AGRONOMI

E PRGJITHSHME
Pr shkollat e mesme bujqsore

SHTPIA BOTUESE E LIBRIT UNIVERSITAR

TIRAN, 2012

Teksti sht miratuar dhe financuar nga Ministria e Arsimit dhe Shkencs.
Titulli: Agronomi e prgjithshme
E prshtatn: Agim Urui (Kreu 1 dhe 5)
Mira Ballauri (Kreu 2, 3 dhe 4)

Botues: SHTPIA BOTUESE E LIBRIT UNIVERSITAR

Adresa:
Rruga e Durrsit, Nr. 219, Tiran, Shqipri
: + 355 4 2225659; shblu.mash@yahoo.com

Kshilli botues i ShBLU-s

Kryetare: Lirika ooli
Antar: Klara Shoshi, Nirvana Lazi, Valbona Gjergo
Spartak Kumbaro, Marjeta Pengo

Botimi i par, maj 2008

Ky material sht hartuar n kuadrin e projektit Agri-AL ose TOUR-reg
financuar nga Bashkpunimi Austriak pr Zhvillim (ADC).
Kontakt: k-education Austria, Project Office Tirana, Rruga Naim Frashri, Nr. 37, Tiran

Shtpia Botuese e Librit Universitar, 2012.

T gjitha t drejtat jan t rezervuara. Nuk lejohet shumfishimi
me do mjet apo form pa lejen me shkrim t botuesit.

Redaktore prgjegjse:

Klara Shoshi

Redaktore letrare:

Klara Shoshi

Arti grafik dhe kopertina:

Klara Shoshi

ISBN 978-99927-0-639-8

AGRONOMI E PRGJITHSHME

PASQYRA E LNDS
HYRJE: Rndsia dhe kuptimi i prodhimit bimor

KREU 1: Bima, ndrtimi dhe funksioni i saj

1.1.
1.2.
1.3.
1.4.
1.5.
1.6.
1.7.
1.8.
1.9.
1.10.
1.11.
1.12.
1.13.
1.14.
1.15.
1.16.
1.17.
1.18.
1.19.
1.20.
1.21.

Shprndarja e bimve, qendra e prejardhjes

Faktort q kushtzojn prhapjen e bimve bujqsore
Drita si faktor i prhapjes s bimve
Toka, kushtet ekonomike shoqrore
Zonat e kultivimit, zonat klimatike
Faktort kufizues dhe puna pr zvoglimin e efektit t tyre
Kuptimi mbi ekosistemin
Filogjeneza e bimve
Klasifikimi botanik i bimve
Klasifikimi bujqsor dhe biologjik i bimve
Organizimi dhe ndrtimi i qelizs bimore
Organet bimore Rrnja
Krcelli, gjethet, sistemi prues
Lulja, fryti, fara
Fotosinteza, hormonet
Frymmarrja, transpirimi dhe t ushqyerit
Shumzimi seksual dhe joseksual
Fara. Fazat e mbirjes s saj
Dalja e filizit dhe mbirja te bimt dythelbore
Zhvillimi vegjetativ i bimve
Zhvillimi riprodhues i bimve

8
10
13
15
17
20
22
25
27
29
31
33
36
41
45
48
51
55
58
61
63

KREU 2: Prmirsimi gjenetik i bimve dhe prodhimi i farrave

65

2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
2.5.
2.6.
2.7.
2.8.
2.9.

65
68
71
73
75
77
79
80
81
82

Trashgimia dhe mjedisi

Strategjia e prmirsimit gjenetik t bimve
Prmirsimi gjenetik i bimve vetpllenuese. Metoda Pedigre
Prmirsimi gjenetik i bimve me pllenim t lir
Krijimi i hibrideve
Prmirsimi gjenetik me an t kloneve
Hibridizimi seksual i largt. Metoda invitro
Teknika t veanta. Poliploidia
Provat e krahasimit t kultivarve dhe t hibrideve t reja
Prmbledhje

KREU 3: Toka bujqsore dhe karakteristikat e saj. Ndrhyrjet e njeriut n tok

83

3.1.
3.2.
3.3.

83
86
88

Njohuri t prgjithshme mbi tokn, horizontet e toks

Prbrja e toks. Lnda inorganike dhe organike e saj
Uji, ajri, temperatura dhe mikrogjallesat e toks

AGRONOMI E PRGJITHSHME

3.4.
3.5.
3.6.

Cilsit fizike dhe kimike t toks. Temperatura e toks

Elementet ushqyese m t domosdoshme pr bimt
Grryerja dhe ruajtja e toks prej saj
Prmbledhje

90
92
94
95

KREU 4: Klima dhe faktort klimatik q ndikojn n rritjen

dhe zhvillimin e bimve

97

4.1.
4.2.
4.3.
4.4.
4.5.

Vshtrim i prgjithshm. Faktort atmosferik

Temperatura
Veprimi i temperaturave t ulta, ngricat
Veprimi i temperaturave t larta
Drita. Rndsia e drits pr bimt dhe prodhimin bimor
Prmbledhje

97
100
102
104
105
107

KREU 5: Kultivimi i bimve si veprimtari ekonomike pr t prputhur

krkesat e tyre m karakteristikat e klims dhe toks

109

5.1.
5.2.
5.3.
5.4.
5.5.
5.6.
5.7.
5.8.
5.9.
5.10.
5.11.
5.12.
5.13.
5.14.
5.15.
5.16.
5.17.
5.18.
5.19.
5.20.
5.21.
5.22.
5.23.
5.24.
5.25.
5.26.

111
113
117
120
122
124
126
128
131
133
135
137
139
141
143
145
148
151
154
156
158
148
160
164
167
169

Prgatitja e toks pr mbjellje

Mnyrat dhe mjetet e prgatitjes s toks
Mnyrat e ujitjes siprfaqsore t tokave
Ujitja me shihedhs dhe me pika
Nevoja e toks pr kullim. Rrjeti i kanaleve kulluese
Sistemimi siprfaqsor i toks
Sistemimi intensiv i tokave t pjerrta
Sistemimi ekstensiv i tokave t pjerrta
Plehrimi i bimve. Mendime t prgjithshme
Analiza e toks dhe efektiviteti i plehrimit. Diagnostikimi gjethor
Faktort q ndikojn n plehrim
Prcaktimi i dozave t plehrimit
Llojet e plehrave. Kriteret e prdorimit t plehrave
Mnyrat e prdorimit dhe dozat orientuese t plehrave kimike
Vshtrim i prgjithshm mbi farrat
Cilsit dalluese t fars
Mbjellja dhe koha e mbjelljes
Norma e fars, thellsia, mnyra e mbjelljes
Farishtet
Fidanishtet. Zgjedhja e vendit pr ngritjen e pemtores
Njohuri t prgjithshme mbi barrat e kqija
Shumzimi dhe prhapja e barrave t kqija
Klasifikimi i barrave t kqija
Metodat e luftimit t barrave t kqija
Kuptimi i qarkullimit bujqsor
Sistemet e qarkullimit bujqsor

HYRJE: RNDSIA DHE KUPTIMI

I PRODHIMIT BIMOR
Qysh n lashtsi, me lindjen e njerzimit, lindi edhe nevoja e ushqimit. Fillimisht, njeriu i
lasht prdori si ushqim bimt, q rriteshin dhe zhvilloheshin, duke i prodhuar n mnyr
spontane. Me shtimin e numrit t popullsis dhe shtimin e numrit t kafshve t zbutura nga
njeriu pr nevojat e tij, lindi si domosdoshmri q disa kultura bujqsore t mbilleshin nga
njeriu dhe me prodhimet e tyre t plotsoheshin nevojat e tij. Njerzimi nuk mund t jetoj dot
pa pranin e drithrave, t perimeve, t kulturave foragjere, industriale, drurve frutor,
ullinjve, agrumeve etj., pasi ato jan nj ushqim i prditshm i tij. Prodhimi i marr nga bimt
e kultivuara quhet prodhim bimor.
Kshtu, qllimi kryesor i Agronomis s prgjithshme (prodhimi bimor) sht q tu jap
njohuri kryesore nxnsve se si arrihet dhe far duhet t njihet pr t marr maksimumin e
prodhimit te do kultur. Prodhimi bimor nga viti n vit n shkall botrore dhe n shkall
vendi ka ardhur gjithmon n rritje. Detyra kryesore e prodhimit bimor sht jo vetm t
plotsoj nevojat n sasi dhe n koh, por edhe n cilsi sipas krkesave t tregut t sotm,
duke theksuar se teknologjia e prodhimit bimor kto vitet e fundit sht prsosur dhe ka psuar
prparime t dukshme, ka uar n rritje t prodhimit, por edhe t prpunimit t prodhimit t
do bim. Rndsi ka q, para s gjithash, duhet t njihet prejardhja e bims, mnyra e
kultivimit, mnyra e ndrtimit si dhe krkesa pr klim-tok, plehrim dhe shrbim pr t
arritur qllimin kryesor: prodhimin maksimal.
Agronomia e prgjithshme e realizon qllimin e saj n saje t nj lidhjeje dhe bashkpunimi q
ka me shkencat e tjera si dhe me pjest organikisht t lidhura t vet shkencs s bujqsis
(shkenca e toks, biologjia, ekologjia, botanika, fiziologjia e bimve, kimia, fizika, mekanika
etj.).

Objektivat

Prshkrimi i qendrave t origjins s bimve;

Analizimi i faktorve q kushtzojn prhapjen e bimve;
Prcaktimi i zonave t kultivimit n vendin ton;
Prshkrimi i ekosistemit;
Prcaktimi i zonave ku mund t prshtaten m mir bimt e kultivuara;
Dallimi i bots biologjike dhe biotipit;
Prshkrimi i sistematiks s bimve dhe detyrat e saj;
Renditja e nnndarjes s bots bimore;
Shpjegimi i klasifikimit bujqsor t bimve;
Shpjegimi i klasifikimit biologjik t bimve;
Dallimi i klasifikimit botanik nga ai bujqsor e biologjik;
Prshkrimi i organizimit t organeve bimore;
Shpjegimi i veprimtaris q kryejn pjest kryesore t qelizs, si pjes baz e do organi;
Prshkrimi i mnyrave kryesore t pjalmimit t bimve;
Interpretimi i procesit t frymmarrjes te bimt;
Interpretimi i procesit t fotosintezs te bimt;
Emrtimi i tipave t ndryshm t rrnjve, krcejve, gjetheve dhe luleve t ndryshme;
Dallimi i procesit t frymmarrjes nga ai i fotosintezs;
Dallimi i transpirimin nga avullimi fizik;
Prshkrimi i shumzimit seksual dhe joseksual;
Shpjegimi i mnyrave t shumzimit joseksual;
Interpretimi si ndodh dalja e filizit dhe mbirja n bimt njthelbore dhe ato dythelbore;
Prshkrimi i mnyrave t shumzimit t bimve me prpaja, me copa dhe me fundak;
Analizimi i ndikimit t temperaturs dhe lagshtirs n mbirjen e bimve;
Prshkrimi i rritjes vegjetative dhe asaj riprodhuese t bimve;
Analizimi i faktorve t brendshm dhe t jashtm q rregullojn rritjen e bimve;
Analizimi i faktorve gjenetik, toksor dhe klimatik q rregullojn pjekjen e bimve;
Dallimi i fazave t rritjes s bimve;
Prcaktimi i masave agroteknike q duhen zbatuar;
Dallimi i pjekjes teknike nga ajo fiziologjike.

Objektivat
Njohja e vendit dhe e origjins s do bime t kultivuar.
Prcaktimi i qendrave t prejardhjes s bimve n bot.
Prcaktimi i qendrave t prejardhjes s disa bimve q kultivohen n Shqipri.

do bim e kultivuar zhvillohet normalisht dhe jep prodhim t bollshm n kushte t caktuara
t mjedisit, q pr t jan m t prshtatshme, prandaj edhe shprndarja e bimve bhet duke
siguruar kto kushte (klim, tok). do prpjekje e br nga njeriu pr t prhapur nj bim n
zona me kushte t ndryshme klimatikotoksore nga zona e prejardhjes, sht ndeshur me
vshtirsin e mosprshtatjes ndaj kushteve t reja. Aftsia e bimve pr tu rritur dhe pr tu
zhvilluar normalisht n kushte t ndryshme t mjedisit rrethues prbn prshtatjen e bimve
ndaj ktij mjedisi. Kjo prshtatje ka mundsuar shprndarjen e bimve n rruzullin toksor, n
saje t przgjedhjes dhe evolucionit natyror dhe njerzor.

Bimt q kultivohen sot e kan prejardhjen nga rajone t caktuara t rruzullit toksor q quhen
QENDRA T PREJARDHJES.

Figura 1.1. Qendrat e prejardhjes

Sipas N.J.VAVILLOV ekzistojn tet qendra t prejardhjes s bimve, t cilat jan si m posht:
Kina nga ku e kan prejardhjen soja, elbi, pemt frutore, bimt rrnjore
India nga ku e kan prejardhjen orizi, pambuku i lasht, sorgumi, panxhari i
sheqerit, banania, portokalli, liri, krpi etj.
Azia Qendrore nga ku e kan prejardhjen gruri, bizelja, liri, karota.
Azia e Vogl dhe Lindja e Mesme nga ku e kan prejardhjen tepa, elbi distik,
trshra, thekra, qershia, jonxha.
Vendet Mesdhetare dhe bregdeti i Afriks Veriore nga ku e kan prejardhjen ulliri,
kokula, panxharsheqeri.
Abisinia nga ku e kan prejardhjen gruri, elbi, spinaqi, kafeja dhe recini.
Amerika Qendrore dhe Meksika Jugore nga ku e kan prejardhjen pambuku i kohs
s re, misri, fasulja, patatja e mbl etj.
Amerika Jugore nga ku e kan prejardhjen patatja e zakonshme, duhani, domatja,
speci, patllxhani.
Nga kto qendra t prejardhjes, me kalimin e kohs, bimt jan prhapur n zona dhe vende t
ndryshme t rruzullit toksor, n saje t prshtatjes ndaj kushteve t reja t toks, t klims dhe
t mjedisit. Nj ndihmes n kt prhapje dhe prshtatje ka luajtur dhe luan njeriu, duke
prdorur metoda t ndryshme seleksionimi, q ojn n prmirsimin e veorive morfologjike
dhe fiziologjike t ktyre bimve. Nga kjo pun e br jan krijuar varietete ose hibride t reja,
q jo vetm jan prshtatur me kushtet e reja t mjedisit, por kan siguruar prodhime t
bollshme dhe cilsore, duke rritur t ardhurat e fermerve, si p.sh.: importimi i duhanit n
Europ, importimi i grurit, bananes, kafes etj. Dhe njeriu ia ka arritur ktij qllimi, duke
prshtatur bim t ndryshme n zona t ndryshme, sepse ka njohur mir faktort e kultivimit,
rritjes, zhvillimit dhe prodhimit n nj tok dhe klim t caktuar pr do bim ose grup bimsh
gj q do ta trajtojm edhe n temat e ardhshme.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.

Pse sht e nevojshme t njihet vendi i prejardhjes s do bime t kultivuar?

kuptoni me termin prshtatje?
Cilat jan tet qendrat e prejardhjes s bimve n bot?
Si i ka prhapur njeriu bimt n zona t ndryshme t bots?
Shkruani n fletore qendrat e prejardhjes s bimve q mbillen n vendin ton: gruri,
misri, pambuku, duhani, orizi, domatja, ulliri etj.

Objektivat
Njohja e faktorve q ndikojn n prhapjen e bimve bujqsore.
Njohja e prbrjes s elementeve t klims.
Dallimi i bimve t dits s gjat nga bimt e dits s shkurtr.
Faktort q prcaktojn nse nj bim mund t rritet e t prodhoj n nj zon t caktuar jan:
KLIMA
TOKA
KUSHTET EKONOMIKO SHOQRORE.

Klima prcakton tipin e bimsis q zhvillohet n do vend t bots dhe prbhet nga kto
elemente:
1. Temperatura
2. Uji
3. Drita

Temperatura e nj zone kushtzohet nga:

a) lartsia mbi nivelin e detit,
b) gjersia gjeografike,
c) kundrejtimi.
a)
b)
c)

Sa m lart t ngjitemi mbi nivelin e detit, aq m shum ulet temperatura (pr do 100 m
ngjitje kemi zbritjen me 0,5C).
N gjersin gjeografike mesdhetare rriten pothuajse shumica e bimve, gj q nuk ndodh
kshtu n Polin e Veriut ose n Polin e Jugut.
Kur nj siprfaqe toke ka kundrejtim nga jugu ose nga perndimi ka nj temperatur m t
lart sesa nj siprfaqe toke me kundrejtim nga lindja ose nga veriu.

Temperatura prcakton nse nj bim do t zhvillohet n Veri apo n Jug t Ekuatorit.

Temperatura merr tri vlera pr zhvillimin e fardolloj bim:

1. temperatur minimale (nn t ciln bima nuk zhvillohet),
2. temperatur optimale (bima ka ritm normal dhe t shpejt zhvillimi),
3. temperatur maksimale (mbi t ciln bima e ndrpret zhvillimin).
Bimt kan krkesa dhe qndrueshmri t ndryshme ndaj temperaturave:
Temp. minimale Temp. optimale Temp. maksimale
Gruri
Pambuku (bim e zons s nxeht)

05 C

2530

3137 C

1518 C

3137 C

4450 C

Bimt bujqsore grupohen n dy kategori t mdha:

a) bim q duan klim t freskt dhe q nuk durojn t nxehtin (drithrat, foragjeret,
panxhari, bizelja etj.);
b) bim q duan klim t nxeht (misri, pambuku, orizi, sorgumi, soja etj.).
Rndsi pr zhvillimin normal t nj bim (bimt shumvjeare dhe ato q kultivohen gjat
dimrit) prve vlerave t temperaturs ka dhe numri i ditve me ngrica gjat nj viti. N kt
drejtim me an t prmirsimit gjenetik, jan krijuar shum kultivar q u qndrojn
temperaturave shum t ulta n kultura t ndryshme. Duke njohur rndsin dhe vlerat e
temperaturs, ne e kemi m t leht t prcaktojm, se far kulturash mund t mbjellim n
zonn veriore, qendrore dhe jugore t vendit ton.

Toka furnizohet me uj nga reshjet, q mund t vijn n formn e shiut ose t bors. N vendin
ton sasia mesatare vjetore e reshjeve sht e lart dhe arrin rreth 1400 mm n vit. Por rndsi
ka edhe shprndarja e tyre brenda nj muaji, stine dhe viti, luhatja nga nj vit n tjetrin etj. Te
ne reshjet bien shum t rregullta dhe: nse stina e dimrit dhe e pranvers sht e lagsht
(80% reshje), krkohet kullim; nse periudha e vers dhe e vjeshts sht e that (20%),
krkohet ujitje. Nga t dhnat shumvjeare del se n vendin ton m shum reshje bien n
Shkodr (mbi 1400 mm shi n vit), n Gjirokastr (13001400 mm shi n vit), n Sarand
(10001100 mm shi n vit) dhe m pak reshje bien n Kuks, Kor, Peshkopi (500700 mm
shi/vit). Meqense uji sht faktor kryesor pr rritjen dhe zhvillimin e bims, ne i grupojm
ato, sipas krkesave q kan, n tri grupe kryesore:
1.
2.
3.

Bim HIDROFILE (jetojn n uj, pra nuk rriten pa t: orizi).

Bim MEZOFILE (duan mesatarisht uj: misri, perimet, pambuku etj.).
Bim KSEROFILE (duan pak uj ose i durojn thatsirs: kaktuset).

Bima q t formoj nj gram/lnd t that ka nevoj pr nj sasi uji e cila sht e ndryshme
pr bim t ndryshme; p.sh.: sorgumi 322 g pr 1 g; gruri 513 g pr 1 g; trshra 597 g pr 1 g;
misri 368 g pr 1 g; elbi 534 g pr 1 g; patatja 636 g pr 1 g; pambuku 646 g pr 1 g; trfili
770 g pr 1 g; jonxha 831 g pr 1 g dhe panxhari i sheqerit 400 g pr 1 g.

Sigurimi dhe veprimi i prbashkt i temperaturs dhe i lagshtirs t ojn n nj zhvillim

normal t bims dhe prej tyre merret prodhim maksimal.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Prcaktoni tre faktort q ndikojn n prhapjen e bimve?

Cili nga tre faktort sht m i rndsishm?
Cilat jan tre elementet e klims?
Prshkruani tri vlerat q merr temperatura?
N sa kategori grupohen bimt sipas krkesave pr temperatur?
N sa zona ndahet vendi yn sipas sasis s reshjeve vjetore?
N cilat rrethe t vendit ton bien m shum reshje dhe n cilat bien m pak reshje?
N sa kategori grupohen bimt sipas krkesave pr lagshti?
Jepni shembuj t harxhimit t ujit pr bim t ndryshme pr t krijuar 1 g lnd t that.
Prcaktoni se cila zon nga pes zonat e msiprme mbi sasin vjetore t reshjeve i prket
vendbanimit dhe komuns suaj.

Objektivat
Prcaktimi i gjatsis s dits dhe t nats n zona t ndryshme t bots dhe t vendit
ton.
Dallimi i bimve q duan dritzim t bollshm, mesatar dhe t kufizuar.
Njohja e fotoperiudhs dhe e bimve me fotoperiudh t ndryshme.
Klasifikimi i bimve sipas fotoperiudhs.

Burimi i vetm i nxehtsis sht dielli. Ai rrezaton shum energji n njsin e kohs, por n
pika t ndryshme t rruzullit toksor nuk marrim nxehtsi dhe ndriim t barabart. Pr rritjen
dhe zhvillimin normal t bims kan rndsi dy elemente t drits:
1. INTENSITETI
2. KOHZGJATJA
Q t dyja kto elemente varen nga:
gjersia gjeografike,
stina e vitit.
Po ti referohemi t dhnave, del se n Ekuator dita dhe nata jan t barabarta gjat gjith vitit,
kurse, po t largohemi nga Ekuatori, kemi ndryshim t zgjatjes s dits dhe t nats.
Drita sht element i domosdoshm pr procesin e fotosintezs, t krijimit t klorofilit dhe t
grumbullimit t energjis dhe kthimit t saj nga energjia diellore n energji kimike. Ajo sht e
domosdoshme pr t gjith bimn, po n veanti pr organin kryesor t saj, gjethen, mbi t
ciln kryhen t gjitha kto procese. Jo t gjitha bimt kan nevoj pr ndriim t bollshm gjat
dits, prandaj, n baz t krkesave q kan ato pr drit, ne i grupojm n:
bim q krkojn intensitete t larta ndriimi: pambuk, domate, luledielli, misr, pra,
bimt pranverore.
bim q mund t rriten edhe n intensitete relativisht t ulta ndriimi: panxhar, lakr,
spinaq, perime gjethore ose kultura dimrore.
Rndsi n rritjen e zhvillimin e bimve ka edhe gjatsia e ndriimit diellor. Gjatsia e dits
me ndriim me ritm prej 24 orsh quhet fotoperiudh. Fotoperiudha ndikon jo vetm n
zhvillimin e bims, por edhe n riprodhimin e saj (nxjerrjen e organeve t riprodhimit, lulja
dhe fryti).

Pr nga mnyra se si reagojn bimt ndaj fotoperiudhs dhe nxjerrjes s luleve, ne i grupojm
ato n disa kategori:
1. bim t dits s shkurtr (nxitet lulzimi me shkurtimin e gjatsis s ndriimit bimt
pranverore);
2. bim t dits s gjat (nxitet lulzimi me zgjatjen e ndriimit bim vjeshtore);
3. bim t ndrmjetme (lulzojn njlloj si n periudha t shkurtimit, ashtu edhe t
zgjatjes s ndriimit);
4. bim indiferente.
N qoft se nuk do ti respektonim krkesat e lartprmendura, ather bimt ose nuk do t
lulzonin, ose do t lulzonin para kohe, prandaj bimt q mbillen n vjesht lulzojn n
pranver, kur dita sht mbi 12 or (gruri, elbi, trshra, thekra etj.); bimt q mbillen n
pranver lulzojn n ver ose vjesht (sorgumi, misri, orizi) kur dita fillon t shkurtohet. Ky
reagim i bimve ndaj fotoperiodizmit sht nj karakteristik q rrjedh nga prejardhja e tyre n
vende t ndryshme t bots.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Cili sht burimi i drits dhe i energjis pr bimt?

Cilat jan dy elemente t drits dhe nga varen ato?
Ku ndikon drita (proceset n gjethe)?
Cila quhet fotoperiudh?
Si i grupojm bimt sipas fotoperiudhs? Jepni shembuj.
Gruponi bimt e mposhtme sipas kategorive t cilave u prkasin (ditgjat, ditshkurtr,
t ndrmjetme dhe indiferente).
Spinaq
Grur
Sorgum
Panxhar

Lakr
Misr
Pambuk
Patate

Presh
Fasule
Duhan
Elb

Domate
Oriz
Luledielli
Trshr

Objektivat

Prshkrimi i karakteristikave t toks sipas krkesave t bimve.

Prcaktimi dhe dallimi i tokave t lehta, t mesme dhe t rnda.
Prcaktimi i tokave me Ph acid, bazik dhe neutral.
Grupimi i bimve q kan krkesa pr tok t leht, t mesme dhe t rnd.
Njohja e ndikimit t kushteve ekonomikoshoqrore n prhapjen e bimve.

Edhe toka, ashtu si klima, sht faktor tjetr i rndsishm i rritjes, i zhvillimit dhe i prhapjes
s bimve. Pa ekzistencn e toks bimt nuk do t kishin mundsi t mbilleshin, t
mbshteteshin, t ushqeheshin dhe t shrbeheshin nga njeriu, me prjashtim t rasteve kur ato
do t mbilleshin n mjedise ujore, q ndryshe quhet HIDROPONI.
do kategori toke ka nj prbrje t caktuar grimcametrike, q ndryshe quhet tekstur. N
baz t faktorve q kan marr pjes n formimin e toks, nuk mund t kemi tekstur t njjt
n toka t ndryshme, prandaj n baz t saj kemi br dhe ndarjet n:
a) Toka t lehta, b) Toka t mesme, c) Toka t rnda.
Kto grimca bashkohen me njratjetrn n mnyra t ndryshme duke formuar strukturn. Si
tekstura edhe struktura e toks jan dy karakteristika shum t rndsishme q prcaktojn
vetit fizike dhe ndikojn shum n vetit kimike t toks, si dhe aftsin e saj pr t plotsuar
krkesat e bims.
Bimt nuk reagojn n mnyr t barabart ndaj tipave t ndryshm t tokave, jo vetm se
ndryshon struktura dhe tekstura, por ndryshon dhe sipas madhsis s farave. sht vn re se
bimt me fara t imta prshtaten m mir dhe prodhojn m shum n toka t rnda dhe me
struktur t mir, por q duhet t prgatiten mir para procesit t mbjelljes, p.sh. karota, qepa,
jonxha, trfili etj. Ka kultura t tjera q japin prodhime t larta n toka deltinore dhe
subdeltinore, si: misri, patatja, ku nuk prjashtohet dhe rasti q disa kultura duan toka t lehta,
t shkrifta, me struktur t qndrueshme, si p.sh. hudhra, panxhari, patatja etj.
Prve elementit struktur, toka duhet t kt edhe elementin tjetr t domosdoshm, si sht
prania e lnds organike dhe minerale, e cila jo vetm rregullon strukturn, por edhe ushqen
bimn gjat zhvillimit t saj. Prpara se nj bim ta mbjellim n nj tok t caktuar, ksaj t
fundit duhet ti njohim, prve elementeve minerale (Ca, K, N, P etj.), prmbajtjen e kriprave
minerale, aftsin ujmbajtse dhe mbi t gjitha Ph-n, q quhet ndryshe prmbajtja e joneve H
dhe hidroksil OH n solucionin toksor.

Bim t caktuara krkojn nj Ph t caktuar n tok, i cili mund t jet acid, bazik, asnjans.
Kur dominojn jone H+ kemi Ph acid n tok; kur dominojn jonet OH- kemi Ph bazik n tok,
dhe kur ato ndodhen 50% me 50% kemi Ph neutral ose barazi me 7 Ph. Pjesa m e madhe e
bimve paraplqejn nj Ph neutral n tok 6.2 7.2, por ka edhe bim q duan nj Ph bazik,
pra mbi 7, si: elbi, panxhari, pambuku, dhe t tjera q krkojn Ph nn 6 (acid), si: thekra, soja,
sorgumi, misri, gruri, trshra, elbi, patatja, fasulja. Jonxha e trfili duan nj Ph asnjans.
Do t ishte n interes t bims dhe t prodhimit q do t merrej prej saj q, prpara se t mbillej,
toks ti bhej analiza, pr t prcaktuar llojin e Ph-s, pasi kshtu do t orientoheshim m mir
dhe do t gabonim m pak n mbjelljen e bimve dhe n sigurimin e Ph-s q duan ato.

Pavarsisht nga sa folm m lart mbi faktort klimatik dhe toksor, ne nuk mund t lm pa
vlersuar rolin e njeriut dhe t kushteve ekonomikoshoqrore q kan ndikimin e tyre n
prhapjen dhe prshtatjen e bimve n bot, n mbjelljen, aklimatizimin, prodhimin si dhe
transportin n mbar botn. Kushtet ekonomikoshoqrore ndikojn numrin e popullsis t nj
vendi ose t nj rajoni, krkesat e ksaj popullsie pr prodhimin dhe furnizimin e nj vendi ose
rajoni, numrin e fuqis puntore, pr t realizuar nj prodhim t caktuar, konkurrencn dhe
ndryshimin e mimit t prodhimit n baz t parimit ofert krkes. Vet njerzimi dhe
kultivuesit e produkteve bujqsore kan br nj ndarje ose rajonizim si m posht:
Ato q nuk durojn transporte t gjata mbillen afr qendrave urbane (qyteteve), pra
qendrave t banuara.
Produktet q durojn transporte t gjata kultivohen larg qendrave t banuara, pra n
vende rurale.
Qllimi kryesor sht q n baz t nivelit ekonomikoshoqror t nj vendi ose rajoni, t
krijohet mundsia, pr t plotsuar t gjitha nevojat e tij me t gjitha llojet e produkteve
bujqsore, sipas zhvillimit intelektual, teknologjik e tregtar.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Pse ka rndsi toka pr kultivimin e bimve?

Sa lloj tokash kemi pr nga prbrja e strukturs?
Pse smarrim prodhimtari t lart n nj tok t varfr?
Ku qndron rndsia e Ph-s dhe si prcaktohet ai?
Sa lloj Ph-je kemi dhe si reagojn kultura t ndryshme ndaj tij? Jepni shembuj.
Ku qndron rndsia kushteve ekonomiko shoqrore n prhapjen dhe kultivimin e
bimve?
far Ph-je (acid, bazik apo neutral) duan bimt e mposhtme: grur, misr, soj, panxhar,
trshr, elb, pambuk, jonxh, trfil, thekr etj.

Objektivat

Dallimi i zonave t kultivimit nga njra tjetra.

Prcaktimi i kufijve midis zonave klimatike.
Krahasimi i klims midis zonave.
Njohja e sasis s temperaturave dhe t reshjeve pr do zon.
Njohja se sht zona e kultivimit.

Bujqsia e nj vendi kushtzohet nga:

KLIMA
TOKA
TREGTIA
Kto prcaktojn se cila bim do t kultivohet n nj zon dhe siprfaqe do t zr ajo. Zona
e kultivimit t nj bim sht ajo ku bima n fjal z pjesn m t madhe t siprfaqes s
kultivuar. Kushtet klimatike e toksore t nj zone ndihmojn dhe prcaktojn zhvillimin dhe
prodhimin e nj bim t caktuar.

Pr sa i prket kushteve klimatike, vendi yn bn pjes n brezin subtropikal t brigjeve

perndimore, i cili ndahet n dy zona klimatike:
Zona mesdhetare atlantike;
Zona mesdhetare kontinentale.
Rripi bregdetar i Shqipris Jugperndimore bn pjes n klimn mesdhetare atlantike, kurse pjesa
tjetr e Shqipris bn pjes n klimn mesdhetare kontinentale. N baz t elementeve
meteorologjike (temperatur, reshje) vjetore e mujore, studiuesit e Institutit Hidrometeorologjik t
Tirans e kan ndar territorin e vendit ton n katr zona dhe 13 nnzona klimatike si m posht:
I. Zona mesdhetare fushore me tri nnzona: veriore, qendrore, jugore.
II. Zona mesdhetare kodrinore me katr nnzona: veriore, qendrore, juglindore, jugperndimore.
III. Zona mesdhetare paramalore me dy nnzona: veriore, jugore.
IV. Zona mesdhetare malore me katr nnzona: veriore, lindore, juglindore, jugore.

1. Zona mesdhetare fushore bashk me nnzonat e saj prfshijn territorin fushor dhe
bregdetar; karakterizohet nga nj temperatur e ult nga -30C deri -90C, nga nj temperatur
mesatare vjetore nga 150C 180C dhe nga nj sasi reshjesh vjetore nga 10001800 ml shi n
vite. Kjo zon karakterizohet me er t fort (nnzona veriore Shngjin Lezh) dhe ndonjher
e mbrojtur nga errat e ftohta (nnzona jugore Vlor, Sarand).

Figura 1.2. Ndarja klimatike e Shqipris

2. Zona mesdhetare kodrinore me nnzonat e saj prfshijn si territor vargmalet e Matit, luginn
e Vjoss dhe bregdetin Jon. Temperaturat m t ulta vrtiten nga -70C deri -90C; ajo mesatare
lviz nga 110C 150C dhe sasia e reshjeve vjetore shkon nga 11002700 ml shi n vit.
3. Zona mesdhetare paramalore prfshin pjesn e Valbons, vargmalet prreth lumit
Shkumbin, ato t Krujs dhe t Dajtit, ermeniks, Kors, Kolonjs. Temperaturat minimale
vjetore shkojn nga -100C deri -120C, temperatura mesatare vjetore shkon nga 90C 110C dhe
shuma e reshjeve vjetore shkon nga 6001000 ml shi n vit.
4. Zona mesdhetare malore shtrihet 1000 m mbi nivelin e detit dhe fillon nga alpet e Valbons
dhe prfundon n vargmalet e Vjoss. Temperatura minimale vjetore shkon nga -100C deri
-150C, por ka dhe raste q shkon -200C deri -270C. Temperatura mesatare vjetore varion nga
80C 180C dhe sasia e reshjeve vjetore shkon nga 13002500 ml shi n vit.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

kuptoni me termin zon e kultivimit t nj bime?

Cilt jan faktort q prcaktojn zonn e kultivimit?
Nga se kushtzohet bujqsia e nj vendi?
N sa zona klimatike ndahet brezi subtropikal perndimor?
A bn pjes n klimn mesdhetare atlantike rripi bregdetar i Shqipris Jugperndimore?
Po pjesa tjetr e territorit far klime ka?
N sa zona klimatike ndahet vendi yn?
Mbi baz sht br kjo ndarje dhe kush e ka br?
Prshkruani veorit klimatike t do zone, por n veanti t zons dhe nnzons s
vendbanimit tuaj.

Objektivat

Njohja e faktorve kufizues.

Prcaktimi i dmeve q i shkaktojn ato.
Njohja e shprndarjes jo t rregullt t reshjeve.
Prcaktimi i mnyrave t eliminimit t shprndarjes s rregullt t reshjeve.
Njohja e ndikimit negativ t Ph-s t toks dhe masat pr eliminimin e tij.

Po ti hedhim nj vshtrim klims s vendit ton, shikojm se elementi i ndriimit diellor

vjetor sht i mjaftueshm pothuajse pr shumicn e bimve q mbillen te ne. N disa raste t
temperaturs minimale dhe maksimale, duke mos arritur pragun kritik, nuk pengojn ciklin
biologjik t zhvillimit t bims, si pasoj vegjetacioni dhe pjekja e tyre mbaron para ngricave.
Por ka raste, dhe ne duhet ta pranojm se klima e Shqipris ka edhe rregullime dhe
mangsit e veta, ku n nj mnyr apo n nj tjetr bhet penges pr rritjen dhe zhvillimin
normal t bims.

Si u pa edhe n veorit klimatike t katr zonave dhe t 13 nnzonave t tyre, vendi yn ka

nj rnie t rregullt t reshjeve dhe nuk ka nj baraspesh t rnies s tyre n katr stint e
vitit. Konkretisht, te ne 80% e reshjeve bien n periudhn tetor prill (ku lind nevoja pr
kullim) dhe 20% pr periudhn prill tetor (ku lind nevoja pr ujitje). Dihet q kulturat q
mbillen n pranver (t vonat) krkesn pr uj e kan n periudhn prill shtator, prandaj, kur
mungojn reshjet dhe kur nuk sigurohet burim ujor tjetr, prodhimi i tyre vihet n pikpyetje.
Ndryshe qndron puna me vreshtat, ullishtat dhe pemt frutore, t cilat kan nj sistem rrnjor
t zhvilluar thell n tok. Ato jan n gjendje t shfrytzojn ujrat nntoksor, q
depozitohen gjat dimrit dhe ndodhen n shtresat e thella t toks.
Pr t eliminuar kt faktor kufizues, pra kt rregullim t rnies s reshjeve, me synim q t
plotsohen nevojat pr uj t bimve, si: misri, pambuku, panxhari i sheqerit, perimet etj., ne
marrim masa pr t grumbulluar dhe siguruar sasi uji pr ujitje, duke ndrtuar puse, rezervuar,
diga, gropa ujmbledhse etj. Nga ana tjetr, pr t shmangur grryerjet dhe prmbytjet gjat
dimrit ku bien shum reshje, ne vm n gatishmri rrjetin e kanaleve kulluese pr do parcel
dhe bllok parcelash n fush.

Duke iu referuar zonave klimatike t vendit ton, shohim se kemi nj luhatje t temperaturave si
maksimale, ashtu dhe minimale nga njra zon n tjetrn. Kjo ka ndikuar ndjeshm n
shprndarjen e bimve n vendin ton, P.sh., n ato zona ku temperatura sht e ult kultivohen ato
bim q i rezistojn ktyre temperaturave, ndrsa bimt e tjera si, p.sh., ulliri nuk kultivohen.
N prgjithsi bimt pranverore zhvillohen brenda nj cikli ose periudhe 69 muaj n zonat
fushore dhe 36 muaj n zonat malore. Duke pasur parasysh efektin negativ e frenues ose
shkatrrues t temperaturave ekstreme t ulta ose t larta, ather njeriu mundohet ti
shmang ato n disa mnyra.
Mnyra m kryesore sht kultivimi n zonat me temperatura t ulta dhe gjat periudhs s
dimrit i specieve t qndrueshme nga t ftohtit (gruri).
Mnyr tjetr sht ndrtimi i mjediseve t mbrojtura, si jan serat tunelet etj. Kto mjedise
mundsojn kultivimin e bimve m pak t qndrueshme ndaj temperaturave n zona apo stin
ku kultivimi i tyre nuk do t ishte i mundur (Holand, Angli, Gjermani, Shqipri etj.).
Mnyr tjetr sht mbjellja e bimve pranverore me rreshta t gjer, duke mbuluar tokn me
plastmas, pr t rritur temperaturn e saj. Koht e fundit jan krijuar dhe prodhuar e kultivar
me pjekje t hershme (grur), q e mbyllin shpejt ciklin e zhvillimit t tyre, duke eliminuar
ndikimin negativ t temperaturave shum t larta e t shoqruara me thatsir.

Ka raste q edhe Ph-ja bhet frenues ose pengues pr rritjen dhe zhvillimin normal t nj bime,
sepse jo t gjitha bimt duan nj Ph t njjt. Pr t parandaluar efektet negative t Ph-s dhe pr
tu siguruar bimve Ph-n e dshirueshme, duhet t bjm analizn e toks, pr t prcaktuar nse
ajo ka Ph acid, bazik ose neutral, Ph-n negative t nj tok (kur sht acide) me an t
glqerzimit dhe kur sht bazike me an t gipsimit. Kto dy procese ndikojn n prmirsimin e
pH-s t toks duke i siguruar bimve nj Ph n tok 6.87.2, q sht dhe Ph m optimal pr to.
Reaksionin e ult n tok e durojn m mir bim si lupini, thekra apo patatja, ndrsa n toka me
pH t lart mund t mbillen bim si jonxha apo panxhari i sheqerit q durojn pH deri 7.5.

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.
6.

Cilt jan faktort kufizues t bimve?

Si jan t shprndara reshjet n vendin ton?
Si eliminohen lagshtira e teprt dhe thatsira e gjat?
Cilat jan burimet e sigurimit pr bimt pranverore?
Si eliminohet efekti negativ i temperaturave t larta dhe i temperaturave t ulta?
Si rregullohet Ph-ja n tok, q bimt t mos dmtohen?

Objektivat

Prcaktimi i termit ekosistem dhe elementet prbrse t tij.

Shpjegimi dhe dallimi i bots biologjike bimore dhe shtazore.
Njohja se sht biotopi dhe biosfera.
Kuptimi i dallimit midis prodhuesit dhe konsumatorit.

Kur udhtojm me aeroplan ose ndodhemi n nj mal t lart, mund t dallojm prreth: nj
liqen, nj lum, nj pyll, nj fshat, nj kullot, nj ar t mbjell etj. Kto njsi kan
karakteristika konkrete dhe kur i vrojtojm, vrejm se midis tyre ka ngjashmri dhe
diferencime. Kur vrejm nga afr liqenin, pyllin ose nj siprfaqe t kultivuar, bindemi se n
to ka lloje t ndryshme bimsh dhe kafshsh.
N liqen gjenden mjaft bim hidrofile (ujdashse), peshq, bretkosa etj. N pyll ka shum lloje
bimsh dhe kafshsh. N arn e mbjell prve bims s kultivuar ka barra t ndryshme,
dmtues, krimba, shpend etj. Bimt konsiderohen si gjallesa vetushqyese (autotrofe), kurse
kafsht jan gjallesa jetushqyese (heterotrofe), sepse lirojn energji duke ngrn gjallesa
vetushqyese ose gjallesa t tjera jetushqyese.
Trsia e bimve pavarsisht se n njsi bjn pjes (liqen, pyll, ar), prbjn botn bimore,
kurse trsia e kafshve, prbjn botn shtazore. Bota bimore dhe shtazore s bashku prbjn
botn biologjike. Mjedisi klimatik dhe toksor, ku jeton kjo bot biologjike quhet biotop. Bota
biologjike s bashku me biotopin prbjn nj trsi t vetme, q quhet ekosistem.
Prkufizimi i ekosistemit sht i thjesht, por n realitet prbrja e tij sht mjaft komplekse.
Bota bimore e ekosistemit prbhet nga gjallesa vetushqyese t cilat kan aftsi t prvetsojn
energjin diellore nprmjet procesit t fotosintezs dhe t prodhojn lnd organike. Prandaj
gjallesat vetushqyese quhen prodhuese.
Bota shtazore, q prbhet nga gjallesa jetushqyese, konsumojn lnd organike t prodhuara
nga gjallesat vetushqyese (prodhuesit) dhe e kthejn at prsri n lnd organike. Prandaj
gjallesat jetushqyese quhen konsumatore.
Konsumatort ndahen n:
a) mikrokonsumator (saprofit) dhe ushqen me lnd organike t vdekura duke e
shprbr at;
b) makrokunsumator (biofag fitofag) ose mishngrns barngrns etj.
Si shembull ekosistemi do t prshkruajm trsin e nj liqeni, i cili prbhet nga kto njsi
baz:

Lnd abiotike: jan lidhjet me baz organike dhe inorganike, si sht uji, dyoksidi i karbonit,
oksigjeni, kalciumi, azoti, kriprat e fosforit apo prbrjet organike, si proteina, sheqerna etj.,
q jan t tretura n uj.

