UNIVERZITET U SARAJEVU

FILOZOFSKI FAKULTET
ODSJEK ZA HISTORIJU

Demal ehaji

Derviki redovi u jugoslovenskim zemljama

(prikaz knjige)

Redi Aida

Sarajevo, 2013. godine

Derviki redovi

Knjiga Derviki redovi u jugoslovenskim zemljama sa posebnim osvrtom na Bosnu i

Hercegovinu ( Sarajevo, 1986.) od Demala ehajia napisana je na osnovu arhivskog
materijala: dokumenata, sudskih protokola (sidila), popisnih i ekonomsko-finansijskih knjiga
(deftera), kronika, rukopisnog i drugog materijala. U djelu su sistemski obraeni naroito
derviki redovi koji su bili zastupljeni u jugoslovenskim zemljama.
Derviki redovi se u naim krajevima javljaju jo od poetka osmanske vlasti u 15. stoljeu i
uzimaju aktivno uee u procesu formiranja naselja i irenja islama i islamsko-orijentalne
kulture. Njihov utjecaj se irio iz sufijskih centara (tekija) koji su postojali u veini gradskih
naselja i u mnogim selima u Bosni i Hercegovini, Srbiji, Makedoniji i na Kosovu. U
spomenutim oblastima bili su raireni redovi: mevlevije, nakibendije, halvetije, kadirije,
rifaije, bektaije, hamzevije i drugi, koji su utjecali ne samo na religioznu nego i na drutvenu
i kulturnu atmosferu ovih oblasti. Neki od istraivaa ove tematike bili su air Sikiri, Glia
Elezovi, Muhamed Hadijahi, Alija Bejti, Nedim Filipovi i drugi.
Tesavuf odnosno islamski misticizam predstavlja zasebnu metodologiju odgoja u cilju
pribliavanja, sjedinjenja i jedinstva sa Apsolutom (Bogom). Iako pojedini historiari
islamske mistike nalaze pretee tesavufa i meu Poslanikovim ashabima ipak se tesavuf
poinje razvijati od 8. stoljea kada se sufije poinju izdvajati od ostalih muslimana svojom
nonjom i nainom ivota, na to ukazuje i naziv sufi (ar.vuna) jer su ivjeli skromno i nosili
grubu vunenu odjeu. Pored ove teze postoje i drugi istraivai koji smatraju da rije sufi i
tesawwuf potjeu od grke rijei theosophia ili termina sophos (mudrac). Takoer neki
ovaj izraz dovode u vezu sa rijeju as-suffa (klupa) to se odnosi na prve pobone ljude koji
su ivjeli za ivota Poslanika Muhameda. Dakle, u 8. stoljeu se poinju javljati i sufijske
institucije: hanikahi, ribati i zavije. Meutim, razvoj sufijske teorije i zrenje tesavufskih ideja
odvija se naroito u 9. i 10. stoljeu kada se vie panje posveuje razmiljanju i meditaciji
nego krutoj askezi, koju su sufije 8. stoljea kao npr. Ibrahim ibn Edhem, Rabia Adavija
smatrali osnovom spasa i izbavljenja. Vremenom su se razvile dvije kole tesavufa sa svojim
karakteristikama: basranska i bagdadska. Pored svoje teoretske strane, tesavuf ima i praktini
aspekt koji se definira kao put, metod (ar. tarik) pribliavanja Bogu. Derviki redovi
predstavljaju sistem zasnovan na relaciji uitelj i uenik, murid (vodi) i murid (uenik).
Organizovani ili bolje reeno institucionalni tesavuf se stvarao postepeno i u etapama. Ve u
10. stoljeu stvaraju se sufijske institucije: ribat i zavije u arapskom i hanekah u perzijskom
podruju. Svi ovi termini oznaavaju sufijski centar ili tekiju. Kao posljedica ovoga razvoja
javljaju se derviki redovi koji su bili vezani za jednog uitelja, osnivaa (pira), ije ime nosi
2

dotini red, usvaja njegov metod obuke, koristi njegovo mistiko iskustvo i slijedi pravila
sufijskog ivota kojih se on drao. U razvoju ovog institucionalnog tesavufa najznaajniji su
sljedei redovi: suhravardije, kadirije, rifaije, jesevije, kubravije, istije, azilije, bedevije,
mevlevije, nakibendije. Ostali redovi su derivati jednog ili vie spomenutih. Pored ovih
postojali su jo: kalenderije, ahmedije, safevije, bektaije, halvetije..

