Os Oestrimnios, os Saefes e a Ofiolatria en Galiza por FLORENTINO L. CUEVILLAS FERMIN BOUZA BREY so A cRURAOs Oestrimnios, os Saetes a Oflolatria en Galiza Florentino L. Cuevillas e Fermin Bouza-Brey Edicién Facsimil co gallo do ano de BOUZA - BREY edo Dia pas Letras GALEGAS 1992 LUNIVERSIDADE DE SANTIAGODE COMPOSTELA ‘MUSEO DO POBOGALEGO INSTITUTO DE ESTUDIOS GALECOS “PADRE SARMIENTO" (Gexsiin de PrehisoraeArguclox)en tee oe ee ee seacoast /re rca Seam creer aia ‘aig Sago de Composite dite Cogn "PadreSarmion cnakiet oe ee Saeco ane nie Ape fen ore at og = iSite: team eter ncn Spruce nema seas.) (PUBLICACIONS EN PREFISTORIA:7) ‘© Herdetros de F. Lopez Cuevillas ‘@Herdaros de F.Boura-Brey '© Universidade de Santiago de Comp ‘© Museo do Pobo Galego IMPRIME: Inprenta Universtaia Campus Universitario ISBN: 86-7191.5447 Dep. Leg: 66/1992 - PRESENTACION Hai sesenta e tres anossafa do prelo de Nos, Publicaciéns Galegas ¢elmprenta, o toro Il dos Arquivos do Seminario de Estudos Galego. Net ‘inseriase 0 traballo “Os Oestrimnios, 0 Saefes ea ofiolatria en Galiza” ‘G mesmo haberia circular como libro. Era unha sintese do que naquel tempo se cofiecia da nosa pre e protohistoria e resultado do labor porfiado dos seus autores e tamén dos homes do Grupo Nése da xera- cién do SEG. 7 A creacién do Seminario de Estudos Galegos en 1923, unha das empresas culturais gelegas de maior transcendencia, marca o inicio da investigacion sistemtica desta disciplinas.O esteo destainvestigacion ‘ai ser Florentino Lépez~Alonso Cuevillas,e quen moi pronto se lie une xy.Cun labor arreo eenescasosanos imprimenileaesta materia unha dimensi6n clenifica. O nacementoen rigor da Prekistoria galega xorde de forma case repentina eas sis obras bisicas suctdense wana. Non deixa deser curioso anotar que ata 1920 Cuevillas dirixea stia atencién intelectual é campo da historia contempordnea. En 1922 publica (0 seu primeiro traballo arqueol6xico. A razbn desta viraxe hai que procurala, como xa se ten indicado, na propia dinamica do Grupo Nés: ‘nacionalismo historicista que propufian precisaba dunha apoiatura de {indole cientifica que aportase as bases necesarias para definir unha expecitica cultura e unha historia difercnciada. As orixes mais remotasdesa historia dedicard Cuevillas,a partir de 1922, 0 seu traballo. Pola sia parte Bouza, que colaborou desde moi cedo na prensa con escritos de varia temética, publica o seu primeiro artigo de materia arqueoléxica en 1925. Contaban, evidentemente, coa tradicién erudita do século XIX ¢ ‘comezos do XX, coas referencias a noticias contidas nas historias xer € coas aportaciéns de D. Federico Macifeira e Pardo de Lama, “free lancer” que aborda por primeira vez. a excavacién sistematica dun xacemento, que emprende unha extraordinaria tarefa eatalogadora nas ‘comarcas septentrionais de Galicia e que inicia unha etapa na que 0 traballo de campo, a excavacién arqueoléxica, 6a documentacién que se torna imprescindible para formular explicaciéns e establecer secuencias cculturais e cronoléxicas. Sen embargo, € probable que 0 estimulo que activou o estudio da nosa prehistoria se achena viaxe queen 1922 realiza ' Galicia 0 profesor Hugo Obermaier, un dos fundadcres da modema Prebistoria, Assdas investigacidnsen Espafiasupuxeron un grande pulo pparao desenvolvemento desta ciencia, 0 seu libro El hombre sil 1916) hhaberia exercer unha enorme influencia. Resultado da sia estadia no ‘n030 pais foi a publicacién en 1923, no Boletin de la ComisiGn de Monu- rmentes historic y artistices de Orense, do traballo “Impresiones de un Viaje prehistsrico por Galicia’. Trdtase en puridade da primeira sintese cabal da prehistoria galega, e como tal adquire un valor referencial indubidable para cofiece-lo estado de investigacién desta disciplina ata aquel ano e para contrasta-lo desenvolvemento que os homes do SEG lle hhan imprimir a partir desa data. Cuevillas, Bouza e outros compofientes do Seminario establecen intercambios ¢ contactos cos mAis destacados investigadores, funda- ‘mentalmente coa escola madrilefia de Obermaier e coa catalana de Pere Bosch Gimpera. Ademais de estudia-lo publicado en Galicia, cohecen 0 realizado en Portugal por Sarmiento, Leite, Sampaio, Mendes Correa, Serpa Pinto. Seguen puntualmente asinvestigaciOns queestan a faceren Europa Aberg, Schuchardt, Hoernes, Leeds, Macalister. Todos estes intercambios e contactos permitenlle o acceso 4s metodoloxias e reper- torios bibliogréficos actuais. (© camifo desta ciencia, que se ancou con dificultades en moitos paises, faise aqui répido e sen vacilaciéns. Os traballos de campo ¢ as excavaciéns, nun breve lapso de tempo, reciben un grande pulo. vl ‘Comézase a definirlogo de 1924 un horizonte paleoltico,coas primeiras ‘mostras de actividade humana; inventarianse e rexstranse megalitos € ‘os seus enxovais,aarte rupestre, 9s industrias metalirsicas, esucédense ts fontesescritas antigas, de sum interese para ocofiecemento da paleo- etnografia ‘Como corolario de toda esta inxente laboria aparecen as primeiras sistematizaciéns da pre e protohistoria galegas, entre clas, “Os estrimnios, 08 Saefes e a ofiolatria en Galiza’ tole 4 de eu reveador Non se mata 96 dana bree compan slope dae obneisou monuvenonconedos ata o momento. Eo primeiro intento, efectuado con método cientifico, de raga raion dstinesinhunestolcisecuturasnatormacén Fe Ee ea teas cosets oat Scarce cegurenda ua ere ttrcn isin definicién dunhas culturas xenuinas e diferenciadas dotadas de cern ade ropie deno do contest postr CO discurso interpetativo & novedoso pola suxerente combinaciOn dearqueoloxia,as ontesliterarias eo paralelismoetnol6xico. Sobrancéase yraquel a unidade cultural entre Galicia ¢0 norte de Portugal, albiscada ‘no paleolitico e mdis evidente para os autores no periodo megaliticoe as fasts metalirxicas do cobre e do bronce. Area cultural & que se lle apn tun mareado carécteratléntico con activas relacions entre 08 distintos Fisterras curopeos e tamén coas zonas costeiras do sur do Douro. Esta area siriahabitada nasa nterpretacién, por un pobo que se dentin ‘cos Oestrimnios, de escura orixe étnica e mencionados no poema “eografico de Rufo Festo Avieno. Esta poboacién “indixena”, creadora Gas cultures prehistéricas “aut6ctonas”, serd invadida 6 fio do século VI 8 Saefes do citado poema, que se n indxena e da aportacién cultural Hnwvasores agromard a denorninada cultura castrex,complexo orixi- falcon rena eitconfundibe personalidad que destaca dentro do cxdro {as culturas peninsulares coeténeas. En traballos posteriores, 0s autores ‘serin mdis prudentes na valoracién do papel do elemento céltico na ‘etnoxénese galega. A obra en xeral acada un grande rigor de acordo co paradigma cientifico da época e, se ben este sufriu fondos cambios, sen que s¢ vil‘esgotaranas posibilidades do anterior, moitas das formulaciéns do libro tefien vixencia a pesar da erosiva laboura dos sesenta e tres anos transcorridos desde a stia publicacién. O desenvolvemento posterior da investigacién, desde logo aun ritmo moito mais lento e en grande parte da man dos mesmos autores, vvenconfirmarmoitasdas tesesda bra que foronimportantesinnovaciéns Ro seu momento, e isto pese 4 grande medra que experimentou a Aisciplina coa multiplicacién de novos datos e modelos teéricos que permiten outras interpretaciéns, As innovaciéns te6ricas e metodol6xicas na Prehistoria foron ‘complementando ou desbotando, por veces dun modo inxusto, 05 pos- tulados anterores, quizais en ocasiéns mais por efecto de modas pasaxciras que de sélidas fundamentaciéns epistemol6xicas. Dentro dos cambios ocorridos desde a aparicién da obra encéntranse as limitacins 6 emprego do modelo difusfonista en bene ficio do potixenismo ou idea que explica que as semellanzas cultureis {entre zonas distintas son debidas a desenvalvementos independentes, en tanto que oprimeito explicabaas polasrelacins entre elas Outro cambio importante é o rexcitamento do emprego dos pa- talelos etnoléxicos efolcléricos para interpreta-lo pasado. Négase a idea de que nas culturas primitivas e no folelore do campesifiado das altas cculturas haxa supervivencias da prehistoria eo seu valorcomo fonte para ‘© conecemente do pasado, Otroque do difusionismo polo polixenismo e o esquecemento da idea da sobrevivencia, tan grata 6s investigadores do século XIX e ‘comezo do XX, son fundamentais no cambio do paradigma no estudio da prehistori ‘Agora ben, este xiro tan forte débese en parte a tunha reaccién, Contra 05 excesos baseados nos principios contrarios. Como en tédolos ‘movementos pendulares todo volta periodicamente & posicién anterior, ‘ee ben agora ainda estamos baixo a dictadura do novo paradigma, hai ‘moitas cousasqueeste non explicadoadamente, polocal se vea necesidade ‘de recorrer, con certos matices que superen os pasados erros, 6 modelo anterior para clarexar cuestidns que 0 polixenismo non pode resolver axeitadamente. vin dc a tir do mprego dos partelosetolbicos © foklérisos a par come darvetents toma nove pulo con modificaciéns en relaciin co SEZs ee cooncldequessormas de idadasculuas Ter Cone manos enon son herdanzaerefiexandalgin modo 0 aoe pra nerrhipotesesinerreaivas que acitan 8 38 Smprenion, Sere ‘i do Fo, queé 1a peapetve, a pare mii abies do secon pune anvedacombincn da aqui re- sen sdk dos pris eos rcs ecu tor dates ecb enti nas sin fouls sea finiaenats Anata popes de vestincindsobe cra andere ofl omental © Tose, 99 se tae waain, equ ten hoxe un valor Higoreso nos datos een ie ari dor sus antvarenis iosidadee permanencia, ‘Outro mérito,enon menor quea sia grandiosid nc 60. amara Galicia € 6 estudio do seu pasado entendido como servicio. Este amor axudo a superar con entusismo e dedicaion os trancos ‘momento. Iso non & doado de valorar hoxe,cando a investigaién oe Freans profes onalzada co papel doscartos edo prestixioacadémico ten un peso importante, circunstancias és que eran alleos os autores, ‘quen fixeron o taballo por amor 6 pais. m jcién,a Universidade de Santiago de Compostela, 0 saan Sarees Ua et na supe Gee te dees Cane a oamtoiet cree Fe me doer mg 7 Bctenfe beer brides pd? Ce arcecapeas slontenoeemnseeaan cette ee ratte ee Se MC. Garcia Martinez J.M. Vazquez VarelaEDICION FACSIMILAR‘Os Oestrimnios, os Saefes e a Otlolatria en Galiza Por FLOKENTINO L. CUEVILLAS © FERMIN SOUZA BREY ‘ain de Probisiria "NOs, Pubicatons ategss imprenta- Real -"- A CRURAOS OESTRIMNIOS, OS SAEFES E A OFIOLATRIA EN GALIZA, por Florentino L. Cuevillas.—Presidente da Seizéa de Prehistoria e por Fermin Bouza Brey. ANTECEDENTES 155— Locos et arva OEstrymuicis habstanttibus Post multa serpans effugavit incolas Vacuamgue glebam nomini fecit sui 195~Cempsi atgue Sacfes ariues collis habent Ophiussae in agro... Prantean istes versos do tantas veces comentado ediscutido poema Ore Maritima, de Rufo Festo Avieno, unha serie de inte Santes probemas relazoados en xéral ca etnoloxia prerromana da Guliza, e moi particularmente cunha parte de ela ben escura e ypoucy estudada, Referinunes a determinazéa da data da invasion ‘celta no Noroeste da Peninsua e 4 introduzén nil da industria eda ‘cultura do Ferro, £ sabido que Avieno aproveitou pra redactar o seu poema -xeogrifico unha fonte antiga que Mollenhof (1) e Blazquez (2) coi- aron alcoatrar n-un peziplo piinico do século VI d. de Xesucris- to, © periplo de Himilco, citado no testo do poema, e que Marx (3) precurou na obra de un navegrante mascaliota do século IV d. de Xesueristo. Ista derradeira opinién foi compartida por Adolfo Schulten (4) ata que un fondo ensame critico dos versos de Avie- no, encaminado a separar da fonte orixinal todal-as adulterazéns sngddegas posteriormente adizoadas, levouno a formular as con- crusidns seguintes: «Esta demostrado que Avieno tuvo a la vista y casi se limi- 6 a traducir en latin, una obra de Geografia escrita en versos griegos por un maestro de escuela en el siglo Ta, de J. C. Pero a (0) Deuteche Aerated, 10. (2) Ri Perptode Hones nooo. eR. So. Geogrce 18. 