A CRISE DA CIVILIZACIN LABREGA

Sistema escolar e despoboacin no mundo rural galego*

Julia VARELA
Universidade COMPLUTENSE DE MADRID

RESUMO: Galicia tivo durante moitos anos altos ndices de poboacin activa no mundo rural. Na
actualidade, o envellecemento da poboacin e o descenso da natalidade poen de manifesto que estamos
asistindo a unha grave crise da civilizacin labrega. Un dos moitos factores que contriburon a esta crise foi o
abandono das escolas rurais, a sa substitucin polos grupos escolares das vilas e, en xeral, o pobre nivel
de escolarizacin dos labregos durante o franquismo. Esta situacin esixe unha urxente planificacin do
territorio, unha maior sensibilidade social da escola democrtica, unha mellor cualificacin profesional dos
que opten por vivir nas zonas rurais, e tamn equipos e centros universitarios de investigacin e iniciativas
empresarais que axuden a poer en marcha alternativas imaxinativas a prol dunha agricultura galega de
calidade.
PALABRAS CLAVE: Civilizacin labrega, escolarizacin, modernizacin, dominacin simblica, agricultura
de calidade, capitalismo, democracia.
ABSTRACT: For many years the rural areas of Galicia counted large numbers of people in the active labour
force. At the present time, the aging population and the drop in the birth rate have shed light on the serious
crisis affecting rural civilisation. One of the many factors that has contributed to this crisis was the closing of
the rural schools, which were replaced by educational centres in the towns and cities and, in general, the
poor school attendance of the children of farm workers during Francos regime. This situation requires that
urgent attention be paid to town planning in addition to increasing social awareness as regards democratic
education. Also needed is to improve the qualifications of professionals who choose to live in rural areas as
well as to promote research teams and University centres and business initiatives that will help implement
creative alternatives for the children of a quality agricultural world.
KEY WORDS: Rural civilisation, schooling, modernisation, symbolic control, quality agriculture, capitalism,
democracy

Os estudos de socioloxa mis interesantes adoitan ser, ao meu xuizo, aqueles nos que se
analizan as transformacins que se producen na organizacin do tempo e do espazo para
entender os cambios que acontecen nas sociedades. Vou, polo tanto, servirme da concepcin do
tempo e do espazo, e das relacins de poder que artellaban a civilizacin labrega para
caracterizala. Para acercarme a esa civilizacin labrega que anda exista na postguerra nos
pobos do interior de Galicia, e mis de perto na zona de Chantada, tomarei como referente
1

principal o meu libro A Ulfe. A Ulfe un libro baseado en entrevistas en profundidade realizadas
a homes e mulleres do concello de Chantada, de catro xeracins diferentes, que naceron e
viviron no mundo rural. A travs das sas voces, da sa forma de narrar, e das sas historias de
vida, pdese un decatar como foi, a partir da Guerra civil espaola, a civilizacin labrega, e
observar o seu proceso de transformacin e crise1.
O mundo de onte
A concepcin que tian os labregos do tempo era moi diferente da nosa, das sociedades nas
que predomina o urbano sobre o rural. Como moi ben d Andrs, un dos entrevistados no meu
libro, daquelas non era coma hoxe, estaba o rel parado. O tempo concebase dun xeito cclico
baseado no transcurso das estacins, nun ritmo repititivo marcado polos moitos traballos que
haba que facer ao longo do ano, polas festas e feiras Os labregos e labregas eran
verdadeiros artesns e artistas que facan innumerables tarefas, desde amasar o pan, tecer,
facer vio, ata remendar unha pota, ou facer queixo e manteiga, por poer s algns exemplos.
Pdese dicir que fronte aos seres especializados nos que nos imos convirtendo cada vez mis,
que s sabemos facer unha cousa e, en concecuencia, non moi ben, eran seres universais, con
mltiples capacidades e coecementos. Por outra banda ese traballo era un traballo moi duro.
Soledad recorda: xogbamos e brincbamos e contbamonos as cousas unhas s outras e
enchamonos de rir. E despois tiamos que ir a traballar. Traballando toda a vida! Traballbamos
tanto que non sei como estamos vivos! E Camila tamn o sublia cando di: daquelas non haba
mquinas, todo o facamos ns a mao, sachar, segar, ir aos toxos, estender o esterco nos eidos,
cuidar a ribeira Todo o vrao era de moito traballo pois estaba a sega do pan, a sega da
herba.., no inverno pasbase millor, haba menos faena, estbase mis na casa, pese a que
sempre haba que facer, coller ferraia pro ganado, munxir as vacas, cebar os marraos, atender
as pitas, preparar o lio, fialo, tecelo, e tamn a l No traballo participaban nenos, mulleres e
homes, e moitas veces tamn familiares e vecinos que axudaban na matanza, na sega, na
vendima, na esfolla do millo.