Figura 1.3. Ekosistemi

Ato mund t jen dy tipash:

bim me rrnj ose bim barishtore e drunore dhe bim t vogla, t cilat ndodhen deri
n at thellsi t ujit ku arrin t deprtoje drita;
algat.

Peshqit, krimbat dhe kafsh t tjera q ushqehen me bim t gjalla ose mbeturinat e tyre quhen
makrokonsumator parsor (t rendit t par).
Makrokonsumator dytsor (t rendit t dyt) jan dmtues t ndryshm dhe lloje peshqish q
ushqehen me makrokonsumator parsor ose dytsor, gjallesat saprofitet bakteret dhe
myshqet, q ndodhen n gjith liqenin. Shumica nga gjallesat plqejn kafsh pa jet. Disa prej
tyre mund t jen patogjene dhe t zhvillohen n gjallesa t gjalla, duke u shkaktuar atyre
smundje t ndryshme. Biotopi prcakton strukturn dhe veprimtarin e bots biologjike
nprmjet lagshtirs s elementeve ushqyese dhe temperaturs. Edhe vet bota bimore ndikon
mbi biotopin, duke ndryshuar mikroklimn ose elementet e tjera t tij, duke br nj afrim n
prodhim si t ekosistemit bujqsor, ashtu dhe t atij natyror.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Ku dallojn gjallesat jetushqyese nga vetushqyeset?

far t prbashktash dhe t veantash ka n liqen, n pyll dhe n nj ar me t mbjella?
far kuptoni me bot bimore dhe shtazore?
far e prbn botn biologjike? Po biotopin?
far quhet ekosistem?
quajm prodhues? Po konsumator?
Sa lloje konsumatorsh kemi?
Vshtroni nga afr nj ar t mbjell dhe prshkruani n fletoren tuaj njsit prbrse t
ktij ekosistemi.

Objektivat

Prcaktimi i tri kategorit bimore sipas dobis s njeriut.

Njohja se far studion sistematika.
Dallimi i llojit nga gjinia, familja etj.
Dallimi i bimve njthelbore nga ato dythelbore.

T gjithat llojet e bimve q ekzistojn n tok prbjn botn bimore. Bimt dallohen
ndrmjet tyre nga madhsia, ndrtimi, pamja dhe mnyra e riprodhimit. Ka bim si bakteret, q
jan njqelizore, te cilat dallohen vetm me mikroskop. Ka bim t tjera (lloje pemsh n
Kaliforni) q arrijn 120 m lartsi dhe 7 m diametr. Por n bot hasim edhe lloje bimore si
krpudha e alga, q nuk kan as krcell, as gjethe, as lule dhe as fare.
Duke i par n aspektin e dobis q i sjellin njeriut, bimt bujqsore ndahen n tre kategori
kryesore:
Bim t dmshme Kto bim quhen t dmshme, sepse shkaktojn smundje n
bim dhe kafsh dhe krkojn shpenzime pr ti luftuar ato. T tilla jan edhe barrat
e kqija, q rriten midis bimve t kultivuara dhe ulin prodhimin e tyre.
Bim ndrmjetse Nuk kan at rndsi q kan bimt e dy kategorive t tjera. Ktu
futen bimt q nuk prbjn interes ekonomik n kultivimin e tyre dhe ato q
ndihmojn n nj far mnyre n gjenezn e toks.
Bim t dobishme pr njeriun Jan t tilla ato bim q i kultivon vet njeriu pr tu
ushqyer, pr ti prdorur si lnd t par pr industrin ose si ushqim pr blegtorin
(mishi, qumshti, vezt, leshi, gruri, misri etj.).

Sistematika merret me studimin e bimsis q ka ekzistuar n epoka t ndryshme gjeologjike

dhe t asaj t sotme. Detyr themelore e saj sht t zbuloj dhe t pasqyroj lidhjet
filogjenetike t grupeve t ndryshme bimore nga format m t thjeshta deri tek ato m t
ndrlikuarat. Detyr tjetr e sistematiks sht t lehtsoj njohjen dhe studimin e bimve nga
ana e shfrytzimit t tyre praktiko ekonomik, me t cilat njerzit jan marr q n lashtsi
dhe q nga lashtsia e deri m sot. Deri n ditt e sotme jan studiuar dhe prshkruar rreth
gjysm milioni bim (nga bakteret e deri te bimt e larta me lule). Njohja dhe studimi i bimve
para s gjithash nnkupton emrtimin e tyre, prandaj botanistt e vjetr deri n shekullin XVIII
i emrtonin bimt me fraza latine. Ishte K. LINEU, i cili propozoi (n vitin 1853) nj emrtim
q u quajt binomial -ku do lloj ka dy emra- nga t cilt i pari i prket gjinis, kurse i dyti
llojit. P.sh., duhani u emrtua Nicotiana tabacum, gruri i fort u emrtua Triticum durum etj.
Ky propozim i LINEUT jo vetm q u pranua nga shumica e botanistve, por sot ai sht
prsosur nga disa ligje t vendosura n kongrese ndrkombtare t botaniks.

Emrtimi i bimve sht ndrkombtar dhe shprehet n nj gjuh ndrkombtare q sht

latinishtja. Duke prgjithsuar zbatimin e emrtimit dyemror, themi se t gjith individt q kan
nj varg karakteristikash t ngjashme, grupohen n nj lloj t vetm. P.sh., t gjith individt e
bims s patates grupohen n llojin SOLANUM TUBEROSUM. Mirpo ky lloj sht shum i
ngjashm me llojet t tjera, si me domaten, patllxhanin etj., pra t tilla lloje t ngjashme, q kan
marrdhnie t ngushta fisnore dhe prejardhje t njjt, grupohen n nj gjini, q quhet Solanum.
Duke marr parasysh ndrtimin e lules, t frytit dhe t organeve t tjera, gjinia Solanum lidhet
ngusht me gjini t tjera me karakteristika t ngjashme, p.sh., me gjinin Kapsikum (speci),
Nikotjana (duhani) etj. T gjitha kto gjini grupohen s bashku n nj njsi m t madhe, q quhet
familje; n rastin ton konkret kemi t bjm me familjen Solanaceae.
Emrat e familjeve formohen nga emri i nj gjinie prfaqsuese, duke i shtuar prapashtesn - aceae.
Familja Solanaceae, nga ana fisnore, lidhet me disa familje t tjera q grupohen n nj njsi m t
lart, t quajtur rend; n rastin ton rendi Solanales. Emrat e rendeve formohen nga emri i nj
gjinie karakteristike, me prapashtesn ales.
Tipari themelor i t gjitha bimve t rendit Solanales sht prania n embrionin e fars s tyre i
dythelboreve, tipar q zotrohet dhe nga shum rende t tjera. Pra, t gjitha rendet me tiparin e
prbashkt dythelbore grupohen n nj njsi edhe m t lart, t quajtur klas; n rastin ton
klas Dicotyledonae.
Duke marr parasysh numrin e thelboreve n embrion, dallojm dy grupe bimore: ato me dy
thelpinj, si dhe ato me nj thelb (njthelbore); p.sh. trshra, elbi, misri, orizi etj., t cilat
grupohen n nj njsi edhe m t lart, t quajtur tip; n rastin ton tipi Angyiospermae (bim
me far t veshur). Mbi kto kritere mbshtet klasifikimi i t gjitha bimve ekzistuese dhe i
atyre fosile. T gjitha sa tham mund t paraqiten n kt mnyr skematike:
Tipi
Klasa
Rendi
Familja
Gjinia
Lloji (specia)
Kultivari
Individi

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Si ndahen bimt sipas dobis s njeriut?

far studion sistematika?
Cilat jan detyrat e sistematiks?
Si i emrtoi K. LINEU bimt?
A japin familje gjinit e prafrta? Jepni shembuj.
Radhitni njsit nga klasa deri te lloji dhe e kundrta.
quajm lloj?

Objektivat

Dallimi i kriptogameve nga fanerogamet.

Prcaktimi i katr grupeve kryesore t bimve.
Prshkrimi i bimve farveshura dhe farzhveshura.
Dallimi i njthelboreve nga dythelboret.

Ashtu si u theksua m lart, botanistt kan dalluar dy grupe kryesore bimsh:

Kriptogamet ose bimt pa lule, ku bjn pjes algat, krpudhat, myshqet dhe fiert.
Fanerogamet ose bimt me lule dhe me far, ku bjn pjes shumica e bimve
bujqsore t kultivuara.
M von bimt u ndan n katr grupe kryesore:
1. Talofitet ku prfshihen bakteret, algat, krpudhat dhe likenet. Algat nuk kan as krcell, as
gjethe t vrteta, dhe nuk prodhojn as lule dhe as far, por prmbajn klorofil dhe pr rrjedhoj e
prodhojn vet lndn ushqimore. Krpudhat, duke mos prmbajtur klorofil, e sigurojn ushqimin
nga bimt dhe kafsht. Krpudhat jan t dobishme, por ka dhe lloje t dmshme, t cilat
shkaktojn smundje te disa bim bujqsore t kultivuara. Bakteret q rrojn n rrnjt e
bishtajoreve (jonxh, trfil) fiksojn azotin e lir t atmosfers dhe e shndrrojn n lidhje t
prvetsueshme pr bimt. Krpudhat n shumicn e rasteve prdoren pr prodhimin e ushqimeve
dhe pr prpunimin e produkteve bujqsore n rrug industriale, por disa krpudha, ashtu si dhe
bakteret, jan t dmshme dhe shkaktojn smundje n kultura t ndryshme bujqsore.
2. Briofitet (myshqet) nuk prodhojn as lule, as fare dhe nuk kan asnj interes ekonomik pr
bujqit.
3. Pteridofitet (fieret), ktu prfshihen likopodet, kputjet, fieret, t cilat nuk kan interes dhe
rndsi ekonomike pr bujqit.
4. Spermafitet ose permatofitet, bimt q prodhojn dhe lule, dhe far. Ka dy nnndarje t
tyre:
bimt me far t zhveshur (Gjimniospermet),
bimt me far t veshur (Angiospermat).
N Gjimniospermet futen t gjitha bimt drunore, si: pisha, bredhi etj. Te ky grup prfshihen
rreth 600 lloje. Angjiospermat ndahen n dy klasa:
1. njthelbore (njkotiledonet),
2. dythelbore (dykotiledonet).

Kto dy klasa dallohen nga njratjetra jo vetm nga numri i thelpinjve, por edhe nga ndrtimi
i krcellit, i gjetheve dhe i lules.
Njthelboret e kan embrionin me nj thelb, i cili zhvillohet nn tok. Rrnja e par
(embrionale) ka zhvillim t pakt dhe pas saj zhvillohet rrnja e dyt, duke formuar nj tuf
rrnjsh mishtake, por jo boshtore. Gjethet i kan me nervatura paralele me form gjatsore
ose vezake, ku prfaqsuesit m kryesor jan: gruri, elbi, trshra, misri, orizi etj.
Dythelboret e kan embrionin me dy thelpinj, t cilt zhvillohen mbi tok; rrnja e par sht e
qndrueshme boshtore dhe shoqrohet me rrnj t dyta t vogla. Jan bim barishtore ose drunore
me gjethe pendore ose pllmbore me nervatura t rrjetzuara. N kt klas bjn pjes: jonxha,
trfili, gjith bishtajoret, pambuku, luledielli, domatja, speci, patllxhani etj. Kur japin emrin
shkencor (botanik) t nj bim, nuk sht e nevojshme t prmendim t gjith klasifikimin, por
vetm gjinin dhe llojin; p.sh., trshra - Avena sativa, jonxha - Midicago sativa, elbi - Hordeum
sativa, duhani - Nicotiana tabakum, domatja - Solanum lycopersicum etj.
Shembull i klasifikimit botanik t bimve
Sistematika

Trshra

Jonxha

Ndarja
Nnndarja
Klasa
Familja
Gjinia
Lloji

Spermatohyta
Angjiosperma
Njthelbore
Gramore
Avena
Sativa

Spermatohyta
Angjiosperma
Dythelbore
Bishtajore
Meticago
Sativa

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Pse shrben klasifikimi botanik i bimve?

Cilat jan nnndarjet kryesore t bots bimore?
Cilat jan katr grupet kryesore t bimve?
Ku qndron dallimi midis gjimnospermeve dhe angjospermeve?
Ku ndryshojn njthelbort nga dythelbort?
Jepni shembuj mbi klasifikimin botanik t patates dhe specit me t gjitha nnndarjet
bimore.

Objektivat

Prcaktimi i grupeve t bimve bujqsore.

Prcaktimi i bimve drunore dhe bimve barishtore.
Dallimi i bimve narkotike nga bimt foragjere.
Dallimi i drithrave nga bimt industriale.
Prcaktimi dhe dallimi i bimve dyvjeare nga bimt shumvjeare.

N bujqsi ka bim q jetojn shum gjat, por ka dhe bim q jetojn brenda nj viti. N
grupin e bimve q jetojn shum gjat do t prmendim: hardhin, ullirin, agrumet, pemt
frutore dhe t gjitha bimt q mbillen n pyll dhe q i prkasin pylltaris. Bimt e msiprme
jetojn nga dhjetra vjet deri n qindra vjet, si p.sh.: rrapi mund t jetojn, deri n pes shekuj
dhe ulliri akoma m shum. Mirpo n bujqsin e prditshme, fermeri, pr t plotsuar
nevojat e tij, mbjell bimt barishtore, q, sipas qllimit t prdorimit t prodhimit, ndahen n
disa grupe:
Drithrat. N kt grup futen gruri, elbi, trshra, misri, orizi, thekra, tepa etj. Frutat e
ktyre bimve (kokrrat) prdoren pr prodhimin e miellit, t amidonit dhe t shum
nnprodukteve t tjera. Prodhimi i drithrave prdoret gjersisht edhe si ushqim pr
blegtorin n form t prpunuar ose koncentrat i bluar.
Bishtajoret pr kokrr. N kt grup bjn pjes fasulja, batha, bizelja, qiqra, frutat e t
cilave jan t pasura me proteina dhe me amidon, q prdoren gjersisht edhe pr
ushqimin e njerzve.
Bimt industriale. Ky grup ndahet n disa nngrupe:
a) Bim tekstile, si: pambuku, liri, krpi.
b) Bim vajore, si: luledielli, susami, recini, kikiriku, farat e t cilve prmbajn sasi t
lart vaji.
c) Bim sheqerore, si: panxhari i sheqerit dhe kallami i sheqerit. Industria shfrytzon ato
pjes t bims q kan prmbajtje t lart sheqeri (tuberi dhe panxhari).
d) Bimt narkotike dhe aromatike, ku bjn pjes duhani, hashashi, menta, borziloku,
levanda etj.
e) Bimt foragjere, ku bjn pjes jonxha, trfili, misri foragjer, sorgumi, sudangrasi
loljumi, perkoja, kolza, lakra foragjere, urofi, kokulla e shum graminore t tjera, q
prdoren gjersisht n gjendje t that, t njom, t prpunuar ose t silazhuar, si
ushqim i prditshm pr kafsht (blegtorin) e mbarshtuara.

Sipas ciklit t zhvillimit biologjik (mbirje, korrje ose vjelje), bimt bujqsore i klasifikojm n:
Bim njvjeare, q plotsojn ciklin biologjik brenda nj viti, p.sh., drithrat (misr,
grur, trshr), disa bim bishtajore (bath, bizele, soj, qiqr) dhe disa bim
industriale (pambuku etj.)
Bim dyvjeare, q e mbyllin ciklin biologjik n vitin e dyt. N vitin e par rriten
dhe zhvillohen nga ana vegjetative, kurse vitin e dyt nxjerrin krcej lule, frutn dhe
farn. Ktu bjn pjes qepa, panxhari, disa lloje trfilesh, preshi.
Bim shumvjeare, q rrojn shum vjet dhe frutifikojn do vit. N kt grup bjn
pjes jonxha, disa llojesh trfilesh dhe shum lloje graminore shumvjeare.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.

far bn pjes te bimt drunore shumvjeare?

Jepni shembuj t drunorve shumvjear q keni n fermn tuaj?
Cilat bim futen te drithrat?
Prcaktoni bimt industriale vajore, tekstile, sheqerore, narkotike dhe aromatike.
Cilat bim futen n kulturat foragjere?
Prcaktoni kulturat njvjeare, dyvjeare dhe shumvjeare q mbillen n zonn tuaj dhe
n fermn tuaj.

Objektivat

Prshkrimi se sht qeliza bimore.

Prcaktimi i formave q kan qelizat bimore.
Prcaktimi i pjesve t qelizs bimore.
Prcaktimi i rolit t do pjese t qelizs bimore, n veanti t kromozomeve.

Qeliza sht njsia m e vogl e jets. Diametri i qelizs bimore shkon zakonisht nga 1/100
deri 2/10 e milimetrit. Forma e qelizave gjithashtu ndryshon, nga e rrumbullakt deri n
drejtkndshe. Shum qeliza s bashku mund t formojn nj njsi t pavarur, e cila kryen nj
funksion t caktuar t domosdoshm pr jetn e bims. Nj njsi e till quhet ind. Qelizat e nj
indi nuk sht e thn t ken t njjtn form dhe madhsi.

Po t shohim nj qeliz bimore n mikroskop, n t dallojm pjes t ndryshme. Ajo ka

ndrtim shum t ndrlikuar. T gjitha pjest e saj karakterizohen nga nj specializim
morfologjik dhe funksional mjaft i lart. Ndrtimi qelizor krijon mundsi t mdha pr
prshtatje, n rastet kur bima prballet me kushte jo t favorshme t mjedisit. Specializimi
funksional dhe ndryshimi morfologjik i qelizave qndron n bazn e proceseve t zhvillimit t
gjallesave dhe t evolucionit t bots organike. Qeliza ka murin qelizor, i cili i jep asaj formn.
Pjesa e brendshme e qelizs, n pjesn m t madhe, prbhet nga protoplazma ose citoplazma,
e cila sht rregullatore pr veprimtarit e ndryshme t saj dhe prmban 8590% uj, kurse
pjesa tjetr nga lnd organike dhe inorganike. Nga lndt organike t protoplazms m
kryesoret jan: proteinat, lyrat dhe sheqernat. Lndt inorganike prbhen nga elementet e
ndryshme q merr bima nga toka nprmjet rrnjve.
Protoplazma mbshtillet nga membrana qelizore, e cila ndodhet n pjesn e brendshme t murit
qelizor. Nprmjet saj, lndt ushqyese futen n protoplazm ose dalin q andej. Brenda n
protoplazm ndodhet brthama, nj trup i dendur dhe pothuajse me form t rrumbullakt.
Brthama prmban kromozomet n t cila ndodhet ADN-ja (acidi dezoksiribonukleik), q sht
prgjegjs pr trashgimin e tipareve gjat ndarjes s qelizave dhe nga prindrit te pasardhsit.
Qeliza prmban edhe disa trupza t veant, si jan plastet, q ndahen n dy lloje: leukoplastet
dhe kromoplastet.

Leukoplastet jan pa ngjyr dhe shrbejn pr grumbullimin e lndve ushqimore n formn e

amidonit. Nga kromoplastet m kryesoret jan: kloroplastet, t cilat prmbajn klorofilin, q
shrben pr kapjen e rrezeve t diellit n procesin e fotosintezs. Prbrs t tjer t
rndsishm t qelizs jan: ribozomet, mitokondrit dhe vakuolat. Ribozomet, qofshin t lira
apo t rrjetit endoplazmatik, kan funksion sintezn e aminoacideve, ndrsa mitokondrit
mund t quhen fabrikat e prodhimit t energjis, pasi sintetizojn molekulat e ATP-s.
Gjat rritjes dhe zhvillimit t qelizave n masn e citoplazms formohen zgavra pak a shum t
mdha, me forca t parregullta, q quhen vakuola. Trsia e vakuolave t nj qelize prbn at q
quhet sistem vakuolar. Vakuolat jan rezerva e ujit t qelizs dhe qendra t dukurive osmotike.

Figura 1.4. Ndrtimi i qelizs

Qelizat nuk jan plotsisht t pavarura nga njratjetra. Zakonisht ato lidhen me lidhje
protoplazmatike, q njihen me emrin rrjeti endoplazmatik (REP).
Rndsia funksionale e rrjetit endoplazmatik sht e shumanshme. Kanalet e tij, nga njra an,
lidhin citoplazmn e qelizs me brthamn dhe, nga ana tjetr, lidhin n nj t tr citoplazmn
e qelizave fqinje. Ky nuk sht vetm nj sistem transporti, por edhe sinteze.
Rrjeti endoplazmatik sht karakteristik pr citoplazmn e qelizave bimore e shtazore.

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

sht qeliza bimore?

Cili sht qllimi i qelizs bimore?
Cilat jan format e qelizs bimore?
Cilat jan pjest e qelizs bimore?
Pse shrbejn kromozomet?
far prmbajn leukoplastet dhe kloroplastet?
Nga se jan formuar kromozomet?

Objektivat

Njohja e qllimit pse shrben rrnja.

Prcaktimi i rrnjve t bimve t ndryshme.
Prcaktimi i thellsis s shtrirjes t sistemit rrnjor n thellsi t toks.
Prshkrimi i rrnjve xhufkore dhe bishtajore.

Bima sht nj organizm i gjall, i organizuar dhe i kompletuar dhe q funksionon si nj

unitet i vetm. Ajo prbhet nga disa organe, ku m kryesoret jan: rrnja, krcelli, gjethja,
lulja, fryti dhe fara. Secili nga kto organe do t trajtohet n temat e mposhtme ve e ve, pr
efekt msimor, kurse nga ana biologjike ato nuk mund t ndahen pr asnj ast, prndryshe
nuk do t kishte vazhdimsi t rritjes, zhvillimit dhe frutifikimit t bims. Secili prej organeve
t msiprme luan nj rol dhe ka nj funksion jetik gjat zhvillimit t bims.

Rrnjt shrbejn pr fiksimin e bims n tok dhe pr thithjen nga toka t ujit dhe kriprave
minerale. Pr disa bim shumvjeare, pjesa mbitoksore e t cilave thahet n dimr, rrnjt
prbjn organin dimrues q, n pranver, rigjenerohet, duke dhn bim t reja. Rrnjt m
t vjetra t bimve shumvjeare shrbejn edhe si organe t grumbullimit t lndve
ushqyese; p.sh. te jonxha, te trfili 3040% e peshs s tyre jan lnd ushqyese t depozituara. Te
karota, panxhari, patatja, n frytin rrnjor depozitohen sasi t mdha amidoni dhe sheqernash.

Ka raste q n bim t rritura n fazn e pjekjes, sistemi rrnjor brenda n tok mund t zr
nj vllim t till sa edhe pjesa mbitoksore. P.sh., kurora mbitoksore e ullirit sht e
barabart me nj kuror nntoksore t sistemit rrnjor t tij; te misri, sistemi rrnjor mund t
arrij thellsin 2 m dhe gjersin 1.2 m 2 m.
Pesha e sistemit rrnjor prbn zakonisht nj t tretn e peshs s prgjithshme t bims. Nga
nj studim i br n laborator ka dal se duke mbjell nj bim thekre n nj en me prmasa
30x30x55 cm, e cila pas katr muajsh arriti lartsin 50 cm dhe, kur u matn rrnjt u pa se ato
kishin arritur nj gjatsi 625 km dhe s bashku me qimet thithse kishin arritur nj gjatsi
10 500 km dhe nj siprfaqe t prgjithshme 480 m2.

Dendsia, thellsia dhe gjersia e shtrirjes s sistemit rrnjor varet nga kta faktor:
1. dendsia e bimve,
2. temperatura,
3. lagshtia,
4. ajrimi i toks,
5. prbrja minerale dhe kimike e toks,
6. stadi i zhvillimit t bims,
7. gjendja shndetsore e saj.
Nga pikpamja bujqsore, interes ka ajo shtres e toks n t ciln shtrihet vllimi m i madh i
rrnjve t do bime. Pr grurin, vllimi m i madh i rrnjve gjendet n thellsi 2030 cm t toks,
jonxha 5060 cm. Kjo mbahet parasysh n prgatitjen e shtratit t mbjelljes pr do bim.

Dallojm kryesisht dy tipa t sistemit rrnjor:

1. Sistem rrnjor xhufkor (p.sh. graminoret);
2. Sistem rrnjor boshtor (p.sh. bishtajoret).

Figura 1.5. Sistemi rrnjor

Rrnjt e tipit xhufkor jan t holla dhe me mjaft degzime, karakteristik pr bimt e familjes
graminore. Thellsia e tyre shkon nga disa centimetra deri n 1,5 m, sipas llojit dhe kushteve t
toks. Te rrnjt e tipit boshtor, rrnja kryesore sht e ndrtuar vertikalisht posht, prej s
cils dalin rrnj t tjera m t holla, m t vogla, si p.sh.: jonxha, karota dhe bishtajoret pr
kokrr. Thellsia e rrnjve t tipit boshtor n toka t mira shkon deri n 1016 m thell
(jonxha). Ana pozitive e ktyre rrnjve sht se n koh thatsire t gjat ato thithin uj nga
shtresa t thella t toks. N mnyr t detajuar, ndrtimi i rrnjs paraqitet n figurn e
mposhtme, ku pjest m kryesore jan: epiderma, qimet thithse etj.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Cilat jan funksionet kryesore t rrnjve?

Pse shrbejn rrnjt?
N thellsi dhe n gjersi shtrihen rrnjt e bimve t ndryshme?
Cilt jan dy tipat baz t sistemit rrnjor?
Jepni shembuj pr dy tipa t sistemit rrnjor.
Cilat jan pjest kryesore t rrnjs?

Objektivat

Prcaktimi prse shrben krcelli dhe gjethet.

Prshkrimi i rolit q luan krcelli dhe gjethja.
Prcaktimi i pjesve kryesore t krcellit dhe t gjethes.
Njohja e ndrtimit t sistemit prues.

Krcelli sht pjesa mbitoksore e bims, i cili prcakton lartsin e saj dhe mban degt,
gjethet, lulet dhe frutat. Krcelli sht aksi kryesor i bims dhe vazhduesi i rrnjs. Krcelli n
bim barishtore sht i gjelbr, sepse prmban klorofil dhe kryen procesin e fotosintezs. Me
an t krcellit bhet transportimi i ujit dhe i kriprave minerale, t thithura nga rrnjt pr n
gjethe. Njkohsisht krcelli bn kalimin e lndve ushqyese t prpunuara n gjethe pr n
pjes t tjera t bims. Nj rndsi tjetr e krcellit qndron n at se ai, n disa bim, shrben
edhe si shumzues i tyre n rrug vegjetative, pra joseksuale.

N nj bim drunore dallohen qart kto pjes kryesore:

Trungu: sht pjesa m e trash e krcellit nga dalin degt.
Degt: jan trungje t dyta m t trasha e m t vjetra t kurors.
Degzat: quhen deg m t holla dhe t reja t kurors.

Nyjat: prbjn pjesn m t trashur t krcellit, ku vendosen gjethet dhe sythat.

Ndrnyjat: quhet pjesa q gjendet midis dy nyjave.

N majn e krcellit gjendet zakonisht sythi i majs; ka gjithashtu edhe sytha sqetullor dhe
ansor, q vendosen n sqetullat e gjetheve. Krcelli rritet n gjatsi, si rrjedhoj e rritjes s
majs s tij nprmjet sythit t saj. Rritja e krcellit vjen si rrjedhim i dy proceseve, q ndodhin
n indin meristematik t majs s krcellit:
1. nga formimi i qelizave t reja nprmjet ndarjes,
2. nga rritja dhe zgjatja e qelizave t reja q u formuan.
Indet m kryesore t krcellit jan: indet e mbulimit (epiderms), indi parenkimatik dhe indet e
primit. N indet e primit bjn pjes tufat e floems nga jasht dhe tufat e ksilems nga

brenda. T dyja kto lloje tufash ndahen nga kambjumi, i cili prodhon floemn dhe ksilemn
dytsore.

Figura 1.6. Sistemi rrnjor

Krcelli rrjedh nga rritja e filizit, q formohet nga mbirja e fars. Krcelli mund t zhvillohet
monopodial (pa degzime) ose simpodial (me degzime), q dalin nga sqetullat e gjetheve dhe
i quajm krcell ansor. Kur krcelli zhvillohet i shtrir mbi tok quhet stolone (luleshtrydhe),
por ai mund t jet dhe n formn e rizomeve (grami). Krcejt mund t jen edhe n formn e
zhardhokut (patatja), edhe n form bulbi (qepa); q t dy zhvillohen n tok.
Krcelli mund t mbaroj me nj syth vegjetativ ose me nj syth frutor. Kur mbaron me nj
syth vegjetativ (domatja) ai zgjatet gjat gjith jets s bims, duke nxjerr sytha frutor n
degzimet ansore. N kt rast bima quhet me zhvillim t pakufizuar. Kur krcelli prfundon
me nj syth frutor, me formimin e lules (lulris) dhe frytit zgjatja e krcellit prfundon. N
kt rast bima quhet me zhvillim t kufizuar.

Gjethet jan organe mjaft t rndsishme t bimve t larta. Ato kryejn kto funksione: kapjen
e energjis s rrezeve t diellit me an t klorofilit dhe sintezn e lndve ushqyese t bims,
duke liruar oksigjen (fotosinteza), shkmbimin e gazrave me atmosfern (frymmarrjen),
lirimin e avujve t ujit (transpirimin). Gjethet shrbejn edhe si pruese dhe prpunuese t
lndve ushqyese pr gjith bimn.

Gjethja e nj bim prbhet nga tri pjes kryesore:

1. Fleta ose llapa: sht pjesa m e dukshme e gjethes, m e holla dhe m e rrafshta, ku
kryhet fotosinteza;
2. Bishti: lidh gjethen me krcellin;
3. Nervaturat: mund t jen paralele ose t trthorta.

Figura 1.7. Forma t ndryshme gjethesh

N disa bim gjethet mbshtillen nga ndajgjethzat, t cilat vendosen te vendi ku bashkohet
bishti i gjethes me krcellin ose me degt. Gjethet mund t jen t thjeshta, kur n nj bisht
ndodhet nj gjethe e vetme, dhe t prbra, kur n t njjtin bisht jan t vendosura dy ose m
shum gjethe t vogla (trfili). Gjethet jan t pajisura me inde pruese n formn e
nervaturave t degzuara, q m qart duken n pjesn e poshtme t gjethes (bim dythelbore),
dhe nervatura paralele sipr gjethes, pr bimt njthelbore.
do gjethe, n pjesn e poshtme t saj, sht e pajisur me disa pore t vogla q quhen gojza.
Ato hapen n periudh lagshtie dhe mbyllen n periudh thatsire, pr t penguar largimin e
ujit nprmjet transpirimit. Veori tjetr e gjethes sht dhe shtresa dyllore, q vendoset
zakonisht n pjesn e siprme t saj dhe shrben pr t penguar largimin e ujit, duke i br
bimt m t qndrueshme ndaj thatsirs, por te barnat e kqija ul efektin e herbicideve.

Sistemi prues i bimve ka pr qllim t oj uj dhe lnd organike nga rrnjt pr n pjes
t tjera t bims, si dhe lndt e prpunuara, dhe nga gjethet n drejtim t t gjitha pjesve t
bims, duke prfshir edhe rrnjt.
Sistemi i primit (tufat pruese) prbhet nga dy tipa indesh:
1. Ksilema: sht indi kryesor, prues i ujit, si te bimt barishtore, ashtu edhe te bimt e larta
drunore. Qelizat e ksilems formojn nj sistem gypash prues, q uji me kriprat minerale t
tretura n t ti ojn nga rrnjt deri n majat m t larta t pemve.
2. Floema: sht nj lloj indi, q prbhet nga qeliza t gjalla, t cilat, duke u bashkuar n pjest
skajore t tyre, formojn tufa pruese pr lndt ushqyese dhe lidhjet e tjera organike. Nprmjet
floems qarkullojn jo vetm lndt q prpunohen n bim, por dhe lnd t tjera q sprkaten
mbi gjethe (prdorimi i herbicideve pr t thar barrat e kqija). Ksilema dhe floema ndodhen si
n rrnj, ashtu dhe n krcell te t gjith llojet e bimve. Ndrmjet floems dhe ksilems ndodhet
kambiumi, q ka si funksion t prodhoj nga jasht floem t re dhe nga brenda ksilem t re.

Figura 1.8. Pamje e krcellit

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Ku qndron rndsia e krcellit dhe e gjethes?

Si sht i ndrtuar krcelli dhe gjethja?
Cilat jan pjest kryesore t krcellit dhe gjethes?
Sa lloje krcejsh dhe gjethesh kemi?
Nga se prbhet sistemi prues i bims?
Cili sht funksioni i sistemit t primit t bims?
Ku vendoset kambiumi dhe far detyre ka ai?
Grumbulloni dhe emrtoni krcej dhe gjethe t ndryshme t bimve nj- dhe dythelbore,
duke i thar dhe ngjitur n fletore ose n flet t veanta.

Objektivat

Prcaktimi i pjesve kryesore t lules, frytit dhe fars.

Njohja e llojeve t ndryshme t luleve, frutave dhe farave.
Prshkrimi i procesit t pllenimit te lulja.
Klasifikimi i llojeve t frutave.

Lulja sht organi m i rndsishm i bims, i cili siguron shtimin seksual t saj, duke pasur
edhe qeliza mashkullore, edhe qeliza femrore, pra sht organi riprodhues i bims. Lulja
prbhet nga kto pjes kryesore: nnpetlat, petlat, thekt dhe pistili. Nnpetlat kan ngjyr t
gjelbr, ngjajn me gjethet, prbjn pjesn e jashtme t lules, mbrojn pjes t tjera t saj dhe
prbjn kupn e lules. Numri i tyre sht i njjt n individt t t njjtit lloj ose t s njjts
familje, p.sh. te farort numri sht pes (moll, dardh) etj.
Petlat kan nj ngjyr trheqse pr kandrat, me an t cilit kryhet pjalmimi. T gjitha petlat s
bashku prbjn kurorn. Ngjyra, forma dhe prmasat e petlave ndryshojn shum n bim t
ndryshme.
Thekt (organi mashkullor i lules ose Androceu) jan t vendosura brenda unazs s petlave;
do thek ka fillin, pjalmoren dhe kokrrizat e pjalmit mbi pjalmoren.
Pistili (organi femror i lules ose Gjineceu) sht i vendosur n qendrn e lules, zakonisht
sht numr tek dhe n baz t tij ka vezoren, shtyllzn dhe n maj stigmn ose krezn e tij.

Kur nj lule i ka t katra pjest q prmendm m lart quhet lule e plot (duhani, jonxha,
fasulja, trfili etj.). Kur lules i mungon nj ose disa pjes quhet lule jo e plot (gramoret). Kur
nj lule ka edhe thek, edhe pistilin quhet hermaphrodite (Androceu, Gjineceu) gruri. Kur
nj luleje i mungon ose pistili, ose thekt quhet decline, si: misri, pjepri, krpi, luleshtrydhja.
Lulet hermafrodite ndryshe quhen dyseksore dhe decline quhen njseksore. Kur nj bim ka
vetm lule njgjinore quhet monoike dhe kur lulet mashkullore dhe femrore jan t vendosura
n bim t ndryshme, ato quhen bim dioike. P.sh., bim monoike sht misri, kurse bim
dioike sht krpi.
Pllenim do t quajm rnien e kokrrave t pjalmit n krezn e pistilit. Pllenimi ose pjalmimi mund
t bhet brenda s njjts lule dhe ky quhet vetpllenim. si p.sh. te gruri, elbi, trshra, bizelja,
duhani.

Kur kokrrizat e pjalmit t nj luleje kalojn n krezn e pistilit t nj luleje t nj bime tjetr (t
t njjtit lloj) quhet pjalmim i kryqzuar, p.sh. jonxha. Pllenimi kryhet me mnyra t
ndryshme, por m kryesoret jan; me an t ers, me an t kandrave dhe me an t njeriut. Ky
i fundit ndryshe quhet pllenim artificial.

Figura 1.9. a) Lulja e nj bime gramore; b) Pjalmimi dhe pllenimi i lules

Fryti sht rrjedhoj e bashkimit t vezve t pjekura t vezores dhe pjesve t tjera t lules.
Ka dhe raste kur vezorja shndrrohet n fryt pa pllenim, por, n kt rast, n fryt nuk formohen
farat dhe quhet fryt partenokarpik, si te disa kultivar portokallesh, mandarinash, rrushi etj.
Pjest kryesore t nj fryti jan: perikarpi, q prbn murin e frytit, epikarpi, mezokarpi dhe
endokarpi, q sht muri i brendshm i tij, dhe n qendr fara.
Frutat ndahen n dy grupe kryesore, duke marr parasysh veorit e jashtme t tyre:
Fruta t thjeshta,
Fruta t prbra.
Frutat e thjeshta e kan prejardhjen nga nj vezore e vetme dhe i ndajm n dy nngrupe:
a) Fruta me tul (mishtore) ku prmendim fruta n form rrushku (rrushi, domatja);
b) Fruta brthokna, fruta me brthama (qershi, kumbulle) etj.
Frutat e thata kan nj perikarp t drunjzuar dhe q mund t hapen ose mund t mos hapen.
Duke u bazuar n kt veori, kto fruta i ndajm n dy nngrupe:
1. Fruta t thata q hapen (ahen): bishtaj, kapsoll.
2. Fruta t thata q nuk hapen (nuk ahen): luledielli, krpi, kulpra.

Frutat e prbra jan grupe frutash t bashkuara mbi nj shtrat t prbashkt, por q rrjedhin nga
vezore t veanta t lules; p.sh. mani, manaferra etj., ndryshe kto fruta quhen fruta t rrema.

Fara sht rrjedhoj e shtimit seksual t bims, pra e bashkimit t organit femror dhe
mashkullor t lules. Farat jan t ndryshme n bim t ndryshme. Ato ndahen n tre tipa:
Tipi i fars s bishtajorve, q kan dy thelpinjt, por nuk kan endosperm.
Tipi i fars s recinit, q ka dy thelpinjt dhe endosperm.
Tipi i farave t drithrave, q kan nj thelbi dhe endosperm.
Ndryshe, farat me dy thelpinj quhen dythelbore ose dykotiledone (bishtajoret).
Farat me nj thelbi quhen njthelbore ose njkotiledone (drithrat). Farat e bimve t ndryshme
dallohen nga pamja e jashtme si nga: ngjyra, forma, madhsia, pushzimi etj. Farat, n prgjithsi,
jan t thata dhe t forta, dhe pr tu ruajtur sa m gjat, ato nuk duhet t prmbajn m shum se
1314% lagshti.
Sipas ndrtimit t brendshm dallojm katr grupe farash:
1. fara me endosperm,
2. fara pa endosperm,
3. fara me perisperm,
4. fara me endosperm dhe perisperm.

Figura 1.10. a) Fara t bimve dythelbore; b) Fara gruri (kariopsis)

Fara sht elementi baz i riprodhimit t bims. Pasi kalon periudhn e qetsis dhe kur i
krijohen kushte optimale lagshtie, ajrimi, e temperature ajo ka aftsi t mbij. Gjat mbirjes s
fars qelizat shtohen n numr e madhsi dhe japin bimzn e re. Pra, farat dhe frutat, duke

qen qendra t grumbullimit t lndve ushqimore, kan rndsi bujqsore dhe ekonomike,
duke prbr kshtu prodhimet kryesore pr vjelje.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

Cilat jan pjest prbrse t lules dhe rol luajn ato?

Cilat jan llojet kryesore t luleve?
sht procesi i pllenimit t luleve, sa llojesh e kemi at?
Si i klasifikojm frutat?
N sa nngrupe ndahen frutat e thata?
Ku ndryshojn frutat e thjeshta nga frutat e prbra?
Sa tipa farash kemi?
Sa lloje farash kemi sipas ndrtimit t brendshm t tyre?
Ku qndron rndsia e frutave dhe e farave dhe pse shrbejn ato?
Grumbulloni fruta dhe fara t ndryshme, duke vizatuar n fletore fara njkotiledone dhe
dykotiledone, fruta t thjeshta dhe t prbra.

Objektivat

Shkrimi i reaksionit t fotosintezs dhe argumentimi i tij.

Prshkrimi i faktorve q ndikojn n procesin e fotosintezs.
Prcaktimi i rolit t hormoneve n jetn e bimve.
Njohja e fitohormoneve kryesore.
Prcaktimi i rolit t auksins n jetn e bims.

Me termin fotosintez kuptojm shndrrimin e energjis kinetike t rrezeve t diellit n energji

kimike t prdorshme nga bimt. Gjat ktij procesi ndodh sintetizimi i karbohidrateve nga
bashkimi i dyoksidit t karbonit me ujin n prani t klorofilit. Reaksioni baz i fotosintezs
sht:
CO2 + H2O energji diellore / klorofil (CH2O)n + O2
Karbohidratet q formohen nga fotosinteza, prbjn lndn e par pr prodhimin e energjis
s drejtprdrejt ose t trthort nga t gjith gjallesat.
Rndsia vendimtare e fotosintezs, sht vlersuar sidomos pas krkimeve shkencore t Van
Helmontit, i cili tregoi se rritja e bims nuk vjen vetm si rrjedhim i ushqimit q vjen nga toka.
Helmonti mbolli nj filiz shelgu n nj tok dhe paraprakisht e peshoi. Pas prkujdesjeve pr
disa vjet, filizi u b bim i madh, me mas disa kilogram, kurse masa e dheut u zvoglua
vetm disa gram.
Gjat mesit t shekullit XVIII Priestley provoi se nj bim dhe nj kafsh mund t jetonin s
bashku t mbyllura n nj kamban qelqi, kurse n kambana t vetme ato nuk jetonin dot.
Bima merrte CO2 q lironte kafsha, kurse kafsha thithte O2 q lironte bima. M von
Ingenhour tregoi se prfundimi i Priestley bazohej n pranin e drits dhe t indeve bimore.
Krkimet n shekullin XIX treguan se bimt thithin CO2 dhe uj dhe prodhojn O2 dhe lidhje
organike, q u vrtetua se ishin karbohidrate. Kshtu, q n fillim t shekullit XX, biologt
arritn t prcaktojn tipin e prgjithshm t fotosintezs.

Figura 1.11. Eksperimenti i Priestlejt

Figura 1.12. Procesi i fotosintezs

Vlen pr tu theksuar se burimi i O2 pr prodhimin e karbohidrateve gjat fotosintezs nuk

sht oksigjeni i ujit, por ai i dyoksidit t karbonit. Nga faktort q ndikojn n fotosintezn,
m kryesort jan: CO2, uji dhe intensiteti i drits, CO2, i atmosfers. N lidhje me intensitetin
e drits, sa her q ai rritet, po aq shtohet dhe fotosinteza e prgjithshme e bims. Drita mund
t jet faktori kufizues n ditt me vransira t dendura ose kur atmosfera sht e ndotur.

Bimt rriten dhe zhvillohen nga lndt ushqyese, q sintetizohen nprmjet fotosintezs. Kto
lnd vendosen nga bimt kryesisht n pjest q zhvillohen, si jan: gjethet e reja, degzat e
reja, frutat e tjera.
Vendosja e lndve ushqyese dhe rritja e bimve kontrollohet nga disa rregullator, t cilt jan
lnd organike, q prodhohen n bimt me sasi t vogla, dhe emrtohen fitohormone (hormone
bimore). Kto hormone rregullojn: ndarjen e qelizave, diferencimin e tyre, formimin e organeve
dhe rritjen e tyre.