Derviki red mevlevija

Osnivaem dervikog reda mevlevija smatra se Delaluddin Rumi, zvani Mevlana po
kome je ovaj red i dobio ime. Sam Rumi nije osnovao niti je imao namjeru osnovati novi
derviki red, nego su to uinili njegovi uenici i nasljednici. Velika zasluga za konstituisanje
mevlevijskog reda pripada njegovom sinu Sultan Veledu. U prvom periodu svoga razvoja dok
jo nije bio formiran kao tarikat, red mevlevija se irio i oslanjao na narodne mase jer je
Mevlana bio cijenjem ne samo kod inteligencije i aristokracije nego i kod muslimanske mase
koji su ga prihvatili kao svoga pira. Tako je ovaj red preao dug period svoga razvoja do
konanog formiranja do prve polovine 15. stoljea. Do uspostave osmanske vlasti u Bosni
ovaj red je bio u potpunosti formiran u pogledu principa, obreda, teorije i prakse. Tako u
mevlevizmu postoje etiri stepena koja je mogao da dostigne i zauzme pripadnik reda: muhib
(simpatizer koji voli), dede (ili dervi), ejh (zastupnik pira), halifa ( zamjenik ejha). Centar
ovog reda bio je u Konji, a odatle su se tekije i zavije otvarale irom Osmanskog Carstva i
islamskog svijeta. Mevlevijske tekije postojale su u svim veim centrima u Jugoslaviji:
Sarajevu, Beogradu, Skoplju, Mostaru, Konjicu, Niu..
Najznaajnija mevlevijska tekija ipak je ona osnovana u Sarajevu. Nju je osnovao Isa-beg
Ishakovi 1462. godine, to se vidi iz njegove vakufname, inae najstarijeg izvora koji se
odnosi na Sarajevo osmanskog perioda. Ova se tekija sastojala od tri kue, jednog ograenog
dvorita (harem) i ostalih pomonih prostorija. Te kue su sluile i kao tekija ali i kao
konaite siromanim muslimanima, uenicima, ratnicima i putnicima. Tu se kuhala i
besplatno dijelila hrana putnicima i slubenicima konaita, a viak hrane dijelio se
siromanoj djeci u gradu Sarajevu. Iako se u vakufnami Isa-bega ne spominje kojem je redu
pripadala ova tekija, iz kasnijih izvora i legendi koje su postojale u narodu moe se zakljuiti
da je pripadala redu mevlevija.
3

Spomen i opis mevlevijske tekije u Sarajevu dao nam je Evlija elebi u svome Putopisu
(Sejahat-name) u 17. stoljeu. U njemu on navodi da se tekija nalazi na obali Miljacke i da je
stekla tradiciju odgajajui generacije dervia kroz zanosni mevlevijski ples, muziku i poeziju.
Jo detaljniji opis tekije dao je sarajevski pjesnik Reid Efendija u svojoj pjesmi u kojoj pjeva
o katastrofi Sarajeva 1697. u pohodu princa Eugena Savojskog. Ova tekija svoju trajnost ima
zahvaliti bogatom vakufu Isa-bega. Ona je vie puta obnavljana poslije poara ili razaranja, ali
na razliitim mjestima, prvo na ehovoj Koriji, a onda na Bendbai. Pored prihoda Isabegovog vakufa, kasnije su i drugi nepoznati vakifi uvakufljavali svoja dobra za izdravanje
tekije.
Mevlevizam se u Bosni ispoljavao kao i u centru u Konji uz izvjesne modifikacije. Svakog
petka poslije dume namaza obavljao se zajedniki zikr-mukabela i sema (plesati, okretati se)
kada su se sluili i raznim muzikim instrumentima. I u mevlevijskoj tekiji u Sarajevu
izvoen je zanosni ples kada bi se plesai oblaili u posebne bijele nonje koje su se irile u
pokretu. ak i poslije ukidanja mevlevijske tekije u Sarajevu, mevlevizam kao religiozni
fenomen i kao tradicija ostao je da i dalje ivi, ali samo kao intelektualno-moralni aspekt.
Nestalo je muzikog spektakla i praktinog mevlevijskog obreda. Meutim, Mevlana
Delaludin Rumi i njegova Mesnevija ostali su i dalje kao predmet interesovanja i
izuavanja u islamskim krugovima Bosne i Hercegovine.
Kod dervikog reda mevlevija posebno je bila zastupljena i razvijena knjievna djelatnost.
Posebna se panja posveivala perzijskoj mistinoj knjievnosti. U tome se istiu Fevzija
Mostarac i Fadil-paa erifovi.