13) Asien, na oReatencclonle de Pay Vsowa. 18) Hispania sa searentclopale der Kas. Alera -a-Fiorentino L. Cueviias 5 Feral Bouza Brey su vez, este maestro no habia hecho otra cosa que versificar la Geogratia de Ephoros, compuesta en el siglo IV a. de J.C. y Ephoros habia incorporado a su obra el viejo periplo massaliota del siglo VI afiadiéndote datos tomados de otros geografos de los. sigios VI y V (Himitkon, Euktemon, Skylax, etc). El periplo pri- mitivo se reconoce ficilmente a través de todas Ins redacciones postericrés. V es evidente que su autot era griego, y griego de Marsella, porque continuamente cita los nombres griegos o hele: nizados de las ciudades y las islas y orienta su trabajo en el sent do de los intereses massalotas, omitiendo ls factors fencias y, en cambio, describiendo minuciosame; nda ertos ga cambio, dees te Is cindades y pueros, secingtt PETRI 8 el siglo VI. En efecto; no nombra los esta lecimientos marselleses de Emporion y Rhodas en el golfo de Rosas, fundados antes det ato 900, Ademds en 50,1 trad de comercip entre Roma y Cartago habia cerrado el camino de Esps ‘ha a los priegos y sus aliados los marselleses. El periplo es, pues, anterior a esa fecha y nos ofrece la mas antigua descripcion auténtica del Occidente remoto y de Espana». (1) A Pol-o que respecta as costas oucidentaes da Peninsua, Schiuk ten n-outra pubricazén (2), coloca os Cempsi, citados no verso 200 do Poema, entre o cabo Cempsi co (Espichel) e a badia do Sado, quedando entre iles un enclave formado pol'os Saefes, que virian de iste xeito ocupar a bisbarra de Setiibal, o ad Sé/um (um) latus, do verso corrypto 199, e deixa por conseguinte sen técar a etnolo- xia das terras portuguesas do norte, e da Galiza. __. Aetitica de tales puntos de vista foi feita, 6 noso sentir con moito tire por Bosch Gimpera (3), que fixindose en que 0 periplo fonte do Avieno, soio faln con craridade dos Saefés, cando o seu autor colocéndose na badia de Lisboa, di que mais ald os Sacfes e os Cempsi, poseen us ardui colles nos agros da Ophiussa, e rectif. cando despois oad Se/um (um) Iatus, do verso corrupto 199 por Cempresicum Jalus, que se ben non resolve a dificultade mécrica ‘sinalada por Schulten no verso devandito, acomédase mais an xa mds amt cided de Ocet, Ria Ocien (3) Rones Hsp dint. Bareton, Wh tse. t 18) naa de wa reconsrucion de a nao rehsirce dele Pennsul 6 rica, Samance, 192, Sep. do “Ba. el Bbiiece Mendntes Pelayo: pe. ois (Os Ozstrnevtos, 05 Sagres & a OrtoLaTRiA BN GALIZA perativo topografico, desbotando a hipétesis de que n-unha bisba- rattan cativa, como é a cinguidn pol-o cabo Espichel e a badia do Sado, poideran apreixarse duas tribus importantes, concruie su- pondo que os urdu colles, non son outra cousa que as montanas do centro e norte de Portugal e da Galiza. ‘Apoia ainda 0 profesor cataldn 0 seu parecer cgn argumen- tes arqueoloxicos, pondo de manifesto as diferenzas que se obser~ van nas culturas do Ferro dos Cinetas, 6 sul do Sado, e dos gru- pos sul e norte dos eastros, cuios limites leva pol-a lifla divisoira dos vales de Mondego ¢ do Douro, ¢ remata postulando pra os Cempsi o pais abranguido pol-o primeiro de istes grupos e pra os Saefes as terras que comprende o segundo. Fixouse ainda Bosch-Gimpera n-outra custién de grande importanza. Na Ora Maritima non aparece a filiazén racial dos CCempsi nin dos Saefes, mais tendo en conta que 0s celtas alcén- transe citados por Herodoto (1) no século V a. de Xesucristo como habitantes da Peninsua, e apoifindose tamén no achadego de armas de Halstatt II na Meseta castelan i-en Galiza, supén fundadamen- te que unha e outra tribu eran céltigas, e que a fonte vella de Avieno recotleu as primeiras notizas da sua entrada no oeste peninsuar, pouco tempo despcis de ter ela acontecido. (2) Iste parecer afidnzase de xeito mais rexo pol-o ensame dos versos 155, 156 e 157 do poema, copiados en cabeza do presente capidoo, e respecto a iles.di o citado profesor catalan: “Schulten hace notar que el nombre de Sefes se deja reducir ‘en griego al de Sepes, o sea al de serpientes. Asf ia noticia del pe- rriplo es solo la traduccién literal del texto griego, confundiendo et nombre propio de ta tribu céltiea con su significado. Pero ademas puede Tlevarse mds alla 1a explicacién, teniendo en cuenta que la serpiente aparece con frecuencia como animal sagrado de Jos pue- los célticos. Los invasores célticos se Hlamarian a si mismos con tun nombre céltico equivalente a serpiente (caso frecuente entre Jos pueblos primitivos), el periplo tradujo dicho nombre al griego, ‘sea que conservase su significacion étnica, sea que ya confundiese con etimologia popular la tribu con et significado de su nombre. w) haeye. 1B) Law catia ta canine en 0 Peineue Thrice. Madde,Frorewrivo L. Cunvittas & Ferwt Bouza Brey Avieno nos conservaria la traduccién en este ultimo caso, 0 en el otro, 1a hizo por su propia cuentas, - , dt: Un machado de seizo, catro puntas de trecha de base trian- gular ou convera, feitas tres de seixo cristaino e unha de pe- derneira. c ‘A outra chamada a +Mamoa pequena», aiu: Dous machados, un de seixo e outro de arenisca, unha gol- va, unha punta de frecha de seixo cristaino ca base triangular, unha cunca de fondo semiesférico e paredes cilindricas, lisa, € moitos anacos de outra vasixa de barro marelo tamén lisos, Esta iste moblario no Museu Arqueoloxico de Ourense, (Esprorazin Cuevillas, no 1925). (1) Cee none do San Cibra, Raita, Onrense -Nunba, mimoa con anta recolleuse un anaco de um disco de barro, con fura cen- ‘tral que est no Museu de Ourense. (Esprorazon Cuevillas, no (2) 0. Ronde, Boor, Orens—Aata ea conrtor caro Que ‘fol esprorada parcialmente. Di "tin machedo de esjlsto negro, Ben poidoetestos de un ‘vaso de barro négro ¢ liso, (Esprorazén Alexos Alvarez, n0 1928. ‘© espolio aledntrase en poder do esprorador). (2) Agraceiras de Ramil, Guillar, Outeiro de Rei, Lugo.—Ma- -moa con anta formada por cinco ou seis pedrase sen tampi, Contina: varios machados de pedra, unha peza de esuisto Fematada en punta, una ola de barro ordinario lisa, Catro dos ‘machados estén en poder do sabio arquedlogo crutés Anxel del Castillo. (Esprorazén Enrique Ferreiro, no 1926). () Guitar, Onteir de Res, Lugo.—Neunhd mimon dolménica aberta por uns paisanos alcontrouse wa vasixa de terra anegra- zada de grande capacidade e unha 6 parecer punta de frecha. (5) Monte do Suido, Avién, Ourense—E ista woh rexién mdi rica en mémoas ¢ n-unha de elas, cuias caracteristicas desconé- (0) FL Cuan, ds mont de cncile de Bair. «Del dea RA. Galen. n° TG Wide oarge da sta ante. & Detemerocpccement ata moa oon eporadoe Alex Atari 1) Acdel Cantilo Lopor Halengs de aches de pedr pullmeniads, “Bol, de Ik RA. Calle Ato ill 1 (8) Vie ago da ot antetrFLosewrivo L. Cunviitas 5 Feraty Bouza Brey cense, apareceu un machado de seixo negro que estd no Museu de Ourense, (Esprorazén Diaz Sanxurxo). Xiraaga, Bearls, Ourense—N-unha mimoa, da que non se tefien outras raferenzas, recolleuse un machado de pedra que esté rno Museu de Ourense, Val do Salas, Muitos, Ourense Anta con corredor curto ‘que diu moitos anacos de cerdr marela lisa, (Esprorazén Cue- villas, no 1927). (1) Monte das Motas, Lobeira, Ourense.~ Anta sinxela, de pran- ta poligonal. Asoellronse mela anacos de dous vasos lisos que estan no Museu de Ourense. (Esprorazén Cuevillas, no 192). (2) Noveltia, Monterroso, Lugo.—Un contratista de obras puibii- ‘5 sacow de anha mdmoa dolménica de aquela localidade ens ‘obxetos de peéra que parecian machados. (3) Bisbarre de Melide, A Crufa.—N-unha mémoa, 6 parecer dotménica, deSan Cosme de Aveancos, apareceu un machad fo de peda, N-outras mimoas alcontraronse facas de pederneira, (4) Provincia da Crufta.—No museu da Sociedade Econdmica de Compostela, hai algtins machados de pedra, donativo de Ela- dio Oviedo Arce, que aparecen rotlades como procedentes de ‘mamoas da dita provincia. Bisbarre de Ordenes, A Cruita—No xa citado artigo de Anxel del Castillo falnse de machados de pedra alcontrados en rdmoas de ista bisbarra, Ermida do Viso, Lobeira, Ourense.—Mamoa con pedras da anta que contifia: testos de un vaso de barro marelo liso e outros con decorazén imitante & da cerdmica de Penha (Guimaraes) e ‘unha punta de frecha de base convexa, Est iste material no Ma- seu de Ourense, (Esprorazéa Cuevillas no 1923). (6) Phigos, Lugo.-No mesmo Museu e procedente de usha ‘mimo, sen outras referenzas, de aquela localidade, hai dous ma- (0) FL Cuovits, uae extanin dimenica. Revita ‘Nm, nh 17 FLL Ouevilas. As naooas to cone de Leer, “Dole a RA. Go Ana (©) M, Amor Meld, st de fe Prov de Lug, Vol 1 Loge, 8 (©) AcAtvares atmoas deta dpocavomana, “Bol dela A: Gv Ano XIV, nic O) FL, Guo, Art, das mam de Lobes =e Os Orsrammios, 05 Sazres, & a Ortovatata en Gariza chados un de seixo'e outro de lidita, ea metade de unha pulseira feita de esquisto, (Esprorazén Diaz Sanxurxo). Vilavella, As Pontes de Garcla Rodrigues, A Crufia.—De duas mamoas sia cimara, formadas por camadas de terra e coios rolados estraxeronse en compaiia de ocre en péo, dous vasos campaniformes. De unha sarca rectangular, sepuramente unha cista, asoe- Naronse dous machados de pedra polida. Os vasos campaniformes estén hoxe na Facultade de Filo~ sofia e Letras da Universidade de Santiago. (Esprorazén Santiago: de la Iglesia. (1) As Pontes de Garcla Rodrigues ea Serra Faladora, A En varias mimoas na sua maor parte dolménicas de isbarras, descobrironse machados de pedra polida, un mazo furado tamén de pedra e anacos de tres vasos campaniformes. Os restos de un de istes tres vasos xacian n-unba cista alon- gada, xuntamente c'un machado de pedra, (Esprorazéns e colei- z6n de Federico Macineira. (2) Gandaras de Budino, Porrino, Poutevedra.—N-unha mé- moa, cuias caracteristicas inoramos, apareceu un machado de pedra e catro testos pequenos de un vaso campaniforme. Esté iste espetio no Museu de Ourense. (Esprorazén Xestis Palacios. (3) Monte das Cabras, Rodeiro, Pontevsdra.—N-unha mimoa, sen outras referenzas, atopouse una eixaca de mérmore que est no Museu Arqueoléxico de Pontevedra. (4) Pol-o que toca 4 rexién portuguesa do Minho, tan avencella- a con Galiza que de cote formou co ela unha unidade emografi- ca, 0 inventario do material por nds conecido ¢ como sigu Villa-€ha, Barcellos.—N-unha anta cerrubada alcontréron- se once puntas de frecha de pedra, de base convexa ou triangular, outra punta mais longa, que pode ser de anza, unha faca de pe- Seda lal, Pretrial, Nl arco. Atanaae ero a. Fi Macfalra ivestigacionesprehstricas de Gli. ska laste Artt+ Bol de aC. P.M. HLA. de Oresen Vol Hl p14, rocedets dc tes oersios por er perce receaement eros (u) H-Obsrmalar, iupresonc de wm wa) rehire por Gait, Ba. do Ia C. P.MLHL A. de Oreae. Vol Vl, Be re‘Fuouvrmio L. Cunvizias # Faeaiy Bouza Bany ‘Usruetra etn vaso case inteiro sen decorazin, Esti iste espotio Museu da Sociedade Martins Sarmento, de Guimardes, (Eoprort. 