Grupet kryesore t fitohormoneve jan:

Auksinat jan komponent q ndikojn pozitivisht n rritjen e qelizave, formimin e sythave

dhe zhvillimin e rrnjve. Ato gjithashtu ndikojn n prodhimin e hormoneve t tjera si
citokininat. sht vrtetuar se ndarja josimetrike e auksins n krcell ose n rrnj shkakton
zgjatjen jo t barabart t qelizave, jo n t dy kraht, dhe pr pasoj prkuljen e tyre. Auksinat
prdoren n praktikat bujqsore pr nxitjen e veprimeve t ndryshme fiziologjike t bims.

Giberlinat luajn nj rol shum t rndsishm n mbirjen e farave, duke ndikuar n prodhimin
e enzimave q projn ushqimet n qelizat e sapoformuara. Ato ndikojn n rritjen e
ndrnyjave t krcellit, duke shkaktuar zgjatjen e bims. Giberilinat nxisin gjithashtu edhe
lulzimin e bimve, si dhe daljen e bimve apo farave nga gjendja e gjumit. Kur krkohet t
zvoglohet lartsia e bimve (p.sh. pr t penguar rritjen e tepruar t bims s pambukut),
prdoren antigiberlinat. Ky hormon, n kulturn e kastravecit, mund t shtoj numrin e luleve
mashkullore, kurse te hardhia mund t krijoj rrush pa fara.

Kto hormone nxitin ndarjen e qelizave t indeve bimore dhe formimin e filizave. Ato
formohen n rrnjt e bimve dhe transmetohen n pjest mbitoksore t bims, ku rregullojn
zhvillimin e organeve t ndryshme. Citokininat ndihmojn gjithashtu n vonimin e plakjes s
indeve bimore. Citokinina e ndihmon krijimin e sythave ansor, kurse auksina n krijimin e
dominancs skajore.

Ky hormon prodhohet n indet e bims dhe vepron n gjendje t gazt. Ai ndikon n zvoglimin e
ritmeve t rritjes s gjetheve dhe shpejton pjekjen e frutave dhe farave. N praktikn bujqsore i
jepet bims gjat periudhs s pjekjes s frutave pr t shpejtuar pjekjen e tyre.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Pse kur jan bashk bima dhe miu kan jet?

Shkruani reaksionin e fotosintezs.
Argumentoni formuln e fotosintezs.
Cilat jan kushtet e fotosintezs?
Nga varet intensiteti i fotosintezs?
jan fitohormonet?
Cili sht roli i fitohormoneve n jetn e bimve?
far roli ka auksina?

Objektivat

Prcaktimi i kushteve t ushqyerjes s bimve.

Njohja se nga cila pjes e bims prvetsohen elementet ushqyese.
Argumentimi i barazimit t procesit t frymmarrjes.
Njohja e fazave t frymmarrjes dhe faktort e intensitetit t saj.
Shpjegimi se sht transpirimi dhe faktort q e rregullojn at.

Ashtu si dhe kafsht, bimt marrin frym, d.m.th. marrin oksigjen, q hyn n reaksion me
lndt organike t bims dhe kshtu prodhohet uj i dyoksid karbonit, dhe lirohet energji.
Barazimi i prgjithshm q shpreh frymmarrjen sht:
C6H12O6 + 6CO2 6H2O + 6CO2 + energji (ATP)
Oksidimi nuk ndodh pikrisht si n barazimin e msiprm. Ky barazim paraqet vetm reaksionin
prfundimtar t frymmarrjes. Gjat zbrthimit t glukozs zhvillohen shum reaksione, trsia e t
cilave njihet me emrin cikli i Krebsit. Energjia q prodhohet gjat frymmarrjes grumbullohet n
molekula t ATP-s (Adenozin trifosfat). Frymmarrja zhvillohet n mitokondrit e t gjitha
qelizave t bims. Ajo mund t zhvillohet n prani t oksigjenit (si u paraqit n reaksionin e
msiprm) dhe n kt rast quhet frymmarrje aerobe.
Zbrthimi i glukozs mund t kryhet edhe n munges t oksigjenit. N kt rast bhet fjal pr
frymmarrjen anaerobike ose si quhet ndryshe fermentimin. Gjat frymmarrjes anaerobike
zbrthimi i glukozs nuk shkon deri n formimin e CO2 dhe H2O, por ndrpritet me formimin e
alkooleve apo t acidit laktik. N kt rast energjia q formohet nga zbrthimi i glukozs sht m
e vogl se gjat frymmarrjes aerobe.
Gjat frymmarrjes aerobe, nga nj molekul glukoz formohen 36 molekula t ATP, ndrsa
gjat frymmarrjes anaerobike vetm dy molekula ATP. Intensiteti i frymmarrjes varet nga
faktor t caktuar, si jan:
1. Temperatura. N qoft se temperatura rritet mbi 10C, dyfishohet ritmi i frymmarrjes. Por
kur temperaturat rriten mbi 2540C, ka rritje t menjhershme t intensitetit t frymmarrjes.
Temperaturat e ulta e ngadalsojn frymmarrjen. Ky sht dhe shkaku i ruajtjes s frutave n
frigorifer pr nj koh t gjat.

2. Oksigjeni dhe dyoksidi i karbonit. Prania e oksigjenit n pjest nntoksore t bims sht e
domosdoshme pr frymmarrjen e tyre. N qoft se oksigjeni q duhet nuk zvendsohet leht,
ather mund t krijohen kushtet anaerobike; pr pasoj paksohet frymmarrja.

Me kt term kuptojm avullimin e ujit nga bimt, q bhet nprmjet gojzave t gjetheve.
Gojzat jan hapsirat kryesore t gjetheve t bimve, nga t cilat largohen avujt e ujit q
formohen n hapsirat ndrmjet qelizave. Hapja dhe mbyllja e gojzave rregullohet nga tre
faktor kryesor:
1. Nga drita. Shumica e bimve i hapin gojzat menjher sa ekspozohen n drit dhe i
mbyllin kur perndon dielli.
2. Nga temperatura. N temperatura t ulta gojzat jan pothuajse t mbyllura, por me rritjen
e saj ato hapen. Kur temperaturat rriten shpejt, gojzat mbeten t hapura dhe ndihmojn n
uljen e temperaturs s gjetheve nprmjet transpirimit t vazhdueshm dhe t vrullshm.
3. Nga prania e ujit n hapsirat ndrmjet qelizave. N periudha me thatsi t zgjatur dhe er
t vrullshme, gjethet humbasin sasi t mdha uji. N kt rast gojzat mbyllen q t ruajn
lagshtirn n bim; po kshtu edhe n ditt e nxehta e t thata. Kto humbje t lagshtirs
shkaktojn prishjen e turgorit t qelizave t bims duke shkaktuar vyshkjen e gjetheve.
Rndsia e transpirimit sht e dyfisht: kur ai sht i vrullshm, rrit intensitetin e thithjes s
kriprave nga rrnjt dhe shpejton drgimin e tyre n ato pjes ku edhe sht e nevojshme.

Bimt nuk mund ti marrin elementet minerale n form t paprpunuar. Po t thahej nj bim
n termostat n temperatur 105C dhe ti bnim analizn e lnds s that, do t gjenim aty
gjithsej 60 elemente kimike. Nga kto vetm 17 jan t domosdoshme pr ushqimin e bims.
Kto elemente ushqyese bima i merr kryesisht nga rrnjt, por edhe nga gjethet e saj. Karbonin
dhe oksigjenin bima e merr n trajtn e CO2 nprmjet gojzave t gjetheve, kurse uji thithet
edhe nga rrnjt, edhe nga gojzat e gjetheve. Elementet e tjera ushqyese bimt i gjejn n
tretsirn toksore, i marrin nprmjet qimeve thithse ose qelizave t epiderms s rrnjve.
Elementet ushqyese t bimve i ndajm n dy grupe:
1. Makroelementet, t cilat bima i do n sasi t mdha, gram pr kilogram tok, ku m
kryesoret jan N, P, K, S, Ca, C, Fe etj.;
2. Mikroelementet, t cilat bima i do n sasi t vogla, miligram pr kilogram tok, por q
jan shum t domosdoshme pr jetn e bimve, ku m kryesoret jan B, Mo, Mn, Cu.
Pr thithjen e elementeve minerale nga bimt ndikojn mjaft faktor si:
a) Temperatura: rritja e temperaturs nga 040C shpejton thithjen, por m i prshtatshm
sht intervali 2634C.
b) Drita: n dritzim normal bimt thithin elementet minerale me intensitet m t lart.
c) Ph: vlerat e ulta t ph-it e ulin thithjen e kationeve, por shtojn thithjen e anioneve.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Si ushqehen bimt?
Cilat jan elementet kryesore t bims?
Si i klasifikojm elementet minerale?
Cilt jan faktort q ndikojn n t ushqyerit e bims?
Shkruani formuln e frymmarrjes dhe argumentojeni at.
far kuptoni me transpirim?
Nga se varet intensiteti i frymmarrjes (faktort)?
Cilt jan faktort q rregullojn hapjen dhe mbylljen e gojzave?

Objektivat
Prcaktimi i mnyrave t shtimit joseksual.
Prshkrimi i shtimit seksual t bims.
Prshkrimi i avantazheve t shtimit vegjetativ (joseksual).

Me an t shumzimit njerzit kan rritur numrin e bimve t ndryshme, duke ruajtur cilsit
m t mira t tyre. Shumzimi i bimve bhet n dy mnyra: me far, q quhet edhe shumzim
seksual, dhe me pjes t vet bims, q quhet joseksual.

Me kt mnyr shumzimi, nga pjes t nj bime t caktuar krijohen bim t reja me

karakteristika t njjta me bimn mm. Shumzimi joseksual sht mnyra e vetme pr t
prodhuar bim pa fara. Shumzimi vegjetativ mund t jet natyror ose artificial. Bim si ulliri,
luleshtrydhja etj. n natyr shpesh shumzohen nprmjet shumzimit vegjetativ.
Shumzimi vegjetativ artificial bhet nga njeriu nprmjet dy mnyrave kryesore:
1. Shumzimi me copa dhe 2. shumzimi me shartim.
Ai prbn nj praktik t zakonshme n shumzimin e drufrutorve.
Shumzimi me copa realizohet n praktik me metoda t ndryshme ku mund t prmendim:
a) me copa t drunjzuara, b) me copa t gjelbra, c) me copa rrnjore, d) me gunga, e) me prpaja,
f) me kamza ose fundak etj.

Figura 1.13. Shartimi

a) Shartim me afrim; b) Shartim me cop; c) Shartim me syth

Copat q prdoren pr kt qllim mund t jen krcell, rrnj, gjethe, duke i mbjell n tok,
n kushte t prshtatshme temperature dhe lagshtire. N qoft se copat jan t pjekura, pra
jan n fund t vegjetacionit, quhen copa dimrore ose me dru t fort; n qoft se priten nga
pjes t nj krcelli t nj dege t papjekur, copat quhen verore.
Suksesi i ktij lloj shumzimi varet nga aftsia rrnjzuese e copave, ku ndikojn kta faktor:
a) Lagshtira: Uji sht i domosdoshm n zhvillimin e rrnjve t copave. N munges t ujit
copat humbasin freskin dhe nuk rrnjzojn. Pr kt ato duhet q nga momenti i marrjes s
copave deri n momentin e prgatitjes s fidanit tu plotsohen nevojat pr lagshti.
b) Ajrimi: Edhe teprica e tij, q do t thot munges ajri n tok, shkakton dme n zhvillimin
e fidanve t rinj. Toka ku do t mbillen copat duhet t jet e kulluar, n mnyr q t
mundsohet ajrimi i toks derisa copzat t rrnjzohen (13 muaj). Oksigjeni sht i
domosdoshm n rrnjzimin e copave, sepse metabolizmi i indeve meristematike sht i
vrullshm. Pr kt arsye rrnjzimi i copave nuk duhet br n toka t rnda.
c) Temperatura: Temperaturat e larta (1520C) n zonn e rrnjzimit jan t domosdoshme,
kurse pr pjesn mbitoksore rritja e temperaturave mbi 2025C ndikon n rritjen e
intensitetit t frymmarrjes, q pakson rezervat ushqyese t cops q do t rrnjzohet, duke
paksuar mundsin e mbijetess s saj.
d) Auksinat: Auksina e brendshme, q prodhon vet bima, grumbullohet n baz t cops dhe
forcon rrnjzimin. Te bimt q rrnjzojn me vshtirsi mund t prdoren auksina sintetike
pr nxitjen e rrnjzimit.

Shtimi me prpaja prcaktohet kur kemi t bjm me lloje e kultivar q, gjat shtimit me copa
t thjeshta, kan aftsi t ult rrnjzuese (lajthia, disa lloje nnshartesa hardhish, gshtenja,
molla xhuxhe etj.). N qoft se copa q merret nga pjesa mbitoksore e bims ndodhet n
kushte t prshtatshme, ajo rrnjzon.
Ana e mir e ksaj mnyre sht se copat marrin vazhdimisht nj lnd ushqyese nga bima
mm, prej s cils shkputen pasi rrnjzon.
Llojet kryesore t prpajave jan kto:

Prpaja e thjesht (fig.1.14), e cila zbatohet kryesisht n rreshta me bim q figurojn

degza t gjata. Kto t fundit prkulen dhe groposen brenda n tok, kur maja ju
lihet mbi tok.
Prpaja e shumfisht zbatohet te molla, ftoi, ulliri, fiku, lajthia etj.
Prpaja skajore prdoret n kultivar t caktuar si te mandarina dhe hardhia. Pjest
skajore t degzuara groposen n tok, ku sythi i skajit jep filiz t ri.
Prpaja ajrore prdoret n disa kaube zbukuruese, q rrnjzojn me vshtirsi.

Figura 1.14. Shtimi me prpaj

N kt rast bima e re del nga mbirja e embrionit t fars, e cila formohet si rrjedhoj e bashkimit t
qelizave seksuale mm (vezzat) me kokrrat e pjalmit, gjat procesit t pllenimit. T pemt
frutore, agrumet, ulliri etj., n praktik, shtimi me far bhet n fidanishtet frutore pr prodhimin e
filizave t nnshartess. Bimt i kemi klasifikuar n njvjeare dhe shumvjeare.

Figura 1.15. Shumzimi seksual i bimve

Veanrisht te bimt nj- dhe dyvjeare cikli kohor fillon q nga shkundja e fars dhe shkon
deri n prodhimin e fars s re. Kurse te bimt shumvjeare ai nis q nga fillimi i zhvillimit
vegjetativ dhe mbyllet me prodhimin e fars. Te bimt dyvjeare rrnjt, gjethet dhe krcelli
formohen vitin e par t jets. Rrnjt dhe krcelli jetojn gjat dimrit. N pranver bimt
rigjenerohen duke formuar lulet e duke prodhuar farn. Bimt njvjeare vdesin do vit, kurse
riprodhimin i tyre e sigurojn me an t fars.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Cilat jan mnyrat e shtimit joseksual t bims?

Si bhet shtimi me copa?
Si bhet shtimi me prpaja (llojet)?
Si realizohet shtimi seksual te bimt?
Ku ndryshojn bimt njvjeare nga ato dyvjeare?
Gjeni copa, prpaja, kamza; i emrtoni sipas bims prkatse dhe i sillni ato n klas.

Objektivat
Prshkrimi i pjesve t fars.
Njohja e kushteve t mbirjes s fars.
Prcaktimi i proceseve gjat mbirjes s fars.

Fara sht bimza e ardhshme dhe prbhet nga kto pjes kryesore:
a) embrioni (bimza e re),
b) lnda rezerv,
c) cipa mbshtjellse, q ka funksion mbrojts pr dy pjest e para.
Lnda rezerv n farat e bimve tek angiospermat formon zakonisht endospermn. Ajo
grumbullohet edhe brenda embrionit, edhe jasht tij. N bimt njkotiledone endosperma sht
jasht embrionit, ndrsa n bimt dykotiledone endosperma grumbullohet n t dy kotiledonet
s bashku me embrionin.

Kur n mjedisin e mbjell krijohen kushte optimale, fara q ndodhet n gjendje qetsie fillon t
zhvillohet. Ky ndryshim i gjendjes s saj prbn at q ne e quajm vegjetim t fars ose
mbirje. Por q t ndodh mbirja e fars, duhet t krijohen kushtet e domosdoshme:
a) temperatur optimale,
b) prania e lagshtis s nevojshme,
c) ajrimi,
d) prania e oksigjenit n tok.
Q t mbij, fara, s pari, duhet t kt kaluar periudhn e qetsis, domethn at periudh q
embrioni sht n gjendje joaktive, pra nuk mund t mbij. Periudha e qetsis zgjat nga disa
dit deri n disa muaj, sipas llojit t bims.
Shkaqet q farat kalojn periudhn e qetsis jan t ndryshme. Ktu mund t prmendim
mbshtjelljen e fort t tyre, pjekjen jo t plot t embrionit n astin e arjes s fars dhe
mosgrumbullimin e disa enzimave q ndikojn n fillimin e proceseve t mbirjes. Fara e
mbjell fillon t mbij sapo t krijohen kushtet e duhura. N fillim ajo thith ujin nga toka,
bymehet dhe zmadhon vllimin e saj. Me thithjen e ujit fillojn t aktivizohen enzimat, t cilat

e zbrthejn amidonin n sheqerna. Kto t fundit treten leht n uj, duke krijuar kshtu
lndn e par ushqyese pr embrionin. N qoft se n tok nuk ka lagshti t prshtatshme, nuk
ndodh shndrrimi i amidonit n sheqerna. Kshtu, fara nuk sht n gjendje t mbij. Fara e
merr ujin nga toka nprmjet siprfaqes s kontaktit q ajo ka me tokn. Pr kt arsye, sa m
e madhe t jet siprfaqja e kontaktit t fars m tokn, aq m e madhe sht mundsia q fara
t marr uj. Tokat e shkrifruara mir sigurojn kontakt t mir me farn; nga ana tjetr, kur
toka sht shum e shkrift, mund t shfaqet nevoja e ngjeshjes pr t rritur kontaktin e
grimcave t fars me tokn.
Kur lagshtia e toks sht e madhe, kur ka munges ajri dhe oksigjeni, mbirja vonohet.
Mbjelljet e thella dhe krijimi i kores s toks nga reshjet e rna pas mbjelljes krijojn vshtirsi
n mbirje. N qoft se toka sht e pasur me lnd organike dhe kushtet pr mineralizimin e saj
jan optimale, ather dyoksidi i karbonit, q lirohet, pengon mbirjen e farave. Temperatura
prbn nj faktor shum t rndsishm n mbirjen e farave. Bim t ndryshme kan krkesa t
ndryshme ndaj temperaturs n fazn e mbirjes s farave. Disa lloje bimsh duan temperatura
t larta, kurse disa t tjera temperatura t ulta. Kshtu, n krahasim me misrin, thekra mbin n
temperatura shum t ulta. Si e theksuam edhe m lart, duke thithur ujin fara bymehet. Ky
bymim s bashku me rritjen e embrionit ushtrojn trysni mbi mbshtjelljen e fars, deri n
arjen e perisperms (brenda 24 ditsh).
Kshtu, nga fara del bimza e re, e cila ushqehet me lndn rezerv t fars, q sht e
domosdoshme pr vazhdimin e rritjes. Bimza e re fillon e formon rrnjt, q drejtohen posht,
kurse n pjesn e siprme zhvillon filizin embrional, q drejtohet drejt siprfaqes s toks. Kur
kto bimza t reja dalin mbi siprfaqen e toks, procesi i mbirjes ka prfunduar. Bimt nuk
mbijn t gjitha njlloj. M posht do t shohim disa mnyra mbirjeje, por m par do t
njohim tri pjes kryesore t bims, t cilat ekzistojn q n embrionin e bimzs s re, madje
gjat gjith jets s saj.

Figura 1.16. Fazat e mbirjes s misrit

A lymimi i fars (thithja e ujit), B rrnjza e
par embrionale, C mezokotili (2), koleoptili
(1) zhvillohen n drejtimin lart derisa koleptili
an siprfaqen e toks. Rrnjza e par
(4) vazhdon t rritet n drejtimin posht dhe
rrnjt e dyta (3) dalin nga nyja e par. Rrnjt
n kt faz formojn sistemin rrnjor t par
(embrional) ose t prkohshm, gjethe
(1) t mbetura t koleoptilit (2), rrnj t
prhershme (3), mezokotili (4), sistemi rrnjor i
prkohshm (5) dhe (6).

Koleohriza dhe koleoptili mbshtjellin respektivisht rrnjn embrionale dhe krcellin embrional.
Ato jan t parat q ajn mbulesn e fars dhe shfaqen gjat mbirjes s saj. Pjesa tjetr e bims,
d.m.th. ajo q fillon nga nyja e thelpinjve dhe shtrihet n drejtimin lart, quhet epikotili ose
krcelli. N figurn e msiprme jepet diagrami q tregon pjest e bimve tipike njthelbore dhe
dythelbore n fazn embrionale. Rrnjza embrionale sht pjesa e par e embrionit q fillon t
rritet. Kjo ndodh pr 20 or, q n astin kur fillon t thith ujin. Rrnjza del nga fara me
drejtimin posht dhe para krcellit embrional, i cili fillon t zhvillohet disa or m von. Krcelli
i mbrojtur nga mbshtjellja e tij an tokn dhe del mbi siprfaqen e saj.

Misri sht bim njthelbore me karakteristika t rritjes t njjta me bimt e tjera gramore. Pak pas
aktivizimit t fars, rrnjza embrionale, e mbshtjell nga koleohriza, fillon t zhvillohet. Ato
fryhen deri n at mas sa koleohriza an cipn e fars s misrit. Pastaj koleohriza ndrpret rritjen e
saj, ahet dhe kshtu lejon rrnjzn t dal. Rrnjza rritet n drejtimin posht, duke formuar
sistemin rrnjor t par (rrnja embrionale), q e fikson bimn n tok. Disa or pas daljes s
rrnjs, krcelli embrional i misrit del nga fara, me ndihmn e nj mbshtjellje (koleoptili). Pjesa
skajore e koleoptilit an tokn n drejtimin lart, krahas rritjes s krcellit. Ndrkoh zgjatet
mezokotili dhe formohet ndrhyrja e par e tij. Te bimt njthelbore, hipokotili nuk zgjatet, prandaj
n kt rast quhet hipokotili joaktiv. N figurn 4.4 jepen fazat e mbirjes se misrit. N disa bim
gramore, si: gruri, elbi, thekra, disa her dhe trshra, mezokotili zgjat fare pak ose nuk zgjatet fare
dhe n vend t tij zgjatet koleoptili, i cili shtyn pjesn skajore t bims mbi siprfaqen e toks.
Gjat periudhs kur mezokotili zgjatet, nga fara dalin disa rrnj t tjera, zakonisht 35, q quhen
rrnj embrionale. Kto rrnj s bashku me rrnjzn q del n fillim prbjn sistemin rrnjor
embrional ose rrnjn e par. Gjat kohs kur koleoptili del mbi siprfaqen e toks, fillon t
formohet nj sistem i dyt rrnjor ose rrnja e vrtet, me shfaqen e tyre pak m lart se baza e
koleoptilit. Rrnja embrionale, n pjesn m t madhe t bimve, funksionon gjat gjith
vegjetacionit t bims, por rolin kryesor e ka n furnizimin e bimve me uj dhe lnd ushqyese e
deri n daljen e rrnjve t vrteta. N bimt njkotiledone filizi embrional del drejt mbi siprfaqen
e toks.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Cilat jan pjest e fars?

Pse nevojitet periudha e qetsis?
Cilt jan faktort q ndikojn n mbirjen e fars?
Cilat jan proceset q ndikojn n mbirjen e fars?
Cilat jan tre pjest kryesore t bims s drithrave?
Prshkruani fazat e filizit dhe mbirjen e bimve njthelbore.

Objektivat
Prcaktimi i bimve dythelbore.
Dallimi i ndrtimit t bims njthelbore nga ajo dythelbore.
Njohja e kushteve pr mbirjen e bimve dythelbore.

Fasulja sht bim dythelbore dhe do t studiohet si prfaqsuese e shumics s bimve t

ksaj familjeje. Procesi i mbirjes s fasules sht i njjt me at t misrit. Fara thith uj dhe
rrnjza embrionale zhvillohet e para. Ajo an cipn mbshtjellse t fars dhe futet menjher
n tok; q nga ky ast procesi i mbirjes ndryshon nga ai i misrit. Hipokotili n kt koh fillon
zgjatjen, duke formuar kshtu boshtin e tij, dhe ushtron trysni ndaj siprfaqes s toks, duke e
ar at (fig. 1.17). Thelpinjt q doln n nyjn e par t hipokotilit, drejtohen pr n
siprfaqen e toks, duke e ar at. Bimt q mbijn n kt mnyr quhen bim me hipokotil
aktiv.

Figura 1.17

Nse mbirja do t bhej me thelpinj, bimt, duke u drejtuar lart, do t thyheshin dhe dy gjethet
e para do t shkatrroheshin. Bimt me hipokotil aktiv jan t gjitha bishtajoret foragjere,
pambuku, luledielli, liri, karota, rrepa, panxhari dhe t gjitha kungulloret. Hipokotili, sapo del
mbi tok, i nnshtrohet veprimit t drits, e cila, kur ka intensitet t lart, zvoglon rritjen e
boshtit t hipokotilit dhe kur intensiteti sht i ult, qelizat qndrojn n pjesn e poshtme t
bushtit, rriten me shpejtsi. Kshtu bhet dhe shtytja e thelpinjve drejt siprfaqes s toks. Ata
sapo dalin mbi tok, hapen menjher, marrin ngjyr t gjelbr dhe fillojn t krijojn lnd
ushqyese. Mbshtjellja e fars mund t mbetet brenda n tok ose mund t dal bashk me
thelbin n tok, kur formohen gjethet e para t vrteta; thelpinjt zakonisht zverdhen, thahen
dhe shkputen.

do bim ka krkesa t caktuara pr temperaturn e mbirjes: minimalet, optimalet dhe

maksimalet, si tregon edhe tabela e mposhtme. Kur temperatura sht e lart, mbirja sht
shum e shpejt. E kundrta ndodh kur temperatura sht e ult, pra mbirja e bims, n kt
rast bhet me ritm t ult. N rastin e temperaturave t ulta bima e re qndron pr nj koh t
gjat brenda n tok, kshtu q edhe rreziku i dmtimit t saj nga dmtuesit sht m i lart.
M me rrezik sht kur bima sht duke filluar t mbij dhe temperaturat papritur ulen shum.
Lloji i bims
Misri
Orizi
Gruri
Elbi
Thekra
Trshra
Pambuku
Jonxha
Duhani

Temp. min.

Temp. opt.

Temp. maks.

810
1012
35
35
35
35
14
34
10

3235
3037
1531
1927
2531
2531
3334
1525
24

4044
4042
3043
3040
3040
3040
40

30

Q t ndodh mbirja e bims, sht e domosdoshme q krahas temperaturs, t sigurohet nj

lagshti e prshtatshme. Si pam dhe m lart, uji sht i domosdoshm. Kur lagshtira brenda
n tok sht m e ult se ajo optimale, fara nuk fillon t mbij. Por kur rritet pak lagshtira,
fara fillon t mbij, megjithse ajo ndrpritet se nuk gjen lagshtirn e mjaftueshme. Edhe n
kt rast bima e re shkatrrohet.

Kur lagshtira n tok rritet shum, nga poret e saj largohet ajri dhe bashk me t edhe
oksigjeni, aq i domosdoshm pr frymmarrjen e embrionit. Mungesa e ajrit n tok shkakton
asfiksim dhe shkatrron bimt e reja. Kshtu, gjat prgatitjes s shtratit dhe mbjelljes,
sigurohet nj raport sa m i drejt ajr uj pr poret e toks.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Si ndodh dalja e filizit dhe mbirja te bimt dythelbore?

Tregoni fazat q kalon bima e fasules gjat mbirjes.
Si ndikon temperatura e toks n mbirjen e fars?
Si ndikon temperatura e toks n mbirjen e bimve?
Tregoni temperaturat e mbirjes pr disa bim kryesore.
Si ndikon lagshtira e toks n mbirjen e bimve?

Objektivat
Prcaktimi se sht zhvillimi vegjetativ i bimve.
Shpjegimi i proceseve q realizojn zhvillimin vegjetativ t bimve.
Njohja e faktorve q ndikojn n rritjen e bimve.

Rritja sht zmadhimi i mass s nj organizmi q shkaktohet si rezultat i shumimit dhe

zmadhimit t qelizave q kan si pasoj edhe shtimin e peshs s organizmit.
Kur kalojn 10 ose 15 dit nga mbirja, bima ka formuar sistemin rrnjor dhe gjethet e saj. Bimt
dimrore e ngadalsojn ritmin e rritjes s tyre gjat periudhs s dimrit duke e riaktivizuar n
pranver. Rritja sht nj dukuri e matshme, e cila njehsohet me nj shtes t pakthyeshme t
peshs ose t prmasave q ojn n nj zmadhim t pjesve ekzistuese t bims.

Faktort q ndikojn n rritjen e bimve ndahen n dy kategori t mdha:

faktort e brendshm dhe
faktort e jashtm.
Faktort e brendshm. N kt grup bjn pjes kryesisht hormonet e rritjes, q
kontrollojn zhvillimin e pjesve t ndryshme t bims. Ndr hormonet m t rndsishme
mund t prmendim: auksinat, giberlinat dhe citokinat. Prve hormoneve ka edhe rregullator
t tjer t rritjes q nuk prodhohen n rrug natyrore t bimve, por jan t njohur nga
botanistt, agronomt dhe n prgjithsi nga biologt.
Faktort e jashtm. M kryesort nga kta faktor jan:
1.

Temperatura. sht nga faktort kryesor q rregullon rritjen e bimve, veanrisht n

fazat e para t saj. Temperaturat optimale nxitin rritjen e shpejt t trupit t bims, kurse
temperaturat e ulta apo t larta e ngadalsojn ose e presin plotsisht zhvillimin e bims.

2.

Lagshtira. Uji prbn nj element t domosdoshm pr jetn e bimve. Si mungesa,

ashtu edhe teprica e ujit n tok ngadalsojn ndjeshm rritjen e bimve.

3.

Drita. sht burimi i energjis pr bimt, me ann e s cils kryhet procesi i

fotosintezs. Krkesat e bimve pr drit ndryshojn nga lloji i bims.

4.

Elementet ushqyese. Ktu prfshihen kriprat minerale t toks, t cilat s bashku me

ujin dhe dyoksidin e karbonit t atmosfers prbjn lndn e par me an t s cils
bima krijon t gjitha kompozimet biokimike t domosdoshme pr rritjen e saj.

5.

Faktort biotik. Ktu futen barrat e kqija, smundjet, dmtuesit dhe konkurrenca midis
bimve.

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Si bhet rritja e bimve?

Cilat jan proceset q realizojn rritjen e bimve?
Ku ndryshon rritja te bimt e vjeshts nga ato t pranvers?
sht rritja vegjetative dhe riprodhuese te bimt?
Cilt jan faktort e brendshm q ndikojn n rritjen e bimve?
Cilt jan faktort e jashtm q ndikojn n rritjen e bimve?
Cilat jan masat agroteknike pr nj rritje normale t bimve?

Objektivat
Pasja e njohurive se kur piqet nj bim.
Njohja e llojeve t pjekjeve.
Prshkrimi i faktorve klimatik e toksor q rregullojn dhe realizojn pjekjen e
bimve.

Pas rritjes vegjetative bima kalon n rritje riprodhuese (n fazn e riprodhimit), gjat s cils
meristemat e pjess mbitoksore do t japin organet e riprodhimit (frutifikimit). T dyja fazat e
zhvillimit (zhvillimi vegjetativ dhe ai riprodhues) te disa bim mund t mbivendosen mbi
njratjetrn. N kt rast kemi formim t organeve riprodhuese dhe njkohsisht rritje t
bims n lartsi. Kjo ndodh te bimt me zhvillim t pakufizuar, ndrsa te bimt me zhvillim t
kufizuar meristemat e majs, q japin krcej e gjethe, pasi t kalojn disa faza fiziologjike do
t japin lule dhe fruta, duke prfunduar zgjatjen e bims.
Themi se nj bim ka arritur n fazn e riprodhimit kur ka nxjerr lulet dhe ka filluar lidhjen e
frutave. N to grumbullohen elementet ushqyese t cilat merren nga rrnjt e bimve si dhe
transferohen nga organet e tjera t bims para tharjes s tyre. Kshtu p.sh., nj pjes e mir e
proteinave apo sheqernave q ndodhen n gjethet e bimve, para tharjes s tyre hidrolizohen
dhe transportohen n fruta, duke rritur n kt mnyr peshn dhe madhsin e tyre.
Transportimi i lndve ushqyese mund t ndodh edhe n organe t tjera t bims, q shrbejn
si organe t grumbullimit t lndve rezerv si jan rrnjt, zhardhokt. Disa bim quhen t
pjekura, kur prodhimet e tyre kan siguruar treguesit q krkon tregu dhe konsumatori. T tilla
jan kryesisht perimet, lulet dhe ato bim te t cilat prdoren krcejt, rizomat, druri, lngu etj.

Arritja e fazs s pjekjes t bimve varet nga ndikimi i faktorve t ndryshm klimatik,
toksor, gjenetik etj. Faktori i par dhe kryesor sht ai gjenetik, d.m.th. trashgimia e bims.
Ka specie bimore q piqen hert e ka t tjera q piqen von. Edhe brenda nj specieje bimore,
ka kultivar apo hibride q piqen hert dhe kultivar apo hibride q piqen m von.
Pas faktorve gjenetik, nj grup faktorsh t mjedisit klimatik dhe toksor prcaktojn n
mnyr vendimtare kohn e pjekjes se bimve. N kt grup mund t prmendim: llojin e
toks, lagshtirn e toks, temperaturn e mjedisit rrethues, prqendrimin e tretsirs toksore,
dendsin e bimve, dritzimin etj. N kategorin e tret prfshihet veprimtaria e njeriut
(prashitjet, ujitjet, sprkatjet kundr smundjeve e dmtuesve, prdorimi i hormoneve etj.).

Pjekja e hershme e bimve, e cila shoqrohet edhe me prodhim t hershm t frutave dhe
pjesve t tjera bimore q konsumohen, ka rndsi t madhe bujqsore. sht i njohur dhe
interesi ekonomik i kultivarve t hershm t kulturave t ndryshme bujqsore, p.sh., frutat e
para q shkojn n treg shiten m shtrenjt. Prve t tjerave, prodhimet e hershme, n disa
raste, kan cilsi m t larta, sepse piqen n kushte m t prshtatshme; gjithashtu specie t
veanta kur mbillen dhe piqen m hert i shmangen dmtimit nga dmtuesit, t cilt n
breznit e fundit kan shkall prhapjeje t madhe. Kultivart apo hibridet e hershme mund ti
shmangen thatsis s zgjatur n rastet e bimve pranverore.
Kultivart e vonshm, n qoft se kan periudhe vegjetative t gjat, jan t ekspozuar pr nj
koh m t gjat ndaj veprimit t dmtuesve, smundjeve, thatsirs etj. Kur pjekja e
prodhimeve bhet n kushtet e nj mjedisi m pak t prshtatshm, sjell uljen e cilsis s tyre.
An e mir e kulturave t hershme sht se ato arrijn t piqen edhe n zona me vegjetacion m
t shkurtr; ato mund t kultivohen edhe n zonat me veriore. Jan kto arsye q i kan br
seleksionuesit e bimve t prpiqen prej vitesh pr t krijuar kultivar t hershm t kulturave
bujqsore.

Pyetje
1.
2.
3.
4.

Kur sht e pjekur nj bim?

sht pjekja e bims nga pikpamja anatomike?
Kur jan t pjekura bimt perimore dhe lulore?
Cilt jan faktort gjenetik, toksor dhe klimatik q rregullojn pjekjen e bimve?

Prmirsimi gjenetik i bimve prbn nj deg t gjenetiks s zbatuar. Ai bazohet n nj sr

metodash, duke filluar nga zgjedhja, heterozisi, poliploidia, mutacionet etj. e deri te metodat
komplekse, n t cilat ndrthuren nj sr metodash t thjeshta. Objektivi kryesor i metodave
t prmirsimit gjenetik sht krijimi i kultivarve ose hibrideve t rinj me cilsi dhe aftsi
prodhuese m t mira se ato ekzistuese.

Objektivat
Kuptimi i objektivit t prmirsimit gjenetik t bimve.
Prcaktimi i vlers fenotipike.
Dallimi i ndryshimit ndrmjet transmetimit t tipareve sasiore dhe atyre cilsore.
Studimet e kryera pr kontributin e gjenotipit dhe at t mjedisit mbi prodhimin e bimve, kto 50
vjett e fundit kan treguar se rreth 50% e rritjes s ktij prodhimi i kushtohet puns prmirsuese
gjenetike. N kndvshtrimin e prmirsimit gjenetik, fenotipi mund t prcaktohet si produkt i
bashkveprimit midis gjenotipit dhe mjedisit n t cilin rriten bimt.
Prmirsimi gjenetik, si pjes e gjenetiks, studion ndryshueshmrin e tipareve t caktuara pr
t prcaktuar at pjes t ndryshueshmris q trashgohet.
N qoft se nj tipar i dhn pr nj popullat nuk do t kishte ndryshueshmri t trashgueshme,
ather ai nuk do t kishte interes pr punn prmirsuese gjenetike, sepse nuk do t kishte far t
zgjidhej pr tu prmirsuar nga kjo popullat. Ndryshueshmria fenotipike (F) prcaktohet n
formn:

F = GJ + M + GJ.M
ku:
GJ- prfaqson efektin e gjenotipit;
M- prfaqson efektin e mjedisit;
GJ.M- prfaqson efektin e bashkveprimit midis tyre.
Arritjet n shtimin e prodhimit bujqsor n vende t ndryshme t bots dhe n vendin ton i
japin shkencs s prmirsimit gjenetik t bimve rol t dors s par. Rndsia e tij buron nga
objektivat e shumt q arrin dhe nga perspektivat e mdha q hap pr t ardhmen.
Disa nga objektivat m t rndsishm q arrihen me krijimin e hibrideve dhe kultivarve t
rinj jan: rritja e prodhimit, prmirsimi i cilsis, rritja e qndrueshmris ndaj t ftohtit, ndaj
thatsirs, rrzimit, smundjeve, dmtuesve, rritja e hershmris, prshtatja ndaj mekanizimit
kompleks dhe teknologjive t reja etj.
Rritja e prodhimit t bimve sht synimi kryesor i prmirsimit gjenetik. sht llogaritur se
rreth gjysma e shtimit t prodhimit t bimve sigurohet nprmjet futjes n prodhim t
hibrideve dhe kultivarve t rinj. N kushtet e zhvillimit dhe intensifikimit t bujqsis po merr
rndsi t madhe prmirsimi i cilsis t prodhimeve bujqsore. Ky tregues prfshin disa
drejtime, si jan:
Rritja e prmbajtjes t lndve t dshirueshme n bim, si: prqindja e vajit te luledielli, te
soja e te ulliri; rritja e sheqerit te panxharsheqeri, te rrushi e frutat etj.; rritja e prmbajtjes s
proteinave te gruri, e amidonit te patatja, e vitaminave, e lndve minerale dhe aminoacideve te
frutat, perimet etj.
Ulja e prmbajtjes s lndve t padshirueshme si jan: lndt acide pr rrushin, proteinat
pr elbin e birrs, e sheqernave dhe proteinave te duhani etj.
Prmirsimi i shijes, i forms, i ngjyrs, i aroms, i konsistencs etj. te frutet e perimeve dhe
pemve, si: domatja, speci, bostanet, patatja, molla, rrushi, dardha, pjeshka etj.
Rritja e prshtatshmris s bimve ndaj: kushteve t paprshtatshme t klims (temperatura t
ulta e shum t larta, thatsira) dhe toks (pH i lart apo i ult, kripzimi etj., mekanizimit t
punimeve gjat vegjetacionit, korrjes, ujitjes, si dhe pr tu prpunuar m mir pr buk
(drithrat), pr konservim (frutat dhe perimet) etj.
Rritja e qndrueshmris s bimve ndaj smundjeve dhe dmtuesve sht nj tjetr synim i
prmirsimit gjenetik t bimve. Jan krijuar hibride dhe kultivar duhani t qndrueshm ndaj
vrugut, lloje gruri t qndrueshm ndaj ndryshkut, patate t qndrueshme ndaj fitoftors etj.
Mjedisi vepron mbi fenotipin nprmjet nj sr faktorsh, si: klima, toka, kundrejtimi,
gjersia gjeografike etj., por pa e ndryshuar gjenotipin. Vlerat fenotipike t bimve ndryshojn
jo vetm nga ndikimi i mjedisit dhe i gjenotipit, por edhe nga bashkveprimi gjenotip-mjedis.
Pr shkak t ktij bashkveprimi vlerat fenotipike do t jen t ndryshme nga shuma e pritshme
e efekteve t veanta t gjenotipit dhe t mjedisit. Bashkveprimi gjenotip-mjedis ka vler
sidomos n vlersimin e prhapjes n prodhim t kultivarve t rinj. Nga madhsia e ktij
bashkveprimi varet shkalla e prshtatshmris s kultivarve ndaj kushteve t mjedisit.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.

Cili sht objektivi kryesor i prmirsimit gjenetik t bimve?

kuptoni me vler fenotipike dhe nga cilat efekte prcaktohet ajo?
Ku qndron ndryshimi ndrmjet transmetimit t tipareve sasiore dhe atyre cilsore?
Prcaktoni tiparet sasiore dhe ato cilsore.

Objektivat
Njohja e metodave t prmirsimit gjenetik t bimve.
Prcaktimi i kritereve t zgjedhjes s prindrve pr kryqzim.
Dallimi i zgjedhjes individuale nga zgjedhja masive.
Metodat e prmirsimit gjenetik kan t bjn me zgjedhjen e prindrve, kryqzimin e tyre dhe
skemat e przgjedhjes s pasardhsve. Pr prmirsimin gjenetik t bimve prdoren shum
metoda. M kryesoret jan: metoda e zgjedhjes, metoda pedigre, e rikryqzimeve, metoda e
heterozisit, hibridizimi i largt, poliploidia etj. Metoda e zgjedhjes sht ndr m t lashtat dhe
m e prhapura. Nprmjet ksaj metode bhet vrojtimi, veimi, vlersimi dhe shumimi i
bimve m t mira q jan zgjedhur brenda nj popullate.

Prindrit q prdoren n programet e prmirsimit gjenetik mund t klasifikohen n dy

kategori: njri nga prindrit n kryqzim duhet t ket prshtatshmri lokale pr kushtet e
mjedisit, kurse prindi tjetr zgjidhet pr nj karakteristik t veant. Prindrit e kategoris s
par jan m t shumt dhe m t rndsishm. Zgjedhja e tyre duhet t bhet duke pasur
parasysh elementet e prodhimit. P.sh., pr grurin, elementet kryesore q prcaktojn prodhimin
jan: numri i vllezrve prodhues, numri i kokrrave n kalli, pesha e kokrrave.
Elementet prodhuese duhet t jen t shprehura n nivel t lart te prindrit, n mnyr q t
mund t transmetohen te pasardhsit. Prindrit e kategoris s dyt, meqense kan
prshtatshmri dhe prodhimtari m t ult, prdoren pr t futur te pasardhsit nj tipar t
veant, si p.sh. qndrueshmrin ndaj smundjeve, hershmrin e prodhimit etj. Kriteret e
zgjedhjes s prindrve jan t lidhura me objektivat e programeve t prmirsimit gjenetik.
P.sh., n qoft se krkohet t krijohen hibride misri me prmbajtje t lart proteinash, duhet q
njri nga prindrit ta ket kt tipar me vler mjaft t lart.
Sa m shum t ndryshojn prindrit, aq m e madhe do t jet ndryshueshmria q do t vihet
re te pasardhsit. Kshtu, para kryqzimeve, zgjidhet nj numr prindrish q t zotrojn nj
sasi t madhe ndryshueshmrie fenotipike.