Derviki red nakibendija

Ovaj red je dobio ime po Muhamed ibn Muhamed Bahaudin al-Buhariju Nakbandiju
(umro 1389.) i nakibendijska tradicija upravo njega smatra za osnivaa ovog reda. Neki
smatraju da on nije istinski osniva reda, nego je on samo preuzeo tradiciju iskljuivo
mentalnog-bezglasnog zikra (zikr-i hafi) kojem ga je poduio Abdul-Halik Guddavani koji je
istinski osniva reda nakibendija. Ovaj red predstavlja produenje ortodoksne horosanske
mistike kole.

Ovaj se red u Bosni javio u 15. stoljeu. Neki su predstavnici ovog reda ostavili svoje ivote
borei se u sultan-Fatihovoj vojsci to saznajemo iz kasnijih izvora. Ta uspomena na gazije i
prve ehide posluila je kasnije da se njihova mjesta obaviju velom svetosti i tu sagradi turbe i
tekija. Upravo na ovaj nain i jesu nastale prve tekije ovog reda. Izvori koji govore o ovom
redu su jako oskudni pogotovo kada je rije o najranijem periodu osmanske vlasti na ovim
krajevima. Tako na osnovu kasnijih izvora saznajemo za prve ejhove nakibendijskog reda
po imenu Ajni Dede i emsi Dede koji su prema predaji bili savremenici sultana Mehmeda II
Fatiha i koji su poginuli prilikom osvajanja Bosne 1463. Oni su bili sahranjeni u posebnom
turbetu pod imenom Gaziler turbesi (Mauzolej ratnika). Ovu tezu potvruju i epitafi na
nianima ove dvojice dervia.

Gaziler tekija u Sarajevu

Na prostoru uz turbe Ajni i emsi- Dedeta, na jugozapadnom uglu malog parka pred
Higijenskim zavodom u Sarajevu postojala je odranije tekija zvana Gaziler. Hazim
abanovi navodi da je Gaziler tekija osnovana jo u starom Trgovitu prije njegove propasti
(1459) to bi znailo da je ovo jedna od najstarijih tekija za koje znamo u Bosni i
Hercegovini. Najstariji pomen ove tekije nalazimo u Kemalbegovom testamentu iz 1538. Ova
je tekija imala jednu bau i neto obradivog zemljita koji su se nalazili uz samu tekiju.
Prema nekim izvorima moe se primijetiti da je ova tekija neko vrijeme radila i po naelima
kadirijskog reda. I ova kao i druge tekije imala je svoje mecene i darivaoce koji su joj
obezbijedili nesmetanu aktivnost i ivot.

Skender-paina tekija u Sarajevu

Derviki red nakibendija dobijao je na snazi i poeo se iriti ve krajem 15. stoljea.
Posebne zasluge za njegovo irenje pripadaju vojskovoi i namjesniku sultana Fatiha,
Skender-pai Juriiu. On je iz naklonosti prema sufijama sagradio veliku zaviju ovog reda uz
lijevu obalu Miljacke, a do nje imaret i musafirhanu i druge zadubine na Hisetima, prostoru
dananje Skenderije u Sarajevu. Ovaj kompleks imao je socijalni i humanitarni smisao pa je
tako i Skender-paa u svojoj vakufnami odredio da se hrana kuha i dijeli slubenicima
njegova vakufa i siromanima. I on je za izdravanje tekije obezbijedio bogati vakuf,
pokupovao je mnoga zemljita koja su se nalazila oko njegove zadubine i sve to uvakufio.
Njegova vakufnama naalost nije sauvana, ali su njene odredbe sauvane u kasnijim
dokumentima. Ona je doprinijela irenju nakibendija u Bosni i radila je sve do Drugog
5

svjetkog rata iako je i ova tekija, kao i brojene kulturno-historijske ustanove, staradala u
optem poaru Sarajeva 1697. godine, ali je poslije toga bila obnovljena. O samoj aktivnosti
tekije i o njenim ejhovima ne znamo mnogo, uglavnom su podaci o tome oskudni i
fragmentarni. Uglavnom se sa sigurnou moe rei da je ova tekija u mnogome doprinijela
irenju ovoga reda ne samo u Sarajevu nego i u njegovoj blioj i daljoj okolini.

