A L E V -B E K T A

VAU

HACI

n k r

B E K T A

VEL

v e
A L V - B E K T A Y O L U

A. Ceiiettin ULUSOY

HACIBEKTA 1986

Gnl Ehl-i feeyt sevgisi ile dolu tertemis

ruhlu Anama

C .U .

NSZ

Tarihimiz, nsanolunun kiisel ve toplumsal yaantsna yn veren

byk kiilerin sayas ve nitelii bakmndan olduka zengindir. Bilim, sarm
al, felsefe ve ahlk daiannda insanln ycelmesi amac ile arlk koy
mu dnrler, amzdaki aratrmaclarn eildikleri konula! in banda
gelmektedir.
Hnkr Hac Bekta Ya!, ktlkleri kaynandan kurutan, gnlden
gnle sevgi balarna dayal, kkl bir ahlk sistemi iinde insanlar mut
lu kian hmanist felsefesiyle bu ulu kiilerin en byklerinden biridir. Hac
Bekta Veyi bakalarndan ayran en dikkat ekici zellik, at rda
yedi yz yl sonrasnn insanlarn yrtmesi, etkinliini ve canlln) sr
drmesidir. Onun ruhlarn derinliine inen, orada filizlenip glenen fel
sefesi, bu gnn insannn gnlk yaantsnda bir toplum inanc grn
mndedir. nsantn manev dnyasnda ycelen sosyal yaant kavram!, a
mzdaki dinamizmini Hac Bekta Vel'nin felsefesinden almaktadr. nan
ve gelenek zincirinin kopmadan alar am olmas nedeniyledir ki, Trkiyemizde yaklak on milyonu aan bir topluluun insanlk anlay, Hati
Bekta Veide simgelenrnektedir.
Hac Bekta Vel'nin kiiliinin ve felsefesinin bilimsel ynde yapla
cak aratrmalardaki nemi ortadadr. Csmonf mparatorluunun egemen
olduu, bu gn Trkiye Cumhuriyeti snrlar dnda kalm lkelerde, zel
likle; Arnavutluk, Yugoslavya, Bulgaristan ve Romanyadaki slm Dinine
bal halkn byk ounluunu Bekaler oluturmaktadr. Bu nedenle
szn ettiimiz konu zerinde yaplacak aratrmalarn yurt dnda da l
gi He izlenecei kukusuzdur.
Bu gne kadar, Hac Bekta Vel ile ilgili kitaplar, makaleler yaynlan
m, konumalar yaplmtr. znt iie belirtmek gerekir ki. bunlarn iin
de, bilimsei aratrmalara dayal olanlar sanldndan ek daha azdr. Hac
Bekta Vel ile kyaslanamyaeak, dili, kiilii, gr as itibariyle tarihin
derinliklerinde statik bir tortu olarak kalm, mill benliimizle ve toplum
la kaynaamam kiiler iin yzlerce kitap yaynlanmak da, aratrmalar
S

yaplmakta, trenler dzenlenmektedir. Biz bunlar hi bir zaman ok grm

yoruz ve sevindirici gelimeler a^^gruz. Ancak, mill kltrmzde byk
arl olan Hac Bekta Velninaffe orsa b ^ i olarak Alev Bekta toplumunun anlatmnda yazarlarn byk ounluunun konunun zne inememeleri,
yanl bilgi veren kaynaklara dayanarak gereklere ters den yarglara
varmalar, ac ve dndrc bir eliki oluturmaktadr. an akn! yan
stmayan bu tr bilgilerin, doruluuna inanlmas gereken ansiklopedilere
kadar girmesi, konu zerinde bilgi sahibi olanlar ziyadesiyle zmektedir.
Kurduu yolun iine, muazzam bir insan kitlesi toplayan, kiilerin ruhuna
verdii aydnl toplumsal hayata aktaran ve bunu yz yllar boyu canl ve
zinde tutmay baaran bu byk insann yaants ile ilgili aratrmalarn
bylesine yetersiz kalmasnn elbette bir nedeni olmaldr. Kanmzca bu
nun, bir deil daha fazla nedeni vardr. yle k i :
Hac Bekta Vel, soy ve inan ynnden A liye baldr. ann koul
larnn veya dnce gereksinmelerinin sonucu olarak inan ve ibdet ala
nnda eitli reformlar gerekletirmekle beraber, Hac Bekta Venin
ilkeleri ile A linin dnceleri arasnda tam anlam ile ayniyet vardr. Bu
ynden, her Bekta kendisini ayn zamanda Alev kabul etmitir. Hac Bek*
ta Velyi ad ve a deitirmi li olarak grmtr. Ali ile soyunu sevmi
(Tevell), Alinin Velayetini kabul etmi, Ehi- beyt, On ki mm ve soylarn
yce kiiler olarak vmtr. Ali ve soyuna dmanlk edenleri, zellikle
Emev Hkmdar Yezid ile Ehl-i beyte zulmeden soyunu lnetlemitir (Teberr). Emev'lerin, Hz. Muhammedin kiilii ve slmiystle badamayan
ileklerine ara olarak kullandklar Halfe Sik messesesini, Hz. Muhanv
medin kurduu toplum dzeninin bir devam olarak grmemi ve mer
saymamtr. Ali, nasl mr boyunca hakszla, zime, baskya kar k
msa, hakkn ve halkn yannda olmusa, onun sevgisini zbenliklerinde
duyan Alev - Bektaler de ayn yolu izlemilerdir. Kendilerini Alinin yo
lunda bilen Hac Bekta Vel ve onun soyundan geenier ve onu sevenler,
zaman zaman zulm hkmetme arac sayan hkmdarlarn ve onlarn adam
larnn basksna hedef olmulardr. Rafzlik, Kzlbalk ad altnda mstehak olmadklar hcumlara, iftiralara uramlardr.
Bu durum karsnda Alev -Bektaler inanlarn, geleneklerini v@ t
relerini aklayacak ortam bulamamlardr. Yazl eserler ve belgeler bu

yzden ksrlamtr. El yazmalar ve dier tarih belgeler, baz olaylar ve

ayaklanmalar nedeniyle Selim !, Murad V ve Mahmut II devirlerinde imha
ettirilmitir. Tarih belgelerin ktlamas, konu zerindeki aratrmalarn ge
limesine ve canlanmasna olanak vermemitir. Alev -Snn inan farkn
dmanla dntrmekde kar olanlarn, el altndan yaptklar propogandalar ve kkrtmalar yznden, yzyllar boyu, Hnkr Hac Bekta Ve4

inin tantlmas ve o konuda aratrmalar yaplmas byk lde engel

lenmitir.
Hz. Muhammed'in lmnden sonra slm toplumu iki byk gurupdan
oluuyordu. Bunlardan birini, din inan ve dnce ynnden slm ilkeleri'
ne itenlikle bal elanlar, Hz. Muhammedin akrabas, yakm yardmclar,
slm Peygamberine gnlden inananlar; dier gurubu ise, slmiyeti zorda
kaldklar iin veya ilerde ka? salayacaklarn hesaplyarak kabul edenler
tekil ediyordu. Hz. Muhammedin Mnafk olarak tanmlad bu kiiler,
slmiyeti bir devlet gc sayyorlar, Geiiecek ve zenginleecek mparatorlukda etkin mevkilere gemek iin her yolu hakl ve meru gryor
lard,
Hz. Muhammedin lmyle doan boluk ve bir dereceye kadar a
knlk ortam iinde, li ve onun soyundan gelenler ve ayns dnceyi pay
laan dier mslmanlar, politik mevkilere itibar etmediler. slm nsan
l ycelten bir inan messeses olarak grdler. Tarihin ak boyunca
da Muhammed -li soyundan gelenler halkn sevgisi ile yetindiler. Haksz
la ve zlme kar direndiler. Alak gnll olmalar, zlm ve ikence
grenlerin straplarn paykmalar, ASi soyuna, hkmdarlarn eriemiyecei bir sevgi ve saygnlk salad. Bunu ekemeyen Emev ve Abbas
soyundan gelen hkmdarlar ve bunlar izleyenler, Ali soyuna ve onlar se
venlere kar, sadece devlet gcn deil, taassubu ve ou kez kendi tez
ghladklar inan ayrlklarn bask arac olarak kullandlar. Hac Bekta
Velnin Anadoluya geli yllarnda da bu ha! srmekdeydi. Kaba kuvvet y
nnden zayf durumda bulunan Ehl-i beyt sevicileri, varlklarn koruyabilmek
iin, inanlarn, ayinlerini ve trenlerini gizlemek yolunu setiler. Alev
Srr, Bekta Srr diye anlan bu giziemenin doal sonucu olarak, Hac Beka Velnin yaants, kiilii ve buna bal olarak Alev -Bekta yolu ko
nusunda aratrma yapanlar, amaz bir sr perdesi iie karlatlar. Ale
v -Bekta inancnn iyzn bilenler srr f etmek korkusu ile suskun
kalrken, dardan konuyu incelemek isteyenler yanl veya uydurma bilgi
lerle gerei anlattklarn; sandlar.
Anadoludaki Alev -Bekta toplumnun tamamna yakn byk oun
luunun bal bulunduu Hacbekta elebilerinin, Cemalettin elebi'nin
Mdfaa adl kitab dnda hi bir yayn yapmamalarnn nedeni kesin
olarak bilinmemektedir. Mdfaada Hac Bekta Velnin evlilii konsu
ve baz vakf kaytlan dnda bilgi verilmemekledir. Sr vermemek gele*
neinin ve bunu tamamlayan ds basknn etkisi ile de oha, en inanlr bil
gileri vermek durumunda elan Hacbekta elebilerinin bu konuda l'endilerine den zeni gstermedikleri veya gsteremedikleri kukusuzdur.
Hac Bekta Vel ve Alev -Bekta yolu konusunda temelden bir bilgi
5

vs grg olmadan faydalanlan kaynaklarn salkl olup olmadn sapta*

rssak zordur. Gerek mehengine vurmak olana bulunmadan, eskiden ya
zm her eserin tarih he!ge saylmas, gerekler: saptamadaki yetersizliin
sn nemli nedenlerinden biridir. lm bir amala oisun veya belli bir din ve
ya bir ideolojiyi yayma amac iie olsun d: lkelerdeki ve lkemizdeki yapt
larn byk ounluu bu tr bilgilerden doan yarglar yanstrlar. Eski ta
rihlerde yazlm diye deer yerilen, ok garip ve uydurma anlatmlar ieren
pek ok kitap, konuyu aydnlatmakdan ok, aratrmaclar iinden klmaz
elikilere srklemitir.
Hac Bekta Vel'nin insan olunun yaantsna ve insansk anlayna
yn vermedeki ve izinin canlln srdrmekdeki etkinlii ada d
nrlerle llemiyecek bir dzeydedir. Alev -Bekta toplumunda inan, ah
lk, sosyal yaanti ve dil, Onun devrindeki safln ve safsn korumak
tadr. Hac Bekta Vel, trbesinde deilde sanki her evin iinde, her topfantinin arasnda nefes aSrcasma yaamaktadr. Syleine bir etkinlik geni
lkelere dalm byk insan topluluklarn: kapsamaktadr. Bu nedenle Hac
Bekta Veli ad vs saygnl, baz kii ve evrelerde kar salama eilimi
dourmutur. deolojik veya kiisel amalarla, en knden, kendisini uy
durma Dede -Baba ifn edenlerden, Hac Bekta Velyi kendi ideolojisinin
adam olarak tantmak isteyen geni ve sistemli alan glere kadar, her
perdeden bir saz alnmaktadr. Tabii ki kendi apnda ve kendi makamndan.
Hac Bekta Vel'nin amza kadar ulaan ilkeleri, toplumsa! inancn te
mel unsuru olarak saflm korumakla beraber, elebiler ve Dedelerle, Ale
v -Bekta toplumu arasndaki balantnn eitli nedenlerle hzla dalmas;, zellikle bu toplumun genlerini bir bilgi ve inan boluu, yknts
iinde brakmtr. Gerein bulunmad yerde yalan vardr. Hasl olan bo
luun, mutlaka bir eyle doldurulaca bir doa kanunudur. Bu nedenle
Hnkr Hac Bekta Velnin yeryzne dastts birlik, dostluk, kardelik
vs sevginin her trls baka ynlere giden kanallara akma olasl ile
kar karya kalmtr. Bu durumda soyundan aktarlan bilgilerden yarar
lanamayan Alev -Bektalerin zellikle genlerin, yetersiz ve salksz bil
gilerle beslenen ve ters ynde oluan yarglarnn aydnlk ve doru yola
karlmas giderek daha da gleecektir.
Hac Bekta Vel'nin yaants ve kiilii konusunda aratrma yapan
lar genellikle kaynak yokluundan yaknrlar. Hac Bekta Vel tarafndan
yazlm bir kitsp olmadn ve amda veya ondan sonraki alarda yaknlarnn yazd mehaz (kaynak) olacak nitelikde yaptlarn bulunmadn
sylerler.
Gerekden da gnmze tadar Hac Bekta Velnin yazd bir kitap
ele gememitir. Asl Arapa olan Makit veya Maklt- Hac Bekta
6

Vel adndaki kitabn da Hac Bekta Ve tarafndan yazld kesin ve

inandrc bir biimde kantlanmamtr. Kitabn dzenlenme ekli, Hac Bekta Velnin dncelerinden ilham alan bir kiinin, Seyyid Sadeddin veya
ona yakn baka birisi tarafndan yazld kansn vermektedir. Maklt,
eriat, Tarikat, Svlrifet ve Hakikatdan cluan drt kap ve bunlara bal ola
rak Krk Makam ve Tevei, Teberra akidesini kapsayan ok snrl bir ko
nu zerinde yazlmtr.
Dier bir kitap Menkb- Hac Bekta Vel dier ad ile Vilyetnroe nin Hac Bekta Velnin lmnden yaklak iki yz yl sonra yazld
sanlmaktadr. Yazarnn kim olduu kesin olarak bilinmemektedir. Ali ele
bi veya Frdevs-i Rum olduu baz aratrmaclarca kabul edilmekle be
raber bu da kesin deildir.
Viiyetnme adndan da anlalaca zere bir Menkb kitabdr. Bu
nitelii itibariyle tarih ve bilimsel bir kaynak saylamaz. Dili ve slbu ba
kamndan ann en gze! eserlerinden olmakla beraber, verdii baz bil
gilerin resm kaytlara paralel olmamas kaynak olarak yararlanlma niteli
ini ve oranm olumsuz ynde etkiliyor. Bunun dnda Hac Bekta Vel ve
onun soyundan gelenler tarafndan meydaa getirilmi doyurucu bilgi vers bir kitaba rastlamyoruz. Aratrmaclarn kaynak bulamamak talihsizli
i ile kar karya kald kansn douran bu hl, konu zerindeki yayn
almalarnda caydrc bir etken olmaktadr. Kitap olarak bir kaynak ksr
l szkonusudur.
Konu zerinde en geni ve verimli kaynak Alev -Bekta ozanlarnn
nefesleri, devriyeleri, dvazlar ve mersiyeleridir. Bu alanda da yzeysel ede
b incelemeler dnda, sosyal ve tarih gerekleri aydnlatacak aratrma
lar yaplmamtr.
imdiye kadar Hac Bekta Vel ile ilgili aratrmalar, belgeler ve yeni
bulgulardan ok, daha nce yazlm olanlarn nakline ve yorumuna ynelik
c'mutur. En fazla e! yazmalarna inebmir. Devlet arivlerinde ve zel
kiiler elinde bulunan belgeler zerinde hemen hi bir aratrma yaplma
mtr. Gemi alarda yerine konulmas olanaksz bir ok kitap ve bel
genin yok edildii kukusuz. Bununla beraber saklanabilmi, korunabilmi
deerli bilgiler ieren belgelerin bulunma olasln da gezden uzak tut
mamak gerekir. Yzyllarca Osmanl mparatorluunun asker gcn olu
turan Yenieri Oca ve Hac Bekta Vel Dergh, tekkeler ve zaviyeler
le ilgili ariv vesikalar, vaki kaytlan, fermanlar, kubbe alt kararlar ve
benzeri belgeler pek ok konuya zk tutabilir.
Hnkr Hac Bekta Velnin kimseye nasib olmayacak lde sevil
mesi, saylmas ve zellikle Alev - Dektalerce ilerinde halen yayormu
7

gibi yakndan tannmasna karn, yaants ve kiilii konusunda pek az

yayn yaplm olmasnn bilmediimiz nedenleri de olabilir. Ne olursa ol
sun, konuya kar yeterli ilginin gsterilmemesi halinde, gelecek kuaklarn gittike artan oranda bir bilgi boluuna deceklerini varsaymak ge
rek.
Bu kitab yaynlamakdan amacm, boluklar doldurmak, eksiklikleri
tamamlamak, hastal tedavi etmek deildir. Buna gcm de yetmez. s
telik, Hac Bekta Vel'nin gerek kiiliinin anlatmna inandrclk sa
lamakta eitli nedenlere dayal glkler de var. Gelecekde bu konuda
incelemeler yapacak, Hac Bekta Veiyi itenlikle seven, en azndan ger
eklere saygl aratrmaclarn dikkatlerini uyank tutmay baarabilirsem
bu benim iin mutluluk olacaktr. Hnkr Hac Bekta Velyi, gereklerin
snrn zorlamadan ve sadece bu amala anlatabilirsem bunu hayatmn en
byk baars sayacam. Soyu, inanc ve yaants ile Hnkr zden ta
nyp bilenlerin gnllerini ferahlatacak, anlarn yenileyecek biimde
onun kiiliini ve yolunu sunabilirsem kutsal bir hizmet yapm olmann
hazzn duyacam.
Kusurlarm ve eksikliklerimi umarm sevgili okuyucularsn balarlar.

A. Cellettin ULUSOY

L M

I
HACI

BEKTA

Vil!

DN, BLM vs SO SYAL BAN

Hac Bekta Veli

Yeni a dnce sisteminin, Orta a inanlaryla peneletii bir or

tamda, insanolunun yaantsna yn vermesiyle, arkasnda brakt izin
canll, devamll ve geniliiyle Hac Bekta Vei, ada olan tm d
nrlerin ncs ve uyarcs saylmaktadr. Hac Bekta Vel, zellikle
Alev - Bekta toplumunda inan, ahlk, tre ve dil alannda balca kay
na oluturmaktadr. Onun dinamik etkinlii geni alanlara dalm byk
insan topluluklarn kapsamaktadr. lkemizdeki Alev - Bektalerden ba
ka Balkan lkelerinde yaayan Mslman halkn byk ounluu da din
inan ve yol bakmndan Hac Bekta V elye bal bulunmaktadr. Birou
ortadan kaldrlm olmakla beraber Yugoslavya, Arnavutluk, Bulgaristan
ve Romanyada saysz denecek kadar ok, Bekta Tekke ve Zaviyelerinin
varl bunu kantlamaktadr, (rnein; Budapetede nl Glbaba, Dimetokada Seyyid Ali Sultan, Kahirede Kaygusuz Abdal) a ynnden ve lke
ynnden dncelerini ve inanlarn bylesine etkin ve srekli klmasnn
nedeni, Hac Bekta Velnin felsefesinde, sosyal yaam unsurlarnn n
plnda tutulmasna balanmaktadr. Hac Bekta Velnin toplum inancna
yerletirdii kurallar, alarn ak ile deimemi yeniliini ve uygulana
bilir niteliini korumutur. Onu seven, sayan ve itenlikle inancn ona ba
layan kiilerin sadece dncesinde deil yaantsnda da Hac Bekta
Vel sadr, canldr. Alev - Bektaler, Hac Bekta Velnin ilkelerini bu
nedenle kuakdan kuaa deitirmeden geirmeyi baarmlar, gelenek
lerinin ve inanlarnn safln korumulardr.
imdiye kadar yaplan aratrmalarda, Hac Bekta Vel tarafndan ya
zlm bir kitap veya divan, iir gibi herhangi bir yapta rastlanamarmtsr.
Baz devirlerde Alev - Bektaere ait beige ve kitaplarn tm ile imha
edildii bilinmektedir. Byle de olsa Hac Bekta Vel gibi ok nl bir ki
inin kitabnn veya bir iirinin kimse tarafndan bilinmeyecek bir biim
de ortadan kaldrlm olmas ve unutturulmas dnlemez. Hac Bekta
Velnin andaki teknik olanakszlklara ramen inancn ve felsefesini
mucizev bir gle yaymas ve yerletirmesi toplumsal uurun, nefes
li

lerle, deyilerle ve evresindeki erenlerin syleileriyle uyarlm olmasna

balanabilir.
Hac Bekta Vel ile ilgili olarak zerinde ok sz sylenmi olan Maklt veya Maklt- Hac Bekta Vel adnda bir kitap var. Aslnda Arap*
ca olan Maklt'n Hac Bekta Vel tarafndan yazlm olduu sylenegelmitir. Ancak bu kesin ve inandrc bir biimde kantlanmamtr. Yaklak
50 sayfalk kk bir kitap olan Malkt'n giri ksm, Hac Bekta Velden edinilen bilgilerin nakledildiini gstermektedir. Bismillhirrahmanir"
rahm diye balayan nsz yle devam etmektedir :
k r ve m innet sips ol Tanr T ehreke ve Taal H azretin e kim
B iz za yfla n yokdan vreylei
V e dahi imn rzi (nasib) kiid.
V e c m le cem-i m ahlkatn rzkm m alm ve m aksm etti (bltrd).
V e dahi salavt ve selm ol Peygam berler S erverine ve M ilrseller
U lusuna ve Enbiy ve E vliyann M ih-terin e (byne) olsun kim .
D geli lem i 071un dostluuna yaratt.
V e dahi onun Eslbna, Ehl-i beyti'ne selm olsun kim , yerek kavimdir
ve art ehlidir.
0 dne geldi slm ehlinin o l m uteber ruhunu ahirette merh.m ve
m afr (affedilm i, yarhganm) kld.
Pes, salavt ve selm o l Rasulllah H azretine ve E shb ve E hline,
01 esrar szl.
V e gel cesi tuzlu,
V e ltif szl,
V e gler yzl,
E renlerin has,
V e M aklt sst,
V e genc-i hakikat
V e tertib-i m aarifet
V e ehl-i tarikat
V e m ft-yi kavm- eriat
V e m akam eh li
V e sevm ez cehli,
V e Sahib-i Genc-i Ulm (Bilim ler)
O l kutb-u lem-i m lm ,
S ultan H ac B ek ta E l Horasan,
Rahm etullah-t Aleyh
O l din eragt,
m am N runun ba,
V e erenlerin dura
B yle beyan klur kim .

grlyor ki, Makltn bundan sonra gelen metni, Hac Bekta Veinin
beyan olarak gsterilmekle beraber, baka bir kii tarafndan nakledilerek
meydana getirildii anlam var. Maklt'n ilk nshasnda da bu giri blm
varsa, kitabn Hac Bekta Velnin lmnden sonra yazld rahatlkla sy
lenebilir.
12

Makltm baka bir yerinde :

Seyid Saadeddin, ikend terem, ltfnden bir ka letif ve asaib beyitler bu
yurur :
B u makam a kim ire
b u nakdi kim dire
Varln H akka vire
Cm le lem iinde
K im bu esrara irm edi
kendziin dirm edi
B u akdan esrim edi
m r zlam iinde
V arlk y ok lu k birdrr
A k sev isi birdrr
Dnya-Ahret birdrr
Ak- kadm iinde

deniliyor. Buradaki Seyid Saadeddinin Hoca Saadeddin veya Said Emre

olmas muhtemel. Hoca SaadeddinIe Said Emrenin ayn kii olduunu sy
leyenler var. Dil ve slb ynnden de bu iirin ve nakil suretiyle de olsa
makltm Said Emre tarafndan yazlm olmas kuvvetli bir olaslk.
Makltm blm balklar kapsamn aklamaya yeteridir.
Evvel blk bidlerdir. (badet edenler)*
kinci gruh Zhidlerdir. (Takv sahihleri)
nc grh Maarifet ehli
Drdnc grh Mhibler
Bu bab eytan ahvalin beyan eder
Evvel bab oldur ki dem, Tanr Taal Hazretine ka makamda erer
ve dost olur onu beyan eder
Bu bab eriat makamlarn bildirir*
Bu bab Tarikat makamlarn bildirir
Bu bab Maarifetin makamlarn bildirir
Bu bab Hakikatn makamlarn bildirir
Bu bab Arif sual eder kim
Bu bab Maarifetin maaruf cevabn beyan klur
Bu bab Tevhidl maarifi beyan klur
Bu bab dem Aleyhisselm sfatn beyan klur
Alev -Bekta inancndaki drt kap ve krk makam Makltm esas
konusudur, ilgili 135 ayetin Trke anlam ok ksa szckler ve tmceler
le aklanmtr.
Hac Bekta Vel ile ilgili aratrma yaparken, kendi yazd bir yapt
zerinde incelemede bulunmay zorunlu saymak, kanmzca gereki ve ya13

rar bir gr deildir. Onun bizzat hazrlad bir kitabn elimizde bulun
mas, elbette ki inceiemeierin daha salkl olmasn salard. Fakat Hac
Bekta Velnin kiiliindeki zellik bunu zorunlu klmamaktadr. Eer Hac
Bekta Vel bir yazar veya bir air olsayd, bir yargya varmak ancak onun
eserlerini okumakla mmkn olabilirdi. amz dnrlerinin ittifakla ka
bul ettikleri gibi Hac Bekta Vel :
Kiisel ve toplumsal ilikilerdeki insanlk anlayn oluturan sosya!
yaanty, ann ok ilerisine gtrerek gelitirmitir. Taassubu etkisiz kl
m, din inanda hmanist bir reform gerekletirmitir.
Trk Diline yeniden salk kazandrm, edebiyat tarihimizin en duy
gusal tr olan halk edebiyatnn temelini atmtr.
Trk-slm kltr ve geleneklerinden oluan temel zerinde gl
bir ahlk sistemi gelitirmi ve bunu toplum iinde uygulamtr.
nsanlara, kendi zbenliinde ktlklerden arnmay dier insanlar
sevmeyi, saymay ve toplum iinde sevgi ve bara ynelmeyi etkin biim
de retmitir.
Hac Bekta Velnin bu niteliklerini ve ok ynl kiiliini sadece bir
kitabn incelenmesiyle anlatmak olanakszdr.
Hac Bekta V elyi anlayabilmek ve anlatabilmek iin, var olan kaynak
lar, sanldnn aksine, hi az deildir.
imdiye kadar, Hac Bekta Vel ile ilgili olarak alma yapan ara
trmaclar ve yazarlar, hazr kitaplardan ve makalelerden yararlanma yolu
nu semilerdir. Arivlerde ve eski belgeler zerinde tarih gereklere k
tutacak yeni bilgiler bulmak abasn gstermemilerdir. Bylesine bir in
celeme sonucun da ok sayda ferman, vakf kayd, mahkeme ilm, Kubbe
Alt kararlar, mektuplar ve benzeri belgelerin bulunaca kukusuzdur. zel
kiiler elinde bulunan belgeler bir tarafa, kitaplklardaki el yazmalar
biie yeterli dzeyde bir aratrma ve deerlendirme yaplmamtr.
Orta a taassubunun etkin olduu baz dnemlerde, deerli el yazmalarn
dan byk bir blmnn yok edildii dnlse bile, eitli kiiler elinde
oaltlmam el yazmalar bulunduunu kabul etmek ar bir iyimserlik
olmamaldr. Hacbekta Derghnda veya elebi ailesinde bu konular ie
ren bir kitabln kurulamam olmas bilimsel aratrmalar iin znt ve
rici bir eksiklik olarak tanmlanmaktadr. Tekkelerin kapatlmasndan nce
ki durumu bilenler, aslnda, o zaman da derghda doyurucu nitelikde ve genilikde bir kitablk bulunmadn sylemektedirler. Ne zamandan beri bu
byledr? imdilik bu soruyu kesin olarak yantlamak olanaksz. Yal ve
konu zerinde bilgi sahibi baz kiiler, elebi ailesinde eskiden kalma ok
sayda el yazmas kitap bulunduunu, Mahmut II tarafndan Amasya'ya sr
14

gn ediien Hamdullah elebi'nin(l) bu kitablar beraberinde gtrdn,

ar derecede bencil olan bu zatn kitablar kimseye gstermediini, o
cuksuz ld iin kendisinden sonra kitablarm kaybolduunu sylemekte
dirler. Gerei ne lde yanstt bilinmemekle beraber, bu sylentiler
gsteriyor ki el yazmas olarak bir kaynak vardr ve bu kaynak da arivler
deki belgeler gibi el srlmemi bkir bir durumda bulunmaktadr.
Baka nemli bir kaynak da Alev -Bekta ozanlarnn nefes, devriye,
dvaz ve mersiyeleridir. Bu iirlerin Hac Bekta Vel ile ilgili olanlarnda
genellikle esatiri bir hava vardr. Alev - Bekta iirlerinin hemen tmnde
dorudan veya dolayl olarak Hac Bekta Vel fizik st gc ile grnt
dedir. Alev - Bekta Edebiyat diyebileceimiz bu trde halka has saf l?
yanstan ar ve duru bir anlatm, Allaha sayg yannda sevgi ve yaknlk ifa
de eden bir itenlik, Muhammed, Ali, On ki mm ve Hac Bekta Velnin
ululuundan duygulanan cokulu bir slb vardr. Ktlkleri, kinleri kna
yan, gnlden gnle sevgi balar kurmaya alan gerek aka ynelik
bir hava esmektedir. Alev -Bekta Edebiyatnda duygusal ynn hissedi
lir bir arl olmakla beraber, zellikle nefes trn de Hac Bekta V e li
nin ilkelerine ve yolun kurallarna deinen ve dolaysiyle bu konuda gerek
bilgi veren ok sayda iir vardr.
Menkbeler, pozitif bilim snrlarn aan bir gr yanstrlar. a
nz insanna inandrclkdan ve bilimsel deerden yoksun bir imaj verir
ler. Gerekden de menkbelerde metafizik g her olaya insan mantn
zorlayacak lde girmitir. Bu menkbelerin doduu alarda, toplumun
stn dzeyde sevgi ve saygsn kazanm ulu kiiler, genellikle, fizik s
t kudretleri iin de anlatlmtr. Onlar, sradan insanlar gibi, normal l
ler iinde grmek kamu vicdann doyurmamtr. Bu itibarla gerek olay
lar, mucizeler ve esatiri olaylarla sembolize edilerek, halkn hazla dinledii
menkbelerle anlatlmtr. Menkbelerde Ahmet Yesev, yanmakda olan
kseiyi Rm Diyarna (Anadoluya) atar. Hac Bekta Vel, bu me'alenin
dt yeri yurt edinecektir. Tarihin ilk alarndan beri bilimin ve aydn
ln simgesi olan meaie ile Hac Bekta Vel Anadolu'ya bilim ve uygar
l getirmi olmaktadr. Elin de kl deii m eale tutmaktadr. Donu g
vercindir. Rm Erenleri onu Anadoluya koymak istemezler. Hac Turulu
doan (yrtc ku) eklinde zerine gnderirler. Hac Bekta Vel, hmla
gelen Hac Turulu boazndan yakalar Biz size mazlm suretinde geldik,
siz bizi zlim donunda karladnz. Gvercinden daha mazlm bir yaratk
bulsaydk onun donuna urunur da gelirdik der.
Bu Menkbe, Hac Bekta Velnin Anadoluya bar amala geldiini
(1 ) Bak. s. 92

15

en ho bir biimde aklyor. Erenlerden de olsa, insanlarda kskanlk ei

liminin bulunduunu, bu eilimin dostluk ve iyilikle giderilebileceini sim
geliyor. Hac Bekta Velyi anlatan menkbelerde slb ekici ve sevimli,
amalad dnce gldr.
Hac Bekta Velnin felsefesinin incelenmesinde dier nemli ve ve
rimli kaynak Alev - Bekta toplumunun inan, ahlk, tre ve dil varldr.
lkemizde ve bir o kadar da lkemiz dnda yaayan byk bir insan top
luluu, yzyllarn oluturduu bir bilinle Hac Bekta Velyi ok iyi tan
maktadr. Hac Bekta Velnin getirdii hmanist felsefe, her saat onla
rn gnlk yaantlar iindedir. O'nun ahsnda sembolize olan Alev-Bek
ta kltr halen yaayan kuaklara kadar kopmadan ulaan canl ve inan
drc bir bilgi kaynadr. Hac Bekta Velden sonra dnya gnein ev
resinde yzlerce defa dnmtr. Anlaylar, yaantlar, sosyal dzen ve
hatta yeryz byk lde deimitir. nsanln geleceini yzyllarn
tesinden gren, kiileri ve toplumu insanln temel idealine ynelten Ha
c Bekta Vel'nin andaki inanlarla, ona bal toplumun bu gnk inan
lar arasnda, baz kk ayrntlar dnda hemen hemen fark yok gibidir.