Materiali gjenetik q rrjedh nga kryqzimi i dy prindrve i nnshtrohet skemave t caktuara t

przgjedhjes. Ka disa mnyra t metods s zgjedhjes, si jan: zgjedhja individuale, zgjedhja
masive, zgjedhja klonale etj.

Zgjedhja sipas ksaj metode bazohet n veimin, vlersimin dhe shumimin e bimve t veanta
pr disa vjet me radh. Kjo metod zbatohet si pr bimt vetpllenuese, ashtu dhe pr bimt me
pllenim t kryqzuar. Zgjedhja sipas ksaj metode zgjat 5 deri n 7 vjet.
Gjat vitit t par, n fushn ku sht mbjell materiali fillestar, bhet zgjedhja e bimve m t
mira (q n skem paraqitet n formn e katrkndshit), ku pikat prfaqsojn bimt mbi
bazn e vrojtimit me sy. Si kritere pr zgjedhjen shrbejn: prodhimtaria, cilsia e prodhimit,
zhvillimi dhe gjendja shndetsore e bimve. Bimt e zgjedhura, shkulen dhe drgohen n
laborator ku bhen matjet biometrike dhe peshimet. T gjitha matjet, peshimet, vlersimet pr
do bim q bhen n laborator regjistrohen n fletore t veant. Kshtu p.sh., pr grurin,
matet lartsia e krcellit, madhsia e kallirit, numrohen vllezrit prodhues dhe kokrrat n
kallirin kryesor, kontrollohet gjendja shndetsore e fars etj.
Pas ktyre analizave bhet vlersimi prfundimtar i bimve. Bimt q kan treguesit m t
lart mbahen pr tu mbjell n vitin pasardhs, kurse gjith bimt e tjera mnjanohen.
N vitin e dyt fara e marr nga do bim mbillet m vete (n skem paraqiten me katror).
Kur zhvillimi i bimve ka prfunduar bhet vlersimi me sy i linjave ose i familjeve. Gjat
vlersimit hiqen linjat ose familjet q jan m t dobta (n figur jan shnuar me dy vija t
kryqzuara). N linjat ose familjet q mbeten bhet prsri zgjedhja individuale e bimve sipas
kritereve q u zbatuan n vitin e par. Bimt e zgjedhura shkulen dhe analizohen n laborator.
Bimt e vlersuara pozitivisht mbillen n fushn e krahasimit t vitit t tret, duke formuar
srish nga do bim nj linj ose nj familje t veant.

Figura 2.1
1. Materiali fillestar
2. Kultivari m i prhapur i zons
3. Linj (familje) e zgjedhur

N vitin e tret, t katrt e m pas ndiqet e njjta rrug przgjedhse si n vitin e dyt. Me
kalimin e viteve, bimt e s njjts linj ose familje bhen m t njtrajtshme dhe mundsia pr
t zgjedhur bimt bhet m e vshtir. Prandaj n vitin e pest ose m pas zgjedhja ndrpritet.
Pas ndrprerjes s zgjedhjes linjat ose familjet q mbeten si m t mirat krahasohen pr
prodhimtari midis tyre dhe me nj deri n dy dshmues. Si dshmues shrben materiali fillestar
nga filloi zgjedhja dhe nj prej kultivarve m t prhapur n zonn prkatse.
Ajo linj ose familje q n provn krahasuese del me rezultate m t larta shumohet pr tu
prhapur n prodhim. Zgjedhja masive bhet duke veuar bimt m t mira t nj popullate t
dhn dhe duke e przier farn e tyre pr t marr breznin pasardhse. Zgjedhja mund t prsritet
pr disa vjet. N ndryshim nga zgjedhja individuale, zgjedhja n mas on n krijimin e linjave jo
t njtrajtshme. Pr disa bim kjo lloj jo njtrajtshmrie sht e domosdoshme pr t arritur nj
prodhimtari dhe prshtatshmri t mir, si p.sh. n pambuk, rrep etj.

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.

Cilat jan metodat e prmirsimit gjenetik t bimve?

Pse njri nga prindrit q zgjidhen pr kryqzim duhet t kt prodhimtari t lart dhe
prshtatshmri t mir ndaj kushteve t mjedisit ku bhet przgjedhja?
Si bhet zgjedhja e bimve m t mira n fushn ku sht mbjell materiali fillestar?
Si bhet vlersimi prfundimtar i bimve?
Ku ndryshon zgjedhja individuale nga zgjedhja masive?

Objektivat
Kuptimi i metods Pedigre dhe i bazs s saj gjenetike.
Shpjegimi se far ndodh n breznin e par hibride.
Shpjegimi pse zgjedhja maksimale bhet n breznin e dyt hibride.
Metoda Pedigre sht metoda m e prhapur pr krijimin e kultivarve t rinj n bimt
vetpllenuese. Megjithse ka rreth 100 vjet q prdoret, ajo mbetet e pazvendsueshme. Edhe
n vendin ton metoda Pedigre sht metoda kryesore pr prmirsimin gjenetik t grurit, elbit,
trshrs, si dhe pr nj sr kulturash perimore e foragjere q vetpllenohen. Me kt metod,
n vendin ton jan krijuar kultivart e grurit Dajti, Kamza 9 etj.
Metoda Pedigre prbhet nga 3 hallka kryesore:
1. Kryqzimi i bimve prindrore;
2. Zgjedhja individuale e pasardhsve hibrid;
3. Zgjedhja e linjave fikse dhe prova krahasuese e tyre.

Kryqzimi i prindrve.
Zgjedhja e bimve dhe e linjave.

Provat krahasuese t linjave fikse.

Prhapja n prodhim e kultivarit t ri.

Figura 2.2

Pr t krijuar nj kultivar t ri me metodn Pedigre, duhen 1012 vjet; duhet 1 vit pr

kryqzimin; duhen 57 vjet pr zgjedhjen individuale t bimve dhe rreth 5 vjet pr provn
krahasuese t linjave fikse. Zgjedhja e bimve bhet duke pasur parasysh t dhnat dhe
prejardhjen e do bim. Nga kjo ka marr emrin edhe vet metoda Pedigre, q anglisht do t
thot prejardhje.
Baza gjenetike e ksaj metode qndron n mbajtjen parasysh t rregullave gjenetike t
mbizotrimit, zbrthimit dhe kalimit nga gjendja heterozigote n homozigote t breznive
hibride t bimve q vetpllenohen. N breznin e par hibride, gjith bimt kan t njjtat
tipare, si pasoj e veprimit t rregullit t mbizotrimit. Si rrjedhim, nuk ka mundsi praktike
pr t zgjedhur bimt.
N breznin e dyt hibride ndodh zbrthimi i tipareve dhe, si pasoj e gjenotipave t ndryshm,
shfaqen fenotipa me karakteristika t diferencuara nga njritjetri. N kt brezni fillon
zgjedhja individuale e bimve q mbartin tipare pozitive. Bimt, n linjat e przgjedhura, duke
kaluar nga breznia e dyt hibride deri tek e pesta ose e gjashta, si rezultat i vetpllenimit t
tyre, bhen gjithnj e m t ngjashme me njratjetrn. Si pasoj vjen nj gjendje kur zgjedhja
e gjenotipave vshtirsohet dhe ne e ndrpresim at. Kjo shpjegohet me ndryshimin gjenetik q
psojn gjenotipat e breznive t ndryshme, t cilt shkojn duke rritur gjendjen e tyre
homozigote.
N breznin hibride F2 (breznia e dyt) kemi mundsin maksimale pr t zgjedhur. N kt
brezni 50% e individve jan n gjendje heterozigote, 25% jan mbizotrues t dshirueshm
dhe 25% tipa t fsheht t padshirueshm.
N F3 bimt heterozigote paksohen deri n 25%, kurse ato homozigote shtohen n 75%.
N F4 bimt heterozigote paksohen m shum duke zbritur n 13%. Si pasoj n bimt e
ksaj breznie rritet shkalla e njtrajtshmris dhe paksohen dallimet midis tyre.
N F5 pjesa e bimve homozigote (ose t njtrajtshme) arrin n 9394% dhe vazhdon m tej.
Kshtu, n kto brezni mundsia e zgjedhjes vshtirsohet shum; zgjedhja e bimve ndrpritet
nga breznia e 5-t ose e 7-t hibride dhe kalohet n zgjedhjen e linjave fikse.
Linjat q kan arritur njtrajtshmrin quhen linja fikse.

Pyetje
1.
2.
3.

sht metoda Pedigre dhe pse prdoret?

Cila sht baza gjenetike e metods Pedigre?
Pse zgjedhja maksimale bhet n breznin e dyt hibride?

Objektivat
Dallimi i popullatave ose kultivarve sintetik nga hibridet.
Prshkrimi i krijimit t popullatave sintetike.
Kuptimi i aftsis kombinuese.
Prmirsimi gjenetik i bimve me pllenim t kryqzuar, si: misri, thekra, panxharsheqeri,
bimt foragjere e bishtajore, bazohet kryesisht n ndryshimin e frekuencave gjenetike t
popullatave t ktyre bimve pr t arritur n fiksimin e gjeneve t dobishme. N ndryshim me
linjat fikse, n popullatat q rrjedhin nga hibridet n bimt me pllenim t lir nuk sht e
mundur q t arrihet njtrajtshmria.
Ka dy mnyra t prmirsimit t bimve me pllenim t lir:

E para, bazohet n zgjedhjen masive t popullatave t ktyre bimve. Popullata e

prmirsuar n kt mnyr shtohet me pllenim t lir brenda saj.

E dyta, sht ajo e popullatave sintetike t cilat krijohen n mnyr t ngjashme me

mnyrn e par, por nuk mund t shtohen me pllenim t lir. Ato duhet t krijohen
vazhdimisht rishtazi nga linjat prindrore. P.sh., n misr krijohen incuktlinjat, t cilat
pastaj pllenohen n mnyr t lir me njratjetrn dhe japin farn e popullats
sintetike. Zgjedhja masive sht m e thjeshta dhe historikisht m e prdorshmja pr
prmirsimin e popullatave.

Nga popullata fillestare zgjidhen linjat t cilat do ti nnshtrohen incuktimit (vetpjalmimit t

detyruar). Linjat q do t marrin pjes n krijimin e hibridit sintetik krahasohen n kryqzime
me njratjetrn apo me nj linj t caktuar e cila shrben si dshmues. Kto kryqzime quhen
edhe kryqzime prov. Nga kto kryqzime veohen linjat m t mira.
Fara e linjave m t mira prdoret pr dy qllime:
S pari, pr t prodhuar linjat t cilat lihen t kryqzohen lirisht pr t prftuar farn e
popullats sintetike.
S dyti, pr t riprodhuar linjat e zgjedhura, n mnyr q fara e hibridit sintetik t
prodhohet do vit.
Fara e hibridit sintetik t prodhuar mund t drgohet drejtprdrejt te prdoruesit ose mund t
shtohet pr 1 ose 2 vjet dhe pastaj t shprndahet.

Figura 2.3. Skema e krijimit t kultivarve sintetik

Pyetje
1.
2.
3.

Ku ndryshojn popullatat ose kultivart sintetik nga hibridet?

Si krijohen popullatat sintetike?
kuptoni me aftsi kombinuese?

Objektivat

Kuptimi i veorive t hibrideve.

Dallimi i incuktimin nga heterozi ose fuqia hibride.
Prshkrimi i fazs s krijimit t linjave t pastra.
Prshkrimi i fazs s kryqzimit t linjave t pastra.
Dallimi i hibrideve t thjeshta, 3-linjsh dhe t dyfishta (4-linjshe).

Krijimi i hibrideve bazuar n dukurin e heterozisit prbn nj nga drejtimet kryesore t puns
prmirsuese gjenetike. Rekomandimet e para pr prfitimin e hibrideve me fuqi heteroze i ka
dhn Shull (1909), i cili vazhdoi studimet e Darvinit mbi inbridingun (incuktimin) dhe
heterozisin. N vendin ton farat hibride u futn n prodhim t gjer n fillim t viteve 70.
Farat hibride mbillen vetm 1 vit. N rast se nga prodhimi i vitit t par merret far pr tu
mbjell prsri, aftsia prodhuese e ksaj fare sht shum m e vogl.
Inbridingu ose incuktimi dhe heterozi jan dy dukuri biologjike q ndeshen gjat hibridizimit
seksual. Inbridingu ose incukti ndodh n ato raste kur bhet bashkimi seksual i individve q
kan afrsi, d.m.th. jan brenda gjakut.
Te bimt incuktimi ndodh gjat vetpllenimit t atyre bimve q n kushte natyrore jan me
pllenim t kryqzuar. Kjo shoqrohet me uljen e fuqis jetsore t organizmit, me lindjen e
individve jonormale. Heterozi ose fuqia hibride sht procesi i kundrt i inbridingut dhe
shoqrohet me rritjen e fuqis jetsore dhe t prodhimit, q sht mbi mesataren e t dy
prindrve.
Heterozi shfaqet gjat kryqzimit t linjave t incuktuara. Prodhimi i fars hibride t misrit
kalon n dy faza:
1. Prodhimi dhe shumimi i linjave t incuktuara (t pastra)
Linjat e incuktuara krijohen nga vetpllenimi i detyruar. Vetpllenimi kalon nprmjet ktyre
operacioneve:

Izoloimi. Organet e riprodhimit (xhufka dhe kalliri) izolohen q t mos pjalmohen nga
pjalmi i bimve t tjera.

Vetpllenimi. Ky proces kryhet kur pjalmi i xhufks sht pjekur dhe mustaqet e
kallirit kan gjatsin 2-3 cm. Pr kt kputet xhufka dhe e shkundim mbi mustaqet
e kallirit dhe kalliri izolohet prsri.

Fara q formohet kur mbillet jep breznin e par t incuktuar. Pr prodhimin e linjave t
incuktuara (linjat e pastra) sht e domosdoshme t prsritet vetpllenimi i detyruar pr 56
vjet. Linjat e incuktuara nuk prdoren pr prodhim t gjer, por duke u kryqzuar me njratjetrn japin hibride me aftsi t lart prodhuese.

2. Kryqzimi i linjave t incuktuara

Linjat e incuktuara kur kryqzohen me njratjetrn shfaqin efekt heteroz ose fuqi hibride.
Konkretisht, nga kryqzimi i dy linjave t misrit, linja A q sht n rolin e prindit mm dhe
linja B q sht n rolin e prindit bab, japin secila rreth 20 kv/ha. Nga kryqzimi i tyre del
hibridi me prodhim 100120 kv/ha kokrr. Efekti heteroz i breznis s par shprehet jo vetm
n rendimentin e lart, por edhe me shpejtsin e rritjes, qndrueshmrin ndaj smundjeve,
thatsirs, nxehtsis etj.
Parcela ku do t mbillen linjat e incuktuara duhet t jet 200500 m larg parcelave me misr.
Linjat mbillen n rreshta t veant, zakonisht mbillen 2-3 rreshta t linjs mm (A) dhe nj
rresht i linjs bab (B). Gjat gjith fazs s xhufkimit hiqen xhufkat e linjs mm. Pjalmimi
ndodh vetm me pjalmin e linjave bab. Vjelja bhet n kohn e pjekjes s plot. Fillimisht
largohen nga ngastra bimt bab q ohen pr konsum n blegtori. Pastaj bhet vjelja e
kallinjve t linjs mm, kokrrat e t cilave do t shrbejn pr far.
Hibridet te misri mund t jen:
1.

Hibride t thjeshta, kur kryqzohen 2 linja t incuktuara.

2.

Hibride tre linjash, kur kryqzohet nj hibrid i thjesht me nj linj t incuktuar.

3.

Hibride t dyfishta ose 4-linjshe, kur kryqzohen dy hibride t thjeshta.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.

far veorish kan hibridet?

far ndryshimi ka fenomeni i incuktimit nga heterozi?
Cilat jan fazat q kalohen pr prodhimin e hibrideve n misr?
Dalloni hibridet e thjeshta nga ato 3-linjshe dhe t dyfishta.

Objektivat
Shpjegimi se jan klonet dhe pr far qllimi prdoret zgjedhja klonale.
Dallimi i prmirsimit gjenetik t bimve q bazohen n klonet nga ai i bimve q
shtohen me far.

Krahasimi i zgjedhjes masive nga ajo individuale e kloneve.

Zgjedhja e kloneve sht karakteristik pr bimt q shtohen n rrug vegjetative. Ajo prdoret
me sukses te hardhia (vreshtat), mollt, kumbullat, pjeshkt, agrumet, ulliri, patatja, hudhra, te
bimt zbukuruese etj. Klonet jan pjes vegjetative t afta t riprodhojn ekzaktsisht bimn
nga jan marr pa ndryshime t bazs s saj gjenetike. Gjat zgjedhjes s kloneve mund t
pastrohen kultivart ekzistues nga przierjet e ndryshme, t zgjidhen individt m t mir dhe
t merret nj kultivar i prmirsuar. Zgjedhja e kloneve prdoret n dy mnyra:
1. zgjedhja n mas,
2. zgjedhja individuale.
1. Zgjedhja e kloneve n mas mund t jet pozitive ose negative.
a) Zgjedhja pozitive e kloneve bhet n ato raste kur kultivari ku do t bhet przgjedhja paraqet
munges t theksuar uniformiteti. Nga kjo przierje zgjidhen individt me karakteristika pozitive
m t dallueshme. Prej tyre merren copa ose kalema q mbillen, rrnjzohen dhe shtohen m tej si
kultivar t pastr.
b) Zgjedhja negative n mas zbatohet n ato raste kur przierjet n nj kultivar jan t pakta
dhe bimt jan pak a shum uniforme. N kt rast mnjanohen bimt e padshirueshme t
cilat kan shenja negative, prandaj kjo metod quhet zgjedhja e kloneve negative n mas. Si
rregull, n t dyja rastet zgjedhja e bimve kryhet n kohn e pjekjes s prodhimit.
2. Zgjedhja individuale e kloneve bazohet n zgjedhjen, shtimin dhe vlersimin e hibrideve t
veanta. Kriteri baz i zgjedhjes s bimve sht sasia dhe cilsia e prodhimit. Przgjedhja
individuale e kloneve kryhet n kt mnyr:

Vitin e par bimt vrojtohen n fush. Atyre m t mirave u vihet etiket. Kur vilet
prodhimi, ai analizohet dhe vlersohet. M pas caktohen bimt m t mira q do t
shtohen m tej.

Vitin e dyt nga bimt e zgjedhura merren copa, kalema ose zhardhok dhe mbillen n
fidanishte pr t marr fidant. Fidant mund t mbillen n pemtore ose vesht pas
13 vjetsh.

N vitet pasardhse, me krijimin e pemtoreve ose vreshtave, klonet pasi hyjn n

prodhim krahasohen midis tyre. Pas krahasimit 23-vjear, kloni me treguesit m t
mir caktohet pr tu shumuar e pr tu prhapur n prodhim t gjer.

Zgjedhjen e kloneve bujku shqiptar e ka zbatuar n mnyr empirike brez pas brezi. Duke
kombinuar zgjedhjen masive t kloneve me at individuale, n vendin ton sht kryer me
sukses przgjedhja e rrushit t vendit Kallmet (zona e Shkodrs). Pas nj pune disavjeare
nga Kallmeti u arrit t veohen disa klone rrushi me rendiment t lart mbi 200 kv/ha dhe me
prmbajtje sheqeri n kokrr mbi 20%.

Pyetje
1.
2.
3.

Pr far qllimesh prdoret zgjedhja klonale?

Kur dallon zgjedhja pozitive n mas nga ajo negative?
sht zgjedhja masive dhe ajo individuale e kloneve?

Objektivat

Dallimi i hibrideve seksuale t largta.

Prshkrimi i prparsive t hibrideve seksuale t largta.
Prcaktimi i vshtirsive kryesore q hasen n kryqzimet e largta.
Kuptimi i thelbit t metodave invitro.

Hibridet e largta krijohen nga kryqzimi i bimve q bjn pjes n lloje ose gjini t
ndryshme. Nprmjet hibridizimit t largt arrihet t fitohen bim me tipare t tilla q nuk
mund t merren nga hibridizimi brenda llojit. Kshtu p.sh., pasardhsit e kryqzimeve t
largta dallohen pr bujshmrin e rritjes, madhsin e fruts, qndrueshmrin ndaj kushteve
t mjedisit dhe veanrisht pr qndrueshmrin ndaj smundjeve dhe dmtuesve.
Hibridizimi seksual i largt mund t bhet vetvetiu n natyr n kushte t caktuara. N kt
rast kemi t bjm me hibridizim natyror. Por numri m i madh i hibrideve sht krijuar
artificialisht nn ndikimin e njeriut. Pr realizimin e kryqzimeve t largta duhen kaprcyer
nj sr vshtirsish.
Vshtirsit n kryerjen e kryqzimeve t largta mund t jen:

T natyrs ekologjike: lloje t ndryshme krkojn kushte t ndryshme klime dhe toke,
kan koh t ndryshme lulzimi etj.

T natyrs morfologjike: organet riprodhuese dhe ndrtimi i ndryshm morfologjik,

gjenetik i llojeve t ndryshme jan shkaku kryesor i vshtirsive pr realizimin e
kryqzimeve t largta.

do lloj bime prmban nj numr pak a shum t qndrueshm kromozomesh. Qelizat trupore
(rrnj, krcell, gjethe) prmbajn numr diploid q shnohet me 2n, d.m.th. do tip
kromozomi prsritet 2 her pr do qeliz, kurse qelizat seksuale prmbajn numr haploid q
shnohet me n, ku do tip kromozomi prfaqsohet vetm 1 her. P.sh., misri n qelizat
trupore ka 10 ifte, d.m.th. ka gjithsej 20 kromozome, kurse qelizat seksuale n qelizat vez
dhe n kokrrizat e pjalmit kan 10 kromozome, d.m.th. nj numr t prgjysmuar.
N natyr, pavarsisht nga rregulli i prgjithshm, vihen re modifikime q lidhen me ndryshimin e
numrit t kromozomeve. Kto ndahen n 3 grupe:

Haploid jan ata individ q kan numr t prgjysmuar kromozomesh (n).

Poliploid jan ata individ q n qelizat trupore do tip kromozomi nuk ka nj
homolog si n rastin e diploidve, por 2, 3, 4 ose m shum homolog.

Heteroploid jan ata individ qelizat e t cilve kan shmangie nga numri normal,
d.m.th. kan nj ose disa kromozome t veanta m shum ose m pak. Nga kto 3
grupe rndsi m t madhe ka poliploidia. Shkaqet q ojn n dukurin e
poliploidis jan kryesisht rregullime q ndodhin gjat mitozs (ndarjes s qelizs),
si p.sh. mungesa e anafazs mitotike. N kt rast nuk formohet boshti mitotik dhe
kromozomet e dyfishuara nuk ndahen, kshtu q formohen pasardhs qelizat e t
cilve kan numr t dyfishuar kromozomesh.
Bimt poliploide ndryshojn nga ato diploide, sepse prgjithsisht kan zhvillim m t fuqishm.
Kshtu, krcelli i tyre sht m i trash, gjethet jan m t gjera, ngjyra sht m e errt, lulet, frutat
dhe farat jan m t mdha, por m t rralla, q ndonjher paraqesin shterpsi t theksuar.
Megjithse format poliploide karakterizohen nga nj shterpsi e theksuar, ato gjejn prdorim edhe
n praktik. Kshtu, thekra tetraploide me 28 kromozome jo vetm q jep prodhim m t madh se
thekra diploide me 14 kromozome, por ka edhe proteina n prqindje m t lart dhe
qndrueshmri ndaj kushteve t vshtira. Po kshtu jan krijuar forma tetraploide te trfili i kuq, i
cili jep mas vegjetative t fuqishme, si dhe shalqiri dhe panxhari triploid.

Pyetje
1.
2.
3.
4.

Ku dallojn qelizat trupore nga ato seksuale?

Si ndryshon numri i kromozomeve gjat poliploidis?
Cili sht faktori kryesor q shkakton poliploidin?
Cili sht ndryshimi q kan bimt poliploide nga ato diploide?

Linjat m t mira, kultivart dhe hibridet e reja para se ti jepen prdoruesit duhet t kalojn
npr nj sistem provash krahasuese. Provat e vlersimit t materialeve gjenetike ndahen n 3
grupe t mdha:
1. Prova paraeliminatore,
2. Prova krahasuese,
3. Prova demonstrative.
1. Provat paraeliminatore kan pr qllim mnjanimin paraprak t materialit fillestar, n
mnyr q t zvoglohet vllimi i puns n provat e tjera. N provat paraeliminatore bjn
pjes: provat e kontrollit dhe provat paraprake.
N provat e kontrollit saktsia e vlersimit sht m e ult se ajo n provat e tjera. N kt rast
linjat, hibridet etj. mbillen n 1 ose 2 rreshta dhe krahasohen me linjn ose hibridin q sht m
i prhapur dhe q quhet varianti dshmues.
Ato linja hibride q e kalojn prodhimin e dshmuesit me mbi 10% kalojn pr vlersim n
provat e tjera.
Provat paraprake bjn nj vlersim t shpejt t materialit. N to mbillen variantet m t mira
t provave t kontrollit. Variantet q rezultojn m t mira nga provat paraprake kalojn pr tu
vlersuar n provat krahasuese.
2. Provat krahasuese ngrihen n disa vende ose pika ekologjike dhe formojn at q quhet
rrjet i provave zonale. Vlersimi n provat zonale ndihmon pr t par shkalln e prshtatjes s
hibrideve n zona t ndryshme.
3. Hibridet e reja, q dalin m t mira, duhet t njihen nga prodhuesit. Prandaj ngrihen provat
demonstrative. Kto prova kan pr qllim demonstrimin e aftsive prodhuese t 23
kultivarve apo hibrideve t reja pr nj zon t caktuar ekologjike. Kjo prov bhet n nj
siprfaqe m t madhe 0,51 ha ose m shum.

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.
6.

Pse duhet t kaloj n provat e vlersimit materiali gjenetik i przgjedhur?

Prse shrbejn provat paraeliminatore?
Ku dallojn prova e kontrollit nga prova paraprake?
sht varianti dshmues?
kuptoni me prova zonale dhe pr far qllimi ngrihen ato?
Cili sht qllimi i ngritjes s provave demonstrative?

Objektivi kryesor i metodave t prmirsimit gjenetik t bimve sht krijimi i kultivarve ose
i hibrideve t reja me cilsi dhe aftsi m t mira se ato ekzistuese. Prmirsimi gjenetik studion
ndryshueshmrin e tipareve t caktuara, pr t prcaktuar at pjes t ndryshueshmris q
trashgohet. Prindrit q prdoren n programet e prmirsimit gjenetik duhet t zgjidhen sipas
objektivave t programeve, p.sh., njri nga prindrit zgjidhet pr nj karakteristik tjetr.
Baza gjenetike e metods Pedigre qndron n mbajtjen parasysh t rregullave gjenetike t
mbizotrimit, t zbrthimit dhe t kalimit nga gjendja heterozigot n homozigot t bimve
vetpllenuese. Inbridingu dhe heterozi jan dy dukuri biologjike q ndeshen gjat hibridizimit
seksual.
Inbridingu ose incukti ndodh n ato raste kur bhet bashkimi seksual i individve q kan
afrsi (brenda gjakut).
Te bimt, incukti ndodh gjat vetpllenimit t atyre bimve q n kushte natyrore jan me
pllenim t kryqzuar. Kjo shoqrohet me uljen e prodhimit, me lindjen e individve jonormal.
Heterozi ose fuqia hibride shoqrohet me rritjen e fuqis jetsore dhe t prodhimit mbi
mesataren e 2 prindrve. Heterozi shfaqet gjat kryqzimit t dy linjave t incuktuara.
Klonet jan pjes vegjetative t afta t riprodhojn ekzaktsisht bimn nga jan marr pa
ndryshime t bazs s saj gjenetike. Hibridet e largta krijohen nga kryqzimi i bimve q
bjn pjes n lloje ose gjini t ndryshme.
Metodat invitro prfshijn nj sr teknikash q kan t bjn me rritjen e embrioneve t
pamaturuara, t meristemave dhe indeve ose qelizave.
Poliploidet jan ata individ q n qelizat e trupave do tip kromozomi nuk ka nj homolog si
n rastin e diploidve, por 2, 3, 4 ose m shum homolog.

Objektivat

Prshkrimi i ndikimit t faktorve t formimit t toks bujqsore.

Prshkrimi i ndrtimit t profilit t toks dhe horizontet e saj.
Dallimi i strukturs s toks nga prbrja grimcametrike e saj.
Analizimi i rolit t humusit n tok.
Analizimi i rolit t makro- dhe mikroelementeve n bim.
Prkufizimi i grryerjes dhe faktorve q e shkaktojn at.
Prcaktimi i masave pr mbrojtjen e toks nga grryerja.

Toka sht vendi ku qndrojn dhe jetojn bimt bujqsore. Ajo u siguron bimve elementet e
ushqimit dhe ujin e domosdoshm pr jetn e tyre. Toka, si objekt i puns dhe mjet i prodhimit
bujqsor, prfaqson nj trup natyror q zhvillohet vazhdimisht nn ndikimin e shoqris
njerzore.
Toka sht vendburimi kryesor i ushqimit t bimve, njerzve dhe kafshve, prandaj ruajtja e
toks dhe rritja e pjelloris s saj sht detyr e prhershme e njerzve.
Toka gjithashtu sht dhe vendburimi i bimve, sepse n t ato fiksojn rrnjt. Q pr bimt t
sigurohen kushtet m t prshtatshme t zhvillimit, duhet ditur, para s gjithash, far sht
toka, si sht formuar ajo dhe si duhet ta prdorim.
Toka sht shtresa e siprme e kores s rruzullit toksor me origjin shkmbore e formuar
nn veprimin e faktorve fizik, kimik dhe biologjik dhe q sht e aft t jap prodhim
bimor.

Toka sht formuar nga alterimi i shtresave siprfaqsore t shkmbinjve t rruzullit toksor
nn veprimin e faktorve t caktuar si:
faktort fizik, q jan: luhatjet e vazhdueshme t temperaturs, reshjet, errat, ngrirja
dhe shkrirja, forca e rndess dhe sistemi rrnjor i bimve;
faktort kimik, q jan: hidroliza, hidratimi, oksidimi dhe tretja;
faktort biologjik, q jan: veprimtaria e bimve, kafshve, mikrogjallesave dhe faktori
njeri.
Pra, toka sht produkt i veprimit t kombinuar t pes faktorve natyror, si: klima, materiali
parsor, organizmat, relievi dhe mosha. T gjith kta faktor n procesin unik t formimit t
toks jan t barasvlershm dhe t pazvendsueshm.

Me pjellori t toks kuptojm aftsin e saj pr tu siguruar bimve njkohsisht dhe pa

ndrprerje, gjat gjith periudhs s zhvillimit t tyre, sasin e ujit dhe t elementeve ushqyese
pr t cilat ato kan nevoj.
Kushtet e tjera t rritjes, si drita dhe ngrohtsia, vijn te bima nga dielli nprmjet
atmosfers (ngrohtsia n rrnjt e bimve vjen edhe nprmjet toks).
Niveli i pjelloris s toks me prodhimin q ajo jep.
Pjelloria e toks sht e lidhur ngusht me veprimtarin prodhuese t njeriut.
Duke siguruar t gjitha kushtet pr marrjen e prodhimeve t larta dhe t qndrueshme,
ne krijojm njkohsisht kushte m t mira pr prmirsimin e vazhdueshm t
cilsive t toks dhe pr shtimin e vazhdueshm t pjelloris s saj.

Pr t studiuar tokn bhet prerja trthore e saj n thellsi disa metra. Pamja e nj prerjeje
vertikale t toks quhet profil i toks. Kjo tregon se toka sht e ndar n disa shtresa t
ndryshme q i quajm horizonte. Numri i tyre zakonisht sht tre dhe emrtohen me shkronjat
A, B dhe C.
Horizonti i par (A) sht n siprfaqe t toks dhe quhet horizonti humusor ose
aktiv.
Ai ka ngjyr m t errt, sht i pasur me lnd organike dhe ka nj trashsi 2040 cm.
Horizonti i dyt sht horizonti (B) dhe quhet horizonti tranzitor ose joaktiv, n t
cilin grumbullohen kriprat e shplara nga horizonti i par. Ka ngjyr m t elt,
prmban m pak humus dhe ka nj trashsi 60120 cm.
Horizonti i fundit (C) sht horizonti tokformues, n t cilin ngjyra ndryshon
gradualisht. Nga ky horizont sht formuar toka.
Trashsia e horizonteve ndryshon nga lloji i toks dhe relievi. Horizonti A+B prbjn tokn,
ndrsa horizonti C sht nntoka.

Figura 3.1. Tri horizontet e toks n nj profil

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.

far kuptoni me termin tok?

Cila sht rndsia e toks pr bimt?
Si sht formuar toka bujqsore?
far sht profili i toks?
far kuptoni me termin horizont i toks? Cilat jan horizontet e saj?

Toka sht nj trup trefazor i prbr nga faza e ngurt, faza e lngt dhe faza e gazt.
Faza e ngurt sht e prbr nga lnda minerale, lnda organike (humusi). Faza e lngt dhe
e gazt prbhet respektivisht nga uji dhe ajri i toks t cilat mbushin poret e saj. Lnda
minerale rrjedh nga alkerimi i shkmbinjve dhe mineraleve prbrse t tyre. Prmbajtja e tyre
ndryshon nga nj tok n tjetrn dhe mund t arrij n 5060% t vllimit. Lnda minerale
prbhet nga grimca me madhsi t ndryshme, si: argjil, lym dhe rr. Kto grimca quhen
elemente mekanike t toks.
Prmbajtja e ktyre elementeve t shprehura n prqindje quhet prbrje grimcametrike
(mekanike) e toks. Kto elemente sipas madhsis s tyre ndahen si vijon:
Argjil < 0,002 mm
Lym 0,002 0,02 mm
Rr 0,02 2,0 mm
Zhavorr > 2,0 mm
Prpjestimet e grimcave prcaktohen n kushte laboratorike ose n fush nprmjet nj
procedure t quajtur vlersimi me dor (rra jep grvishtje, lymi ndihet si i lmuar dhe i
mndafsht dhe argjili sht ngjits).
N baz t prbrsve, t cilt ndodhen n prqindje m t madhe, bhet klasifikimi i tokave:
Toka argjilore shum t rnda jan ato q prmbajn 80% pjes argjil, me madhsi
m t vogl se 0,002 mm.
Toka argjilore t rnda, q prmbajn 5080% argjil.
Toka argjilore - ranore (ose e mesme), q prmbajn 2050% argjil.
Toka ranore - argjilore (t lehta), q prmbajn 1020% argjil.
Toka ranore, q prmbajn nn 10% argjil.
Prbrja grimcametrike ndikon n ujmbajtjen dhe ajrmbajtjen, aftsin infiltruese, regjimin
ujor dhe termik, shpejtsin e tharjes, rezervn ushqyese dhe prodhimtarin e bimve.
Struktura e toks ka t bj me bashkimin e grimcave t toks n njsi ose agregate toksore.
Pra, elementet grimcametrike t toks, nn veprimin e faktorve fizik, kimik dhe biologjik,
bashkohen dhe formojn agregate strukturore me forma dhe madhsi t ndryshme.
Gjendja strukturore e toks lidhet me prmbajtjen e humusit, argjils dhe kalciumit q shrbejn si
imentues t elementeve grimcametrike.
Dallohen kto struktura:
1. Struktur plisore kur agregatet kan madhsi mbi 30 mm;
2. Struktur arore kur agregatet kan madhsi 1030 mm;

3.
4.
5.

Struktur granulore kur agregatet kan madhsi 310 mm;

Struktur kokrrizore kur agregatet kan madhsi 0,253 mm;
Struktur pluhurore kur agregatet kan madhsi m t vogl se 0,25 mm.

Struktura m e mir sht granulorekokrrizore. Lnda organike e toks ose humusi. Humusi i
toks sht nj komponent shum i rndsishm q ka rndsi themelore pr pjellorin e toks.
Humusi sht nj mas homogjene me ngjyr kafe t errt n t zez, q vjen si rrjedhim i
zbrthimit t mbeturinave t ndryshme organike n tok n kushte t prshtatshme, ku rolin
kryesor e luajn mikroorganizmat. N masn e humusit nuk dallohen m format e lndve t
para prej nga ai sht formuar. Lnda organike prmbahet n rreth 25% t toks, por
prgjithsisht ndryshon nga 0,520%.
Humusi luan nj sr rolesh:
merr pjes n formimin e vet toks,
shrben si burim ushqimi pr bimt,
rregullon vetit fizike ujore dhe strukturn e toks,
rregullon veprimtarin mikrobiologjike,
shrben si nxits duke shpejtuar proceset e mbirjes s farave dhe rrnjzimin e
fidanve.
Lnda organike n tok mund t shtohet me an t kultivimit t bimve q japin biomas t
madhe, e cila prmbyset n tok, si dhe nga mbeturinat bimore (rrnjt dhe krcejt) t
kulturave t ndryshme.
Plehrimi me plehra organike, kompostot, jan nj nga mnyrat e shtimit t lnds organike n
tok.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

Cilt jan prbrsit kryesor fizik t toks?

kuptoni me prbrje grimcametrike t toks?
Cilat jan funksionet e elementeve grimcametrike?
Si klasifikohen tokat n baz t t dhnave t analizs grimcametrike?
sht struktura e toks? Cilat jan format e strukturs s toks?
Cilat jan ndryshimet midis tokave argjilore dhe atyre ranore?
sht humusi dhe rndsi ka ai pr bujqsin?
Si mund t shtohen lndt organike t toks?
Sillni n klas kampione tokash t ndryshme dhe prcaktoni me ann e gishtave prbrjen
grimcametrike t tyre.

Faza e ngurt z 4060% t vllimit t toks. Pjesa tjetr e vllimit prbhet nga poret q kan
forma dhe madhsi t ndryshme. Ato grupohen n dy grupe: poret kapilare dhe poret jokapilare.
Kto pore prbjn porozitetin e prgjithshm t toks. N poret e toks vendoset faza e lngt
dhe faza e gazt. N kushte t nj lagshtie normale n tok, poret kapilare mbushen me uj
dhe poret kapilare jan t mbushura me ajr. Uji dhe ajri n tok jan n lvizje t
vazhdueshme dhe zvendsojn shpesh njri - tjetrin. Kshtu, kur toka vihet n kontakt me nj
burim ujor, uji zhvendos ajrin dhe z gjith porozitetin e toks. Kur uji largohet nga toka duke
u trhequr nga forcat e rndess, poret e boshatisura mbushen me ajr. Duhet theksuar se jo i
gjith uji i vendosur n poret kapilare shfrytzohet nga bimt. Nj pjes e tij sht e lidhur
shum fort me tokn dhe nuk mund t thithet nga bimt. Duke par marrdhniet ndrmjet
toks, ujit dhe forcave q veprojn mbi t, ujin toksor e klasifikojm n kto forma:
uji i rndess,
uji kapilar,
uji higroskopik.

Uji i rndess sht ajo pjes e ujit toksor q lviz nn veprimin e forcave t rndess
nga lart - posht. Ky uj vendoset n poret jokapilare t toks dhe, duke zhvendosur ajrin nga
toka, krijon kushte t paprshtatshme pr veprimtarin e sistemit rrnjor t bimve. Ky uj
grumbullohet n nivelin e ujrave nntoksore dhe rrit vazhdimisht nivelin e tyre.
Uji kapilar sht uji q vendoset n poret kapilare t toks dhe lviz nn veprimin e
forcave kapilare nga posht-lart. Ky uj ruhet n tok dhe shfrytzohet nga bimt. Por jo e
gjith sasia e ujit kapilar shfrytzohet. Uji q ndodhet n poret shum t vogla kapilare trhiqet
me forca shum t mdha nga toka dhe bimt nuk mund ta thithin.
Uji higroskopik sht ajo pjes e ujit toksor q rrethon grimcat e toks dhe mbahet nga
forcat e erozionit. Kjo sasi uji sht e pashfrytzueshme nga bimt dhe mund t largohet nga
toka vetm n kushte temperature 105C pr nj koh prej 56 or.
Ajri i toks. Rrnjt e bimve dhe gjallesat e ndryshme q gjenden n tok, pr t kryer
frymmarrjen, kan nevoj pr oksigjen. Tretsira toksore shum e prqendruar on n
grumbullimin e kriprave t teprta t cilat shkaktojn rregullime te bimt, si; zhvillim t
dobt, prodhim t pakt, tharje t gjetheve deri dhe shkatrrim t prgjithshm t bimve.
Mikrogjallesat e toks. N 1 gram tok gjenden miliona mikrogjallesa t ndryshme,
shumica e t cilave prfshihen n kto kategori:
1.

Bakteret zhvillohen normalisht n toka t pasura me lnd organike, t ngrohta

(temperature optimale 2040C), me lagshtir dhe ajrim t mjaftueshm dhe me
pH = 68. Ato jan gjallesa njqelizore, q mund t dallohen vetm n mikroskop.
Shumica e tyre ushqehen me lndn organike q e shprbjn vet. Bakteret e marrin
energjin nga sheqernat, amidoni, celuloza etj. duke liruar dyoksid karboni. Disa

lloje bakteresh trheqin azotin e lir atmosferik (veori e disa baktereve q jetojn n
simbioz me rrnjt e bimve bishtajore) dhe e fiksojn n tok.
2.

Krpudhat prbjn grupin dominant t mikroorganizmave n tokat acide. Jan bim

t thjeshta q ushqehen duke shprbr lnd organike. Kto gjallesa shprbjn indet
drunore. N tokat bujqsore mund t gjenden edhe krpudha patogjene q shkaktojn
smundje t ndryshme te bimt e kultivuara.

3.

Aktinomicetet jan gjallesa q qndrojn midis baktereve dhe krpudhave. Pr tu

zhvilluar, ato prdorin azotin; krkojn toka m t thata dhe m t nxehta. Disa lloje
aktinomicetesh shkaktojn smundje te bimt e kultivuara.

4.

Algat jan gjallesa t thjeshta, t vogla, me klorofil. Kryesisht ato blu-t gjelbra kan
cilsi azotofiksuese. Algat prodhojn lnd ushqyese duke shfrytzuar pr kt azotin
e toks dhe dyoksidin e karbonit t atmosfers. Krkojn m shum toka t punuara,
me lagshtir dhe q rrihen nga rrezet e diellit. Veprimtaria e mikrogjallesave n tok
sht shum e gjer dhe e ndrlikuar, por nj gj sht e qart: ato ndikojn
drejtprdrejt mbi nivelin e pjelloris s toks.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

sht poroziteti i toks?

Cilat jan format e ujit n tok? Dallojini ato.
Cila nga format e ujit shfrytzohet nga bimt?
Pse sht i domosdoshm pr jetn e bimve ajrimi i toks?
Si mund t ndryshoj poroziteti i toks?
Cilat jan mikrogjallesat kryesore t toks?
jan bakteret dhe cili sht roli i tyre n tok?
far rndsie bujqsore kan krpudhat e toks?
Cili sht roli i mikrogjallesave n tok?

