Você está na página 1de 9

QuadrodaArquiteturanoBrasil

NestorGoulartReisFilho

1. LoteUrbanoearquitetura
Emcadapoca,aarquiteturaproduzidaeutilizadadeummododiverso,relacionandoseumaforma
caractersticacomaestruturaurbanaemqueseinstala.Umtraocaractersticodaarquiteturaurbanaa
relaoqueaprendeaotipodeloteemqueestaimplantada.
Aperspectivaquequeremosdestacar,portanto,adainterdependnciaentrearquiteturaeloteurbano,
quandosoamadurecidospelastradies,demodoinformal,ouquandosopensadoseplanejados
racionalmente.
Aanalisedessasrelaesesuaevoluooferecemevidentemente,possibilidadesexplicativasrelevantes,
tantoparaoestudodaarquitetura,quantoparaoestudodosprpriosfenmenosurbanos.

2. Oloteurbanocolonial
Aproduoeousodaarquiteturaedosncleosurbanoscoloniaisbaseavamsenotrabalhoescravo.Asvilase
cidadesapresentavamruasdeaspectosuniformes,comcasastrreasesobradasconstrudossobreo
alinhamentodasviaspublicasesobreoslimiteslateraisdosterrenos.
Oesquemaapontadoenvolviaaindaaprpriaidiaquesefaziadeviapblica.Ainformidadedosterrenos
correspondiainformidadedospartidosarquitetnicos:ascasaseramconstrudasdemodouniformee,em
certoscasos,talpadronizaoerafixadanasCartasRgisouemposturasmunicipais.Astcnicasconstrutivas
eramgeralmenteprometidas,noscasosmaissimplesasparedeseramdepauapique,adobeoutaipade
pilo.
Osprincipaistiposdehabitaoeramossobradoseacasatrrea.Suasdiferenasfundamentaisconsistiamno
tipodepiso:assoalhonosobradoedechobatidonacasatrrea.

3. AimplantaodaarquiteturanosculoXIX
18001850
Umnovotipoderesidncia,acasadeporoalto,representavaumatransioentreosvelhossobradoseas
casastrreas.Essenovotipoderesidnciaaindadefrenteparaaruarepresentavaumatransio,longedo
comercio,nosbairrosdecarterresidencial,anovaformulaeimplantaopermitiriaaproximarasresidncias
darua,semosdefeitosdastrreas,graasaosporesmaisoumenoselevados,cujapresenaeramuitas
vezesdenunciadapelaexistnciadeculosouseteirascomgradisdeferro.
Osprimeirosanosdosculo,anterioresindependncia,pertencendoaindaaoperodocolonial,so
facilmenteassimilveisaosculoXVIII,umavezquelhesnocorreponderamgrandesmodificaesdo
processoemestudo,repetindogeralmenteosesquemasurbansticosearquitetnicoscoloniais.


18501900
Comadecadnciadotrabalhoescravoecomoiniciodaimigraoeuropia,desenvolveuseotrabalho
remuneradoeaperfeioaramseastcnicasconstrutivas.Foisobinspiraodoecletismoecomoapoio
doshbitosdiferenciadosdasmassasimigradas,queapareceramasprimeirasresidnciasurbanascom
novaimplantaorompendocomastradieseexigindomodificaesnostiposdeloteseconstrues.
Aomesmotemoconservavaseemgrandeparte,adestinaogeraldoscompartimentos.Aparte
fronteira,abrindoparaarua,erareservadaparaassalasdevisitas.Dispunhamseosquartosemtornode
umcorredorousaladealmoo,napartecentral,ficandocozinhaebanheirosaofundo.
Surgiramdepoisosafastamentosemrelaosviaspublicas,anteriormente,josedifciosprincipais
eramprojetadoscomplantaemformadeUouT,forandooaparecimentodevaziossobreos
alinhamentos.
Aosercaladaaviapublica,foramincorporadososespaosnecessriosparaaformaodepequenos
jardinsfronteirosaosvelhossobradosdefrentederua,conferindolhesumaaparnciamenosarcaica.
Portudoisso,podeseafirmarqueastransformaesvividaspelaarquiteturaepelourbanismoduranteo
culoXIX,noBrasil,foramresolvidasemtermosderelaoarquiteturaloteurbanas,semquese
modificassefundamentalmenteotipodeste,masapenassuasdimensese,mesmoassim,demodo
discreto.