*Neste texto retomo, en termos xerais, unha parte da mia intervencin sobre A despoboacin da montaa galega:
causas e consecuencias, que tivo lugar no IV Curso de Conservacin de recursos naturais no Caurel. Unha
aproximacin multidisciplinar ao estudo do extremo occidental da cordillera cantbrica, dirixido por Javier Guitin en
Seoane do Caurel, do 11 ao 15 de xullo, 2005.
1

Cfr. Julia Varela, A Ulfe. Socioloxa dunha comunidade rural galega, Santiago de Compostela, Sotelo Blanco, 2004.

O espazo era un espazo moi preciso e minuciosamente coecido, xa que daquela ase a
moitos sitios andando, e no camio encontrbase a outra xente e falbase con ela, ao tempo que
se observaba o que pasaba arredor. Do mesmo xeito que na concepcin do tempo xogaba un
papel central o traballo, na concepcin do espazo xogaba un papel central a casa, que constitua
o eixe da socialidade, unha socialidade moi densa, na que o ns dominaba sobre o eu. Cada
casa tia a sa identidade propia, o seu nome polo que eran nomeados e recoecidos todos os
seus membros. Todos os vecios se coecan polos alcumes e apelidos. Moitos dos estudosos
da vida labrega sinalan que os labregos teen unha memoria prodixiosa polo que se refire s
sas experiencias, unha memoria que se alimenta da densidade e da riqueza da sa vida social,
unha memoria que se insire nunha concepcin do espazo especfica e que funciona a partir de
crculos concntricos que van desde o mis preto ao mis lonxe, desde o local ao xeral, do pobo
vila, capital, a Europa, a Amrica, que abrangue os presentes e os ausentes, os vivos e os
mortos, formando unha complexa trama que engloba a todos e cada un nas relacins cos
demais. E precisamente esta densidade de relacins a que artella unha memoria en rede que
permite integrar os elementos novos, decoecidos, unha memoria que se est a recrear
continuamente a travs dos innumerables encontros, dos contos, da tranmisin de
conocementos, decir, botando man permanentemente dunha rica, complexa e elaborada
tradicin oral. Esa concepcin minuciosa e precisa do espazo fsico e social non non obstante
tan pechada como poidera parecer, pois e emigracin desde o sculo dezanove fixo que
Amrica estivese presente no imaxinario social. En todos estes pobos viva algun que emigrara
a Cuba, a Arxentina, ou a Venezuela mis tarde, e xa nos anos sesenta e oitenta a Suiza,
Alemania, Francia, Blxica, Inglaterra, de modo que sempre haba algn vecio que falaba das
experiencias vividas neses pases.
Estas categoras espacio-temporais de coecemento son a base dunha concepcin do
mundo e da vida especfica, dunha cosmovisin e dun tipo de racionalidade e de pensamento
distante do pensamento tcnico-cientfico e da lxica acadmica, ao que se adoita denominar
mxico-mtico. Xeralmente contraponse o pensamiento mxico-mtico e o pensamento tcnicocientfico. E se ben algns anda seguen hoxe empeados en considerar, presos dunha
concepcin lineal do progreso, o pensamento mxico-mtico como mis atrasado e irracional,
os conceptos atrasado e adiantado non serven para unha anlise sociolxica, xa que non serven
para comprender que son dous xeitos diferentes de estar e de ver o mundo, cada un coas sas
dimensins positivas e negativas.