Jediler-tekija u Sarajevu
Ova tekija je pripadala halidijskom ogranku nakibendijskog reda, nastala polovinom
19. stoljea. Zajedno sa damijom i turbetom (turbe sedam brae kako je u narodu poznato)
sainjavala je kompleks na raskru puteva Bistrik irokaa u Sarajevu. Ova tekija se
formirala postepeno. U poetku je tu bila samo prostorija za uvare Jediler-turbeta o ijem
nastanku nema pisanih podataka. Meutim, tradicija kae da je tu sahranjen neki ejh koji je
doao sa sultanom Fatihom. Kasnije su tu sahranjena dva dervia koja su neduno optuena za
krau, a zatim etiri kapetana koji su pogubljeni zbog toga to nisu bili budni kada je princ
Eugen Savojski provalio u Sarajevo. Tako je nastalo Turbe sedam brae. Sama tekija kao i
njena vakufnama je izgorjela u poaru 1879. Godine
Tekija na Mlinima u Sarajevu
Ova tekija smjetena je u sjevernom dijelu dvorita damije Kuuk Katiba. To je bila
manja jednostavna graevina od erpia i drveta koja je imala samo dvije prostorije. Tekija je
bila zatvorena 1952., ali je ponovo otvorena 1968. godine.
Tekija ejha Hasana Kaimije u Sarajevu
Ovo je prvobitno bila kua Hasana Kaimije, koju je on 1664. uvakufio za tekiju.
Nalazila se neto nie umurije mosta na desnoj obali Miljacke. Tekija je stradala u velikom
poaru 1879. godine. Tokom 17. I 18. stoljea ova je tekija kao i njen osniva i vakif Kaimija
pripadala halvetijskom redu dervia, meutim nakon njenog stradavanja u poaru i ponovnog
podizanja 1801. godine, u beratu se govori o Kaimijinoj tekiji kao o tekiji nakibendijskog
reda.

Nakibendijski hanekah Koski Mehmed-pae u Mostaru

6

Pored Sarajeva kao centra, nakibendijski red je bio zastupljen i u Mostaru. Naroite
zasluge za to je imao Koski Mehmed-paa koji je naspram svoje damije prije 1612. godine
podigao jedan hanekah sa 11 soba. U njegovom hanekahu se izuavao tesavuf i vrila
edukacija dervia. I on je za izdravanje hanekaha ostavio brojene zadubine. Za upravitelja
svog hanekaha je odredio uenu osobu koja mora imati i druge kvalitete i vrline uzornog
dervia. Takoer, u vakufnami su definisane i obaveze ejha i dervia. Ovaj hanekah je radio
sve do 1924. godine kada je zatvoren. Zgrada je sruena tek 1950., a na tom prostoru je
izgraen mali park. Pored ovog hanekaha u Mostaru je postojalo jo nekoliko tekija
nakibendijskog reda.
Zlatno doba irenja i razvoja reda nakibendija u Bosni i Hercegovini predstavlja 18. i 19.
stoljee. Ve od prvih poetaka osmanske vlasti u ovim krajevima (14. i 15.) nakibendizam je
naao plodno tlo i pravu kolijevku u Bosni i Hercegovini, gdje se irio, prvo u gradovima, a
zatim i u ruralnim podrujima, naroito u drugom dijelu svoga razvoja. Javlja se itava mrea
nakibendijskih tekija u Sarajevu, Mostaru, Travniku, Jajcu, Foi, Goradu, ajniu,
Visokom, ali i u selima Vukeljii i Oglavak kod Fojnice.
Nakibendije i u Srbiji, Makedoniji i na Kosovu
Pored Bosne i Hercegovine nakibendizam je bio zastupljen i u Srbiji u gradovima:
Beogradu, Uicu, Leskovcu, Vukovaru itd. Zbog oskudnosti podataka ne znamo mnogo o
nakibendijama na ovom prostoru. Takoer, tekije nakibendijskog reda su bile zastupljene i
u Makedoniji i na Kosovu. Njeg je na ove prostore donio ejh Abdulah Ilahi poznatiji kao
Mola Ilahi.
Unutar nakibendijskog reda njegovala se i stvarala literatura, a naroito poezija koja
uglavnom govori o mistikom konceptu ivota. Knjievni sastavi naih nakibendija pisani su
ne samo na turskom nego i na arapskom, perzijskom ali i na bosanskom jeziku. Meu njima
se posebno istiu ejh Abdurahman Sirija, Vehab Ilhamija, Hatem Bjelopoljak i drugi.