HACI BEKTA VELNN

'

KL

Hac Bekta Veinin kiilii konusunda bilimsel gerekleri yanstanr olumlu veya olumsuz duygusallklarn yanstlmas dnda bir aratr
ma rnne rastlanmamaktadr. Dni inan farkllklar yznden baz n
yarg ve belirli amalarla, gereklere ok defa sayg gsterilmemitir. Kimi
yazarlar, Hac Bekta Velnin ilke ve inancnn ne olduunu anlamak frsat
n bulamadan, onu kr krne ktlemek eiliminden kendisini kurtaramaz
larken, baz yazarlar da Onu, olduu gibi deil, kendisinin istedii gibi gs
termek yolunu tutmulardr.
Kastl veya kastsz, Hac? Bekta V elyi olduu gibi deil de kendisinin
istedii gibi gstermek isteyenler daha nceleri de vard. amzda bu gay
retler ve almalar daha da oalmtr. Hac Bekta Velyi gerek yetidii ortam ve gerekse edindii bilgiler bakmndan hi tanmayan, buna
karn, hi bir kaynaa dayal olmadan Ona sayfalar dolusu szler syleten,
iirler yazdran ok sayda yazar vardr. Dayand kaynan ne olduu bilin
meden ve ann diline ve slbuna uygunluu aratrlmadan Hac Bekta
V elye ait olduu ortaya atlan bu vecizelerin ve iirlerin iyi niyetle nak
ledildii ve hatt Onun dncelerine paralel olduu kabul edilse bile, bu
tutum, O yce insana duyulan sayg ile badaamaz. Hac Bekta Velnin
kiilii ne ise odur. Hac Bekta Velnin gerek kiiliini dardan hi bir
katk yapmadan anlatmak, Onun yceliini aklamak iin yeterlidir. Asln
da Onun ilkelerini kutsal bir emanet olarak benliinde korumu, sayg ve
sevgisini nesilden nesile srdrm olan byk insan topluluklar, Hac
Bekta Velnin gerek kiiliini en iyi biimde bilmektedirler. Hac Bekta
Velnin kiiliini belirli hatlaryla aklayan anda yazlm bir kitap veya
belgenin bulunmay ondan sonra yazlanlarn ve sylenenlerin, kastl ve
ya kastsz ok deiik olmasna olanak hazrlamtr. Gerei seip ayr
mak, yaant yaknlndan ve evre grgsnden yoksun aratrmaclar
iin ok zordur. Hac Bekta Velnin insan topluluklar zerindeki
etkin gc nedeniyle, politik veya ideolojik amalarla O nun d
ncelerini, istenen dnce sistemine paralel gstermek iin youn aba
harcanmas konuyu bsbtn karmak bir hale sokmutur. Hi bir sakl
17

ama besiemeden, itenlikle Haci Bekta Velye bal bulunan, sevgisin

den haz duyan kiiler, toplum iin de gerei savunacak gtedir. Ancak,
kuakdan kuaa geerek gelen gerek bilgilere ilgisizlik iinde bulunan
bu insanlarn, inanlarna sahip kmamalar halinde, yakn bir gelecekde
ok kii iin, Hac Bekta Vel, ya hi benzemedii bir grnmde olacak
veya tarihin derinliklerinde kalan bir isim olarak anlacaktr.
Hac Bekta Velnin, btn buniara ramen, bildiimiz ynleri bilme
diklerimizden fazladr. zellikle byk halk topluluunun, kiisel ve top
lumsal yaants olarak, Ata-Dede grgs olarak detlerinde.trenlerinde, inanlarnda Hac Bekta Velnin yolunu zbenliinde duymas, Onu
sevenler ve gerek aratrmaclar iin byk anstr.
O'na :
Zbde-i Evliy (Evliyalarn en sekini)
Kutb-l-rifn (Ariflerin en ileri geleni)
Gavs-l-Vsln (Hakikate ve m aarifete ermi olan Kmillerin ba)
Erenlerin ser emesi (Erimilerin ba kayna)
Pr-i Tarikat (Yolun kurucusu, by)

ve amzda,
Mukaddem-l-Mtefekkirn (Dnenlerin ncs)
Dnr tanmlamalar yaplmtr ve yaplmaktadr.

karl olarak

Kanmzca Hac Bekta Velde bu sfatlarn hepsi vardr. Onun kiilii

bu tanmlarn birletirilmesi ile oluur.

18

HAC! BEKTA VELlNN

SOYU VE YAANTISI

Hac Bekta Vel, Horasann Nibur kentinde dnyaya gelmitir. Babas

brahim San diye andan Seyyid Muhammed, anas nl bilgin Ahmet mil
Niburnin kz Htemdir.
Doum tarihini gsteren tarih bir belge gnmze kadar bulunamam
tr. Cemalettin elebi Mdafaa adl kitabnda Hac Bekta Velnin 645
(1247- 1248) tarihinde doduunu beIirtiyor(2). Abdlbki Gipnarl, Girit
li Dervi Ali tarafndan kopyesi kartlan Vilyet-Nmenin ilk yapranda
Hac Bekta Vel'nin doum tarihinin 606 (1209-1210) eklinde yazl ol
duundan bahsediyor(S).
Tevarih-i Mevievye* de bu tarih 63S (1241 -1242) olarak gsteriliyor(4).
lnin Knh'I-Ahbr nda Hac Bekta Velnin doumu 646 J12481249) tarihmdedir(S).
Bektaliin |yznde Hazret-i Prin tarih Veldetleri doumu b
tn rivayet ve menkulat hilafna (anlatlanlarn aksine) olarak 639-640
(1242 - 1342)dr denilmektedir(6).
Mezhepler ve Tarikatlar tarih Hac Bekts Velnin doum tarihini
1242- 1243 olarak kabul etmektedir(7).
Viiyet-Nme'deki erhte ve Tevarih-i Mevlevyede kaynak gsterilmi
yor, Mdafaada padiah fermanlar ve baz resm belgelerin fotoraflar
kitaba eklenmi. Ancak, bu belgeler iinde Hac Bekta Vel'nin doum g
nn gsteren bir aklama yok. Hac Bekta Vel soyundan gelen bir kii
olarak Cemlettin elebinin verdii tarihi zel kaytlardan yararlanla(2 )

Cemaiettin elebi, Mdafaa S. 36

(3 )

A . G lptnari, Vilyet-Nro s. X X

(4 )

Tevarih-i M evievyo s. 165

(5 )

l, KnhI-Ahbr C ilt 5, s. 5 8 - 6 1

(6 )

M . Tevfik ytan, Bektaliin yz s. 363

(7 )

Enver Behnan apoyo, Mezhepler va Tarikatlar Tarih

19

rak kartlmas ihtimaline balarsak, aksi, belgelerle sabit oluncaya ka

dar geree en yakn tarih olarak kabul edebiliriz.
Hac Bekta Velnin soyu, Vilyet-Nme ile baz el yazmalarna, Ale
v - Bekta geleneklerine ve nefeslerine gre Hz. Muhammede balanr.
Bu itibarla Hac Bekta Vel ve onun soyu Evld- Rasl olarak tanmlanr.
Menkb- Hnkr Hac Bekta Vel dier ad ile Vilyet-Nmede Ha
c Bekta Velnin soyu brahim San diye anlan Seyyid Muhammed, Musa
Sn, brahim Mkerrem Mcab, mam Msa Kzm eklinde On ki mm'larn yedincisi olan Musa Kzm a balanmaktadr(9).
Cemalettin elebi Mdfaa'da soy dizisini u biimde veriyor :
Seyyid brahim Sn
Seyyid Musa
Seyyid shk
Seyyid Muhammed
Seyyid brahim
Seyyid Haan
Seyyid brahim
Seyyid Mehd
Seyyid Muhammed Sn
Seyyid Haan
Seyyid Mkerrem Mcab
mam Msa Kzm (10)
Hac Bekta Velnin soy dizisi baz farklarla yle de gsterilmekte
dir :
Musa
shk
Muhammed
brahim
Haan
brahim
Mehd
Muhammed
Haan
brahim Mkerrem Mcab
Musa Kzm (11)
( 9 )

A . G lpnarl, Vilyet-Nme s.

(1 0 )

Cemalettin elebi, Mdafaa s. 3 4 - 3 5

(1 1 )

Mir'at-al-Makasid f Def-al-Mefasd Cz. 1, s 3 1 - 3 2

20

Bektaliin yznde soy dizisi daha ksa olarak saylyor :

Seyyid Mehmet Vridl Horasan
Seyid Ali Harunl Horasaniyyn Nibur
Seyid Cafer Tayyar
Seyid brahim Sn
Seyid Musa Sn
Seyid brahim'l Mkerreml Mcab
mm Musay Kzm (12)
mm Msa Kzm, Abbas oullarndan Harn-Reidin emriyle 786 y
lnda zehirlenerek ldrlmt. Ondan sonra mmet makamna geen
olu Ali Rza, yerlemek niyetiyle Nibura, oradan da Merv ehrine gidi
yordu. Tsda tutulduu hastalkdan kurtulamad Senbdda topraa ve
rildi. mam Ali Rzann kardei Mcab lakabyla tannan brahimde Hora
sana yerlemiti. Bir sre sonra Horasan yaknlarnda Senbd kentinde
ld. brahim Mkerrem Mcabn torunlar, Hnkr Hac Bekta Velnn
Anadoluya geliine kadar Horasanda kaldlar. Bu devrede, Hac Bekta Velnin soyunun yaantsn belirten belgelere rastlanmamaktadr. Belge yoklu
u, byk bir ihtimalle u durumdan kaynaklanmtr . Arap egemenlii o a
da giderek zayflam; fakat, bu sefer de doudan daha korkun bir Mool
saldrs Trkistanda ve ran'da byk bir panik havas yartmt. Horasan ve
evresinde istikrar kalmamt. Halk yar gebe durumunda idi. Cann ve
maln nerede ve nasl koruyacan bilemiyordu. Talanlar, yakp ykmalar
birbirini izliyordu. Kargaalklar ve gler iinde alkalanan bu adan za
manmza, o adaki olaylar aydnla karacak be'oeler kalmamtr.
Baz yazarlar, ulu kiilerin soyunun On ki mm'a ve dolaysiyle
Hz. Muhammede balanmasnn det olduunu ve Hac Bekta Velnin soyunun mm Msa Kzma balanmasnn da bu gelenee uygun ol
duunu sylemekteler. Horasndan gelen ve asl Trk olan Hac Bekta Velnin, Hz. Muhammedin soyundan gelen Msa Kzmla soy balants ol
masn inanlmas g bir sylenti olarak kabul ederler.
Bu kanda gerek pay olduu dnlebilir. Hac Bekta Velnin Horasn'dan gelmesi ve Trke konuup Trk kltrn yaym olmas bu ola
sl glendiriyor. Gerekden de Hnkr Hac Bekta Vel, slm Trkle
tiren, slm inancn Trk kltr ve gelenekleri ile sentez yapan ve Anadoluda Trk medeniyetinin yerleip kklemesini salayan bi Trk bydr.
Bu gerei herkes kabul etmektedir. Ancak bu, Hac Bekta Velnin soyu
nun mm Msa Kzmdan gelmediini kantlamaz. nsanlar rklarna gre
kat snflara ayrmann ve onlar biribiriyle kaynamaz yaratklar eklinde
grmenin rn olan bu ilkel dn, yzeyde byle elikili bir grnt
(1 2 )

M . Tevfik Oylan, Bektaliin Iyzil s. 3S2

21

oluturmaktadr. Oysa, Hz. Muhammedin, soyundan gelmi olduu A^erin,

Trkistandan g ettiini syleyen ok sayda yazar vardr. Aslnda bunlar
nemli de deildir. nemli olan, O ulu kiinin nereden geldii deil ne yap
m olduudur.
imm Msa Kzm'm olu mm Ali Rznn, ocuklar, baz kardeleri
ve yaknlaryla Trkistana g ettiini, Abbasolu Memnun Veliaht atama
teklifini kabul etmediini ve onunla birlikde Badad'a gitmediini belgeler
ve tarih kitaplar kesin olarak gstermektedir. Hastalk veya zehirlenme
sonucu ld Senbddaki trbesi, ran ve Trkistann en nemli bir ziya
ret merkezi olarak ok sayda aratrmacnn ilgisini eken bir tarih eserdir(13).
Alev - Bekta inancnda altn zincir olarak kabul edilen On ki mm
soyunun Hac Bekta Velye kadar geldii babadan oula aralksz ve ke
sintisiz intikal etmi kesin bir kan halindedir. Alev - Bektaler Hac Bek
ta Velyi imm Msa Kzmn torunu saymakta birleirler. Ozanlar da bw
balanty anlatagelmilerdir.
Dn gece seyrim de batn yznde
H nkr H ac B ekta V elyi grdm
E lif Ta banda nikab yznde
Asl m m Nesl-i A liy i grdm

Kalender Abdal
M ustafann srrsn hem h- M erdan olusun
eb p er bp er bd- Nr- Yezdan olusun
B k r u C fer k i H a k k n hs sultan olusun
Hazret-i K zm dahi h- Horasan olusun
E sselm ey Hdi-i Rh- H da Nesl-i Ali
E sselm ey K tb- lem H ac B ek ta Vel

Kanber
ah Haan ile Huseyn-i K erb el nn asitsin
ka serta olan Zeyn-l-lbdn aslsn
H em M uham m ed B kr u C fer m m m aslsn
Ms-i K zm A li M sa R znn aslsn
Fahr-i lem Nr- em -i enbiy Nesl-i Ali
h- ekrem K tb-u zm H ac B ekta V el

A z b -

Alev - Bekta edebiyatna binlerce nefes bu konuyu bu anlamda anla

trlar. Hac Bekta Vel gibi, ululuunu kendisi isbatlam bir kiinin soyunu
immlara balamaya gereksinme var mdr? tartmasna girmeden, bu bah
si ylece sonuca balamak istiyoruz. Gerek tarih, olmas lzm geleni ve
ya olmas isteneni deil, olan nakleder. Hnkr Hac Bekta Vel'nin soyunu
'(13) Hbs-Said Abd-'s-Sero, Tefifciyfa'uKMakaaI c. , . 161

22

resm kaytlarla mm Msa Kzma balayacak belgeleri bulmak bugn

in olanaksz. Belki de hi olanak bulunamayacak. Gerek olan u ki, inan
lar, menkbeier, nefesler ve insan mant Hac Bekta Velnin soyunu
Msa Kzma balyor.
Trkistann en nl mutasavvf Ahmet Yesev ldnde -H. 562- (1166 1167) Horasan ve evresi yaanamaz bir blge halindedir. Herkes g
etmeyi tasarlyor. Dank halk topluluklar akn bir durumdadr. Bu
arada, Ahmet Yesevnin yetitirdii byk bilgin Lokman Perende-i Kn, Yesev derghna pstnin oluyor. O yllarda genlik anda bulunan
Hac Bekta Vel, Lokman Perende tarafndan eitiliyor. eitli bilim da!larnda on yldan fazla retim yapt Hac Bekta V elye Hnkr ve
Hac lakablarn veren de bu zattr. Hac Bekta V elye manev emnetle
ri ve manev grevleri de Ahmet Yesev adna Lokman Perendenin verdii
anlalyor. Menkbelerde Ahmet Yesevnin verdii rivayet edilmekte ise
de onun lm tarihine gre emanetlerin devri Lokman Perende vastasyla
vukubulmutur. Mankb bu konuda yle diyor : Ve ol Kubbe-i eiif tac
ve hrka ve rak ve sofra ve alem ve seccade kim Hazret-i Cibril, Rasl
Aleyhis-selma Hak Sbhnehu ve Tal emri ile getirmi idi ve Hazret i
Rasl dahi n erkniyle Hazret-i A liye vermi idi ve Hazret-i Ali, Hazret-i
Hseyine vermi idi ve Hazret-i Hseyin, Hazret-i Zeyne'l-bidine vermi
idi ve Hazret-i Zeynel-bidin, Mervn hapsinde iken Ebi-Mslim gelib
hurc etmek iin iczet talep klcak Ol Kubbe-i elif tac ve hrka ve rak
ve alemi ve seccdeyi erkn ile Ebl-Mslim'e vermi idi. Ebl-Mslim
dahi Muhammed Bkr'a vermi idi. mm Muhammed Bkr dahi olu mm
Ca'fers-Sdk'a vermi idi ve mam Cafer us-Sdk dah olu Msa Kzma vermi idi ve mam Msa Kzm dah olu Sultan- Horasan Al'r-Rz'ya vermi idi ve Sultan- Horasan A lr-Rza dah Sultanl-rifn Sereme-i Merdn- Hezar-Pran- Trkistan Hoca Ahmed Yesev'ye verm
idi. Hoca Yesev rahmet-ullahi aleyh 99.000 halfenin birine vermedi. s
tedike sahibi var gelur deyu Hazret-i Hnkr Hac Bekta Velnin gelme
sini iaret eder idi. hir-i emr, Hazret-i Hnkr Hac Bekta Vel geldi. Ol
dah Onlara verdi(14).
Menkb- Hnkr Hac Bekta Vel bu emnet teslim olayn daha ay
rntl biimde nakletmektedir: Ahmed-i Yesevnin banda bir zir uzun
luunda bir elif ta vard. Bu t, hrka, era, sofra, alem ve seccadeyle,
Tanrdan Muhammed Peygambere gelmiti. O da onlar erknla Murtaz
A liye vermiti. mam Ali, mam Hasana sunmutu. Ondan mam Huseyn'e
demiti. mam Huseyn, onlar mam Zeyn-al-bidn'e vermiti. O olu Mu(1 4 )

Dr. Tschudi, Velyi-Nme~ H sd m Su lta s* 7

23

hammede, O olu mam Cafer-a-Sdka, O olu mam Musa-I-Kzm'a, O da

olu mam Aliyy-al-Rzaya taprmt. mam Rza, onlar doksan dokuz bin
Trkistan Prinin ulusu Hce Ahmed-i Yesev'ye sunmutu. Hepsi de eyh'in
tekkesinde dururdu. Onlar halifelerinden hi kimseye vermemiti. Soran
olursa, sahibi vardr gelir derdi. Birisi gelip eyhten kisve giymek isterse,
ne varsa onu giydirirdi. Hatta bir talip, kurban getirecek olursa onun pos
tundan bir klh yaparlard, onu verirdi.
Bir gn halifeler, hep toplanalm da dediler, eyh'ten, onlar isteyelim.
Birimizden birisine versin. Sabah a doksan dokuz bin halife sabah nama
zn kldlar. Hcenin avlusu pek geniti. Hepsi seccade salp yerli yerine
oturdu. Ortaya da byk bir ate yaknlard. Duadan sonra eyh, halifelerin
yzlerine bakt, gnllerindekini anlad. Gnlnzde ne varsa dile getirin
syleyin dedi. Halifeler, dileklerini sylediler. O sralarda sdk bir muhib
dar getirmidi. Dar, meydann bir tarafna ylmt. eyh : Kim, bu
dar einin stne seccade salar, iki rekat namaz klar, hi bir dar yerin
den kmldamazsa o emnetler, o adamn hakkdr. Eiif t kendiliinden
uar bana konar. Hrka enine gelir, era uyanp nnde dikilir, sofra
varr yaylr, alem bann stnde durur, seccde altna denir. Zahmet
ekmeyin, sahibi var onlarn, kar gelir imdi dedi.
Halifeler bu szleri duyunca utanlarndan, balarn yere ediler, a
rp kaldlar. Derken bir de baktlar ki birisi selm verip Sabah-al-ak de
yip geldi, oturanlar aralayp bir yere oturdu. Bu gelen Er, Hnkr Hac Bekta Velydi. Haliflerin o drt almeti, o drt fahri, Hceden istedikleri
kendisine malum olmutu. Bir an iinde Horasandan kalkm Trkistana
Hce'nin tekkesine gelmiti. Hce, Hnkrn selmn ayaa kalkp ald.
Onun kalktn gren halifeler de ayaa kalktlar. Hce Hnkr yanna al
d ve halifelere dnp : te, dedi, emanetlerin sahibi geldi. Sonra : Ey
Horasanl Bekta dedi, Hac Bekta' huzuruna ard. Hnkr ayaa kalk
t, seccdeyi eline ald, dar einin yanna vard. Bismillh- ve Billh- de
yip seccadeyi yayd, stne kp iki rekat namaz kld. Tek dar tanesi bile
yerinden kmldamad.
Namaz kldktan sonra geti yerine oturdu. Elif ta yerinden kalkt
uarak gelde Bektan bana geti. Bunu gren halifeler, birden salvat
getirdiler. Hrka da havalanp srtna kondu. era durduu yerden kalkp
uyand, nnde durdu. Peygamberin sanca da durduu yerden kopup Hnkrn ba ucunda dikildi, Seccde kalkp altna dendi. Halifeler bu hal
leri grnce eyvah! dediler, bu eit kuvvetli er, burada kalrsa demimiz
oynamaz artk. Ahmed Yesev, hatrlarndan geeni anlad.
Hac Bekta, o emanetleri, Ahmed Yesevye sundu. Hce erkna uy
gun olarak Hnkr tra etti. Emanetleri verdi. cazetini teslim etti. Ya24

Bekta dedi, tam olarak nasibini aldn, mjde olsun ki Ktb-al-aktblk e

nindir. Krk yl hkmn vardr. imdiyedek bizirndi, bundan sonra enindir.
Biz bu yokluk yurdunda ok elenmeyiz. Aiiret'e gideriz, Var, seni Rm'a
saldk, Sulucakarahyiik sana yurt verdik, RM ABDALLARlna seni ba
yaptk. Rmda gerekler, budalalar, sarholar oktur, artk hi bir yerde
elenme, hemen yr(15).
Hac Bekta Velnin Nisbet-i Tarikat' :
Hac Bekta Velyy-l-Horasaniyy-n-Nibur
Lokman Perende-i Kn
Yahya-i Kahistn
ishak Hemedn
Yakub sfahan!
Hoca Cafer Sicistan
Hoca Rstem Taberistan
Hoca Ahmed Yeseviyy-t-Takend
Muhammed Zccac
Ebbekir ebel
Cafer bin Yunus
Cneyd Badad
Sersekat
Mruf Kerh
Davut Ta
Habib Acem
Haan Basr
mm Ali (16)
olarak gsteriliyor. Lokman Perendenin Hac Bekta Vel ile dorudan ba
lants bulunduu burada da dorulanyor. Tevarih-i Mevlevyede 659 hic
ride Vrid-l-Horasannin zevcesi Hateme Hatun 45 yanda Nibur'da
vefat ettii zaman, olu Muhammed Bekta yirmi yanda idi. Beldesinde
duramayp Ahmet Yesev derghna gelip altnc Pstnin Lokman Peren
de-i Kni huzuruna varp hizmetinde mukim oldu(17) denmektedir.
Bu anlatmlar elbette tarih ve resm belgeler cinsinden bir kaynak sa
ylamaz. yle anlalyor ki, Hac Bekta Vel ister Ahmed Yesev ile g
rm olsun ister Lokman Perende aracliyle ondan feyz alm bulunsun,
Ali'den bu tarafa sregelen inanca sahib km, onu yrtme grevini de
vir almtr. Mool kasrgasnn nnde Anadoluya doru dalga dalga akan
(1 5 )

A . G o lpnarl, Vlyet-Nme i , 15

(1 6 )

M . Tevfk Oytan, Bektaliin iyz s, 363

(17) Tsvarih MeYleyye s. 165

25

insan seline, grevini ok iyi bilen, manev emanetleri koruyacak gte

yetitirilen gen bir fikir akmcs! olarak katlmtr. Hac Bekta Vel, Necef, Mekke, Medine, Kuds ve Halep'ten Anadoluya ve Sulucakarahyke
geldii zaman otuz be yalarnda, bilgin ve olgun bir toplum ncs hvi
yetinde idi. Anadolu, o yllarda her ynden gelen saldrlarla ezilmiti. Din
ve mezhep ayrlklar ve politik karlar nedeniyle halk, birbirlerine kar
kkrtlm, her taraf karde kanna boyanmt. Glye hak tanyan bir
dzensizlik her eye hakimdi. Karahyk'e konarak evresini mazlum ba
klaryla gzleyen Gvercin, nefes aldrmayan taassubun ar havasn
dan bunalm Anadolunun bekledii kurtarcy simgeliyodu.
Hac Bekta Vel, Sulucakarahyk'te, hayatn gzelliine, fazilete ve
bilime ynelik bir yaam anlay filizlendiriyordu. Din inanc, medresg sko
lastiinden kurtararak, Tanrya korkudan ok sevgi ile ulamay neren fel
sef bir yaklam getiriyordu. Bylece, kitab metodlar dnda bir yntem
uygulayarak, slmn temel kurallarm, an gelien ve deien koullarna
ayak uyduramayan mutaassp dncelerden artan kkl bir reform gerek
letiriyordu. slm felsefesinin bir bakma Trk kltr ile sentezlemesi
eklinde balayan bu fikir hareketi, okumu olmayan halk arasnda zellikle
Trkmen airetleri arasnda hzla yaylyordu. Politik ve ekonomik hayatla
balantl olarak, sosyal dzeni hzla kmekte olan o devrin insannn mo
ralini ycelten bu fikir hareketi ile, toplumun ekirdei olan bireyler dar
dan bir zorlama olmadan iyilie yneliyorlard. Her kii kendi elinden, dilin
den ve belinden gelecek ktlklerden saknmay reniyordu. Akl yolunu
izlemenin, geree yakn olmann ve tm insanlar sevmenin mutluluunu
ve ferahln gnllerinde duyuyorlard.
Bylesine kmil insan srrn farkedip kin ve gururdan silkinerek ikrar
da devamlln, alak gnllln insan ruhunda sonsuz ufuklar atn
farkedenler, orak, bunaltc ortama tatl bir bahar havas getirdiler. Kin ve
kavgann yerini dostluk ve yardmlama ald. Kardelik ve sevgi kokan bu
atmosfer iinde, insanlk idealinin iksiri olan bir mzik ve duygular cotu
rup kucaklatran bir tekke edebiyat dallanp ieklendi. Gelien gl ah
lk sistemi ile hak, glnn deil, gerek sahibinin oldu.
Evet, Hnkr Hac Bekta Velnin Anadoluya gelmesiyle btn bunlar
gereklemitir. nsanln ve insan olmann her geliiminde Karacahyke
konan gvercinin ayak izi vardr.
Gene o tarihe, H. 680 (1281 - 1232) yllarna dnyoruz. Hnkr Hac
Bekta Vel genlik anda tarih, filozofi, tasavvuf, hikmet, edebiyat, tef
sir dallarnda eitim gryor. Babas brahim Sninin gzetiminde, evrenin
bilginlerinden yararlanlan bu eitim srecinde Hac Bekta Velnin, Arap
26

dilini de rendiine tank oluyoruz. Menkb, Kurn okuyan Hac Bekta

Velnin sanda Muhammed Mustafa solunda Ali-AI-Murtaza bulunduunu
nakIediyor(18). Hac Bekta Vel'nin Makalt Arapa yazdndan ve eit
li Arap lkelerinde inceleme yaptndan bahsedilmektedir. yle anlalyor
ki Hac Bekta Vel, slm kt yerde incelemi, gerek bilgi ve gerek
grg itibariyle dncelerini olgunlatrm ve ondan sonra Anadoluya
gemitir. Seyahatinde Halep Afin ve Kayseri yolunu izlemitir. k Paa
zade tarihinde bahsedilen, Sivasa gitmesi ve Baba shak'a halife olmas
eklindeki sylenti, dier tarihi kaynaklar tarafndan dorulanmamaktadr.
Bilindii gibi k Paa-zde -Ahmed Ak-nin kitab tarih ve resm belge
lere dayanmayan sylentileri nakletmektedir. Baz ksmlar bakalar ta
rafndan yazlp tamamlanmtr. Bu zat Hac Bekta Velden ok sonra
yaamtr. Byle olduu halde hi bir kaynak gstermeden ve bir belgeye
dayanmadan Hnkr Hac Bekta V elyi yle anlatmaktadr : Kendu
meczb budala bir aziz idi. eyhlikden ve mridlikden fri idi. Abdal Mu
sa derler idi bir dervi var idi Hatun anann muhibbi idi. Ol zamanda eyh
lik ve mritlik igen zhir deil idi. Silsileden dah fri idiler. Hatun ana ol
azizin zerine mezar etti. Geldi bu Abdal Msa bunun zerine bir nice gn
skin oldu diyorf 19).
k Paa-zde, Bunlarn kssas oktur. Cemisine ilmm yetmidr,
bilmiemdr. demesine ramen, Hac Bekta Vel ve evresi hakknda ya
hi bir ey bilmemektedir, rivayetleri nakletmektedir, ya da inan farknn
etkisi ile gerek d bilgiler vermektedir. Bu meysnda Amasyaya gittiini,
Baba shaka halife olduunu yazmaktadr. k Paza-zdenin verdii bu
bilgiler ansiklopedilere kadar aktarlmtr. Oysa, k Paa-zde naklettii
bu sylentilerde bir kaynak gstermedii gibi verdii bilgiler inanlr kay
naklar tarafndan dorulanmamaktadr. Baba shakn Armaan ah tara
fndan idm edildii tarihde (H. 637- 1239) Hac Bekta Vel henz doma
m t k ). Alev -Bekta ozanlarnn nefeslerinde Ahmed Yesev veya Lok
man Perende ad ok getii halde Baba shak veya Baba lyas adlarna hi
rastlanmyor. Prof. Dr. Fuad Kprl, Baba shak hakknda u bilgiyi veri
yor : Bu husustaki en doru bilgiyi Sahifl-Ahbr toplamtr H. 637 sene
si eridikte, umeyad amalinden Kefersud nahiyesinde Baba shak nam
bir mfsid zuhura gelip huru eyledi. Bu habis, aslnda izhar zhd ve riy
ve dnyadan irz suretinde grnp Trkmen taifesinden ve sair ehl-i kur
sde-dillerden hendye vfir mrid ve mutekid peyda eyledi ve bir miktar
(1 8 )

A . Golp snarh s Vlyst-Nms s. 5

(1 9 )

k Paa oSu Ahmad Aak* Tevrfe? Ai-8 OsEft&ft

(2 0 )

A l, Knh'I-Ahbr C. 5, s, 55

CemaletiSn

27$

Mdafaa s, 35

Tvrh-i M*vlavys a, 165

37

hokkabazlk dahi bilb oi ubedeleri kermet omak zere halka satard.