Pero ademais, as relacins sociais, a dinmica social, estn tamn marcadas polo sistema
das relacins de poder, unhas relacins que non s se manifestan respeito s autoridades
oficiais, senn tamn entre vecios, uns mis ricos ca outros, entre homes e mulleres e entre
adultos e nenos. Pdese dicir, dun modo moi breve, que un dos trazos importantes desta
civilizacin labrega que se manifesta en moitas ocasins unha tendencia dominacin
masculina. Segundo Norbert Elias a dominacin masculina mstrase especialmente naquelas
sociedades nas que ten unha especial relevancia a forza fsica, sociedades nas que os homes
adoitan gozar dun estatuto considerado superior. E sen dbida esa forza unha caracterstica
moi valorada nas zonas rurais, onde s veces era necesaria, o que non significa que as mulleres
non desenvolvesen tamn unha forza fsica notable e unha forte resistencia para o traballo.
Nas comunidades rurais existan relacins de poder disimtricas baseadas na riqueza
material, e en diferenzas ideolxicas. Pero se lles facemos caso aos entrevistados non era
suficiente posur mis riquezas materiais para ser aceptado como autoridade na comunidade, xa
que para iso ademais haba que ter calidades morais, unha certa tica persoal, e tamn
capacidade de reflexin, de mediacin e de negociacin. Tamn a relacin dos adultos e dos
nenos era especial na medida en que anda non se xeneralizara a idea, que xa era dominante na
burguesa, de que os nenos son moi diferentes dos adultos, que teen unha forma distinta de
pensar, de sintir e de actuar.
Pdese dicir, pois, que estamos ante unha civilizacin cuxa maneira de percibir, de clasificar
e de coecer o mundo e, en consecuencia, de actuar, moi diferente da que exista nas
comunidades das vilas e das cidades, nos burgos da burguesa. Unha civilizacin cunhas
caractersticas bastante semellantes episteme renacentista, descrita por Michel Foucault no
seu libro Les mots et les choses, na que dominaba unha forma de saber en que todo estaba
ligado con todo: o ceo, a terra, os homes, as cousas, os vivos e os mortos2. De a a importancia
que tian as estacins e as fases da la para facer moitas tarefas, o peso dos refrns, a forte
presenza que tian os mortos na vida dos vivos De todo elo se derivaba, polo xeral, un
respecto pola xente e pola terra. Era un mundo en que as categoras do natural e do
sobrenatural anda estaban moi mesturadas, fronte ao que sucede en sociedades nas que
domina unha racionalidade de tipo tcnico-cientifico.

Cfr. Michel Foucault, Las palabras y las cosas. Una arqueologa de las ciencias humanas, Mxico, Siglo XXI, 1968.

Escola e cambio social

Esta civilizacin, froito dunha riqueza construda colectivamente, cuxos trazos se foron
constitundo ao longo dos sculos, comezou a crebar coa introduccin no mundo rural do que
Max Weber chama o espritu do capitalismo, coa bsqueda dun beneficio inmediato que cambiou
a relacin coa terra, cos seres humanos e co dieiro, que pasaron as a se converter en
mercadoras.
Os procesos que deron lugar despoboacin comezaron na Espaa da postguerra co Plan
de estabilizacin de 1959. E pouco despois cos chamados Plans de desenvolvemento, que non
mostraron unha mnima sensibilidade cara os pequenos labregos, cuxa cultura se despreciaba
por considerala atrasada e irracional. Pero ser sobre todo a partir dos anos setenta, coa
chamada modernizacin, cando eses procesos se intensificaron ata chegaren a esnaquizar de
forma aparentemente irreversible a civilizacin dos pequeos propietarios rurais.
A despoboacin est vencellada a diferentes procesos, algns deles de carcter estructural.
A forte demografa na postguerra era dificilmente compatible coas formas que adoptaba naquel
intre a propiedade da terra e coas formas de transmisin da herdanza, que se dividan e
subdividan as terras en cada nova xeracin. Tivo entn lugar como xa se sinalou unha forte
emigracin a partir dos anos sesenta. Pero tamn houbo outros factores moi importantes ligados
a un proceso de individualizacin crecente e a un cambio de mentalidade, vencellado con ese
individualismo e coa entrada no mundo rural dos medios de comunicacin, que mostraban unha
nova sociedade productivista e de consumo que faca especialmente atractivas as cidades para
os xvenes.
Voume deter agora un pouco mis noutro dos factores, relacionado cos anteriores, e que
tamn contribuu ao abandono do campo: os cambios producidos no modo de socializacin dos
rapaces e rapazas: o papel que xogou a escola en todos estes procesos de cambio social.
Contino as interesndome por esclarecer as funcins do sistema escolar en distintos perodos
histricos, algo que veo facendo desde hai xa moitos anos.
Neste sentido vou botar man dalgunhas entrevistas, a modo de ilustracion, contidas no libro
da Ulfe. Se comezamos polas daqueles que teen mis idade, arredor de oitenta anos,
encontramos que, por exemplo, Pedro d que chegou a aprender as catro reglas por casualidade,
xa que tia que traballar e axudar na casa, pois era o mis vello dos irmans, as que cando se
poa escola polas noites s veces a a ela. Tamn nos d que cando il era pequeno algns an
5