Derviki red halvetija

Meu najrairenije dervike redove u Anadoliji i Rumeliji ubraja se red halvetija koji je
tako nazvan po svom osnivau ejhu Abu Abdulahu Saradudinu Omeru Halvetu (volio
osamljivanje). Ovaj red pripada ogranku suhravardija i on nije imao svog posebnog osnivaa
koji bi imao orginalno uenje nego se red razvio u zasebnu kolu putem vie linosti odnosno
asketa kao npr: Ibrahim al-Zahid al-Gilani, Muhamed Nur al-Halvati. Ipak se za osnivaa
uzima Omer al-Halvati koji je formulisao pravila za sufije ove orijentacije. Ovaj red je
posebnu panju posveivao individualnom asketizmu (zuhd) i povlaenju (halva). Halvetijska
tradicija u svojim poecima jako je bila vezana za kult halife Alije, meutim postepeno se
ovaj red prilagoavao sunitskoj dinastiji Osmanlija. Osnovna komponenta ovog reda jeste
zikr. ejhovi ovog reda su bili veoma strikni u odgoju kandidata. Smisao i cilj zikra je da
dervi stalno misli na Boga, da se njegov duh udalji od nepostojeeg i da se u njemu razvija
duhovni ivot. Ovaj red se vremenom dijelio na mnoge ogranke, a na jugoslovenskom
podruju su bili zastupljeni:derahije, sinanije, demalije, karabaije i dr.

Gazi Husrev-begov hanekah u Sarajevu

Zbog svoje sunitske orijentacije ovaj red je imao veliku podrku sultana i predstavnika
osmanske vlasti. U Bosni i Hercegovini se javlja ve u prvoj polovini 16. stoljea. Hanekah se
kao sufijski centar razvija jo od 11. stoljea u Horasanu (Iran). Vremenom on postaje
specifian odgojno-obrazovni zavod koji je imao zadatak da udomi posveene dervie i da ih
uzdigne i oplemeni. Posebno mjesto meu ovakvim ustanovama pripada Gazi Husrevbegovom hanekahu u Sarajevu. On je sagraen do kraja 1531. godine preko puta njegove
damije koja je podignuta u centru najstarije sarajevske arije. Sastojao se od centalnog
uskog dvorita sa adrvanom u sredini oko koga se sa obje strane nalazilo po 14 elija za
dervie. U svakoj sobi su stanovala po dvojica dervia koji su se hranili iz Gazi Husrevbegovog imareta. Gazi Husrev-beg je u svojoj vakufnami ostavio zapisano da u njegovom
hanekahu slue samo najbolje askete i halife iz halvetijskog reda. Vremenom je ovaj hanekah
pretvoren u medresu. I on je kao i mnogi drugi objekti vie puta stradao u poarima. U njemu
su postavljani ejhovi direktno od strane osmanske administracije to mu je davalo vie
oficijelan karakter. Iako su se tu izuavala tesavufska djela hanekah se nikad nije razvio u
isto sufijsku instituciju iako je to vakufnamom predvieno.

Hanekah ejha Ibrahima Bistrigije u Sarajevu

Ovo je bio drugi po redu hanekah dervikog reda halvetija. Podignut je uz Mehmedbegovu damiju na Bistriku poetkom 17. stoljea. Ovaj hanekah aktivno je djelovao i radio
do poetka Drugog svjetskog rata. Za njegovo izdravanje bila je odreena desetina od
nekoliko sela u bosanskome sandaku. Hanekah Ibrahima Bistrigije kao i ejhovi koji su se u
njemu smjenjivali pripadali su halvetijskom redu dervia demalijskog ogranka kojeg je
osnovao ejh Demal Halveti. I ovaj je hanekah odigrao znaajnu ulogu u religioznom,
drutvenom i kulturnom ivotu Sarajeva.

Eli Ibrahim-pain hanekah u Travniku

U 17. Stoljeu Travnik postaje vezirski grad u kojem su imali svoju rezidenciju
bosanski namjesnici. Naime, Travnik je od 1699. do 1850. bio rezidencijalno mjeto bosanskih
namjesnika. Halvetijski hanekah, zajedno sa medresom i bibliotekom Eli Ibrahim-paa je
podigao prije 1706. godine kada je datirana njegova vakufnama. Za njihovo uzdravanje
Ibrahim-paa je uvakufio han, brijanicu, duan i druge objekte. Zgrada tekije vremenom je
dola u ruevno stanje pa je 1781. godine renovirana. Bogat vakuf i uvakufljeni objekti su
dobro poslovali to je potrajalo sve do 1903. Godine kada su stradali mnogi objelti Eli
Ibrahim-pae.

Halvetijske tekije u Viegradu, Rudom, Bijeljini i Donjoj Tuzli

Derviki red halvetija bio je zastupljen i imao je svoje centre i u drugim mjestima u
Bosni i Hercegovini. ejh Sejfulah efendija koji je bio uvar Jediler turbeta u Sarajevu uspio
je ovaj red proiriti u cijeloj Posavini. Tekija u Viegradu nalazila se u blizini mosta Mehmedpae Sokolovia. U Rudom se nalazila u blizini kasabe Rudo. Ova tekija je sruena za vrijeme
Prvog svjetskog rata. Halvetijska tekija u Bijeljini podignuta je oko 1882. godine.