4. AimplantaodaarquiteturanosculoXX
18501900
Asociedadebrasileirarelevadaaindaoscompromissosdeumpassadorecentecomoregimedetrabalho
escravo.
Osedifcioscomerciais,ascasascomjardinseasvilasoperariasconstituaminovaesmascontinuavama
utilizarformasderelacionamentocaractersticodepocasanteriores.
OsprimeirosanosdosculoXXassistiamrepetio,sobvriasformas,dosesquemasderelaesentre
arquiteturaeloteurbano,quehaviamentradoemvogacomaRepblica.
Naquelapoca,osbairrosdazonasuldoRiodeJaneiro,emHigienpoliseCamposElseosemSoPaulo,os
arquitetosmaisousadosorientavamaconstruodecasascomsoluesarquitetnicasmaisatualizadas,com
jardinsamplos,poresaltoseprogramasmaiscomplexos.
tambmessapocadasprimeirasexperinciasarquitetnicasmaisatualizadas,queseiniciamcoma
introduodoArtNouveauepassadaspeloNeocolonialiriamconduziraomovimentomodernismo.
Emalgumasdessasresidnciasmaiores,iriamsendoaperfeioadasmuitasdascaractersticasquemarcariam
quasetodaaarquiteturaresidencialnoperodoquemedeiaentreasduasguerrasmundiais:apreocupaode
isolaracasaemmeioaumjardim,atendnciaaconservarumparalelismorgido.

Tambmentreasconstruesparaosescritriosecomrcios,jseiniciavamasgrandestransformaesque
iriamseraplicadasemmaiorescalaaps,aPrimeiraGuerraMundial.

19201940
Comoiniciododesenvolvimentoindustrialocorremasprimeirastransformaestecnolgicasdeimportncia
noPas.
Quantitativamentemodificados,nossosprincipaiscentrosurbanosconservavamporemosmesmosesquemas
urbansticosgerais,deorigemrenascentista,semprocurarumaatualizaoqualitativa.Demodogeral,os
tiposdelotesurbanosherdadosdesculoXIXpersistirameacompanhariamquasesemalteraesas
mudanasrealizadasnaarquitetura.
evidentementequeessashabitaes,edificadascomeconomiadeterrenoemeios,aproveitavamemmenor
escalaasnovaspossibilidades,conservandoseemgeralsobreoslimiteslateraisdoslotes,recuavamsequase
semprealgunsmetrosdolimitedarua.
Osloteamentosdetipospopularesviviamaconstituir,quasesempre,umareinterpretaodosvelhos
esquemastradicionais,comexageradosndicesdeaproveitamento.
Parausodeclassesmaisabastadas,nosanosseguintesa198,surgiramosbairrosjardins,sobainfluncia
intelectualdeesquemasestrangeiros,cujaaceitaoseriagarantidapelapossibilidadequeofereciamde
conciliar,demodosatisfatrio,asantigaschcarascomasresidnciasurbanas,quevinhamdeselibertardos
limitesdoslotes.
Napratica,essesloteamentos,postosemvogaemSoPaulopelaCiaCity,aotransporemosesquemas
inglesesdacidadejardim.
Adcadade1930a1940assistiriamultiplicaodeumagrandeinovaonosetorresidencial:osprdiosde
apartamento.Osnovostiposdeedificaoconservariamosmesmosloteseosmesmosesquemasde
relacionamentocomesses,comasantigashabitaes,cujosterrenostinhamvindoocupar.
Mesmoasindstrias,cujascondiesdeimplantaoedimensesdiferiamfundamentalmentedetudooque
atentoexistira,adaptavamseaostipostradicionaisderelacionamentocomoslotes.
Foiaospoucos,pelaaodearquitetosmaislcidoscomVictorDuburgras,queaquelasconstruesforam
buscandoimplantaesmaiscomplexasesoluesprprias,pondodeladoosaspectosresidenciais,de
cartertradicional,abriamasjanelasadequadas,conseguindomelhoriluminao,desaparecendoaospoucos
oarcasmo.

19401960
OperododeintensaindustrializaoeurbanizaonoBrasil.Osproblemasdaimplantaodaarquitetura
urbanaseriamcorajosamenteenfrentadospelosarquitetosemuitosdeseussucessosseriamdevidoao
elevadograudeconscinciacomquereconheciamassuasresponsabilizadas.

Asedculasseriamintegradasnasedificaesprincipais,aincorporaoseoperariademodoatransformarem
reasdeserviopequenasparcelasdeumdosafastamentoslaterais,oumesmodosafastamentosdasvias
publicas.
Apoiada,portanto,naspossibilidadesoferecidaspelaplantalivrenointeriorepelasuperaodosmaissrios
preconceitosnoexterior,comaconseqentereconciliaodahabitaocomapaisagem.
Maisrecentementevemsedelineandoumtipodeorientaodiversa.Aocontrariodasvelhascasas,
preocupadascomaexibiodesuassalasrua,surgemagoraptiosejardinsnosfundosounapartelateral.