aprender a leer e escribir a diferentes lugares, xa que nun pobo dos arredores haba un cura e os
que queran estudar an al, e tamn haba outra xente que era algo estudada, que saba as catro
reglas e poa clase, e que despois tamn vieron os mestres. Segundo Camila, cando eramos
nenos traballbamos sempre, ibamos cos porcos ou coas vacas, por lea, por auga fonte, xa
que daquela a auga non estaba metida na casa Cando eramos pequenos tiamos unha
maestra que non vala nada, e tuveramos outro maestro que chegaba e poase a dormir. A
maestra poase a facer punto e non faca outra cousa, as que a ler e a escribir aprendimos
malamente3.
Mara, unha ducia de anos mis nova, cntanos que foi escola na Ulfe, que era unha escola
mixta, na que haba s veces corenta nenos e nenas, uns de catorce anos e outros menores de
seis. Ela mesma comezou a ir escola aos tres anos, pois a sa nai deba traballar e non tia
con quen deixala. A Mara gustballe moito a escola, se ben non a todo o que quera, ao ter que
coidar un tio vellio. E anda que tia facultades para estudar, e a mestra quera que seguise
estudando, non a deixaron na casa. Tamn d que antes os nenos non era coma hoxe, pdese
decir que non eran nenos, axudaban na casa desde pequenos. Cando eu era pequena non
haba Reises.
Para caracterizar as xeracins un pouco mis novas, que xa an mis escola, recorreremos
ao testemuo de Rosa: Eu fun escuela na Ulfe toda a vida. Aquela escuela cando eu iba ela
era fantstica. ramos unhos trinta ou cuarenta rapaces Acrdome dunhos libros fantsticos,
que anda andarn por al, de historia de Espaa, que era a cousa que mis me gustaba. Porque
entonces tiamos a Dalmau, que era unha enciclopedia normal, grande, con todo, matemticas,
lenguaxe, arimtica, gramtica Os nenos, hoxe por hoxe, a inmensa maiora, primeiro
asrbennos os libros moito, fan moitos ejercicios, moitas cousas, e tardan moito tempo en
desprazarse. Non o mismo que cando o profesor via pueblo, e al os nenos cuidaban as
galias, traan auga, collan castaas, iban axudar a recoller as patacas Formaban parte da
vida da familia e dos traballos no momento en que se poda. Eu teo pa min que eso era tan
creativo como o que fan hoxe. E notbase!. Oes, axudabas un poquito e era un estmulo, non
sei, collas unha ilusin: voume levantar cedo que vou coller castaas, ou salir da escuela vou
s mazs, ou vou comendo a merenda e vou polas vacas. Ahora revs: os nenos cando

Sobre as escolas rurais e a escolarizacin dos nenos rurais cfr. Narciso de Gabriel,

ferrado, Vigo, Edicins Xerais de Galicia, 2001.