Veorit fizike t toks jan prcaktuese pr pjellorin e saj. Ato prfshijn nj varg vetish q
kan t bjn me ndrhyrjen e njeriut n tok, duke filluar nga punimi, plehrimi, sistemimi,
kultivimi dhe ujitja. N veorit fizike t toks prfshihen: veorit e prgjithshme fizike,
veorit fizike grimcametrike, veorit ujore, ajrore dhe termike.
N veorit e prgjithshme fizike hyjn: pesha specifike, pesha vllimore dhe poroziteti.
Pesha specifike e toks sht pesha n gram e 1 cm3 tok t ngjeshur (pa pore) dhe
shprehet n g/cm3. Kjo varet nga prbrja grimcametrike, prmbajtja e lnds
organike e minerale.
Pesha vllimore e toks sht pesha e nj njsie toke t that n gjendjen e saj
natyrore, d.m.th. pa u ngjeshur.
Poroziteti prbn trsin e t gjitha poreve t toks kundrejt vllimit t saj t
shprehur n prqindje. Kjo varet nga struktura, prmbajtja e lnds organike dhe
shkalla e shkrifrimit t toks.
N veorit fizike-grimcametrike t toks hyjn: bymimi, tkurrja, lidhshmria, ngjitshmria
dhe plasticiteti.
Bymimi i toks. Tokat q prmbajn thrrmija t imta t argjils dhe lymit thithin
dhe mbajn shum uj. Kjo bn q n periudhat me lagshti t vitit tokat t bymehen
shum.
Tkurrja e toks sht procesi i kundrt me bymimin. Gjat tkurrjes tokat psojn t
ara t mdha deri n thellsi.
Ngjitshmria e toks sht aftsia q kan tokat pr tu ngjitur pas mjeteve t
punimit. Kjo varet nga prbrja grimcametrike, natyra e kompleksit koloidal dhe
shkalla e lagshtis.
Lidhshmria sht aftsia e toks pr t mbajtur thrrmijat e saj t bashkuara gjat
ndrhyrjeve mekanike, goditjeve, thrrmimit ose veprimit t ujit. Lnda organike dhe
kalciumi, duke pasur aftsin t mbshtjellin thrrmijat e toks, i bjn ato m pak t
ngjitshme me njra-tjetrn dhe i japin toks struktur t mir.
Plasticiteti sht vetia e toks pr t ndryshuar formn nn veprimin e forcave t
jashtme, por pa e prishur trsin e saj. Kjo lidhet me lagshtin. Toka shum e lagur
dhe shum e that nuk sht plastike.

Cilsit kimike t toks. pH-i i toks

Gjendja kimike e toks shprehet me nj tregues q quhet pH, i cili prcakton aciditetin ose
alkalitetin e toks. Ph-i tregon prqendrimin e joneve hidrogjen (H+) n tretsirn toksore.
Vlerat e pH-it lvizin nga 014. Kur jonet H+ jan m shum se jonet OH- n tretsirn
toksore pH-i sht acid, d.m.th. m i vogl se 7. Kur jonet H+ = OH-, ph-i sht asnjans,

d.m.th. i barabart me 7. Kur jonet H+ jan m pak se OH- n tretsirn toksore pH-i sht m
i madh se 7 dhe reaksioni i toks sht bazik.

Faktort q ndikojn n pH-in e toks

Elementet inorganike t toks si dhe substancat organike q gjenden n form koloidale mbajn
katione t kalciumit Ca2+, t magnezit Mg2+, t kaliumit K+, t natriumit Na+ etj. Nga shplarja
largohen kationet dhe vendin e tyre e zn jonet e H+, duke rritur aciditetin e tretsirs toksore.
Njkohsisht n tokat acide vrehet nj rritje e ndjeshme e joneve Al3+.
sht vrejtur se kur sasia e reshjeve vjetore sht m e madhe se 750 mm, tokat jan acide,
kurse kur reshjet bien m pak se 650 mm, tokat jan bazike. Prve reshjeve, n vlerat e pH-it
ndikon dhe lloji i bims s kultivuar. Pemt gjethegjera ndikojn n rritjen e alkalitetit, kurse
bimt halore dhe gshtenja ndikojn n rritjen e aciditetit. N faktort q ndikojn n pH-in e
tokave prmendim dhe plehrat q prdoren n bujqsi, p.sh.: nitrati i amonit, karbonati i
natriumit, nitrati i natriumit dhe plehu i stalls jan bazike.

Prmirsimi i pH-it t toks

Kur toka sht shum acide dhe krkohet t rriten vlerat e pH-it t saj, bhet glqerimi i saj duke
shprndar n t lnd glqerore, si: gur glqeror, pluhur glqereje dhe glqere t shuar. Kur pH-i i
toks sht shum i lart, n tok shtojm lnd acide, si sulfat hekuri ose squfuri etj.

Temperatura e toks
Temperatura e toks ka ndikim t fuqishm te bimt. Ajo ndikon n mbirjen e farave, n bimt
e reja, n rritjen, zhvillimin dhe pjekjen e tyre. Temperaturat e ulta shkaktojn zverdhjen ose
skuqjen e gjetheve dhe n fund kufizojn rritjen e saj. Temperaturat e larta, por nn kufirin
maksimal, shpejtojn kalimin e bims n fazn e riprodhimit, shkurtojn vegjetacionin dhe
ndikojn n pjekjen e hershme. Toka e merr temperaturn nga energjia diellore dhe niveli i saj
varet nga sasia e ksaj energjie, nga mbulesa vegjetative, prbrja fizike dhe struktura e saj,
ngjyra e toks, ajrimi e t tjer faktor.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

sht pesha specifike dhe pesha vllimore e toks.

tregon poroziteti i toks? Cilat toka jan m poroze?
sht bymimi dhe tkurrja e toks?
Dalloni ngjitshmrin nga lidhshmria e toks.
sht plasticiteti i toks?
sht pH-i i toks dhe vlera merr ai?
Shpjegoni faktort q ndikojn n pH-in e toks.
Si mund ta prmirsojm pH-in e toks?
Si ndikon temperatura e toks n zhvillimin e bimve?

Elementet ushqyese m t domosdoshme pr bimt jan 17 dhe ndahen n dy kategori

kryesore:
a) Makroelementet: Jan ato elemente q bimt i shfrytzojn n sasi t mdha. T tilla
jan N, P, K, S, Ca, Mg, H2O, C.
b) Mikroelementet: Jan ato elemente q bimt i marrin n sasi t vogla, por jan shum
t domosdoshme. N kt grup prfshihen: hekuri (Fe), mangani (Mn), bori (B), bakri
(Cu), zinku (Zn), molibdeni (Mo), klori (Cl) dhe kobalti (Co).
Tre makroelementet C, H, O bimt i sigurojn nga ajri dhe uji, kurse 14 t tjerat i marrin nga toka.
Azoti, fosfori dhe kaliumi jan tre elementet kryesore q u jepen bimve nprmjet plehrimit.

Azotin (N), n form t gazt, toka e merr nga atmosfera gjat shkarkimeve t rrufeve dhe
reshjeve ose nprmjet fiksimit t tij n bakteret azotofiksuese q jetojn t lira ose n
simbioz me rrnjt e bimve. Azoti sht ndr ushqyesit m t krkuar nga bimt dhe me
ndikim esencial n sintezn e proteinave dhe klorofilit, n strukturn dhe funksionimin e
qelizave t gjalla dhe n prgjithsi n rritjen e bimve. Format m t zakonshme t gjendjes s
N n tok jan nitratet dhe jonet e amonit, t cilat mund t asimilohen nga bimt ose t
largohen nprmjet shplarjes dhe denitrifikimit. Teprica e azotit n tok shkakton rritjen e
teprt t bimve q shpeshher dmton organet e riprodhimit. Mungesa e azotit shkakton
humbjen e ngjyrs, paksimin e prodhimit t proteins, zverdhjen graduale dhe frenimin e
rritjes. Mungesat ose deficitet n azot, q mund t ndodhin n t gjitha tokat, jan lehtsisht t
korrigjueshme nprmjet prdorimit t plehrave. Sidoqoft plehrimi i teprt duhet shmangur,
pasi sasit e mdha t azotit shkaktojn ndotje t mjedisit.

Fosfori (P) sht prbrs i do qelize t gjall. N sasi t konsiderueshme gjendet n

protoplazmn e qelizave, ndrsa prqendrimin m t lart e ka n fara, duke rritur prodhimin e tyre.
Lidhjet e tretshme t fosforit e kan prejardhjen nga substancat inorganike t toks. Fosfori sht i
domosdoshm pr fotosintezn e bimve, frymmarrjen e tyre dhe pr ndarjen e qelizave. Ai
ndikon edhe n formimin e nj sistemi rrnjor t bollshm. Kur kan munges fosfori, bimt jan t
dobta, preken leht nga smundjet, kurse gjethet marrin ngjyr t kuqrremt. Teprica e fosforit
ndikon n hershmrin e padshirueshme t pjekjes dhe n peshn e prodhimit.

Kaliumi (K) sht nj element me ndikim esencial n t gjitha proceset metabolike t qelizs.
Ai ka lidhje me gjendjen shndetsore t bimve, i bn bimt m t qndrueshme ndaj smundjeve
dhe ngricave, zgjat periudhn vegjetative t tyre dhe prmirson cilsin e prodhimit. Mungesa e
kaliumit shkakton pjekjen e parakohshme, nekrozn e gjetheve dhe t krcellit.

 Squfuri (S) shfrytzohet nga bimt pr formimin e aminoacideve dhe vitaminave, pr

aktivizimin e enzimave dhe veprimtari t tjera t qelizs. N munges t squfurit, gjethet e
bimve marrin ngjyr t verdh.

Kalciumi (Ca) merr pjes n formimin e strukturs s murit qelizor dhe membranave, si
dhe sht i domosdoshm pr rritjen e meristems. Mungesa e kalciumit pengon zhvillimin e
sythave t majs.

Magnezi (Mg) merr pjes n formimin e klorofilit, prandaj mungesa e tij shkakton kloroza
n gjethe si dhe n rastin e kalciumit.

Mikroelementet si Fe, Mn, B, Mo, Cl, Zn, Cu etj. Roli i tyre qndron kryesisht n
aktivizimin e enzimave brenda qelizave t bims. Mungesa e hekurit te pjeshka apo agrumet,
p.sh., shkakton zverdhjen e gjetheve n pjest ndrmjet nervaturave.

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.

jan makro- dhe mikroelementet?

Cili sht roli i N, P, K n bim?
Cilat jan shenjat kryesore t mungess s tyre?
Si ndikon teprica e N dhe P n bim?
Cili sht roli i squfurit, kalciumit dhe magnezit n bim?

Uji i reshjeve q bie n tok dhe nuk arrin t thithet nga shtresat siprfaqsore, lviz n drejtim
t pikave m t ulta t terrenit duke krijuar rrjedh siprfaqsore. Gjat ksaj rrjedhjeje, uji
merr nga siprfaqja e toks grimca dheu, pra e grryen at.
Me grryerje t toks kuptojm ndarjen, veimin ose shkputjen e grimcave t toks, si dhe
transportimin e tyre nga nj kuot m e lart n nj kuot m t ult, nn veprimin e forcs
goditse dhe transportuese t ujit. Nga ky prkufizim kuptohet q grryerja e toks zhvillohet
n dy faza: n ndarjen e grimcave t toks prej njra-tjetrs dhe transportimin e tyre. Pasojat e
grryerjes n tok jan shkatrrimtare, sepse largohet shtresa siprfaqsore, q ka treguesit m
t mir fizik e kimik, dhe bashk me t edhe elementet ushqyese sidomos kalciumi, kaliumi
dhe magnezi. Sipas veprimit t ujrave mbi tok, dallohen disa forma grryerje, si jan:
grryerja siprfaqsore, me brazda ose gjatsore. Prve ktyre formave, nga veprimi i ujit
shkaktohen shembje, rrshqitje, mbushje dhe prmbytje. Faktort q prcaktojn grryerjen e
toks jan: faktort klimatik, relievi, toka dhe bima.
Karakteristikat e shiut. Ktu prfshihen: sasia, intensiteti dhe madhsia e piks s shiut. Sa
m e madhe t jet sasia e reshjeve, aq m shum do t rrjedh uj n siprfaqe. N qoft se
sasia e reshjeve shprndahet njtrajtsisht gjat nj periudhe t caktuar kohe, ather,
megjithse ajo mund t jet e lart, nuk shkakton rrjedhje, sepse toka mund t jet e aft ta
thith at. Prandaj, n grryerjen e toks ndikon m shum intensiteti i shiut. Intensiteti i shiut
prcakton numrin e goditjeve t pikave t shiut mbi siprfaqen e toks n njsin e kohs.
Kshtu, grryerja do t jet m e madhe atje ku intensiteti i shiut do t jet m i lart.
Relievi (pjerrsia). Shkalla e pjerrsis dhe gjatsia e saj ndikojn n madhsin dhe
shpejtsin e rrjedhs s ujit n siprfaqen e toks. Me rritjen e pjerrsis dhe gjatsis s saj,
rritet shpejtsia dhe masa e ujit q rrjedh e pr pasoj rritet energjia kinetike q zotron kjo
mas uji. Kshtu rritet mundsia e grryerjes s toks.
Toka sht nj nga faktort m t rndsishm q ndikojn n grryerje. Prshkueshmria, tipi
grimcametrik dhe struktura e toks jan veorit m t rndsishme me t cilat toka ndikon n
madhsin e grryerjes. Prshkueshmria e toks prcakton nse do t kt ose nuk do t kt
rrjedh siprfaqsore, pra do t kt apo jo grryerje. Tipi grimcametrik i toks (tok e leht, e
mesme etj.) si dhe struktura e saj prcaktojn rezistencn q toka do ti paraqes veprimit
ndars t piks s shiut dhe energjis s rrjedhs s ujit. Toka e rnd dhe me struktur ka
gjithmon grimca m t lidhura me njra-tjetrn se toka e leht, prandaj i qndron m shum
grryerjes.
Bimsia sht nj ekran mbrojts pr tokn, sepse me mbulesn e saj vegjetative pengon
rnien e drejtprdrejt t shiut n tok, pra, ul energjin e rnies s tij. Gjithashtu bimsia sht
nj nga faktort kryesor t formimit t strukturs s toks dhe t lidhjes s grimcave t saj me

njra-tjetrn. Bimsia pengon jo vetm rnien e shiut n tok, por edhe pakson shpejtsin e
rrjedhs s ujit n siprfaqe. Bimt livadhore jan m t dendura, zhvillojn sistem rrnjor m
t fuqishm dhe qndrojn pr nj koh m t gjat n tok se bimt e tjera. Pr t ulur sa m
shum efektin e erozionit dhe pr t mbrojtur tokn bujqsore, duhet t merren disa masa
parandaluese:
Rndsi duhet tu kushtohet punimeve pr sistemimin e tokave. Punimet n tokat e pjerrta
duhet t bhen trthor pjerrsis s kodrs. Mbulimi i toks me bimsi sidomos gjat periudhs
s reshjeve t dendura sht nj mas e efektshme, sepse kjo bimsi sht njkohsisht edhe
burim i humusit. N tokat e pjerrta krijohen vija kundr grryerjes dhe nj rrjet kullues i
prshtatshm brenda ngastrs. Plugimi i tokave t pjerrta bhet sipas izoipseve pr t zbutur
rrjedhn siprfaqsore t ujit brenda ngastrs.

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

kuptoni me grryerje t toks? N sa faza zhvillohet ajo?

Cilt jan faktort q shkaktojn grryerjen e toks?
ndryshim ka n masn e grryerjes midis sasis dhe intensitetit t shiut?
Si ndikon madhsia e piks s shiut n grryerje?
Cilat jan karakteristikat e relievit q ndikojn n grryerje?
Cilat toka grryen m shum, duke pasur parasysh tipin e toks?
Cilat jan bimt q e mbrojn m mir tokn nga grryerja?
far masash duhet t marrim pr t mbrojtur tokat nga grryerja?

Tok bujqsore do t quhet shtresa e siprme e kores s rruzullit toksor me origjin

shkmbore, e formuar nn veprimin e faktorve fizik, kimik, biologjik dhe t njeriut
dhe q sht e aft t jap prodhim bimor.
Profil i toks quhet prerja vertikale e toks, n t ciln dallohen disa shtresa.
Horizonte t toks quhen shtresat q dallohen n nj profil toke.
Humusi sht nj mas homogjene me ngjyr kafe t errt n t zez e formuar nga
shprbrja e mbeturinave organike, m shum bimore e m pak shtazore, ku rolin kryesor
e luajn mikrogjallesat.
Format e ujit n tok jan: uji kapilar, uji i rndess dhe uji higroskopik.
Uji kapilar sht uji q lviz n poret kapilare t toks me drejtim nga posht-lart nn
veprimin e forcs kapilare. Ky uj shfrytzohet nga bimt.

 Uji higroskopik ose cipor sht uji q mbshtjell grimcat e toks me nj cip ujore nn
veprimin e forcave t adezionit. Ky uj nuk shfrytzohet nga bimt.
Toka prbhet nga thrrmija me madhsi t ndryshme q quhen elemente. Prmbajtja e
ktyre thrrmijave n tok, e shprehur n prqindje, quhet prbrje grimcametrike.
Bashkimi i elementeve grimcametrike t toks nn veprimin e faktorve fizik, kimik e
biologjik n agregate me forma e madhsi t ndryshme quhet struktur e toks.
Me grryerje kuptojm ndarjen, veimin dhe transportimin e grimcave t toks nga nj
kuot m e lart n nj kuot m t ult, nn veprimin e forcs goditse dhe transportuese
t ujit.
Makroelementet jan elementet kimike q bima i krkon n sasi t mdha. Kto jan: N,
P, K, Ca, Mg, S, H, O.
Mikroelementet jan elementet kimike q bima i krkon n sasi t vogla, por q jan t
domosdoshme. Kto jan: Cl, Mn, Fe, Cu, Al, Co, Zn etj.

Objektivat

Prshkrimi i elementeve t klims.

Dallimi i temperaturave maksimale, minimale, optimale.
Dallimi i klims nga moti.
Dallimi i lagshtis absolute nga lagshtia relative e ajrit.
Analizimi i ndikimeve pozitive dhe dmprurse t reshjeve te bimt.
Prcaktimi i masave q duhen marr pr t kufizuar veprimet negative t ers, ngricave etj.

Faktort kryesor q prcaktojn prodhimtarin e bimve jan: aftsia prodhuese e kultivarit t

bims, pjelloria e toks, treguesit e klims dhe shrbimet agroteknike. Klima prfshin gjith
dukurit meteorologjike q karakterizojn gjendjen mesatare t atmosfers n nj pik t
caktuar t rruzullit toksor. Moti paraqet gjendjen fizike t atmosfers n nj territor t caktuar
dhe n nj koh t dhn. Pra, klima karakterizohet nga regjimi shumvjear i motit.

Avullimi q ndodh n dete, oqeane, liqene e lumenj e pasuron atmosfern me avuj uji. Sasia n
gram e avujve t ujit q ndodhen n nj metr kub ajr prbn lagshtirn absolute t
ajrit.
Ajri i nj vllimi t caktuar ngopet me avuj uji deri n nj kufi lartsie i cili quhet kufiri
i siprm. Mbi kt kufi avujt kthehen n reshje.

Sasia e avujve t ujit n atmosfer sht afrsisht 1013 dhe mbetet pak a shum e pandryshueshme,
sepse sasia e avujve q humbet atmosfera nprmjet reshjeve, kthehet prsri tek ajo nprmjet
transpirimit. Sasia e avujve t ujit q mund t mbaj nj vllim ajri, varet nga temperatura e tij. Sa
m e lart t jet temperatura, aq m e madhe sht edhe sasia e ujit q mund t mbaj ajri.
Lagshtia relative e ajrit shpreh shkalln e thatsirs ose t ngopjes s ajrit me avuj uji.
Kjo madhsi prcaktohet nga raporti ndrmjet sasis s avullit q ndodhet n 1 m3 ajr, me
sasin e avullit q do t nevojitet pr t ngopur kt vllim ajri n temperaturn e dhn.
Lagshtir relative 100% do t thot q pr temperaturn e dhn avujt e ujit kan arritur
ngopjen maksimale. Sa m e vogl t jet lagshtia relative, aq m i that sht ajri dhe aq m
shum avuj uji nevojiten pr ngopjen e tij.
Shiu sht burimi kryesor i ujit pr bujqsin. Kur shirat bien t qeta, n t gjitha rastet ato
ndikojn pr mir. Kur bien me vrull dhe zgjatin shum, shkaktojn dme. Shirat e vrullshme
grryejn tokn, prmbytin ngastrat e mbjella, shkatrrojn bimt e porsambjella, rrzojn lulet n
drurt frutor, shplajn dezinfektuesit e ndryshm me t cilt mund t jen sprkatur bimt etj.
Bora. Kur bora bie n sasi t mdha, shkakton dmtime mekanike te bimt, por njkohsisht i
mbron nga ngricat dhe temperaturat shum t ulta. Bora sht nj rezerv e madhe ujore,
sepse ajo furnizon rregullisht burimet, lumenjt dhe shtresat nntoksore me uj.
Breshri. Shkakton dme sasiore dhe cilsore q varen nga madhsia e kokrrs s breshrit,
dendsia, shpejtsia e rnies dhe siprfaqja q prfshin. Ve ktyre, varet edhe nga lloji i
bimve t kultivuara dhe faza e zhvillimit t tyre.
Vesa te bimt ka m shum ndikime negative sesa pozitive. Vesa ndihmon n zhvillimin e
krpudhave patogjene q shkaktojn smundje n bim. Ajo ul gjithashtu vlern e bimve
foragjere, t cilat jan kositur dhe ln n ar pr tu thar.
Ajri dhe era. Bimt sigurojn nga ajri oksigjenin, dyoksidin e karbonit dhe nj pjes t azotit,
elemente kto t pazvendsueshme pr jetn e tyre. Oksigjeni sht i domosdoshm pr
frymmarrjen e bimve, kurse dyoksidi i karbonit pr fotosintezn. Sasia e dyoksidit t
karbonit n atmosfer sht 0,03%, kurse prqendrimi m i mir pr fotosintezn sht 0,12%.
Prqendrimi 1% i dyoksidit t karbonit n atmosfer sht helmues pr bimt. Po kshtu edhe
ndotja e atmosfers nga lnd t ndryshme t industris si dhe nga faktor t tjer mund t ken
ndikim dmtues te bimt.
Vetm n raste shum t rralla ajri sht n gjendje qetsie. Zakonisht ai zhvendoset si n
drejtim horizontal, ashtu edhe n at vertikal. Lvizja e ajrit n drejtim horizontal quhet er.
Ajo prbn nj element t rndsishm meteorologjik dhe faktor t ndjeshm ekologjik.
Shkaku kryesor i formimit t ers sht shprndarja jo e njtrajtshme e trysnis s ajrit n
siprfaqen e toks si rrjedhim i ndryshimit t temperaturs. Pra, kur trysnia sht e ndryshme,
ajri zhvendoset horizontalisht nga vendet me trysni m t madhe drejt vendeve me trysni m t
vogl. Errat, sidomos kur kan shpejtsi t madhe, shkaktojn dmtime mekanike dhe tharje
t toks dhe t bimve. Me avullimin q shkakton, ajo than shtresat e siprme t siprfaqes s
toks. Ndikimi i ksaj tharjeje varet nga stina dhe gjendja e lagshtirs n tok. Tharja disi e
tokave shum t lagta lehtson prgatitjen e tyre. Shum her bujqit presin t fryjn errat e
forta e t thata q t mund t prgatitin tokn pr mbjellje.

Ndikimi thars i errave te bimt sht i ndryshm. N qoft se gjat periudhs s pjekjes s
drithrave t vjeshts fryjn erra t nxehta e t thata, kokrrat e drithrave rrudhen dhe
paksohet pesha e tyre, pra ulet rendimenti dhe cilsia e prodhimit. Por mund t ndodh edhe e
kundrta, kshtu, te pambuku dhe misri errat shpejtojn pjekjen dhe hapjen e boeve; te misri,
n rast se nuk shoqrohen me temperatura t larta dhe thatsir, ndihmojn n tharjen e shpejt
t kokrrave. Ndikimet negative t ers gjithmon jan dmprurse. Ajo an gjethet, thyen degt
e vogla e t mdha, rrzon lulet, shkul bimt, rrzon frutat etj. Kto dme varen nga periudha
kur fryn dhe forca e ers, por edhe nga madhsia e bims dhe shkalla e fiksimit t saj n tok.
Mnjanimi i veprimit t errave sht mjaft i vshtir. Kryesisht duhen synuar kultivar me
sistem rrnjor t zhvilluar, t qndrueshm ndaj rrzimit, thatsirs dhe me frute t lidhura fort
pas tyre. Efekti thars i errave zakonisht shmanget me ujitje t shpeshta. N zona me erra t
forta, n an t parcelave, mbillen rreshta me pem t larta t cilat ulin shpejtsin e errave e
pr pasoj edhe t dmeve q kto shkaktojn n bimt e kultivuara.

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Cilt faktor klimatik prcaktojn prodhimtarin e bimve?

sht lagshtia absolute dhe lagshtia relative e ajrit?
far dallimi ka moti nga klima?
Cilat jan ndikimet pozitive dhe dmprurse t reshjeve mbi bimt?
far rndsie ka bora pr bimt?
sht era dhe si krijohet ajo?
Cilat jan veprimet pozitive dhe dmprurse t ers?
Si mund t kufizoj bujku veprimet negative t ers?

Nxehtsia e ajrit atmosferik e ka burimin n rrezatimin diellor. Temperatura e nj vendi

paraqet dy lloje luhatjesh: nj ditore dhe nj vjetore.

Gjat luhatjeve ditore vrehet nj minimale pak pas lindjes s diellit dhe nj
maksimale pak pas mesdits. Ndryshimi midis ktyre dy kufijve sht m i madh n
ekuator.
Gjat luhatjeve vjetore vrehet nj maksimale n ver dhe nj minimale n dimr.
Ndryshimi i ktyre dy kufijve sht m i madh n gjersit m t mdha gjeografike
n lartsi t mdha. Luhatjet lokale t temperaturs varen nga lartsia mbi nivelin e
detit, kundrejtimi dhe pjerrsia e vendit. N varsi t lartsis mbi nivelin e detit
ndryshon edhe temperatura. P.sh., pr rritje t lartsis rreth 100 m mbi nivelin e
detit, kemi ulje t temperaturs prej 0,5C.
Kundrejtimi i faqeve t pjerrta t toks ndikon n sasin e rrezatimit q thithet. Matjet e bra
tregojn se vendet me kundrejtim jugor kan temperaturn 1C m t lart se vendet me
kundrejtim verior.
Pjerrsia e nj vendi ndikon shum n krijimin e ngricave. Kur ajri ftohet, bhet m i rnd.
Ai zbret prgjat pjerrsis s terrenit duke zhvendosur ajrin e nxeht lart. Kshtu, gjat nats,
ajri i ftoht grumbullohet n pjest m t ulta t siprfaqes toksore, ku formohet akulli
(folikula t ngricave), kurse vendet m t larta mbeten t lira nga akulli.

Prve rndsis q ka temperatura si faktor q lejon kultivimin ekonomik t nj bime n nj

zon t caktuar, temperatura prbn gjithashtu dhe faktorin vendimtar q rregullon ritmin e
rritjes s bims n t gjitha fazat e zhvillimit dhe ecurin e periudhs s riprodhimit dhe t
pjekjes s frutave. Temperaturat e prshtatshme n fazn e par t zhvillimit t bimve
ndikojn n rritjen e bimve t shndetshme, me biomas t zhvilluar, e cila do t mbshtes
m von nj frutifikim t bollshm.
N vazhdimsi dhe prderisa temperatura do t luhatet brenda kufijve t prshtatshm, proceset
fiziologjike q kryhen pr formimin e luleve, frutave dhe pr pjekjen e tyre zhvillohen me
ritme t shpejta. N qoft se dhe faktort e tjer t domosdoshm pr prodhimin (lagshtira,
drita, kultivari) jan t prshtatshm, do t arrihet t merret prodhim i bollshm dhe me cilsi
t lart.

Pyetje
1.
2.
3.
4.

sht luhatja ditore dhe vjetore e temperaturs s nj vendi?

Si ndikon lartsia mbi nivelin e detit dhe pjerrsia n temperaturn e nj vendi?
jan folikulat e ngricave dhe si krijohen?
far rndsie ka temperatura n prodhimin e bimve?

Temperatur t ult do t quajm at temperatur q sht nn minimumin biologjik q mund

t duroj nj bim. Ajo ndikon n mnyra t ndryshme dhe varet nga disa faktor:

Prejardhja e bimve. Qndrueshmri m t madhe shfaqin bimt me prejardhje nga

zonat me klim t ftoht dhe m t ult, ato me prejardhje nga zonat tropikale dhe
subtropikale.

Fazat e zhvillimit t bimve. Qndrueshmri m t madhe bima ka n fazn e fars,

por qndrueshmri t till ajo shfaq edhe gjat mbirjes.

Mnyra se si vjen i ftohtit. Kur t ftohtit vjen n mnyr graduale, bima sht m e
qndrueshme, ndrsa kur i ftohti vjen menjher, ai shkakton rregullim t strukturs
dhe mund t oj deri n vdekjen e bims.

Prmbajtja e sheqernave dhe e ujit n indet e bimve. Sa m shum sheqerna dhe

sa m pak uj t ken indet e bimve, aq m t qndrueshme jan ndaj temperaturave
t ulta.

Dmtimi i bims nga t ftohtit shoqrohet me humbjen e shumics s gjetheve dhe ndryshimin
e ngjyrs s tyre nga shkatrrimi i klorofilit. Shkaku sht se proceset e shkatrrimit
mbizotrojn mbi ato t sintezs. Grumbullohen lndt helmuese dhe prishet struktura e
citoplazms.
Disa her temperatura e ult ka ndikim pozitiv. Kshtu, lloje t ndryshme farash nuk mbijn,
n qoft se m par nuk i nnshtrohen veprimit t temperaturave t ulta. Kurse disa bim nuk
arrijn fazn e riprodhimit. Kjo dukuri quhet pranverizim. Kur temperatura e ajrit dhe e toks
zbret nn 0C, ndodh ngrirja e ujit. Kur ngrin, uji q ndodhet n indet e bimve ose brenda n
tok bymehet. Kshtu, indet e bimve dhe rrnjt psojn dmtime mekanike. Bima e ngrir
nuk mund t thith ujin. Kto dme sjellin shpeshher tharjen e bimve.
Ngricat prballohen me mnyra praktike. Pr pemt frutore ndrtohen breza pyjor pr ti
mbrojtur nga errat e ftohta, bhet ujitja me shihedhje para dhe gjat fillimit t ngricave,
organizohet ngrohja e zonave t mbjella me to etj. Pr perimet dhe duhanin ndrtohen farishte,
pr lulet dhe perimet ndrtohen serra. N bimt e arave prdoren kultivar t qndrueshm
ndaj ngricave.
Duhet thn se ngricat n disa raste kan ndikim pozitiv. Ato zhdukin dmtuesit e shumt,
mikrogjallesat patogjene dhe ulin shkalln e infeksionit t barrave t kqija shumvjeare.
Ndihmojn gjithashtu n shkrifrimin e plisave n tokat e punuara n vjesht, duke
prmirsuar strukturn e toks.

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.
6.

far kuptoni me temperatur t ult?

Nga cilt faktor varet qndrueshmria e bimve ndaj temperaturave t ulta?
far kuptoni me pranverizim t bimve?
Si i dmtojn ngricat bimt?
far masash merren pr t kufizuar ose pr t parandaluar ndikimet dmprurse t
ngricave?
Cilat jan ndikimet pozitive t ngricave te bimt?

Temperaturat e larta, d.m.th. ato mbi maksimumin biologjik t rritjes, prbjn nj faktor
kufizues t prodhimit t shum bimve n zonat e thata e gjysm t thata, sidomos n vite t
veanta. Studimi i efektit t temperaturave t larta sht shum i vshtir, sepse grshetohet
edhe me mungesn e ujit. Megjithat, edhe vet temperatura e lart sjell rregullime t madh
midis fotosintezs e frymmarrjes dhe mund t oj deri n mpiksjen e protoplazms.
N varsi t qndrueshmris ndaj temperaturave t larta bimt ndahen n tri grupe kryesore:
Bim jo t qndrueshme ndaj t nxehtit, t cilat ulin temperaturn e vet nprmjet
transpirimit t fuqishm. Ktu bjn pjes kryesisht bimt me gjethe t buta.
Bimt q durojn t nxehtin, si jan ato t vendbanimeve t thata, t cilat mund tu
qndrojn ndonjher edhe temperaturave rreth 60C, sigurisht pr nj koh t
shkurtr.
Bim t qndrueshme ndaj t nxehtit, ku futen kryesisht bakteret termofile dhe algat
blu e t gjelbra.
Temperaturat e larta rritin shum frymmarrjen e bimve, ulin intensitetin e fotosintezs,
shkaktojn djegien dhe tharjen e bims. N kushtet e vendit ton, temperaturat 3235C, q
shoqrohen me lagshtir relative t ult, ndikojn ndjeshm n uljen e prodhimit t bimve
pranverore.

Pyetje
1.
2.
3.

Cili sht ndikimi i temperaturave t larta dhe si reagojn ato?

Pse bimt e zonave t nxehta i kan gjethet e ngushta?
Si i klasifikojm bimt sipas qndrueshmris ndaj temperaturave t larta?

Burimi i gjith energjis pr proceset fizike e biologjike jan valt elektromagnetike t

rrezatimit diellor. Gjatsia e ktyre valve prcakton ngjyrn e drits dhe nivelin e energjis.
Sa m e vogl t jet gjatsia e valve q bjn pjes n seksionin blu t spektrit, aq m e lart
sht energjia q mbartin ato. Sa m e madhe t jet gjatsia e valve q bjn pjes n
seksionin e kuq t spektrit, aq m e ult sht energjia q mbartin. Drita e diellit duket e
bardh, sepse sht nj przierje valsh. Karakteristikat e drits q kan lidhje me prodhimin
bujqsor jan tre: cilsia, sasia (intensiteti) dhe kohzgjatja (vazhdimsia). Cilsia e drits
prcaktohet nga lidhja e gjatsive t vals, d.m.th. t ngjyrave q prfshihen n ndriimin
diellor. Cilsia varet nga stina, pozicioni gjeografik dhe prbrja e atmosfers q rrethon Tokn.

Figura 4.1. Krcelli drejtohet nga dielli

Kur drita drejtohet n njrn an t krcellit ose t bims, sjell grumbullim t
auksins m shum n ann e hijezuar. Ather qelizat e ans s hijezuar zgjaten
m shum se qelizat e ans s ndriuar. Krcelli ose bima drejtohet nga drita.

Nga ndriimi diellor q arrin n atmosfern e siprme, vjen n Tok vetm rreth gjysma e tij.
Pjesa tjetr ose thithet nga prbrsit e ndryshm t atmosfers, ose kthehet mbrapsht
nprmjet reflektimit. Vazhdimsia matet me ort gjat t cilave ka drit diellore n harkun e
24 orve. Kohzgjatja sht e njvlershme me gjatsin e drits dhe varet nga gjersia
gjeografike dhe stint. N ekuator dita sht e barabart me natn. N Polin e Veriut, gjat
dimrit, nata sht 24 or, kurse dita n ver sht 24 or. E anasjella ndodh n Polin e Jugut.
N vendin ton dita sht e barabart me natn n 21 mars; dita sht m e gjat se nata n
22 qershor; dita sht e barabart me natn n 23 shtator; dita sht m e shkurtr se nata n 22
dhjetor.

Cilsia e drits ka ndikim t madh mbi fotosintezn. Valt me gjatsi t vogl ose t madhe
thithen nga kloroplastet. sht vrejtur se ekspozimi i bimve n dritn e kuqe ndikon n
shkurtimin e krcellit te trshra, elbi, fasulja e bizelja. Nse bima ekspozohet ndaj rrezeve
infra t kuqe, krcelli zgjatet. Veprimi i sasis (intensitetit) s drits ndikon n radh t par n
intensitetin e fotosintezs.

Figura 4.2. Ecuria e rrezatimit diellor drejt Toks

Rritja e intensitetit t drits (brenda disa kufijve t caktuar) ndikon n rritjen e sasis s
glukozs q sintetizohet n njsin e kohs. Intensitetet e ulta t ndriimit shkaktojn edhe
ndikime t veanta te bimt, p.sh., bimt q zhvillohen n errsir ose drit t zbeht formojn
krcej t gjat, me ndrnyje t gjata dhe gjethe m t mdha se ato q zhvillohen n dritzim t
fuqishm. Bimt foragjere kultivohen m mir n drit shprhapse.
Nj dukuri tjetr sht fototropizmi. Zakonisht, n sera, bimt drejtohen pr nga dritaret, andej
nga vjen m shum drit. N kt rast qelizat e pjesve t hijezuara t krcellit zgjaten m
shum duke u drejtuar nga drita. Kjo prbn edhe nj reagim t bims ndaj mungess s
ndriimit. Prandaj, bujqit, pr t krijuar nj dritzim t mir t bimve, i mbjellin ato n largsi
t caktuar, duke krijuar kushte pr nj dritzim optimal.

Kohzgjatja e ndriimit ndikon n lulzimin e bimve. Bimt i ndajm n tre kategori baz:
n bim t dits s shkurtr,
bim t dits s gjat dhe
bim asnjanse.

Bimt e dits s shkurtr shpejtojn kalimin nga faza vegjetative n at t riprodhimit me

shkurtimin e ndriimit (soja, orizi, luleshtrydhja etj.).

Bimt e dits s gjat shpejtojn kalimin nga faza vegjetative n at t riprodhimit me

zgjatjen e ndriimit (t lashtat, panxhari, sallata, patatja etj.).

Bimt asnjanse nuk reagojn ndaj zgjatjes s fotoperiudhs (domatja, kastraveci,

pambuku, fasulja etj.).

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.

far sht cilsia, sasia dhe kohzgjatja e drits?

far dini pr ndikimin e gjatsis s vals s drits mbi veprimtarit e ndryshme t
bimve?
far karakteristike morfologjike shfaqin bimt q zhvillohen n errsir ose n drit
shprhapse?
Tregoni disa bim me fotoperiudh t shkurtr dhe disa bim me fotoperiudh t gjat.
Si mund ta bjm nj bim t lulzoj ose t mos lulzoj asnjher me ann e dritzimit
artificial?

 Klima prfshin gjith dukurit meteorologjike q karakterizojn gjendjen mesatare t

atmosfers n nj pik t caktuar t rruzullit toksor.
Moti paraqet gjendjen fizike t atmosfers n nj territor t caktuar dhe n nj koh t
dhn.
Sasia n gram e avujve t ujit q ndodhen n nj metr kub ajr, prbn lagshtin
absolute t ajrit.
Lagshtia relative e ajrit shpreh shkalln e thatsirs ose t ngopjes s ajrit me avuj uji.
Kjo madhsi prcaktohet nga raporti ndrmjet sasis s avullit q ndodhet n nj metr
kub ajr, n sasin e avullit q do t nevojitet pr t ngopur kt vllim ajri n
temperaturn e dhn?
Lvizja e ajrit n drejtim horizontal quhet er.
Me temperatur t ult kuptojm kufirin minimal biologjik t temperaturs q mund t
duroj nj bim.
Me temperatur t lart kuptojm temperaturn mbi maksimumin biologjik t
temperaturs q mund t duroj nj bim pr zhvillim normal.
Cilsia e drits ndryshon sipas stins, pozicionit gjeografik dhe prbrjes s atmosfers q
rrethon Tokn. Ajo ka ndikim t madh mbi fotosintezn.
Sasia (intensiteti) e drits shpreh sasin e ndriimit n njsin e kohs. Ajo shkakton
ndryshime n grumbullimin dhe lvizjen e auksins.
Kohzgjatja (fotoperiudha) e drits sht zgjatja e drits me ndriim. Ajo ka ndikim t
veant n lulzimin e bimve.

Objektivat
Shpjegimi i mnyrave t prgatitjes s toks dhe prcaktimi i mjeteve me t cilat

realizohet kjo prgatitje.

Renditja e proceseve teknologjike q kryhen n tok gjat plugimit, diskimit, frezimit,
lesimit, rulimit.
Prcaktimi i kohs, thellsis dhe mnyrs s plugimit t toks.
Prcaktimi i kohs kur duhet t bhet lesimi, rulimi dhe branimi.
Prcaktimi i karakteristikave t nj shtrati t prkohshm pr mbjellje.
Prshkrimi i rrugs sipas s cils prgatitet shtrati i mbjelljes pr bimt e vjeshts dhe
ato t pranvers.
Renditja e radhs s prdorimit t mjeteve sipas parabims, llojit t toks dhe kulturs
q do t mbillet.
Krahasimi i mnyrave t ujitjes siprfaqsore, n form shiu dhe me pika.
Prcaktimi i nevojave t toks pr kullim.
Hartimi i nj rrjeti kanalesh kulluese.
Interpretimi i domosdoshmris s sistemit t tokave bujqsore.
Prshkrimi i rndsis s plehrimit t bimve.
Shpjegimi i ligjeve t prcaktimit t dozave t plehrimit.
Interpretimi i plehrimit baz, shoqrues dhe atij plotsues.
Prcaktimi i llojeve t plehrave q prdoren pr do tip plehrimi.

 Dallimi i plehrave azotike, fosforike dhe potasike.

Prcaktimi i kohs dhe i mnyrs s prdorimit t plehrave.
Dallimi i efekteve negative t mungess ose t teprics s elementeve N, P, K te
bimt.
Prcaktimi i afateve m t prshtatshme pr mbjelljet e vjeshts dhe t pranvers.
Prcaktimi i masave q i mnjanojn ato.
Renditja e faktorve q merren parasysh n prcaktimin e norms s fars, kohs,
mnyrs dhe thellsis s mbjelljes.

Prgatitja e nj farishteje pr fidant e perimeve.

Prcaktimi i normn s fars pr mbjellje.
Llogaritja e numrit t bimve pr hektar.
Zbatimi i tekniks s mbjelljes t fidanve n pemtore.
Prshkrimi i dmit q shkaktojn barrat e kqija n kulturat bujqsore.
Shpjegimi i mnyrave t shumimit t tyre.
Prcaktimi i metodave kryesore t luftimit t barrave t kqija.
Prcaktimi i mnyrs s prdorimit t herbicideve kryesore.
Renditja e barrave t kqija m t prhapura n kulturat bujqsore.
Prcaktimi i masave agroteknike pr luftimin e barrave t kqija.
Prcaktimi i herbicide kryesore pr luftimin e tyre.
Prshkrimi i kuptimit t qarkullimeve bujqsore.
Analizimi i faktorve q duhen mbajtur parasysh n hartimin e nj sistemi qarkullimi.
Thnia e parimeve t prgjithshme pr t hartuar nj sistem qarkullimi.
Hartimi i nj sistemi qarkullimi bujqsor pr zonn ku banoni.

Q t kemi prfundime t mira n nj kultur bujqsore, n radh t par duhet t sigurojm

mbirjen e duhur. N vazhdimsi shrbimet q kryhen, duhet t plotsojn krkesat biologjike t
bimve. Zhvillimi i shpejt i bimve krkon kujdes t veant n kultivimin e toks. Kultivimi
i toks prfshin 2 periudha:
E para, prfshin prgatitjen e toks pr mbjellje.
E dyta, prfshin gjith periudhn q nga mbirja deri n vjeljen e prodhimit.
Prgatitja e toks pr mbjellje dhe kultivimi i saj pas mbirjes kan pr qllim t krijojn nj
mjedis t prshtatshm pr bimt. Nprmjet tyre sigurohen ajrimi dhe prshkueshmria e
toks, rritet aftsia ujmbajtse e toks, prmirsohet gjendja teknike, ngadalsohen proceset e
avullimit t ujit, gjallrohet jeta e mikrogjallesave, luftohen barrat e kqija, rritet efekti i
plehrave organike e kimike etj.