5. Braslia
AconstruodeBrasliaconstituiumadasmaisimportantesexperinciasarquitetnicaseurbansticasdeste
sculo.
OconcursodoPlanodeBrasliaofereciaaosarquitetosbrasileirosaoportunidadeparaformularpropostas
realmenterenovadasparaoplanejamentourbanobrasileiro.
NoprojetodeLucioCosta,osconjuntosresidenciaisforamorganizadossegundodoistiposdeimplantao:as
superquadraseascasaspopulares.Osconjuntosdecasaspopulares,aindaqueorganizadosemlinhas
contiguas,soservidosporruasdeservioefaixasajardinadas,ossetorescomerciaisforamdotadosde
formasespeciaisdeimplantao,capazesdeatendercomeficinciaassuasfinalidades.
OplanoLucioCostaparaBrasliarepresentavaaexperinciamaisseriacobreimplantaodaarquitetura
urbanabrasileiraeapontaoscaminhosparaalcanarosnveisdeeficinciaplsticaefuncionalquelhecabem
equenossosarquitetosjestoemcondiesdelhedar.

6. Umanovaperspectiva
Emalgunsprojetosrecentesvmsendoempregadosesquemasdeimplantaosemelhanteaosdarea
centraldeBraslia.
Ospadresdaarquiteturaurbanatmvariado,portanto,noBrasilemfunodeseurelacionamentocoma
estruturaurbana.
Essastendnciaspodemsercaracterizadascomotentativasdeintegrarfuneseelementosespaciaisem
conjuntosdegrandecomplexidade.Tendnciasdessaordempodemserreconhecidasemquasetodosos
setoresdocentrodeBraslia:naplataformarodoviria,nosetorbancrio,nosetorderecreaoepartes
comerciais.
Aarquiteturabrasileirajtemcondiesdeacompanharassoluesurbansticas,masavanadas,
necessrioporemquesurjamestruturasurbanasatualizadas,paraqueaarquiteturapossaexplorartodasas
suaspossibilidades.

ArquiteturaBrasileiranosculoXIX
1. OneoclssicodaAcademiaImperial

Atporvoltade1870,predominouumaarquiteturadeinfluencianeoclssica,difundidapelaMissoFrancesa
epelaAcademiaImperial.
Oestudodenumerososedifcios,distribudosporvariasreasdoPas,convenceunosdequeaarquiteturada
primeirametadedosculopassado,pelamaioriaseseusexemplospoderiamserconsideradoscomsimples
continuaodospadrescoloniais.possvelafirmarmesmoqueainfluencianeoclssicaprocessouse,no
Brasil,emdoisnveisdiferentes.
AorigemdoNeoclssiconoBrasilidentificadageralmentecomacontrataodamissoculturalfrancesa,
chefiadaporLebreton,chegadaaoRiodeJaneironoiniciode1816.Aarquiteturaelaboradasobainfluncia
daAcademiaeracaracterizadapelaclarezaconstrutivaesimplicidadedeformas.
AaoculturaldosarquitetosestrangeiroseseusdiscpulosnoBrasil,contribuiunoapenasparaa
modificaoformaldosambientes,mastambmparaoaperfeioamentoemesmocertoapurodasformasde
construir.
Combasenoaperfeioamentoconstrutivoenaalteraodoshbitos,tornousecomum,mesmonas
residnciasmaisrefinadas,autilizaopelasfamliasdopavimentotrreo,oqual,segundoastradies
coloniais,atessapocaeradestinadoapenasslojas,depsitoseacomodaesdeescravos.
Sobreosseusporesaltos,trreosousobrados,asresidnciasurbanasconstrudasdentrodosnovospadres
continuavamporemautilizarasmesmassoluesdeimplantaodosempscoloniais.
nesseprocessoqueorigemosprimeirosjardins,ondeseprocurava,portodososmeios,reproduzira
paisagemdospasesdeclimatemperado.