Escolantes e escolas de

veen, chegan agotados. Vanse de noite e regresan s sas casas de noite. Eu creo que este
sistema inda fomentou a golfera, aparte do desarraigo, entre a xente xoven.
Segundo Pepe, a maestra tratbanos como nos tia que tratar, dbanos caa. Ns eramos
unhos revoltosos da leche, eramos unhos trinta polo menos Pero gracias a eso sabemos ler e
escribir e facer contas. Eramos trastes de todo Eu iba de boa gana a escuela pois polo menos
librbame de facer outras cousas. Antes de ir escuela, por ejemplo, na primavera, que haba
que sachar as patatas, xa deixabas o choio feito. E despois ibas escuela a dormir Os nenos
axudaban seguido a todo.
A estas voces smanse as da xeracin mis nova, que foron xa escola da vila. Camilo, por
exemplo, afirma: Vir pra Chantada pra ns, prs chavales, era un pouco fuerte, pero haba que
se adaptar. xente rural tannos coma si framos de segundo grado. Parece que estabas un
escao mis abaixo cs de Chantada. Eso sempre pasou cos rapaces de Chantada. Cos
maestros non tanto, penso () A mn non me gustaba moito estudiar, e ademais, despois do
fracaso do meu irmau, eu non quixen seguir estudiando4.
Ao cambio xeral contribuu, polo tanto, o cambio acontecido no mbito da educacin escolar e
viceversa. No ambito da educacin a transformacin principal foi o paso das escolas mixtas,
inseridas no medio rural, aos centros escolares construdos nas vilas, promovidos pola
concentracin escolar. Deste xeito os nenos e nenas dos pobos pequenos entraron en contacto
cun mundo urbano no que tiveron que aprender a moverse. E anda que a escola mixta non era
a sa escola, e a moitos deles non lles interesou, pois era allea s sas preocupacins e
intereses inmediatos, era unha escola mis prxima que non os sacaba do seu entorno, unha
escola que logrou atraer a algns deles malia estar distante da sa cultura. Pdese dicir que a
concentracin escolar contribuiu anda mis a desarraigar as novas xeracins de adolescentes
que vivan no mundo rural a partir dos anos setenta, xa que na maiora dos casos non contribuiu
a ofrecerlles medios de insercin social. Os nenos rurais sentanse como se fosen de segunda
clase, como eles mismos din, sentanse rexeitados polos nenos da burguesa das vilas pola sa
forma de falar, de vestir, de moverse De a que moitos deles fracasasen e non quixesen
seguir no ensino secundario, un fracaso que resultaba funcional s polticas oficiais.
Como estamos vendo, o sistema escolar, tanto o das escolas mixtas dos pobos pequenos
como o que se desenvolveu nos centros escolares das vilas durante o franquismo, foi incapaz de

Cfr. Julia Varela, A Ulfe op. cit. pp. 203 e 250.

procurar aos nenos e nenas que vivan no mundo rural unha formacin de calidade, unha
formacin propia dunha escola democrtica e republicana, e esa falta de formacin foi, moi
posiblemente, un dos principais factores que explica que moitos labregos non creasen e
mantivesen con xito cooperativas, pequenas industrias de produccin e transformacin. O
sistema escolar non era entn percibido polas clases populares labregas como un medio de
promocin social, fronte ao que pasou anos despois, cando unha vez instalados nas vilas e
cidades os seus fillos tiveron acceso aos estudos universitarios. Pero daquela xa a formacin
universitaria perdera en boa medida a forza que tivo nos anos sesenta e setenta como va de
movilidade social.
A urbanizacin do mundo rural
A dialctica mundo rural/mundo urbano reenva divisin do traballo, divisin entre traballo
manual e traballo intelectual, reenva tamn divisin entre o mundo material da natureza e o
mundo dos poderes simblicos, pois sobre todo nas vilas e nas cidades onde se xuntan
maxisterios e ministerios: igrexa, administracin, poder poltico, xustiza, universidades, bancos
Convn subliar que unha boa parte de axentes sociais letrados, aln da mestra e o cura, que
tiveron especial influencia no mundo rural durante as dcadas dos anos sesenta, setenta e
oitenta, tales como os enxeeiros agrnomos, os veterinarios, os funcionarios da extensin
agraria, os encargados da repoboacin forestal, e outros, non axudaron a fixar a poboacin no
mundo rural, nin a que se valorase a sa cultura e as sas formas de vida, senn que mis ben
contriburon, malia as sas boas intencins en moitos casos, a descualificar os seus saberes e
as sas prcticas. Como moi ben sinala Pepito, sabamos facer de todo pero chambannos
atrasados. Eses axentesconverteronse en axentes da dominacin simblica dos labregos, un
proceso semellante ao que mostrou, no caso francs, Claude Grignon. Grignon sostn a tese do
uso diferenciado da escola no mundo rural polas distintas clases dominantes. Mentres que para
a Igrexa e para os grandes propietarios agrcolas, dicir, para as vellas fraccins que exercen
tradicionalmente o poder no mundo rural, trtase de conservar tanto cualitativa como
cuantitativamente a un campesiado sometido sa influencia, para outras fraccins da
burguesa e da pequena burguesa urbana, tales como os agrnomos, os funcionarios, os