Punimet pr prgatitjen e toks pr mbjellje synojn kta objektiva kryesor:

Gjat prgatitjes s shtratit t mbjelljes duhet t sigurohet nj kontakt sa m i mir i fars me

tokn, n mnyr q t sigurohet marrja sa m e shpejt e ujit nga ana e fars. Pr mbjelljet e
pranvers duhet nj shtrat i prgatitur mir, kurse ato t vjeshts nuk jan aq krkuese, sepse
edhe kushtet e mbirjes s tyre jan m t prshtatshme. N vjesht, n prgjithsi, ka reshje t
dendura q sigurojn lagshtirn e duhur dhe mundsojn nj shkrifrim t plisave t toks. N
t kundrt, n pranver moti vjen duke u thar dhe temperaturat duke u rritur. Pr pasoj
lagshtira e toks largohet m shpejt, duke vshtirsuar mbirjen e farave. Ndryshime ka edhe
ndrmjet bimve nj- dhe dykotiledone. Njkotiledonet dalin drejt n siprfaqen e toks dhe
filizi i tyre mbshtillet dhe ruhet nga koleohriza. N t kundrt dykotiledonet dalin t prthyera
n siprfaqen e toks dhe pr kt arsye krkojn nj shkrifrim m t mir se njkotiledonet.
Shtrati i mbjelljes krijohet me plugim, diskim, frezim, lesim etj., n varsi t kulturs q do t
mbillet (bim vjeshtore apo pranverore) dhe gjendjes s toks. Duhet t synojm q shtrati i
mbjelljes t krijohet me sa m pak ndrhyrje n tok, q t mos dmtohet struktura e saj.

Nj tok e prgatitur mir krijon kushte t prshtatshme pr mbirjen e shpejt dhe t

njtrajtshme t farave. Shtrati duhet t jet me kushte t mira fizike deri n at thellsi ku do t
zhvillohet sistemi rrnjor i bimve. Sipas llojit t toks duhet t bhen edhe punimet dhe t
zgjidhen edhe mjetet e duhura. Kur prdoren mjete t rnda, toka ngjishet dhe shpeshher
krijohet nj shtres e fort e padeprtueshme nga uji dhe rrnjt e bimve. N kto raste bhen
plugime t thella. Pr t mnjanuar kalimet e teprta t mjeteve n parcel prdoren agregate t
kombinuara, d.m.th. q me nj kalim t mjetit t kryen disa procese teknologjike.

Barrat e kqija njvjeare jan shum t dobta pas mbirjes. Kshtu, punimet e lehta
siprfaqsore (zakonisht lesimi) i shkulin ato para se t frutifikojn ose t prmbysen pr t
plehruar tokn me plugim 2025 cm t thell. Barrat e kqija shumvjeare q shtohen me
rizoma, shkatrrohen me punime t thella n ver, q pjest e tyre nntoksore t dala mbi
siprfaqe t thahen nga dielli, kurse n dimr t thahen nga ngricat.

Sigurimi i lagshtirs toksore gjat periudhs s prgatitjes s toks pr mbjellje bhet me

kto mnyra:
Me shkatrrimin e barrave t kqija t cilat konsumojn sasi t mdha lagshtire.
Me shkrifrimin e shtress siprfaqsore t toks deri n plisa me diametr 5 mm,
prishen kapilart dhe pengohet avullimi i ujrave nntoksore.
Plugimet nuk duhet t kryhen asnjher n mot t nxeht dhe me er t that.

Pr kulturat q do t mbillen n vjesht bhet zakonisht nj plugim me thellsi mesatare

menjher pas shiut t par t vjeshts dhe nj shkrifrim me disk ose frez. Mbjelljet e
pranvers krkojn kujdes m t madh, sepse reshjet e dimrit e ngjeshin tokn dhe ndihmojn
zhvillimin e barrave t kqija. Pr kt toka plugohet thell q n vjesht. Ky plugim ka disa
prparsi: n dimr plisat thrrmohen gjat ngrirjes e shkrirjes, grumbullohen rezerva ujore n
tok, prmbysen plehrat organike t cilat do t kalben, prmbysen barrat e kqija e dmtuesit,
prmirsohet struktura e shtress s poshtme t toks. Hert n pranver bhet nj plugim i
zakonshm ose i cekt, frezim ose diskim, lesim ose branim dhe toka sht e gatshme pr
mbjellje.

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.

Cilat jan synimet n prgatitjen e toks pr mbjellje?

Cilat jan karakteristikat e nj shtrati t prshtatshm pr mbjellje?
N mnyr e prgatitim shtratin e mbjelljes pr bimt e vjeshts dhe pse?
N mnyr e prgatitim shtratin e mbjelljes pr bimt e pranvers dhe pse?
far prparsish kan plugimet e vjeshts?

N prgatitjen e toks pr mbjellje shfrytzohen mjete t ndryshme bujqsore, si: plugu, disku,
freza, lesa, brana etj., prdorimi i t cilave varet nga gjendja e toks, parabima, bima q do t
kultivohet etj.

Qllimi i plugimit sht kthimi (prmbysja), przierja dhe shkrifrimi i shtress s siprme t
toks. Gjithashtu me plugim prmbysen barrat e kqija, mbeturinat bimore dhe bimt e
plehrimit t gjelbr. Plugimi krijon kushte t mira fiziko-ujore n tok, ndihmon zhvillimin e
mir t proceseve mikrobiologjike dhe krijon kushte t prshtatshme pr rritjen dhe zhvillimin
e bimve. Mjeti kryesor pr plugimin e toks sht plugu. Me plug bhet prerja vertikale dhe
horizontale e shtress s toks, kthimi, shkrifrimi dhe przierja e saj.
Plugu prbhet prej thiks, plorit dhe veshit. N plug vendoset gjithashtu dhe paraplori dhe
tokthelluesi.

Figura 5.1. Organet punuese t plugut

Thika e pret tokn vertikalisht para se t kaloj trupi punues, me qllim q t formohet nj mur
i drejt. Thika mund t jet n form disku ose gjatsore (shillestr).
Plori e pret tokn n drejtim horizontal, e ngre at lart dhe ia kalon me rrshqitje veshit. Ploret
mund t jen n form trapezi ose dalte.
Veshi sht organi kryesor i plugut. Toka e prer nga thika dhe plori kalon te veshi, i cili e ngre
lart, e kthen ngadal, e shkrifron dhe e prmbys.

Paraplori pret shtresn e siprme n thellsi 10 cm dhe e vendos n fund t brazds. N kt

rast barrat e kqija vendosen n fund t brazds dhe nuk dalin mbi tok.
Tokthelluesi shkrifron shtresat e ngjeshura t toks, por pa i nxjerr sipr. Ka formn e
kmbs s pats. Me an t tij rritet gradualisht shtresa aktive e toks.

Thellsia e plugimit varet nga lloji i toks, koha dhe qllimi pr t cilin bhet, sipas rastit dhe
nevojs. N nj sistem t caktuar mund t zbatojm thellsi t ndryshme plugimi. Sipas
thellsis, plugimet i grupojm:
Plugime t cekta 1520 cm
Plugime t thella 3045 cm

Plugime t zakonshme
Qilizm

2030 cm
mbi 45 cm

Koha e plugimit varet n radh t par nga bima q do t kultivohet, si dhe nga kushtet
toksore dhe klimatike. Pr mbjelljet e vjeshts, plugimi i toks duhet br para se t fillojn
reshjet e shumta, kurse pr mbjelljet e pranvers ai duhet t filloj n vjesht dhe t prfundoj
hert n pranver.
Plugimi i pranvers duhet t jet thjesht nj plotsim i plugimit t vjeshts. Kur nuk sht br
plugimi n vjesht dhe gjat dimrit ka pasur reshje t shumta, n pranver toka sht shum e
ngjeshur dhe me barra t kqija t zhvilluara. Kshtu, sht shum e vshtir ose e pamundur
prgatitja e saj.
Plugimet e vers, ve domosdoshmris s tyre pr luftimin e barrave t kqija me sistem
rrnjor t thell, kan vetm an negative, si:
1. Jan shum t kushtueshme, sepse toka sht e that dhe do fuqi t mdha trheqse.
2. Lnda organike q prmbyset nuk shprbhet, sepse mungon lagshtira.
3. Prishin strukturn e toks.

Diskimi sht mnyr punimi q prdoret pr t prgatitur tokn pas plugimit. Me diskim
bhet shkrifrimi, przierja dhe pjesrisht kthimi i toks. Pas plugimit, n siprfaqen e shtress
s punuar mbeten plisa q kan nevoj pr shkrifrim t mtejshm. Ky shkrifrim bhet me
disk. Nganjher, diskimi zvendson punimet e dyta me plug dhe prdoret pr przierjen e
toks, pa qen nevoja t bhet plugimi. Diskimi nuk duhet br n toka t lehta (ranore), t
lagura si dhe n toka shum t infektuara me barra t kqija shumvjeare. Disku i rnd
prbhet nga katr seksione. do seksion ka pes disqe me dhmb t mpreht. Thellsia
maksimale e ktyre disqeve arrin 2025 cm. N tok mund t bhen 12 diskime. Pr tokat e
rnda prdoren frezat, t cilat i kan organet e puns aktive, d.m.th. vihen n lvizje nga boshti
i marrjes s fuqis s traktorit. Pas frezimit toka sht shum e shkrift, prandaj duhet t bhet
ngjeshja e saj me rul ose bran druri.

Figura 5.2. Disqet e rnda

Rulimi bhet me an t ruleve. Me an t rulimit sigurohet:

a) thrrmimi i plisave t vegjl,
b) nivelohet siprfaqja toksore,
c) ngjeshet shtresa siprfaqsore n thellsin 57 cm, duke shtuar lagshtin toksore,
sepse rrit vllimin e poreve kapilare dhe pakson, nprmjet ngjeshjes, siprfaqen e
kontaktit t toks me ajrin duke paksuar avullimin.
Rulimi prdoret n mbjelljet e pranvers dhe rrall n mbjelljet e vjeshts, sepse toka do t
ngjishet shum nga reshjet e vjeshts.

Figura 5.3. Tipa t ndryshm rulesh

Lesimi zbatohet si gjat prgatitjes s toks pr mbjellje, ashtu edhe pas mbjelljes s saj. Prdoret
pr thrrmimin e plisave dhe prgatit nj shtrat t prshtatshm pr mbjellje. Lesimi prish koren q
formohet n tokat e punuara ose t mbjella pas rnies s shirave, lufton barrat e kqija, mbulon
cekt plehrat minerale dhe n raste t veanta mbulon farn. Lesimi bhet me an t lesave.

Figura 5.4. Tipa t ndryshm lesash

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.

Shpjegoni n prgjithsi mnyrat dhe mjetet e prgatitjes s toks.

Renditni proceset teknologjike q ndodhin n tok gjat plugimit.
Prshkruani organet e puns s plugut dhe rolin q luan secili n tok.
Nga se prcaktohet thellsia e plugimit dhe si i grupojm ato?
far prparsish kan plugimet e vjeshts?
far veorish kan plugimet e pranvers?
Pse nuk jan shum t prshtatshme plugimet e vers?
Cili sht qllimi i diskimit?
far ndryshimi ka disku nga freza?
Pse kryhet rulimi dhe me far kryhet ai?
far sht lesimi dhe kur zbatohet ai?

Me ujitjen siprfaqsore uji shprndahet me nj sistem kanalesh n ngastrat e mbjella dhe futet
n thellsi t toks nprmjet infiltrimit. Njihen tre mnyra t ujitjes siprfaqsore: me brazda,
me rrshqitje, me prmbysje.

Ujitja me brazda sht m e prhapura dhe m e prdorshmja nga ujitjet siprfaqsore.

Prdoret n kulturat prashitse, si: misri, pambuku, panxhari i sheqerit, luledielli, perimet si
dhe n drufrutort.
Elementet m t rndsishme teknike t ujitjeve me brazda jan:
largsia midis brazdave,
gjatsia e brazdave,
prurja e ujit n brazd,
koha e qndrimit t ujit n brazd.

Largsia midis brazdave prcaktohet nga prbrja grimcametrike e toks. N tokat e

rnda brazdat bhen m larg (n do dy ose tre rreshta t bimve), kurse n tokat e lehta
m afr.
Gjatsia e brazds prcaktohet nga prbrja grimcametrike e toks, pjerrsia e toks,
gjendja e sistemimit etj. N tokat e rnda brazdat bhen m t gjata se n tokat e lehta. N
tokat e lehta ritmi i lart i infiltrimit rrit humbjet e ujit n thellsi dhe gjersi. Gjithashtu
pjerrsia e toks ndikon n gjatsin e brazds. N tokat e pjerrta uji shkon m shpejt n
fund t brazds si dhe mund t shkaktoj grryerje.
Prurja e ujit n brazd sht sasia e rryms q do t prdoret pr mbushjen e brazds me
uj. Zakonisht kemi: nj rrym fillestare, q prdoret pr t lagur brazdn sa m shpejt n
fund t saj, dhe nj rrym furnizuese, q shrben pr t mbajtur t pandryshuar nivelin e
ujit n brazd. Rryma fillestare sht m e madhe se rryma furnizuese.
Koha e prdorimit t ujit n brazd varet nga prbrja grimcametrike e toks, norma e
ujitjes q do t prdoret, gjatsia dhe gjersia e brazds. Sa m e madhe t jet norma e
ujitjes dhe gjatsia e brazds, aq m e madhe duhet t jet koha e qndrimit t ujit n
brazd, pra koha e ujitjes.

Zbatimi praktik i ujitjes me brazda

N ujitjen me brazda uji kalon nga kanali i tret ujits n nj kryebrazd, q hapet paralel me
kanalin e tret ujits, e m pas n brazdat ndihmse, q furnizojn me uj brazdat e vrteta
ujitse (figura 5.5).

Figura 5.5. Mnyra e ujitjes me brazda n tokat e sistemuara kurriz

N tokn e sistemuar rrafsh deprtimi i brazdave varet nga drejtimi i mbjelljes s bimve.

Figura 5.6. Mnyra e ujitjes me brazda n tokat e sistemuara rrafsh

Zbatohet n livadhe dhe n t gjitha kulturat q mbillen n largsi t vogla (jonxha, t lashtat etj.).
Ujitja me rrshqitje krkon sistemimin e toks dhe mirmbajtjen e saj dhe, n prgjithsi, krkon
prurje t mdha uji. An pozitive e ksaj ujitjeje sht shfrytzimi i ujit n masn 4060%, kosto e
ult pr shprndarjen e ujit dhe shpejtsia n ujitje. Kjo ujitje duhet t prdoret n toka me pjerrsi
t vogl nn 20%. Uji lshohet mbi siprfaqen e toks derisa t arrij lartsin 24 cm.

sht ujitje tipike q prdoret n orizoret. N kt ujitje uji duhet t qndroj mbi siprfaqen e
toks pr nj koh t caktuar. Pr t zbatuar ujitjen me prmbytje, toka ndahet n disa njsi q
quhen oxhak. Oxhakt ndrtohen me ledhe me lartsi 2530 cm. N kt mnyr ngastra
ndodhet n oxhak n form katrkndshi.
Furnizimi me uj i oxhakve bhet n kt mnyr: uji merret nga kanali III i ujitjes dhe futet
n kryebrazd. Nga kryebrazda, nprmjet gojzave, uji futet n oxhak. Oxhakt lidhen me
njri-tjetrin nprmjet gojzave, t cilat nuk hapen n nj drejtim, pr t penguar krijimin e
rrymave ujore. N ujitjen me prmbytje prdoren norma t mdha uji 8000 10000 m3/ha.

Figura 5.7. Ujitja me prmbytje n orizore

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Cilat jan mnyrat e ujitjes siprfaqsore?

far sht ujitja me brazda dhe ku bazohet kjo teknik?
Cilat jan elementet m t rndsishme teknike t ujitjes me brazda?
Cilt faktor prcaktojn largsin midis brazdave?
far kuptoni me prurje t ujit?
Si kryhet ujitja me brazda n tokat e sistemuara rrafsh e kurriz?
sht ujitja me rrshqitje dhe si zbatohet ajo?
sht ujitja me prmbytje dhe si zbatohet ajo?

Ujitja n form shiu sht nj nga ujitjet m t prsosura, sepse:

Harxhon m pak uj, mnjanon humbjet q mund t vijn nga filtrimet ose rrjedhjet e
ujit n siprfaqe.
Ujitet n do or t dits edhe kur prdoret uji i ftoht, pa shkaktuar rregullime n bim.
Kryhet n do lloj sistemimi dhe tipi toke.
Nuk sht e nevojshme hapja e vijave ujitse dhe kursehet jo vetm fuqi puntore, por
edhe tok.
Shkakton m pak grryerje n tok.
Krkon norma t vogla ujitjeje (100200 m3/ha).
Krahas anve pozitive, ujitja me shihedhs ka edhe disa an negative:
Ndihmon prhapjen e smundjeve krpudhore n bim t ndryshme bujqsore.
Kur fryn er uji nuk shprndahet njtrajtsisht.
Impianti i sistemit t ujitjes me shihedhje prbhet nga kto elemente kryesore (fig. 5.8):
1. Pompa q thith ujin, q mund t jet traktopomp, motopomp, elektropomp;
2. Tubacionet shprndarse, q mund t jen: metalike, plastike, beze e gomuar;
3. Kraht lvizs, ku montohen sprucatort q nxjerrin ujin me trysni dhe e shprndajn
n form rrethore.

Figura 5.8. Impiant pr sistemin e ujitjes me shihedhje

Ujitja me pika ka filluar t prdoret n bot rreth viteve 1950, kurse n vendin ton n vitin
1982. Rezultatet kan treguar se kur prdoret ujitja me pika, bimt kan rritje dhe zhvillim m
t mir, sesa kur prdoren ujitjet e tjera. Ujitja me pika ka disa eprsi n krahasim me ujitjet e
tjera:

Harxhon nj sasi shum m t vogl uji.

Ky kursim uji ndodh sepse, me ujitjen me
pika, ujitet vetm pjesa rrotull bims dhe jo
e gjith siprfaqja. Gjithashtu njomja e
shtresave t toks n thellsi bhet n
kufirin e sistemit rrnjor, sepse deri aty i
nevojitet bims. Gjithashtu, avullimi n kt
lloj ujitje sht i minimizuar.

Ujitja me pika sht m e mir se ujitjet

e tjera, sepse bashk me ujitjen i jepen
bims edhe plehrat organike dhe kimike t
tretshme n uj, si dhe herbicidet dhe
insekticidet e tjera. Kto lnd bima mund
ti marr edhe me ujitjet e tjera, por n to
harxhohet shum uj, sepse nj pjes t
madhe e merr toka prreth bims.

Kjo lloj ujitjeje sht m efektive n

zonat me klim t nxeht dhe q kan
shum pak reshje, kur avullimi sht
maksimal dhe temperaturat jan t larta.

Figura 5.9. Paraqitje skematike e profilit

t lagur gjat ujitjes me pika

Gjithashtu kjo metod sht m efektive n tokat e lehta dhe shum t lehta ku
prshkueshmria sht e madhe dhe ujitjet me metodat e tjera japin humbje t mdha.

Kjo lloj ujitjeje prdoret kryesisht n tokat e mbjella me rreshta, si n perime, n pemtari
dhe n zonat kodrinore.

Skemat e vendosjes s ujitjes me pika n parim jan t njjta me ato t ujitjes n form
shiu, d.m.th. kemi tubin kryesor, t dytin dhe t tretin.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.

Pse ujitja me shihedhs sht nj nga mnyrat m t prsosura t ujitjes?

Cilat jan elementet kryesore t nj impianti ujitjeje me shihedhje?
sht ujitja me pika dhe cilat jan eprsit e saj?
N cilat raste ujitja me pika paraqet efektivitet m t lart?

Rritja dhe zhvillimi i normal bimve bujqsore bhet vetm kur ato gjejn n tok kushte t
mira t regjimit ujor dhe ajror. Teprica ose mungesa e lagshtirs n tok, si rrjedhim dhe e
ajrit, kushtzohen nga shum faktor, ku ndr m t rndsishmit jan:
1. Kushtet klimatike,
2. Kushtet toksore.
1. Kushtet klimatike prbjn nj grup faktorsh nga m t rndsishmit pr lagshtirn e
toks. Burimi m i madh i furnizimit t toks me uj jan reshjet. Mesatarja vjetore e reshjeve
n vendin ton lviz nga 600 mm n Kor, 1000 mm n Myzeqe n 2500 mm n Shkodr dhe
Gjirokastr. Shprndarja e reshjeve sht tipike mesdhetare, d.m.th. prqendrohen m tepr n
periudhn tetorprill dhe jan m t pakta e t rregullta gjat vers.
2. Kushtet toksore prbjn nj grup tjetr faktorsh q ndikojn n regjimin ujor t toks.
Prbrja grimcametrike (e rnd, e mesme, e lart) ndikon n prshkueshmrin e toks. Tokat
e rnda kan prshkueshmri t vogl ujore. Kshtu, gjat periudhs me reshje intensive, uji
deprton pak nn siprfaqe dhe largohet me rrjedhje siprfaqsore pr n zona t tjera.
Edhe thellsia e vendosjes s shtresave t paprshkueshme n tok ndikon n regjimin ujor t
toks. Kshtu, kur kto shtresa jan t vendosura cekt, edhe shtresa e ujrave nntoksore sht e
cekt. Pr nj raport optimal ujajr n tok sht e nevojshme t ruhet me ndrhyrje agronomike.
Ndrhyrja pr rregullimin e raportit uj-ajr, kur kemi uj t teprt n tok, quhet kullim i
toks. Kjo arrihet duke ndar siprfaqen e toks me kanale ose vija kulluese. Kanalet kulluese
mbledhin ujin e rndess dhe t rrjedhs siprfaqsore dhe e transportojn at n vende t tjera.
Prparsit e tokave t kulluara mund t prmblidhen si m posht:
1. Proceset e mineralizimit t lndve organike n kto toka jan burim i rndsishm
pr ushqimin e bimve.
2. Sistemi rrnjor i bimve zhvendoset m fuqishm n thellsi e gjersi.
3. Kan cilsi m t mira fizike e fiziko-grimcametrike, si rrjedhim dhe struktur m t
mir. Kto cilsi lehtsojn punimin, mbjelljen dhe gjith shrbimet agroteknike.
4. Kan cilsi m t mira kimike. N kto toka shmangen lidhjet toksike t hekurit,
aluminit dhe manganit, kufizohet denitrifikimi dhe intensifikohet nitrifikimi.
5. Kufizohet prhapja e smundjeve, dmtuesve e barrave t kqija.

Rrjeti i kanaleve kulluese shrben pr t larguar nga toka, brenda nj kohe t caktuar (24 or),
sasin e ujit q vjen nga reshjet n nj siguri t dhn. N figur paraqitet sistemi i kanaleve q
prbjn rrjetin e kullimit.

Kanali kryesor kullues (KIK) shrben pr t mbledhur ujin e teprt t fushs dhe pr ta
transportuar at drejt vendderdhjes. Si rregull, kto kanale vendosen n pjest m t ulta t
territorit dhe kan thellsi 2,55 m.
Kanalet e dyta kulluese (KIIK) vendosen n largsi 600800 m nga njri-tjetri. Kto shrbejn
pr t mbledhur ujrat e nj pjese t fushs q quhet bllok. Kto kanale kan thellsi 1,63 m.
Kanalet e treta kulluese (KIIIK) vendosen n largsi 200 m larg njri-tjetrit dhe pingul me
(KIIK). Kto shrbejn pr kullimin e ujrave t nj ngastre. Ujrat e mbledhura nga ky kanal
transportohen me vetrrjedhje pr n (KIIIK). Kto kanale kan thellsi 1,22 m. Prve ktyre
kanaleve, element i rndsishm i rrjetit t kullimit jan edhe vijat kulluese. Kto mbledhin
rrjedhn siprfaqsore t disa pjesve t ngastrs dhe e derdhin n (KIIIK).

Figura 5.10. Rrjeti i kanaleve kulluese

Pyetje
1.
2.
3.
4.

Cilt jan faktort q prcaktojn nevojat pr kullim?

Cilat jan prparsit q krijohen n tokat e kulluara?
jan kanalet e para, t dyta dhe t treta t kullimit dhe si funksionojn ato?
far kushtesh duhet t plotsojn rrjeti i kanaleve kulluese pr funksionimin normal t
sistemit?

Me prcaktimin e ngastrs nuk prfundon sistemimi i toks fushore. Lind nevoja e sistemimit t
vet ngastrs, gj q ka marr emrin sistemim siprfaqsor i ngastrs. Sistemimi siprfaqsor i
ngastrs prfshin prcaktimin e leheve dhe rregullimin e relievit t tyre. Lehu sht pjes e
siprfaqes s ngastrs e kufizuar nga vijat kulluese dhe nga zona e kthess. Ndarja e ngastrs n
lehe sht karakteristik e sistemimit t tokave fushore n vendin ton. Prmasa m e rndsishme
e lehut sht gjersia e tij, sepse ajo lidhet drejtprdrejt me kullimin dhe ujitjen e mir t ngastrs.
N kushtet e regjimit t reshjeve n vendin ton, t cilat i kemi t rregullta dhe me sasi e
intensitet t lart, sht e pamundur t largohet uji pr nj koh t shkurtr nga ngastra, sepse
ajo ka siprfaqe t madhe. Prandaj brenga ngastrs hapen vija kulluese n largsi 2030 m nga
njra-tjetra. Kshtu uji i teprt derdhet n vijat kulluese dhe nprmjet tyre n kanalin e tret
kullues. Rregullimi i relievit t leheve sht pjes e sistemimit siprfaqsor t ngastrs. Ai
kryhet n formn kurriz ose rrafsh.
Me formn kurriz t sistemimit siprfaqsor kuptojm rregullimin e relievit t lehes n at
mnyr q ai t jet i ngritur n mesin e tij dhe t vij duke u ulur gradualisht nga t dyja ant
drejt vijave kulluese. Me kt form t sistemimit siprfaqsor n do lehe formohen dy faqe t
pjerrta me kulm n mesin e lehut.

Figura 5.11. Ngastr me lehe t sistemuara n form kurrizi

N vendin ton gjersia e leheve zbatohet 23 m pr tokat e rnda, 27 m pr tokat e mesme dhe
31 m pr tokat e lehta. Pjerrsia n sistemimin kurriz luhatet 13 pr qind. Tokave t lehta u
jepet pjerrsi m e vogl, kurse tokave t rnda pjerrsi m e madhe.
Qllimi i sistemimit kurriz t ngastrs sht kullimi m i shpejt i ujrave t teprta. Gjithashtu
mungesa e kanaleve t mbyllura nntoksore (drenave) i ka dhn prparsi sistemimit kurriz
t tokave. Mangsia kryesore e sistemimit siprfaqsor n form kurrizi sht se ai nuk siguron
regjim ujor t njjt n do pik t lehut. Largimi i ujit nga mesi i lehut bhet m shpejt sesa
pran vijs kulluese, d.m.th. toka pran kreshts sht m e ajrosur se pran vijs kulluese.

Me sistemim siprfaqsor t ngastrs n form t rrafsht do t kuptojm krijimin e nj

siprfaqeje afrsisht t rrafsht s lehut n drejtim trthor, duke ruajtur pjerrsin gjatsore t
lehut, pr t krijuar nj regjim ujor afrsisht t njjt n do pik. Me kt mnyr sistemimi
edhe qarkullimi i makinave bujqsore sht m i leht. Pr t larguar n mnyr sa m t
shpejt ujin e teprt nga lehu, sistemimi rrafsh kombinohet me drenazhimin e toks.
Sistemimi n form t rrafsht mund t zbatohet me vija kulluese dhe ujitse t prhershme ose
t prkohshme.

N rastin e par, lehet vendosen pingul me kanalet e treta, t ndara me vija kulluese
dhe ujitse t prhershme, q ruajn vazhdimisht prmasat e duhura. Punimet dhe
mbjelljet kryhen po n kt drejtim.

N rastin e dyt, vijat kulluese dhe ujitse t prkohshme prishen dhe hapen sa her
q punohet e mbillet toka. Punimet dhe mbjellja kryhen paralel me kanalet e treta. Pas
mbylljes hapen vijat kulluese dhe ujitse pingul me kanalet e treta. Kjo form
sistemimi u prket tokave t lehta e t prshkueshme nga uji.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.

far kuptoni me sistemim siprfaqsor t ngastrs?

sht lehja dhe pse lind nevoja e ndarjes s ngastrs n lehe?
far kuptoni me sistemim siprfaqsor n form kurrizi? Flisni pr ant pozitive dhe
negative t tij.
far kuptoni me sistemim siprfaqsor n form rrafshi dhe si zbatohet ai?

N sistemimin e toks bujqsore, prve rregullimit t raportit uj-ajr n tok, ka rndsi dhe
mbrojtja e saj nga grryerja. T sistemosh tokat e pjerrta, do t thot ti mbrosh ato nga
grryerja. Sistemimi i tokave t pjerrta ka si objektiv shkurtimin e gjatsis s pjerrsis dhe
zvoglimin e pjerrsis s toks. Kjo sht mnyra e vetme pr t drejtuar rrjedhn e ujrave n
kto toka, pr t luftuar grryerjen. N sistemimin e tokave t pjerrta synohet jo vetm n
shkurtimin e gjatsis s faqes s pjerrt t kodrs, por edhe n zbutjen e vet pjerrsis s
toks. Kjo arrihet duke ndrtuar brezare.
Brezaret jan sheshe t rrafshta me nj pjerrsi t leht, t vendosura mbi njra-tjetrn gjat
gjith faqes s pjerrt. Kjo form bn q ajo ti afrohet sa m shum fushs ku grryerjet e
toks minimizohen.

N tokat e pjerrta brezaret jan sheshe horizontale q vendosen n faqen e kodrs dhe q u
ngjajn shkallve. Formimi i shkallve bhet duke zhvendosur dheun e siprfaqes s kodrs
nga lart-posht. Pra, sheshi i brezares, n gjysmn e pjerrsis s tij, prbhet nga dhe i
grmuar dhe, n gjysmn tjetr, nga dhe i hedhur mbi siprfaqen e toks.
Paraqitja skematike e nj segmenti brezareje jepet n figurn e mposhtme.

Figura 5.12. Disa elemente t brezares

Elementet e brezares jan:

Lartsia e ledhit (l) sht largsia vertikale midis dy shesheve t njpasnjshme n brezaret.
Kjo formulohet nga grmimi dhe mbushja e brezares. Pra, l = 2 h (h-thellsia e grmimit t
toks gjat formimit t brezareve).

 Gjersia teorike e sheshit (Gjt) sht plani horizontal i sheshit t brezares. Llogaritet me
formuln:
Gjt = l/p
ku: Gjt - gjersia teorike e sheshit n metra,
l - lartsia e ledhit n metra,
p - pjerrsia e terrenit n prqindje
Shpatina e brezares sht siprfaqja e toks q lidh dy brezare t njpasnjshme. Pjerrsia e
shpatins (s) varet nga tipi grimcametrik i toks. Kshtu, n tokat e rnda bhet m e pjerrt,
sepse kto jan toka m t lidhura dhe m t mbrojtura nga shembjet. N tokat e lehta shpatina
bhet m pak e pjerrt, sepse kto jan toka m t shkrifta dhe shemben m shpejt.
Pra:
S = l/b
ku: l - lartsia e ledhit n metra,
b - kmba e shpatins n metra.
Gjersia praktike e sheshit (Gjp) sht gjersia e brezares e cila shfrytzohet n bujqsi.
Gjp = Gjk b
ku: Gjp - gjersia praktike n metra,
Gjt - pjerrsia teorike n metra,
b - kmba e shpatins n metra.
Pjerrsia gjatsore e brezares (Pgj) sht pjerrsia q i jepet brezares n aksin gjatsor t saj.
Kjo shrben pr lvizjen e ujrave n nj kah t caktuar dhe luhatet n kufijt 13 pr qind.
Pjerrsia trthore e brezares (Pt) sht pjerrsia q i jepet sheshit t brezares n drejtim t
gjersis s tij, nga brenda ose nga jasht sheshit. Edhe kjo pjerrsi merret 13 pr qind.
Gjatsia e brezares (Gjb) sht gjatsia e sheshit t brezares. Kufijt maksimal jan
300350 m. Pr sheshe m t gjata do t vshtirsohej shum kullimi dhe ujitja.
Nga sa tham m sipr, pr prcaktimin e elementeve t brezares duhet t njohim: thellsin e
toks, prbrjen grimcametrike, pjerrsin e terrenit dhe reshjet.
Thellsin e toks (Th) e matim duke hapur profile n kodrn q do t brezojm.
Prbrja grimcametrike prcaktohet nga analizat e toks n laborator, duke i ndar tokat
n tre grupe kryesore: t rnda, t mesme, t lehta.
Pjerrsia e terrenit prcaktohet n disa pjes t faqeve t kodrave me instrumente matse
dhe jepet n prqindje.
Kanalet kulluese hapen pr do brezare pr t mbledhur ujrat e teprta gjat reshjeve.

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.

far kuptoni me brezare?

Cilat jan elementet e brezares?
Si llogariten elementet e brezares?
Pse brezaret ndrtohen me pjerrsi gjatsore trthore dhe si prcaktohen kufijt e tyre?
far treguesish duhet t analizojm pr t prcaktuar elementet e brezares?

N qoft se n veprimtarin e tij praktike njeriu vetm shkurton gjatsin e pjerrsis dhe nuk
ndrhyn n zvoglimin e pjerrsis s toks, ather ai e sistemon tokn n mnyr ekstensive.
Gjatsia e pjerrsis s toks, n praktik, shkurtohet duke ndrtuar kanale kundr grryerjes.
Kto kanale vendosen pingul me pjerrsin kryesore t siprfaqes s pjerrt dhe paralel me
njri-tjetrin. Rrjedha e ujit q formohet n siprfaqen e pjerrt t pjess s toks midis dy
kanaleve t njpasnjshme, ndrpritet nga kanali prkats kundrgrryes dhe transportohet prej
tij jasht masivit t sistemuar.
Format m t prhapura t sistemimeve ekstensive jan: sistemimi sipas pjerrsis, sistemimi
me kaprdim t vendit, sistemimi rrotull vendit dhe sistemimi sipas horizontaleve.
Sistemimi sipas pjerrsis sht forma m e vjetr e sistemimit ekstensiv t toks s
pjerrt, q sht zbatuar n toka me pjerrsi rreth 10 pr qind. N kt lloj sistemimi,
mbjellja dhe punimet bhen sipas pjerrsis kryesore dhe n t dyja ant prfundojn n
gropa ujmbledhse me vllim prej 1 m3. Kto gropa komunikojn ndrmjet tyre me vija
lidhse q shkrihen nga lart-posht dhe shrbejn pr prcjelljen e ujrave nga njra grop
te tjetra deri n largimin e plot t tyre.

Figura 5.13. Sistemi sipas pjerrsis

 Sistemimi me kaprdim t vendit. Vijat kulluese duhet t ndrtohen afrsisht pingul me

drejtimin e pjerrsis. N sistemimin me kaprdim t vendit, plugimi, mbjellja etj. kryhen
n drejtim pingul me pjerrsin kryesore, gj q ndihmon mbrojtjen e toks nga grryerja.
Sistemimi rrotull vendit zbatohet n kodra t vetmuara ose edhe n nj faqe t veant
kodre. Kanali kundrgrryes, q mbledh ujrat e rrjedhjes n siprfaqen e kodrs,
ndrtohet n form spiraleje nga lart-posht me pjerrsi deri n 3 pr qind. N kt mnyr
ai e qarkon kodrn e vetmuar. Ky lloj sistemimi zbatohet me pjerrsi jo m t madhe se 35
pr qind, n toka t mbjella me bim arash njvjeare. N sistemimin rrotull vendit,
punimi i toks dhe mbjellja bhen pingul me pjerrsin e kodrs.

Figura 5.14. Sistemi rrotull vendit

Sistemimi me horizontale zbatohet n faqe kodrash me pjerrsi t njtrajtshme, ku vijat

rrushkulluese gjenden pothuajse paralel midis tyre. Kshtu, edhe kanalet kundrgrryese
q ndrtohen sipas vijave rrushkulluese shkojn paralel me njri-tjetrin rreth 20 m, prandaj
ky sistemim quhet me horizontale. Kjo form sht e prparuar, sepse rripat e toks t
formuar midis kanaleve kundrgrryese jan me pjerrsi pothuajse t barabart, me
pjerrsi t njtrajtshme dhe punimi e mbjellja e tyre bhen pingul me pjerrsin kryesore.

Figura 5.15. Sistemi me horizontale

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.

Si ndrhyn njeriu me veprimtarin e tij praktike n sistemimin ekstensiv t toks s

pjerrt?
far kuptoni me sistemim sipas pjerrsis?
far kuptoni me sistemim rrotull vendit?
far kuptoni me sistemim me horizontale?
Cila nga kto mnyra sistemimi sht m e mir dhe pse?

Bimt, pr rritjen dhe zhvillimin e tyre, prdorin elementet ushqyese t toks. M kryesoret
prej tyre jan: azoti, fosfori dhe kaliumi. N sasi t mdha ato prdorin edhe kalciumin,
squfurin dhe magnezin, kurse n sasi t vogla prdorin hekurin, bakrin, manganin, borin,
molbidenin dhe klorin. Nga toka bimt marrin edhe ujin, kurse nga atmosfera oksigjenin dhe
dyoksidin e karbonit. Kto elemente bimt i prdorin pr t formuar biomasn dhe frytet e tyre.
Gjat rritjes dhe zhvillimit bimt trheqin nga toka nj sasi t caktuar t elementeve ushqyese.
P.sh., pr nj rendiment prej 30 kv/dynym grur, trheqin 10 kg azot, 18 kg kalium dhe 4,5 kg
fosfor, kurse panxhari, pr nj rendiment 40 kv/dynym, trheq 7,1 kg N, 4 kg P dhe 7,8 kg K.
Pra, si shihet, nga viti n vit, si rrjedhim i kultivimit t bimve, lndt ushqyese n tok
paksohen. Prandaj toks i duhen kthyer sasit e elementeve ushqyese q largohen gjat kultivimit
t saj. Ky kthim i elementeve ushqyese n tok me an t plehrave kimike dhe organike quhet
plehrim.

Azoti (N) gjendet n tok kryesisht n form organike dhe vetm n sasin 510 pr qind t
lnds inorganike si jan
ose
.
Lndt organike t toks q prmbajn N, shprbhen nga bakteret dhe krpudhat, duke e
shndrruar azotin organik n lidhje t thjeshta amoniakale. Procesi q ndodh quhet amonifikim.
Pastaj me ndihmn e baktereve nitrosomonas bhet oksidimi i amoniakut n nitrite. Kto t fundit
oksidohen me ndihmn e baktereve t tipit nitrobakter n jone nitrati. Procesi i fundit quhet
nitrifikim.

Kur kushtet jan anaerobe (n toka shum t lagta), ather azoti n formn e
shprbhet
n oksid t azotit (NO, N2O) dhe n fund n azot t lir q lirohet n atmosfer. Ky proces
quhet denitrifikim.
Bima e merr azotin ose n formn e joneve (NH4, NO3 q prodhohen gjat amonifikimit dhe
nitrifikimit), ose me veprimtarin e mikrogjallesave q fiksojn azotin atmosferik. Pr shtimin
e azotit n tok prdoren plehrat azotike, si: nitrat amoni, ure, sulfat amoni, dinamon fosfati etj.
Nj metod tjetr pr t pasuruar tokn me azot organik sht plehrimi i gjelbr, me
prmbysjen e biomass n tok, q shndrrohet n substanc organike.

Fosfori (P) gjendet n tok n form organike dhe inorganike. Sasia e prgjithshme e fosforit
n tok mund t arrij deri n 2,5 ton pr 1 dynym. Pjesa m e madhe e tij gjendet n form t
patretshme. Vetm sasia prej 0,150,25 kg pr nj dynym gjendet zakonisht n tretsirn
toksore e gatshme pr tu marr nga bimt.
Bima merr fosforin nga tretsira toksore n formn
dhe
. N prgjithsi
fosfori, nga pikpamja e prvetimit t tij nga bimt, gjendet n tok n tri forma:
Fosfor q prvetohet drejtprdrejt, i cili prbn rreth 1 pr qind t fosforit t
prgjithshm n tok.
Fosfor q prvetohet me ritm t ngadalshm dhe q prbn 1020 pr qind t sasis
s prgjithshme.
Fosfor q prvetohet me shum vshtirsi dhe q prbn 8090 pr qind t sasis s
prgjithshme t fosforit n tok.
T tria kto forma gjenden n njfar ekuilibri midis tyre.
Fosfori bllokohet nga koloidet e toks dhe kalon n form t patretshme. Kshtu, nj pjes e
fosforit q hedhim n tok me plehrat fosforike bllokohet dhe nuk prvetohet nga bimt.
Plehrimi me doza t larta t plehrave fosforike shton jonet
dhe
n tretsirn
toksore dhe kshtu bima mund ti marr ato me lehtsi.
Kaliumi (K) gjendet n tok n sasi t mdha n krahasim me fosforin. Ai gjendet n tok n
dy forma: i paprvetueshm (minerale parsore dhe dytsore) dhe drejtprdrejt i prvetueshm
n form kriprash ose jonesh t kmbyera (K+), t cilat nganjher prbjn 12 pr qind t
sasis s prgjithshme t kaliumit t toks.
Jonet K+ bima i thith menjher nga tretsira toksore, kurse jonet K+ t kmbyeshme i merr
me an t qimeve thithse me metodn e kmbimit.

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

Pse plehrohen bimt?

far ndodh po t kultivohet nj siprfaqe toke vazhdimisht e paplehruar?
far kuptoni me plehrim t toks?
N trajt ndodhet azoti n tok dhe si transformohet n forma t prvetueshme?
far sht nitrifikimi?
N sa forma t prvetueshme gjendet fosfori n tok?
Cili sht roli i N, P, K n bim?
far ndodh te bimt kur mungon N, P dhe K?
N sa forma ndodhet kaliumi n tok?

Qllimi i plehrimit t kulturave sht n radh t par rritja e prodhimit pr njsi t siprfaqes,
prmirsimi i cilsis s tij dhe pr rrjedhim rritja e fitimit.
Q plehrimi t kt efektivitet ekonomik, duhet t prcaktohet m par doza e sakt q do t
prdoret pr do kultur. Pr kt bhet studimi agrokimik i tokave, nprmjet t cilit prcaktohet
prmbajtja n tok e N, P, K dhe humusit. Nprmjet analizave t toks prcaktojm se cilat
elemente ushqyese mungojn dhe cilat jan me tepric. Kshtu, nprmjet plehrimit shtojm ato
q mungojn, duke shmangur ndikimet negative t atyre q jan me tepric.
Si prfundim, mund t theksojm se pr t prcaktuar dozn m optimale t plehrimit
ekonomik duhet t mbshtetemi n kto t dhna:
N krkesat e bims, pra n nevojat biologjike pr njsi prodhimi.
N sasin e elementeve ushqyese q ndodhen n tok. Kt e prcaktojm me analizat
e toks.
N koeficientet e shfrytzimit t elementeve ushqyese t toks dhe t plehrave nga
bimt.
N rendimentin q planifikojm t marrim.