2. Oneoclssiconasprovncias
Osedifciosdasprovnciasconstituamcopiasimperfeitasdaarquiteturadoscentrosmaioresnolitoral,no
casodasresidnciasmaiscomunsdoscentrosmaiores,comonasprovncias,ascondiesdetcnica
executiva,materiais,projetoemodeobraemrarasoportunidadesvinhampossibilidadeumatendimento
fielaospadres,oselementosestruturais,sempregrosseiros,construdosdepauapique,adobeoutaipa
sendoquenointerior,procuravaseimitaroscostumesdasresidnciasmaisrefinadasdoRiodeJaneiro.
Nascidadesestavapresenteohorrorpelapaisagemtropical,queeraexpressopelaausnciadosalpendrese
pelasjanelaspintadas,nasparedes,comvistamaiscivilizada.possvelafirmarqueaindaosexemplosdas
construesmaissimplesdoscentrosmaioresedasmoradiasurbanaseruraisdasprovnciasfossemobjeto
deumesforoparaarealizaodeumaarquiteturaneoclssica,apenassobalgunsaspectosmuitolimitados
chegaramaospadresdaAcademia.

3. Interpretaodoneoclssico
Comaindependncia,ossenhoresdeterrasedeescravosassumiramaspossibilidadesdiretasdeexpanso
europianestarea.
CabereconhecerquedurantegrandepartedosculoXIXasresidnciasconstrudasnasvariasregiesdo
Brasil,tantonomeiourbano,quantonorural,aproximaramse,emsuaorganizaointernaeemseus
aspectosconstrutivo.


Poressasalteraespodiamresponderporematransformaespolticasoperadascomaindependncia,
suficientementeamplaparaconferirnovassignificaesaosvrioselementosdaantigaestruturasociale
contendoasnovasartes.
Aoentraremcontatodiretocomopodercentral,doqualseusrepresentantesepeloqualsefaziarepresentar,
osqueseriamchamadosbaresdoimprioadquiriamconscinciaplenadessaidentificaodeinteresse
polticoetravavamconhecimentocomaarteearquiteturaoficiais.
interessanteobservarque,mesmoconsideradostodasasadaptaessofridasnoBrasilpeloNeoclassicismo
ouporoutrosmovimentosartsticos,verificaseumatendnciajustamentenascamadasconsumidoras.
Comumaarquiteturaqueestavanadependnciadeimportaodemateriaisemodeobraespecializadaou
queapenasdisfaracomaplicaessuperficiaisaprecariedadedamodeobraescrava,oneoclssicono
chegouacorresponderaoaperfeioamentomaiordaconstruonoBrasil.

4. Ascondiesdaarquiteturanasegundametadedosculo
Asegundametadedosculomarcadapelofimdotrabalhoescravoepeloiniciodaimigrao,dainstalao
deferroviasedeindstrias.NasegundametadedosculoXIX,aarquiteturabrasileirapassoupor
transformaesqueerampartedasmodificaessocioeconmicasetecnolgicasocorridasentonavidado
Pas.
Nasregiescommaiorconcentraodepopulaoepoderaquisitivo,emquesemostravammaispromissores
ascondiesdomercadointernoejuntoaoscentrosdetransportes,comemSoPaulo,JuizdeForaeRiode
Janeiro.
Osagentessociaisdoprocessodetransformaodavidabrasileira,membrosdecamadasurbanasem
ascenso,iriamparticiparcomdestaquedasatividadesintelectuaiseartsticasdapoca,influindodeforma
decisivaemseucarter.
Ascamadasaomesmotempoconstruiriameutilizariaumaarquiteturamaisatualizadaetecnicamente
elaborada,emsintoniacomospadreseuropeusdaquelapoca.Paraatenderasnovassolicitaes,onumero
deedifcioscresceuininterruptamente,durantetodaasegundametadedosculoXIX,econstituiocrescer
duranteosculoXX.Porrazesdiversas,cresceramtambmosbairrospopulares,comaindustrializao
crescente,acamadadostrabalhadoresurbanosmarcava,pelaprimeiravez,apaisagemurbana.
AarquiteturadasegundametadedosculoXIXcorrespondeu,emgeral,aumaperfeioamentotcnicodos
edifcioseumesforoparaaincorporaodosbenefciosmaisrecentesdasociedadeindustrial.

5. Aevoluodastcnicasconstrutivas
Asconstruesdependiamlargamentedemateriaisimportados,tantoparaelementosestruturaiscomopara
osdeacabamento.
AsmudanassocioeconmicasetecnolgicasocorridasduranteasegundametadedosculoXIXimplicaram,
noBrasil,emprofundastransformaesnosmodosdehabitareconstruir.