26a Martins Sarmento). (1) Vecinanens do Sabroso, Taipas, Guimartes.—De uaha an- tela aif situada asoellou Martins Sarmento, un machado de esquis: to polido; tres puntas de frecha de base triangular e unha de base Fei duns facas de perdenera; ua peso de rede un bolo de he Iatites e anacos cerdmicos lisos. std "i mals & too no biuseu deaantes _Gontinhtes, Caminha.—De antas ¢ antelas de istabisbarra ‘stot Martins Sarmento nove punts de feche de base ran © anacos cerimicos lisos que estén tamén no le eal 2 que estén tamén no Alusew de Ancora, Caminka.—De unha manifica anta con corredor, sackronse un machado de pedra polidae unha punta de frecha de base convena, No Museu de Guimartes,(Espovazon Martine Sa- Neves, Mojais, Vianna do Castello,De unha mamoa con Pedras da anta saiu un machado de pedra polda, ede outra curse Becculaids desconecemos, res pins de fecha, Unhade ia te estd. no Museu Ethnoldgico de Lisboa, tens base triangular, (Bsproracn Noses de Patna), () ae anidelo, Villa do Conde.—Apareceron, mutha antela dous machados de pedra polida; facas de pederneira; sete puntag de frecha de pedra ca base triangular; duas cuncas; un vase trem, c2ténico.e un anaco de borde, talo elo sen decorazsa, en texto de o:tra vasixa adornado con dous riscos horizontaes, (Esprocs, én. coleizn do Aba Sout Mala.) za dos Corgos, Bougado,— Antela que contiaa:catro ma- chads de pedra polida; cinco puntas de frecha de base triangular ¢ tn anel de cobre. (Esprorazn ecoleizén do Abade Sousa Mas) ents Le erin Samet Jd Lt de Vascncs 1 Aegetog Pere (Vide oar de eos enero. pas 1 adh i Veseonention. Cotas Veh. 0 ArusiosPorigety, Yl XX, Vor tttig, AbOEHA House ale. A ncrpae de Conte (Terra de Mata). Poca cogent elect ee mtr noe bo amy o phar pa ue Os Ousranowos, 05 Sanras, # A OFIOLATRIA EN GALIZA Marco de Canaveses.—N-unha sepultura xa espotiada, feita por baixo de un penedo, alcontrou Martins Sarmento dous macha- dos de diorita; duas facas de pederneira, duas puntes de frecha e unha goiva de pedra. (1) ‘A primetra cousa que saita 0 ollar no ensame de tstes dous inventarios é a case perfecta identidade de un e de outro. Se pres- cindimos de alguns obxetos que esporddicamente se acharon en Galiza, como por eixempro os machados-cinceles fusiformes do Val de Vilamarin e a puiseira de Piigos, dos vasos campanifor- mes que ata de agora non foron sinalados no Minho, ¢ de certas, formas cerdmicas como o pote do Val de Vilamdrin e a vasixa troncocénica de Canidelio, fs que se non atopa correspondenza nas terras respectivas; fallas todas elas ben espricabres pola escaseza de investigazéns metédicas, pol-o curto nimero de vasos recostruidos e pol-o ruin estado das sepulturas esproradas, alcon- trarémonos clun coadro de paralelos tan exactos como repe- tides. Na Galiza e no Minho} fallan por compreto as formas dol- ménicas desenvoltas da galeiria coberta, da falsa cupula e ainda do corredor longo, non habendo outra cls de cémaras que sinxe- las, ou c'un comenzo de corredor, € as cistas. Polo que toca Os moblarios atopamos nas duas beiras do Mifto'a mesma absolute predominanza de cerdmica lisa sdbor da decorada, iguaes formas de cuncas e de machades de pedra, que son trecuentemente de ous tipos, un alongado co gume lixeiramente curvo e a base estreita e outro de xeito case rectangular e ca base ancha e recta; ‘as mesmas goivas € igoal cerémica do tipo da Penha; idéntica abondosidade de facas de pederneira e sobor de todo alcontramos ‘a repetiz6n dos mesmos tipos de puntas de frecha, ca base trian- ‘gular ou convexa, por regadas cun comenzo de azifias, sendo istas formas escrusivas ou pouco menos nos dous paises. E ainda ppoderianse estender os paralelismos 6s materiaes empregados pra costruzén dos utieis: esquisto, seixo ¢ diorita pra os machados € goivas, © seixo cristaifo, pederneira e esquisto pra as puntas de frecha. De igonl maneira que os istrumentos Iiticos de feitura astu- (0) Caras de Martins Sarmonto J. Lette de Vasconcelos. oO Argusdogs Pore- ods, vl. VE 10), pie BeFiorewtivo L. Cugvi.ias & Fewstin Bouza Brey rriense, xacen na beiramar dende Ancora deica Oia, abantando por ‘riba do Mifo, a mesma cultura doménica abrangue os dous pal- ‘ses, con caracteres diferentes a do sul do Douro, como logo imos ‘yer e ainda tamén a da parte central e oriental de Tras-os-Mon- ‘tes, onde © achidego de un pufial de pedra, de puntas de frecha ide tipo trapezoidal ¢ das famosas esculturas ¢ insculturas con "representazons antropomorfas e zoomortas, de cula autenticidade ‘e antiguidade non dubidamos marcan unha inegabele diferenzazon cultural. E compre deixar isto ben detérmifiado, porque como veremos mais adiante, a persoalidade etnografica galego-minhota, ‘ha continuar manifestdndose en sucesivos periodos e falando por ‘boca dos feitos arqueoldxicos c’un acento ben seu. Ista persoalidade acusase xa rexamente 6 por en cotexo as antas € 0 material que vimos de inventariar, cas sepulturas e ma: terial da cultura dolménica do centro e sul de Portugal. Non hai ren nin no Minho nin na Galiza que se asemella as galeirias cober- tas, como as de Monte Abrahao e de Nora, nin 6s délmens de ca- mara circolar e corredor longo como os do Seixo e de Monte Ve- Tho, nin as falsas cGpulas de Alcalar, nin moito menos &s grutas artificiaes ¢ xeito da de Palmella nin 6 xeito dade Monge. As ‘mesmas grutas naturaes como as de Cesareda ¢ Alcobaca e ainda ‘05 poboados eneoliticos en outeiros, imitantes Os de Chibannes, Obidos, Praganca, Pavia e Rotura fallan por compreto 0 norte do Douro, onde ¢ posibele en troques que algiin dia se alcontren v¢s- tixios de habitazons en tremesifos ¢ lagoas, que certos achidegos, da Antela parecen anunzar. E iste afastamento cultural acrarase ainda 6 observar que aquiles tipas mais caracteristicos do utillaxe e dos moblarios eneo- liticos de alén Douro non aparecen ow aparecen rarisimamente nas terras galego-minhotas. Os {dolos-pracas tan abondosamente representacos, en poboados ¢ necrépoles, as alabardas e puntaes de pedra, os boténs con fura en V, os alfinetes de dso, os {dolos = iriformes, as pequenas pezas en marfim, o callaite, 0 ambare, a xadeita, as puntas de frecha pedunculadas ¢ as cerdimicas con de- coraz6n diferente A da especie campaniforme non se teflen ende- xamais atopado, podéndose rexistrar os soios achddegos de un probabele fdolo-cilindro, na Caeira (Pontevedra); de unha punta de frecha de base recta en Sabroso, de outra de base céncava na + & ’ ffs te ep Ropar: aeons ge Ha: 8. one Alin aveFronzyrivo L. Cunvittas Femi Bouza Brev lagoa Antela e de unha elxada votivu nu Monte das Cabras (Lalin) ‘que pola materia de que esté feita, anque non pol-a sua forma, podese paralelizar cas de San Martinho de Cintra ¢ Cascaes. Contrastando co-istas fallas, choca o alcontrar no centro de Portugal moitas das formas tipicas galego-minhotas. Asin os ma- chados aloigados, atopanse en Palmella i-en Cascaes; 0s de base recta nas grutas de Alcobaca i-en Palmela; as cuncas imitantes 4s de Canidello, Val do Barbantifo e Monte Alban, en Cabego dos ‘Moinhos; as puntas de frecha de base triangular ou convexa, axiatanse as pedunculadas ou As de base recta ou eéncava, en ‘Monte Abrahilo, en Cabeco da Ministra, en Furninha, na Anta grande da Ordem etc, ¢ as goivas alcOntranse en Cascaes en Obi- dos i-en moitos higarés da Extremadura portuguésa. —* ‘Non ¢doado basear rexamente unha hipstesis espricativa de iste conxunto de fendmenos ‘0 parecer opostos e antagénicos, i-€ imposibre o precurar fundadamente os orixes de tales analo- xxias e diferenzas, mais é inegabele que as culturas dolménicas ‘asentadas 6 norte e 6 sul do Douro, tefien un fondo comiin e pare- cen obedecer primariamente a una idéntica tradiz6n, diversifi- ‘cindose despois e marchando por roteiros distintos; progresivo € rico 0 do sul e mais encorado e probe o do norte, ¢ coidamos que 0 punto de partida de semellante diversidade pédese colocar crono- Ioxicamente un pouco denantes da etapa que Bosch-Gimpera cha- ‘ma Eneolitico Inizal y, A, na sua crasificazén. En efecto o material recollido en Cabego des Moinhos, no ‘déimen II das Carnigosas e na sepultura de Cumieira im{tase moi- to co das antas de Galiza e do Minho, sinalandose n-il igoal falla de pracas, de cilindros, de pufiaes e de alabardas de pedra; igoal abondosidade de machados, de facas de pederncira e de puntas de frecha de base triangular, debéndose notar a iste respecto, que ainda na fase seguinte, Inizal B, de aquela crasificazon, as puntas de frecha de tal tipo predomina notabelmente na sepultura de ‘Monte Abrahao, ¢ sendo por fin tan imitantes uns ¢ 0s outros ra0- blarios que soi a forma mais desenvolta des megalttos de aién Douro ¢ a aparizén niles de enfeites e de obxetos de dso, impiden estabrecer unha absoluta identidade e obrigan a retrasar o punto de partida ata o lugar que denantes postulamos. © achdego no pais galego-minhoto do probabele idolo-ci- == Os Opsrruevios, 0s SARFES, B.A OFIOLATRIA EN GALIZA lindro da Caeira, da punta de frecha de base concava da Iagoa Antela e da de base recta de Sabroso, cousas todas elas ben portu- guesas, representan quizais un escoar flebe e serodio de elemen- tos meridionaes, posiblemente relazoado ca introduzén do vaso campaniforme, Mais iste feito é merecente, sobor de todo pol-os ‘seus avencellamentos co probrema das relazéns con Bretafa, de que ile adiquemos unha atenz6n preferente. Pol-o de agora levan aparecido en Galiza os seguintes exemprares de aquela ceramica: : ‘Dous vases asoellados nas Pontes de Garcia Rodriguez, nas sepulturas que denantes describimos. Foron reconstruidos no Ser- vicio de Investigaciones Arqueotdgicas da Diputazon de Barcelo- nna, podéndose asf apreciar a sua forma que ¢ baixa, ancka e ca panza arredondada e sainte, situada perto da base. A’sua decora- z26n consiste en sete zonas hourizontaes cheas de lifias de pendor alterno, todo elo puntillado. N-unha das duas vasixas, na sinalada co nimero Il, na monogeafia que les adicou noso sabio amigo © profesor Pericot, (1) dilanse nos espazos que deixan entre si as zonas, unhas lias tamén puntilladas e paralelas as ditas zonas. barro de que as duns estin feitas € roxizo. Os testos dos tres vasos da coleizén Macifieira son n-un todo idénticos 68 que rematamos de describir. ‘Algo mais compricada ¢ a decorazén dos catro anazos do Museu de Ourense pois consiste en zonas quizais alternas de ris ‘cos hourizontaes e de riscos ondeados. En todo-elo non se observa por ningures.o labor puntillado, mais nétase unha grande cudeza nna execuzén sendo o trazado das liftas moi irregular e chegando por vegadas a interrumpirse ¢ ainda a xuntarse duas lifas. Un derradeiro achidego da cerémica que nos ocupa fixose recentemente na bisbarra fisterrén, onde en compafia de un pufial Seguramente de cobre, apareceron restos de tres vasos cecora- dos en forma moi imitante & que ostentan os exemprares das Pontes. (2) Consideradas tipoléxicamente dentro das da sua especie, Le Partch, Lat ensscompandormer deta lca Fa Ima Bol ea RAG, nom i92 92 “a Debemow anon dente achdego © arguslog cunts. del Casio Lips. y=Fronentino L. Cusvitias # Feruty Bouza Brey acusan istas vasixas galegas unha ruda probreza decorativa que Contrast ca variedade de motivos