Tekija u Konjicu
U starom dijelu grada neki Mehmed au je 1622. sagradio damiju, a u njenom
dvoritu podigao tekiju sa deset soba za siromahe i dervie, zatim imaret i u blizini damije
mekteb. Ovaj je vakif iza sebe ostavio veliku sumu novca za izdravanje svoga vakufa. Tekija
je nestala krajem 19. stoljea.

Tekija u Blagaju
Ova tekija je predstavljala najjuniji prodor halvetija u Hercegovini. Prvi pomen ove
tekije nalazimo u Putopisu Evlije elebije koji navodi da je ovu tekiju podigao mostarski
muftija Zijaudin Ahmed ibn Mustafa. Vremenom je tekija prela u ruevno stanje pa je Omerpaa Latas godine 1851. obnovio tekiju, musafirhanu i turbe.

Tekija u Pruscu
U Pruscu je postojala tekija halvetijskog reda koju je podigao Hasan Kafi Pruak,
jedna od najistaknutijih linosti intelektualne i knjievne Bosne u drugoj polovini 16. stoljea.
Utjecaj halvetijskog reda se osjetio ne samo meu siromanim slojevima zanatlija i seljaka
nego i meu pripadnicima najistaknutijih linosti u Bosni i Hercegovini.

Halvetije u Srbiji
Ve u 16. stoljeu red halvetija poinje da razvija svoju propagandu i aktivnost u
mnogim gradovima u Srbiji. Tada se intenzivno grade damije, medrese i openito stvaraju
islamske institucije. Centar iz koga se irio halvetijski utjecaj bio je grad Uice. Tu su
djelovali veoma krupni islamski mistici kao to su Muslihudin Uianin. Red halvetija i
njegov utjecaj u Srbiji kretao se na relacijama: Anadolije Rumelije Srbije. Naroitu
zaslugu za irenje ovog reda imao je krupni mistik ejh Bali iz Sofije. Od ogranaka
halvetijskog reda u Srbiji su bili zastupljeni: sinanije i demalije. Veza sa Anadolijom bila je
Sofija u Bugarskoj.

Halvetije u Makedoniji i na Kosovu

Jedan od najrairenijih redova u Makedoniji i na Kosovu bio je red halvetija koji je
imao najvei broj pristalica u ovim oblastima. Prema izvjetaju iz 1938. red halvetija je imao
25 tekija na podruju Makedonije i na Kosovu to znai da je morao imati utjecaj na ivot
muslimana na ovim prostorima. Karakteristino je za red halvetija u Makedoniji da je
obuhvatao islamizirane Makedonce i jedan znatan dio Albanaca i Vlaha, meu kojima je
ortodoksno kranstvo bilo uhvatilo korijena. Dervii halvetijskog reda regrutuju se vie iz
redova siromanih seljaka i zanatlija, ali takoer u izvjesnom broju i iz drugih drutvenih
slojeva. Izmeu mnogobrojnih ogranaka halvetijskog reda u Makedoniji i na Kosovu bili su
naroito raireni sljedei: karabaije, derahije i sinanije. Ogranak karabaija osnovao je Ali
Alaedin Karaba Veli. Tekiju ovog ogranka osnovao je Osman-baba u Prizrenu te tako Prizren
10

postaje centar iz kojeg se iri halvetijski red i otvaraju tekije ovog ogranka na Kosovu,
Makedoniji i u Albaniji. Nekoliko tekija ovog reda bilo je podignuto i u Skoplju i Titovom
Velesu.
Predstavnici reda halvetija uglavnom su bili ueni i pripadali su staleu uleme pa su sluili ne
samo kao ejhovi nego i kao muderisi. Nije bio rijedak sluaj da se u halvetijskim tekijama
predavao hadis i tefsir. to se tie knjievne djelatnosti halvetija mogu se izdvojiti neka
znaajna imena: ejh Bali-efendija iz Sofije, zatim Alaudin Ali-Dede ibn Mustafa Al-Bosnevi
(Ali-dede Bonjak), Muslihudin Uianin i drugi.