Asferroviastraziam,portanto,sobreosseustrilhosnovosrecursosdeconstruo,massobretudoumanova
maneiradeconstruir.Defato,osedifciosdasestaesdeestradasdeferro,fossemimportadosou
construdosnolocal,correspondiamsempreanovosmodeloseapresentavamumacabamentomaisperfeito,
quedependiadoempregodeoficiaismecnicoscompreparosistemtico.
Demodogeral,necessrioreconhecer,aarquiteturadefinsdosculoXIXjalcanavaumnvelelevadode
realizaotcnicas,dentrodospadresacadmicos,osarquitetoseengenheirosdessapocaorgulhavamse
deimitarcomperfeio,atenosdetalhes,osestilosdetodasaspocas.
Nosexemplosmaisantigos,odimensionamentoeosdetalhesguardavamaindaumcompromissoformalcom
astcnicastradicionais,asparedeseramconstrudascomcercade60centmetros,quesereduziamamenos
dametadenasparedesinternasesobopeitorildasjanelas.Quandonoeramdetijolosaparentes,asparedes
eramrevestidascommassa,segundomotivosdecarterdecorativo.
Oenquadramentoeavedaodosvosdeportasejanelasaproveitavamdediversosaperfeioamentos
tecnolgicos,sofrendoaomesmotempomudanasconstantes,comofimderesponderasnovascondiesde
usodashabitaes.
Emalgunscasos,osvidroseramdecoradoscomdesenhosdemotivosflorais,asvidraaseramaindaexternas
e,quandoasfolhasdevedaoeramabertaspercebiamsepordentroascortinasderendacomdesenhos
semelhantes.
Ousodosequipamentosdestinadosaosserviosdomsticosparecetersidoumatransformaode
importncia,aimplantaoderedesdeguaeesgotonascidadespermitiaainstalaodeserviosdomiciliais
queconduziamasformasmaisevoludasdefuncionamentodashabitaes.
Osconjuntosmetlicosdemaiorimportncianasmoradiaseramcertamenteosalpendres,aimportncia
funcional,plsticaeconstrutivaqueassumiram,podesercomprovadaporsuavariedadeefreqncia.
Mesmoascasasmenores,comentradasmaismodestas,semjardins,tinhamcomoumacoberturadevidro,
emarmaodeferro,svezesatumacoluna.

6. Asresidncias
OEcletismopropondoumaconciliaoentreosestilosfoiumveiculoestticoeficienteparaaassimilaode
inovaestecnolgicasdeimportncia.
Aimportnciadessatransformaonoesquemadeimplantaodaarquiteturaresidencialbrasileira,jfoi
objetodeestudos,mascabeaindarealla.
Oscorredores,partindodasalaelevandoaosfundos,davaentradaparaosvriosquartos,acozinhaeo
banheiro,queconstitua,aindanessetempo,verdadeirainovao.
Pormenoresquefossemasdimensesdosespaosabertos,asfloreseosarbustoseramsempredispostosem
canteiros.Deperfeitostraadosgeomtricos.Aentradatransferidaparaafachadalateralerafeitaporuma
escadageralmentedeferro,comdegrausdemrmore,masnosexemplosmaiseconmicos,dealvenaria,com
degrausdegranito,comemalgumascasasdeSoPaulo.Nosanosseguintes,osltimosdosculocomearam
aaparecersprimeirascasascomjardinsnafrente.

7. CrticadoEcletismo
Paraaarquiteturabrasileira,ainflunciadoPositivismorepresentavaoestimulaaodesenvolvimento
tecnolgico.
Asmodificaesoperadaspoderiamsercaracterizadas,aomesmotempo,comumapassagemdeumafasede
artesanatocomoaprendizadoeaevoluoseprocessandonoprpriocanteiroeformasdeorganizaode
trabalhoquaseindividual.
Nashabitaesdestinadasscamadasmaisabastadastendiamseutilizaomximademateriais
importadoseaoempregodasformasarquitetnicascomosmbolosdeposiosocial.
NoBrasil,oEcletismopolticorespondeutambmasnecessidadesdeconciliaodoperodohistricoquevai
daabdicaodePedroIataMaioridadeeduranteaconciliaodeNabucodeArajo.Ascondiesde
desenvolvimentodascorrenteseclticasnoBrasilsopeculiares,arevoluoindustrialemandamentona
EuropaapenasrepercutiaedemodoindiretosobreaeconomiadoPas.
Poroutrolado,oNeogticonoteveaquimaiorrepercusso,anoseremalgumasmanifestaestardiasde
gostoprovinciano,deigrejasgticasdealvenariadetijolosquasetodasjdosculoXX,oscasosforam
suficientementerarosparaseremignorados.
possvelreconhecerqueastendnciasdaarquiteturabrasileiradasegundametadedosculoXIX
encontravamapoioemduascorrentes,damaiorimportncianopensamentobrasileirodapoca:deumlado
opositivismoedooutrooecletismo.
Aarquiteturanoumsimplesdadodascondiesdeexistnciasocial,elarealizadapelosagentessociais,
comalvossocialmentedefinidos.

Você também pode gostar