ea técnica fon doe vasos an. daluces da coleizén Bonsor e dos tan conecidos de Ciempozuelos, San Isidro, Algodor, Bujurdn e demsis exemprares andaluces ¢ castchins qe sinalan 0 bercee 0 punto de mala visoso desenve. Yemento de ista cerdmion, debéndose notar que as, decorazons Sinxelas, si ben non fallan nin no val do Guadalguivis, vance f endo mais aboadosas conforme nos alonzamos de aquelas fe xin orixinarias eadiantando cara 0 norte e nordeste de Peni Sun, onde chegaa a predomifar de un welt absolut, Xan Palmela ea beiea de outeas con decorzdn rin, aia se algunha_peza con zones hourizontaese paralelas de pender aherno; de Roturaou Pena ton motes estos que teen ideaico decorado que a vasixa numero T das Pontes, nda gran testo piidese ver unha li punllada e senleea que val paelea a tha das zonne,tacende wn dium geal do vaso mimers It de tquela esas donates (Almeria alma as zones con ies pen Na cultura dolmnica eatalana, os exemprares recoldos en Bopufotn, Manta, Balma de Salacelis, Cova de Aigues Vives € Corderoure, son déntcos @ aumero dae Pontes outro leon: trad na dita Balma de Salanells,sdentiftease co mémero I, sendo de técnica e de dispsizon mol semellante un da Balma de Sant Bartomeu e outros, e dferensindose dos galeges e016 por taren feits con impresiéns de cordasaslnas que cinguen as Zona, 8 de Barranc e do Mas Bou Serenys, , Ne circo megaltico vasco, intimamente emparen catalin, 0 vaso de Pagobakotan‘diferenzase solo na cations tmaor de zonas do numero 1 das Pontes eos testos de Gorostnrsa en teren como os exemprares catans de que devantes alums Impresion de cordas, Si temos agora en conta que, o. mesmo os Miers que a culture megaltica pirenaica nes suas duas menifestezons cal nine vasen,erasfcance nan encoltico mai fadero nos comea: tos da edade do Bronce, podese supor que a predomifanan das decorazins singelas ¢ dbido ater entrado a Ceram carmpant forme n-unha fase decadent cando fixo a su apariagn tagules — 0 Os Onsrrmestos, 05 SAEFES, £ A OFIOLATRIA EN GALIZA cireos de cultura, hipétesis que parécese confirmar en Galiza, ‘pola clas de sepulturas, cistas ¢ mémoas sen anta, que se ten ‘asoellado, sepulturas que necesariamente hai que situzr no cabo da evaluz6n dolménica. . Outro probrema dino de atenzén ¢ 0 do camifio que ista ‘especie ceriimica seguiu pra chegar a Galiza. Foi abgrdado tal probrema polo profesor Pericot na sua monografia denantes cita- da, mais non chegou a propor, nin siquera con cardcter proviso- ‘rio unha soluzén, por tropezar Cunha serie de dificultés de orde “xeogrifico que Ilo impediron. En efecto, nos mapas dos xacimen- tos do vaso campaniforme, forma anos tetra unha verdadeira illa arrodeada por estesas comarcas valeiras de achddegos. Polo sul ten como mais présimos os do centro de Portugal; poI-o sules- te non se alcontra ren, deica chegar 4 Terra de Campos, onde Euxenio Merino dixo ter atopado cerdmica de ista clas (1), ¢ polo este 0 valdeiro esténdese deica 0 pals vasco. ‘0s vasis galegos con decorazén de zonas puntilledas pude- ronen realidade chegar de calquera de istes lugares, xa que en todos iles, e moi espezalmente no circo da cultura pirenaica, esis- ten tipos iguaes ou imitantes, mais as circunstanzgs varian pra os ‘estos recollidos nas Gandaras de Budifio. 0 sitio do achadego, no dioival do baixo Mino, moi perto da fronteira portuguesa, fornece xa un indizo de certa. consi Por outra parte como xa atrs deixamos dito, un dos mo 98 adornan, son unas lintas paralelas e onduladas. Tal motivo falla na cultura pirenaica e non ¢ frecuente en Castela, andando, por contra, relativamente basto no centro de Portugal. Coidamos ‘que a sua orixe débese precurar nas ringleiras de zig-zag que tan abpndosamente aparecen na cerdmica campaniforme, ringleiras que por vegadas ensanchan as suas linas angulares como si ten- deran aun xeito ondulado. A conecida cunca de Palmetia, que ‘ostenta na sua parte baixa estilizazons de cervos é a iste respecto singularmente istrutiva por ter unha zona puntillada de zig-zag ‘moi anchos nas duas linas esterfores, mais que nas interiores for man un verdadeiro ondulado, Un grado de adinnto n-ista evoluzén pédeo marcare outra cunca de Palmelta, que presenta liftas punti- (1) Cerdmden econ en Tierra de Campos Bol dct R. A. de tsar. To smo LENIN, yur 3. alFrorevrivo L, Cuevitias 2 Ferutx Bouza Brey Hadas ¢ ondeantes tan incorrectamente trazadas como as do exem- rar das Gandaras de Budifio, que chega por cabo a paralelizarse exactamente clun testo campaniforme da Rotura e con outro, cuio Perfil desconecemos das grutas de Santo Adrito (Vimioso). Istas coincidenzas parecen sinalar, un pot-o menos dos viei- os de introduzéa dacerdmica campaniforme na Galiza, 0 vieiro Portugués pol-o que escoarian tamén o fdolo cilindro e os demais elementos de que denantes falamos, sendo posibele que 0 valdeiro minhoto se chegue aencher en certo modo o dia en que se estu- den de vagar as decorazéns dos abondosos testes de Penha, que resentan grandes analoxias cas da cerdmica que nos ocup E agora despols de deixar desenadas as caracteristicas da fase neo-eneolitica da civilizazon das antas galego-minhotas e das suas posibeles relazéas peninsuares ¢ tempo de que entremos na parte pra nés mais interesante do seu estudo, tratando de inquerit sialgunha das suas formas tipicas aparez representada nos pri- ‘meiros tempos da civilizazén dolménica bretona, podéndose adian- tar xa que, considerados en conxunto os dous grupos, o resultado do inquérito acrara fouco a custién dos seus mutuos avencella- mentos. En catro cousas, principalmente, téfense fixado os arqueé- logos que precuraron orixens hispdnicos a aquela civilizazon bre- tona: na forma dos megalitos, nas puntas de frecha, nos vasos campaniformes e nas insculturas. Polo que toca a3 primeira © temos que confesar que os tipos variadisimos das antas armori- cans; galeirias cobertas (Gavz Pierres Plates), délmens con torredor longo (Mané Lud), con dobre corredor (Run Aur}, con compartimentos (Kerrgou) e falsas cuipulas, non se asemellan ren as sinxelas antas galegas, parecéndose en troques moito as cos- truz6ns similares portuguesas, nas que, pol-o demais, alcéntrase © Ambare ¢ o callaite de posibre procedenza bretona, que fallan Por compreto en Galiza. As puntas de frecha armoricdas, son pol-a sua parte pedun- ‘culadas ou con pediinculo e azinas que se van desenvolvendo ata ‘Produciren as fermosas pezas dos comenzos do Bronce. Tampou- ‘co istas puntas de frecha puderon inzarse dende Galiza, onde a feitura pedunculada oa con azifias ben desenvoltas non se rexi trou ainda. 2 Os Ozsrensmitos, os SArFHs, & A OFIOLATRIA EN GALIZA peas en eee cae ror a a pol-a esbelteza do seu perfil e pol-os riscados, dispostos en ringlei- pirenaica, na que por outra banda figuran cousas tan enxebre- Ti ae Tl ca (1) non vacilou en decir que «Los vasos de Galicia son ae ila aces sa Polat razdns que denantes espuxemos, aon parece ma ro- crafts aise dent en ed a i probe, de facies encorada, pechada na rutina de uns mesmos tipos (W) Afters et Castile Yara. a cuter de vaso campaniforme (Su orten extension Envopa) Baran 0S, pss 18 ogeeFrorewrio L. Curvitas & Fenuy Bouza Brey Esiste pol-o menos un feito que o afirma; o da identidade absoluta dos campaniformes das Pontes de Garcia Rodriguez con alguns vasos bretons da mesma especie, feito que quizais repre- senta o primeiro contacto entre as duas terras oestrimnicas, mais non ¢ doado levar mais adiante os nosos supostos, nin facet hipé- tesis acerca dos motivos nin da direizon de tales contactos. Os ¥@- 508 campaniformes do tipo das Pontes de Garcia Rodriguez, foron dende a Galiza a Bretafa, ou vitieron por contra da Bretana A Ga liza? A directriz. xeral das propagazéns culturaes no eneolitico € ‘0s primeiros tempus do Bronce, parez indicar a primeira sclu- 26n, mais ¢ inegabele que, apesares de predomifaren nas cerami- ‘cas campaniformes de Bretana as decorazéns sinxelas, tefien isias, ‘aor variedade que en Galiza e os exemprares atopados son moi. to mais abondosos. Alcontrémonos diante de introduzéns orixina- riamente dstintas da mesma especie cerimica, chegadas a Armé- rica unbas despois das outras e dende distintos lugares? E postbe- Je, mais serla ben atriscado o afirmalo, De todos xeitos unha cousa queda en pé con enteira certicu- ‘me, i€ que 0s vasos campaniformes galegos das Pontes de Gare Rodriguez son, entre todol-os peninsuares, os que tefen un para- elo mais esacto entre as cerdmicas campaniformes da Bretat OS FINS DA CULTURA DOLMENICA E OS PRIMEI- ROS TEMPOS DO METAL.—E posibele que entre o material metilico que agora imos inventariar vaian misturados obxetes, que como o pufialifo de Fisterra, debanse crasificar no eneolético con outros moicos craramente pertencentes & Edade do Bronce, mais a especial mancira de presentrense en Galiza tales obxetes, obriganos a agrupalos xuntamente. Na rexidn galegorminhota, agés os casos esporddicos da Bouza dos Corgos e de Fisterra, non hai depésito, nin sepultura, nin achédego solto en que apareza o metal en compatia de cerdmri- ca ou de iteis nidiamente eneoliticos, sucedendo as mémons cen moblario pétreo outras m4moas ben imitantes con moblario ce cobre ou de bronce. As sepulturas de transizén en que un e outro estilo industrial se misturan ¢ que son tan. abondosas en Portugal (Palmela, Caseaes, Casa da Moura, San Martinho); en Catalufa (Barranc, Cova d'en Daina, Casteliteliat, Puig Rodd); en Vasco. nia (Aralar, Urbasa, Aranzadl, Igaratza) e no cireo de Almeria - 4H Os Onsrrmmtos, 05 SazrEs, # A OFIOLATRIA EN GALIZA res, Veer Blanco, allan no noroeste da Peninta. Ba mats seas won se alcontran ow alcontranse nl carsimamente, ‘Ears braatets,punzon, putalnos mai cute, como es de Puig Bod Vetee Blanc efallan os pats con escteduras Ia ferges dn fata ds de Alclar, pentose decir en esume que as, scmarou ene que prinetemente seinsintan ruras restos ‘tte indussas ies non se atopan na galegemiahora, onde se sbaton de epoca inet do metal, prsehtan una faces avo Rica que difcttagrandementea Sun descriminazén enolic, tdendone solo sinalar mais aance aha evoluzo oles que Evmarca‘na forma dos machados pranos © 9a Toagura d0s Put nates, ; Arendendo a istas diferenzas dese clasfear 0 material arquestoice gue nos ocupa en duns fases que desires as Deb. 1S Run. osmachdss prac era sin to tapeasal os putas curtos con espe es engoe Gaara pra mangate, to alabardas, as putas fecha do po de Pamela e de outro ios ecertas nolas de our, Procede Ago era en parte de sepularss, mamoes sen camer, clas © titra ndetermnedas, ion pare tamen Je scale achAdegos sates send fete en cobre ease que todo. We segunda fase enran os achadcsco gum ben desta voltoe oa pales mas longo e mais adorandos A ttallade de ilSsoebs procede de achadegos solos ext fet de cote en trons 0 inventario correspondente fase a) ¢ como sigue: SEPOLT ORAS. Vilwoll, ds Povtes de Gercla Rodrt puen, 4 Crna, En caro mamons, sen ninguna cls de cara, Sfarcecon o segues betes: ‘Numero 1.—Unha punta de frecha, de cobre, faltosa dos dous cabos. | ‘Niimero 2.—Anacos de puntas de frecha, de ccbre e moitos carbéns. jengoeta, de Numero 3.-Un putial de cobre co espeto en lengoett 140 X 40 mm., tres puntas de frecha do tipo de Palmela e unha diadema de ouro en forma de tira lisa e de 345 mm. de longo. ‘Nimero 4.