fortunately, after the patient and laborious research carried out by the Ourense lawyer and musicologist Faustino
Santalices, the hurdy-gurdy was heard again, played by his own hands, on July 27th, 1952, at the Pazo de Xelmrez in
Santiago on the occasion of the opening to the public of this jewel of the secular Romanic architecture. Ever since that
day, there are many young musicians and composers who discover the hurdy-gurdy and its wide possibilities to perform
not only traditional but also chamber and even contemporary music.
Nowadays there are several craftsmen who work in its construction and continuous enhancement. Seemingly, its
future rests assured.
Working:
The hurdy-gurdy belongs to the instruments of strings scraped by a wheel. The player grabs the crank with one
hand and, grinding it, makes the wheel to spin. The wheel scrapes the strings, producing the sound.
The instrument has five strings of gut and metal braided gut:
a) Three singing strings inside the keybox. These strings are not fretted by the musician directly, but by little
tangents fitted in the keys. When the keys are pressed by the player, the tangents modify the vibrating length of the
string, producing the melody.
b) Two drones which produce the pedal notes of the instrument and state its tonality.
PERCUSSION
Beating different sound materials was probably the first manifestation of instrumental music. People used sundry
everyday objects: bones, shells, wooden pieces and, of course, their own hands.

As regards the wide family of percussion, there is in Galicia a great variety of instruments of different shapes and
materials, all of them intended to provide a rhythmical accompaniment for pipe tunes and traditional songs and dances.
PANDEIRO
It is a wooden frame covered with two kid skins and furnished with small bells inside.
There are several ways to play it: hung from the neck or from the hands by means of straps for the thumbs; it can
alternately be tied to the waist or over the chest, held by both arms.
It used to back the so-called "cantos de pandeiro" and it was also employed by the guides who accompanied the
blind men's songs. Nowadays it is mainly useful for accompanying singing and as a rhythmic lead instrument in the
pandeirada dance.
In the pallozas (very old, round buildings with conical straw roofs that may be found in some Galician mountain
areas) of Piornedo was found a huge pandeiro for four hands that used to be played, as it seems, to fend away storms.
TAMBORIL or REDOBLANTE
It is the percussion instrument that most often provides the accompaniment for the pipes and, for that same reason,
the most commonly found.
It is composed of a wooden, cilindric, hollow body and two wooden rings above and under it which press two skins
against the main body. On the lower one are a few string drones, generally made of gut.
We cannot speak of a traditional tamboril as regards its size, because engravings and photographs show them in
many types. The snare drum of the brass bands was also frequently used.
The tamboril is usually played hanging it from the waist, although there is a less spread playing technique consisting
of hanging the instrument, of a smaller size, from the wrist.
After the surge of pipe bands, another kind of tamboril with skins of synthetic material and metallic snares is now
being used in order to be more prominent in the group, because the traditional tamboril has a soft, opaque tone that
cannot be fully appreciated when it sounds together with many bagpipes, which would always place it on a secondary
plane.
PANDERETA (Tambourine)
It is composed of a rigid, circular frame with a skin stretched on one side and moving metal discs all around. The
size varies according to the geographic area; in Lugo the tambourines were bigger than the current ones and had only
one row of metal discs.
The playing technique entails basically holding the tambourine with one hand, which performs all the movements,
while the other hand gets beaten with the instrument, with only the fingers moving. The characteristic rolls may be done
with all fingers of the beaten hand, as is most appropriate.
The tambourine was mostly played by women, for instance in traditional groups of pandereteiras such as "As
Pandereteiras de Mens", who employed a special style, beating usually with the fist while they sang, fulfilling an
entertaining role in folk festivals.
There are also skinless tambourines called "Ferreas", but they are seldom in use in Galicia anymore.

We must mention, finally, the "Pandeira" or round pandeiro, which, although similar in shape to the pandereta,
differs from it in the fact that it has no moving metal discs. It was played by the pandereteiras when they sang or
accompanied dancing.
TARRAOLAS
A set of two independent, rectangular pieces with resting points for the fingers. The most commonly employed are
the wooden ones, although they can also be made out of slate, smooth stones or even a pair of pork ribs.
The name varies in the different areas: tarraolas, texoletas, castaetas.
Their popular use was very common, but they were also employed in cultivated music, as demonstrates their
representation in miniature number 330 of the Cantigas de Santa Maria. Newly adopted into traditional music after a time
of dangerous oblivion, their rich sound and rhythmic possibilities are seeing them through a period of gradual recovery.
BOMBO (Bass drum)
Also called "Milagrio" in some areas, its use in traditional music coincides with the surge of the pipe groups, a
relatively recent development in our country.
Always underrated, it is, however, a very important instrument because, together with the tamboril, it takes on the
task of marking the rhythm, in time or in counterpoint, to make forte and piano passages or to differentiate between
several sections.
As with any other instrument, simple as it may seem, a good technique is neeeded to play it, together with some
other qualities that guarantee the rhythmic assurance necessary for a good musical performance.
CHARRASCO
It is a long wooden mast whose upper part is fitted with a frame with several rows of metal discs which sound when
beaten with a stick. A length of wire going from the frame to the middle zone of the mast allows it to produce the sound
of several tambourines playing together. The base of the mast is beaten upon the ground at the same time, stressing the
beat.
This was a very popular instrument in the area of Cuntis, Pontevedra, where young men used to play it to
accompany the pipers in marked festivities such as Twelfth Night or Carnival.
It is currently being incorporated in sundry musical groups, most especially in pipe bands, for its richness of rhythm
and sound and its flashiness.
CUNCHAS
As the name implies, the instrument consists of two scallop shells which are beaten or rubbed together to produce
the sound.
There is no particular technique to play them, but their great rhythmic possibilities make them widely used to
accompany both pipes and singing.

Você também pode gostar