Jo gjithmon analizat e toks mund t japin t dhna t mjaftueshme pr mundsin e bims

pr t marr elemente t ndryshme ushqyese nga toka. Mund t ndodh q nj element t
ndodhet n tok n sasi t bollshme, por pr arsye t ndryshme (pH, lagshtia n tok, gjendja
e zhvillimit t rrnjve, temperatura etj.) t mos mund t merret nga rrnjt e bims. Pr t
plotsuar kt munges informacioni prdoret diagnostikimi gjethor.
Diagnostikimi gjethor bazohet mbi prqendrimin e elementeve t ndryshme ushqyese n
gjethet e bimve. Pr kt, n faza t caktuara t zhvillimit t bimve, merren mostra gjethesh
n lartsi dhe pozicione t caktuara t bims dhe analizohen pr elemente t ndryshme
ushqyese. Rezultatet e analizave krahasohen me t dhna t literaturs ose me t dhna
eksperimentale mbi prqendrimet optimale t ktyre elementeve ushqyese n gjethe, pr
nivelin e prodhimit q pretendohet t arrihet. N rast se paraqiten diferenca t theksuara,
ndrhyhet me plehrime pr plotsimin e nevojave t bimve. Kjo metod jep nj informacion
shtes krahasuar me analizimin e tokave, por nuk mund ta zvendsoj kt t fundit.
Diagnostikimi gjethor ka gjetur prdorim m t gjer n perimet dhe sidomos te drurt frutor.

Pyetje
1.
2.
3.
4.

Pse bhen analizat e toks?

Cili sht qllimi i plehrimit?
far marrim parasysh n prcaktimin e dozs optimale t plehrimit?
Cili sht qllimi i diagnostikimit gjethor?

Faktort q ndikojn n plehrim i ndajm n 3 grupe:

Faktort gjenetik;
Faktort klimatik dhe toksor;
Faktort biotik (me jet).

Ndryshimet gjenetike midis bimve, q shprehen edhe n kultivar dhe hibride t ndryshme,
krkojn edhe prdorim t ndryshm plehrash. Kjo sht vrtetuar me eksperimentet e
plehrimit, gjat t cilave sht vn re reagimi jo i njjt i kultivarve t ndryshm ndaj
plehrimit, t zbatuar n kushte t njjta kultivimi.

Pr t marr prodhime t shumta nuk mjafton vetm q bimt t plehrohen, por ato duhet t
shfrytzojn t gjitha elementet ushqyese. Ky proces ndikohet edhe nga faktort klimatik dhe
toksor, si sht temperatura, lagshtia etj.
Temperatura ndikon n thithjen e ujit e t lndve ushqyese, si dhe n asimilimin e tyre. sht
vrejtur se n kushtet e nj moti t ftoht bimt nuk i marrin n mnyr t mjaftueshme lndt
ushqyese q gjenden n tok.
Edhe lagshtia e toks sht tepr e domosdoshme pr tretjen dhe marrjen e elementeve
ushqyese. N praktikn e prodhimit, si rregull, plehrimi bhet para ujitjes ose gjat ditve kur
bien reshje.
Edhe energjia diellore, prbrja e atmosfers, struktura e toks etj. ndikojn n mnyr jo t
drejtprdrejt n aftsin e bims pr t shfrytzuar lndt ushqyese, duke rregulluar
veprimtarin baz t saj.

Mikrogjallesat e toks, smundjet, dmtuesit, barrat e kqija, parabima etj. luajn rol t veant n
shfrytzimin e plehrave. Mikrogjallesat bjn zbrthimin e lndve organike n tok, duke u
ushqyer me to; kur ato ngordhin, trupi i tyre kthehet n lnd minerale pr tu shfrytzuar nga
bima.

Dmtuesit dhe smundjet, duke ndikuar n veprimtarit baz fiziologjike t bims, shkaktojn
rregullime n thithjen, transportimin dhe prdorimin e elementeve ushqyese.
Barrat e kqija gjithashtu i shfrytzojn me intensitet m t lart lndt ushqyese t tretsirs
s toks, sesa bimt e kultivuara. Prandaj prdorimi i plehrave n ngastrat shum t prekura
nuk sht ekonomik.
Qarkullimi i kulturave n mnyr sistematike ndikon n nivelin e prdorimit t elementeve
ushqyese.
S fundi, ndrhyrja e njeriut prbn nj faktor biologjik q prcakton sasin e plehut, kohn e
prdorimit, llojin e plehut, ujitjen dhe masa t tjera, pr t siguruar nj koeficient t lart t
prdorimit t tyre.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.

Si ndikon faktori gjenetik n plehrimin e bimve?

Shpjegoni si ndikon temperatura n plehrim.
Shpjegoni ndikimin e lagshtis s toks n plehrimin e bimve.
jan faktort biotik dhe si ndikojn ato n plehrim?

Sasia e plehrave kimike q prdoren n kulturat bujqsore prcaktohet n baz t sasis s do

elementi q ndodhet n tok dhe krkesave t bims pr t. Pr prcaktimin e dozave t
plehrimit bazohemi n disa metoda q jan:

Sipas ksaj metode, plotsohet me plehra kimike sasia e elementeve q jan paksuar nga toka,
nga prodhimi i mparshm. P.sh., pr nj prodhim 30 kv/ha grur, largohen nga toka 11 kg N,
3 kg P dhe 3 kg K. Kto sasi duhet ti kthehen toks me an t plehrave kimike.

N baz t ksaj metode, prodhimtaria e nj toke prcaktohet nga elementi q gjendet n sasin
minimale. P.sh., n qoft se nj tok sht e pasur me P dhe K, por e varfr me N, ather prodhimi
i bimve do t jet i ult, sepse mungon N. Kjo mund t krahasohet me nj fui prej drrase ku
sasia e ujit q mund t marr fuia, prcaktohet nga drrasa me lartsin m t vogl (fig. 5.16).

Figura 5.16. Ligji i minimumit

Fuia mban aq uj sa lejon gjatsia e drrass
s Fe. N t njjtn mnyr, edhe prodhimtaria
e nj toke q i mungon Fe, nuk mund t rritet
me shtimin e azotit ose t kaliumit.

Prodhimtaria e kulturave sht e njjt me sasin e elementeve ushqyese inorganike, t cilat

shprndahen me plehrim, kur sigurisht faktort e tjer (klima, lloji, kultivari etj.) jan t
njjt. Por kjo nuk do t thot se duke shtuar pa kufizim sasin e plehrave, do t shtohet edhe
prodhimi. Kur nj element ushqyes gjendet n sasi t konsiderueshme n tok tregon se ajo
sht plehruar pa kriter.

E zm se duke shtuar 2 kg N n nj dynym, prodhimi i grurit rritet rreth 10 kg. Duke shtuar sasin
e azotit nga 2 kg n 4 kg prodhimi duhet t rritet nga 10 kg n 20 kg. Por kjo nuk ndodh dhe

prodhimi rritet, p.sh., 8 kg. Duke shtuar prsri azotin edhe 2 kg, vihet re nj shtes prodhimi m e
pakt se 8 kg, e zm 5 kg.
Kjo tregon se shtesa e nj faktori (n rastin ton N) n mnyr t vazhdueshme nuk on n
rritjen e prodhimit pambarimisht, por ka nj kufi t caktuar; m pas rritja e faktorit on n uljen
e prodhimit. Pra, shtesa prkatse e prodhimit bhet gjithnj e m e vogl pr do doz t re.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.

Cilat jan metodat e prcaktimit t dozave t plehrimit?

Jepni shembuj t ngjashm nga bujqsia ose blegtoria ku t shpjegoni metodn e minimumit.
Jepni shembuj t ngjashm nga bujqsia ose blegtoria ku t shpjegoni metodn e
rendimentit joprpjestimor.

Plehrat m t prdorura kimike prmbajn t tre elementet kryesore ushqyese, si: N, P, K.

Squfuri gjendet n plehrat kimike q prdoren gjersisht si sht sulfati i amonit (NH4)SO4.
Elementet e tjera mund t gjenden n plehrat e prziera.
Sipas elementit kimik q prmbajn, plehrat kimike i emrtojm:
plehra azotike (q prmbajn N);
plehra fosforike (q prmbajn P);
plehra potasike (q prmbajn K);
plehra komplekse (q prmbajn m shum se 2 elemente kimike);
mikroplehra (q prmbajn mikroelemente).

Plehrat azotike jan: Nitrati i amonit (NH4NO3), i cili prmban 3335% N. sht pleh n
form kokrrizash me ngjyr t bardh, sht i tretshm dhe higroskopik. Ruhet n vende t
thata dhe n qese plastmasi. Urea prmban 46% N. sht n form kokrrizash t vogla, t
rregullta, me ngjyr t bardh. Tretet leht n tok dhe sht higroskopik. Sulfati i amonit
(NH4)2 SO4 prmban 21% N; nitrati i natriumit NaNO3 me 16% N; karbonati i natriumit Na2
CO3 me 15,5% N.
Plehrat fosforike jan t tipave t ndryshm. Prdorim m t gjer n bujqsi kan
superfosfati i thjesht dhe ai kokrrizor. Superfosfati sht pleh me ngjyr hiri, prmban P n
masn 1820%. N qoft se thith lagshti bhet si imento; tretet me vshtirsi n tok,
prandaj nuk shplahet nga sasit e teprta t ujit.
Plehrat potasike jan disa llojesh: KCl, KNO3, K2SO4. Prmbajn K n masn 5060%.
KCl sht me ngjyr t bardh, tretet me vshtirsi. Ndikon mjaft te perimet dhe frutat, n
cilsin e tyre.
Plehrat komplekse prmbajn mbi 2 elemente ushqyese si dhe sasi shum t vogla
mikroelementesh. I till sht DAP.

Sasia dhe lloji i plehrave q do t prdoren, varet nga disa faktor:

lloji i kulturs,
prodhimi q planifikohet t merret,
prmbajtja e elementeve ushqyese n tok (pjelloria e toks),
tipi i toks dhe prbrja grimcametrike e saj,
kushtet e motit.

Kur krkohet t prcaktojm llojin e plehut dhe sasin q do t prdoret pr bimn q do t

kultivohet, duhet t merren parasysh t dhnat eksperimentale t bra pr at zon dhe prvoja
e viteve t mparshme.
Dallojm 3 lloje plehrimesh:
1. plehrimi baz,
2. plehrimi shoqrues,
3. plehrimi plotsues.
1. Plehrimi baz bhet para plugimit ose diskimit t toks. Ktu prdoren plehrat organike
dhe plehrat kimike, q treten me vshtirsi, si jan superfosfati dhe plehrat e kaliumit.
2. Plehrimi shoqrues bhet gjat mbjelljes s fars. Makinat mbjellse krahas arks s
fars kan edhe arkn e plehut kimik, i cili hidhet n brazd bashk me farn. N plehrimin
shoqrues prdoren plehrat azotike, fosforike dhe potasike.
3. Plehrimi plotsues bhet gjat fazave t zhvillimit t bimve pr tu plotsuar atyre
nevojat me lnd ushqyese. N kt plehrim prdoren plehrat azotike.
Rndsi ka prdorimi i grshetuar i tre llojeve t plehrave, sepse prdorimi i njanshm ndikon
te bimt negativisht.

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Cilat jan llojet e plehrave azotike dhe far veorish kan ato?
Cilat jan veorit e plehrave fosforike dhe far veorish kan ato?
Cilat jan veorit e plehrave potasike dhe far veorish kan ato?
jan plehrat komplekse?
Nga se varet lloji dhe sasia e plehrave q do t prdorim n nj kultur?
sht plehrimi baz, plehrimi shoqrues dhe ai plotsues?
Pse plehrat azotike nuk prdoren n plehrimin baz?

Objektivat
Njohja e mnyrave t prdorimit t plehrave.
Prcaktimi i dozave optimale t plehrave.
Njohja e kohs optimale t prdorimit t plehrave.

Sasia dhe lloji i plehrave q do t prdoren varet nga shum faktor, por m kryesort jan:
lloji i kulturs (bims),
prodhimi q krkohet t merret (frutet ose masa bimore),
qllimi i kultivimit,
gjatsia e periudhs bimore,
tipi i toks dhe prbrja grimcametrike e saj,
kushtet e motit.
Ka shum rndsi hartimi i tabelave pr llojin dhe sasin e plehrave q do t prdoren pr do
bim dhe pr do zon, duke u bazuar n t dhnat eksperimentale t instituteve krkimore.
Kur krkohet t prcaktojm llojin e plehut dhe dozn q do prdoret pr bimn e cila do t
kultivohet, duhet t merren parasysh t dhnat eksperimentale t bra pr at zon dhe prvoja
e viteve t mparshme.

Koha e plehrimit varet nga kultura, lloji i plehut dhe kushtet klimatike t zons:
a) Koha e prdorimit t plehrave azotike. Plehrat azotike jan shum t tretshme n uj dhe
mund t shplahen nga ujrat e teprta n tok. Pr kt arsye ato prdoren si para
mbjelljes, ashtu edhe gjat vegjetacionit. Plehrat azotike prdoren pr plehrim baz para
dhe gjat mbjelljes s bimve, n thellsin 15 cm, ose n siprfaqen e toks gjat
periudhs s vegjetacionit si plehrim plotsues. N kulturat e vjeshts, si jan drithrat,
plehrimi baz bhet gjat vjeshts n form amoniakore (ureja), ku plehu prmbyset me
an t diskimit, frezimit ose n punimin e fundit para mbjelljes. Plehrimi siprfaqsor
bhet n pranver, kryesisht n form nitrati, kur bimt kan krkesa m t mdha, pasi
kan rritjen m t vrullshme. N kulturat pranverore plehrimi baz bhet gjat mbjelljes,
kurse plehrimi siprfaqsor n fazn e rritjes s vrullshme t bimve n form nitrati. Kur
kultivohen bim gramore shumvjeare, plehrimi baz bhet gjat mbjelljes, kurse

b)

c)

plehrimi siprfaqsor sa her sht e nevojshme. Bimt bishtajore nuk kan nevoj pr
plehra azotike; ato prdoren vetm n ato raste kur kultivohen n toka shum t varfra.
Koha e prdorimit t plehrave fosforike. Si pam edhe me lart, fosfori sht i
domosdoshm pr zhvillimin e sistemit rrnjor t bimve, prandaj duhet t prdoret
kryesisht para dhe gjat mbjelljes si plehrim baz. N bimt shumvjeare, prve
plehrimit fosforik baz, mund t bhet edhe plehrimi siprfaqsor, por me sasi t
kufizuara, sepse fosfori nuk sht i lvizshm n tok.
Koha e prdorimit t plehrave t kaliumit. Kaliumi nuk shplahet leht si azoti dhe nuk
lidhet me koloidet e toks si fosfori. Te bimt njvjeare hidhet gjat punimit t toks si
plehrim baz, ndrsa te bimt shumvjeare dhe kullotat mund t prdoret kur paraqitet
nevoja. N plehrimin siprfaqsor mjafton t shoqrohet me reshje ose ujitje.

Plehrat shprndahen n tok n disa mnyra:

a) Shprndarja me dor sht mnyra m e hershme q ka prdorur bujku. Por, pr ta br
shprndarjen sa m t njtrajtshme, ajo krkon nj teknik t lart. Sot ka makineri t
posame pr shprndarjen e plehrave kimike.
b) Shprndarja s bashku me farn. Plehu n kt rast shprndahet njkohsisht me farn,
gjat mbjelljes. Fara bie nga nj ripuntatore, kurse nga tjetra pran bie plehu. Plehu
shprndahet pran fars, por pak m thell. N disa raste fara dhe plehu shprndahen n t
njjtin rresht ose mund t przihet para mbjelljes.
c) Plehrimi gjethor. N kt metod plehu tretet m par n uj dhe me tretsirn e krijuar
sprkaten gjethet.
d) Shprndarja nprmjet ajrit. Plehu n kto raste shprndahet n siprfaqe shum t
mdha me helikopter ose aeroplan. Plehrat mund t jen t ngurta ose t lngta. Forma e
ngurt mund t jet ose n trajt pluhuri, ose n kokrriza. N form kokrrizore zakonisht
jan plehrat komplekse dhe ato fosforike. Duke qen n trajt kokrrizore, plehrat nuk
bllokohen nga koloidet e toks dhe n kt mnyr bimt gjejn fosforin e nevojshm. N
qoft se plehu sht edhe n trajt pluhuri, edhe kokrrizore, gjat shprndarjes nuk arrihet
njtrajtshmri, prandaj plehrat komplekse duhet t jen n trajt kokrrizore.

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.

far kriteresh mbahen parasysh pr prdorimin e plehrave?

Ku qndron rndsia e prdorimit t tabelave t plehrave?
Cila sht koha optimale pr prdorimin e plehrave azotike, fosforike dhe potasike?
far kuptoni me plehrim baz, plehrim shoqrues dhe plehrim plotsues?
Cilat jan mnyrat e prdorimit t plehrave dhe n sa forma mund t prodhohen plehrat
kimike?

Objektivat
Prcaktimi i rndsis s fars.
Prshkrimi i karakteristikave t fars dhe pjesve t saj.
Njohja e kritereve se si zgjidhet nj far.

Prdorimi i farrave sht nj ndr veprimtarit m t rndsishme t bujqsis intensive.

Rendimentet e larta q jan marr dhe merren n kultura t ndryshme t vendit ton e n bot
jan edhe rezultat i prdorimit t farrave t zgjedhura dhe me aftsi t lart prodhuese.
Pjest kryesore t fars jan: embrioni (bimza e re), lnda rezerv dhe perisperma. Nga mbirja
e fars dalin koloriza, hipokotili (rrnjza) dhe epikotili (krcelli). Pasi studiohen faktort
klimatik t nj zone, prcaktohet lloji i bimsis q do t kultivohet n t. do lloj bime ka
shum kultivar ose hibride, q ndryshojn midis tyre lidhur me karakteristikat bujqsore
(prodhimtaria, prshtatshmria, cilsia e prodhimit, qndrueshmria ndaj smundjeve etj.). Pra,
prcaktohet kultivari q prshtatet m mir n kushtet e zons dhe q plotson m mir
karakteristikat e mposhtme:
a)

Prodhimtaria. Kultivart e nj lloji kan ndryshime t mdha prodhuese, q shkaktohen

nga ekzistenca nga m t ndryshmet, sipas gjenotipit t tyre. Pr t prcaktuar
prodhimtarin e kultivarve, bhen eksperimente krahasuese, duke mbjell disa kultivar
n kushte klimatike e toksore t njjta. T tilla eksperimente kryhen pr shum vite me
radh dhe pr do zon bujqsore t vendit. N kto eksperimente futen vazhdimisht
kultivart e rinj q krijohen nga institucionet tona, si dhe ata q merren nga vendet e tjera.
Mbi bazn e t dhnave t ktyre eksperimenteve si dhe t analizs q kryhet, zgjidhen
kultivart m t prshtatshm pr kushtet konkrete klimatike.

b)

Prshtatshmria. Ndodh shpesh q nj kultivar t jap prodhime t larta n nj zon,

ndrsa n nj tjetr jo. Ndodh gjithashtu shpesh q nj kultivar n kushtet e nj zone nuk
jep rezultate t njjta nga nj vit n tjetrin, sepse gjenotipat e kultivarve t ndryshm kan
krkesa t ndryshme pr kushte klimatike dhe toksore. Disa kultivar, p.sh., plqejn m
shum toka t lehta, kurse disa t tjer toka t rnda. Ndryshime krkesash ka edhe pr sa i
prket pH-it t toks, aftsis kulluese etj., po kshtu edhe ndaj drits, fotoperiudhs,
periudhs bimore, errave dhe luhatjeve t lagshtirs ajrore. Pra, edhe veprimtaria e
kultivarve do t ndryshoj nga nj zon n tjetrn dhe nga viti n vit. Sa m i
qndrueshm t jet kultivari nga ana e prodhimtaris, aq m i prhapur sht ai n zonn
prkatse. Qndrueshmria e kultivarit dhe prshtatshmria e tij dalin nprmjet
eksperimenteve q kryhen me an t provave krahasuese.

c)

Cilsia e prodhimit. Pr t prcaktuar kultivarin q do t mbillet, nuk mjafton vetm q ai

t kt prodhimtari t lart dhe prshtatshmri t mir, por sht e domosdoshme q
prodhimi i tij t jet i cilsis s lart. Nuk sht mir, p.sh., t prodhohen sasi t mdha
duhani kur ai ka arom, shije e djegshmri t ult; panxhar me prqindje t ult sheqeri;
pambuk me cilsi jo t mir.

Qndrueshmria ndaj smundjeve. Disa her kultivart jan me prodhimtari t mir dhe
me cilsi t lart prodhimi, por preken leht nga dmtuesit dhe smundjet. Pr rrjedhim
psojn dmtime t mdha si nga ana sasiore, ashtu edhe nga ajo cilsore. Pra, kultivart
q do t mbillen duhet t ken edhe nj qndrueshmri t mir ndaj smundjeve dhe
dmtuesve. N institucionet krkimore e shkencore ka programe t veanta edhe pr
rritjen e qndrueshmris s kultivarve m t mir.

d)

Pastrtia varietore. Kultivari q do t zgjidhet pr tu mbjell duhet t jet i pastr,

d.m.th. t mos kt fara t kultivarve t tjer, sepse prania e tyre ul cilsin e prodhimit.
Prandaj ndrmarrjet e specializuara t prodhimit t farrave analizojn me kujdes edhe
pastrtin e farrave q merren n ngastrat e posame.

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.
6.

Nga varet prodhimi i bimve?

Cilat jan kriteret pr t prcaktuar nj kultivar q do t mbillet n nj zon?
Si ndikon prodhimtaria e kultivarit?
Si ndikon prshtatshmria e nj kultivari?
kuptoni me cilsi prodhimi t kultivarit?
Pse nj kultivar duhet t jet i pastr dhe i qndrueshm ndaj smundjeve dhe dmtuesve?

Objektivat
Njohja e cilsive t fars.
Prshkrimi i aftsive mbirse t fars.
Prcaktimi i njtrajtshmris s farave.

N baz t karakteristikave t msiprme zgjidhet kultivari m i prshtatshm pr kushtet e

caktuara klimatike e toksore. Pas ksaj zgjedhjeje, fara e t njjtit kultivar analizohet pr t
par nse sht e prshtatshme pr mbjellje, pra, t kt aftsi t lart mbirse, t jet e pjekur
plotsisht, t jet e shndetshme dhe t kt zhvillim t mir, t jet e njtrajtshme dhe t mos
jet e prekur nga smundjet, dmtuesit dhe barrat e kqija.
a)

Aftsia mbirse. Shum her ndodh q ngastra t jet mbjell me nj norm fare t
prshtatshme, por nuk kemi mbirje t rregullt, pra, disa fara nuk kan mbir, kurse disa t
tjera japin bim shum t dobta q nuk arrijn t dalin mbi siprfaqen e toks. Ather
themi se aftsia mbirse ose fuqia e fars sht e vogl. Me prkufizimin aftsi mbirse
kuptojm sasin e farave q mbijn n 100 fara.
Aftsia mbirse sht cilsi me vler shum t madhe. Nj defekt n mbirje kushton shum
pr prodhuesin, sepse i duhet t prgatis prsri ngastrn dhe t bj rimbjellje. Edhe n rastin
m t mir, kur mbirja nuk sht shum e rrall, mund t bjm zvendsimin e farave t
pambira.
Pr t pasur siguri pr aftsin mbirse t fars, sht mir q do prodhues para mbjelljes,
n rast se mbjell fara t cilave nuk u njeh aftsit mbirse, t bj nj analiz t thjesht.
T vendos 100 fara midis dy letrave prej filtri t lagur ose n pambuk t lagur n nj
mjedis t ngroht. Pas disa ditsh, n varsi t llojit t fars, t numroj sa fara kan
mbir. N ndrmarrjet e specializuara kjo analiz bhet n laborator s bashku me analizat
e tjera. Kshtu, pr do far q prodhohet nga ndrmarrjet, shnohen n etiket rezultatet e
analizave t bra. Mbi bazn e ktyre treguesve prllogaritet norma e fars pr do hektar.
Q fara t kt aftsi mbirse t lart, ajo duhet t jet e pjekur plotsisht para se t vilet
dhe t ruhet n depo t thata e t freskta. Farat me lagshtir t lart, q ruhen n mjedise
t ngrohta, humbasin shum shpejt fuqin mbirse. E njjta gj ndodh edhe me farrat e
prekura nga smundjet dhe dmtuesit.

b)

Pjekuria dhe zhvillimi. Fara duhet t jet e zhvilluar mir dhe e shndetshme. Fara e
dobt dhe e pazhvilluar prmban sasi t vogla t elementeve ushqyese rezerv, t cilat
mjaftojn pr mbirjen e saj, por nuk mjaftojn t ushqejn bimn e re derisa t dal mbi

siprfaqen e toks dhe t filloj jetn e pavarur. Pra, sht e domosdoshme q t mos
prdoren pr mbjellje fara t pazhvilluara mir dhe me madhsi t vogl. Nga pikpamja
gjenetike, t gjitha farat, pavarsisht nga madhsia e tyre, jan t njjta. Ndryshimi
qndron n at se nga farat me tregues t lart rriten bim t shndetshme, me zhvillim t
shpejt dhe merren prodhime t mira.
c)

Njtrajtshmria. Kur mbjellim fara q nuk kan madhsi t njjt, mbirja mund t mos
jet e njkohshme, sidomos n kushte optimale mbirjeje. Pr rrjedhim bimt q do t
mbijn nuk do t ken zhvillim t njjt dhe midis tyre fillon konkurrenca. Ndryshimi n
zhvillimin e bimve do t bj q n t njjtn koh do t kt bim me faza t ndryshme
zhvillimi dhe me krkesa jo t njjta pr uj, lnd ushqyese etj. Gjithashtu pjekja nuk do
t jet e njkohshme. Farat me madhsi jo t njjt krijojn probleme dhe n prcaktimin e
sasis s fars pr njsin e siprfaqes. Pra, sigurimi i farave t njtrajtshme pr mbjellje
sht synimi kryesor i prodhuesve.

d)

Pastrtia mekanike. Fara duhet t jet e pastr jo vetm nga farat e tjera t kultivuara, por
edhe nga farat e barrave t kqija q infektojn ngastrn.

e)

Gjendja shndetsore. Shpeshher farat q prdoren pr mbjellje jan t prekura nga

smundje dhe dmtues t ndryshm. Q prodhuesi t jet i sigurt pr cilsin e fars q do
t mbjell, ai duhet t furnizohet, nga qendrat shndetsore t prodhimit, me far t
shoqruar me certifikatn prkatse, n t ciln t shnohen treguesit sasior e cilsor t
saj.

N cilsit e fars q lidhen me mbirjen bjn pjes:

aftsia,
energjia mbirse dhe
fuqia.

Me aftsi mbirse do t kuptojm aftsin q ka fara pr t mbir brenda nj kohe t

caktuar dhe n kushte t caktuara optimale pr mbirje. Ajo prcaktohet n kushte laboratorike
dhe shprehet n prqindje midis farrave q mbijn dhe numrit t prgjithshm t farrave q
vihen pr mbirje. Aftsia mbirse e fars nevojitet pr t llogaritur normn e fars.
Energjia ose shpejtsia. Me energji mbirse do t kuptojm aftsin e farave pr t mbir
shpejt ose brenda nj kohe t shkurtr. Ajo shprehet n prqindje dhe tregon sasin e farave q
jan n gjendje t mbijn brenda nj afati minimal kohe, p.sh., pr grurin sht 8 dit, pr
misrin 10 dit, pr fasulen 14 dit.
Fuqia mbirse. Kur mbjellim fara n tok n kushte natyrore, jo t gjitha mbijn, sepse jo
t gjitha jan n gjendje t prballojn vshtirsit q mund t krijohen n tok pas mbjelljes.
Kto vshtirsi mund t jen: ulja e temperaturs, lagshtira ose thatsira e teprt, toka e
ngjeshur etj. Fuqia mbirse varet nga tipi, prejardhja dhe gjendja shndetsore e fars. Pra,
fuqia mbirse e farave ndikohet edhe nga faktort mjedisor, t cilt bjn q ajo t jet m e
ult se aftsia mbirse n kushte laboratorike.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.

kuptoni me cilsi t fars?

Pse duhet ti njohim cilsit e fars?
Ku sht ndryshimi midis aftsis dhe energjis mbirse t fars?
Prshkruani cilsit e fars q lidhen me mbirjen.
Grumbulloni fara t bimve t ndryshme dhe emrtojini ato.

Objektivat
Prshkrimi i mbjelljes.
Prcaktimi i kohs s mbjelljes.
Prshkrimi i avantazheve t mbjelljeve t hershme dhe disavantazheve t mbjelljeve t
vona.

Me mbjellje do t kuptojm procesin e shprndarjes s farave n tok n mnyr uniforme si

horizontalisht, ashtu edhe vertikalisht. Mbjellja fillon me prgatitjen e fars. Fara przgjidhet,
dezinfektohet pr t luftuar smundjet dhe dmtuesit, kalibrohet pr t pasur njtrajtshmri
mbirjeje. Mbjellja e fars mund t bhet me rreshta, me makina mbjellse, dhe me rreshta, me
shprndarje me fuqi puntore. Mbjellja e fars konsiderohet e prfunduar ather kur ajo sht
mbuluar me nj trashsi dheu t caktuar, p.sh. pr t lashtat 23 cm thellsi, pr t vonat
(misri) 56 cm thellsi, pr bishtajoret 68 cm thellsi, pr bimt industriale 46 cm thellsi
dhe pr jonxhn n veanti 13 cm thellsi. Q pas mbjelljeve t kemi mbirje uniforme t
bimve, duhet t prgatisim nj shtrat t prshtatshm toke, i cili t prmbaj kushte t
caktuara lagshtie, temperature dhe ajrimi.

N vendin ton dallojm dy periudha kryesore mbjelljeje: mbjelljet e vjeshts dhe ato t pranvers.

N vjesht mbillen bim q jan t qndrueshme ndaj t ftohtit (t lashtat, perimet

dimrore etj.). Prcaktimi i sakt i kohs s mbjelljes ka rndsi t veant pr gjith ecurin e
mtejshme t kulturave bujqsore. N qoft se mbjelljet do t bhen hert, p.sh. n shtator, ka
mundsi q toka t mos kt lagshtirn e mjaftueshme pr mbirje. Edhe kur sigurohet mbirja,
bimt rriten shpejt dhe futen n dimr me nj zhvillim m t prparuar, q rrezikon t
dmtohen nga ngricat e dimrit dhe t rrzohen.
N qoft se mbjelljet bhen von n vjesht ose n fillim t dimrit, si ndodh disa her q
mbillet n dhjetor, madje edhe m von, bima do t kt kto pasoja:
1. Procesi i mbirjes zgjat shum, sepse temperaturat jen shum t ulta. Nj pjes e
farave mund t mos mbijn, kurse nj pjes tjetr dmtohet nga mikroorganizmat dhe
dmtuesit e toks.
2. Bimt rriten ngadal e t dobta, kshtu q ngricat e para t dimrit i gjejn n fazn e
par t zhvillimit dhe i dmtojn shum.

3.
4.

Nga mbirja e siprfaqes s toks, rrnjt e bimve t vogla kputen leht.

Bimt vllazrojn shum pak dhe pjekja vonohet shum.

Pra, periudha m e prshtatshme pr mbjelljen e t lashtave sht ajo n t ciln bimt mbijn,
formojn sistem rrnjor t zhvilluar mir dhe arrijn fazn m t qndrueshme ndaj ngricave para
fillimit t dimrit. Kjo periudh e prshtatshme, q shpesh e quajn afati optimal, nuk sht e
njjt pr t gjitha zonat e vendit ton dhe varet nga temperatura dhe reshjet n at zon.

N pranver mbillen kultura q durojn temperatura t ftohta n dimr, si: pambuku,

misri, orizi, duhani etj. Synimi i bujkut n pranver sht q t mbjell sa m hert, sepse
mbjelljet e hershme kan kto prparsi:
1. Mbirjet ndodhin n momente kur aktiviteti i dmtuesve t toks sht shum i ult,
pr pasoj farat dhe bimt e reja dmtohen m pak.
2. Zgjatet periudha vegjetative dhe u jepet mundsi bimve t plotsojn ciklin e tyre
biologjik n kushte m t prshtatshme klimatike.
3. Korrja e prodhimit bhet para reshjeve t para t vjeshts, duke siguruar edhe cilsi t
lart t tij.
4. Bimt e mbjella hert shfrytzojn m mir rezervat ujore t toks.
5. Bimt e mbjella hert shfrytzojn m me efektivitet plehrat, ujitjen, veanrisht kur
jan prdorur kultura prmirsuese.
Mbjelljet e vonshme n pranver kan si prparsi mbirjen e shpejt n saje t temperaturave
t larta, megjithat mbirja mund t rrezikohet nga mungesa e lagshtirs. N prgjithsi mund
t themi se duhet t mbjellim menjher deri n thellsin 5 cm (thellsia e mbjelljes), sapo
temperatura e toks t stabilizohet n kufijt optimal (sipas krkesave t do bime).
Pr t caktuar kohn m optimale t mbjelljes s bimve, n prgjithsi duhet t kemi parasysh
t prputhim krkesn e species apo varietetit q do t mbjellim me temperaturn n thellsin
e mbjelljes. Kjo e fundit ndryshon sipas faktorve t mposhtm:
a) zons klimatike,
b) lartsis mbi nivelin e detit,
c) prbrjes grimcametrike t toks,
) kundrejtimit (pr tokat e pjerrta).
Duke marr pr baz zonn klimatike, mbjellja e bimve t vjeshts fillon m par n zonn e
ftoht dhe m von n zonn e ngroht, kurse pr bimt e pranvers mbjellja fillon m par n
zonat e ngrohta dhe pastaj n zonat e ftohta.
Pr drithrat e vjeshts mbjellja fillon n lartsin 1000 m 1300 m mbi nivelin e detit n fund
t gushtit dhe prfundon brenda muajit nntor n zonat e ulta dhe bregdetare. Pr bimt e
pranvers, n prgjithsi veprohet n t kundrt. Prve faktorve klimatike, n kohn e
mbjelljes ndikojn dhe faktort toksore. P.sh., n tokat q mbillen n vjesht mbjellja fillon
m hert n tokat e rnda, kurse n pranver sht e kundrta.
Temperatura n thellsin e mbjelljes ka lidhje me t gjith faktort q prmendm m lart.
Krkesat e bimve pr temperaturn n thellsin e mbjelljes jan t ndryshme, jo vetm midis
grupimeve t mdha, por edhe brenda grupimit bimor. P.sh., drithrat e vjeshts mbillen kur
temperatura n thellsit e mbjelljes sht 10120C, pambuku n 12140C, kikiriku dhe bimt
e tjera q krkojn ngrohtsi mbillen kur kjo temperatur sht 13350C.

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

kuptoni me mbjellje?
Nga fillon mbjellja?
Kur themi se kemi mbjelle?
Cila sht thellsia optimale e mbjelljes?
Cila sht koha m optimale e mbjelljes?
Cilt jan faktort q merren parasysh n prcaktimin e afatit t mbjelljes?
Cilat jan eprsit e mbjelljes s hershme n pranver?

Objektivat
Prcaktimi i norms s fars.
Njohja e thellsis s mbjelljes s fars.
Njohja e mnyrave dhe e mjeteve t mbjelljes s fars.

Pr t marr rendimente t larta nga nj kultur duhet siguruar dendsia e nevojshme e bimve
pr njsi t siprfaqes. Prllogaritja e dendsis s bimve pr metr katror ose pr dynym
bazohet n rendimentin q krkohet t merret, n tipin e toks, siprfaqen gjethore t kultivarit
ose hibridit, kohn e mbjelljes, kushtet klimatike, aftsin vllazruese (pr t lashtat, orizin etj.).
Dendsia e prshtatshme e bimve, para s gjithash, ndryshon sipas ndrtimit morfologjik t
mass mbitoksore t specieve bimore dhe kultivarve apo hibrideve. Pr kushtet e vendit ton,
nga studimet e bra dhe nga praktika e prodhimit sht gjetur, p.sh., se numri optimal i bimve
pr metr katror pr t lashtat sht 350550 mij bim pr dynym, pr misrin 68 mij bim pr
dynym, pr panxharin 1012 mij bim pr dynym, pr lule diellin 67 mij pr dynym etj.
Vlerat e dhna m sipr jan orientuese, sepse edhe brenda nj specieje ka ndryshime, q vijn
nga cilsit e veanta t kultivarve dhe nga kushtet e kultivimit. Dendsia e bimve ndryshon
edhe sipas kushteve t kultivimit dhe destinacionit t prodhimit. N zona me lagshti t madhe
ajrore, dendsia e bimve duhet t jet pak m e ult, me synim q t pengohet zhvillimi i
smundjeve. N zona t thata dhe pa mundsi ujitjeje gjithashtu dendsia e bimve duhet t
jet rreth 10% m e ult se n zona me reshje apo me ujitje t plot, me synim q t paksohen
humbjet e ujit nprmjet transpirimit. Kur bimt mbillen me destinacion pr mas foragjere, n
prgjithsi dendsia e bimve rritet me rreth 10% n krahasim me rastin kur t njjtt kultivar
apo hibride mbillen me destinacion pr prodhimin kokrr.
N baz t dendsis (numrit) s bimve q krkohen t sigurohen n nj dynym, duke pasur
parasysh edhe treguesit e fars, llogaritet sasia e fars q duhet prdorur. N kt sasi shtohen
edhe humbjet e mundshme nga dmtuesit, smundjet etj. Llogaritja e norms s fars nxjerr dy
probleme kryesore:
Planifikimi i numrit t dshiruar t bimve pr njsi t siprfaqes (m2 dynym ose
hektar) dhe
Korrigjimi i norms s fars pr shkak t kushteve t mbjelljes.
Faktort kryesor q mbahen parasysh n prcaktimin e norms s fars jan kta: numri i
bimve t planifikuara pr njsi siprfaqeje, pesha e 1000 kokrrave, aftsia mbirse, pastrtia

analitike dhe kushtet e mbjelljes (gjendja e prgatitjes s toks, shkalla e prekjes nga
smundjet e dmtuesit etj.). Duke njohur kushtet e msiprme, nj nga formulat q prdoret pr
llogaritjen e norms s fars sht kjo:
N = D x P / Amb x Pan x 100
ku:
N - norma e fars n kg/ha
D - dendsia e bimve pr m2
P - pesha e 1000 kokrrave
Amb - aftsia mbirse
Pan - pastrtia analitike
Kur pr rrethana t ndryshme mbjelljet bhen n kushte jo t prshtatshme klimatike e
toksore, zakonisht prdoren norma m t larta fare. E njjta gj zbatohet edhe kur pesha e
1000 kokrrave sht m e lart ose fuqia mbirse e tyre sht krahasimisht e ult.

Q nj far t mbij, ajo duhet t marr lagshti t mjaftueshme nga toka. Lagshtirn nga toka
fara e merr nprmjet siprfaqes s kontaktit q ajo ka me t. Kjo do t thot se fara duhet t
kt n radh t par nj kontakt t mir me tokn. Nj gj e till nuk mund t sigurohet n rast
se fara gjat mbjelljes lihet mbi siprfaqen e toks. Kshtu, mbjellja e farave bhet duke i
vendosur ato nn siprfaqen e toks. Thellsia e vendosjes s fars nn siprfaqen e toks varet
nga disa faktor.
Faktori kryesor q ndikon n thellsin e mbjelljes s farave sht vet madhsia e fars.
Farat m t mdha jan n gjendje t zhvillojn nj embrion m t fuqishm se farat e
vogla apo t imta. Pr kt arsye ato mund t mbillen n thellsi m t madhe se kto
t fundit, pasi jan n gjendje t zhvillojn nj embrion m t gjat.
Farat e vogla, nga ana e tyre (jonxha, trfili etj.), mund t zhvillojn nj embrion t
shkurtr dhe n rast se mbillen n thellsi t mdha nuk arrijn t dalin mbi
siprfaqen e toks, pra, mbirja dshton.
Brenda disa kufijve t ngusht (12 cm) thellsia e mbjelljes s farave mund t luhatet edhe n
baz t kushteve konkrete t lagshtirs apo t temperaturs. Kshtu, kur n thellsin optimale
t mbjelljes s farave lagshtira nuk siguron mbirje t mir t tyre, ato mund t mbillen 12 cm
m thell, me synim q tu plotsohen krkesat pr lagshtir.
N mbjelljet e vjeshts, kur kemi vones n mbjellje, temperatura sht zakonisht m
e ult. Pr kt arsye mbirja mund t vonohet, duke br q farat t jen nn ndikimin
e dmtuesve t toks pr nj periudh m t gjat. Kjo shkakton dmtimin e tyre. N
kt rast, nse lagshtira e toks sht e mjaftueshme, mbjellja mund t bhet 12 cm
m cekt, duke ndihmuar filizat q t dalin m leht mbi siprfaqen e toks.
E kundrta ndodh n mbjelljet e pranvers. Kur mbillet hert, fara hidhet n thellsi
m t vogl, pasi lagshtira sht e bollshme dhe temperaturat e ulta. Por sa m von
t bhet mbjellja, aq m shum paksohet lagshtira. Kshtu q detyrimisht mbjellja
duhet br m thell.

Dikur mbjellja zgjaste me muaj t tr, sepse kryhej me dor, kurse sot, n prgjithsi, mbjellja
bhet me mjete mekanike (makina bujqsore) dhe zgjat vetm pak jav. Me dor, krahas
mjeteve t mekanizuara, mbillen kryesisht bimt me fidan. Pr bimt e tjera mbjellja me dor
sht kufizuar dhe kryhet n ato zona dhe toka ku nuk mund t futen mjetet e mekanizuara.
Mbjellja bhet n tri mnyra:
me shprndarje,
me rreshta dhe
me gropa.

N mbjelljen me shprndarje fara shprndahet mbi siprfaqe dhe pastaj mbulohet me nj

plugim t cekt apo lesim. Por mbirja e farave n kt rast nuk sht e njtrajtshme dhe me
shum mungesa, sepse farat nuk bien n thellsi t njjt. Nj pjes e tyre qndron n siprfaqe
dhe dmtohet nga agjent t ndryshm, kurse nj pjes tjetr hyn thell n tok dhe nuk ka
mundsi t mbij.
Mbjellja n rreshta bhet me makina q e shprndajn farn n largsi t caktuara. Fara n
rresht ose mund t vendoset zinxhir, ose n largsi t caktuar. P.sh, n drithrat e vjeshts farat
n rresht hidhen zinxhir. T bimt e pranvers mund t prdoren q t dyja mnyrat. M
ekonomike sht mbjellja me saktsi. N kt mnyr nuk ka nevoj pr rrallim, pra
shpenzimet paksohen, dhe njkohsisht kursehet far. Mnyra e mbjelljes me rreshta krijon
mundsi q shrbimet pas mbjelljes t bhen n mnyr t mekanizuar.
Mbjellja me gropa bhet duke vendosur mbi rreshtat e hapur m par ose mbi kulmet e
katrorit apo t rombit nj numr t caktuar farash (zakonisht 25 sipas llojit t bims). Kjo
mnyr lejon kultivimin e toks n nj ose m shum drejtime, por kur mbirjet nuk jan t mira
dhe bimt nuk kan n dispozicion siprfaqe t njjt pr tu zhvilluar. Pr pasoj zhvillimi i
tyre jo gjithmon sht i njtrajtshm.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Nga se varet dendsia e bimve?

Pse duhet prcaktuar norma e fars?
Argumentoni formuln e norms s fars.
Ku qndron rndsia e thellsis s mbjelljes s fars?
Cilat jan mnyrat e mbjelljes s fars.
Cilat jan mjetet e mbjelljes s fars?

Objektivat
Njohja e llojeve t farishteve q kemi.
Prcaktimi i ndryshimeve midis farishteve.
Argumentimi pse nevojitet periudha e qetsis.