—Cabeza de un machado prano, probabremente 5Frorewrivo L. Cuzviias e Feral Bouza Bary de cobre, que presenta duas singul: i dete needs singe ada rea oe ons oo ord po Seating ba lgsia corn parr se que fot bera por un wbrego@) Mplnes peas eee ones malo Reade Se Mista ‘ilies Noe Crete —Mon gue e Nima ont uae ee ee ta ge apaeceon ous pataknes de 90% 3) mm te MU ed inet odo con alata sa Non foro inalizados quimicamente. (2) aoa egal Ue ran tse Senin oni ce o Lobdn, Samarugo, Villalba, Lugo.—Mamoa que asegin ncn ans Sa cpr a pesca «te on mado pata een eae Tepacth Anza! de Cie tase e per do espana aetna ute das Cabras, Rodeiro, Lalin, Pontevec a que non posemos outros datos, que cottitg, mone pal de ctr sas : ey emp taners 8 seaclta pus ees pnts de ener spb ee aa ee stn rac © publ ncnpes ete so a 20 thet ta mimoa pot os pbreros que costrulan a est de atn's Chastain 'e seu Spun ghee Sociedade Arqueoloxica de Pontevedra. = ae Grande, Melide, A Crufa.—N-unha mamoa sen oxen aan tn sag sve Cea cilia dane stones mae gue fla ut sees lade stra ra de Ce Nese eal ‘millor unha alabarda, (4) oes : wi She atten enters amie ete Srey rts pe a ee (EL Alvarer carl, Pret yore ean Eble, Prhistori, Liera cnr aetatio drs ms alee Dorel nombre de cles Bal See Re Ges oe Os Oxstannvtos, 0s SARPES, EA OFIOLATHIA EN GALIZA Délmen de Pena Cova, Melide, A Crufta.—Anta, sen mais referenzas, que contifia unha espada de bronce. (1) ‘O mesmo esta espada que @ anterior, estin infelizmente perdidas. ‘So Bento de Balugdes, Braga, Minho, Portugal.—Sepul- tura, quizais en cista, que deu: ‘Catro puntas de frecha do tipo de Palmella e unha diadema de ourd en forma de tira, rematada’ en dous semicircos e fendida ‘no centro por catro rachadelas hourizon:aes. (2) ‘Quinta da Agua Branca, Lobelhe, Minho, Portugal—Se- pultura en cista formada por seis pedras e laxeada que contina © moblario seguinte, que facia compafia a unha inhumazén. ‘Unha pedra con covifias, unba diadema de ouro en forma de tira, de 602 mm. de longo, con furas nos cabos ¢ decorada nos bordes con lias puntilladas e unha orla de dentes de serra, dous ros pechadas e lisos, de ouro, outros dous espiraliformes tamén de ouro en pufial de cobre de 350 mm. de longo, co espeto en lengoeta ¢ rebaixes lateraes. (3) "ACOBILLOS.—Roufeiro, Nocelo da Pena, Sarreaus, Ou- ‘rense.—No ano de 1911 as augas de unha treboada puxeron 0 des~ coberto unha vasixa de barro, infelizmente desparecida que contina: Duas alabardas, seis pufales con furas pra o mangaxe, un punal de espeto en lengoeta e con rebaixes lateraes de 215 mm. de Tongo, un furador cénico con espeto cilindrico, unha punta de frecha con pediinculo e azinas e dous machados pranos de forma trapezal, Todal-as follas de alabarda ou de pufialcuias longuras varian entre 0870 ¢ os 200 mm. tefien crista central ou rebaixes Interaes. Do andlisis quimico de todas istas pezas practicado re- centemente resultou que son de cobre sen ningunha mistura de estafio. (4) i Consérvase isté acobillo, agds unha folla de alabarda, no Museu Arqueoloxico de Ourense. ‘As Taipas, Guimardes, Minho, Portugul.—Dous pufales (0) Art. de pote antertor. cleo Velgn igndader monumentes o Algare, ps. p.3-1¥. (B Jrrontess spurs So Quinta a dgwe Brones «Poole 1, pa. 2 G2) Mascon de NouctassBCoP-ML TE A. de Orvat, VOR. V1 sero, a7\ Frorewrino L, Cusvittas p Frrwi Bovza Brey tg oe wanna ng = eae alana ine nade nf cies ete meet fle hes gen aso renee in teen am co sama eS am Maes oie ACHADEGOS SOLTOS.—A Bastid 3 te a ones a lengoeta. Mede 155 X 21 mm. (1) ee ca Seminario de Bstudos Galegos de Santiago, Posten m2 ° mane. Mede 255 X 55 mm. (2) cont pate. Sr. Abal Hermo. - peau fis Roan Rtn 4 Gr Pac rca da de cobre ou bronce con forte crists al, Me‘ 2X40 mi ane er et na coleizén Alvarez Carballido, iw iramiatcsstme Samarugo, Villalba, Lugo,—Duas aaite we 2 UE eh ea a meee slicers ie ta eae eee area goe (Tropa dor Ses Parez Bustamante « Pega xa cade, 2), Fe Bowss Brey. Oputal de Anes eo Bey. Oputal de Masen Anroptiics de Madrid, Rey. és, ms (a) Avge de Atvars Carb 1) Paes te que sores cats por Vl te en Sse drug tend 6) Ute ope ent eS ‘A OFIOLATRIA EN GaLiza Os Oxsrrmintos, 0s SAEFES, Est no Museu Arqueoléxico de Ourense, Galisa.—Unha punta de frecha, de cobre ou bronce, de forma alongada con pedinculo e estrangulaz6n central, Mede 0X 12mm. Esté no Museu de Ourense. Gontdn, Abadin, Lugo.—Machado prano, de cobre, de for- ‘ma trapezal, Mede 157 mm. de longo. (1) Pertenceu a coleizén Villamil e Castro. Lamus do Meride, Val do Lévea, Pontevedva—Machado prano, de cobre, de forma trapezal. Mede 190 X 50 mm. Esté no Museu da Sociedade Arqueoléxica de Pontevedra. Castro de San Mamede de Carballal, Palas de Rei, Lugo. Machado prano de cobre. Mede 100 X 32. (2) Pertenceu @ coleizén Alvarez Carballido, Mourente, Pontevedra.—Machado prano, de cobre, de for- ma trapezal, Mede 130 X 40 mm. (3) Esta no Musen da Sociedade Arqueoloxica de Pontevedra. Castro de San Pedro de Burts, Lugo.—Machado prano, de bronce, de forma trapezal, Mede 114 X 46 mm. (4) Foi alcontrado no 1897 e donado no 1926 por Santiago de la Iglesia & Facultade de Filosofia e Letras da Universidade de San- tlago, onde oxe se alcontra. Santa Maria de Curballido, Villalba, Lugo.—Machado pra- no de bronce de forma case triangular. Mede 116 X 38 mm. (8) Como onterior foi donado por Santiago de ia Iglesia a Universidade de Santiago. “Marxou, Vilagarcia de Arousa, Pontevedra. — Machado prano, de cobre, de forma case rectangular. Mede 112 X34 mm: Foi atopado no ano de 1910 e alcéntrase en poder do arques- logo arousiin Xohan Xil ¢ Casal. ‘Nogueira, Melide, A Crufia.—Un machado prano, de bron- ce, de forma triangular e gume curvo. Mede 148 X 65 mm. ‘Asegiin nos participa o noso amigo e companeiro do Semi- MoneFoorawrivo L. Cusvitas = Ferwiy Bouza Brey nario de E. Galegos, Sr. Taboada Roca, aleéntrase ista peza en oder de un paisano de Nogu ~ Galiza.~Machado prano, Mede 185 X 42 mm, de cobre, de forma rectanguiar, Esté no Museu Arqueoléxico de Ourense. Galtua~Machado’ pr trapezal, ae, de cobre ou bronce, de forma Esié no Museu da Sociedade Boo iedude Beondmica de Santiago. Distrito de Porto, Portugal.—Un machado peasae ie cobre ou bronce. (1) satesoaro moped on anche gee 4 ado en Xancio de lBe compos de usres ftas de our, quzas dlademas, oxedesaperesdaycaosaren a xetos seguintes ros de peat ouarretiera de ouro, de 23 quilates, de 140 gra- nbs ede oo Od 20 Bm. Ten forma rectangular, agés nos eu le se estreita, estando provista niles de reviras verti. {REE txeitadns pra pechar o obxeto, que ten na sua parte central lelas hourizontaes que deixan entre s{ catorce tiras ue aparecen repusadas carn fora Inter ecorazén puntlada de lias paralelas evericaes posi ce zona rachada e os cabos. Diadema ou xareticra de ouro de m tira de ouro de feito andlogo a anterior, tamén de ouro de 2 quits, Pest 9 gramos t meds 0 os. Ten solo sels rachadels eos chbos eo ion 1 os enbos provists de furas cada un, presentando sua bira tree ites hoursestes Fepuxadas pitilladas no fondo easimesmo lias vestcaee nay as runt 08 repunados e nos bordes da zona ental actods en eestita 68 our de 28 unten de granes ran Tess sted nm. presen frat os eros Inrnrnen erorment ostent cairo cordans en eleva ng bordes ¢ sogueados 0s do interior. (2) i inlaipe te aces ‘oFman parte ists obxetos de cleizdn, oxe ezdn, xe propiedade ron, de Santiago. corso herdeiros de Blanco etemos it sor ao ger, Benen acrid amigo areesag De, Ser ub ie tour no aes cso wnbn oda gue lla a eldnde fo, calor fond ‘sesso nos parties o novo tno Os Oxsraniios, os SazFES, E A OFIOLATRIA EN GALIZA Val de Deza, Latin, Pontevedra.—Tesouro descoberto 0 abrir unha estrada, non sabemos ben se a de Lalin a Golada on a de Lalin as Cruces, consistente en: ‘Unha diadema ou xarretiera de ouro, semetlante as do Mon- te dos Mouros, como elas de forma rectangular, con rebaixes nos cabos e curvada a xeito de poder ser pechada en circo por meio de dous reviramentos practicados nos estremos da folla, cuia lon- xitude ¢ de 387 mm, sendo o seu ancho misimo, no centro, de 82- mm, € 0 minimo, nas escotaduras de 45. "Aparez decorada a parte central de ista xoia con duas zo- rnas de dazasete rachadelas hourizontaes metidas dentro de dous cadros formados por meias canas, ¢ cas tiras resultantes do ra- cchado repuxadas, ca convexidade pra fora, seguindo despois cara 0s cabos duas liftas verticaes puntilladas, duas hourizontaes repu- “xadas e unha orla que segue o contorno das escotaduras e derra- deiramente cinco lifias hourizontaes asimesmo repuxadas que van bater por cada banda en cada un dos reviramentos de peche, Duas pulseiras de ouro, macizas, de forma elitica e seizon tendente @ poligonal, Estén abertas e rematan en dous botons saintes e pranos. O didmetro da primeira é de 74 mm, e 0 sea peso de 400 gramos eo da segunda de 70 mm. e 0 peso de 300 ramos. As duas son lisas e parecen ter sido fundidas e polidas despois coidadosamente. (1) ertencen istas tres xoias 0 contratista de obras Sr. Cacha feiro, de Pontevedra. Na fase b) da nosa divisién dos primeiros tempos do metal pédense clasificar os pufiales e machados que seguidamente se relazoan. ACOBILLOS.—Outeiro, Santa Marfa de Campos, Melide, A Cruna.—Acobillo de moitos obxetos de bronce, entre 05 que figuraban, a mais de algiins machados, cinco espadas e varias pulseiras.” De todo elo soio se conservan seis machados cuias ca- racteristicas son: Machado cos bordes lixeiramente ergueitos, Cunha enceta: dura na base e co gume non desenvolto e que ten a rara particular (©) FL: Cuovilen. evs exemprats da ourovcrtapresidrica gala. Nola em ‘ol dotnet Gada sue dela hvodaess Catsana de Arquclogly Holgi § Pre Soran Vote de 198 Ss)Fuorentixo L. Curvintas e Fant Bouza Brey See en ee a eee mde jongo Por 68 de ancho no gume. a} _ CS Por 8 de ancho no gume. eas a wn a erties fo ame Os seis estan Fe a AcHAD Ecos, SOLTOS— Meira, Domaio, Ria de Vig uuteveira.-Punal de bronce, con furas pra o mangaxe dispos. reverie ent Femme ce Shape ites sp tain SE ene ie ema per sag ocr ace so Ene eft ina aes secant Pes aed Se, coir cee Oars Nake A Vitques Nobex. Ea dit Bronce on ot uses Print CP MHL Ade Drenes, Vout oon em ee -@- (Os Ozstrinntas, 05 SABFES HA OFIOLATRIA EN GALIZA Portas, Caldas de Reis, Pontevedra.—Machado prano de bronce co gume curvo e sainte. Mede 195 X 80 mm. 'E propiedade do Sr. Salgado, de Caldas i-esta depositado no Museu da Sociedade Arqueoléxica de Pontevedra. "Poio, Pontevedra.—Machado prano de bronce co gume rec- toe sainte. Mede 145 X 80 mm. Est no Museu da Sociedade Arqueoldxica de Pontevedra. Trasmafioo, Redondela, Pontevedra.—Machado prano de bronce co gume curvo e sainte. Mede 160 X 70 mm. Esta no Museu da Sociedade Arqueoléxica de Pontevedra. ‘Palas de Rei, Lugo.—Anaco inferior de un machado prano de bronce, co gume curvo ¢ sainte. Est no Museu do Seminario Conciliar de Lugo. Valenca do Minho, Portugal.