Sonra Amasya taraflarna varp ol nevhde da banda bir maarada me
kn tuttu ve kendi has mridlerinden gayri yanna kimseyi getirmez oldu.
Bir mddet bu minval zerine hareket eyleyip kibet mrdlerini irsl ve
halk igf! eyleyip, bir gn alem-i ikak refeyledi ve gya Taraf- Hakdan
bu hususa memur oimak zere izhar kdi ve bana cem olan evb ile ha
reket eyleyip Amasya ve Tokat Nevhsine isl- dest'i taarruz eylediler.
Eritikleri memaliki garet ve mlaki olduklar mery mnhezim kldlar.
Bu haber semi padiaha vsl buldukda Mubari::d-Din nm ile mteayyin beyini irsl eyledi. Varb ak-i merkumu ahz ve mridleri ile salb ey
ledi. Liv-yi ekaveti altna cem olan grh-i ,mts:dn kaziyyeden haberdar
olduklarnda mteferrik ve perian olup er- srlar ry-i arzdan bertaraf
oldu. Ol melin H smme h Baba shak hakknda peygamberdir diye
itikad ederlerdi. (Sahifl-Ahbr tercmesi C. II s. 568) Muhtelif kaynak
lardan alnan bu bilgi, Baba lyasn, Cengiz istils nnde Horasandan gel
mi bir mutasavvf ve Seyyid Ebl-Vef mridi olduunu, Baba shakn
tevikiyle Babalerin kard isyann sultan Gysd-Din tarafndan bas
trldktan sonra eyhin afvedildiini, Muhlis paay onun olu sayrr.ak la
zm geldiini gsteriyor. Hseyin Hsameddin Amasya Tarihi adl kitabn
da bu mesele hakknda uzun ve mhim tafsilat vermekte ise de ne yazk ki
kaynaklarm ak bir ekilde belli etmemitir. Ona gre Babaler isyanm
hazrlayan Baba shak Kefersd, aslen Rm dnmesi olup, Sivas kads Ebu
Abdullah Muhammedden ilii ve Batnlii renmi, onun lmnden son
ra Baba lyasa intisap etmitir. Muhtelif entrikalarla kendisine zemin ha
zrlayan bu adam, H. 637 (M. 1239-40) da ortaya karak kendisini Emrlmminn iln etti. Konya zerine yrd. O arada Seluklu Sultannn Saadeddin kpek adndaki Rm dnmesi bir nedim ile de iliki kurdu. Nihayet
Saadedinin idmndan sonra, Mbarizd-Din Armaan ah, Amasya, Tokat,
Sivas havalisini istila eden bu yalanc peygamberi Amasyada yenerek yaka
latt ve ldrtt. Baba lyas'a gelince, Behcett-Tevrih'e gre, H. 545 (M.
1150-51) de Sultan

Mes'ud Selk tarafndan bina ettirilen Hangh-

Mesd eyhlerinden olup H. 628 (M. 1230-31) den balayarak hret ka

zanan Horasanl cad-din lyas bin Horasandir ki H. 637 (M. 1239-40)'
da Baba shak vakasnda parma olmakla beraber afvedilerek Amasya
yaknndaki iftliine gnderilmitir (Amasya Tarihi C. I ve II) (21).
Prof. Fuad Kprl de naklen verdii bu bilgilerin itimada ayan
bulunmadn sylyor. Gerekten de, yazarlarn tarafsz olmadklar aktr.
Osmanl yazarlar, bu tr ayaklanmalar genellikle rafz, mulhid, kzlba
(2 1 )

28

Prof. Dr. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk M utasavvflar . 208

ayaklanmalar diye tantmlar; devletin yapc unsuru olan bu Trk toplumunun iine yuvarland ekonomik bunalmlarn zoriamasiyle patlak veren
olaylar biiminde anlatmaya yanamamlardr.
Baba shakn konumuzla ilgili olan taraf Hac Bekta Vel ile bir ba
lantsnn bulunup bulunmaddr. Olaylar ve tarih belgeler byle bir m
nasebetin olanaksz bulunduunu dorulamaktadr. Hac Bekta Vel'yi k
tleme eiliminde bulunan k Paa-zde, Hac Bekta Vel'yi Baba shak'n halifesi olarak gstermek suretiyle, Onu ve evresini, ann iktidarnn
basks altna almay amalamtr.
Alev - Bekta toplumunu yakndan tanyan aratrmaclar da, Babaflerin reisi olan Baba lyas ve Baba shakla Hazret-i Pr'in bir mnasebeti
yoktur(22) kamsndadrlar.
Hnkr Hac Bekta Vel Suluca Karahyk'e yerlemeden nce, Ashab- kehf Maarasnn da bulunduu Afin-Elbistan blgesi(23) Zlkadirli
ii diye tannan Hattusas ve evresi(24) Kayseri, rgp, Sineson, Aksaray(25) gibi tarihi yerleim blgelerinde incelemeler yapmtr.
Hac Bekta Velnin Anadoluya ze! bir nem verdii kukusuzdur.
Mankb, Karacahyke yerleme nedenini Horasan'dan atlan kseinin
Suluca Karahyk'e dmesine balarlar. Oraya yerleme nedenini, Kadn
ck ana ile evlenmesi, ya da Sulucakarahyk'n Anadolunun orta yerinde
bulunmas ile izah eden yazarlar da var. Menkbeler dnda bu soruyu ke
sin olarak yantlayan belgelere sahip deiliz. Sylenenlerin hepsi de etken
olabilir. Bununla beraber, Hac Bekta Vel'nin dris Hoca'nn kz Fatma
Nuriye (Kadnck ana) ile evlenmesi ve bu evliliken brahim Seyd (Seyyid
Aii Sultan, Timurta) ad verilen ocuklarnn dnyaya gelmesi Suluca Karahyke yerleme nedenini yeteri kadar aklyor. Onun daha byk bir
ehre gidip yerlememesi, halka yakn olmak istemesi, alak gnlll,
Suluca Karahykn corafi mevkiinin dncelerini yaymasna uygun
olmas gibi nedenlerle de badatrmak mmkndr.
Suluca Karahyk, Seluklu Devletinin son hkmdar A!ed-din Keykbad tarafndan Yunus Mukr adnda bilgin bir kiiye yurt olarak verilmi
ti. Yunus Mukrnin brahim, Sleyman, Saru ve dris adlarndaki drt olu
ile Sar smailin ve dier iki kiinin aileleri Suluca Karahyk kyn olu
turuyordu.
(2 2 )

M . Tevfik Oytan, Bektaliin iyz s. 3S6

(2 3 )

A . G lpinarl, Vilyet-Nme s. 18

(2 4 )

A yn eser s. 21

(2 5 )

A yn eser s. 23

29

Tevarih-i Mevlevi'ye gre Hac Bekta Ve! geldiinde San smail

ve Kars mmetullah ile karlamtr, Pr'in ilk Mridler bunlar olmutur
Hnkrn zel hizmetini Sars smail yapmt Yaknlarndan hi biri
onun mertebesine eriememiti. Hac Befcta Vel nereye gitse en yakn
yardmcs olarak onu beraber gtrrd.
Hac Bekta Vel'nin n her yana yayld. Her evreden ziyaretin ge
len oald. Kimi gelen nasibini alr giderdi. Kimi gelen, kalr hizmet ederdi.
Kimisini de Hnkr bir yere yollar kendisine ocak (Dedelik) verirdi. Ocak
sahihleri gittikleri yerlerde mrid. mhib edinir, halka uyarr doru yola k
lavuzlard.
Hac Bekta Vel, Anadoluda otuz alt bin ocak uyandrmt, Bunlardan
yz altm Hnkrn huzurunda hizmette bulunurdu. Hnkr, hirete g
nce onlarn her biri, Hnkrn kendilerine bildirdii yere gittiler(26). Bu
yz altm ocak sahibinin soyundan gelenler. Hnkr Hac Bekta Velfden aldklar nasib'e bal olarak mhiblerin yol ilerini yrtegeldiler.
Ocak sahihlerinin en nlleri : Cemal Seyid, Sar smail, Hacm Sultan,
Baba Mansur, Pr Eb Sultan, Recefa Seyd, Sultan Bahaaddin, Barak Baba,
Ali Baba, Hzr Samut, Karaca Ahmet Sultan, Abdal Musa Sultan, Akyazh
Sultan, Baba Rasl, Sar Kad, Sar Saltuk, Taptuk Emre, Seyyid Pyrab, Seyyid Sabr, Karadonlu Can Baba, Abdal Murad, Geyikli Baba, Dost Hda, At
las P, Seyyid Kad, Dede Garkn, Gz Kzl. ems-Tebrz, Gven Abdal,
Sultan cadsr.
Hnkr Hac Bekta Velnin Karacahyke yerlemesi ve orada sr
drd yaam ve kiilii zerinde yzyllar boyu tartmalar yaplm ve
halen de yaplmakdadr.
Hac Bekta Velyi, gerek kiilii olmayan eski alardaki azizler gi
bi bir esatir kahraman olarak gstermek eiliminde olanlara rastland
gibi, Hristiyanla paralel bir inan sistemi gelitirdiini syleyen yazarlar
da vardr. Bu dnceler daha ok yabanc yazarlarn iledii tema'Sardr(27).
Mevln soyundan Ulu Arif elebinin teviki ile Manakb-al;rifn
adl kitab yazan Ahmet Eflk, emseddin-i Tebrizyi, Fakirlerin Sultan,
halk iinde Tanrnn rahmeti diye tanm!ar(28). ems-i Tebriznin Mevln'yt
(2 6 )

A. Glpnarl, Vilyet-Nim e s. 81

(27) F. V Hasluck
R. Hulsi tercmesi, Bekta'iik Tetkikleri s, 59
J. K. Birge. The Bektashi order of dervishes s. 134
(2 8 )

30

Ahmet Eflk, Prof. T. Yazs evirisi, Manakb-al-rfn s, 107

uyard herkesin bildii bir gerektir. erns-i Tebriz? Konyaya

Hnkr

Hac Bekta Vel tarafndan gnderilmitir(2S).

Bu ak gereklere kar Ahmet Eflk, Manakb-al-rfnde yle
diyor : Faziletle sslenip bezenmi ravler rivayet ettiler ki Hac Bekta
Vel, Baba Rasl'n has halifelerinden idi. Baba Rasl Rm lkesinde zu
hur etmidi. Bir topluluk ona Baba Raslullh diyordu. Hac Bektan maarifetle dolu ve aydn bir kalbi vard. Fakat eriata uymuyordu. Nakib-i eyh
shak Bir ka mridle birlikde Mevlnnn yanma gnderdi. Ve Mevln'dan ne istersin, ne istiyorsun, dnyada kopardn kymet nedir? diye
sordurdu. Buna sebeb de dnyann btn byk ve kklerinin Mevln
hazretlerine tevecch etmeleri idi. Btn eyhler ve emirler Mevlnnn
szlerini iitmekten lezzet alyorlard. Bir ok mukald mridlsr de kendi
sahte eyhlerinden yz evirip bu hakikati arayan Ve onu tasdik eden ha
nedann kulu ve mridi olmulard. te bu hali kskanma onlara ok ili
yordu. Kskanlk yznden her taraftan her biri onun aleyhine szler sy
lyor nkteler savuruyor ve onu yeriyorlard. Yine Hac Bekta demiti ki
er aradn buldunsa sus, bulmadnsa dnyaya attn bu grlt nedir?
Kendini insan oullarnn manzru yaptn. Halkn bu kadar hanmann bir
birine kattn. nitekim Mevln buyurmutur: Bamz ayak yapp Cey
hun tarafna doru kouverdik. Biz dnyay birbirine kattk ve sonra aradan
frlayp kt. O Leylnn Mecnunlarnn snrna gittiimiz vakit, binek
hayvanmz serkelik etti. Biz Mecnunun snrn da atk. lh...
Hac Bekta Vel yine demiti ki : Dnyay heyecannn tatll ile dol
durdun. Hayli ameli bozuk mnafklar senin heyecannn heybetinden da
maklar ac olup siyah elbise giydiler.
Derler ki, ad geen eyh shak, medresenin kapsna ulat vakit,
Mevln Hazretleri Semhda idi. eyh shak medresenin eiini tam bir edep
le pt ve dervilere yarar bir huzurla ieri girdi. Hemen o anda Mevln
hazretleri u gazele balad : Eer dostun yoksa, niin aramyorsun? Eer
yrine ulatnsa niin sevinmiyor, lkayd oturuyorsun? Bu acaip bir itir.
Asl hayret edilecek ey, sen bu hayret edilecek eyin sevdasnda deilsin
ilh...
eyh shak kendinden geti, bu gazeli ve'bu olayn tarihini yazp gitti.
Hac Bekta Hazretlerine ulanca, grp iittiini olduu gibi anlatp yaz
d tarihi arz edince, Hac Bekta Ayn gnde Mevln Hazretleri kkreyen
bir arslan gibi ieri girdi ve bana, Ey kahbenin kardei! Bizim heyecanmz
nee ve akdan geliyor. Yanma ve eramaktan deil, deyip grtlam skt.
.- m:*.*, .
(2 9 )

s ta n b u l niversitesi kitabl Trke yazmalar no, 4820 sayfa 168

31

leceimden korktum. Ba koyup istifar ettim. Yalvarp yakardm ve ken

di aczimi itiraf ettim. Bir anda gzmden kayboldu, dedi. Ve imdi ey
dervilerim, Mevlnmn saltanat ve ululuu bizim tasavvurumuza ve te
bihlerimize smaz. O mn timsalinin fermanna itaattan baka bizim iin
yaplacak bir ey yoktur diye ilave etti(30).
Bu gln uydurular Hnkr Hac Bekta Velnln lmnden yzyllar
getikden sonra kartld.
Hnkr Hac Bekta Vel, o ada Devleti yneten padih'a
yakn evrelerden, dadaki ekryaya kadar kaba gc elinde bu
lunduranlarn acmaszca ezdii halk ynlarnn, gebe Trkmenlerin dert
leri ile ilgilendi. Onlar inan ynnden, bilgi ynnden glendirmeye a
lt. Dier baz tarikatlarn srtlarn okad siyas otorite sahibi olanlar,
ehirli - medreseliler, halktan uzak bir snf oluturmulard. O alarda
Trkl benimseyen bir milliyetilik uuru uyanmamt. zellikle refah
iindeki bu snfa hitab eden mevlev tarikat, prensiplerini snn akide ile
uzlatrmt. Hanef, Maliki, afi ve Hanbel gibi din adamlarnn ve bu mez
heplerin kurucularnn tesbit ettikleri esaslar medreselerde okutuluyor ve
deimez kaideler olarak kabul ediliyordu. ehir topluluklarnn inanc ke
sin ve kat kalplar iin de mhlanmt. Bu suretle devleti idare eden e
hirli, brokratlarn din anlay Snnlikten ayrlmam, yneticiler de onla
rn nfuzunda kalmlard. nanlarnda slmn zn oluturan kurallar ko
ruyan, insanlar arasnda sevgi ve saygdan baka bir tutum kabul etmeyen,
kendilerine ktlk yapanlara bile iyilikle yant vermek eklinde yce bir
hmanist gre sahip, alak gnll Alev - Bektalere ve onlarn inancn
simgeleyen Hac Bekta Velye, rneini verdiimiz haksz ve gerekleri
saptran nitelikdeki saldrlar bylesine sosyal bir ortamdan kaynaklanm
t.
Hac Bekta Vel'nin Anadoluya gelmesi ile insanlarn, yaantlar, sosyal
dzen byk lde deimitir. Bu geliim ve deiim iinde baz deer
yarglarnda alar lsnde aamalar kaydedilmitir. Bu ycelme hzna
ayak uyduramayanlar, onun bilim, sanat ve ahlk anlayn, insan ruhunu
incelten ve ycelten felsefesini hazmedememilerdir. uurlu ve hogrl
bir inan sisteminin insanlar birbirine daha yaklatrp sevdirdiine inanmyan mutaassplar, Allah korkusu yerine Allah sevgisinin ve nsan sev
gisinin gemesini Rafzlik olarak yorumlamlardr. Yoksula, kylye, Trkmene, insan olarak, ehirlilerle, yneticilerle eitlik tanyan, slmn zn
deki insanlarn eit doduklar eklindeki prensibi, sevgi ile dolu bir bahar
ortam iine girecek topluma bir inan olarak yerletirmeyi, o gne kadar
(3 0 )

32

Ahmet Eflk, T. Yazc evirisi Manakb-al-rifn s. 371

szn kanm saydrmaya alm olanlar asla kabule yanamamlardr.

Tm insanlar iin sevgi, sayg ve kardelik dolu, gelecee dnk bir afa
n aydnln ilerinden geldii kadar geciktirmeye almlardr. nsan
lar birbirine dman etmek, ayrmak ve blmek suretiyle kar ve ege
menlik salayanlr, bu yeni insanlk anlaynn sonucu olarak, kaba g
cn yerini hakkn almasn, buyurma olanaklarnn tkenmesi olarak yorum
ladlar. nan ve daha ok, ayrntlardaki baz gr ayrlklar zellikle de Os
manlI -Safev rekabeti yznden iki toplum arasndaki ilikiler gdml ve
ya gdmsz saldrlarla, gereksiz yere kin ve dmanla dnt. Aslnda
Hac Bekta Velnin ilkelerinde ve ona bal olarak Alev - Bekta inancnda
politik yn ve ama yoktu. stelik, kendi dncelerine paralel olmayan inan
ve dncelere kar geni bir hogr ve tm insanlara sayg hisleri besli
yorlard. Buna ramen, an, tolerans tanmayan mutaassp din inanlar,
politik kar ve ihtiraslar, Snn kesiminde, kendilerine hi bir kt
niyetleri olmayan Hac Bekta Vel ve onu sevenlere kar ok ynl sal
drlar oluturdu. Akla gelmedik sylentiler ve iftiralar uyduruldu. Hac
Bekta Vel'nin etkisin! zayflatmak, ona kar duyulan sevgi ve inan bir
liini paralamak amacyla, Hac Bekta Vel meczup ve budala bir dervi
gibi gsterilmek istendi(31), Hristiyan azizlerine benzetildi{32), gemite
hi bir temele ve gelenee dayanmad halde, mcerret dervilik ve Dede Babalk messesesi kuruldu(33). Bu suretle Hac Bekta Velnin On ki
mama varan soy balants koparlmak ve evlenmemi olduu iddias ila
O'nun kiilii ve toplum iinde yaayan felsefesi tarih kitaplar iinde unu
tulmaya terkedilmi oluyordu.
Olumsuz olduu kadar gerek kiisel yaantda gerekse toplumsal iliki
lerde nsanlara hi bir yarar salamayacak bu gayretler, toplum uurunun
gl etkisi ile umulan sonuca ulaamad. Alev-Bektalerin tamam
denecek kadar byk ounluu, atanan Nakibendi eyhlerine, mcerret
dervilere ve Dede - Bahalara itibar etmediler. Hac Bekta Velnin gerek
kiiliine ve slmn zn ve ruhunu yanstan felsefesine bal kaldlar.
Mcerret Dervilik baka deyimle Babagn kolu denilen blm, stanbul
da ve dier bir ka ehirde yerlemi babalarn evresini aamad.
Hac Bekta Velnin evlenmi veya evlenmemi olmas, amzda ak
tel niteliini yitirmi grnmekle beraber, onun rnek kiiliini yanstan
bir unsur olmas itibariyle, ilgi ve dikkat toplayan bir konudur. Hac Bek
ta Vel, evlenmemitir diyenler, durumu yle izah ediyorlar : Sulueakarahyke geldiinde, Hac Bekta Vel, dris Hocann evine konuk olmutu.
(3 1 )

k Paa ola k, Tevarh-AM Osman s. 273

(3 2 )

F. V , Fasluck, R. H uls evirisL. Bektalik Tetkikler! s- S S

(3 3 )

Meydan Larus, Hacs Bekta V e l ve Bektalik m.

33

dris Hoca'nm kars Kadnck, Hnkr abdest alsa veya elini ykasa o suyu
hemen ierdi. Bir gn abdest alrken Prin burnu kanad. Kadnck bu suyu
deti zere iti. Geri dndnde bir yudumunu bile dkecek yer bulama
dm, ancak kamm buldum, itim dedi. Hnkr Kadnck, sen bizden um
duun nasibi aldn. Senden iki olumuz gelecek, onlar yurdumuzun bekisi
olacak, halkn yetmi yandakileri, onlardan yedi yandakinin elini psn
ler, dnya bozulsa onlar srtlar zerine yatsnlar, hi zahmet grmesinler
diye nefes etti. Bu gn Hac Bekta Velnin evld olarak bilinenler, Prin
Kadnck anadan gelen nefes evladlardr.
Bu anlatm 1552 de Dede - Babalkla beraber, Prin lmnden yakla
k 215 yl sonra ortaya atlmtr. Balm Sultann kardei Kalender elebinin nl ayaklanmas nedeniyle 1529 da idam edildii bilinmektedir. Bu
olayla balantl olarak karlan, Hac Bekta Velnin evlenmemi olduu
iddiasnn ortaya atld tarihe kadar geen iki yz yldan fazla srede Hac
Bekta Velnin yolunun kimler tarafndan yrtld sorusunu burun ka
nna balamak pek inandrc olmamaktadr. Bu biyoloji kanunlarna uygun
bir anlatm olmad gibi, dris Hocann kars Kadncka deil Hac Bek
ta Velnin kars olan Kadncka Ana unvan verilmesi ve o ekilde
anlmas geleneklere daha uygun dmektedir. stelik, Hac Bekta Velnin evlenmemi olduunu gsteren resm bir belge gsterilememektedir.
Sleyman lin ilk kars Mh- Devrann byk kardei sanlan Sersem Ali'
nin ilk defa ihdas edilen Dede -Baba'lk makamna getirilmesi, Kalender
elebi kyamna katlan iekli, Akcakoyunlu, Masatl, Bozoklu Trkmen
airetlerinin kldan geirilmesi ile mcerredlik iddias arasnda bir ba
lant olup olmad kesin olarak bilinmemektedir. ehsuvar olu Ali Beyin
bir taraftan Balm Sultan trbesini yaptrrken, dier taraftan Akehirde
Kalender elebi ayaklanmasna bantl Bozoklu Cell adndaki eyhi ve
mrdlerini imha etmesinin nedenlerini bu gn elde bulunan belgelere g
re zmek olanakszdr.
Bu arada, Balm Sultann bir Srp prensesi ile Sersem Ali Baba'nn ev
lenmesinden doduu sylentisi de yaylmtr(34).
Kalender elebi isyanndan sonra, o soydan gelenlerin Alev - Bekta
inancn srdrmedeki etkinliini ortadan kaldrmak iin, Hac Bekta Vel'nin mcerret olduu sylentisinin karldn iddia edenler de vardr.
Bu ekilde dnenlere gre Anadoludaki baz ocakzdelere Hac Bekta
Vel'nin ocuksuz olmas cazip gelmi, kendi ocaklarnn bu ynden itiba
rnn artacan dnerek bu rivayetleri desteklemilerdir.
Bununla beraber, Alev - Bekta toplumunun byk ounluu Hac
(3 4 )

34

Ahm et Refik, X V I A srda R afzilik ve Bektalik s. 9

Bekta Velnin evlenmemi olduu iddiasn ciddiye almam, Hacbekta

elebilerini Hac Bekta Velnin torunlar ve dolaysiyle Evld- Rasul ola
rak tannmlardir(35}.
Alev - Bekta toplumunun pek kk bir blmn oluturmasna
ramen, Babagn kolu denen Dervi Bektalerinin, Bekta iirini ve Bekta
fkralarn litteratre geirmek ynnden olumiu ve etkin rolleri olmutur.
stanbuldaki Babalarn evrelerindeki aydnlarla temas halinde olmalar ve
bu ynden soydan Bekta olmayan bir toplum oluturmalar, Bektaliin
nl sr saklama geleneini nemli lde aralam ve Bektaliin da
almasna olanak salamtr. Hacbekta elebilerinin ie dnk bir ya
ant srdrmeleri, milyonlarca insan oluturan Alev - Bekta toplumunu
d gzlemlerden uzak tutarken, bu toplum iinde kk bir aznlk olan
Dervi Bektaleri dncelerini yabanc yazarlarn kitablarma ve ansiklo
pedilere geni biimde yanstmay baarmlardr.
elebilerin bylesine bir hareketsizlie itilmi olmalarn ve gelenek
leri srdrmekle yetinmelerini, toplumun byk blmnn kendilerini ka
ytsz artsz desteklemelerine ve bu nedenle geimlerini ve geleceklerini
gvenli grmelerine balamak belki dnlebilir. Fakat, zaman zaman, e
lebiler ve evresinin, tenkil ve imha izgisine varan basklara uram ol
malar, sorunun basit nedenlerle zmne imkn vermemektedir(36). e
lebilerin ileri gelenlerinin baz devirlerde ldrlm olmalar, kitap ve
belgelerin yok edilmesi, bu konudaki kaynaklan kknden kurutmu, ara
trmaclarn kar karya kaldklar kaynak yokluunun sorumluluu gide
rek elebilere ve Dedelere ykletilmitir{37).
Bu alarda stanbulda ve Arnavutlukda bulunan Bekta Babalarnn
baz devlet erknndan yardm grdkleri gzlenmektedir. Msr Valisi Ta
bir Paa, Kahire ve evresine Arnavut Bektaler yerletirmitir(38). Ankara
Valisi Srr Paa, ok sayda Arnavut gmenini Hacbekta Derghna gn
dererek Dervi ve Dede -Baba olmalarn salamtr. stanbuldaki Bekta
Babalar Osmanl devletinin eitli kademelerindeki devlet adamlar ile
temas kurarak, Hac Bekta Velnin evlenmemi olduu, madd ve manev
mirasnn Bekta Babalarna ve Dervilerine intikal ettii yolundaki dn
celerini ilemiler, vakf ve sair gelirlerin idaresinin elebilerden alnarak
kendilerine verilmesini istemilerdir(39).
(3 5 )

Ktb-el-Din Trkman, A le v lik

(3 6 )

rnein Kalender elebi 1528 de idam edilmi, Mehmet Hamdullah elebi 1827 de Amasyaya srsn
edilmiti. Bak. s. 78, 92

(37) Mahmut 11. 18 aban 1243 tarihli ferman Bak. Belge No. 8, M etin No. 10
(3 8 )

Prof. Dr, Fuad Kprl, Trkiyat Mecmuas C. V I, s. 28

(3 9 )

A. R fk , Bekta Srr s. 10

......