Farat e pemve frutore, ullirit, perimeve etj. nuk mbillen drejtprsdrejti sapo t prodhohen,
pasi ndodhen n periudhn e qetsis biologjike.
Qetsia biologjike e farave mund t jet: e jashtme ose e brendshme.
Qetsia e jashtme shkaktohet nga nj mbshtjellje e fort e fars (nga nj guack), e
cila pengon marrjen e ujit apo oksigjenit nga fara.
Qetsia e brendshme e farave quhet edhe qetsia embrionale dhe prcaktohet nga
veprimtaria e hormoneve brenda n far. Farat mund t nxirren nga faza e qetsis
biologjike me disa mnyra, ku m t prdorurat jan: futja e farave n uj t nxeht
70100 grad pr pes minuta; trajtimi i farave me tretsir KOH 5%, H2SO4 5% pr
pes minuta; trajtimi i farave me temperatura t ulta etj.

Kto farishte prdoren pr mbjelljen e farave t imta (p.sh., duhani), q nuk mund t mbillen
drejtprsdrejti n fush, ose dhe pr disa bim t tjera, t cilat n fazn e par t rritjes jan t
brishta (perimet) dhe krkojn kushte t veanta.
Bimt n farishte krkojn shrbime t veanta, derisa t jen n gjendje t prballojn kushtet
e fushs s hapur, ku do t rimbillen. Farishtet mund t jen t ftohta, kur pr ngrohjen e tyre
shfrytzohen vetm rrezet e diellit, ose t nxehta, kur si burime nxehtsie prdoret plehu i
pakalbur, avulli, ngrohja elektrike etj. Farishtet ndahen n t prkohshme dhe t prhershme (t
lvizshme). Para ngritjes se farishtes duhet t zgjidhet vendi i prshtatshm, t bhet
dezinfektimi i fars, i toks dhe i plehut, mbulimi i farishteve, t merren masa pr luftimin e
barrave t kqija, t smundjeve dhe dmtuesve etj.
RIMBJELLJA: Kur fidant n farishte kan arritur numrin e gjetheve dhe trashsin e duhur
(e cila varet nga lloji i bimve), ato shkulen dhe mbillen n vendin e tyre t prhershm. Pr t
siguruar prqindje t lart znieje, sht e domosdoshme q fidant t shkulen ose t mbillen
n fillim me kubik. N t gjitha rastet, para ose menjher pas mbjelljes n fush, bhet nj
ujitje, pr t siguruar nj kontakt sa m t mir t rrnjve me grimcat e dheut.
Fidant n fush mund t mbillen me dor ose me makina mbjelljeje t posame.

Q t mbijn, farat e pemve frutore duhet t shtratifikohen, pr t ndrprer periudhn e

qetsis s tyre. Shtratifikimi kryhet n arka druri me vrim n pjesn e poshtme, q siguron
ajrim t mir. Farat e mdha t brthamoreve vendosen shtresa-shtresa n arka, kurse farat e
pemve farore, q jan t vogla, mbillen t prziera me rr.
Shtratifikimi bhet me rr t trash lumi ose deti t shprndar mir (t jet larguar kripa).
Rra mbahet gjithnj e lagur me ujitje t vazhdueshme. N qoft se dimri nuk sht i ftoht,
arkat ku jan shtratifikuar vendosen n frigorifer. Shtratifikimi i farave mund t bhet edhe n
tok n thellsi 34 her m t madhe se diametri i tyre (n rreshta pr brthamoret) ose t
prziera me rr (pr faroret). Kur fara do t zhvilloj rrnj n thellsin 0,5 cm 1,5 cm dhe
krcelli 5 cm 15 cm, ohen n farishte. Farishtet ngrihen n tok ranore-deltinore, t pasura
me lnd organike dhe me sistem kullimi t mir. Para ngritjes s tyre bhet nj plugim i thell
dhe dezinfektim kundr hematodave dhe mikrogjallesave t tjera patogjene. N vazhdimsi
hapen vllajat n gjersi 1.5 m 1.8 m dhe gjatsi 4 m 6 m. Bimt e reja qndrojn n farishte
nj vit, ku bhet tharrja e barrave t kqija, prashitja, ujitja dhe sprkatja pr mbrojtjen e
filizave.

Figura 5.17. Shtratifikimi i farave t bajameve n arka druri

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.

Pse nevojitet periudha e qetsis?

Si i fusim farat n periudhn e qetsis?
jan farishtet e bimve barishtore?
Si krijohen farishtet n pemt frutore?
Pse duhen shtratifikuar farat e pemve frutore?

Objektivat
Kuptimi se sht fidanishtja.
Prcaktimi i kritereve pr vendin ku do t ngrihet fidanishtja.
Ngritja e nj pemtoreje.

Fidanishte quhet njsia ekonomike bujqsore q organizon prodhimin e fidanve t pemve

frutore, ullirit, agrumeve dhe hardhive sipas t gjitha hallkave t teknologjis s kohs.
Filizat e rinj nga farishtja kalojn n fidanishte q t formojn madhsin e domosdoshme pr
tu shartuar (fig. 13.2). Para se t mbillen n fidanishte ato krasiten rnd dhe u kputet maja e
rrnjs kryesore. Lagsit e mbjelljes s filizave t fidanishteve jan 3040 cm midis rreshtave
dhe 4030 cm midis filizave n rresht pr pemt frutore qe rrezojn gjethe ndrsa pr ato qe
nuk i rrzojn gjethet, largsit jan 4050 cm n t dyja drejtimet. N fidanishte mund t
mbillen drejtprsdrejti nga shtratifikimi farat e pjeshks, kajsis, arrs, bajames dhe disa her
t kumbulls. Shrbimet kryesore q kryen n fidanishte jan: prashitjet, harrjet, ujitje dhe
plehrimi. Qllimi kryesor sht mnjanimi i degzave horizontale, pr ti dhn mundsi
zhvillimit kryesor, n mnyr q t lehtsohet procesi i shartimit. Pr t arritur kt, hiqen
degzime ansore deri n lartsin 30 cm nga toka dhe pritet maja te degt e tjera, me
prjashtim t qendrs.

Klima e zons ku vendoset fidanishtja duhet t lejoj zhvillimin e mir t atyre specieve
drufrutore q krkohet t prhapen n zonn ose n zonat prreth. Prodhimi i fidanve t ullirit
dhe t agrumeve duhet t organizohet n zonat e ulta dhe bregdetare, me klim t but gjat
periudhs dimrore, kurse fidant faror mund t prodhohen edhe n zonat e larta t pemtaris,
ku dimri sht m i ashpr. Tokat q zgjidhen pr fidanishte duhet t jen t sheshta, me taban
t thell, t kulluara, t prshkueshme dhe t mund t ujiten gjat t gjith periudhs s
vegjetacionit. Tokat e rnda dhe ato shum t lehta ranore t thata nuk jan t prshtatshme pr
fidanishte frutore. Tokat e rnda pengojn ajrosjen e rrnjve, ndrsa ato ranore humbasin shum
shpejt lagshtirn dhe nuk sigurojn furnizimin e bimve me uj. Pr fidant q shkulen me buk
dheu, si agrumet dhe ulliri, duhet t zgjidhen toka me prbrje pak m t rnd.

Fidanishtet zakonisht zn siprfaqe t vogla toke, por krkojn prqendrim t madh pune dhe
mjetesh pr nj periudh t gjat t vitit. Nga 1 ha fidanishte zakonisht prodhohen 3040 mij

fidan frutor. Kjo do t thot se nga 1 ha fidanishte mund t krijohen 5060 ose 100120 ha
pemtore t reja. Pavarsisht nga madhsia dhe numri i fidanve q do t prodhohen do vit,
ekonomia e fidanishtes prbhet nga kta sektor t rndsishm: 1. sektori i pemtores mm
(t nnshartesave dhe mbishartesave), 2. sektori i shtimit, 3. sektori formimit.
1. Sektori i pemtores mm sht pjesa e fidanishtes ku mbillen pemt mma pr marrjen e
copave t nnshartesave dhe farat nga llojet e caktuara pr nnshartesa.
2. N sektorin e shtimit prodhohen nnshartesa farore ose vegjetative t rrnjzuara. N kt
sektor prodhohen drejtprdrejt fidan t shtuar me copa t rrnjzuara dhe t prshtatura nga
disa lloje, si: fiku, ulliri, shega, ftoi etj. Sipas mnyrs dhe qllimit t shtimit, ky sektor
prbhet nga farishtja dhe coptorja. Farishte sht pjesa e fidanishtes ku mbillen farat dhe
prodhohen filizat e nnshartesave. Zakonisht farishtet ndrtohen n fush t hapur me shtretr
ose n sera t mbuluara. Zakonisht nga 1 dynym farishte sigurohen rreth 2530 mij filiza
faror, kurse nga 1 m2 siprfaqe t mbjella me fara ulliri, prftohen rreth 300500 filiza.
Coptorja sht pjesa e fidanishtes ku mbillen copa t thjeshta pr rrnjzim.
3. Sektori i formimit ose shartesorja sht pjes e fidanishtes ku mbillen nnshartesat dhe
shartohen. Sipas kohs dhe vitit q fidant mbahen n shartesore pr shartimin dhe formimin,
dallojm shartesore t vitit t par, t vitit t dyt dhe n shum raste edhe t vitit t tret.

Pr ngritjen e pemtores duhen mbajtur parasysh:

a) Vlersimi tekniko ekonomik, duke kryer studime pr gjendjen e tregut dhe t industris
prpunuese. Pemtorja t ngrihet n ato zona ku nuk bhen ndrtime urbane dhe industriale;
t ngrihet sa m afr rrugve t transportit.
b) Zgjedhja e llojit dhe kultivarit. Ata duhet t plotsojn krkesat pr klim e tok; pjekja ti
prgjigjet tregut dhe industris prpunuese. Llojet dhe kultivart duhet t ken prodhimtari me
cilsi t lart. Ato duhet t ken qndrueshmri ndaj transportit, smundjeve dhe dmtuesve.
c) Studimi i klims. Klima duhet t lejoj kultivimin e t gjitha llojeve t pemve frutore,
agrumeve pr zonn e ngrohta, si dhe t ullirit, molls, gshtenjs pr zonn e freskt.
Pemtorja quhet e ngritur kur sht kryer sistemimi siprfaqsor, sistemi i kullimit, punimi
me qilizm, plehrimi dhe piketimi i toks.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

quajm fidanishte?
Cilat jan shrbimet q kryhen n fidanishte?
Si zgjidhet vendi pr ngritjen e fidanishtes?
Cilat jan hallkat kryesore pr prodhimin e fidanve frutor?
Cilt jan sektort e fidanishtes?
Flisni mbi parimet e prgjithshme pr ngritjen e pemtores.
Kur quhet nj pemtore e ngritur?

Objektivat
Prcaktimi i termit bar i keq.
Njohja e efekteve dmprurse t barrave t kqija n bujqsi dhe blegtori.
Prcaktimi i ans pozitive t barrave t kqija.

Me emrtimin bar i keq do t kuptohet fardolloj bim q mbin e rritet n nj parcel t mbjell
me nj apo m shum bim t tjera. Barrat e kqija, pra, jan bim t padshirueshme q mbijn
vetvetiu dhe dmtojn me pranin e tyre si bimt e kultivuara (ulin cilsin dhe prodhimin e tyre),
ashtu edhe livadhet natyrore. Ato mund t sjellin dme edhe n shndetin e blegtoris apo t
njerzve.
Efektet dmprurse t tyre jan:
1. Ulin prodhimin e bimve t kultivuara, n shum raste m shum sesa dmtuesit dhe
smundjet.
2. Konkurrojn bimt e kultivuara pr elementet minerale dhe ujin, sepse kan sistem
rrnjor m t zhvilluar.
3. Ulin cilsin e prodhimit si pasoj e przierjes s farrave t tyre me ato t prodhimit.
4. Nj pjes e tyre jan mbartse t smundjeve dhe dmtuesve.
5. Rrisin koston e prodhimit, vshtirsojn korrjen dhe pastrimin e farrave.
6. Nj pjes e tyre, q rriten n livadhet dhe kullotat natyrore, jan helmuese pr kafsht.
7. Disa bim t kqija ju shkaktojn njerzve alergji dhe smundje.
Barrat e kqija kan edhe ant e tyre t mira, por dmet q ato sjellin jan t mdha.
1. Shtojn lndt organike te tokat ku ato rriten.
2. Kufizojn grryerjen e toks.
3. Nj pjes e tyre shrbejn si ushqim pr njerzit dhe kafsht.
Barrat e kqija m t prhapura n vendin ton dhe q shkaktojn dme t vazhdueshme jan:
grashina e egr, margarita e egr, veronica, trasta e obanit, ngjitsja, lulkuqja e arrive, sinapi
i egr, kamomili, grami, trshra e egr, egjra, kokmadhi, laboti, zhabina, rrodhja, kostreva
etj.

Barrat e kqija nuk rriten vetm n parcelat e mbjella me kultura bujqsore, por edhe n
livadhe e kullota, ku shkaktojn dme n shndetin e blegtoris. Ato jo vetm shkaktojn ulje

t prodhimit t kulturave bujqsore, por edhe dme n blegtori, pasi nj pjes e tyre jan shum
helmuese. Kto barra mund t prcaktohen si dmtuese t prodhimit blegtoral. Barrat e
kqija m dmprurse n kullota dhe livadhe jan: rrodhja (Xanthsium strumarium), jonxha e
vogl e egr (Medikago minima) etj. Disa nga barrat e kqija i japin er t keqe qumshtit,
disa t tjera paksojn prodhimin e qumshtit, por ka dhe nga ato q shkaktojn smundje t
brendshme te kafsht.
Shkaqet e rritjes dhe prhapjes s barrave dmtuese n livadhe e kullota jan t shumta, por
m t prhapurat jan nga:
1. shfrytzimi joracional i livadheve dhe i kullotave,
2. mosluftimi i tyre me masa agroteknike,
3. ruajtja pr nj koh t gjat e aftsis mbirse t farave pr disa vjet,
4. fakti se kemi mjaft bim shumvjeare q shtohen si me far, ashtu edhe me rrug
vegjetative.

Pyetje
1.
2.
3.
4.

quajm barra t kqija?

Cilat jan efektet negative t barrave t kqija n kulturat bujqsore?
far dmi sjellin bimt e dmshme n blegtori?
Cilt jan faktort kryesor q prhapin shpejt barrat e kqija?

Objektivat
Njohja e mnyrave t shumzimit t barrave t kqija.
Dallimi i barrave t kqija shumvjeare q shtohen me far nga ato q shtohen me
rrug vegjetative.
Prcaktimi i mnyrave t prhapjes s barrave t kqija.

Barrat e kqija shumzohen n dy mnyra: a) seksuale (me far) dhe b) joseksuale (vegjetative).
Barrat e kqija q shumzohen me far, sipas jetgjatsis, i kemi: nj-, dy- dhe shumvjeare.
Ato, duke ruajtur fuqin mbirse pr nj koh t gjat, jan t prhapura masivisht n parcelat
q kultivohen n kultura t ndryshme bujqsore, por edhe n pemtore, vreshta, ullishta,
livadhe dhe kullota. Vetm nj bim, lulkuqja, prodhon brenda nj vegjetacioni 17 000 fara.
Shtimi joseksual ose vegjetativ kryhet n bim nj-, dy- dhe shumvjeare.
Mnyrat e shtimit vegjetativ jan t shumta, por m kryesoret jan:

a)
b)
c)

: Jan krcej nntoksore q rriten horizontalisht, duke formuar nyja dhe n

secilin prej tyre dalin mbi tok filiza t rinj, nn tok rrnj t reja; prfaqsues grami.
: Stolont jan krcej si dhe rizomat, por q zhvillohen mbi dhe nn
siprfaqen e toks, por n nj thellsi m t vogl sesa rizomat, p.sh. talla, grami etj.
Zhardhoku sht grumbullimi i amidonit n qelizat e stolonve.
Zhardhokt kan form eliptike ose sferike me madhsi t ndryshme, q prbhen nga
cipa, tuli dhe sytha. Barrat e kqija q shtohen me an t zhardhokve jan patatja e
egr, panxhari i egr, karota e egr etj. Zhardhokt kan aftsi q n dimr t rrin n
qetsi dhe n pranver t zhvillojn lastare.

Shndrrimi i rrnjve t disa barrave t kqija quhet metamorfoz. Ndr shndrrimet m

kryesore t rrnjve t barrave t kqija mund t prmenden:
a)
Shtohen rrota e egr, rrepa e egr, panxhari i egr dhe lpjeta
t ndryshme.

b)
c)
d)

Shrbejn pr shtimin vegjetativ t disa

barra t kqija, si: lulepatatja, selepi i egr etj.
Shtohen luleshqiponja e egr, urthi i drurve.
Me kto lloje rrnjsh shumzohet me rrnj
vegjetative kuskuta si bar i keq parazitar.

Barrat e kqija prhapen me fara dhe me pjes vegjetative. Farat apo pjest vegjetative mund
t transportohen nga nj parcel n tjetrn nprmjet njerzve, kafshve, ujit dhe ers.
Gjat transportit t farave t bimve t kultivuara njeriu ka uar edhe farat e barrave t kqija
nga nj zon n nj tjetr dhe nga nj vend n tjetrin. Edhe nprmjet mosprpunimit t mir t
plehrave organike njeriu ka ndikuar n prhapjen e barrave t kqija nga nj zon n tjetrn.
Nj pakujdesi tjetr q mund t oj n prhapjen e barrave t kqija sht mospastrimi i
makinave mbjellse apo edhe kombajnave korrse e shirse. N kt rast, duke kaluar nga nj
parcel n tjetrn, makinerit bjn prhapjen e farave t ndryshme n kto parcela t cilat
mund t mbillen me specie t tjera.
Prve njeriut, edhe kafsht mund ti prhapin farrat e barrave t kqija n largsi t mdha;
kjo sidomos n farat e barrave t kqija t kullotave.
Era gjithashtu prhap veanrisht ato farra q kan ndrtim t till trupi, organe t t cilit
shkputen shpejt nga era. Shum farra dhe organe t tjera vegjetative t barrave mund t
prhapen nprmjet ujit, gjat rnies s reshjeve dhe sidomos n kanalet q prdoren pr ujitjen e
kulturave t mbjella. Disa farra mund t prhapen nprmjet disa lloje kandrash, t cilat
gjezdisin n lulet e barrave t kqija dhe farrat e tyre ato i transportojn n vende t ndryshme.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Sa lloje t shtimit t barrave t kqija kemi?

Cilat bim sipas jetgjatsis shtohen m shum me far?
Cilat jan mnyrat e shtimit vegjetativ t barrave t kqija?
Cilat jan barrat e kqija q shtohen me an t shndrrimit t rrnjve?
Me an t kujt bhet prhapja e barrave t kqija?
Gjeni dhe sillni n klas barra t kqija q shtohen me far, me rizome, me stolon dhe
me zhardhok.

5.23. KLASIFIKIMI I BARRAVE T KQIJA

Objektivat
Klasifikimi i barrave t kqija sipas jetgjatsis, kulturave dhe stinve.
Klasifikimi i barrave t kqija sipas krkess pr lagshtir, drit dhe mnyrs s luftimit.
Njohja e disa prej barrave t kqija m t prhapura n zon.

N varsi t jetgjatsis, barrat e kqija ndahen n: njvjeare, kur jetojn m pak se nj vit;
dyvjeare, jeta e t cilave zgjat deri n dy vjet; shumvjeare, kur jetojn m shum se dy vjet.
Barrat njvjeare zakonisht ndahen n verore dhe dimrore. T parat mbijn n vjesht ose n
dimr dhe prodhojn farra n pranver ose n fillim t vers. Si rregull, ato prekin kulturat e
vjeshts, p.sh. drithrat. N kt grup futet trshra e egr, rrodhja, kamomili etj. Barrat
verore zakonisht mbijn n pranver dhe japin far n vjesht. Zakonisht ato rriten n ngastrat
e mbjella me pambuk, duhan, misr etj.; nga m kryesoret mund t prmendim labotin,
kostrevn, muharin, nenn, tallen, dredhjen e arave.
Barrat e kqija dyvjeare vitin e par formojn rozetn e gjetheve, kurse vitin e dyt lulzojn
dhe prodhojn fare. N kt grup bjn pjes nj numr i kufizuar bimsh, si: karota e egr,
gjembi etj. megjithse shumica e barrave shumvjeare prodhojn far, talla, dredhja e arave
dhe gjembi shumvjear.
Sipas krkesave q kan pr temperatur, barrat e kqija ndahen n: dimrore e verore, kurse
sipas lagshtirs q duan, ndahen n kserofit dhe hidrofit. Nj ndarje tjetr e barrave t
kqija bhet sipas kulturave ku shfaqen. Kshtu, ka barra t kqija q rriten n drithrat e
vjeshts, si dhe barra q rriten n misr, pambuk, oriz etj.

Nga barrat m t prhapura n vendin ton dhe q shkaktojn dme t vazhdueshme jan:
trshra e egr, egjra, rrodhja, lulkuqja, kokemalli, sinapi, gjembi etj. M kryesoret jan:
Grami (cynodondactylon), familja gramore
Plqen me shum zonat e ngrohta. N vendin ton sht i prhapur n t gjitha zonat bujqsore.
Shtohet kryesisht n mnyr vegjetative, por edhe me far. sht i qndrueshm ndaj thatsirs,
sepse rizomat e tij zhvillohen deri n thellsin 3035 cm. Ngricat e dimrit e shkatrrojn. Mnyra
m e mir e luftimit sht plugimi gjat vers deri n thellsin e rizomave, t cilat, duke dal n
siprfaqe, thahen dhe shkatrrohen. N ngastrat e prekura rnd duhet t zbatohet nj sistem i till
qarkullimi bujqsor q gjat vers t mos ket bim t kultivuara.

Trshra e egr (Avena fatua) familja gramore

N vendin ton sht shum e prhapur n ngastrat e mbjella me t lashta. Zakonisht piqen
para t lashtave, por ka edhe raste kur piqen n t njjtn koh dhe przihen me prodhimin. N
fazat e para t rritjes sht shum e vshtir t dallohet nga trshra e kultivuar. sht
njvjeare dhe shumohet me far. Mbin shpejt, zakonisht bashk me kulturn, dhe sht e
dmshme; kur kultura baz sht e rrall, pr luftimin e saj prdoren herbicide selortin, si:
moxan, suffix dhe puma.
Grashina (Vicia spp), familja fluturore
Rndom prek drithrat e vjeshts. Lulzon zakonisht n prill dhe piqet n majqershor. Si bim
kacavjerrse q sht shpesh shkakton rrzimin e t lashtave; sht e ndjeshme ndaj
herbicideve 2,4-d, MCPA dhe herbicideve me baz squfuri.
Kokmadhja(Phalarsi spp), familja gramore
sht bar shum i dmshm, q prek kultura t ndryshme n mjaft zona t vendit ton, sidomos
t lashtat. Plqen m shum toka t rnda e me lagshtir. Luftohet me vshtirsi, sepse mbi t
vepron nj numr i kufizuar herbicidesh.
Egjra (Lobium spp), familja gramore
Egjra sht shum e prhapur n vendin ton. N disa zona ka dendsi shum t madhe,
sidomos n ngastrat e mbjella me t lashta.
Sinapi (Sinapis arvensis), familja kryqore
Nga ky lloj bari preken kryesisht t lashtat, por edhe bimt prashitse sidomos ato t sheqerit.
Ai shum i ndjeshm ndaj thatsirs; farat e tij ruajn aftsi mbirse dhe luftohet me lehtsi.
Lulkuqja (Papaver rhoeas)
sht e prhapur n drithrat e vjeshts; ul shum prodhimin n ato vite e zona kur ngastrat
jan shum t prekura; sht e ndjeshme ndaj herbicideve t ndryshme dhe luftohet leht.
Gjembi i bardh (Cirsinum arvense), familja e kompozitve
sht bar shumvjear i cili shumohet me lastar rrnjor e me fara. Lulzon n periudhn
majqershor dhe frutifikon n korrikshtator. Gjendet m shum n zonat mesdhetare
kontinentale, ku dmton pothuajse t gjitha kulturat bujqsore.
Dredhja e arave (Convolulus avensis)
Kjo sht bim shumvjeare e familjes dredhore, q shtohet me fara dhe lastar rrnjor.
Bima lulzon n maj dhe frutifikon n qershorshtator.

Pyetje
1.
2.
3.
4.
5.

Si i klasifikojm barrat e kqija sipas jetgjatsis?

Si i klasifikojm barrat e kqija sipas krkess pr temperatur?
Si i klasifikojm barrat e kqija sipas krkess pr lagshtir?
Si i klasifikojm barrat e kqija sipas kulturave bujqsore ku shfaqen?
Cilat jan barrat e kqija m t prhapura?

Objektivat
Njohja e metodave kryesore t luftimit t barrave t kqija.
Klasifikimi i herbicideve sipas barrave q shkatrrojn dhe vendit ku prdoren.
Dallimi i herbicideve q prdoren para mbirjes dhe pas mbirjes.

Ka shum metoda t luftimit t barrave t kqija, por m kryesoret jan:

Metoda agroteknike,
Metoda fizike,
Metoda mekanike,
Metoda biologjike,
Metoda kimike.

Metoda agroteknike prmbledh dy hallka: At parandaluese, q nnkupton prdorimin e

farave, plehrave organike dhe t do materiali tjetr t pastr dhe njkohsisht pastrimin para
prdorimit t makinerive bujqsore. Kto masa jan t efektshme vetm kundr barrave q
prhapen nga veprimtaria e njeriut, por nuk kan asnj ndikim n barrat q prhapen me an
t ers, ujit dhe kafshve. At vepruese, q ka t bj me qarkullimin bujqsor, prgatitjen e
mir t shtratit t mbjelljes, prdorimin e farave me tregues sasior dhe cilsor t lart,
sigurimin e nj numri t caktuar bimsh pr njsin e siprfaqes, si dhe kryerjen e t gjitha
shrbimeve n koh dhe n cilsi q nga mbirja deri n mbledhjen e prodhimit.

Metoda fizike sht nga metodat me t hershme, e cila jep efekte n siprfaqe t vogla,
sidomos n farishtet e perimeve dhe t duhanit, duke br shkuljen e barrave t kqija me dor.

Metoda mekanike ka t bj kryesisht me punimin e toks me mjete mekanike dhe

njkohsisht luftimin e barrave t kqija me: freza, lesa, disqe dhe kultivator (frezim, lesim,
diskim, kultivim q u kryhen bimve gjat vegjetacionit).

Metoda biologjike ka t bj kryesisht me armiqt natyror, t cilt dmtojn, han ose

zhdukin barrat e kqija. Veprimi i dmtuesve, baktereve, nematodeve, shpendve ndaj ktyre
barrave t kqija sjell si rezultat uljen e ndjeshme t shkalls s dmit t kulturave.

Metoda kimike sht metoda q prdoret gjersisht sot dhe konsiston n prdorimin e
disa preparateve kimike helmuese pr barrat e kqija, por jo pr bimn e kultivuar. T gjitha
preparatet kimike q prdoren pr luftimin e barrave t kqija quhen herbicide dhe jan t
lngshme.

Herbicidet mund t klasifikohen n baz t mnyrs s aplikimit, si dhe n baz t veprimit t

tyre mbi bimn bujqsore dhe barrat e kqija. Ato mund t ndahen n:
1.

Herbicide q prdoren mbi bimt e mbira. Bimt e kultivuara kan qndrueshmri

t ndryshme ndaj herbicideve, prandaj kur sprkasim mbi bim t kultivuara duhet t
jemi shum t kujdesshm q t mos i dmtojm ato.

2.

Herbicide q prdoren n tok (para mbirjes s bimve t kultivuara). Sprkatjet

me kto herbicide bhen para mbirjes s farave, para bims s kultivuar ose para
mbirjes s t dyjave. N kto raste, zakonisht sprkatja bhet njkohsisht me mbjelljen.

Gjat prdorimit t ktij grupi herbicidesh duhet t kemi parasysh se barrat jan m t ndjeshme
n fazat e para t zhvillimit t tyre; prandaj dhe herbicidet duhet t prdoren n kt periudh.
N baz t mnyrs s veprimit t tyre mbi barrat e kqija, herbicidet i ndajm n:
1.

Herbicide kontakti, q dmtojn barrat e kqija vetm n pjest q bien n kontakt

me herbicidin. Nj herbicid kontakti kur bie mbi nj bar shumvjeare shkatrron
vetm pjesn mbitoksore, kurse rrnjt nuk i prek; ato vitin e ardhshm japin filizin
e ri. Ndr herbicidet e kontaktit q prdoren gjersisht mund t prmendim
DINOSEB, RENTA KLORFENOL (R, C, R), BROMOXINIL etj.

2.

Herbicide sistemi. Kto herbicide, pasi bien n siprfaqen e gjetheve t bims, futen
n brendsi t qelizave dhe qarkullojn n t gjith bimn nprmjet gypave prues
t saj. N kt mnyr ato dmtojn gjith bimn e barrave t kqija, pavarsisht se
ciln pjes t bims prekin. Efekti veprues i tyre zgjat 14 jav pas sprkatjes. Nga
herbicidet e sistemit mund t prmendim: MCPA, 2,4-D, MCPB, dalapon aminotriazole dhe barban.

Bazuar mbi efektivitetin ndaj specieve t ndryshme t barrave t kqija, ato mund t
ndahen n:

Herbicide selektive, q dmtojn vetm disa bim t kqija, por jo t tjerat.

Herbicide joselektive, q dmtojn edhe barin e keq, edhe bimn e kultivuar.

N qoft se menjher pas sprkatjes bie shi, herbicidet shplahen dhe, pr rrjedhim, efekti i
tyre bie. Prdorimi i dozave m t larta t herbicideve sht i dmshm, sepse rrit koston e
prodhimit, ul selektivitetin e prgatess, shton rrezikun e mbetjes s nj sasie n tok. Efekti
helmues i herbicideve shtohet n temperaturat e larta. Ndodh disa her t arrihen prfundime t
mira nga prdorimi i nj przierje herbicidesh.

Barrat e kqija m t prhapura n t lashtat jan ato gjethegjera shumvjeare q luftohen me

vshtirsi. Pr luftimin e tyre prdoret 2,4-D (spichormidi) dy deri katr jav para korrjes.
Efekt pozitiv ai jep edhe pr luftimin e barrave njvjeare sidomos n fazn e 45 gjetheve.
Shqetsim pr t lashtat sot sht trshra e egr, sepse farat e saj qndrojn n tok pa u
dmtuar pr shum vjet dhe mbijn sapo u krijohen kushtet e prshtatshme. Pr luftimin e
trshrs s egr prdoren kto herbicide: Avadeksi, Barba, Suffi, Bidisi, Avenge, t cilat
prdoren n fazn e 24 gjetheve t para.

Luftimi i barrave t kqija t misrit. Herbicidet m t efektshme pr luftimin e barrave t

kqija jan ato t familjes s atrazins, e cila prfshin majazinn, simazinn dhe q efektin e
japin para mbirjes.
Luftimi i barrave t kqija te patatja. Me shfaqjen e filizave t par te patatja bhet nj
sprkatje me nj nga kto herbicide: denoseb, linuron, monolinuron, terbutrun, trertazin.
Luftimi i barrave t kqija te panxhari i sheqerit. Zakonisht pr t pastruar barrat e kqija
duhet sprkatur me: enduthal, propham, medinoterb, lenacil, pyrazon.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Cilat jan metodat kryesore q luftojn barrat e kqija?

Cilat futen te masat parandaluese?
Prshkruani masat agroteknike pr luftimin e barrave t kqija.
Ku konsiston metoda kimike pr t luftuar barrat e kqija?
Si klasifikohen herbicidet sipas barrave t kqija q ato shkatrrojn, vendit ku prdoren
dhe kohs?
Cilat jan herbicidet kryesore q luftojn barrat e kqija n disa kultura bujqsore?

Objektivat
Prcaktimi i termit t qarkullimit bujqsor.
Prcaktimi i eprsis s mbjelljes s nj kulture ndaj mbjelljes s shum kulturave n
nj siprfaqe toke.
Njohja e prparsive t qarkullimit bujqsor.

Kur kultivojm n nj ngastr t njjtn bim pr vite me radh, prodhimi i saj fillon e bie.
Kshtu, prodhuesit ndrrojn n mnyr t programuar kulturat nga nj vit n tjetrin. Me
termin qarkullim bujqsor do t kuptojm ndrrimin e bimve t arave n hapsir dhe n
koh sipas nj plani t caktuar, q ka si qllim rritjen e vazhdueshme t pjelloris s toks, t
rendimentit t bimve, t bashkrenduar me t gjith faktort agronomik q kushtzojn
prodhimin bimor.
Praktika e qarkullimeve bujqsore njihet q n koh t lashta dhe sht e zbatuar n mnyra t
ndryshme, sipas sistemeve t bujqsis, fazave t zhvillimit t shoqris njerzore, zhvillimit t
forcave prodhuese dhe marrdhnieve n prodhim.

Sistemet intensive t bujqsis, pr sa i prket shprndarjes kohore dhe hapsinore t bimsis,

klasifikohen n:
Sistemi i monokulturs,
Sistemi i qarkullimeve bujqsore.

Sistemi i monokulturs nnkupton mbjelljen e nj kulture n t njjtn siprfaqe toke pr

nj periudh t gjat vitesh. Ai ka kto prparsi:
a) krijon nj specializim t prodhuesit,
b) krijon mundsin e shfrytzimit m t mir t mekaniks bujqsore,
c) thjeshtohet organizimi dhe administrimi i ndrmarrjeve bujqsore.
Nga ana tjetr, nprmjet sistemit monokultur, ndodh nj shfrytzim i njanshm i toks, pasi
duke mbjell pr nj koh t gjat t njjtn bim merren nga toka t njjtat lnd ushqyese.
Gjithashtu mundsohet shtimi i barrave t kqija dhe i smundjeve dhe dmtuesve, t cilt
prekin bimt q do t mbjellim. Edhe koeficienti i shfrytzimit t toks sht m i ult pasi
kemi nj shfrytzim t toks vetm n sezonet ku kultivohet bima q ne mbjellim.

 Prparsit e qarkullimeve bujqsore jan kto:

1. Prmirson strukturn e toks. Kur n nj ngastr mbjellim vazhdimisht t njjtn bim,
t gjitha ndrhyrjet agroteknike n tok bhen n t njjtn mnyr dhe po n at thellsi
punimi. Si rrjedhim krijohen shtresa t forta q vshtirsojn lvizjen e ujit. N varsi t
kulturs q mbillet, toka plugohet n thellsi t ndryshme. Po kshtu edhe rrnjt e bimve,
duke mos pasur t njjtn gjatsi, deprtojn n thellsi t ndryshme, duke br ajrim m t
mir t toks, duke shtuar lndn organike dhe aftsin ujmbajtse t saj.
2. Mbrohet toka nga grryerja. Siprfaqet e pambuluara (pa mbules bimore), sidomos gjat
periudhs s dimrit, nn veprimin e reshjeve grryhen. Prandaj sistemet e qarkullimit hartohen
t tilla q ngastrat t jen vazhdimisht nn kultur. Kur nj ngastr caktohet pr nj kultur
pranverore, paraprakisht mbillet n vjesht me nj bishtajore q korret n pranver.
3. Rritet sasia e azotit n tok. Me nj sistem t prshtatshm qarkullimi shmanget shplarja
e azotit dhe e lndve t tjera ushqyese, sepse ato i thith vet bima.
4. Luftohen barrat e kqija. Si e pam, n do lloj bim t kultivuar shfaqet nj numr i
caktuar barrash t kqija, t cilave cikli vegjetativ i prshtatet me ciklin vegjetativ t kulturs q
ne mbjellim. Duke ndrruar kulturat q mbjellim n t njjtn parcel, p.sh., duke mbjell nj
kultur dimrore pas nj kulture pranverore, lehtsohet shum luftimi i barrave t kqija si me
mjete agroteknike, ashtu edhe me mjet kimike. Disa barra t kqija (rrodhja) plqejn m
shum tokat e ujitshme. Kur n kto toka kultivojm bim q nuk krkojn ujitje, barrat nuk
shfaqen. Gjithashtu n kulturat verore nuk mund t luftohen grami ose talla q shumzohen me
rizoma dhe rrug t tjera vegjetative. Kto toka duhet t kultivohen me bim vjeshtoredimrore;
gjat vers t jen t lira pr t br punime t thella. Disa bim, si: luledielli, krpi, panxhari,
thekra etj., jan mbytse t barrave t kqija, prandaj ato duhet t futen rregullisht n qarkullim.
5. Luftohen dmtuesit dhe smundjet. Dmtues t smundjeve t ndryshme vetm me disa
bim t kultivuara. Mbijetesa e tyre varet nse gjejn ose jo bim t llojit q shrbejn pr
shtegtare. Kur kultura ndrrohet, parazitt nuk gjejn ushqimin e duhur dhe zhduken.
6. Rritet prodhimi. Shum t dhna eksperimentale tregojn se me zbatimin e qarkullimeve,
prodhimi rritet n mnyr sistematike n saje t rritjes s pjelloris s toks dhe infeksionit m
t ult nga barrat e kqija dhe smundjeve t dmtuesve.

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

kuptoni me qarkullim bujqsor?

Prkufizoni mbjelljen e nj kulture.
Cilat jan prparsit e mbjelljes s nj kulture dhe t mbjelljes s shum kulturave?
Jepni shembuj t mbjelljeve bashkshoqruese.
Prkufizoni mbjelljen e nj kulture.
Cilat jan prparsit e mbjelljes s nj kulture dhe t mbjelljes s shum kulturave?
Jepni shembuj t mbjelljeve bashkshoqruese.
Cilat jan prparsit e qarkullimit bujqsor?
Si i lufton qarkullimi bujqsor smundjet dhe dmtuesit?

Objektivat
Njohja e elementeve baz t qarkullimit bujqsor.
Njohja e faktorve q krkojn bimt n nj sistem qarkullimi bujqsor.
Hartimi i disa sistemeve t qarkullimit bujqsor.
Elementet baz q prbjn nj qarkullim bujqsor jan:
struktura e kulturave,
renditja e kulturave,
madhsia e fushs,
rotacioni.

Me struktur kulturash do t kuptojm numrin dhe prpjestimet relative t shprehura n

prqindje t kulturave q marrin pjes n qarkullim ndaj siprfaqes totale.

Me renditje t kulturave do t kuptojm radhn sipas s cils kulturat mbillen njra pas tjetrs
n nj fush t qarkullimit bujqsor. Renditja prbn elementin m t rndsishm teknik.
Kriteret e prcaktimit t saj lidhen me ndikimin e ndrsjell ndrmjet bimve q mbillen. Ajo
vendoset duke u mbshtetur n veorit biomorfologjike dhe kompleksin agronomik q krkon
do lloj bime, n mnyr q ato t ndikojn sa m mir n rendimentin dhe pjellorin e toks.
Kshtu, duhen marr parasysh krkesat specifike pr elementet e ushqimit mineral. Kjo sht
veanrisht e rndsishme pr bimt me konsum t lart si jan perimet.

Gjethoret, si: sallata, ikorja, spinaqi, brokoli, lakra, lulelakra, lakra e Brukselit etj.,
kan m shum nevoj pr azot;
Frutort, si: pjepri, kungulli, shalqiri, trangulli, domatja, speci, patllxhani etj., kan
m shum nevoj pr fosfor;
Rrnjort, si: qepa, hudhra, preshi, karota, panxhari i kuq, rrepa etj., kan m shum
nevoj pr potas.

Gjithashtu, bimt e prafrta nuk duhen mbjell njra pas tjetrs.

Kungulloret: kastraveci, kungulli, shalqiri etj.;
Lakra: brokoli, lakra, lulelakra, lakra e Brukselit;
Domate: domatja, patllxhani, speci dhe patatja;
Panxhar: panxhari, spinaqi.

Leguminozet: bizele, fasule, bathe.

Qepet: qepa, hudhra, preshi.

Brenda renditjes s rndsishme sht prcaktimi i vendit q do t zr hallka prmirsuese, q

jan bim t cilat me veorit e tyre ndikojn pozitivisht mbi cilsit fizike, kimike e
biologjike t toks, duke rritur rendimentin e bims pasardhse. Si bim t tilla mund t
prmendim bishtajoret shumvjeare livadhore, bishtajoret njvjeare.

Madhsia e fushs, duke qen element organizativ e teknik, krkon nj prcaktim t kujdesshm.
Fusha e qarkullimit bujqsor duhet t ket madhsi optimale t volitshme, me qllim q t lejoj
nj trajtim efektiv t masave agroteknike dhe organizative brenda afateve optimale. Kshtu,
punimi, mbjellja, shrbimet e trajtimet gjat vegjetacionit, ujitja etj. jan faza t zhvillimit t
prodhimit q nuk pranojn diferencime t ndjeshme n koh brenda s njjts fush.
Fusha shum t mdha mund t ojn n diferencime pr shkak t pamundsis s zbatimit t
ktyre masave dhe n kt mnyr zhvillimi i bimve brenda fushs do t jet jouniform.
Fushat shum t vogla ojn n shtimin artificial t qarkullimeve ose n zgjatjen e ciklit t tyre.
Fushat e qarkullimit prbhen nga grupimet e ngastrave fqinje t prafrta agronomike. Pr nj
qarkullim t dhn madhsia e fushs prcaktohet nga kultura me siprfaqe m t vogl n
strukturat e qarkullimit.
Mund t bjm edhe grupimin e kulturave, kur kjo siprfaqe sht m e vogl se vlerat
optimale, t tilla si: grur + elb + trshr, fasule + soj etj.

Rotacioni shpreh periudhn q i duhet nj bim n qarkullim pr t prshkuar t gjitha fushat

dhe pr tu rikthyer prsri n fushn fillestare. Kjo periudh lidhet me gjatsin e afatit t
qarkullimit dhe sht e barabart me t. N rastet kur n qarkullim merr pjes nj fush me
bim shumvjeare (jonxh), rotacioni merr nj kuptim tjetr. Ktu shfaqen dy rotacione
brenda t njjtit qarkullim: njri i bimve njvjeare dhe tjetri i kulturs shumvjeare.

Pr t hartuar nj sistem qarkullimi bujqsor t prshtatshm, prve parimeve t msiprme si

dhe kushteve toksore, klimatike, mekanike dhe ekonomike, duhet t marrim n konsiderat
edhe bimn q sht m e prhapur dhe m e prshtatur n nj zon t caktuar, p.sh. n zona ku
kultivohen m shum patate dhe perime.
1. patate;
2. bizele, bath, presh, sallat;
3. lakr, spinaq;
4. karota, panxhar i kuq, rrep.

N zona me prhapje m t madhe t drithrave t vjeshts.

1. drithra panxhar sheqeri drithra;
2. grur, elb, duhan;
3. grur, elb, misr;
4. grur, jonxh, misr;
5. grur, elb, jonxh.
Ose
1. trfil (bishtajore livadhore),
2. grur (t lashta),
3. misr (prashitse + pleh organik),
4. grur (t lashta),
5. misr (prashitse + pleh organik).
N zona ku sht m i prhapur pambuku:
1. pambuk pambuk bishtajore misr,
2. pambuk drithra bishtajore verore,
3. pambuk bishtajore misr.
Pr zonat m t prshtatshme pr duhanet orientale:
1. duhan duhan drithra,
2. duhan drithra,
3. duhan drithra bishtajore dimrore.
Qarkullimi me bim shumvjeare (jonxha):
1. jonxh (bishtajore livadhore),
2. misr,
3. grur (t lashta),
4. misr (prashitse + pleh organik),
5. grur (t lashta).

Pyetje dhe detyra

1.
2.
3.
4.

Cilt jan faktort pr ndrrimin e nj kulture?

Cilat jan elementet baz t qarkullimit bujqsor?
Cilat futen te kushtet ekonomike, klimatike dhe mekanike pr nj sistem t qarkullimit
bujqsor?
Hartoni nj sistem qarkullimi bujqsor, duke pasur parasysh kulturn m t prhapur n
zonn tuaj (drith, pambuk, duhan).