—Machado prano, co gume curvo e sainte. (1) ‘ ‘Como se vé pol-o que antecede, os primeiros tempos do ‘metal estén abondosamente representados no Minho e na Galiza, debéndose facer constar que ainda escruimos dos nosos inventa- ios, certas xoias dureas, que como unha manilla gallonada de Melide, os vinte brazaletes de Arnozella e duas pulseiras de un castro perto de Lugo, poderianse quizais incruir n-iles, aterdendo ‘a sua tipoloxia, mais apesares de istas escrusiéns, a soia resefia dos obxetos enumerados, amostra pol-a cantidade de pezas, pol-a variedade de tipos e pol-a frecuenza do emprego do our, que neaquelas terras desenvolveuse rapidamente unha industrie meta fica rica e cuias caracteristicas contrastan vivamente ca facies ‘encorada da anterior civilizazén dolménica, ( primeiro feito que atal cultura ofrece a nosa curiesidade eo stipeto da sua aparizsn, O cobre e o bronce introdicense por decilo asin, violentamente no noroeste peninsuar onde fallan as misturas de dtillaxe litico con pequenos e escasos obxetos de ‘metal, tan frecuentes como xa dixemos n-outras rexidns, Sen tro- arse 0 estilo das sepulturas, corrente nos fins do eneolitico, cistas ‘ou mamoas sen camara de ningunha clds, trécase por compreto 0 ‘seu moblario, e na mesma necrépole, como acontez nas dasPontes de Garcia Rodriguez e do Monte das Cabras, a beira de mimoas ‘que non contifian ren de metal, alcontraronse outeas cuio espolioFrorewrivo L. Cusvictas & Fenty Bouza Brey intetramente de cobre, sendo tamén dine de ser notado que cer- tos tipos de armas e de uteis, puntales con encetaduras pra pret der no pufto, punzéns e aros, que son precisamente os que apare- cen mais cedo n-outros paises, fallan ou scn moi eseasos na Galiza, © no Minho, parecendo deducirse de todo elo que o cobre ¢ 0 bronce, se non entraron, desenroldronse pol-o menos serodios cando xa eisistian tipos algo evolutivos, podéndose apor 0 seu rapido inzar, @ descoberta de abondosos xacimentos metaliferos de doada esprotazén, ouro aluvial, estano eluvial e cobre sulfura- do que eisisten n-aquelas rexions, Mais, dende qué lugar da Peninsua camifaron os novos ele- ‘mento$ industries pra chegaren as terras do noroeste? Dous cen- tros de difusién, indudabremente relazoades entre sf, 0 grupo de Almerfa cas suas estensiéns andaluza, murciana e alicantina, € 0 Grupo dos Algarbes, sindlanse de xeito firme. No primeiro, pre: scedido da sua rica fase encolitica e ca sua evoluzn cara 0 Bron- ce, que atingue o maisimo apoxeo nas necrépoles € poboados do Agar, Ifre, Zapata, Fuente Alamo, Orituela, Monachil, Quesa- da, etc., alcontramos case que todol-os tipos por nds rexistrados. As diademas en forma de tira, semellantes as de Vilavellae Agua Branca, aparecen na cova dos Murciélagos, en El Oficio i-en Mon- Ula; os pafales con furas pra prender 6 mango, ordeadas en corea como os do Roufeiro e Taipas, son tipicamente argricos € © mesmo pédese decir dos machados, sobor de todo dos que fefien o gume sainte. A udaga de Domaio, ol-o seu longo, pol-a Aisposizén das furas en coroa e pol-os encetades que ostenta por baixo do lugar da empufadura, paralelizase vivamente con outra espada do Argar, ¢ idéntica cousa ocurre cas alabardas do Rou- feiro que non se diferenzan ren de algunhas de ista estazdn e de El Oficio e cos aneis espiraliformes da Agua Branca, distintos ojo pol-o rhetal de que estan feitos, dos que tan a fartura se tefien ‘alcontrado no circo da devandita cultura. No grupo meridional portugués, representado por dolméns de falsa cipula e por necrépoles con cistas, os paralelos non son ‘tan abondosos, mais pédense citar asf e todo as puntas do tipo de Palmela, de Vilanova de Milfontes, Alcalar e Odemira; os punta: les com furas das cistas da Serra da Alcaria do Pocinho, do Monte de Cima ¢ da Serra da Bira da Gstrada, sendo lexttimo tamén = Os Onstapnvi0s, 05 SaRFEs, = A OFIOLATRIA EN GaLIZA o relazoar as diademas ex forma de tira co chamado cinto do mo- ‘numento nimero 9 de Alcalar,e lembrar que si ben as alabardas Imetilicas non se teen wopado en sepulturas de Portugal, son portuguese a maoria dos seus prototipos en pedra. i Pra estabrecer agora os posibres vencellos entre 0s circos argérico e algarvio eo galegomminhoto, compre que lembremes tn primeiro termo que dende o principio da evaluzon dalménica ‘isnte una relaain cultural indudabele entre todabas terrasatlan- tico-cidentaes da Peninaia, relazén suxeta 0s esmorecementos que denantes indicamos, mais que parez activarese nos derradei- fos do eneolitico, moments en que pasan norte do Douro 0 vaso Campaniforme con decorazon ondenus, 0 fdoloedlindro ©» puta de frecha de base cOncave, sendo 16xico pensar que 0 movimento etn inizado haberiase de continuar con maor intensidade 0 xur- Gir aa Galiza e no Minho a forte industria metlica cuos vestixios vimos de inventariar. a 5 ¢ pollo que respecta 8 civilizacion eneoitca de Atmetng nate predeceson da angarice, nada nas terres 60 noroeste que acuse 0 menor contacto co-ela, fallands eiqui en ‘2bsoluto as puntas de frecha de forma romboidal as de pedinculo @ aziias, os dolos de Oso © as cersmicas tpicamente almerenses. Craro esta que aparte de istas considerazéns, en certo modo de indole retrospectiva, 0 que illorpoderia amostrarnos 0 Vieiro Seguido potas formas’ de primeira edade do metal, seria unba ‘eaden de achidegos que marcara nidiamente un vencello Xcogra- fico, mais tal cadea de achddegos non se dexerga con crareza en ninguna das direizéns indiendas. Na Meseta, a mais de algdns ‘achados pranos, aparecen outras|pezas como son os punales de Montiel, Sigienza, Poveds, Soria eos numerosos da provincia de Palencia eas puntas do tipo de Pamela, de Carriga,, Burguillos, Salamanca, Soria e Guadalajara, mais istas pezas pre- sentan por vegudas un aspecto archicoe desconecido na Galiza, ‘como ocurre con certos pusales con encetaduras de Siglenza © Palencia e por outra bandh o seu nimero @escasisimo nas provin- cins limitrofes, onde non se poden citar pra caso mais que o Pulfal de Pareillae os machados pranos de Bonar e de Quintan- Tayo primelro de cobre eo segundo de bronce e os dous co gume curva, 35 —Frorznrmo L. Curvictas e Feri Bouza Brey En Portugal, 2 destribuzén dos achédegos 0 sul do Douro non acrara tampouco definitivamente a custion, argue a presenza de puntas de frecha en Palmetla, Redondas, Chibannes e Cesare- da, ade pufiates en Rotura, Cascaes, Praganga e Redondas, iste derradeiro con tres furas e rebaixes ea de machados pranes en Cabeco dos Mosqueiros, Redondas, Chibannes, Praganca, Cesare- da, Evora, Estremoz, fronteira de Badajoz, Beja, Obidos, Ouri- que, Celorico da Beira, Arneiro de Albufeira e Alentejo, acusen tunha vizosa estensida dos tipos de utillaxe metlico, que axuntada As circustanzas retrospectivas denantes menzoadas, fan que sen tratar de resolver o asunto de un xeito definitive, nos incrinemos 8 supdr millor pr’a introduzén do metal nas duas Galizas, un ca: mifo portngués ¢ costeira que un camino interior e mesetano. Outro probrema interesante & sen dubida o da sucesién cro- noloxica dos tipos, mais no estado actual da investigazén ¢ iste un probrema de escrarecimento pouco doado en moitos puntos. cerco que @ beira das fotlas con furas, craramente argéricas alcontranse outras, as de espeto en lengoeta, que pra Siret (1) son anteriores a aque‘as, mais a indubiddbele perduranza do tipo, ben patente no acobilio do Roufeiro e sobor de todo na adaga ion, Bae ben decorada de Portomouro, faria moi arriscado 0 intentar distinz6ns cronoloxicas fundadas n-iste soio dato, cuio sinificado escurécese ainda se reparamos en que un dos pufidles galegos que pol-a estreiteza da base da folla e pol-a sua longura poderiase considerar perto dos prototipos de pedra, foi atopado xuntamente danha disdema de ouro, xoia euia filiazén eneolitica, coidamos ue non se pode estatrecer fundadamente. Algo semellante oct. fe cas puntas de frecha do tipo de Palmella, cuia perduranza Etamén moi dilatada En troques os machados de gume sainte, gue contrariamente que sucede na Andalucia e nos Algarves, onde frecuentemente son de cobre, son eiqul case de cote de bron, Ge, marcan por istes feitos un progreso tipoléxico e metaliirxico, Que nos obriga a colocalos n-unha fase mais adiantada que os ma. chados rectangulares ou trapezaes, feitos normalmente en cobre puro, Tsta distinzén eda grande’ longura de algunhas adagas ‘Son as tinicas que coidamos se poden facer no material invema (LSet Questin de Chranotni cd sthnogeapie erigues. 8, Pat = % — (Os Onstanmios, os SAEFES E a OFIOLATRIA EN GALIZA riado, cuia destribuzén en dous grupos quixemos xustificar n-is- gl rae ener oatarra an cat fn tnean pee sada sua e digamos pra rematar que a cultura dos comenzos do Sitar astute tet tana nbewron e epere agen ate ee esr oa cect. eee eee oes tae Sie saat Sine mea ee de ie canis fr tecsot Spaaita hr gtametcasarenin eel aet de ce ca eet tian eer a et maa rasta tient ec pei ope ea ae s E postos xa n-iste punto, compre que Crntemon deter tt ee Trine pera Soe ae rear Sin Tieat ae cuoutis tl ote eat Pea tee oer ora Se ee ese aa a oo 3) Mie A. A Mande Cre s poe prints de Lastona ole Archalogta de Toons Mote (0 sigs Pere, pei) + He Behn, ‘Enalebordeen Espa. (hem Sela Com del PJP = STSFlorentino L. Cunvittas & Fert Bouza Brey dedolmens sen cerdmica de aquela especie (Mané-er-H'roek, Ga- vrinis, Pierres Plates, tlle Longue, Lufang) que Bosch Ginps, na sua derradeira cronoloxia fai contemporaneos do. primeire Periodlo peninsuar do Bronce, que il chama I, ab). Veften despo 0s tiimulos que acochan varias edmaras (Roc’h-Guyon) ¢ as cdma. as feitas con pecras secas, de pranta circolar con falsa ciipula ot Fectangulares con tampa prana (Plabenet, Saint-Fiacre, Garenae, Kerstrobel, Noto-Norohou, Garem-ar-Velim etc.) con moblerio de Pedra ¢ metal ox soio de mital, No que por vegadas atéparse ‘machados cbs bordes ergueitos. © material, moi numeroso procedente de istas sepulturas, compre axuntar os machatlos pranos de cobre e bronce alcontrados casualmente en acochos, debéndose facer notar qué a destribuzn Xeografica en Francia de tales acobillos ensefa craramente o pa- Pel preponderante da Armorica nos tempos inizaes do Bronce. En efecto dos doce depdsitos de obxetos pertencentes 0 Bronce I, da sua clasificazdn, que trae o inventario’ de Dechelece (0), tres coatitian machados de tipo evolutido cos bordes. erg tos € dos nove restantes, sels situdbanse na Bretafia ena resicn Yeeifia da Vendée, sendo o nidmero de pezas o seguinte: 18 ma chados de un depésico das Cote du Nord, 23 machados de tres de. ositos do Finisterre e 10 machados de dous depdsitos da Vendée, ‘A menzon de istes saios datos amostra xa dous feitos in. Portantes: un, que as industrias do cobre edo bronce non foros 2a Bretafla como non-o foron tampouco na Galiza, cousas tempris Snon mais ben serodias, a falla de metal nos doiméns segur mente posteriores ¢s que contifian cerdmica campaniforme, escra. Zee considerabremente iste estremo, e 0 outro que nos dous pat Ses ¢ obedecendo quizais a causas semellantes, a metalurxia atin. utu despois un forte desenrolo, eto’ SuseminAMoS agora x situazon xeogrdfica da culture bretona, alcontrarémonos con que aparez isolada e sen visibelec vencellos terrestres por ninguoha banda. Pol-o leste non se ato. an sepulturas nin depdsitos ata chegar 0 grupo das Cevennes, Probe ¢ moi distante. Pol-o sul alcontramos en troques na Gironde algunas sepulturas (Cabut, Singleirac) e un depésito, ode Les (©) Atenue a Arceciogteproiterigu, vl. 38 Os Onstamevios, 0s SaRfrs, EA OFIOLATRIA EN GALIZA 6s de Fuente Alamo, poderia sinalar un camifo peninsuar pire xe metalico, consistente case escrusivamente en punzons, ancios e pulseiras, fallando nos seus moblarios os pufiales ¢ os machados: dos iles por P. de Chatellier e A. Martin, nas sepulturas. a Petes ergueitos, anelos espiraliformes, escasas pista ee frecha de me- craro paraielismo que se,acentia considerabelmente 0 comorobar ernnenes ' de Cruguel tefen pola sua forma e pola dispos- (1) ia Pencot. a Cedealdn megllicactaone, pee 10 95 9Frorextimo L. Cusvitias & Feruin Bouza Bary Puntas de frecha con pediinculo e azifias de Saint-Fiacre imitanse Rotabremente cas do Roufeiro podéndose por en comparanza o ‘decorado das primeiras co que se olla nas follas de adaga das Tai, pas e de Portomouro, e debéndose advertir ainda que istas imitan. 