35

Hac Bekta Velnin evlenmediine ilikin, eski ve nl deyimi ile

Mcerred kald yolundaki iddia gerekleri yanstmakta mdr? Bu konu
zerinde ok sz sylenmi, ok yazlar yazlmtr.
ncelikle, bu mcerredlik iddias insan mantna, Hac Bekta Velnin
yaama biimine ve kiiliine ters dmektedir. Hac Bekta Vel, evresi
ne ve mridlerine sadece dncesiyle deil yaants ile de rnek olmutur.
Kendi yaantsnda evlenmemek gibi hi de makbul saylmayan bir ya
ant eklini seerek, nce kendi soyunun, sonra da onu rnek alan ev
resinin ve mridlerinin soyunun hzla kurumasna yol aacak bir yolu ne
den izlesin? Hac Bekta Vel zikr ve gece gndz zhd-i takva ile megul
bir dervi deil, sosyal ve toplumsa! ilikileri dzenleyen dinamik bir re
formcudur. Bu bakmdan, her canlnn soyunu retmek ve srdrmek ei
limine, dolaysiyle doa yasasna aykr olan, gnn birinde insanln so
nunu getirecek bir yaam biimi olan mcerredlik, Hac Bekta Velnin ki
iliine kesinlikle uymuyor. Hac Bekta Velnin kurduu Alev -Bekta
yolunda evlilik ve aile, gl, kutsal bir messesedir.
O an toplumundaki tre ve gelenekler de Hac Bekta Velnin ev
lilik ba dnda, Kadnck Ana ile kar - koca yaknl iinde olmasna m
sait deildi. Kadnck dris Hocanm kars olsayd ne diye ana diye anla
cakt? Ana deyimi, Pr, Dede, eyh, Baba, Seyyid elerine sylenmektedir,
Kadnck Anann ocuklarnn babas dris hoca olmas halinde Hac Bek
ta Velnin Kadnck Anaya Senden iki olumuz gelecek admzla, onlar,
yurdumuz bekisi olacak, halkn yetmi yandakileri, onlarn yedi yan
da olannn elini psnler. Dnya bozulsa onlar srtlan stne yatsnlar,
hi zahmet grmesinler[40) demesi ok garip ve yersiz olmaz m?
Hz. Muhammed : La rhbaniyet-e fi-el-dn Binda slmda ruhban
lk, evlenmeme ya da riyazet amac ile nefsi azaba sokma yoktur
diyor. Mcerredlik biiminde srdrlecek yaama yntemini yasaklyor. Ve
sz geen hads'in ba tarafnda da Evleniniz, neslinizi oaltnz diye in
sanlara evlenmeleri tleniyor. Hac Bekta Vel, slm felsefesini, temel
kurallarda asl saflna dntrmtr. Hi bir neden olmadan, Hac Bekta
Velnin Hz. Muhammedin isteklerine ters den bir yol izlemesi dnle
mez.
Hac Bekta Vel, soy ve inan ynnden On ki mamlara, Aliye, Hz.
Muhammede baldr.
Hz. Muhammed, Ali, On iki immlar evlenmiler, ocuklar olmu, soy
lar srm. Hac Bekta Vel, soyunun ileklerine ve soyundan gelen ge
leneklere uymayan bir yolu izlemeye neden gerek duysun? stelik kendin
den sonra geleceklere kt bir rnek versin?.
{4 0 )

36

A . G lpnarl, Viisyet-Nm s, 85

Cemalettin elebi, Fatma Nuriye ismiyle msemma Kadncjk Ana, dris

Hocanm zevcesi deil kerime-i muhteremeleridir (Sayg deer kzlardr).
Hazret-i Pr, Mrn-ileyhy tezvic eylemi (onunla evlenmi) ve fralarndan (evliliklerinden) Seyyid-AIi-SuItan, namdier, Timrta bn-i Hac Bekta isminde bir mahdumlar dnyaya gelmi ve Seyyid-Ali Hazretlerinden Rasl ve Mrsel namlarnda iki evld tevelld ederek Slle-i Vel-i Ma
rnileyh (Hac Bekta Velnin soyu) bu iki koldan teselsl eylemitir.(41)
diyor.
nl tarihi A lde 1005 (1596-97) ylnda Hacbektaa gittiini, Balm
Sultann olu skender elebi (skender Mrsel) ile grtn ve Hac
Bekta Vel soyundan gelenlenn adlarn grdn yazmaktadr(42).
emseddin Sam, nl Kmsunda, Kadnck Ana iin Tark-i Bekta'
ye mntesibinin itikad ve rivayetine gre, Hac Bekta Vel Hazretlerinin
kerametini grerek Hazret-i Mrnileyhin hizmetine hasr- vcd etmi
saliha bir kadn olup, Marnileyhin burnundan akan kan imekle hamile
kalm ve Krehire tbi,Hacbektataki elebiler bundan teselsl etmi.
Sahibe-i Tercmenin (Kadnck Anann), Vel-i Mrnileyhin (Hac Bekta
Velnin) nikhl zevcesi olmas ihtimli akla daha mlyimdir(43) diyor.
M. Tevfik Oytan Prin evlenmemi olduunu iddia edenlerin ellerinde
tarih ve makl bir meyyideleri olmamasna ve elebilerin iddialar da
kyd-u resmye, ferman, vakfiye gibi vesaike mstenit bulunmasna bi
naen evli olduunu kabul etmek zarridir(44) eklinde bir sonuca varyor.
Bunlarn dnda devlet ve zel arivlerdeki resm kaytlar ve belgeler
de Hac Bekta Velnin evli olduunu, ocuklar bulunduunu kesin olarak
doruluyor.
Osmanl Padih Mustafa III, 1177 (1768-69) tarihli fermanda Hac
Bekta Velnin torunlarnn iki snf olduunu, bunlardan birine Mrselli
dierine ise Hdadd torunlar dendiini, postta oturmak ve mridlik hak
knn Mrsellilere mahsus olduunu Pstnin Seyid Bekta Efendinin l
m ile bo kalan mridlik makamna Abdl-Ltif elebinin atandn, Abdl-Ltif elebinin vakf ve vakf mahsuln kullanmaya yetkili olduunu,
hi kimsenin mdaheiede bulunmayacan (45) bildirmektedir.
Osmanl Hkmdar Mahmut II, 1240 (1824-25) tarihli fermanda Hazine-i mirede kaytl olduu zere Osmanl lkesinde bulunan Nazargh,
Tekke, Hangh ve Zaviyelerdeki Baba, Derv, Abdl, Sultan namndaki ki(4 1 )

Cemalettin elebi, Mdafaa s. 5

(4 2 )

A l, Knh'l-Ahbr C. V , s. 53

(4 3 )

ernseddn Sam, Kms-EI-a'lm, K adnck mu

(4 4 )

M . Tevfik Oytan, Bektaliin iyz s. 37 i

(4 5 )

Bak Beiga No, 1 M etin No 3

37

silerin lmleri halinde veya deitirilmeleri gerektiinde, Hac Bekta Velnn torunlarndan olmak zere kendi sitanesinde seccadenin olan kii
nin icazet vermesi ve bildirmesi ile atama yaplabilecei, kadlann veya
mtevellilerin dilekeleri ile byle atamalarn yaplamyaca, Hac Bekta
Vel Hazretlerinin stanesi uzak mesafededir diye gidilmemesi yznden
tekkeler ehliyetsiz kiiler elinde kalm ve vakf gelirleri kendi ilerine
sarfedilmekte olduundan bundan byle Hac Bekta Vel stanesi uzak
mesafededir biiminde beceriksizlik gstermeye ve bahane ileri srmeye
msaade edilmiyecei(46) emredilmektedir.
Kitabn sonuna fotoraflarn ve tam metinlerini eklediimiz Osmanl
hkmdarlarnn fermanlarnda da o ada postta oturan ve fermanda ad
geen elebilerin Hac Bekta Vel'nin torunlarndan olduklar ve bu ele
bilerin yetkileri aklanmakta, konu ile ilgili emirler verilmektedir(47).
Eski vakf kaytlar da Vakf gelirinden, Hac Bekta Vel evld olarak
tanmlanan elebilere hisse verildiini gstermektedir. Hac Bekta Vel
Derghna vakfedilen emlk ve araziden salanan gelir on be hisse iti
bariyle :
Drt hissesi Tevliyet ve Meihata (Mtevelli ve Pstnin olana)
Drt hissesi Teamiyye (Derghn yemek ve benzer gereksinmesine)
Drt hissesi Trbe ve Dergh erifin tamirine,
hissesi Vel-i
olan elebilere,

Marnileyhin (Hac Bekta Vel'nin) evldndan

Tahsis edilmitir(48).
Bir eriye Mahkemesi lmnda da, Hac Bekta Velnin evltlarna
vakf gelirinden verilen hisse sz konusu ediliyor ve bu konuda bir karar
tesis ediliyor. Bu kararda zetle : Hac Bekta Vel Hazretlerinin evldndan
Byk Feyzullah Efendi denmekle maruf Elhac Feyzullah elebiye intikal
eden ake evldiyet hissesinin olu Bekta Efendiye(49), Bekta Efendinin lm ile olu Feyzullah Efendiye, Feyzullah Efendinin lm ile olu
Hamdullah ve Veliyettin Efendilere kald, Hamdullah Efendinin fesad
karma gerekesiyle Taraf- Saltanat- Seniyece (padiah tarafndan) Amas
ya'ya srgn edildii ve bu sebeble tevliyet ve vakf hissesinin geri alnd*
, bu durumda ake hissenin tamamnn Veliyettin Efendiden olu Fey(4 6 )

Bak Belge No. 7 M etin No. 9

(4 7 )

Bak Belge No. 2, 3, 4, E, 6, 8, 9 M efin No. 1, 2, 4, E, 6, 'l, 10, 11

(4 8 )

7 Cemaziyl hir 1165

( 1 7 S 3 - S 4 ) , 23 Cemaziyl evvel 1193 ( 1 7 7 9 - 8 0 ) ,

- 0 4 ) , 18 aban 1243 ( 1 8 2 7 - 2 8 ) , 6 Zilkade 1262 ( 1 8 4 S - 4 S )

(4 9 )

38

A y r Trbede medfn ir

mahiaslj

Bekta fendi. C. U.

15 R ib l l fihir 3 1 8 ( 1S03

Tarihli Berat-! e rfU r.

zuilah Efendiye intikali gerekirken, bir buuk ake hissenin Hamdullah

Efendinin kz Rahme'den oullar Hamdullah ve brahim Selmete kald
ve brahim Selmetin lm ile Hamdullahn bu bir buuk hisseyi kullan
d, ber mcib-i teaml-kadm (eski kural gerei) ve Berat- erif uyarnca
bir buuk hissenin Hamdullahdan alnarak Feyzullahn ocuklar Ahmet
Cemalettin ve Veliyettin Efendiier'e verilmesine karar ita klnd deniliyor(50).
Bir de Cihet Nizamnmesi(51) var. Burada Osmanl lkesindeki Tekke,
Dergh, Zaviye ve benzeri yerlerin eyh ve Pstninlerinin, Hacbekta
Dergh'nda Hac Bekta Vel Evldndan postta oturan kiinin inhas ve ica
zetiyle tayin edilmesi ve berat verilmesi hkme balanyor. Yrrle ko
nulduu tarih kesin olarak bilinmemekle beraber Cihet Nizamnamesi ile
tm Baba, Dervi, Dede ve benzeri grevlere yaplacak atamalarn, Hac
Bekta Vel Evldndan olan ve Mrd olarak tanmlanan pstninin yet
kisine verilmesini yasalatrmtr(52).
Mahmut llnin Yenierilii ortadan kaldrmas ve Bekta Tekkelerinin
yktrlmas olayndan sonra, Hac Bekta Vel derghna Nakibend eyh
lerinin atandn biliyoruz. Bu Nakibend eyhlerinden Yusuf Ziyaeddinin
ve Mderris Mehmet Nuri'nin lm zerine, Ablhamid II, Hac Bekta
Vel soyundan Feyzullah Efendinin Meihat ve Tevliyet grevine atandna
dair bir berat veriyor(53). Daha sonra ayn nitelikde bir Meihat ve Tevliyet
berat Feyzullah elebinin olu Ahmet Cemalettin elebiye de veriliyor(54).
Cihet Nizmnmesi ve ilgili berat hkmleri uyarnca vakf gelirinden,
Hac Bekta Vel evldndan bulunan elebilere hisse verilmesi ilemi ya
kn bir tarihe kadar srmtr. Son Hacbekta elebisi Veliyettin elebi(55)
birikmi Vakf hisselerinin tm olan 10.000 liray (Yaklak On bin altn)
1926 ylnda Tayyare Cemiyetine balamtr(56).
Bundan iki yl sonra da, 23 Mays 1928 tarih ve 432 sayl Hey'eti Um
miye karar ile mtevellilikleri eyh ve zaviyedarlara merut baz vakflar
tevliyetinin mrtefi olduu yasal hkme balanmtr. 5 Haziran 1935 tarih
ve 2762 sayl yasa ile Mtevellilii vakfedenlerin ferlerinden bakalarna
art edilmi vakflarn ynetimi, Vakflar Genel Mdrlne devredilmi
ve sz edilen Genel Mdrlk vakf emlk ve araziyi satarak paraya e
virmitir.
(5 0 )

K rehir er'ye Mahkemesinin 3 Zilhicce 1318 (19 00 - 0 1 ) tarih ve 47 No.Iu karar.

(5 1 )

Cihet- Gayr- M untaka

(5 2 )

Cemalettin elebi, Mdafaa s. 74

(V ak fd a sonu gelmeyen, hizmetier)

53) 16 Ramazan 1288 Tarihli Ferman

(5 4 )

Rebulevve! 1320 tarihli Berat

(5 5 )

Bak s. 102, 103

(5 6 )

Bak Belge No, 11, 12 M etin No. 13, 14

39

Hac Bekta Velrn yaantsnn nemli bir blm bylece kesin bir
biimde aydnla km oluyor. Bu tarih ve resm beigeierle Hac Bek
ta Vel evlenmemitir, elebiler nefes evlddr gibi szlerin gerekle il
gisi bulunmad, Devletin resm belgeleri ile de kantlanm olmaktadr.
Hac Bekta Vel, Suluca Karahyke geldii zaman Seluklu Devle
tinin son hkmdar Aleddin Keykbat II! hayattadr. Seluklu Sultan, ta
rihilerin anlatmna gre Hac Bekta V elye ok saygl davranmaktadr.
nemli kararlarda onun dncesini sormaktadr. Tatar ayaklanmalarnda
ve dier etnik topluluklarn kard karklklarda Hac Bekta Velnin
arabuluculuuna bavurmaktadr. Bu yllarda. Hac Bekta Vel'nin sallanmakda olan Seluklu Devletinden ok, Anadoludaki kargaala son vere
cek olan Osmanl Devletinin nvesini oluturan bir beylie yardmc olduu
grlmektedir. Burada da Hac Bekta Velnin yaantsn menkbelerden
ayrmak olanaksz. Hac Bekta Vel, Ouz Trklerinin Kay Boyundan Erturul Alpin olu Osman Beye[57) Kemer kuatyor ve bir era tekbirleyip veriyor. Kfirler klcna kar duramasnlar btn savalarda stn
gelesin, nnden sonun gr gelsin diye dua ediyor. Hac Bekta Vel o
ada Anadolu'da en saygn kiidir. Horasan Prleri diye anlan byk bir
erenler topluluunun Hac Bekta Vel'nin evresinde ve O na yardmc
olmas yce kiiliine daha ak bir grnt vermektedir. Rm (Anadolu)
Erenlerinin Bu er yurda gelirse bize oyun kaimaz* diyerek ho karlama
makla beraber karsnda direnmemeleri ve giderek onun evresinde hiz
met grmeleri, Hac Bekta Vel'nin Anadolu'ya ayak bast anda da her
bakmdan gl olduunu gsteriyor.
Hac Bekta Vel'nin Suluca Karahyke geldii ilk yllardan itibaren
onunla beraber gelen Horasn Pirlerinin ve Anadoluda kendisine katlan
erenlerin Hac Bekta Vel Derghnda eitim grdkten sonra Anadolunun
ve Rumeli'nin drt bucana daldklarn gryoruz. Sar Saltuk Sultan
Dobrucada(5S) Abdal Musa Sultan, Eimal'da(59) Karaca Ahmet Sultan, Ak-

(5 7 )
(5 8 )

Osman Gaz?
Dobruca K r dedikleri yerde Sihib-I Serir-i Velayet, Tcdr- Iklim-I Keramet Seri S a ltk Su ltan'in ki Ha*
vrk- dt- Kahire ve Bevark- KerSmet-i Bahire ile zahir elan amr-suret, Fakir-siref azizlerdendi s
Keml Paa-Zde, Mohac-Nme s. 80

(5 9 )

40

H ac Bekta V e l derghnda mevcut o ki posttan on birincisi ayak h Abdal Misa postudur R#a!-f
Bektayye G, 115

hisarda(60), Aka koca, Akyazda(61), Barak Baba, Bigadide(62), Hzr Samut, Bozokta(63), Sultan ca, Eskiehirde(64), Hacm Sultan, Uakta(65)
Hac Bekta V elye bah olarak ve onun icazetiyle taassuba, kine, nefrete,
dmanla ve zulme kar sevgi, bar, kltr ve insan haysiyetini ycelt
me sava veriyorlard.
Kier arasnda sevgi, sayg ve hogrye dayal uygarca balar kurul
mas, dikine farklln dourduu adaletsizliin azaltlmas, gsze kar
o ada pek uygulanmayan efkatli davranma alkanlnn yaygnlatrl
mas biiminde almalar ve telkinler din inanlar ve felsef doktrinlerin
ayrlmaz bir paras olarak srdrlyordu. Dier tarikatlarn dar evrelerde
ve belirli kiiler iinde kalmasna kar, Hac Bekta Velnin felsefesinin
ve ona bal olarak ona kar duyulan sevgi ve saygnn hzla geni halk top
luluklarna yaylmasnn nedenini, insan olunu dnya yaantsnda sevgi
ye, bara, iyilie ve hogrye yneltmesinde aramak gerekir.
Hac Bekta Velnin ksa sreli geziler dnda uzak yerlere gitme
dii, grlerini ve uyarmalarn daha ok yardmclar ve yaknlar aracl
ile yapt anlalyor. Bununla beraber, Mevln, Sadreddin Konev, Ah
Evren Vel, Seluklu Hkmdar Aleddin Keykbad III, Osman Bey, Seyyid Mahmud Hayran, Hac- brahim Sultan ile dorudan doruya veya dolay
l olarak temasta bulunduu ve baz konularda ve dncelerde'onlar uyar
d Velyet-Nmelerde ve elyazmalarnda anlatlyor.
Hac Bekta Velnin Yenieri Ocann kurulmasnda dorudan doruya

(6 0 )

O i tarihde Rm Erenlerinin kutb-s namdar-8 Karaca Ahm et Sultan di. Sivrihsarda skin Seyyd Nure'd-Dn
nam umde-S vasilin terbiyesiyle Seccda-nin olmutu. Asrnda E li! Yedi Bin M rid i Hidysi-nuvd Karaca
Ahm et Sultanm Taht-j hkmnde bedd id.
A l, Knhl-Ahbr C. V , s. 55

(S }

Aka

Koca,

Osman

Bey zamannda filen

savalara katlm tr, Kendisine

Yalova tmar olarfc verilm itir.

Kyserinin Develi tarafnda doduu bilmmsktsdir.

(3 2 )

Dnd tiz Hnkara Irid hem an

Bakuben yzine ol kutb- cihan
Ddpml n itdn mi didi
urba gibi an yuttun m didi
Ho Baraksun, Barakumsun, Barakam
Sana oldurur nasbm bii benm
Rthet-n e d ik ana oldu nesb
Sonra ana cihar almet virdlies1
Bugadu yirine an srdlier*
Firdevs, Manzum VIiyet-N im e nshas

(6 3 )

Suskun ve sessiz olmas nedeniyle bu lakab alan* ve Eskiehir, Yozgat, Aksaray yrelerinde bulunduu bi
linen

H z r Samut veya Sultan Samutun nerede ldne ve im tarihine ait bir kayda rastlanmamakta-

dr.
(6 4 )

Sultan

ca'm n

Orhan

Gazi

Devrinde

ld

sanlm aktadr. Seyidgazi'deki trbesi

805

(1 4 0 2 - 0 3 )

de

Kasm Bey tarafndan ya p trlm tr.

(6 5 )

Hacm

Su ltan'n Uak taraflarna

gittii

ve mezarnn

da

Uakda bulunduu menkbelerde ve nefeslerd

sylenmektedir. Dou illerinde zellikle M alatya evresinde ok

sayda

Hacsm Sultan M rd 'i

bulunduu

biinmekt<dr. Hacm Sultan Viiyet-NSm e's eitli dillerde baslm tr.

41

iigili olup olmad halen youn biimde tartlan konulardan biridir. Yeni
eri Ocann kuruluundan yklna kadar kendilerini Hac Bekta Velnin
ikrar-bendi saydklar herkese bilinmektedir. Mminiz Kal-Belden be
ri. Hakkn birliine eyledik ikrr. Bu yoMa vermiiz seri. Nebimiz vardr Ahmed-i Muhtar. L-Yezl mestaneleriz. Nr- lhde pervaneleriz. Saylmayz
parmak ile, tkenmeyiz krmak ile. Kimse bilmez ahvlimiz, taramzdan
sormak ile. On iki imm, Pr-i tarikat cmlesine dedik bel. lec, Beler,
Yediler. Nr- Neb, Kerem-i Ali, Pirimiz stadmz Hnkr Hac Bekta Vel.
Demine devranna H diyelim H.. eklindeki gl-bng, ocan yklna ka
dar aralksz srdrlmtr.
Yenieri Ocann kurulu tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Kavann-i
Yenieriynda ve eski elyazmalarda eitli tarihlere ve sylentilere rastlanmaktadr.
Yenieri Ocann Orhan Gazi zamannda kurulduu, yazar ve aratr
maclarn byk ounluu tarafndan kabul edilmektedir. k Paa-zde
tarihinde Abdal Msann Orhan Gazi zamannda baz savalara katld,
bir savata bandan tacnn dt, yenierinin birinden brkn alp ba
na geirdii ve bundan sonra yenierilerin kendilerini Hac Bekta V elye
bal saydklar anlatlyor. Baz yazarlar k Paa-zdenin rivayetini ta
rihi bir belge saymak eilimindedirler. Yenierilerin yzlerce yl kendilerini
Hac Bekta V elye krar-bend saymalarn byle basit bir olaya balamak
inandrc olmamaktadr.
Baz Yenieri kanunnameleri, kuruluun 1362 ylnda olduunu kabul
ederler(66).
Joseph Von Hammere gre Yenieri Oca Orhangazi zamannda Hac
Bekta Velnin duas ile kurulmutur. Hammer, Orhan Gazinin Hac Bek
ta Velden yeni kurulan askere dua etmesini istediini, Hac Bekta Vel
nin de : Bu askere Yenieri denilecektir. Yz ak ve parlak, bzusu zorlu,
klc keskin, oku tz ve dokunakl olacaktr. Btn savalarda stn gelecek
ve her zaman zaferle dnecektir diye dua ettiini yazmaktadr(67).
smail Hakk Uzunarl, Kavann-i Yenieriyna dayanarak Yenieri
Ocann kuruluunda Hac Bekta Velnin olu Timurtan ve Mevln so
yundan Emir hn dualarnn alndn ileri srmektedir(68).
Cemalettin elebi, Tarihi Seltin-i Osmaniyeden naklen, Orhan Ga(6 6 )

Meydan Larus, Yenieri m.

(6 7 )

Joseph Von Hammer, Osman! Devleti Tarih

(6 8 )

i. Hakk

42

Uzunarl, Osmanl Devlet Tekilatnda Kapkulu Ocaklar 9, 149

zi'nin Yenieri Ocan kurduunda Hac Bekta Velnin olu Seyid Ali
Timurtam dua ettiini ve askere (Ak Brk) giydirdiini bildirmektedir(69).
Eiehr Mstakim-zde Esadeddin Sleyman Efendi bu olay u ekilde
anlatmaktadr: Yenieri Oca tarihlerinden bazlarnda mezkurdur ki Sultan-al-lemnn P-burehne, ya'n yalnayak idiin Hac Bekta- Vel gr
dkten kendi yenin kesip ayana sarmayp teberrken bana geydi, bu sebebden bade zamann Ev!d- Hac Bekta- Velden Timurta Dede ve Ev!d- Mevln'dan Emrh Efendi ma'rifetiyle ve Bekta Paa reyiyle kee,
Yenieriye tayn olundu ki, bir ismi dahi brkdr ki, Hazret-i Mevlev sikkesindendir ve arkada olan tiftik Hac Bekta yenindendir ve Nak-i-Dl Ak
emseddin cenabnn terkidir ki, Acemde yoktur. Al-Hac Bektaa ocan
nisbeti bu cihetledir(70).
Mstakim-zde, ad geen kitabnda, Hac Bekta Velnin olu Seyyid
Ali Timurtala Mevln evldndan Emir h Efendinin Bursaya Murad I
tarafndan arldnn kaytl olduunu sylyor.
nl Bilgin ve Tarihi Ktip elebi, Yenieri Ocann kuruluundan
bahsederken yle demektedir : Orhan Gazye karnda Ali Paa eyitti :
Ey Karnda, El-hamdli-llh ki pdih oldun. Yevmen ve yevmen
askerlerin ziyade olmaya balad. mdi sen dahi kendi askerine bir nian et
kim, sair asakirden mmtaz (dier askerlerden stn) olup, t Rz- Kymet'e (Kymet gnne) dein annla anlsn.
Orhan eyitti :
Sen ne buyurursan ben an kabul ideyim.
Ali Paa eyitti :
Etrafndaki beylerin brkleri kzld. Senin has bendelerinin brkleri ak olsun.
Orhan Gazi bu sz kebul idp buyurdu :
Bilecikde ak brkler bktrp, dem gnderip, Hac Bekta Horasan'den icazet alup, evvel kend giyinp, andan tevbi'i giyerler(71).
Batllarn Hac Halife dedikleri Ktip elebi, tarihimizde pozitif bilim
ynteminin temsilcisi olarak tannmaktadr. Bu bakmdan eserleri d lke
lerde ilgi uyandrmtr. Ktip elebinin bu nitelii nedeniyle, eserinden
aktardmz szlerinin salam bir kaynaa dayandn varsaymak gerekir.
Otman Baba Vilyet-Namesinde : Ve Ol Padiah kulunun zerine tu(6 9 )

Cemaettn elebi, Mdafaa s, S

(70) Mstakm-Zde, Risait-al-Te s* 19
(7 1 )

Ktip elebi, Cihn-Nnj

43

tup ol ah- Velyet ana aytt ki, bu kuandn kl ve banda brk km nesidir, cevap vir deyu sul itdi. n ol padiah kul bu sulin iidicek
cevba gelub aytd ki bu geydm brk Hnkr Hac Bekta kisvetdr
ve bu kuandm kl Mrtaza Ali kldr deniliyor(72).
Grld gibi sylentiler ok eitlidir. a ve kii ynnden bunlar
birletirmek ok zor. Ancak ayrntlardaki birbirini tutmayan anlatmlar bir
tarafa brakrsak, hi bir tevle gerek kalmadan diyebiliriz ki, Yenieri oca
, Erenler Server ve Gaziler Serdar saylan Hac Bekta V elye kurul
duu gnden itibaren balanmtr. Doal olarak eitli zamanlarda ve ka
demelerde yenilemeler, deiiklikler olmutur. Daha sonralar, Yenieri Oca
nda disiplin ve eitim bozulmu, kayrmalarla ve keyf ynetimle kurulu
amac dna kmtr. Yenieri Ocann devletin glenmesi Trk Uygar
lnn Anadoluda ve Rmeiinde yerlemesindeki hizmetini belirtmek ve
ocan tarihesini yapmak konumuzun dndadr. Biz, Yenieri Ocann
Hnkr Hac Bekta V elye olan manev ballnn kurulu annda, temel
bir inan olarak doduuna ksaca deinmi oluyoruz.
Gamm-Gn-Meddh, Takma adyla H. 763 (1361 -62) yllarnda yazlm
eski bir iir olay daha vecz biimde ve ann dili ile anlatyor.
Evliyalar u lu 's K utb- zaman
G eldi H nkr Hazret-i ol b-gman
O l slle-i h- M erdan Ali
sm i Ann H ac B ek ta V el
l-i Osm ana nazar h im m et saf
E yled i o l kevkeb-i em s-d dha
Balad nusret klcn b elin e
D edi : al, kl gaza din yoluna
Urdu D evlet tcn ann bana
K e sd i virdi yenlerin yoldana
D idi, olsunlar sana Y en ieri
Yni, Sultann gzide askeri
E riip ol Evliy'nn h im m eti
A rtt gnden gne ann ev keti
Ann i n k lc keskin olur
Kande olsa fr s at-u nusret bulur.