profesores e os polticos prximos s novas clases medias, trtase de transformar o

campesiado en funcin dos seus proxectos modernizadores5.
Sen dbida as polticas de desenvolvemento e a modernizacin constituron o marco que
axuda a comprender estes cambios, un desenvolvemento que esixa que a explotacin familiar
de subsistencia fose remprazada por unha empresa familiar na que se aplicasen criterios de
racionalizacin capitalista do traballo co fin de obter a mxima rentabilidade. Unha lxica
econmica dificilmente aplicable nun sistema de propiedade rural minifundista coma o galego. O
terceiro plan de desenvolvemente di explicitamente que imprescindible a creacin de formas de
vida urbana nos ncleos rurais (novos servizos, concentracin escolar, cursos e actividades
sociais). Non s os polticos, tamn a prensa, mesmo nos tempos da democracia, segua
dicindo que era necesario que diminuise a poboacin rural, e segundo a Xunta sobraban centos
de miles de labregos en Galicia. Estas manifestacins tian lugar nun momento en que o traballo
asalariado entrara en crise e xa empezaba a escasear o traballo protexido, defendido a travs
dos convenios colectivos e das organizacins sindicais nas cidades, decir, nun momento en
que comezaba a estenderse con forza o traballo precario e se falaba sen vergoa da necesidade
de aceptar o paro estructural. O campo galego entrou as nun profundo abandono ao ser
obxecto de polticas agraras errticas impostas desde arriba, que anda continan hoxe, e que
obrigaron aos labregos a endebedarse coa compra de nova maquinaria, aln de vrense
sometidos a unha tensin derivada dun mercado internacional de corte cada vez mis neoliberal.
As vacas tolas constituron un golpe moi forte para aqueles que apostaron pola produccin de
carne, e as cotas da leite primaron as grandes explotacins en prexuzo das pequenas.
O proceso de desintegracin do espazo rural pxose ben de manifesto no acelerado
incremento do ndice de suicidios de labregos vellos que van como inevitablemente se
abandonaban casas que perviviran s veces ao longo de sculos, xeracin tras xeracin. Os
vellos laibanse de non teren sabido ou podido transmitir s novas xeracins o mundo herdado
dos seus antergos. Ao se derrubar a casa os labregos quedaban sen espazo. Ao abandonar as
hortas e o traballo da terra en beneficio das explotacins leiteiras perdan tamn a sa
concepcin do tempo mxico-mtica, e pasaban a seren controlados polo reloxo. O reloxo urbano
entraba no campo cando a civilizacin labrega se desangraba. As vellas casas labregas de
pedra e o contorno rural sofriron entn un proceso de degradacin: cocias esnaquizadas,

Cfr. Claude Grignon, La enseanza agrcola y la dominacin simblica del campesinado, en VVAA,

poder, Madrid, Editorial La Piqueta, 1981, pp. 53-84.

