Histori Arti

Arti, si dritare e jetes - Arti i Rilindjes Italiane

Arti i Italis (ose shkurt Arti) mori nj hov t papar zhvillimi pas viteve 1400, n periudhn
e Rilindjes. Padyshim, kryeqendra e Rilindjes s Artit sht Firence dhe shtysa kryesore e
ksaj lvizje sht familja Medii. Kto jan disa shnime pr kndvshtrimin tim mbi artin
e Rilindjes mbshtetur edhe n prshtypjet e udhtimit n Itali (Korrik-Gusht 2013).
Arti mesjetar (pas-romak) si do veprimtari tjetr intelektuale ishte pron e Kishs Katolike.
Vetm Kisha kishte n dor aq kapital sa t financonte krijimin e artit dhe kishte interes qe
ta zhvillonte at. Pikturat e kohs ishin t gjitha ilustrime t temave fetare. Brenda do
pikture jepej zhvillimi i nj episodi biblik. Kjo ishte mnyra se si Kisha dhe priftrinjt e
shkolluar komunikonin me njerzit e thjesht, analfabet. Pikturat ishin filmat e kohs q
propagandonin Bibln.
Ato ishin t gjitha dy-dimensionale, si e tregon edhe Maesta e Benvenuto di Giuseppes.
I pari artist q krijoji piktura tre-dimensionale ishte Giotto, nj ndr
pararendsit e piktorve t mdhenj t Rilindjes. Pikturat e ksaj periudhe
krijoheshin mbi flet t holla ari, t cilat nxirreshin
nga monedha ari t rrahura me ekan. N kt vshtrim, pikturat duhet t ken
qn jashtzakonisht t shtrenjta pr tu prodhuar.
Ndoshta jo t gjitha, por pjesa m e madhe e zhvillimeve t artit t
Rilindjes filluan n Firence. Kjo pr arsyen e se aty
zotronte familja Medii, ndoshta familja m e
rndsishme e bots pr nj periudh katr-pes
shekullore. Mediit ishin t fuqishm dhe me
ndikim t gjithanshm. Ata zhvilluan sistemin e
par bankar modern. Duke pasur nj pasuri t pallogaritshme, Mediit ishin ndoshta t
vetmit rival t Kishs Katolike n grumbullimin e kapitalit. Padyshim, njeriu m i
rndsishm pr mbshtetjen financiare t artit t rilindjes sht Cosimo di Giovani De
Medici (1389 1464). Ai ishte i pari q e prdori nj pjes t pasuris s tij t madhe
pr artin dhe artistt n mnyr t pavarur nga Kisha apo nga Mbretrit, tradit q u
ndoq m von nga shumica e pasardhsve t tij.
Pavarsia financiare e krijuar nga familja Medii pr artin pati efekt t trefisht - se
pari, nxiti m shum artist q ti prvishen seriozisht ktij profesioni; s dyti, e
shkputi gradualisht artin nga kufizimi tematik i Kishs artistt filluan ta hidhnin
vshtrimin te mitologjit para-kristiane dhe, veanrisht, te njeriu, si subjekte t
veprave t tyre; s treti, duke shmangur peshn e censurs, krijoji hapsira t
paimagjinueshme perceptimi artistik. Krert e familjes Medii i dhan udh t lir
diskutimit etik. Mendimi i artistve t mdhenj t kohs filloi t bhej gjithmon e m
vendimtar pr formn dhe prmbajtjen
e krijimeve.
Dshmi e padiskutueshme e ktij
zhvillimi sht pasuria e papar artistike
q gjendet edhe sot n nj rreze t vogl rreth shtpis s familjes
Medii (Palazzo Vecchio n Firence) n Galleria Degli Uffizi, n
Piazza della Signoria.