(7 2 )

A , G lpnarl, Veiyet-EMma s. 129

MENK8ELER
Hnkr Hac Bekta Vel, amza kadar menkbeierie ve onlardan
iiham alan nefeslerle anlatlmtr. Menkbn konusunu oluturan olaylar
insan st glerle ve kerametlerle bezenmitir. Fizik st bu olaylar, bu
mucizeler Hac Bekta Vel'nin gnlk yaantsn doldurmaktadr. Ona ait
menkbeer de kiilii gibi sekin, yce ve anlamldr. Otman Baba, Hacm
Suitan, Abdal Msa, Demir Baba Velyet-Nmelerindeki menkbeer de Ha
c Bekta Vel ile balantldr.
Menkbdaki olaylar gnmzn bilim anlayna gre esatirdir. n
san mant, gz snr dndaki olaylar yok saymak eilimindedir. nsan
olunun uzaya adm att, k hzna ulamaya alt ve evrende, a
mza kadar bilinenlerin dndaki glerle yzyze gelmeye aday olduu
gelecek yzyllarda menkb belki de baka biimde yorumlanacaktr.
Menkb- Evliy, nsanlarn dileyip de yapamad fizik st olaylar,
sradan insan dzeyinde grmek istemedii ulu kiilere balamas sonu
cunu dourmutur. Hac Bekta Vel de normal ldeki insanlarn dar kal
bna sdrlamamtr. O, yerine gre gvercin donuna girmitir. Kayay
hamur gibi yuurmutur. Te-iar kermetine tank etmitir. Kayalar yrt
m, bast talarda iz brakmtr. Zaman iinde zaman, mekn iinde
mekn meydana getirmitir.
Menkbelerde gerein temelinde bir deitirme yoktur. Amacn an
latlmasnda hayl rn, sanld lde bytlmemitir. Tatl ve ekici
slbu ile esatrin glgesinde, gnmzdeki pozitif bilim anlay iinde a
lanlarn aratrma yaptklar tarih olaylara k tutacak gerekler yat
maktadr.
rnein :
nkim Hnkr Hac Bekta Vel Rm'a yakn geldi. Man leminden
Rm Erenlerine selm virdi, Esselm aleykm Rmdaki erenler ve kardalar did. Hnkr Ululuu selm virdi vakit Rm'da elli yedi bin Rm
Erenleri sohbetde meclisde idiler. Rm'un gzcs Karaca Ahmed idi. Hn
kr Ululuu selm virdi Ftma Bacya malm oldu ki Sivrihisar civarnda
Seyyid Nreddin kzdur, henz bikr idi, o! meclisdeki erenlerun tamlar
45

"

kaydn iderleridi ve Karaca Ahmet Seyyid Nureddin mrdidr, pes Ftma

Bac ayak stne kalkup Hnkr Uiulndan yana tevecch edip el gse
kod, kere aleykmsselm didi, gir oturd. n ol meclisteki erenler
Ftma Bacnn ol meclisde ol vehile selm alup giru oturdun grdiier.
Kimn selmn alursun? diy Ftma Bacya sual itdiler. Ftma Bac aytd : Rma bir Er geliyrr, siz erenlere selm virdi anun selmn alruz
didi. Ol Erenler yine aytt : Didginz eren kendsi nirden ve gelii ne yirdendr? didiler. Ftma Bac aytd : Kendsi Horasn Erenlerindendr,
amm gelii imdi Beyt-Allah tarafndandur didi. Andan ol erenler bil-cmle ol meclisde olanlar aytdiar : Ne tedbr etmek gerek, t ol er Rm'a
girmeye. Eer Rma girecek olunsa Rm mlkin ol er alup ve halkn kendye muhibbider ayruk Rmda bize oyun kalmaz didiler. Ne tedbr idelm
ki an Rma girmee komayavtz didiler. Bazs aytdlar : Tedbr budur
ki kanat kanada atalum Py-i ara dein sed balayalum, gep Rma girmesn didiler. Pes cmle bu tedbri makul grdler, hem eyle itdiler. Vil
yet kanatlarn birbirine aldlar, man aleminden Rm tarafnn yoln ba
ladlar t ara dek. Andan Sultan Hac Bekta Vel ma'n leminden nkim
btnlar Serhadd-i Rma yetidi, nazar sald grdi kim yoln balamlar.
Bismillhi ve Billhi didi, vilyet ile srad, Ar- Azmin sakafna eridi.
Melekler nrndan kubbe-i elifyile Hnkr Uiuln istikbal itdiler. Merhaba
saf geldn ya Evld- Ali. Hac Bekta Vel bir ta stne kona. yle ki
mbarek ayaklar hamra gmlr gibi gmldi, iz eyledi. Andan Rm Eren
leri zerlerine bir azm heybet ddi. Andan bildiler ki elbette Ol Ef- Rma
geldi. Yoln balayamadk didiler. Ve dah Karaca Ahmet Rmn gzcsyidi.
Didiler ki : Rm gzcsisin bir gr ki el er Rma dahil oldu didiler. Andan
Karaca Ahmed dahi bir dem mrakabeye ekildi. Ban kaldrd aytd :
Rm kiliyen gz urdm nazar saldum, grdm, anun gibi kimesne yok.
Her mahlk cinsl cinsyile ve iftl iftyile durur. Amm Sulucakarahykn bir ggercin eklinde bir yalnnguz kimesne oturur. Gz urup nazar
salcak zerime bir heybet ddi, vara oldr didi, Andan gayri deildr
didi. Rm erenler ayttlar : Bir kimse ola kim doan eklin urna, vara, an
oturd yerde sayd getre didiler. Ortalarnda Hac Dorul dirler birer va
ridi, Byezid Sultann ulu halifelerinden idi. Rm'a Irak'dan gelmiidi. Ayak
zere durugeldi, aytd : Havletinz ile ben varaym, doan ekln urunup
an sayd getreyin didi, andan Rm Erenleri, kuvvetn olsun didiler. Hac
Dorul heman sat doan eklin urunup hevya pervz urd. Nazar sald, hev
yuzinden grdi kim Sulucakarahyk zerinde ggercin domnda bir kimse
var. Zamri heman oldur didi. Dahi hev yuzinden penesin aup kclayup
Hnkr ululnn zerine indi. Ol penesiyle alacak mahalle geldikleyin
Hazret-i Hnkr Hac Bekta Vel Kaddes-Allahu srruhu-l-azz gir dem do
nuna girdi. Fi-l-h! Hac Doru! kclayup iner iken kapd, eyle muhkem skd
46

kim Hacr Doruin akl gitdi. Hazret-i Hnkr elinden b>*akd, biraz yatd,
t kim akl bana geldi, kalkd grdi kim Hnkr Ulul nazarnda oturr.
Fi-l-hl kalkp, peymaneye geip : Derv- dervn, kem bizden, eksiklk
itdk, siz erenlerden kerem diyp iler geldi, Hazret-i Hnkrn elin pdi.
Ayana ddi, miskinlik eyledi, nazarnda kisvetn kod, dah gir ekild,
el kavuurup peymane yirine gep durd. Andan Hazret-i Hnkr aytd :
Y Hac Dorul, er ere byle gelmez, eyle kim siz bize zlim donnda geldinz, biz size mazlum donnda geldk. Eer ggercinden dahi mazlm don
bulsavuz ol domla gelridk didi(73).
Bu, insanlarn erenlerden de olsa kskanlktan, bencillikden kurtula
madn anlatan bir menkbedir. Hac Bekta Vel Anadolu'ya dnyann en
mazlm yarat klnda geliyor : Bar simgesi gvercin olarak. Belli ki
amacnda kin, kavga denen ey yok. Oraya kardelik, bar retecek o yol
da rnek verecek.
Evlenmemi, bkire bir kz, Ftma Bac erenler meclisinde dier eren
lerle eit ve hatt onlardan daha nemli grev stlenmi. Onlar, yerine g
re uyarabilecek bir dzeyde. Hac Bekta Vel yolundaki kadn - erkek eit
lii nasl da gzel ve anlaml anlatlyor menkbede..
Baka bir menkbe :
Bir vakt Hazret-i Hnkr Ulul bir blk cemat uydurd. Develi Vi
lyetin seyrana vardlar. Meer ol vilyetde Aka Koca Sultan nm bir shib-vilyet azz varidi. Hnkr Ulul seyranda anlara yakn vardlar, Hnelerin pi-rev gnderdiler. T kim bir gice mihmn oiaiar. Ol azz ile soh
bet ideler. Meer Aka Kocanun bir bed-hy, bed-haslet avreti vard. n
p-rev iridi, erenlern selmn yetidrdi. Erenler bir gice mihmn ve
dzr mahede itmek dilerler didi. Ol bed-hy avret aytd : Bu ne b-huzurlkdur ki idersiz ve siz tifenn elinden nice tlmuz gitdi, rhatmuz
ud. Mrad Aka Kocay grmek ise ude yolunuz zere burak yolar, va
rm grn, dah yolunuza gidn didi. Erenlern pi-revine tazim etmedi.
P-rev dah dnp mcery erenlere haber virdi. Ol avretn bu asi bed filinde erenlern dah hatr mell old. Dnp bir yana dah aytdlar: Bizm
maksdumuz ol er ile buluup mlkat olmakdur. Yosa ol nksat-l-akl
bed-hy avretn kelmndan bize ne didi. Dah Aka Koca Padhdan yana
tevecch itdiler. Geldiler, grdiler kim Aka Koca, iki bklm burak yo
lar. Erenler, iki bklp burak yoldna esirgediler. Aka Koca dah eren
leri grp bildi, karu geldi, erenler ile grdi, hayr makdem Erenler h
biz buna demezidk, ltf itdnz, geln, bende-hneye varalum, mbarek
(7 3 )

Mankb- H nkr Hac Bekta- V e l s. 43

47

kademinz bassun, ddrnuzla merref olalm, didi. Derviler aytdlar :

P-rev vard. Evinz demsi rz virmemiler ve kondurmamlar didiier.
Aka Koca aytd : Erenler h ben krk yldur ol kancun evrin ekerim.
Siz dah bir giceiik bizrn hatrmz in evrine tkat getirn. Kerem ve
lutf idup gir bende-hneye varslum, maksud olan ddar grelm didi.
Andan Hnkr Ulul aytd : Siz bir kiisz, burau iki bklp zahmet
ekince bir nefes ile bir yire geln din, geisn didi. Aka Koca; Mrvvet
idesz didi. Erenler bir nefes ile aytd : Buraklar, bir yire geln didi. O!
yirdeki buraklar mecms bir yire ckup cem oldlar. Anda Aka Koca
Padh aytd : Erenler h Ltf etdnz, mrvvet itdnz, bizi zahmet
ten kurtardnz. Ol bize efekatunuzdandur. Amm sizden temenna iderz
kim buraklar gir yirl yirine, biz emek olup kisb-i destimzden eki idevz.
Andan Hazret-i Hnkr Hac Bekta- Horasan Kaddes-Allhu srruhu-l-azz
aytd : ly buraklar, nice geldnz ise yine yirinze varunuz didi. Hazret-
Hnkr emritdi gibi cmleten yirlerine vard. T evvelki gibi old(74).
Bu sade ve ok rn anlatmda, byk kiilerin ho gr nasl ba
arl rnekleniyor... Biz elimizin emeini yiyelim diyen Aka Kocann a
zndan tm insanla, deer biilmez bir yaam dsturu sunuluyor.
Dikkat eken baka bir menkbe :
Yolda gelriken ngh bir otlu, saziu araya geldiler. Grdiler kim bir
blm kara canavarcuklar (domuzlar) yatur. Ansuzn bunlarn birisi varup
kara canavar ocunm birisin tutd. Bunu grp ol kalan kara canavarcuklar rkp kadular. Meer bunlarn birisinde br an varm. Diledi ki bu
tutd kara canavar ocunun boynna taka, salvirs. Bir kere bunu eyle
grp kadlndan dnen dervi bunlara aytd : Geln eyle itmen, epsem
olun. Erenler ziyretine ve dah erenlern saf-nazarm, himmetin olmaa
giaeyrrz. Nola kara canavarysa. imdi bu ocua dakasz, anun vzr ol giden canavarlar iidrler ise kend kendlerin seirtmekden helk
iderier, eyle rev deildr didi. Szin eslemediler. Ol tutdklar ocuun bo
azna o! kendierde olan am takdlar, salvirdiler. n kim ol kara cana
varlar, bu ocua takduklar anun vzm iitdiler. rkp yazya yabana
perakende olup kadlar. ocuk dah artlarna dp seirtdi. Bunlar dah
bunu grp gldiler. Andan revan oldular, t kim Krehri'ne geldiler. Me
er ol vakt Hnkr UIu k j >Karahyk'e gelb gir Krehrine varmlard.
Ah Evren Padhla Glprar nSr. pnarda sohbet iderier idi. Old, bunlar
dah erenlern orada soljjm alup Glpnara geldiler. Elin ve ayan pdiler. Hnkr Ulul bunlara bakup aytd : Size nitti ol kara canavarcuklar,
o! anun vzun iidp ne kaa kimisi helk ola ve kimisi helk mertebe(7 4 )

M anikb- Hnkr H a d Bekta- V a i s

-0

sine berber ola. Hakka giden Hak urum hakkyn hi bir yerde ahumuz
derlemedi, ill oi ocuun ardndan yetip boynndan o! takduunuz an
alnca alnumuz derledi, ude h ol ocua takduunuz an diyp karub
gsterdi... Kadlukdan dnen dervie, senden o! mahalde dah dervn
haberi geldi, dervilik kokus gelr senden, didi. Dervi olan kimesne hi
yaratlma eza idici ve mz olmak gerekmez didi(75).
Dinin murdar sayd ve bir bakma zararl yaratklardan saylan do
muza bile acma, zden gelen temizlii ne anlaml biimde simgeliyor.
nsanlarn, ycelme ve olgunlama ls efkat hiss ve merhamettir. Prin Yaratlma eziyet etmek gerekmez sznde, insann insan olma yasa
snn temel hkm vardr. Menkbe, anlam olarak yaratlma acmasz olan
insan deildir, diyor.
Baka bir menkbede, haraminin biri yol kesip bei basmakla mr
geirmi. Bir ok kiilerin kanna girmi. Cann yakm, maln alm. So
nucu tvbekar olmu, Hac Bekta'a Tvbemin kabul edilip edilmedii na
sl anlyaym, nice bileyim demi. Hnkr haramiye bir kuru denek ver
mi, Var demi, bir bostan al, ek. bi, geleni gideni konukla, doyur, u de
nei de bostana dik. Bu yeerdi dal budak verdi mi, bil ki tvben kabul ol
du. Adamcaz, Hnkrn dediini yapm. Yllar yl herkesi konuklam
doyurmu yollam. Her konukdan sonra gider kuru denee bakarm. Ne
mmkn? Bir trl yeermezmi kuru denek. Gnn birinde koa koa gi
den bir adam grm. Tez seirtip adamn yolunu kesmi. Dn gel konu
um ol. Tanr ne verdiyse bir eyler yiyelim de yle git. Olmaz demi
adam. Acele iim var, tez gitmem gerek. Etme, demi olmam; eyieme,
demi olmam. Yalvarm, korkutmu, hayr. are yok. Adam direndike di
renmi. Sonunda baklay azndan karm. Birisini bu lin beyine ihbar
etmeye gidiyorum, imkn yok duramam demi. Zaten bostanc kzm, bu
sz de duyunca eski damar deprenmi, gzlen kan anana dnm. Ol
du olacak, demi iinden, tvbemin kabul edilecei yok. Bari u gammaz
da geberteyim de ba bostan bozup gene haramilie balayaym. Hemen
herifin stne atlm bir vuruta leini yere sermi. Ba bostan bozmaya
giderken aklna denek gelmi, dur demi gidip bir bakaym da yle. Git
mi. Bir de ne grsn? Denek yeermi dal budak vermi, yemyeil yap
raklarla bezenmi. Tomurcuklu dallar peyda olmu(76).
zetle anlatlan bu menkbede de, gammazlk ok canl olarak ktlenmektedir.

(7 5 ) ManSkb- Hnkr Hac Bekta- V e l s. 116

(7 6 ) A. G olpm arh, VelyeNNme s, 55

49

Gven Abda! Destan da bir menkbedir :

Hnkrn hizmetinde Gven Abda! adl bir dervi vard. Er terbiyesi
grm bir zatt. Birgin : Erenler h, dedi, gnlmde bir sorum var izin
verirseniz syiiyeyim Hnkr : syle diye buyurdu. Gven, Acaba, dedi.
eyh kimdir, Mrid kimdir, Munib kimdir, k kim? Bize ltfedip bildirseniz.
Hnkr hemen : Gven, dedi, yerinden kalk, tez git, bir sarrafda bin altn
nezrimiz var, al gel. Gven Abdal, sarraf kimdir, hangi ehirdedir demeden
hemen belini balad, Hnkr'n elini pd yola revan oldu. Gide gide var
d bir ehre yetidi, grd ki pek byk bir ehir. Kendi kendisine, bizim
lkede byle byk bir ehir yoktu. Aceba bu ehir hangi ehir dedi. Kalann ii adamlarla doluydu. Gezerken bir adama Karde dedi, bu il hangi
il bu ehir hangi ehir? O adam dedi ki : Buras Hindistan lkesi bu eh
re de Delh derler. Gven bu sz duyunca ard. Kendi kendine Rm
lkesi nerede Hindistan nerede dedi. ehrin iinde yrmeye balad. Sokak
sokak gezerken pazara ulat. O yana bu yana baknp giderken grd ki kar
da bir sarraf oturmada. Sarrafda bunu grnce hemen kalkt : Beri gel der
vi diye elini sallad. Dervi dkkna girdi selm verdi. Sarraf Gvene :
Hangi ildesin dedi. Gven : Rm lkesinden dedi. Kimin hizmetindesin
deyince, Gven : Sultan Hac Bekta Hnkrn hizmetindeyim, bir gn
bana, bir sarrafn bize bin altn nezri var, al gel buyurdu, gn oluyor bu
ehre geldim dedi. Sarraf, Hnkrn adn duyunca hemen dkknn kapa
d. Gven Abdal ald. Evine geldi. Arlad oturttu. gn eitli yemekler
verdi. Sonra Dervi dedi. Nezri olan sarraf benim. Hindistan denizinde
bir vakitler ticarete giderken bir yavuz muhalif ye! kt. Az kald gemimiz
batacakt. Hemen Vilyet erenlerini ardm, beni kurtarn bin altn nezrim
olsun, dedim. O anda Erenler yetidi, gemiyi mbarek eliyle tutdu kyya
kard. Adn sordum. Adm Hnkr Hac Bektadr. Rm lkesindeyim de
di. Rm lkesine nezrimizi nasl ulatracaz, dedim. Ben birisini yollarm
buyurdu. Ben, o gnderecein adam ne ekilde dedim. Senin eklini tarif etti.
te seni dkknda grdm. Elimle ardm. Hamdolsun ki hata etmemiim.
u bin altn a! erenlere gtr. Sonra bin altn daha sayd. Bu da dedi,
Erenlerin hizmetinde bulunanlara, onlara ver yesinler, isinler Bin altn da
ha sayd, Yanmzdan bo gitme dedi, Bu bin altn da sen harca.
Gven Abdal, o bin altn bir kese iine koyup koynuna sald. Sar
rafla vedalap gene yola revan oldu. ehir iinde giderken bir ardak gr
d. Bir de bakt ki ardan penceresinde, gn yzl bir gzel kz bakmada.
Kz grr grmez bin canla k oldu. Sabr karar kalmad, akl bandan
gitti. Pencereye gzn dikdi, tam gn gece ylece kald. Kz Dervin halini grnce ard. Halk grrse ktye yorar dedi. Halayn a
rd, hali anlatt, git dedi, t ver de eksin gitsin buradan. Kz, bir tacirin
50

kzyd. Babas ticarete gitmiti. Halayk, gidip, Dervi, dedi, umduun eli
ne gemez senin; vazge, bu olmaz sevdadan. Bu kz ulu bir tacirin kzdr.
Kullan, adamlar duyarsa bana i aarlar. yle bir av elde etmek isteyen
kiinin bol altn olmal. Gven Abdal halayn szlerini iitince; Alrm,
noldu ki dedi, bin altn kesesiyle koynundan kararak halaya gster
di. Halayk bunu grnce kotu kza geldi. Bu dervi, dedi, tekin adam deil.
Koynundan bin altnlk bir kese karp bana gsterdi. Hasl kelm al
tna tamah ettiler, bir yolunu bulup dervii ieri aldlar. Gven Abdal keeyi karp sevgilisinin nne koydu. Tam eytan yoluna gideceklerdi ki
Gven, sevgilisinin ayak ucuna otururken bir de baktlar duvar yarld, bir
e! kt, Gveni gksnden bir kakt, yere ykt. Akln bandan ald. Kz
bu hali grnce kalkt oturdu. Gvenin akl bana gelince bu ne hal diye
sordu. Gven Abdal, eyhimiz Hac Bekta Hnkr'n vilyetinden oldu
dedi, bylecs beni bir kt iten kurtard. Bunun zerine, Rm lkesinden
nasl ktn, oraya nasl geldiini, hasl o ana kadar bandan geenleri
bir bir anlatt.
Kz, bu kerameti gzyle grnce erenlere k oldu. Ziyaretine var
mak istedi. bin altsn aldlar. Beraberce akam saatinde yola ktlar. Ge
ce yars yrdler. ssz bir yerde yattlar. Uyannca baktlar ki sabah ol
mu. Ama bulunduklar yer yattklar yer deil. Kekikli ve yavanl bir yer.
Arafat dann yanndaki Kzlcazden geien yolun yanndalar. Kalkp yola
dtler. Halifeler kar ktlar. Grp Hnkra gtrdler. Gven Ab
dal erenlerin ellerini pp ayaklarna yz srd. Bandan geeni bir bir
anlatt.
Hnkr : Gven Abdal, dedi, bu ilerde ki hikmeti bildin mi? Gven
Buyurun Erenler ah dedi. Hnkr : Sen bizden eyh kimdir, Mrid kim,
Mhib kimdir, k kim? diye sormutun. Biz de sana cevap verdik. Mrid
odur ki senin yaptn yapar. Biz seni hizmete gnderdik, nereye gideceim?
kimi greceim? demeden yola ddn. Mhiplii sarraf gsterdi. Bir kerecik denizde helak ol ayazd. Erenler diye ard, bin altn nezretti. Vardk
imdadna yeidik. Gemisini kurtardk, admz, yerimizi sordu, haber ver
dik, seni yolladk, yle -byle demeden nezrimizi sana teslim etti. eyhlii
biz yaptk, seni kolayca gtrp getirdik, seni o yz karasndan da kurtar
dk. klysa o kz yapt. Bir vilyet grmekle k oldu bize. Buraya gel
medike karar etmedi.{77).
Menkbeler saysz denecek kadar ok. Olaylar hep olaanst.. Yz
yllar boyu bu olaanst olaylara yenilerini katan yazarlar ozanlar yere
ayak basmadan hep gkyznde umular.

(7 7 )

A. Gipnarl. VeJyet-Nm s. 78

5!

Menkbe'de imdiki anlaya, pozitif bilim kurallarna ve fizikse! ya

salara uymayan olaylar birbirini izler. Tarih beigeiere ve kaytlara uymak
gereini duymazlar, menkbeleri anlatanlar.
Bu an insan menkbeleri bir masa! olarak m dinleyecek? Tarih
menkbeden hi yararlanamyacak m?
Her menkbede, halkn bir dilei, bir gr var. Anlay, duygusu ve
ruhu tm ile halkn mal. Her menkbenin znde onun mutlaka dayand
bir gerek vardr. Anlatlmak istenen bu gerek, o an insanna duyduu
gereksinmeye ve istee uyularak esatirle sslenmi, bezenmi ve gzel
letirilmi olarak verilmitir. Menkbelerin anlatt tarih, amzda bile
rek, isiteyerek gerekleri rtmek ve saptrmak hedefine ynelik pozitif bi
lim metodu ile yazlm olduu iddia edilen pek ok tarih kitabndan ok
daha gereki ve ok daha soyludur.
Velyetname'de, Ah Evrenden bahsedilirken, A ri isteyen menkbmda bulur, okuyup hisse alur, biz gir Molla Hnkr Mevin'y hikayet ede
lim denilerek : Hazret-i Hnkr'n iaret in Hazret i Mevlnya gnder
dii bal altnda, Hazret-i Pr tarafndan ems-i Tebrznin Mevlnya
gnderilii yle anlatlmaktadr :
yle rivayet ederler ki Moa Hnkr nme yazp eii iie gnderdi.
Hazret-i Hnkra vusl buldukda mahabbet-nmesin okuyup mefhmunu
bildi. Yazm ki bizlere bir dede irsal edip bizi ird ede dey tahrr eyle
mi. O! vakt Hazret-i Hnkr, iledande ibdete megul idi ve otuz alt
bin evliy mevcut idi. nk Hazret-i Hnkr'n mbrek nutk- saadetlerin
den yle geldi ki : Moa Hnkr bizden bir dede istemi, eer dervi matlb
edeydi biz kendimiz gitmek lzm gelrdi. Ancak mabeyinimizde otuz alt
bin halfemiz vardr. Birini irs! ederiz dey buyurdular. Dnp etrafna
nazar eyleyp : Kangnz gidersz dey nutuk buyurdular. Cmlesi skuta
vard. ems-i Tebrz yerinden durup : Erenler h ben giderim dedi. Haz
ret-i Hnkrun mbrek nutkndan yle kd ki Benlik ile meydna geldn,
basla git, basuz gel didi. Derhl em-i Tebrz Hazret-i Hnkrn mbrek
elin pp yola revn old. Bir Cuma gni Konya'ya dhi! eldi. Bir dnismend
ile buluup sul eyledi ki : Molla Hnkrun medresesi ne mahjdedr,
bizlere gstern didi. Ol dnimend dahi : Gel dede sultan, sana gste
reyim deyp nine dp old mahalle gtrdi. ems-i Tebrz ier girdi,
grdi ki bir kebr havz ve havzun kenarnda bir kk ve dernunda bir masm, iki gzleri m ve iki elleri olak ve iki ayaklan ktrm ve etrafnda
kitaplar ylm durur. Sul eyledi ki : Olumuz Molla Hnkr kandadur?
O! masm didi ki : Bu gn Cumadr, ed-y sa!t in cmie gitdi. ems-i
52

Tebrz dedi ki : Var, imdi Moa Hnkr' ar, gelsn. Masum cevap itdi
ki : Gzjerm kr, eerm olak, ayaklarum ktrm, nice gideyim? ems-i
Tebrz, belinden eliin ekp oi ma'sma bir elik rd : Yeti y Hazret-i
Pr diyp elinden tutup mbarek eliyile yzin sad. Gzlerin meshidp biiznillh-i tal gzleri alup elleri, ayaklar shhat bulup vridi, eli tutd,
gzleri grdi. Ol ma'sm srr ile durd, Dede Sultan, varaym pederimi
cmiden tz getreyrm diyp revn oldu.
Molla Hnkr dah Sall- Cumay temm edp cmi kapsndan
kup gelridi. Oi shhat bulmu, srr ile yanma geldi. Molla Hnkr didi ki : Olum bu hl ne hldr? Olu vakay beyn eyledi. Molla Hnkr
bildi ki vara bu kermet Hazret-i Hnkr'un gnderdii Dede Sultandur.
ems-i Tebrz grdi ki Molla Hnkr'un kitaplaru okdr. Cmlerini toplayup havzm iine brakt. Molla Hnkr dah evldiyle gelip kapudan girdi
ki bir Cell sretl Dede Sultan oturur. Grdii gibi kendye bir heybet
gelip ditredi. Kend kendnden didi k i : Evy-Allahda heybet olur, hele
bir geye ekiip grielim didi. Molla Hnkr ier girip selm virdi, ye
rine gep oturd. Saf geldin Dede Sultan didi. Ve Hazret-i Hnkr'un m
barek hatrlarn sul eyledi. Esnay sohbet itmekde iken ngh Molla Hnkrun gzi havza gitdi. Grdki cmle kitaplar havzde su iinde zerler.
Teessfden bir h eyledi. ems-i Tebrz didi ki : Neyin h dersin? Annn h iderim ki ol kitaplarun iinde candan sevgili bir kitabum varidi an
dah suya atmsnz, slanp telef old, andan mahzn oldum, zira bulunmas
mmkin del ve misli dah yokdr ems-i Tebrz derhal yerinden durh,
havz konanna savub mbarek elini suya koyup cmle kitaplar bir bir karup eline sund. Grdi ki su iinden kan kitabdan toz kar. Cmlesin karub ol kitab bumdr dey cmlesin bir bir kard. Aup bakd ki cmlesinn hatt bozulmam, guy hi suya girmemi. Molla Hnkr byle grdikde varup ems-i Tebrz hazretinn hrkasn etein pdi. Erenler h-,
kem bizden kerem sizden, bizm gstahiuumuza kalmaynz. ems-i Teb
rz buyurdu ki : Bizim Pirimizde ve yolumuzda kin, kduret, gadr ve buz
yokdr. Biz gnhdan hatadan gedk, Allhu azm-al-n dah gemi olsun
didi. Ancak bizm Mradmuz siznile muhabbet idelm didi. Molla Hn
kr, didi ki : Erenler h ne muhabbet istersenz ba zerine olsun, ems-i
Tebrz buyurdu ki : Hanende ve szende, kudm ve masdar ve ny ola a
lalar, biz dah Allh zikredelm. Molla Hnkr derhal buyurd. Cmlesi gel
diler. Hnende ve szende, kudm ve masdar ve ny bir kere dem urup
sadlanmaa balad. ems-i Tebrzye k- lh gelp : Yeti Y Hazret-i
Pr diyp sema kalkup yle sem ider, grdiler ki bir h ismiyile berheva
olup yedi gn yedi gce bu minvl zere sem eyledi. Molla Hnkr bu hli
grp dern- dilden ve cn gnlden Hazret-i Hnkr'n yolna ve erkn
na ve ems-i Tebrzye gn! virb malndan ve evldndan ve ehl- iylin53

den ve tc- tahtndan geb bir kere : Tut beni y ems-i Tebrz diyp ye
rinden kalkup k- lh ile pertb idp ems-i Tebrz'in iki eiine gelp tu
tup ekdi, aaa inp oturdlar. ems-i Tebrz did- : Ey Molla Hnkr, bu
dem muhabbet her ne kadar ho oldysa da, bizim gnlmzce dem muhab
bet olmad, bilesiz, bizlere bir iki desti arab getrsen ve iylin karsan
sazendeler alub kzlarla iylin sem dnseler, bizler oturub arab isek,
byle bir dem muhabbet eylesek ne ho muhabbet ve safdur didi. Molla
Hnkr didi ki : ylimn hazm kaabildr, ancak Erenler h, bizler yedi
kazmn balarm skdirp ktklerini atee yakdurduk ki bundan arb
olur, ierlerde ienler drl drl fsk-u-fesd derler diy. imdi bu etrafda arb bulunmas mmkin deldr. ems-i Tebrz buyurd : Kala dernunda Aleksi nm keferenn hanesinde bir enbersz fu vardur. i arab
doludur, iki testi al, var doldur, getr didi. Molla Hnkr birgulma emritti gidp getre, ems-i Tebrz buyurdu ki : Gulm gitmek lzm deildr.
Sen ferceni giyp ve destileri eline alup etein altna gizlerniyerek yle
ikr gidp doldurup getresin didi. Molla Hnkr nar kalkp fercesin
giyp iki eline iki desti alup kapudan dra kt. Gnnden didi ki : Bar etegm altna alup kimesne grmesn didi. Andan fercesin altna destileri
gizleyb keferenn kapusna vard. Dakk- bab edp oi keferey arub
mezkr kefere molla Hnkrun sadsun iidp acele kapuya geldi. Kapuyu
ap emrine rnutm didi. Molla Hnkr aytd : A! bu destileri arab dol
dur didi. Kefere, kasem idip, Anamdan doal arab grmedm ve halbuki
bu etraflarda ba yokdr. arab neden olacakdr. Molla Hnkr didi ki : Senn evinde bir enbersz fu vardr, arab doludr, destileri andan doldr.
Mezkr kefere yine yemin idp didi k : Bendeniz dodum doal ol enber
sz fu pedermden kalma grdm. Ancak rimi bir fudr. Molla Hnkr
didi ki : Elbette vardr, sen hilaf sylersin. Kefere didi ki : Hnkrm buyu
run funn yanna beraber varalm, gresin. Hemandem funn yanna gi
dp tpasn ekp grdiler ki kzl kan ,gibi arab akmaa balad. Molla
Hnkr destileri doldurup gine etei altna alup revn oldu. Yolda gideriken
aru iinde iki ayau birden kayup yzi koyun dp destileri dah krlup
arab akdi. Derhal Vilyet halk bana p : Sen yedi kaznun balarm
skdirdn. Ve atee yakdrdun ki bundan arab hasl olup ierler fsk-u-fesd iderler diy, imdi kendin gizlce arab alp iersin, buyurun er'i e
rife sennle varup mrfaa olalm. Elinden tutup era getrmee bir azm
cemiyyet old. Bu hal ems-i Tebrze ma'Im olup, derhl aruya geldi.
Grdki halk Moamn zerine

p guluvvidp er'a gtrrler. ems-i

Tebrz, didi ki : Ey demler, durun bakalm, hl nicedr. Anlar didiler ki :