2a8 poderian esterse a case totalidade do material breton, Por outra banda, a coesistenza dos dous ritos, inhumazon e inciners. 2éty ue Se observa en Bretafia, asimesmo alcéntrase na rexidn galego-minhota, onde a cista da Agua Branca, contina un ove, sramento do primeiro de aquiles ritos ¢ as mimoas de Vilavella acochaban 0 parecer craras incinerazéns, e por cabo a pedra con covinas da Agua Branca, ven ter o seu paralelo armorieie une edras con fossetes do timulo de Cruguel, Mais 0 dato terminante e definitivo é o que nos fornecen as Xolas de ouro con rachadelas centres do tipo das do Monte des Mouros, Trdtase en efecto de xoias orixinalisimas sen semelianre ‘a peninsua e que aparecen exactamente reproducidas na Brea, defatamentle Con tres galeirias cobertas da Roc'h-Guyon ¢ no departamento vecino de Deux Sevres (Vendée). A serelianes fntre a primeira de aquelas pezas e a meirande do Monte dec Mouros ¢ tan forte que chega case 4 identidade absoluta. As duse {iae8 un grandor idéntico, un mimero moi semellante de rachade, {25 once no eixemprar bretén e trece no galego, as mesmas creo Eiausas nos cabos © os mesmos reviramentos pra practicns ¢ pe. Ene ¢ igoaes decorazéns interiores © punilladas, diferencdadoee ghio en que a x0ia bretona ten perto dos cabos, tres litas cepeeer Gas; ue se ben non sé olan no exemprar grande do Mowe des HoUress reprodicense exactamente no pequeno e no do Val te Deza, Coldamos que en poucas ocasiéns poderinse xuntar dous SoMPFeXOS arqueoldxicos pertencentes a paises distantes ¢ ces de aang omunienzdn terrestre que ofrezan un ntimero tan gram SEE uaha tan rexa exactitude de paralelismos como istes comme 0s galego-minhoto € armoricdn, Algunhas diversidés. pédence Taras 04° Motar como son as relativas & distinta forma das sepul cepa, A Presenza en Bretana de abondosos machados cos bores SrBusitos, mais parécenos lexitimo o atribuir a forma ¢ feitlo dec detent A ttadizén da anterior arquitectura dolméniea bretona, 4¢ formas moito mais desenvoltas que a galega e9 tipo de aeulee = 40~ Gotire- Brtaxe. ati. 1 Gulu da Agua Bronce? 3, So ne (Grande Rete. Crag 8 6, Retpohet. Reha Bes 2, La Roe Pye 8 2 4 Crag io FlacreFrorewrino L. Cumvitias & Ferutx Bouza Brey machados a unha evoluzén correspondente a un momento xa mais, adiantado e na que a Galiza non parez tomar parte activa. Podemos pol-o tanto afirmar, que o mesmo a situazon xeo- ‘grafica dos dous circos culturaes que vimos de por en cotexo, que ‘ ensame paralelo do seu material arqueol6xico, amostran a eisis- tenza de unbia nidia comunieazén marina, fotte « prolongada, ‘momento de mdixima intensidade temos que colocar n-unha fase sinerénica 6 pleo desenvolvemento da civilizazn de Argar. # posfbele que ista relaz6n fora axudada pols correntes marinas, afnda hoxe aproveitadas, de que se ocupou o profesor Loth en varins conferenzas, i posfbele tamén que o inzar da cultura galego-minhota chegara mais 6 norte, deica a Irlanda, pals que conserva tradizéns folkléricas como as de Ith, dos Mile- ns e de Creidine, que favorecen tal hipétese, mais ista eustion, por suxestiva que poda parecernos, cai fora do marco do pre- sente traballo. A-ARTE DOLMENICA B AS INSCULTURAS RUPES- ‘TRES.—Non pasan da meia duicia as antas galego-minhotas con pictograflas ou gravuras, mais o tipo de unhas e das outras sen deixaren de ter paralelos ou imitanzas no resto da Peninsua, pre- senta unha facies espezal, que si ben as caracteriza, fai a sua interpretaz6n pouco doada nos mais dos casos. 0 inventario de istas manifestazéns simbolicas ou artisticas € polo tanto curto, e os comentarios que 0 seu ensame nos poda suxerir haberdn de cinguirse principalmente A precura de parale- lismos, que en certo modo virin confirmar 0s puntos de vista espostos 6 tratar da nosa cultura dolménica. A lista das representazéns pintadas ou insculturadas, que ‘aparecen sempre na cara intericr das chantas, 6 como segu Codesds, Meléx, Ourense.—Anta que se erguia perto de ou- tras duas mamoas e que estaba formada por seis esteios todos iles con pinturas en roxo i-en neyro. Foi estudada no ano de 1874 por Venancio Moreno L:épez, membro da ComisiSn de Monumentos de Ourense, que lle adicou un informe asisado e discreto (1) re- producindo en dibuxo as resultanzas das suas observazons no terreo, Iste détmen foi derrubado hai xa moitos anos. Asegiin 0s dibuxos de Moreno, nico documento que posee- (©) Pubriado no Heraido Gallego, Ourease 7 de Malo de 17 = 2- Os Ossransios, os SaEFES & A OFIOLATRIA Ex GALIZA ‘mos, as seis chantas aparecen case cobertas por unha serie de trazos irregulares, que as mais das veces xtintanse ou entrecrii- zanse 0.parecer caprichosamente, e nos que soio por escepz6n podese dexergar algunha figura interpretabele. A mais de elo.c asegiin se consina no informe, os trazos negros tiffan sofrido de- formuzéns e corrimentos, por mor da chuvia e da humidade a que estiveran espostes. O'valor documental de tales pictografias alcéntrase consi- OUSpe fotehypei 96, Coles; 07010, Eapinarede 1, Dombate Gerabelmente devecido, mais apesares de elo diremos que na pedra niimero 1, que €atinica que non ten trazos xuntados ou entrecruzados, 6llase craramente unha lift simiosa arrodeada por dous circos sinxelos e por olitros tres que ostentan unha pro- Jongazon caudal recta, Nas pedras2e 4 aparece circos con lon- gos apéndices caudaes sinuosos ¢ derradeiramente na niimero 4, éllase unha figura cadrangular que quizais se poda interpretar ‘como un machado mangado. Espinaredo, Monte Coradn, Terra de Xallas, A Crufa. aq Fyonzwrixo L. Cusvittas e Feruty Bouza Brey En tres chantas de unha anta hai riscados catro sinos de xeito tendente 6 triangular. De todos iles saen pra fora lias curvas, € de un tres pequenos riscos rectos cara adentro. (1) Dombate, Laxe, A Crafia.—N-un esteio de unha anta de ista bisbarra alcéntrase insculturado un sino caliciforme, do que sae pra a direita unha tifa curva e pra a esquerda outra recta, © mesmo ista figura que as anteriores foron interpretadas por Pérez Bustamante e Parga Pondat como posibeles represen- tazons de machados. (2) Axeitos, Peninsua da Bar- bansa, A Crufa,—En dous estelos de unha anta hai riscadas duas figuras antropomorfas moi estil zadas, unha en forma de cruz po- tenzada e outra 0 parecer itifética, costituida por un risco vertical e dous hourizontaes que saen do primeiro pra un mesmo lado. (3) Monte do Paramo, Peninsua da Barbanea, A Crufa.—Na fanta con cAmara sinxela, conecida por «Casota do Paramo» neunha das chantas da porta, hai insculturada unha composizin formada por duas figuras postas unha por ribada outra. A inferior ¢1unha representazén antropomorfa de estilo esquemitico, anque ‘non por compreto estilizada, que ten indicados os ollos, 0 naris © a boca e presenta os brazos en cruz cunha man aberta e a outra pechada. A figura superior, posthele representazén solar, conste de un 0 xeito de plinto que sostén por meio de un vastago, un ci- 0 con catro radios, de cuios cabos saen, nas bandas Interaes ena ‘superior raios diverxentes. (4) Cha de Vandoma, Bisbarra de Porto, Portwgal.—Anta con ‘curredor, con pinturas nos esteios, entre as que destacan unha ( Mitorgula ore de allt ak 2 (© _ Les elimmnes de Domiaie9 de Lz Gandara, sparta do Bae ‘ce Westnet y Pelayon Santander, Os Oxsrmnmios, 05 SaEFES & A OFIOLATRIA EN GaLIZA, figura antropomorfa moi esquemitica, flanqueada a direit querda por dous pares de linas sinuosas e paralelas. (1) Resumindo o dito alcontramonos nas antas da Galiza e do Minho seis tipos distintos de representazéns que crasificaremos: a) Sinos de forma aproisimada @ triangular, quizais re- presentazdns de machados. Aparecen en Dombate e Espinaredo, b)_ Circossinxelos e circos em- palmados con lifas rectas ou curvas. En Codesis. ¢} Linas sinuosas. En Code: sis e na Cha da Vandoma. 4) Circo radiado e radiante, posibele representazon solar. Na «Ca: sota do Paramor. ¢) Figuras antropomorfas es- quematicas. Na «Casota do Paramo» © na Cha da Vandoma. {) Figuras antropomurfas es- tilizadisimas, En Axeitos, Os paralelos do tipo a) non son rnin abondosos nin esactos por seren sen dabida istas figuras as mais ori- xinaes da arte dolménica galega. N-algunha cousa pédense apraisimar sobor de todo ade Dombate, as picto- tografias que ocupan o cima de un esteio do dolmen da Serra de Cota (Beira), pictografias que por outra parte foron postas en comparanza con certos idoios almerenses. Mais semellantes son alguns triangutos do déimen de Soto (Huelva), como os que se ollan no esteio numero 24 da direita e no nimero 20 da esquerda, debéndose advertir que Obermaier interpreta istes derradeiros como punales. Son de notar tamén as analoxias do posibele machado de Codesis e da figura meirande de Espifeiredo c'unha singular ins- cultura do délmen derrubado vecino do de Soto e ainda poderiase (2) Asepun nota dbuxos de Ray de Setpa Pint, e'sFlorentino L. Cusvirias # Faaals Bouza Brey comparar toda a serie dos nosos tridngulos con certas estilizazéns hhuméns de forma andloga, da Cueva de los Letreros, en Velez Blanco. ‘Na Bretaa nos délmens de Gavr'inis e de Pieres Plates, alcontranse tamén tridngulos insculturados. posibeles representa: z6ns de machados de metal, mais que se diferenzan moito dos ‘galegos na sua feitura mais alongada i-en careceren de apéndices ccurvos sendo mais esacta a imitanza que ofrece o triangulo ra- diante gravurado n-unha tampa da galeiria do détmen de Vile Lon- gue cos de Espiieredo. Na Irlanda, nos d6l- mens de Lough-Crew € de New Grange, dtlanse tridngulos ordeados xeral- y mente en ringleiras. tipo b) nas suas duas variedds, ten esactas analoxias cos circos sin- xelos da chanta mimero 15. » da parede da direita do ae dolmen do Soto e no circo ‘con pequenoapéndice cau- dal da chanta nimero 30 da parede da esquerda do ‘mesmo délmen, En Bretafa dllanse circos con punto central nos escutifor- mes de Pierres Plates iven Irlanda no esteio da cabeceira do dé: men de falsa ctipula de Lough-Crew. As lias sinuosas do tipo c) nas suas duas variedds de linas Soltas ¢ lifas paralelas teften respectivamente os seus imitantes na anta portuguesa de Salles que presenta ainda un trazo rematado fen circos como os dos esteios 1 e 2 de Codesiis e nas antas astu- ridns de Abamia e de Cangas de Onis, tendoas da primeira tamén remates circolares. As liflas paraleias da anta da Cha da Vando- ma son case idénticas As pintadas no dolmen da Serra de Cotae nna pedra da cabeceira do de Cangas de Onis. Na Bretata compre menzoar as liftas endeadas dos dolmens de Mané Lud e de Petit Mont, Istas derradeiras sobor de Fig. Oba da Vandoms == Os Orsremmios, 05 SAEFRS, B.A OFIOLATRIA EN GALIZA todo imitanse fortemente 45 da Serra de Cota e Cangas de Onis. 0 circo radiado ¢ radiante do tipo d) non ten ninguin parale- to esacto. Un circo cruzado por un didmetro aparece na tampa niimero 20 do délmen de Soto, e representazéns solares moi difren- tes & da