Gresian Shema

Histori Arti
Ky zhvillim solli edhe dy gjigandt e Rilindjes Leonardo dhe Mikelanxhelon,
q, natyrisht, kan pasur rivalitet me njeri-tjetrin. Lindur njzetetre vjet m
par se rivali i tij artistik, Leonardo Da Vini konsiderohet si kuintesenca e
Rilindjes Europiane. Nj gjeni shumplansh, ai hapi shtigje t pashkelura n
shkenc, inxhinjeri, arkitektur, art. Leonardo kishte etjen, inteligjencn,
diturin dhe mendjehapsin pr t eksploruar do aspekt t natyrs.
Leonardo dhe njohja nga afr me veprn e tij ishte pr mua nj nga shtysat e
udhtimit n Itali, veanrisht n Firence dhe Milano. Prpos njohjes
nprmet leximeve, albumeve dhe internetit, kisha par ekspozitn Gjeniu
Da Vini si dhe Mona Lizn n Luvr. Tani
mezi prisja t shihja Darkn e Fundit dhe vepra t tjera.
N Galerin Uffici shoqruesi ishte nj djal i ri adhurues i Leonardos. Ai na ndali
pran nj kryevepre, Annunciazione dhe na shpjegoi se si, e par nga prball dy
muret paralele prapa Maris t krijonin prshtypjen sikur Leonardo nuk e njihte mir
perspektivn. Por nse piktura vihej n nj qoshe lart, majtas, ather gjithka ishte e
prsosur. Dhe ashtu qe vrtet. Kndi i vshtrimit ndryshonte gjithka dhe vrtetonte
edhe njher gjenialitetin e Leonardos.
Pasi sheh Mona Lisn, Darkn e Fundit, Annunciazione
dhe vepra t tjera t Leonardos bindesh pr forcn e madhe t artit
t tij. Megjithat, bindja q t prcjell Leonardo sht bindje logjike,
intelektuale.
Ndryshe ndodh me Mikelanxhelon qpr mua prbn befasin m t
madhe t ktij udhtimi. Nuk e kisha imagjinuar se nj piktur apo
nj skulptur mund t t ndikonte aq fort emocionalisht. Pak njerz
n bot mund t mos e ken par imazhin e Davidit. Vetm n
Firence ai ndodhet n tre kopje me prmasa origjinale nj kopje
bronzi n Piazzale Michelangelo, nj kopje n Piazza della Signoria,
dhe natyrisht origjinali, n Galleria Accademia. Ti sheh kopjet dhe
mrekullohesh. Por kur hyn n sall dhe shikon origjinalin, ke nj
ndjenj t paprshkrueshme. Ke ndjesin q ndodhesh prpara
dikaje t jashtzakonshme, t prkryer, t paarritshme.
N dallim nga Leonardo, q studionte gjithka prreth tij, Mikelanxhelo e prqndroi gjeniun e tij te njeriu, te
natyra njerzore. Dhe rezultati sht i dukshm. Davidi sht prsosmria e shprehjes artistike t njeriut; nj
statuj mbi pes metra prmasat e t cils ti nuk i v re, pasi ke prshtypjen se ajo bukuri aty po lviz dhe sht
pjes organike e mass s njerzve q ka ardhur pr ta par. Michelangelo ka arritur t kthej mermerin e ftoht
n nj qenie t gjall njerzore n nj qenie t prsosur njerzore.
Testamentit t Ri. Skulptura pasqyron astin kur Maria mban n prehr
trupin pa jet t Krishtit, shpirti i t cilit ka fluturuar n qiell pr tu
bashkuar me t atin, ose me vetveten Zotin. Skulptura e Mikelanxhelos
sht nj kryevepr n do milimetr t saj. Ajo q t bije n sy sht
kontrasti midis trupit pa jet t Krishtit, dhe shprehjes emocionale t Maries.
Nse Davidi prfaqson jetn njerzore dhe t mahnit me gjallrin e tij,
trupi i pajet i Krishtit t mahnit me mungesn e jets. Ndrkoh, figura e
gjall n at skulptur, Maria, nuk kontraston aspak me lvizje energjike,
apo me emocione t forta. Ajo kontraston me nj shprehje dshprimi t
leht, nnshtrimi ndaj fatit, keqardhje, hutimi. Nse dikush ka lindur nj
fmij q mendon se sht fmija e zotit, nse e ka rritur dhe adhuruar gjith
jetn at fmij si fmijn e zotit, dhe nse vjen nj dit q shpirti i ksaj fmije do ti kthehet zotit dhe nns do ti
mbetet n dor vetm trupi pa jet i tij, ather pikrisht kjo do t ishte shprehja e nns. Te Pieta Mikelanxhelo
sht gjenial n konceptim dhe n realizim. Konceptimi sht jashtzakonisht i guximshm, revolucionar, ndrsa
realizimi i prsosur, i paarritshm.

Gresian Shema