Hey Dede Sultan bu bizm balarumuz skp kard, zm yemee has
ret olduk, imdi kendsi gizlce arab alup ier, mrafa iun era davet
ideriz, da'vmuz fasloluna. ems-i Tebrz didi ki : Durun u araba ben
54

dahi bir nazar ideyim. yetarab olmaya. Eilb araba nazar idp didi k i;
Hey din karmdalar, bu arab deildr, dut pekmezidr. Anlar dah eilip
baktlar ki azlarna alup tehkyk ki arab deildr. Sahih dut pekmezidr,
cmle grp bildiler. Mollann eline ayana ddiler, bilmedk, hata itdk,
afv buyurun didiler. Molla Hnkr dah ben afvitdm, Hak Tal hazretleri
dah afveyleye diyp hanesine gelp otud. nde ems-i Tebrz gelp
yanuna oturd. Tekrrdan, ems-i Tebrz hazretleri nefes itdi ki : Molla Hn
kr tz var, iki desti arab al, getr didi. Gine etein altna gizleme zr
tekrar dp destileri krarsn ve leme rsvay olursn. Heman ikre getur, kimesne grmez didi. Molla Hnkr bildi ki mukaddem nutuk krd, ete altma gizled in bana bu hl geld. Ne re derhalgine iki desti
alub ol keferenn hnesine varub gine ol fudan doldurup ikre tutarak
getrd. ems-i Tebrz Hazretlerinin nazarnda kod. ems-i Tebrz aytd :
Var, imdi ehl--iylin ve tam kebab getr, szendeler, nylar, kudm gelsn bir dem mahabbet edelm. Molla Hnkr dah ems-i Tebrzin bu ke
rametlerini grp sdksla her nefesine bend olub baland. Derhal Molla
Hnkr yerinden kalkub ehlin ve trl tamlar ve kebablar, sazendeleri
ems-i Tebrzn emri zerine getrdi. ems-i Tebriz dah anlarn cmlesine
birer dolu bde virb nitdiler. Ol sat k- lhi ca gelb nylar, ku
dmler almub Allah diyu sem itmee baladlar. Bu hl zere yedi gn
yedi gice muhabbet srdiler. Mahabbet bky diyp fari oldular. Gine bir
ka gnden sonra her daim bu vech zre dem mahabbet derlerdi. mdi bu
nu okuyanlar ve dinleyenler o! arb sahh dnya arb idi diy amel ve itikad itmeyeler. H ki ol arb, arb deildi, esrr- h'd ve keramet-i
evliya k-Allah arb idi. Bu esrar limler ve Kmiller bilr, chiller, mmler yanl bilp gnhkr olurlar.
Vel hs! Mevln Molla Hnkr, ems-i Tebrizden bunca kerametler
grp ol derece k oldu ki canuni ve maln ve medresesini mridlerini
ve rdlerini bilcmle lem, hlin terkidp derv-i harbt, terk-i dn
y ve terk-i ukb haline girdi, ems-i Tebriz'den bir an ayrlmazd.
Molla Hnkrun irdleri ve yranlar ve ahbablar ve sair ehrn
ulem ve sulehs Molla Hnkrun bu hlin grp dile aldlar ki bir zndk
derv bizm ulemmz batan karup bu hle koyup leme rsvay olmak
rev deldr. Bu dervn aresin grmek gerekdr. Drl drl terdibler
ve tezvirler itdiler. Hatta yukaruda Ah Evren ve Sultan Aleddin ve eyh
Sadreddin bahislerinde bunlarn tezvirlerini bir miklar beyan eyledk. Bun
dan mad Molla Hnkr ile ems-i Tebrzn hl ve ahvallerin ne gn ol
duum mufassal bilmek dileyen anlarn mankblarm bulup okusn, zr
bunda biz muhtasar yazdk, sz anlaulacak kadar didk.
Vel hsl drl tezvirlerden mad Molla Hnkr'un ol Veld'i a55

rup didiler: Senn baban Molla Hnkr kfir old. Bu dervie tapd, vali
deni ve hemirelerini yanma getrb arb ile kebab ile nylar ile saf edi
yorlar, senn haberin yok m ve yhud rz ve nmsun yok m, Allahdan
korkmaz msn bri lemden utanmazsn. Elbette bu oervn resin bulmak
gereksin didiler.
Merkum Molla Veld bunlarn ninde ahd ve yemin itdi ki vardmla
ol derv'n ban keseyim didi. Andan klcn hamail idup babas Molla
Hnkrn hanesine geldi. er girp anlar arayp br halvet-hnede buld.
Grdi ki pederi, vlidesi ve hemireleri ol dervi ile cmlesi k- lh ile
Allah diyerek ayaklaru yerden yukar hevda sem iderler. An Ik tutup
anlanla maan sema girdi. Esrar Allaha girp ems-i Tebriz'den bunca ke
rametler grib idecei iden ber old. Ol dem mahabbete cn' gnlden
k old. Mnfklar grdiler ki ol dah kfir olmadadr, bunlar dah say'
cehdedp defa defa Veldi arub elbetde didn idesin, bu dervn
aresin bulasn diy ne itdiier ise itdier, Veld un ban evirdiler. ems-i
Tebrizin ban kesmek Veldn elinden gitmek Takdr-i Hud olmu ve ne
fes-! Evliya olmu na are.
Gnlerden bir gn Veld gelp halvet-hne kapusunda durup klcn ekp ems-i Tebrz aurup, Buyurun, sizi daru isterler diy ems-i Teb
riz, vakt sat geldi, eyvallah diyup kapdan dara kanken Veld klcn saiup res-i eriflerini kesdi, yere dmezden ems-i Tebriz kellesin eline
alup Tut beni y Hnkr Hac Bekta- Vel diyp feryd eyledi ve mbarek
dehnndan byle kd ki : Hudnm takdiri ve Pirimn nefesi izhr olmak
senn elinden vki old, dilerm ki sen ile tarkun il yevm-il ebed zevli
oSrnayup mehur olsun, ancak terinun usli sanat gibi talim olup himmet
ile olmasun ve bir tarkde dostn olmasun ve babanun srr ve kef ve hli,
himmeti sana demesin, himmetsz olasz, sen de fukaran da himmet ol
masun diyp ban iki elne alup, Allah diyp sem iderek nlerinden zyi
oldi, Hnkr Hac Bekta- Vel stnesine tevecch eyledi.
Hazret-i Hnkra hal malm old : ems-i Tebriz basuz geliyor diyp
yernden kalkup ler kapusndan dara kd. Ol sat dah ems-i Tebriz
irip Hazret-i Hnkrun ayana dp niyz idp zr diledi. Hazret-i Hnkrun mbarek nutk'mdan yle kd ki : Y ems-i Tebriz ban al, var, ma
kamn Tebriz memleketinde olsn, seni isteyen anda arayup bulsun durma
tiz git didi. ems-i Tebriz dah erenleri nutkna eyvallah diyup azm-i Tebriz
eyledi.
Bu canibden Molla Hnkr, ems-i Tebriz : Tut beni y Hnkr Hac
Bekta- Vel didnden sad kulana gelp yaln ayak, ba ak, snesi
k halvet-hneden dara kup hli grp kan ems-i Tebriz diyp ardna
dp revnold. Tut ben y Hac Bekta didnden Sulucakarahyk'ten
56

volin alp Mevlrs Molla Hnkr, bu perian hl ile Hazret-i Hnkr Haci Beka- Veinn stnesine geldi. Buluup gridi. Badehu ems-i Tebriz kan
dadr diye sual eyledi. Hazret-i Hnkr Hac Bekta- Vel cevb virdi ki :
Buraya ems-i Tebriz gelb biz ana nefes itdk ki var, makamn Tebriz de
olsn. seni arayan anda blsn, hemen var, Tebriz memleketinde Hmuan
mahallesinde an bul ve gr didi.
Moa Hnkr dah azmidp Tebrize geldi. Hmun mahallesinde sual
idp buld. Geldi, grd ki bir yeil menre, ustinde ems-i Tebriz sem
dner. E! hamd-lillh, ite buldum diy menre kapusndan giri yukar
kd. Bakd kimesne yok. Aaa nazar eyledi, grd ki aada sem d
nyor. ndi, kimesneyi gremedi. Yukan nazar itdi. Menrede sema dner.
Gine yukar kup kimesne yok. Vel hs! yedi defa menreye kds ve aa
indi, yedinci defa menreden aaa grp sem ideriken Molla Hnkr
Tut beni y ems-i Tebriz diyp kendini menreden aa ateh. ems-i Teb
riz dah sa elin uzatup Molla Hnkr tutd. Bir klna hata gelmedi. Aaa
ndirp vfir pend- nasihat eyledi, vasiyyet idp didi ki : Beni bunda yuyip
kefenleyb namzum klub bunda defneyle. Andan Hazret-i Hnkr Hac Bekta- Vel'nn stnesine gidesn, seni ird idp nasbn vire.
Vasiyyet temm oldkda ems-i Tebriz Hazretleri ban yere koyup kendsi uzanup yatd. Molla Hnkr dah vasiyyet zere hareket idb defneyledi. Andan sonra Hac Bekta- Velnin stnesine geldi. Vki olan hli
ilm eyledi. Aevinde krk gn karar idp erbain kard. Andan kalmdur
ki bir mevlev eyhi posta oturdk da Hac Bekta Derghnda krk gn ile
kara, byle itmez ise ol eyhin nefesi ve hizmeti yrmeye. Krk gn
temm oldkda Mevln Molla Hnkr Hazret-i Hnkr Hac Bekta- Vel,
huzurna okyup, Halfelerin birine buyurdu ki erkn- Tark zere tra Idn
ve bauna klhn tekbr idp geird ve arkasn yapd, yzin sad. Ar
Krsi grp murad- hsl old. Eline sancak ve era ve cihar almet virp
sofra virmedi. Drdnz bir yerde lokma itmesn ve tarkin mevlev olsun
ve yryin bekt olsun ve bizm keklermz size lokma yidrsn ve
sizn ulularnuz bize hidmet itsn ve kisvetn tek bir klh oism diy bun
ca nasihat brle iczet virdi, var git makam- meskenine varup demin yrdesin ve bizden grdiin esrar ve erkn mridierin ba'z erbabn ird
desin, n ehlini, erbb olmyan evvel gsterdiin yol erkn zere kullana
sn, senn muridlern ve fukarlarun iki frka olup ve iki itikad zere olsa
gerekdir. Cmlesi bir pirden ve bir tarykden mevlev dinlsn, amm birbirlerinn hlinden ve amel' itikadlarndan haberdar olmasun didi. Derh!
Mevln Molla Hnkr, Erenlerin nutkna eyvallah diyp dah erenleri $e57

imlayp Konya ehrine azimet eyiedi. Gelb makam-u meskenin de karr

itdi. Erenlerin nutk zerine kayli dem mr srdiler.(78)
Hnkr Hac Bekta Velnin yaantsn!, kiiliini ve hatta felse
fesini menkbelerden ayrmak, olanaksz diyecek kadar gtr. Dualar
da, nefeslerde dvazlarda menkbelerden bir para, bir iz vardr. Bu
konuda nemle zerinde durulmas gerekli olan, menkbelerin Alev - Bek
ta yoluna etki ettii ve o inanca bir bakma kaynaklk ettii yolundaki
kannn yanl olmasdr. Aslnda Hac Bekta Vel'nin felsefesi ve buna
bal olarak Alev - Bekta inanc olumu kurallar uzun yllar uygulanm
tr. Btn bunlar, Hnkr Hac Bekta Velnin, ok ycelere ulam saygn
lnn etkisiyle, norma! yollardan deil menkbelerle anlatldn gsterir.
an insannn haz alma biimine ve gnlden duyduu arzuya uyma ei
limi ve menkbenin doal nitelii gerei olarak estr unsurlar ile sslen
mi yle sylenmi, anlatlmtr.
Pozitif bilim ynteminin hzla gelitii Yeni an balamasndan nce
mitoloji dier bilim dallarnda ve zellikle tarih kiilerin ve olaylarn an
latlmasnda egemen unsur niteliinde idi. Bu itibarla, eski el yazmalarn
da, deyilerde, nefeslerde menkbe eilimli anlatmlara sk sk rastlanma
s doaldr.
Menkbeler, konumuzla ilgili aratrmalarda her yerde kendini gs
terir. Menkbelerin toplu ve ok sayda grld kaynak kukusuz Velyet-Nmelerdir.
Menkbeler nedeniyle rnekler verdiimiz Velyet-Nme metni, bir
birine olduka yakn dzyaz ile yazlm Velyet-Nme trndendir. Bir de
manzum, kafiyeli ve heceli olarak yazlm Velyet-Nmeler var. Firdevsnin yazd Velyet-Nme, Nihnnin yazd Velyet-Nme gibi..
Nihn :
N ihn hatm ine trih dilersen
dile kdm - Feyzullah E fen d i

tarihinin gsterdii 1296 da (1878-79) kitabn tamamlamtr. Hem tarihdon, hemde Der beyn- sebeb-i nazm- kitb blmndeki :
D edi bir zat k i ensb- V elden
Ziy-bahyi- nr- celden
K i ism i eyh Feyzullah E fen d i
M elek - Manzar-u kerrb-pesendi
O Sultan B a lm 'n nakd-i sahihi
B u ben kuluna em ritdi sarihi
(7 3 )

58

Mankb-j Hnkr Hac Bekta V e l s. 168

beyitlerinden anlald gibi Feyzullah elebinin{79) emriyle bu ie giri

mi; fakat, Feyzullah Efendi 1295 (1878-79) de(80) lnce :
B e nm- nm- Feyzullah efendi
Yem -i Feyzinden aktd bu bendi
Ann em riyle ettim nazm tahm il
Hayatnda veli olm ad tekm il
E rim i idi nsfa bu vediat
n kld rci em rine sr'at

beyitlerinde de sylendii gibi lmnden sonra bitirmitlr(81).

(7 9 )
(8 0 )

Bak s. 97
Feyzullah efendinin lm tarihi 1878 dir. Veiayei~Nm Slmndan sonra bittiine gr y tn son aylarnda
tamamlanm olmaktadr.

(8 1 )

A. Glpnarl, Vllyet-Nm*s s, X X X I V

59

H A C S S E K TA

V E L NN

L M
Hac Bekta Veinin lmn Velyet-Nme yle anlatyor : Hac
Bekta Hnkr, bir gn namaz kld, evradm okudu, halvete vard. San s
mail'i ard, dedi ki :
Sen benim has halifemsin. Bu gn Perembe, ben bu gn hirete g
eceim. Gnce kapy rt, darya k. ileda tarafn gzle. Ordan bir
boz atl gelecek, yzne yeil nikap urunacak. Bu zat atn kapda brakp,
ieriye girecek, bana ysin okuyacak. Attan inip selm verince selmn al
onu arla. Hlle donundan kefenimi getirir beni o ykar. Beni ykarken su
dk. Yardm et ona. Ceviz aacndan tabut yapar, beni tabuta kor, ondan
sonra beni gmn. Onunla sylemeyin sakn. Benden sonra Fatma Ana
(Kadnck) olu Hzr Lle Cvan, yerime gesin. O elli yl hizmet eder, on
dan sonra yerine olu Mrsel geer. O krk sekiz yl eyhlik eder, lr. Ye
rine olu Yusuf Bli geer. O da otuz yl hizmet eder sonra Hak yaknlna
ular. Dnyann hli budur. Gelen gider. Sen de hizmet et sofa yay. Him
met dilersen cmertlikde bulun. Murtazadan halk erlik keramet istediler.
Kanbere sofray yay buyurdu. Benden kisved giyen her mrid konuk iste
sin, konua hizmet etsin. eytan gibi kendisini grmesin. Kimsenin yatan
itini kaldrmasn. Kimseye kar ululanmasn. Hased etmesin. Sana bir va
siyetim daha var :
dm tut, lmmden sonra bin koyunla, yz sr kurban et. Btn
halk ar, hizmet et, onlar doyur. Yedinci gn, krknc gn helva dk,
korkma, erin harc eksilmez. Ne kadar mrid, mhib varsa davet et, onlar
topla. t ver alamasnlar. Bir halfem de Barak Babadr. Gerek bir er
dir. Ona da syleyin. Karasiye varsn, Balkesrye gidip orasn yurd edin
sin.
Hnkr, bylece vasiyet ettikten sonra, Sar smail alamaya koyuldu.
Tanr bana o gn gstermesin dedi. Hnkr : Biz lmeyiz, sret deiti
ririz diyerek onu teselli etti. Sonra Tanrya niyaz da bulundu, Peygambere
salvat getirdi. Kendisi kendisine ysin okudu, Tanrya can verdi.
60

Sar sme!! vasiyetine uyup hrkasyla yzn rtt. Halvetin kapsn

rtt. D:an kt. Erenler anas Ftma Bac, Seyyid Mahmud- Hayran, Ka
raca Ahmet, Koluak Hacm Sultan, Rasl Baba, Cem! eydi hasl b
tn erenler a tl-yaya hep geldiler, yanp alatlar. Derken bir de baktlar
ki ileda tarafndan bir tozdur kopdu. Bir anda yaklat. Hnkrn dedii
gibi bu ztn elinde bir mzrak vard, yzne yeil nikab rtmt. Altnda
da boz bir at vard. Erenlere selm verdi, selmn aldlar. Mzran yere
sant, atndan indi, doruca halvete gireli. Kendisiyle beraber ieriye yal
nz Sar smail girdi. Karaca Ahmet kapda durdu, kimseyi ieri sokmad.
Sar smail su dkd, yz nikapl er ykad. Yanndaki hlle donlarn
kefen etti, kefenledi, tabuta koydular, alp musallaya gtrdler. Boz atl
er ne geti, imamlk etti. Erenler yetmi saf olup uydular. Namaz klnd.
Gtrp mezarna gmdler. Boz atl, erenlerle vedalap atna atlad, y
rd.
Sar smail, Aceba bu kim, eer bzrsa grmtm, mutlaka tanrm
dedi, kodu ardndan yetieli. Namazn kldn, yzn grdn er hak
k iin dedi, kimsin? Bildir bana
Boz alt er, Sar smailin niyazna dayanamad. Nikabn at. Sar s
mail ne grd? Birden karsnda Hac Bekta Hnkr beliriverdi. Sar s
mail atnn ayana dp hayranlm bildirdi. Ltfet Erenler h dedi,
Otuz yldr hizmetindeyim, kusurum var, seni bilememiim, suumu bazla. Hnkr Er odur ki, dedi, lmeden lr, kendi cenazesini kendi y
kar. Sen de var, buna gayret et. bu szleri syleyip birden, gzden kay
boldu.
Menkbe byle anlatyor olay, duygusal, tatl vs bir bakma ok an
laml.
Biz bir sre menkbeler cennetinden getikden sonra el yazmalarna,
belgelere, tarih kaynaklara dnyoruz.
Hac Bekta Velnin lm tarihi de doum tarihi gibi, imdiye kadar,
kesin olarak belirlenememitir.
k Paa-Zde, Hac Bekta Velnin Osmanoullarndan hi birisi ile
grmediini sylerken(82) nl tarihi Joseph Von Hammer Osmanl
Devleti Tarihi adl kitabnda, Hac Bekta Velni Orhan Gaz ile gr
tklerini ayrntl biimde aklyor.
Velyet-Nmeye gre Sultan Murad Hdavendigr zamannda bile Ha-

(8 2 )

ik Pes-Zde Ahmed k.. Tevrih-I Al-i Osman s 273

61

c Bekta Vel, hayattadr; Vilyetnmede Hnkr'n zamannda Pdih, Gaz

Muradd. Edirneyi aln ok savalar etmiti. Bursa ehrinde otururdu. Ata
s Osman, Hnkrn kisvesini giydii iin, O da Hnkra pek dknd. Gi
dip ziyaret etmek isterken Bursada Hnkrn lmn duydu. Pek alad.
Sonunda trbesini yapmay kurdu. Mimar istedi. Bir ok Mimarlar geldi. Fa
kat hi birini beenmedi. Nihayet kaplca mimar geldi, bu mimarn ad Yanko Madyand eklinde bu konuda ayrntl bilgi verilmektedir.
Dervi A linin yazd bir Velyet-Nme nshasnn iik yaprandaki
bir notta, Rhlet-i Nakilleri (lm) H. 669 (1270-71) olarak gsteriliyor{83). Bu, el yazmas olan kitab yazan kiinin veya bir bakasnn kiise!
bir notu olmas itibariyle, bir belge saylamaz.
A. Glpnarl ve Do. Dr. Mehmet Erz H. 635 {M. 1295-96} ve H. 697
(1297-98] tarihli vakfiyelerde Hac Bekta Velden bahsedilirken Kuddisa
Srrahu denildiine iaret ederek bu deyimden o tarihlerde Hac Bekta
Veinin lm olduunun anlalaca sonucunu karmaktadriar(84). Kan
mzca bu da kesin bir gerei yanstmaz, kuddise srrahu (srr kutsa! ol
sun) ve Kaddes-Allah srrahl-aziz (mbarek srr Tanrca kutsanm) de
yimleri gerekten, lm c,!an veller anlrken kullanlmtr. Ancak, sal
n da kutsallam Hac Bekta Vel hayatta iken kuNanlmyacan kesin
olarak gsteren bir kural veya gelenek yoktur. Kald ki, bir ok vakf kaytla
rnn yangn grmesi veya baka nedenlerle yenilenmesi halinde ok defa
salkl belge olma niteliini kaybettii ok grlmtr. Aksini gsteren
gl deliller olduunda bu vakf kayddr diye direnmek, aratrmacy olum
suz bir sonuca gtrebilir. Bununla beraber, baka belgelerle dorulanmas
halinde, sz konusu olan vakf kaytlar Hac Bekta Velnin lm tarihi zerindski aratrmalara k tutabilir.
Prof. Dr. Fuad Kprl Amasyau Hsmed-Dinin verdii bilgiye g
re, Krehirli eyh Sleyman bn Hseyinin H. 691 (1291 -92) tarihli vak
fiyesinde, mevcut mevkfatm yeri belli edildii esnada-f nahiyeten e! mer
hum Ei-hac Bekta kuddise srrahu ibaresine rastlanyormu diyor(85). i
fahen verilen bilgiye dayanlarak ileri srlen bu tarih de, inandrc bir
belge ile dorulanmadka kesin ve salkl kabul edilemez.
Ankara Ktbhanesine Hacbekta'dan gelen kitaplar arasnda No. 132
A l. de kaytl, Kaygusuz Abdaln hurufa ait bir risalesi ile, Abdal Musann
Pend ve Nasiht-Nme adn tayan ksack bir risalesini ihtiva eden ve

(8 3 )

A . G lp n a iij Velyet-Nme s. X X

(8 4 )

A yn Eser s. X I X
Do. Dr. Mehmet Erz, Trkiye'de A le v ilik - Bektalik s. 7 S

(8 5 )

62

Prof. Dr. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda ilk M utasavvflar s. 203

i!k risalenin sonundaki kayda gre 1291 (1974- 75) ramazannn on ikisinde
Sivas'ta sureti karlan mecmuann ba tarafnda Hazre-i celileden eref-vrd eden tmar- kebrde muharrer olduu zere tarih-i vildet-i e
rifleri H. 606 (1209- 10) olarak, mddet-i mr-i erifleri 63 olmala H. 606
(1270-71) senesi vefat- erifleri muharrer olduundan i bu mahalle tah
rir olundu. deniyor(86).
Bu bilgi de gerekli aydnl getirmemektedir. Bu, risaleyi kopye eden
kiinin naklettii veya kiisel bilgisine gre yazd bir nottur. Ayrca, Hac
Bekta Vel'nin mrn 63 yl kabul ederek sonu karmaktadr. Halbuki
Hac Bekta Velnin ka yanda ld de ihtilfldsr. El yazmalar zerin
de bu tr notlara ok rastlanmaktadr. Bunlar tarih belge saymak aratr
macy yanlgya gtrebilir.
nl tarihi Al, H. 1005 (1596-97) ylnda Hac Bekta Vel Dergh'n
ziyaret ettiini, Hac Bekta Velnin Neseb-Nmesini grdn ve sken
der elebi ile grtn yazyor. Tarihi Al'ye gre Hac Bekta Vel
H. 738 (1337 -38) de imtr(87).
Al, Padiah Mehmet SI zamanm'da Hac Bekta Vel Dergh'n ziyaret
etmi oluyor. Bu tarihde Kuyucu Murad Pasann, Cell Ayaklanmalarn
bastrmasna on iki yl vardr. Gen Osman olay vuku bulmamtr. Murad
V, yirmi yedi yl sonra tahta kacaktr. En nemlisi aradan on yedi padiah
getikden sonra Mahmut il hkmdar olacak. Yenieriler ve Bektalerle
ilgili tm kitaplarn ve belgelerin yok edilmesini emredecektir.
Bu durumda, tarih kaynak niteliindeki belgelerin ve kitaplarn yok
edilmesi ile sonulanacak olaylardan nce Hac Bekta Vel Derghn ziya
ret eden, Neseb-Nme ve benzeri belgeleri incelemi olduu anlalan, Al'
nin verdii bilgiler zel nem tamaktadr. Kesin belgelerle aksi kantlan
madka verdii bilgilerin salkl olduuna inanmakta saknca yoktur.
skdarda Hda derghndaki Mehmet kr de, Hac Bekta Vel'
nin lm tarihini h. 738 (1337-38) olarak gsteriyor(88). Geri Mehmet
kr, bu tarihi Bektayye, szcne balyorsa da, baka bir kaynakdan elde edilen bu tarihe gre Bektayye szcnn ebcet hesab balan
ts yaplm olmas daha kuvvetli bir ihtimaldir.
Ahmet Cemalettin elebi, Hac Bekta Velnin lm tarihini H. 738
(1337-38) olarak kabul ediyor(89). Hac Bekta Vel soyundan gelen Cema-

(8 6 )

A . G lpnarl, Velyet-Nme s. X I X

(8 7 )

A l, Knh-i-Ahbr C. V , s. 53

(8 8 )

Selim Aa Ktphanesi, Hda K itaplar

(8 9 )

Cemalettin elebi, Mdafaa s. 36

No. 122 s. 39

63

1ettin elebi 1878- 1921 tarihleri arasnda Dergh'da Pstnin olmutur.

Belgelerin byk lde yok edilmesine ramen, Hac Bekta Vel ile ilgili
tarihleri, Cemalettin elebinin en iyi bilecek durumda olduu sz gtr
mez, Tarihi Al'nin verdii lm tarihinin Cemalettin elebi tarafndan do
rulanmas, inandrc olma niteliini arttrmaktadr.
Rifat Efendi de, kitabnda, elebilerden Pstnin olanlara padiahlarn
verdikleri beratlardan bahsederken, Hac Bekta Velnin lm tarihinin
H. 733 (1337-38) olduunu sylyor(90).
M. Tevfik Oytan ve Enver Behnan apolyoda Hac Bekta Velnin lm
tarihini 1337 olarak gsteriyorlar(91). Bu tarihin, hangi kaynakdan faydala
narak karldna dair bir aklama yapmyorlar. Byk ihtimalle, A! veya
Cemalettin elebi'nin verdikleri tarihlerden yararlanm olabilirler.
Hac Bekta Velnin lm tarihi konusunu, son yllarda ortaya kan
ve dier belgelere ve bilgilere k tutan iki vakfiye ile tamamlyoruz :
i Muharrem H. 773 (1371 -72) de Saruhan Oullar beylerinden shk elebinin Manisada eyh Revak Sultana arazi vakfetmesi nedeniyle dzen
lenen vakfiyede ahitlerden birisi Sleyman Horasan Olu Karaca Ahmeddir(S2).
Bu vakfiye. Karaca Ahmed'in 1371 ylnda sa olduunu gstermekte
dir.
ikinci vakfiye shk elebi vezirlerinden Mrza Bey Olu Ho Kadem
Paann 10 Sefer H. 800 (1397-98) tarihinde Gkceaataki iki para ara
zisinin, Horoz kyndeki Karaca Ahmed Tekkesinde oturanlarn, merkad ve.
trbesine gelen mhmanlarn, merkad ve trbeye hizmet edenlerin yemek
ihtiyalarna sarfedilmek zere tahsisi amac ile dfzenlenmi(93).
Bu vakfiyeden de 1397 yln da Karaca Ahmedin lm bulunduunu
reniyoruz. Bu vakfiyenin tanklarndan birisi, brahim Seyd bn Bekta
Horasan (Seyid Ali Sultan) dr. Seyid Ali Sultan H. 805 (1402-03) ldne
gre(94) bu tankl, lmnden be yl nce yapmtr.
Bu vakfiyeler karsnda Hac Bekta Vel nin '270- 71 yllarnda ya da
daha evvel ld. Osman Oulllarndan kimse ile grmedii eklinde ve
rilen bilgilerin, gerek olaylar yanstmad belli olmaktadr.

f$)

Rfat cend?,. M irat!-Mak5sd

(9 1 )

M. Tevrik Oytan, Bektaliin yz s, 353

Enver Behnan apolyo, Mezhepler ye T arikatlar Tarih

(9 2 )

M . aatay Uiuay, Saruhan Oullar ve Eserlerine dair VaskaJoy , 3, s. 18

(9 3 )

A yn Eser C

(9 4 )

Cemalettin elebi, Mdafaa *. 37

64

I, s. 29 - 30

Hac Bekta Velinin, Seluklu Sultan A'eddin Keykubat III, Osman Gaz, Orhan Gaz, Karaca Ahmed, Aka Koca, Ah Evren, Geyikli Baba, Yunus
Emre ile ada olduu, grt, sadece menkbelerle deii bir ok e!
yazmalar ve belgelerle aklanmaktadr. Birbirlerini dorulayan ve ayrnt
lara kadar bilgi veren menkbeler, nefesler ve dier el yazmalar Hac Bek
ta Vel'nin yaad ada balam ve zamanmza kadar kuakdan kua
a aktarlarak bir kamu inanc biiminde srmtr. Sonradan uydurulmu
bilgiler, kndan bu tarafa konu zerinde bilgi sahibi olan kamu oyunca be
nimsenernez. Hac Bekta Velnin 1270-71 yllarn da ld varsaylrsa
imdiye kadar ada saylan bu kiilerle yapt grmelerin tmnn
uydurma olduunu kabul etmek gerekecektir. rnein : Szn ettiimiz
vakfiyelerde 1397 ylnda len Karaca Ahmed'in Hac Bekta Vel ile a
da olmas mmkn deildir. Bunca kitap, anlatm ve belge karsnda bu
kabul edilebilir mi? 1326 da len Aka Koca da Hac Bekta Vel ile gremiyecektir. Evliya elebnin Hac Bekta fukaras diye tanmlad XIL
yzyl sonlarnda vs X!V. yzyl balarnda yaad bilinen Geyikli Babann
Hac Bekta Vel ile hi bir mnasebeti olmamas gerekecektir{95). Yunus
Emre Xll. yzyln ikinci yansnda domu olduuna gre Hac Bekta Vel
nin salna yetiemiyecektir(96).
Sz ve konuyu daha fazla uzatmadan diyebiliriz k i : Hac Bekta Vel'
nin 1270-71 tarihinden nce ldn kabul etmek, sadece, yzlerce yl
sylenen menkbelere, nefeslere, el yazmas kitaplara deil Osman Oul
larnn iik yllarna ait tarih kaynaklara ve Yenieri Ocann kuruluu ile
ilgili belgelere de ters dmektedir. Bir taraftan Osmanl Devletinin yz
yldan fazla Asker Tekilatn oluturmu Yenieri Oca, kuruluundan y
klna kadar, Pirimiz stadmz Hac Bekta Vel derken, e tarafda,
k Paa-zde hi bir kaynak ve belge gstermeden Bilmemdr, lmm
yetmidr diyerek, Hac Bekta Velnin l-i Osmanaan kimse ile musa
habe* etmediini iddia ediyor. Bir Endern brokrat olan k Paa-zde
inan ayrl nedeniyle Hac Bekta Vel ve evresini ktlemek eilimin
dedir. Eilimini Bunlarda eytn detler oktur diye belli etmektedir.
Aklnca, Hac Bekta V elyi zamann hkmdarna ve adamlarna kt gs
termek amacyla, ada olmad ve hi bir mnasebeti bulunmad hal
de, Hac Bekta Velyi Baba lyas ve Baba shakm halifesi olarak gster
mesi gibi burada da tarih gereklere aykr bilgi veriyori97).
Bu konuda k Paa-zde'yi en gvenilir kaynak sayan Prof. Fuad Kp
rl, bu yanlgsnn ters sonular ile sk sk karlamaktadr. Mahmut

(9 5 )

E v liy a elebi, Seyehat-NSma C. I , s, 38

(9 8 )

Prof. Dr. Fuad Kprl, Trk Edsbyahnda lk M utasavvflar , 235

(9 7 )

k Fas-Zde Ahmed A k, Tevrh-i Al- Osman s* 233

85

Hayranden, Hac brahim Suitan'dan bahsederken, hayret ettiini gsteren

bir ifade ile Yalnz uras biihassa dikkate deer ki, Hac Bekta Vel ile al
kas zikredilen mutasavvflardan tarih bir varla mlik olanlar ya Xiii. yz
ylda, yahut XiV. asrn ilk senelerinde yaam adamlardr diyor(98). Bu
rada alacak bir ey yok. nk Hac Bekta Vel de X1U, yzyhn ikinci
ve XIV. yzyln ilk yarsnda yaamtr.
Bu konuda verilen bilgileri ve incelenen belgeleri br sonuca balamak
istersek yle diyebiliriz :
Yetkili kiiler ve tarihilerin ounluu Hac Bekte Velnin lm ta
rihini 733 (1337-38) olarak gstermektedirler. Gerek kaynaklarnn inand
rc nitelii ve gerekse tarihsel byk olaylarla uyumu bakmndan, bu tarih,
geree uygun grnmektedir. Bu durumda, Osman Oullar Tarihi, Yenie
riliin kuruluu ve benzer nemli olaylardaki birbirini tutmaz elikiler or*
tadan kalkmaktadr. Trk Halk Edebiyatndaki nl ozanlarn ve o ada ya
ayan mutasavvflarn Hac Bekta Vel ile ilgileri hi bir zorlama yaplmadan
akla kavumaktadr. Halkn bilincine, menkbelere, deyilere konu olan
tarih olaylar da dorulanm olmaktadr.