Espacios de

chatarra tirada polas eiras, coches de segunda man abandonados Os labregos cambiaban os
vellos mobles, as mesas de madeira maciza e as tellas polos novos, e s veces mis cmodos,
obxetos de consumo, por brillantes mobles de formica e tellados de uralita. Moitas mulleres, pola
sa banda, comezaron a traballar como asistentas nas vilas prximas. E os xvenes,
engaiolados polos coches, as mquinas tragaperras, as discotecas, a televisin e as luces da
cidade dronlle as costas ao pasado. O consumo de drogas duras, que comezou causando
estragos nos anos setenta entre os xvenes da pequea burguesa das villas, estendase agora
aos do medio rural. A inseguridade e o imaxinario do medo, promovido tamn insistentemente
pola televisin, entraba as nas aldeas substitundo o medo real que antes se tia garda civil.
O proceso de urbanizacin, e o consiguinte proceso de desaparicin do mundo rural, non
un fenmeno exclusivo de Galicia, responde, en realidade, a unha dinmica social que afectou
en distintos momentos a diferentes pases europeos. A cada da poboacin activa no sector
primario e na industria e o crecemento no sector servizos caracteriza o desenvolvemento
capitalista na Espaa dos ltimos coarenta anos. Nos ltimos dez estamos asistindo entrada
dun continxente importante de emigrantes procedentes sobre todo da Amrica latina e de
Marrocos. Pases como Francia sofriron uns cambios parecidos con anterioridade a Espaa.
Pero en Francia potenciouse un forte cooperativismo nas zonas rurais, por exemplo, na Bretaa,
mentres que en Galicia a sangra das zonas rurais foi favorecida pola propia administracin
poltica da dictadura de Franco, que sostia unha concepcin tecnocrtica do desenvolvemento,
e tamn, como xa sinalamos, pola falta de formacin escolar dos labregos, que os incapacitou
para se adaptaren a un mundo de cambio social acelerado que responda a outras regras de
xogo.
En Galicia o envellecemento da poboacin rural vai acompaado dunha forte cada da
natalidade. A proposta de urbanizacin do mundo rural parece ser hoxe o lema que serve de
consenso s diferentes forzas polticas para facer fronte situacin que atravesa o mundo
labrego. O turismo rural, as casas rurais, o chamado senderismo, os museos de tipo
antropoloxico, son algunhas das alternativas que se barallan para fixar a poboacin no campo.
En Inglaterra parece que se realizou con certo xito a rehabilitacin de aldeas abandonadas para
convertilas en residencias dunha terceira idade con medios. E non falta quen pensa que esa
rehabilitacin das aldeas valeiras sera outra forma de potenciar o turismo rural en Galicia.
Algns ecoloxistas seguen anda moi preoupados coa sorte que poden correr os buitres
leonados e outras especies en perigo de extincin, sen se decatar que esa sorte est vencellada

10

a que non se abandone o campo nin se cultive utilizando herbicidas e pesticidas, dicir, a que se
sigan a aplicar criterios economicitas propios dun capitalismo salvaxe.
Reflexions finais
Poideron as escolas unitarias, as escolas mixtas, e as concentracions escolares ter
contribudo a abrir un escenario distinto para os xvenes de ambos sexos do mundo rural? Sen
dbida. Non obstante, se se excepta o compromiso moral dalgns mestres e mestras
extraordinarias, durante o franquismo, e mesmo mis tarde na democracia, a sa sensibilidade
social non estaba moi estendida. As pedagoxas lexitimistas, impostas pola forza da lei, non
deixaban espazo para o desvelamento das desigualdades sociais e para a promocin da
igualdade. Pola sa banda, a LOXSE, que desde a victoria do PSOE nas eleccins de 1982 foi
percibida por moitos como unha panca de cambio democrtico na escola, introducu as
pedagoxas relativistas, mais fortemente impregnadas de valoracins psicolxicas, o que
constituu un atranco para a elaboracin de proxectos pedagxicos progresistas6. Impuxse as
no mbito educativo unha lxica de funcionamento que impediu que os fillos e fillas dos labregos
sintiran a escola coma sa.
Na actualidade, e malia a incorporacin dos labregos seguridade social polo goberno do
PSOE, a despoboacin un feito, as como o rexeitamento por parte da maiora dos xvenes
fillos de labregos a se incorporaren ao mundo rural. Non se realiza polo tanto un relevo
xeracional. Sen embargo o sistema educativo podera e debera ser, como corresponde a unha
sociedade democrtica, unha instancia fundamental para formar as novas xeracins que queiran
vivir no campo. As pequenas explotacins deberan poder coexistir con otras mis grandes.
Galicia anda presenta unhas condicins ptimas para a produccin de alimentos de calidade
que redes de distribucin e cooperativas de produccin e de consumo deberan promocionar.
Anda posible, vencendo os inevitables atrancos, recorrer a concentracins parcelarias que
permitan recuperar e manter a rica diversidade de rbores froitais e as sementes autctonas.
Neste sentido a poltica agrcola da Xunta semella ter perdido un tempo precioso dedicado ao
estudo de castaas e outras froitas tranxnicas. A extensin agraria ten moito traballo por diante,