Derviki red kadirija

Ovaj red je pripadao ortodoksnim dervikim redovima. Po vremenu osnivanja on je
najstariji derviki red, ali se tekije ovog reda u naim krajevima osnivaju uglavnom tokom 16.
i 17. stoljea. Kadirijske tekije su postojale u Sarajevu, Travniku, Jajcu, Zvorniku itd. Poseban
znaaj za irenje kadirijskog reda i njegov utjecaj u Bosni i Hercegovini imalo je osnivanje
Silahdar Mustafa-paine (Hadi Sinanove) tekije u Sarajevu polovinom 17. stoljea. Ova
tekija se nalazi u sjevernom dijelu Sarajeva i predstavlja vrijedan spomen osmansko-turske
arhitekture u Sarajevu. Postojale su mnoge nekretnine koje je vakif ostavio za izdravanje
tekije. Ovi objekti su vremenom stradavali od vremenskih nepogoda i poara, ali sama tekija
je napravljena od kamena i zbog toga je uspjela sauvati uglavnom svoj prvobitno izgled.
Tekija je u vie navrata bila obnavljana. U ovoj se tekiji pored obreda izuavao tesavuf, itala
i studirala najznaajnija knjievna djela pisana na arapskom, perzijskom i turskom jeziku.
Ona je odigrala vanu ulogu u njegovanju mistike tradicije i razvijanju dervikog ivota,
etike i odgoja u skladu sa naelima ovoga reda. Takoer je sluila i kao centar odakle se irio
utjecaj kadirijskog reda u druge gradove: Travnik, Jajce, Zvornik i njihovu okolinu.

Kadirijska tekija u Zvorniku, Jajcu i Travniku

Poslije jedne pobune koja se dogodila 1682. u Sarajevu, ejh Sinanove tekije Hasan
Kaimi, koji je bio voe pobune, bio je zbog toga protjeran iz Sarajeva u Zvornik. To je
doprinijelo irenju kadirijskog reda i njegov utjecaj u Zvorniku. Poslije njegove smrti njemu
je sagraeno turbe, a uskoro je u krugu turbeta nastala i tekija kadirijskog reda koju je
sagradio Mehmed-paa, na preporuku Silahdar Mustafa-pae to se vidi iz jednog fermana iz
1805. godine.
11

U gradu Jajcu njegovana je dervika tradicija skromnih razmjera. Stara tekija koja je postojala
u Jajcu unitena je u poaru. Ona se nalazila s druge strane Esma-sultan damije. Tekija je
ponovo napravljena u 18. stoljeu na zahtjev ejha Alije Bagdadlije na mjestu ehitluci.
Poslije smrti osnivaa i njegovih sinova prestao je i rad tekije.
Kadirijski red u Travniku je bio zastupljen krajem prve polovine 20. stoljea, iako ima
naznaka da je postojao i ranije. Kadirijski zikr se obavljao prvo u Mahalskoj damiji, a kasnije
u Jeni damiji u Travniku. Taj zikr su uglvnom vodili priueni dervii.

Kadirije u Srbiji, Makedoniji i na Kosovu

Pored ostalih, u Srbiji je bio zastupljen i red kadirija. Naalost zbog oskudnih izvora
veoma malo znamo o tome. Za razliku od Srbije ovaj red je bio puno zastupljeniji u
Makedoniji i na Kosovu. Prema izvjetaju iz 1938. bilo je na ovom prostoru 18 kadirijskih
tekija. Kosovo je bilo i ostalo kolijevka kadirija i ovaj se red najvie irio u 17. i 18. stoljeu.
Jedna od najstarijih je kadirijska tekija u Prizrenu koju je sagradio ejh Hasan. Ove tekije
postoje jo u Kosovskoj Mitrovici, Pei, Pritini i dr.
I kadirije su dale izvjestan doprinos na knjievnom polju, ali u Bosni ih je bilo veoma malo.
Jedini veliki pjesnik koga je proizvela ova kola jeste ejh Hasan Kaimija. Pored njega valja
spomenuti jo i Mehmeda Mejliju i Mula Mustafu Baeskiju.

Derviki red rifaija

Derviki red rifaija je njegovao asketske prakse, a uz to odgajao svoje dervie na
otpornost prema vatri, zmijskom otrovu i od povreda orujem i oruem. Ovaj red je osnovan
od strane Ahmeda al-Rifaija proirio se do 15. stoljea u Turskoj, Siriji i Egiptu. I ovaj se red
podijelio na vie ogranaka: sadije, sajadije i haririje. Rifaije su posebno rairene u Makedoniji
i na Kosovu, a donekle i u Srbiji.
Rifaijski ogranak u naim zemljama proirio je ejh Sulejman, zvani Adizi-baba poetkom
18. stoljea. Jednu takvu tekiju podigao je u akovici, a drugu u Prizrenu. Ova tekija je
nestala za vrijeme Drugog svjetskog rata. Na Kosovu i u Makedoniji posebno su bile brojne
tekije sajadijskog ogranka. Meutim, derviki red rifaija, zbog svojih tendencija ka alevizmu i
iizmu i zahvaljujui injenici da je ortodoksna ulema imala glavnu rije u Bosni i

12

Hercegovini, nije se mogao razviti se mogao dovoljno razviti na ovim prostorima. Rifaijski
red je imao tekije u Bosni samo u poetku osmanske vlasti.