(9 3 )

66

Prof. Dr. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk M utasavvflar $ 257

HACI

SEK TA

V E L ' E N

S O N R A S I

Hac Bekta. Vel, hayata gzlerini yumduu zaman Orhan Gazi on bir
yridanberi Osmani Beyliini ynetmektedir, Osman Oullar Murad I dev
rinde de Bey olarak anlmaktadr. Bu srede Hac Bekta Vel soyundan
gelenler, Kay Boyunun oluturduu Osmani Beyliini mnen destekleme
yi srdrmlerdir. Hac .Bekta Vel ile Idris Hocann kz Fatma Nuriye(Kadnck Ana) nm evlenmesinden Seyyid Ali Sultan (Timurta) dnyaya
gelmitir. Hacs Bekta Velnin kitaplarda ve belgelerde ad geen tek o
cuu olan Seyyid Ali Sultann (1310- 1402) asl ad brahimdir. Babas onu
brahim ya da brahim Seyd diye armaktadr, Timurta ve Hzr Lla la*
kablar le de anlmakda olan Seyid Ali Sultan, ok dinamik ve hareketli
olmasnda kinaye olarak, zellikle, Rumelinde Kzldeli olarak anlmtr.
Yaygn lakab Seyyid Ali Sultan olan brahim Seyd, 1356 da Osmani kuv
vetlerinin anakkale Boazndan Rumeliye geiinde Orhan Gazinin olu
Sleyman Paanm yanndadr. Ordudaki asl grevi bilinmemektedir. Bu ara
da Dlmetokada sonradan Seyyid Ali Sultan Dergh diye anlan Tekkeyi kur
mutur. Rumelide Trk-slm yerleiminin temelini atmay amalayan bu
almasn hayatnn sonuna kadar srdrmtr. Alev Bekta toplumunda, Yldrm Bayezd -Timr savanda iki Trk hkmdar arasndaki bu ge*
reksiz anlamazlk yznden ok kan dklmesine zlerek ld sy
lentisi yaygndr. ldnde, Dimetokada ki Derghn avlusuna gmlm
tr. (1402)
Ma'den-i nr- nbvvet mazhar- nr-t celi
ems-i eref lem i gayb oldu ana m ncel
tbn-i Sultan- N ecef ser-eme-i ciim te vel
Kutb- slr- Vilyet evliynn efdali
Al-i th l-i ysin Hazret-i Seyyid Ali
Server h- m evli hm z K zl Deli
Cedd-i pk-i Pr-i erkn- H orsnn gli
B- m ethinde ann bilcm le ak blbll
K albim izde doldu ek fte m uhabbet snbli
l-i th l-i ysin Hazret-i Seyyid Ali

87

Rek-n&m-y rh-t Hayder Piev-y evly

eh-siivr- Taht- ird mefhar-t l-i aba
lim -i el fakru -fahri trik-i tc u kab
Vris-i srr- dvazdeh ehl-i beyt-i M ustafa
Al-i th l-i ysin Hazret-i Seyyid Ali
K if-i ilm- ledn h-t m ilk-i e ciht
Bist-ii het h eft hattest an derin nak- sfat
S i v d iinde old u r nutkum uzda ayn zt
rifne m en aref ile verir b- hayat
Al-i th l-i ysin Hazret-i Seyyid A li
Nr- em -i M ustaf ser-defter-i l-i nebi
Cm- can-bah- leb-i H ulku-R zd r m erebi
h Huseyn-i K erbel d r atas ced d eb i
Y a ni Zeynel-bidin'dir rh- Cafer m ezhebi
l-i th l-i ysin Hazret-i Seyyid A li
Kuvvet-i kudsiyye-i K zm R zdtr bi kusur
h Tak ile N a k nin b- ryudur o N r
A skerd ir Hnedna shil-i ehl-i niir
Hakd- srr M ehdi-i shib-zaman kld zuhr
l-i th l-i ysin Hazret-i Seyyid A li
Try-y Dde-i d ildir b ize Hk-i deri
Hk-i Py Hdim-i derghnn tc- seri
ciziz avnen len m inhum acib mazhar
Kem ter-i m eddahdr D ervi K aasm kem teri
l-i th l-i ysin Hazret-i Seyyid Alt

D ervi K aasm

Yayla dalarnn sahillerinde

hm K z l D eli S ultan evleri
Brighlar kurm u sa gnllerde
hm K z l D eli Sultan evleri
N evbahar vaktinde gonca glleri
M ferrih seyrangh olur elleri
k sdklarn tatl dilleri
hm K z l D eli Sultan evleri
G elip Beytullah'a yzler srenler
H a k k t bildi hm sen i bilenler
Arzederler gnh sana gelenler
hm K zl D eli Sultan evleri
H akk'n kitbn syler dilleri
ter evresinde d ost b lb lleri
Grh- Dervn dilverleri
hm K z l D eli S u lta n evleri

Seyyid A li Sultan h- V elyet

E renler serveri m erttir begayet
Telem sn kulun b ekler ejat
ahm K z l D eli S ultan evleri

Telem sn
Horasan m lknden R m a geenler
H nkr H ac B ek ta h Seyyid A li
H akikat tasndan arab ienler
H nkr H ac B ekta, h Seyyid A li
B ir i M m inlerin kblegh'dr
B iri R m elin in pdihdr
B ir i Asm ann m ihr m hdr
H nkr H ac B ekta , h Seyyid Ali
B ir i y rtm tr cansz duvar
B ir i tlam tr c m le k ffr
B iri klarn d ili gftr
H nkr H ac B ekta , h Seyyid Ali
B iri S l lei H ayrlbeerdir
B iri l-i A hm ed Nesl-i H ayderdir
B u ik i birlikde H a k k a m azhardr
H nkr H ac B ekta , h Seyyid A li
G eda T ev fik byle oldu beyanm
Tark- M stakim rh- erknm
Ervah- ezelde benim im n m
H nkr H ac B ekta, h Seyyid A li
D ervi T ev fik

Seyyid Ali Sultan, ldnde geride iki olu kalmtr: Rasl Bal ve
Mrsel Bal. Byk olu Rasl Bal (1361 -1441) Hacbekta Derghnda
Pstninlik grevini yrtrken, kk kardei Mrsel Balnin Dimetokada, babasnn balad, Trk-slm kltrnn Rmeli'ye yerletiril
mesi almalarn srdrdn gryoruz.
Rasl Blnin lmnden sonra Hacbektaa gelen Mrsel Bl (1384
- 1483) krk drt yl Pr Derghnda Pstnin olmutur. Hayat sresince Dimetokadaki Dergh'n ileriyle de ilgisini devam ettirmitir. Dimetoka'da
tutulduu bir hastalktan kurtulamyan Mrsel Bl, orada lm, babasnn
yanna gmlmtr. Hac Bekta Vel soyundan gelenlerin en uzun mrl
s olarak tannan Mrsel Bl, ayn zamanda alkanl ve bilgisi ile de
nldr.
Mrsel Blnin Pstninlii sresi iinde Murad II ve Mehmet II (F
tih) hkmdar olmulardr. Osmanoullar Beylii, Osmanl mparatorluuna dnmtr. lke Bayezid -Timur sava sonundaki kargaalktan k
m, sosyal yaantda byk deimeler olmutur. Bu oluumlara paralel
69

olarak Hac! Bekta Velden bu tarafa sron bir dnem kapanmtr. Sosyai
yaantda da yeni koullar ve yeni gereksinmeler dou halindedir.
Mrse Blinin lmnden sonra, sadece Alev -Bektalerce deii,
zellikle Osmanl Tarihinde de adlarndan ok sz edilen iki kardei, Hac
Bekta Vel Derghnda Pstnin olarak gryoruz : Bl elebi (Balm Sul
tan] ve Kalender elebi.
Bunun yannda, Alev - Bekta toplumunm i bnyesinde ve Hac Bek
ta Vel soyundan gelenler arasnda Mrselli Kolu, Hdaddh Kolu olarak
adlandrlan bir ayrm ortaya kmaktadr.
Balm Sultann yaantsna gemeden nce, elebiler iinde Hdadd*
meselesi olarak srdrlen ekimeden sz etmek gerekiyor. Bu tart
mann kkeni Rasi Bl ve Mrse Blye dayanmaktadr.
Hac Bekta Vel Derghnda Pstninlik Ered (ergin, uyarc, bilgi
li) ve Esih (temiz ve drst) olmak kaydiyle babas Pstnin olanlardan
ocuklarna geiyordu. Bu grev babadan oula geiyor gibi grnyorsa
da koullar uygun olduu takdirde kardee de geebiliyordu,
Rasul Bl ld zaman, kardei Mrse Bl Pstnin olmutu. Mrsel Blnin lmnden sonra da olu Bl elebi (Balm Sultan) Pstnin
olmu ve ondan sonra Hac Bekta Vel Postuna Mrsel Bl soyundan ge
len elebiler gemilerdir. Rasl Blnin soyundan, daha dorusu, olu Hdadd elebinin soyundan gelenlere Mehat (eyhlik, Pstninlik) ve Tev
liyet (mtevelllik, Hac Bekta Vel vakflarn ynetme) grevf verilme
mitir.
Ayn soydan geldikleri halde bu ayrm neden yaplmtr? Bu konuda
gerek dayana olmayan pek ok sz sylenmitir. Hdadd soyundan gelenler Hac Bekta Velnin torunlarndan deildir denmitir, Hudsdd e*
lebinin Kalender elebiyi ldrtt ileri srlmtr(99).
Mevcud ve inanlr belgelere gre bu sylentiler kesin olarak aslsz
dr. Mrsel soyundan gelen ve 1902- 1921 arasnda Hac Bekta Vel Der
ghnda Pstnin bulunan Ahmet Cemlettin elebi Mdfaa adl kitab
nn eitli yerlerinde, Hdadd elebi'nin torunlar olan elebilerin de Hac
Bekta Vel soyundan olduklarn, fermanlara da atsf yaparak kabul atmsktedir(100),
Hdadd elebinin, Kalender elebiyi ldrtmesi tmden gerek d
br sylenti. Hdadd elebi 1481 ylnda lmtr. Bu tarihde, 1478-77
( S9 )
<100!

70

A , R fk , Bekta S rr 9. ?
C em ilenin CsleM, MSUtfa s. 7

ylmda doan Kaiender elebi be alt yalarnda bir ocuktur(101). Kald

ki Kalender elebi nl isyan sonucu 1528 ylnda 52 yanda idm edil
mitir.
Aslnda bu Mrselli Hdaddl ayrm sadece postta oturma yetkisi
ynnden srdrlmtr. Hac Bekta Vel Vakfndan evldiyet hissesi da
tmnda Hdaddllar da dahil tm elebiler pay alm!ardr(102). Mrsel
soyundan gelen elebilerle, Hdadd soyundan gelen elebiler arasnda
shr hsmlk da eskidenberi sre gelmitir. 1871 - 1878 yllar arasnda Der
gh Pstnni ve mtevellisi olan Feyzullah elebinin anas Zeliha Ana,
Cemlettin elebinin anas Kenziye Ana, son Hacbekt& elebisi Veliyettin elebinin ei Saide Ana, Hdadd soyundan gelen elebilerin kzlardr.
Hdadd soyundan gelen elebilerin posta geememelerinin nedeni,
amza kadar sren geleneklere ve mevcud belgelee gre u ekilde
aklanabilir :
Rasul Bl'den sonra posta oturan kardei Mrsel Bl 1484 ylnda l
mtr. Kaytlara gre Hdadd elebi bu tarihten i il nce 1481de l
mtr. Hdadd elebinin ya itibariyle de kendisinden byk olan amca
s Mrsel Blden nce Pstnin olmas dnlemez. Posta oturmad
iin mevcut gelenee gre ocuklar da posta oturmak hakkndan yoksun
kalmlar, bu nedenle, o tarihden sonra Pstninlik Mrsel Bl soyundan
gelen elebilere gemitir.

(1 0 1 )

A y n Eser s. 68

(1 0 2 )

Bak Belge No.

M tin N * 11

BALIM

SULTAM

Literatrde ve Bekta nefeslerinde Hac Bekia Velden sonra en ok

sz edilen, Balm Sultandr. Anadoluda ve Rumeli'de ikinci Pr olarak
anlan Balm Sultan, Alev - Bekta toplumu dnda srdrlen sylentiler
le gerek kiiliinden ayr biimde anlatlm, kamuoyunda yanl kanlar
oluturulmutur.
Mrsel Blnin lm zerine, 1434de Balm Sultan Mrd Postuna
oturduu zaman, Osmanl tahtnda Bayezd II bulunmaktadr. Devlet ilerin
den ok felsefe, astronomi, edebiyat ve din konular ile megul olan bu p
dihn Balm Sultanla da ilikileri olduu bilinmektedir. Bununla beraber,
Osman Gaz ve Orhan Gaz Devrindeki gsterisiz ve srekli grmeler*
yerini, protokola tbi olan sarayn resm ve itenlikli olmayan mnasebetle
rine terketmitir. Devlet glenmi olmakla beraber halk yer yer valiler
den, devlet memurlarndan vs zorbalardan ikyetidir.
Bayezd ii, 65 yanda olu Selim ! (Yavuzjs taht terketmek zorunda
kald (1512). Ayn yl Dimetokaya giderken ani olarak hastaland ve ld.
Selim I, kltrl olmakla birlikte sonsuz bir egemenlik hrsl ve ac
masz bir yaratlta idi. Daha nce balayan, Safev -Osman rekabeti Ya
vuz Selimin tahta k ile hemen savaa dnt. ki taraf da asker savala
paralel olarak inan ayrlklarn krklyorlard. Bunun sonucu byk
ounluu, iki hkmdar arasndaki politik anlamazlkla ilgileri olmayan
gnahsz halk ynlar zaman zaman soykrm boyutlarna ulaan bask ve
saldrlara uradlar. ranla yaplan savatan sonra Yavu? Sultan Selim, M
sr zaptetti ve elde edilen ganimetler arasnda Halifelik Messesesini de
stanbula getirdi. Dzenlenen byk bir trenle Halfe-? Mslmn unva
nn ald.
(Jmeyye Oullarnn ve Abbas Oullarnn saltanatndan bu tarafa, ha
lifelik, politika karlarna ve egemenlik hrslarna alet edilmiti. Adeta ma
nev ve madd bir bask, bir zulm arac haline getirilmiti. Balangcndan
beri, bu anlamdaki halfe -hkmdar messesesini ve ynetimini meru
saymayan, Hz. Muhammedi temsil eden bir makam olarak grmeyen Ale
v - Bektaler olay ho karlamadlar. Zaten, gl hkmdarlarn halfe
72

sfat tayan kiileri istedikleri biimde hareket ettirmeleri, bu sfatn s

lm lemindeki saygnln bsbtn ortadan kaldrmt. Bu halifelik ola
y ve Bayezid-i Vel diye anlan ve ok sevilen Bayezd M'nin zorla tahtan in*
dirilmesi ve byk olaslkla ldrlmesi, Alev -Bekta evrelerinde bir
honutsuzluk ortam yaratmt.
Byiesine bir havada, Aiev - Bektalerin temsilcisi durumunda olan
Balm Sultan, dikkatleri zerinde toplamtr. Bunun yannda gl kiilii
ve Bayezd II le olan yaknl da hakknda ok sz sylenmesine neden ol
mu, soyu ve kiilii zerinde elikili sylentiler yaylmtr.
Vakf kaytlar, icze-nmeler, eski elyazmalar, nefesler ve Alev-Bek
ta toplumunda babadan oula srp gelen bilgiler, Balm Sultan'm (1473
-1516) Mrsel Blnin olu olduunu aka gstermektedir. zel trbesi
nin kapsnn stnde bulunan kitabede Rasl Bl'nin olu olduu syleni
yorsa da dier kitap ve silsile-nmelerde Mrsel Blnin olu olduu kabu!
edilmektedir .Kald ki Rasl Bl 1441 de lm olduuna gre tarih bak
mndan da Balm Sultann Rasl Blnin olu olmas mmkin dail. Kitbede bir isim yanll olduu anlalyor. Ayrca ayn kitbe, Hac Bekta
Vel'nin torunu olan Rasl Blyi olu olarak gstermektedir.
Sz geen kitbe, Balm Sultann lm tarihini ksmen aydnlatmakta
dr. Kitabenin metni yledir :
Bina-i hza el ku b b et erife, el E m r A li B ey bn ehsuvar B ey, t
ktb l evliy hlasatl bdal H zr B l bn R asl B l bn H ac Beka V elyy'l Horasn, nevverallahii m crkadhh F sen e ham se ve ireyn
ve ts emie (Bu erefli kubbeyi yaptran byk emir ehsuvar Bey

olu li Beydir. Evliy'nn Kutbu, Budalann z Hazre-i Bl bn

Rasl Bl bn Hac Bekta Veliyy! Horasn iin yaptrmtr.
Allah merkadini nr etsin. Sene be yz yirmi be.)
Bu yazdan, trbenin, H. 525 (1518-19) tarihinde yapld anlalyor.
Genellikle Balm Sultann 1516da ld kabul edilmektedir. Cemalettin
elebi, Mdfaada bu tarihi 1520 olarak gsteriyor. Trbedeki kitbede bir
yanllk yoksa, bu tarihde bir hata sz konusudur. Trbenin lmnden n
ce hazrlanm olmas ok zayf bir ihtimal olduuna gre, Baism Sultan'm
1516 ylnda ldn kabu! etmek gerekiyor.
Balm Sultan'm, zhd- takv (temeli ibdet olan, dinin emirlerine sm
sk bal) esas zerine kurulmu Hac Bekta Velnin yolunu bozan, kural
larn deitiren br Srp veya Macar soylusu o!duu(103), Gedik Ahmet Pa(T,03} M. Tavfik Oyian,

yz u 372

73

a'nn sarayda rehine oiarak tutulan ocuklarndan birinin sonradan Dergha gelerek Bahm Sultan adn ald(104), Fatih devrinde alman sava?
esirlerinden bir Ssrp prensesi ile Sersem Ali Babann evlenmelerinden do
an bir ocuk olduu(1Q5) gibi sylentiler yaylm ve belleklerde yer
etmesine allmtr.
Hi bir belge ve kaynaa dayanmyan bu uydurmalarn gldr amac
ile ortaya atlmad kukusuz. Bahm Sultan adnn bylesi hikyelere ko
nu edilerek yozlatrlma gayretleri, Alev? - Bekta inancnn srmesinde,
gelenek ve trelerin yaamasnda olumlu etkisi olan, saygn ve birletirici
nitelii bulunan Hac Bekta Vel soyunun gzden drlmesini amalad
genellikle zerinde durulan bir ihtimldir. O an politik ortamnn getirdii
zorunluluk ve Balm Sultann saygn kiilii Alev - Bekta inancn yozla
trma gayretlerini doruk noktasna ulatrmtr. Balm Sultann lmnden
sonra, onunla ilgili olarak, Hac Bekta Velnin evlenmemi olduu vs
Dede-Babalk ve Dervilik messesesinin Baim Sultan tarafndan kurul
duu, hatt Balm Sultan'n bir baba olduu ortaya atlmtr.
Bahm Sultan'n, Bektaliin kurallarn akla kavuturduu, dzen
lemeler ve an koullarna uygun reformlar yapt bilinmektedir. Onun,
yerlemi ve uygulanmakta olan Hac Bekta Velnin ilkelerini ve Alev
Bekta inancnn zn deitirmesi beklenemez. Geni halk topluluklar
nn benimsedii itikadn temel bilincine aykr yntemler gelitirmeye Ba
hm Sultan gibi bilgin ve olgun bir kiinin teebbs etmesi gereksiz ve man
tkszdr. Nitekim, Hac Bekta Vei'nin evlenmemi olduu iddias, Dede*
Baba ve Mcerred Dervilik, onun lmnden 36 yl sonra, Kalender eleb!
isyannn getirdii kargaa iinde ortaya atlm ve Bahm Sultann nl
kiiliine balanmak istenmitir. Alev - Bektalerce ciddiye alnmayan vs
benimsenmeyen Dede-Babalk ve Mcerred Dervilik, Balm Sultann
salnda Bekta tekke ve zaviyelerinde kesinlikle yoktur. lk Dede-Baba
olan Sersem Ali, Balm Sultan'n lmnden 36 yl sonra stanbuldan gn
derilmitir. Bu durum, Mcerred Derviliin ve Dede - Babaln Balrn Sul
tan tarafndan kurulduu sylentisini de byk lde pheye drmek
tedir.
Balm Sulian en gzel ve en gerek biimde anlatan ozanlarn nefes
lerinden bir ka rnek veriyoruz :
B enim Pirim H ac B ekta VeUir
Pirim in de Piri M erdan Alidir
S eyy id Ali Srr- Sultan Vel'dir
M rsel Dede olu Sultan Bl'dir,
(1 0 4 ) Ayn ser e. 373
C105) E&vffir
opoiyo

7A

v* Tadkgtfar TartfeS f, S&

G el erenler lokm asndan yer isen

On k i m am yolunu gder isen
Sana derem sen de gerek er isen
M rsel D ede olu Sultan B ldir.
Arslan gibi apl apl yryen
K epenein yerden yere sryen
K endi nvrun H ak nuruna bryen
M rsel D ede olu Sultan B ldir,
M ekn etti nan-hnenin bucan
B ulutlara atar tutar nacan
H em uyaran Pirim izin ocan
M rsel D ede olu S ultan Bl'dir.
K zl D eli Sultanm dan uyanan
Batan baa y eillere boyanan
H em P irim in eiine dayanan
M rsel D ede olu S u lta n B ldir.
E r olanlar lokm asndan yer id i
H er szn rum uz ile der idi
phesiz b il an gerek er id i
M rsel D ede olu S u lta n B ldir.
K azak A hm ed aydur rivyet ettim
yz a ltm eri ziyret ettim
Ba budar biliniz hikyet ettim
M rsel D ede olu S ultan B ldir.
~ K azak Ahm ed
Abdal M usa Suttan gazebe geldi
Fetheden Urum u Yaradan m ede
Cihan harb old u insan az kald
Y in e ferm n senin e lm n m ede
B iz d e sevenleriz A li'nin soyun
B itle r d e anarz H aan H seyin
Zindanda verm isin Zeyn elin Payn
B kr' zindanda var eden m eded
Y e ti m am Cafe r al elden bizi
H er dem arzum etdiz isteriz sizi
Z lfeka r a tt yu ttu denizi
N eccf deryasn kurutan m eded
M ridim K zm Rzya varalm
D erdim ize derm an anda grelim
Tak, N ak, A skerye erelim
M ehdyi maarada srreden m eded
H iiseyn Gaz S ultan bellisin atsz
N iyazm kabul et m kilim kansz
H iiseyn ovasnn gzcs se m in
Ayrma koyunu srden m eded

_.

tm ad sizden ancak Urum E rleri

G aip erenleri Horasn Pri
M uallkda tutan Bb-t Hayberi
Cengde M am m ed'e car eden m ede
Balm S ultan gerek srr- A lisin
M m inlerin kanadsn kolusun
P irim H nkr H ac B ek ta V elsin
Cansz duvarlar yrten m eded
K l H seynim aydur gnle dem eyin
G iderip ykn alp ymayn
Srlarnz gnlnzden koym ayn
M m inin kalbinde yer eden m eded
K u l H seyin <

T ezelden bendesi o lu p etm iem

Rhna can fed a B alm S u lta n n
Aynm a ttiya ayak trbn
ek em k h li cila B alm Sultan'm
B ir m enzile yettim erenler sem i
Farkederler anlar eyiyi kem i
V asfn ketb iin aldm kalem i
E tm edeyim im l B alm Sultan'm
E m r ile yrttn cansz d ivan
Pirim H ac B ek ta V e lnin yn
Sbd- Seyyid Ali, vasl-ddar
Srer dem i, kr, B alm S u lta n m
Derv-i m znbim ism im brahim
E fl k e km ada dud-u siyahm
Subh-u d istiyor ey yz m h'm
H im m eti var gedya B alm S u lta n m

o k k r otsun A llaha
B izim S u lta n B lm z var
Yalan deildir B illh'a
D in M uham m ed Ulum uz var
i olur m u pienim iz
G ene kalkar denim iz
M iskin likd ir nianm z
G ksm zd e elim iz var
M nkirler bize ta atar
Ta dnb kendye batar
G zedir erenler tutar
K anadm z kolu m u z var

Dervi brahim

Eer htrsz eer uru

Anda belli olur doru
Kul Bayram l Ali N ru
H a kka gider yolum uz var
K ul Bayram l

Sunduumuz bu nefeslerden de Balm Sultanm, Hac Bekta Veli so

yundan geldii ak olarak anlalmaktadr. Ayrca, Pr'in soyundan gelmeyen
veya Seyyid olmayanlar Sultan olarak anlmazlar. Alev - Bekta toplu
munda kiiliine kar sayg duyulan, sevilen babalar, ozanlar, derviler
yetimitir. Onlar deyi ve nefeslerle vlrken, erenlere veya kutsa! saylan
kiilerin soyundan gelenlere has biimde kendilerinden himmet bekleyerek
veya onlara kutsallk izfe edilerek bir vme yaplmas gelenei yoktur.
Balm Sultan Hac Bekta Vel soyundan gelmeyen bir Baba veya Dede -Ba
ba olsayd ozanlar tarafndan kesinlikle bu biimde ve bu deyimlerle vlemezlerdi.
Balm Suitann, iir veya kitap eklinde yazd bir belgeye imdiye
kadar rastlanmamtr. Eski Alev -Bekta geleneine gre kitb yola ilti
fat edilmemi, kural ve akidelerin insanlarn belleine yerletirilmesi yolu
tercih edilmitir. Yazl bir eser varsa bile beikide yok edilmi, amza
ulaamamtr.
Balm Sultana ait nefeslerin mevcudiyetinden bahsediliyorsa da kesin
olarak kantlanamamaktadr. O an dil zelliini gstermemesi ve anlam
nn Balm Sultann kiiliine uymamas nedeniyle bu sylentileri ihtiyatla
karlamak gerekiyor. Sz konusu nefeslerden bir tanesini alyoruz :
B enim Sevdiceim Alidir Ali
Aliy i sevenler olm azm t veli
Pirim in elinden im iim dolu
Aliy i seversen dem e yaram a
H akk bilm ezile eylem e pazar
B ir m n fk bin ehl-i im m bozar
M r olm aynca yaralar azar
Pirim i seversen dem e yaram a
M m in M slim bir araya gelince
Pirlerin elinden dolu alnca
Gnh sevap hep anda sorulunca
h sever isen dem e yaram a
B enim yaralarm baldr bal
Ak- S d kn cieri dal
Balm S ultan M rsel Dedenin olu
Aliyi seversen dem e yarama(106}
(1 0 6 )