Você também pode gostar

• Casimiro Torres. La Tragedia Del Monte Medulio.

  

  Documento22 páginas

  Casimiro Torres. La Tragedia Del Monte Medulio.

  josephlarwen

  Ainda não há avaliações
• Casimiro Torres. Límites Geográficos de Galicia en Los Siglos IV y V

  

  Documento18 páginas

  Casimiro Torres. Límites Geográficos de Galicia en Los Siglos IV y V

  josephlarwen

  Ainda não há avaliações
• Vilas, F. A. Novo Achádego Epigráfico Nas Murallas Romanas de Lugo. Cuadernos de Estudios Gallegos

  

  Documento7 páginas

  Vilas, F. A. Novo Achádego Epigráfico Nas Murallas Romanas de Lugo. Cuadernos de Estudios Gallegos

  josephlarwen

  Ainda não há avaliações
• • Revistas
  • Podcasts
  • Partituras
• Pablo C. Díaz Martínez. El Alcance de La Ocupación Sueva de Gallaecia y El Problema de La Germanización PDF

  

  Documento10 páginas

  Pablo C. Díaz Martínez. El Alcance de La Ocupación Sueva de Gallaecia y El Problema de La Germanización PDF

  josephlarwen

  Ainda não há avaliações
• Arte Egipcia PDF

  

  Documento10 páginas

  Arte Egipcia PDF

  josephlarwen

  Ainda não há avaliações
• Aportaciones Al Estudio de Las Lenguas Prerromanas Del Noroeste Da La Península Ibérica. Jurgen Untermann PDF

  

  Documento16 páginas

  Aportaciones Al Estudio de Las Lenguas Prerromanas Del Noroeste Da La Península Ibérica. Jurgen Untermann PDF

  josephlarwen

  Ainda não há avaliações
• Inscripciones Romanas de La Provincia de Toledo. J. M. Abascal. G. Alföldy. 2015

  

  Documento5 páginas

  Inscripciones Romanas de La Provincia de Toledo. J. M. Abascal. G. Alföldy. 2015

  josephlarwen

  Ainda não há avaliações
• Guerreiros Galaicos. Catálogo. Francisco Calo Lourido PDF

  

  Documento48 páginas

  Guerreiros Galaicos. Catálogo. Francisco Calo Lourido PDF

  josephlarwen

  Ainda não há avaliações
• López Cuevillas, Florentino. Armería Posthallstattica Del Noroeste Hispánico PDF

  

  Documento30 páginas

  López Cuevillas, Florentino. Armería Posthallstattica Del Noroeste Hispánico PDF

  josephlarwen

  100% (2)
• El Panten Romano de Lucus Augusti. Blanco Freijeiro

  

  Documento14 páginas

  El Panten Romano de Lucus Augusti. Blanco Freijeiro

  josephlarwen

  Ainda não há avaliações
• Falsificaciones Históricas: El Reino de Asturias PDF

  

  Documento9 páginas

  Falsificaciones Históricas: El Reino de Asturias PDF

  josephlarwen

  67% (3)
• Liber Sancti Jacobi. Codex Calixtinus. Libro IV. Historia Turpini PDF

  

  Documento73 páginas

  Liber Sancti Jacobi. Codex Calixtinus. Libro IV. Historia Turpini PDF

  josephlarwen

  100% (1)
• Historia General Del Reino Hispánico de Los Suevos. Wilhelm Reinhart PDF

  

  Documento78 páginas

  Historia General Del Reino Hispánico de Los Suevos. Wilhelm Reinhart PDF

  josephlarwen

  100% (2)
• Eugenio Rodríguez Puentes. La Cerámica Estampillada Castreña PDF

  

  Documento350 páginas

  Eugenio Rodríguez Puentes. La Cerámica Estampillada Castreña PDF

  josephlarwen

  Ainda não há avaliações
• Antiguedades de Galicia. Ramon Barros Sivelo PDF

  

  Documento252 páginas

  Antiguedades de Galicia. Ramon Barros Sivelo PDF

  josephlarwen

  100% (2)
• Las Embarcaciones y Navegaciones en El Mundo Celta de La Edad Antigua A La Alta Edad Media. Fernando Alonso Romero PDF

  

  Documento35 páginas

  Las Embarcaciones y Navegaciones en El Mundo Celta de La Edad Antigua A La Alta Edad Media. Fernando Alonso Romero PDF

  josephlarwen

  Ainda não há avaliações
• Gallaecia Romana. Historiografía y Problematica. Alain Tranoy PDF

  

  Documento13 páginas

  Gallaecia Romana. Historiografía y Problematica. Alain Tranoy PDF

  josephlarwen

  100% (1)
• La Batalla Del Duero. La Galicia Romana. Casimiro Torres Rodriguez PDF

  

  Documento4 páginas

  La Batalla Del Duero. La Galicia Romana. Casimiro Torres Rodriguez PDF

  josephlarwen

  Ainda não há avaliações
• Las Cohortes de Astures y Galaicos en El Ejercito Imperial Romano. Narciso Santos Yanguas PDF

  

  Documento12 páginas

  Las Cohortes de Astures y Galaicos en El Ejercito Imperial Romano. Narciso Santos Yanguas PDF

  josephlarwen

  Ainda não há avaliações
• A Edade de Ferro Na Galiza. Florentino López Cuevillas PDF

  

  Documento89 páginas

  A Edade de Ferro Na Galiza. Florentino López Cuevillas PDF

  josephlarwen

  100% (1)
• Casco Celta de Caldelas de Tui. Aquilino G. Santiso. Gómez Sobrino. X. Do Tamuxe. Museo Diocesano. Tui. 1977 PDF

  

  Documento10 páginas

  Casco Celta de Caldelas de Tui. Aquilino G. Santiso. Gómez Sobrino. X. Do Tamuxe. Museo Diocesano. Tui. 1977 PDF

  josephlarwen

  Ainda não há avaliações
• Aportación Al Estudio de La Típica Esvástica Del Alto Miño Luso-Galaico. Xoán Martínez Tamuxe PDF

  

  Documento11 páginas

  Aportación Al Estudio de La Típica Esvástica Del Alto Miño Luso-Galaico. Xoán Martínez Tamuxe PDF

  josephlarwen

  Ainda não há avaliações
• La Tragedia Del Monte Medulio y Su Ubicación. Casimiro Torres PDF

  

  Documento6 páginas

  La Tragedia Del Monte Medulio y Su Ubicación. Casimiro Torres PDF

  josephlarwen

  50% (2)
• La Edad Del Hierro en El Noroeste. Florentino Lopez Cuevillas PDF

  

  Documento27 páginas

  La Edad Del Hierro en El Noroeste. Florentino Lopez Cuevillas PDF

  josephlarwen

  100% (3)
• Maestro González, Kitab Ar-Rawd Al-Mitar (Valencia) 1963 PDF

  

  Documento37 páginas

  Maestro González, Kitab Ar-Rawd Al-Mitar (Valencia) 1963 PDF

  josephlarwen

  50% (8)
• Las Joyas Castreñas. Florentino Lopez Cuevillas PDF

  

  Documento67 páginas

  Las Joyas Castreñas. Florentino Lopez Cuevillas PDF

  josephlarwen

  83% (6)
• Puertas de Castros Gallegos. Florentino Lopez Cuevillas PDF

  

  Documento11 páginas

  Puertas de Castros Gallegos. Florentino Lopez Cuevillas PDF

  josephlarwen

  100% (2)
• Doble y Terrible Derrota Del Primer Califa de Córdoba. La España Musulmana. Claudio Sánchez Albornoz PDF

  

  Documento9 páginas

  Doble y Terrible Derrota Del Primer Califa de Córdoba. La España Musulmana. Claudio Sánchez Albornoz PDF

  josephlarwen

  80% (5)
• Apiano

  

  Documento67 páginas

  Apiano

  Pablo Salmen

  100% (1)