Procurei obxectivar o forte pulo das pedagoxas psicolxicas, as como a vinculacin da LOXSE coas novas clases

medias, nalgns dos meus traballos. Cfr. Julia Varela,El triunfo de las pedagogas psicolgicas, Cuadernos de
pedagoga, n 198, 1991, texto recollido por Tomaz Tadeu da Silva (Ed), Las pedagogas psicolgicas y el gobierno
del yo en tiempos neoliberales, Morn (Sevilla), Cooperacin Educativa Kikiriki, 2002, pp. 75-83. Pdese ver tamn
Julia Varela, Una reforma educativa para las nuevas clases medias, Archipilago, n 6, 1991, pp. 65-72.

11

non s acostumarse a escoitar e aprender dos vellos labregos moitas cousas importantes que
estn a punto de perderse, senn tamn a telos en conta e permitirlles participar nos cambios,
algo que esixe a democracia.
posible promover unha alimentacin natural dos animais e a creacin de granxas de
calidade, o que sen dbida non s pode contribur ao turismo rural senn tamn ao urbano. Pero
esto non se pode facer a travs dun control exhaustivo, aparentemente guiado por unha lxica
racional, cando de feito as axudas unicamente chegan s grandes explotacins e cando a
denominacin de orige da ternera galega adxudcase case en exclusiva a Coren e outras
grandes empresas, mentres se trata de afogar os pequenos propietarios que manteen unhas
poucas cabezas de gando7. Sera factible crear unha cadea de distribuccin de productos de
calidade con denominacin de orixe, e favorecer os mercados locais e as feiras onde tamn
teran sada estes productos orgnicos, ecolxicos, boicoteados moitas veces polos
intermedarios e polas grandes superficies. Galicia non ten porqu seguir inexorablemente os
pasos dun capitalismo incontrolado, cuxos efectos negativos xa se estn a ver noutros pases
vecios: contaminacin das augas e das terras, envenenamiento da fauna, desaparicin de
moitas especies, explotacin intensiva da terra Debera poerse en marcha unha planificacin
integral e integrada do territorio, rural e urbano, na que traballen especialistas de diferentes
campos, e consensuada coa poboacin afectada, unha planificacin que permitise a coexistencia
de distintas formas de economa, de distintas formas de cultura e de vida, pois na supervivencia
desa diversidade radica a nosa riqueza material e simblica.
Para esta tarefa de dinamizacin do mundo rural, respectuosa cun desenvolvemento sostible,
necestanse xvenes emprendedores con formacin escolar, con cualificacin profesional,
tcnicos de grao medio, diplomados, licenciados, investigadores, enxeeiros agrnomos que
saiban conxuntar tradicin e innovacin, e a elo pode e debe contribur o sistema pblico de
ensino. Nunha sociedade democrtica o ensino, a instruccin, os coecementos, son
instrumentos necesarios para a formacin da cidadana, dunha cidadana democrtica. Michel
Serres escribu xa fai anos que a desaparicin dos labregos, dos campesios, era un dos
acontecementos mis importantes do sculo vinte, cuxas consecuencias tian que ser

O mesmo pasa coa mar, que tamn est nas mans de grandes empresas, vxase senn a concesin da Xunta no

derradeiro consello do goberno do PP a Pescanova para a acuicultura. Semella que non hai modo de repartir a
riqueza, que deste xeito se acumula cada vez mis en poucas mans, ao que contribe un tipo de mercado que
paradoxicamente se denomina libre mercado.

12

analizadas en profundidade. Anda a sa proposta sigue vixente. E canto antes fagamos fronte a
este reto, un reto vital para Galicia, mis claras expectativas se abrirn para o presente e para o
futuro.

13