Derviki red bektaija

Derviki red bektaija razvio se kao red ili sekta ukljuujui mistiko-heterodoksne
grupe dervia. Ovaj se red uzdigao i formirao iz raznorodnih nasljea heterodoksno-islamskih
tendencija, te kransko-anadolskih i turskih sujevjerja. Bektaijski red koji je postojao ve u
14. stoljeu, naroito je dobio na znaaju u 15. i 16. stoljeu kada je objedinio ostale
heterodoksne grupe i kada je stvoren kult Hadi Bektaa Velija meu abdalima i svim ostalim
grupama proizalim iz babaizma. Oni zanemaruju i zapostavljaju religiozne obaveze koje trai
erijat. Kao ilustracija moe posluiti sluenje vina na bektaijskim ceremonijama. U
doktrinarnom smislu bektaije su iiti. U naim zemljama bektaije se javljaju uporedo sa
osmanski osvajanjima ovih prostora.
Meutim, i pored toga bektaije nisu bile mnogo rairene u Bosni i hercegovini. Prema
zapisima Evlije elebije takva tekija je postojala u ajniu. Pored ove postojale su jo tekije u
Sarajevu i Banja Luci. Slina situacija je bila i u Srbiji. Nekoliko tekija postojalo je u
Beogradu. Ali situacija na junim dijelovima ovih prostora je bila sasvim drugaija jer je na
Kosovu i u Makedoniji ovaj red imao mnogo vie utjecaja. Bektaije su bile toliko
rasprostranjene tako da se gotovo u svakoj veoj varoi nalazila tekija ovog reda.
Najznaajnija bektaijska tekija koja je imala viestruk znaaj jeste tekija Herabati-babe u
Tetovu u zapadnom dijelu Makedonije. U krugu bektaija njegovala se knjievnost i
umjetnost, a naroito poezija i muzika. Meu stvaraocima ove kole posebno se istakao
Ahmed Vahdeti iz Dobruna kod Viegrada.

Derviki red hamzevija

Ovaj red predstavlja zaseban ogranak koji se razvio iz bajramijskog reda, a ime je
dobio po njegovom osnivau ejhu Hamza Baliju koji je bio porijeklom iz Bosne. Za
bajramijski red se opet kae da je nastao putem mijeanja i proimanja halvetijskog i
nakibendijskog reda. Melamijsko-hamzevijsko uenje se u Bosni proirilo do sredine 16.
13

stoljea, a posebno u tuzlanskom kraju, u Srbiji i budimskom paaluku i stvaranja brojnog i

snanog hamzevijskog bratstva koji su imali snaan utjecaj na mase i zbog toga su bili
izloeni progonima koji su trajali u nekoliko etapa i u kojima su uestvovali najistaknutiji
predstavnici ortodoksne uleme. Sam osniva ovog reda Hamza Bali podigao je svoju tekiju u
selu Orlovii u kadiluku Srebrenica. I hamzevije su imale razvijenu knjievnu djelatnost, a
neka od imena koja se spominju su Abdulah Bonjak, Husein Lamehani i dr.

Melamije-nurije
Ovaj red predstavljaju trei period melamizma, a nazvane su po svom osnivau ejhu
Sejidu Muhamedu Nuru Arabiju. Sa njim centam melamizma postaje Skoplje gdje je i
djelovao. Tekije ovog usmjerenja su otvarane irom Makedonije.

Derviki redovi u Slavoniji i Sremu

Uporedo sa osmanskim osvajanjem Slavonije i Srema i potpadanjem ovih oblasti pod
osmansku vlast u prvoj polovini 16. stoljea, dolazili su i dervii, nastanjivali se i osnivali
svoje institucije. Meutim, izvori za ove prostore su veoma oskudni. Prema navodima Evlije
elebije postojale su mnoge tekije u varoima i gradovima kao npr: u Osijeku, Sremskoj
Mitrovici, Grgurovcima, Sremskim Karlovcima i dr. Neke od poznatijih tekija su ona Hindibabe u Vukovaru i tekija Ulama pae u Slavonskoj Poegi.

14