Sadeddin Nzhefr Ergun, Bekta airleri ve Mefesieri s. 132

77

KALENDER

ELEB

v A Y A K L A N M A

OLAYI

Balm Sutanm lm zerine, Hac Bekta Vel postuna kardei Ka

lender elebi (1476- 1528) geiyor. Otuz dokuz yanda Pstnln olan Ka
lender elebi, kltrl ve air tabiatl bir kiidir. Vaktinin byk ksmn ki
tap okumak ve iir yazmakla geirmektedir. Pstninliinin ilk on bir yln
da sessiz bir hayat geiren Kalender elebi yi, 1527 de Kanun Sultan S
leymana kar bir ayaklanma hareketinin banda gryoruz. ok iddetli
bir biimde patlak veren ve hzla yaylan bu ayaklanma saray telaa d
ryor. Osman' Devletinin en gl hkmdar Kanun Sleyman, Sadrazam
brahim Paay byk bir ordu ile isyanclarn stne gnderiyor. Karaman,
Sivas ve Dlkadir Vilyetleri askerleriyle de kuvvetlendirilen brahim Pa
ann ordusu ilk karlamada darmadan o!uyor{107),
Kalender elebi isyan, Osmanl yazarlarnn ounun iddiasnn aksins
ekonomik nedenlere dayanyordu. Kanun Sleyman tahta getii zaman,
para darlna bir are bulmak zere arazi yazlmasn yenilemiti. Bu ilem
keyfi tutumlarla srdrlyor, itiraz edenlere, Kad Muslihiddin'in yapt
gib, sakallarn kesmek, dayak atmak gibi cezalar veri!yordu(1G8), Tmrl
sipahilerin ve kyllerin zararl kt bu arazi yazm, lke apnda geni
olaylar kmasna neden oldu. Kyamn tabann Bozok, Sivas, Mara, Adana
ye Tarsus ifti Trkmenleri oluturmakla beraber, ayn. ayaklanmaya bir o
kadar da Alev olmayan spah ve kyl katlmt.
lk bozgun zerine Sadrazam brahim Paa, Kalender elebi safnda
bulunan Tmrh sipahilerle gizli iliki kurarak, hepsinin arazisini geri verme
yi kabul etti ve onlar ifti -Trkmen isyanclardan ayrmay baard. Byiece ikinci karlamada Kalender elebi ordusu bozuldu ve kendisi de 5drld(109).
Osmanl tarihinde en byk ifti -kyl ayaklanmas olarak nitelenen
Kalender elebi kyam bu biimde sonulandktan sonra kyl bir daha
ba kaldramyacak ekilde ezilmiti. Nitekim, ondan sonra urada bura*
C17)

Prof. M ustafa Akda,, Trk H alk m m rik

(1 0 8 )

Peev T arih C. I, s. 117

<109)

Celsl~Z8de, Tabaktal M am lU k a. 236

78

Dzenlik kavgas

123

da kk apla bir ka hareket olduysa da bu divan hkmeti iin nemli

deildi(110).
O yar Osmani mparatorluunun en gi ve en grkemli a! ol
makla beraber, duraklama ve gerilemenin de balangcn oluturan neden
lerin ortaya kt yllardr. Giderek, lkede yollarn gvenlii kalmamakta,
kervanlar yama edilmekte, ky kasaba ve ehirlerde insanlar ldrlmek
te, fuhu, iki, kumar, rvet ve genel ahlk k yaygnlamaktadr.
Osmanl Devletinin banda bulunanlar, devlete gelir salamak ama
cyla, yaplan ikayetlere kulak tkamakta, olaylarn ve zellikle Kalender
elebi ayaklanmasnn nedenlerini aratrmamakta, bunu, Osmani yazar
lar bir kzlba ayaklanmas olarak nitelendirmekteler.
Bu byk olayn bilmediimiz nedenleri de olabilir. Ancak, unu kesin
olarak syleyebiliriz: Mslmanlar arasnda din inan farkllklar, dn
ce farkllklar vardr. Bu farkllklarn bulunmas da doaldr. Ancak, slm
lemindeki inan farkllklar kiilerin veya topluluklarn birbirine dman
olmasn gerektirecek boyutlarda deil, ayrntlardadr. Temelde inan bir
lii olan Mslman halk, ne zaman birbiriyle savam ve karde kan dk
mse, ya hkmdarlarn egemenlik ihtirasna let veya politik karlarn
kurban olmulardr. Her atmada da Snnlik, Alevlik diye uydurma sebebler ileri srlmtr. Aslnda, Snnlerde de Alevlerde de birbirine d
man olacak ve zellikle karde kan dkecek lde bir inan ve itikad taas
subu yoktur.
Kalender elebi ayaklanmasnn tarih nedenlerinden birisi de Yavuz
Selimin saltanat sresince, etrafndaki Enderunlu kul aalarnn ve onlarn
suyunda mutlu yaayp ahkm kesen lem bozmas okur -yazarlran Padi
aha srf Alev eirrs (azl haydut, fesadc) diye tanttklar, Anadolu
nun ou Trkmen halkna kar giritii kani kovuturma hareketidir. Bu
yntem beklenen yattrmay salamak yle dursun, ykclk ve soygun
olaylarm doal hale getiren srekli karklklar yaratmtrfl 11).
lmnden sonra, byk kardei Balm Suitann trbesinde topraa
verilen Kalender elebinin be iirini sunuyoruz :
H or bakm a fukarya sakn ey ehl-i hner
S rete etm e nazar srete baktb ekser
K dir olm azsa da bir habbeye dnyda eer
D er erbm- fena ltf-i H udya m azhar
E tm e derv-i ab-pa hakaretle nazar
O da hlince fen m lketinin ah geer
(1 1 0 )

Solak-Zda s. 464

(1 1 1 )

Prof. Mustafa kda, Trk H a lk n n Drk ve Jze^iik Kavgas s. 11?

79

 dem i ftrat-t evvelde Hud-yi mutal

K im isin h-t eihn e tti kim isin abdi
K im ine sadr nasb etti kim e saff- nil
B u nasihatleri g et sakn ey n k hisl
E tm e derv- ab-pa hakaretle nazar
O da hlince fen m lketin in an geer
H nerine nazar et aybn pinhan eyle
K ibri ko yanm a al lem i seyrn eyle
D e fi gam kl gle bak handan eyle
H trn ele al l tf ediib ihsn eyle
E tm e derv-i ab-pa hakaretle nazar
O da hlince fen m lketinin h geer
S f dil ol yere ko yzn iin b- revan
Kaynayub tekye-i ak ire varup nice zeman
B ir bilr h u ged kadrini ehl-i irfan
Yedi iklim e olursan da eer h- cihan
E tm e derv-i ab-pa hakaretle nazar
O da hlince fen m lketinin h geer
M nkir olma fukarya yr zhid zinhr
R fk ile b a k yzne l tf ile eyle gftr
Fukardan kopar erbb- velayet her br
Gel Kalender szne eylem e l tf et inkr
E tm e derv-i ab-pa hakaretle nazar
0 da hlince fen m lketinin h geer

Kalender elebi

Her cna kalan serseriye er demesinler'

Ser verm eyenin ism ine server dem esinler
B ir kirnesnede olmasa ol ak-t Aliden
Pes nice ana Kfir-i H ayber dem esinler
H er can k i ehi bilm ese bu kver iinde
h kulu deil ker-i Katber dem esinler
Gzel grnr ibu gnl her k im i sevse
Tahkik budur zge haberler dem esinler
Efsne szn sylem e ey zhid-i hodbin
Sakin ki sana chil-i ebter dem esinler
K atlanm az isen sabr idben evrine yrin
01 b hnere ak eri rehber dem esinler
Ser verm ez isem yoluna h-t K adm in
lem de dah bana K alender dem esinler

K alender elebi

B ilm eyen im a n deil billh bu cnn kadrini

G itm eden bilm ek gerek rh- revnn kadrini
L tf u ihsan eyleyen dcr- fena ire m dam
Lcerem oldur bilen dr-l-bekann kadrini
S erb eser cism in i vrn etm eyen t ak ile
B ilm em itir gevher-i genc-i nihnn kadrini
ekm eyen der-ii bel v m ihnet- hicran gamin
O l ne bilsiin dedm end-i ntvanm kadrini
ekm eyen der-ii bel v m ihnet- hicran gamin
O l ne bilsn derdm end-i ntvann kadrini
stem e her m-i nm er d ile ndandan kerem
H em yine m erdan biliir merd-i H d a nn kadrini
B unca devran geldi geti bilm ed i m nkir henz
Derv-i biare-i ehl-i duntn kadrini
E y K a lend er rzn k e f etm e her nm ahrem e
D em e can bilm ez bilirsin bu beynin kadrini

K a lend er elebi
D ilberin vechine B ism illah oku
G r bu hsn- h u lku sun'ullah o ku
eh rei ruhsresin s e b lm esan
Allem el-esm K el m u llah oku
V er Salvat grse aynnn aynm
K alarn hem kudret-i Allah o ku
O l beyn- beyyint- zt- H ak
Sret-i insandr eyvallah o ku
G er dilersen ehl-i nci olmaa
G e bu kesretten kitbullah oku
Harf- nutka cvidandan al sebak
Asl-u fe r i nak- arullah oku
F- dd- lm dan iste R abbini
E y K a lender ilm- ehlullah oku
K a lend er eleb i
E y gnl d ol M uham m ed M ustafa devrndr
M ereb-i h- V elyet Murtaza devrndr
H er taraftan hikm etullah srn-h old u zuhr
h Hasen- h H useynim K erb el devrndr
Tlib o l Zeyne'l-abya B kr ihls ile
C afer- K zm A li M s R z devrndr
h Tak sultan- lem h N ak, h A sker
M ehd hem din serveri l-i ab devrndr

Sohbet-i rf n a erm ez her hassi b haber

B undan sm az tler bu in devrndr
Zhidin refoldu zht kalm ad ayruk dem i
Lccerem sdk-u saf mihr- vef devrndr
G eti hkm - tohm- Mervan, geldi imam askre
E y K a lender secd e kl l-i ab devrndr
K a lender eleb i

KALENDER ELEBNN OCUKLARI

vs
DEDE BABALIIN ORTAYA IKII

Kalender elebinin lmnden sonra, byk olu skender elebi

(1512- 1548) ve ondan sonra da skender elebinin kk kardei Yusuf
Bl elebi (1516- 1569) Pstnin ve Vakf Mtevellisi olmulardr.
Zehr-i N diye anlan Yusuf Bl elebinin zehirlenerek ldrld sy
lenmekte ise de bu konuda ayrntl bilgi ve kesin bir kant yoktur. Bilinen,
Yusuf Bl elebinin son derece saf ve sessiz bir kii olduudur. Grevini
baarmyaca gerekesiyle baka birinin Pstnin olmas yolunda s
tanbulda arzuhaller gnderilmitir. Kalender elebinin tm Anadoluyu sa
ran nl ayaklanmasndan ve Kalender elebinin Kanun Sultan Sleyman
tarafndan idm edilmesinden bu tarafa yirmi drt yl gemitir. Osmanl tah
tnda Kanun Sleyman oturmaktadr. O yl, 1552 yl, Hac Bekta Vel Der
ghna Sersem A!i Baba adnda bir kiinin Dede-Baba unvan ile atand
grlyor. Mcerred (evlenmemi) olduu sylenen derviler yerletirili
yor. O tarihe kadar Hac Bekta Vel Derghnda Dede - Baba ve mcerred
derv diye bir ey yoktur. Bu tarihden sonradr ki Hac Bekta Vel evli idi.
evli deildi tartmalar zaman zaman alevlenerek srm gitmltir(112).
Yusuf Bl elebinin byk bir ihtimalle zehirlenerek ldrlmesinden
sonra, olu ssrasiyle Pstnin oluyorlar :
Bekta elebi

(1544-1581)

Rasl Bl elebi

(1546-1588)

skender Mrsel elebi

(1551 -1604)

Ve skender Mrsel elebinin lmnden sonra, byk kardei Ras Bl elebi'nin iki olu srasiyle Pstnin oluyorlar :
(1 1 2 )

Yusuf Fahir Bafcs, Bektalik, Tarih pnyas* say s 2$

83

Haan elebi (1563- 1607)

Bekta elebi (1566- 1632)
Bunlardan sonra gene srasiyle :
Mrsel
Bekta
Yusuf
Yusuf

elebinin
elebinin
elebinin
elebinin

olu;
olu;
olu;
olu;

Kasm elebi
Yusuf elebi
Hac Zlfikar elebi
Hseyin elebi

(1578(1582(1605(1809-

1646)
1656)
1667)
1674)

Hac Bekta Vel Derghnda eyh ve mtevelli oluyoriar.

Hseyin elebinin lm zerine kardei Hac Zlfikar elebinin olu
Abdl-Kdir elebi Pstnin oluyor. Abd'l-Kdir elebi (1628-1685) ehd olarak anlmaktadr. Onun zamannda Mehmet IV pdih ve Merzifonlu
Kara Mustafa Paa Sadrazamdr. Abdl-Kdir elebinin devlete kar yap
t bir ayaklanma sonucu idm edilmesi sz konusu olamaz. Sultan aleyhin
de bir hurc hareketinde lenler iin ehd deyimi kullanlmamaktadr. Onun
ehdliini elebi - Dede - Baba anlamazlna balantl kabul edenler var
sa da, bunu dorulayacak bir bilgi ve kant yoktur.
ehd Abd'l-Kdir elebiden sonra, Hseyin elebinin 1640 doumlu
olan olu, Elvan elebinin srada olmas gerekmektedir. Ancak, bu Elvan
elebi, Krehir Sancandaki Kln Abdal Zaviyesinde Pstnin ve vakf
mtevell'sidir. lm tarihi bilinmemektedir. Mezar Kln-Abda! Dergh
na yakn epni kyndedir.
Abd'l-Kdir elebinin lmnden sonra, bu nedenle, Hac Bekta Ve
l Dergh Pstninlii bo kalm olamaz. Abd'l-Kdir elebinin byk
olu Murtaza Ali elebi (1646- 1730) babasnn ld tarihte otuz do
kuz yandadr. Bu hal, durumu yeterince aydnlatmyor, Elvan elebinin
Hacbektata bulunmaynn nedenini meydana karmyor. Ancak, Elvan
elebinin derghta hukuken veya filen Pstnin olmamas halinde, Abdl-Kdir elebi'den sonra Murtaza Ali elebinin posta Gturmas gereki
yor.
Murtaza Ali elebi'den sonra kk kardei Hac Feyzullah elebi
(1711 - 1759) eyhlik ve mtevelllik makamna gemitir. 1730 ylnda Hatt-
Hmyun (Padiah Fermn) ile eyhlik ve mtevelllik grevine balayan
Hac Feyzullah elebi, stanbulda lm, Merdivenky ah Kulu Sultan Derghna gmlmtr. El-Hac lakabiyle anlmas Feyzullah elebinin hacca
gittiini gstermektedir.
Hac Feyzullah elebi ldnde Mustafa III padiah ve Koca Ragp
Paa da Sadrazam bulunuyordu. Devlet ynetiminde nisb bir sknet var
d. Hac Feyzullah elebinin bu srada stanbul evresinde kan bir kyama
84

katlmak zere geldii, kendisinin Batn Padiah geidi avazeleri arasnda

ve top atlar ile karland ve bu nedenle Padiah tarafndan idm edil
dii iin stanbul'da topraa verildii iddia edilmitir(113). Mir'atl Maksdda bu Feyzullah elebi ehd olarak anlmaktadr.
Cemaiettin elebi bu iddialar kabul etmemekte, Feyzullah elebinin
davet zerine stanbula gittiini, Merdivenky Derghnda misafir bulun
duu bir srada eceli ile ldn, stanbula giriinde top atlmsa bunun
olaanst sayg ile karlandn gstereceini yazmaktadr(114).
Mustafa H tarafndan verilen 17 Reb-S evvei 1173 (M. 1759-60) ta
rihli fermanda ; Anadolu ilindeki Hac Bekta Vel Zaviyesi Vakfna seccdeniin olan Hac Bekta Vel evldndan Hac Feyzullah elebinin baz i
leri iin stanbula geldii, Nerdbanl Kariyesi (Merdivenky)ne geldiin
de Allahn emri ile vefat ettii, mnhal kalan Seccdeninliin olu Bek
ta elebiye verildiiC"! 15) bildirilmektedir.
Osmanl tarihinde gerei gizleyen fermanlar ve yazlar az rastlanr
eylerden deildir. Bununla beraber mevcut belgeler karsnda Hac Feyzuah elebinin idm edilmesine bir neden bulunmad, eceli ile lm
bulunduu geree daha yakn grnmektedir.
Hacs Feyzullah elebi'den sonra Pstnin olan olu Bekta elebi
(1710-1761) posta oturdukdan sonra ancak iki yl yaamtr. ok gl bir
air olan Bekta elebi ir mahlasn kullanmtr.
Bekta elebi, Hacbekta lesi Bl Mahallesinde Hac Bekta Vel
Klliyesinden ayr zei trbesinde, Bekta Efendi trbesi diye anlmakta
olan trbede yatmaktadr. elebi ailesinden Pstnin olanlarn geleneksel
olarak Hac Bekta Vel Trbesi Krklar Meydamnda topraa verildii bilin
mektedir. Bekta elebinin, ayr bir trbeye gmlmesi nedenini aklayan
bir belgeye rastlanmamtr.
Ciht var olm adan ketm -i adem den
H a k ile birlilcde yekda idim ben
Y aratt bu m lk nk o d em den
Y aptm tasvirini nakka idim ben
Ansrdan bir libsa brndm
Nr bd b hkten grndm
Hayrii'l beer ile dnyaya geldim
dem ile bile bir ya idim ben
{Ti 13)

A . R ifk , Bskta S r n 5. 31

(1 1 4 )

Cemaiettin elebi, Mdfaa s

(1 1 5 )

Bak, Belge 17 Reb-l e w e l 1173 Tarihli Ferm3n

70
M etin No. 2

85

 dem in sulbnden t olup geldim

Nh- N ebi oldum tufana daldm
B ir zaman bu m lke brahim oldum
Y a p tm B eytullh' ta tadm ben
sm ail grndm bir zaman ey can
sha k Yakb Y su f oldum bir zaman
Eyyb geldim o k ardm el-aman
K u rt yedi vcdum kan ya idim ben
Zekeriyy ile beni bitiler
Yahy ile kanm yere satlar
Davd geldim o k p eim e d tler
Mhr-i Sleym an o k tadm ben
M brek sy M sya verdim
R hl K u d s olup M eryem e erdim
C m le evliyya ben rehber oldum .
M ucz Murg- eb-i hff idim ben
Slb-i pederim den Ahm ed-i M uhtar
O lup da cihna geldim ikr
A li ila o k takndm zlfeka r
K u l iken zt ile srd idim ben
T efek k r eyledim ben kendi kendim
M ucize grm eden imna geldim
h- Merdn ile dldle bindim
Z lfeka r balandm t tadm ben
Sekahm ham rinden iild i erbet
K uruldu ayn-i cem ettik m uhabbet
M eydana ald srr- hakikat
Aldm esrra srda idim ben
H idyet eriti bize A llahdan
Biat ettik cm le Raslllh!dan
H aber verdi bize seyri fillhdan
Selmt-t Pk ile yolda idim ben
k r m atlbum u getirdim ele
G l oldum feryd- verdim blble
C em ' old u k bir yerde E hl-i beyt ile
K rklar M eydnnda ferr idim ben
krar verdik c m le dz ld k yola
S rr f etm ed ik asla bir kula
K erbel'da m am H useynle b ile
Pk ettim dm eni gl tadm ben
u fen m lkne o k geldim gittim
Yam ur olup yadm ot olup bittim
Urm D iy nm ben ird ettim
Horasn'dan gelen B ek t idim ben

G hi N eb ghi V el grndm
G hi uslu ghi d eli grndm
Ghi A h m ed ghi A li grndm
K im se bilm ez srrm kall idim ben
H am d'Ullh im di ir dediler
Geldim gittim ztm hi bilm ediler
K im seler bu rem zi fehm etm ed iler
H er gelen m ahlka karda idim ben

ir

Bu nl devriye hakknda Sadeddin Nzhet Ergun Bekta airleri ve

Nefesleri ad; kitabnda u bilgiyi veriyor: ir'nin 18 ci asr Bektalerinden olduu tahmin edilmektedir, Bektaler arasnda bir ka iiri me
hur olan bu zat, biroklar tarafndan Hac Bekta Vel addedilmektedir. Bu
yanlla airin bir devriyesindeki :
Urm diyrm ben ird ettim
Horasn'dan gelen B ek ta idim ben

beyti sebeb olmaktadr. air devriye olmas bakmndan, bu iirde Msa

olacak, sa olacak ve Hac Bekta oldukdan sonra da bizzat kendisi olacak
tr. Ayn zamanda 13 c asr mutasavvflarndan olan Hac Bekta Velnin
bu ifade ile iir yazmasna imkn yoktur. nk bu manzumelerdeki ifade
hususiyeti nihayet 16 c asrdan aaya da inmez. Bildiimiz Bekta
elebi vardr. Biri 16 c asrda dier ikisi de 17 ve 18 ci asrlarda yaa
mlardr. Geri bu iirler 16. asrda yaayan Bekta elebi'ye isnad oluna
bilirse de o devirde yazlm mecmualardan hi birinde ona tesadf edile
miyor.
Muallim Baki Bey, gnderdii br mektupta, bu hususa dair u maluma
t veriyor: Mminler Dergh Pstnini iken vefat eden brahim Mihrab
Saba merhum, elebi Cemaleddin Efendi merhumdan naklen ir mahlsl
iirlerin Bekta elebi'ye ait olduunu mteaddit defalar sylemiti. ele
biler iinde Bekta elebi vardr. Bunlarn birincisi Balm Sultann bira
deri Yusuf elebinin mahdumu olup H. 951 -988e kadar elebilik makam
n igal etmitir. Hacbekta Tekkesinde Krklar Meydannda medfundur.
kincisi Kalender Sultann torunu Resul Blnin olu olup 1642 de vefat edip
keza Krklar Meydanna defnedilen Bekta elebidir. ncs, stanbulda
Merdiveni! Kyndeki Bekta tekkesinde medfun bulunan Hac Feyzullah
elebinin olu Bekta elebidir. H. 1175 tarihine kadar elebilik makamn
da bulunup tarihi mezkrda vefat ederek Hac Bekta Tekkesi civarnda ay
rca bir mahalle defnedilmi ve zerine mkellef bir trbe yaplmak sure
tiyle elebilik makamna tbi bir zaviye ihdas edilmitir. Mezkr trbeyi,
elebi Cemaleddin Efendi merhum tamir ettirmitir.
Mihrab Baba merhum irnin bu son Bekta elebi olduunu tasrih
etmidi. Bu meseleyi Darlfnun Edebiyat Fakltesi Mdr iken 337 de
87

vefat eden Rumelihisarndaki ehitlik dergh Pstnin! Nafi Babazade

Mahmut Beybabaya sormutum. O da Hac Bekta Velnin iirleri olmayp
gerek bu nefesin, gerek ir mahlsl devriyenin Bekta elebiye ait oldu
unu syledi. Yalnz bu Bekta elebinin hangi Bekta elebi olduunu
kat'iyetle sylemek imknszdr, dedi.
Anadoluda bulunduum sralarda bu meseleyi bizzat Cemaleddn e
lebi Efendiden istifsar etmidim. Cevab mektubunda brahim Mihrab mer
humun beyanatn teyid ve ir'nin, Hac Feyzullah elebi'nin olu Bekta
elebi olduunu tasrih eylemidi.(116)
M en dil nuru kadim im can iinde blblihn
O l elest bezm in deki m estan iinde blblm
Aiyan tende canm , can iinde blblm
D erdm endim dertliyim , devran iinde blblm
H er giirhu naci-i zan iinde blblm
Men aref esrarm geri nihan etm ek m iyim
K a l ile hl ehlin amm a im tihan etm ez m iyim
K ellim nnas m uktezasnca zeban etm ez m iyim
htiyar kenzi m ahfiyi yan etm ez m iyim
K udilin fehm eyliyen irfan iinde blblm
M az K ur'n bai B ism illah im i geyledim
Kufl-i bab mni-i m iftahm heyledim
Seyredip s e b lm esn bezm ini geyledim
Bcde-i akn nasib oldu k r neyledim z
A llem el 'esm a benim K u r n iinde blblm
K h lil ibret ile atm ayn dilbiny ben
B asm m innfetehn hilssebile py ben
Sem m e vechllah girib kuteyledim sevday ben
Seyyidim tlim edip fehm eyledim esm ay ben
Murtaza'nn srrym pran iinde blblm
C m le taatten cihanda ben elim ezel yudum
Tvbe urdum hem derunum pasna saykal yudum
Bahusus seyrn em im den yzn evvel yudum
k r l-lillh kim hayatm em esinden el yudum
Tayyib ii tahir olan rindan iinde blblm
nki ir rh- H a k k a eyledi avn azm
H akk'a tevfiz eyleyib m inerri eytam rracm
Fatiha ire okuyup kenzi Rahm anirrahim
Cennet ire m enzilin hz srat-i m stakim
Zhida inkr- ko vildn iinde blblm

ir

(1 1 6 )

83

Sadeddn Nzhet Ergun, Bekta airleri ve Nefesleri s. 116

B a a k yaln ayak ryane gelm ilerdeniz

H aki -py abdal olup virane gelm ilerdeniz
L tuka bbel inden ey hace allm el-benn
Pes bu lem ire b iz seyrne gelm ilerdeniz
k didr olup nr-i tecelli gzleriz
Sanm a zhidler gibi bigne gelm ilerdeniz
B iz m evliyiz fakih-i s fi y b ekri deil
h ile ddarm z m erdne gelm ilerdeniz
Padih- d ehrolub hem k ll n efsin zika
B ir ik i gn dnyaya m ihm ne gelm ilerdeniz
E y M selm an o l eh in nr-i cem lin tnhrine
Y e k cihet olup bu gn im ne gelm ilerdeniz
m d i rif rrunun i yz vardrr yakn
M en arefden tanyp irfne gelm ilerdeniz
M m n'in m irti m m ndir dedi h- Cihan
K fr kevn p k edip brhne gelm ilerdeniz
O l m uattar inazharyz su rete klub nazar
Katreyiz kim gya um m ne gelm ilerdeniz
Padih- lem y ezel dn-y bm isl bedel
Yani kim o l gafir gufrne gelm ilerdeniz
Ahsen-i takvim i bildim Hdi-i Rahm an yakn
E y sfat-t K ulhvallah ne gelm ilerdeniz
nkiy ad m var im i ta ezel sultanm a
Sad-hezren iik r kim derm ane gelm ilerdeniz
Y M uham m ed y A ti virdim budur leyl- nebat
Y M uham m ed y A li ihsne gelm ilerdeniz
E nbiya v evliynn h rm etin c rm ile
Hamd-l-lillh kim bu gn derbne gelm ilerdeniz
E y Esedullah- Glib sahibi D ldrsvar
L feta virdeyleyb irne gelm ilerdeniz
E y kam er yed Murtaza sen sun'u evkine
Nr- akn em ine pervne gelm ilerdeniz
h Haan Hlg-Rzm n id i vash hakkna
n IJuseyn-i K erb el m eydne gelm ilerdeniz
h Zeynel-bidindir B k r u hem C a feri
Mus-i K zm Rz n yne gelm ilerdeniz
O l Tak hem N akd sahipliva A sker
M ehd-i sahib zaman sultne gelm ilerdeniz

B iz m u h ib b i hdnedan ite Sekah m Rabbhm

L yazal hattr ip m estne gelm ilerdeniz
Hanedan- Ahm ed M uhtara kasdidenlere
Canna lnet edip giryne gelm ilerdeniz
G eri kim eksikliy iz nola ol hn hakk n
B iz gedyz kim bu gn hne gelm ilerdeniz
O l hem en ir kim bu gn ey m ttek i
yle yekta v cnun hayrne gelm ilerdeniz

ir

P-brehne abdl ii fen fahr-i m ezd

Fakr ile fahredenin dim ola fahr-i m ezd
ar darb ile baka tnilkine sultan geinr
Genc-i tecride miyn-bend ile palheng kell
I k tennuresini balan irdet beline
Rite-i erhdrr boynuna ber cism -i m ezd
I k ile dne dne sne kudm m alarak
San fen beleridr zm re-i ehl-i tecrd
Sin ed e erha ile tende olan dalar kim
G l snblleridr ba- irdette bedd
Zhirin saklamaa elde daya m uhkem
N ola ser-deste ile kendzn etse tehdid
E dem ez ham teberi rgne bir dahi tra
Yaram az m a'rifete bin elik urulsa hadd
B esdiir abdle nem ed nn ii kenetli kesk l
Sek- n efse yed re anda sefa l ile tird
Bergzar old u tarikatta yek bs-niyz
O ldu meydn- H akikatta niyz- tevhd
P irler sik k esin i sret edenler tnahz
S ikke-i s f olam az katbidriir sem m -i sefd
Nazar-t Pr-i tarikatta kim olm az ryan
al ana y u f borusun m rididiir Dv-i and
Pend-i Prn- tarkat kulaa drr-i N ecef
Ktb- evld-t Ali kalbidiirr verd-i verd
Hanedan dm enini sevm e sakn ey ir
Lnetullahi yezdan ve al l-i Yez.d

- ifl-

Bekta eiebi'nin lm zerine igin bir olay ortaya kyor. Ras

Snin olu Hudadd elebinin soyundan Bekta oiu Hseyin eleb!
Pstnin oluyor. Yil 1761. Bekta elebi (ir)nin olu Abd'l-Ltif elebi
90

o tarlhde 37 yandadr. stanbula Dvn- Hmyuna br arzuhal sunuyor :

Bu ana kadar Hudadd soyundan eyh olmu kimse yok ken, Seyyid eyh
Bekta'n (ir mahlsl Bekta elebi) lm zerine Hudadd soyundan
Hseyin namndaki kimse, eyh atama kurallarna aykr olarak eyhlii ze
rine berat ettirmitir. Hseyin bu hizmete ehil olmad gibi eyhlii ynet
meye de iktidar yoktur diyerek, ona verilen beratn terkin edilmesini is
tiyor. Dvn- Hmyun istei uygun buluyor ve Mustafa ili, 2 aban 1177
tarihli fermanla, Hseyin elebi zerindeki Pstninlk ve mtevelllik s
fatn kaldrarak, Pstninlik ve mtevelllie Abdiil-Ltif elebiyi at!
yor(117). Abdl-Ltif elebi (1724- 1803) krk sene sre ile postta oturuyor.
ocuksuz olarak lyor. Yerine Bekta elebinin olu ehd Feyzullah e
lebi (1742-1824) Pstnin oluyor. Feyzullah elebinin, amcas Abdl-Ltif
elebinin aksine ihtirasdan uzak, sade ve fakirane bir yaants vardr. Ho
grl, bilgin ve olgun bir kiidir. Yirmi bir y! meihat ve tevliyet grevleri
ni yrtyor. Onun zamannda Hac Bekta Vel Postu gerek bir ird maka
m vasfndadr. Bir gece mtevaz evinin zemin katnda otururken Ely olu
Baba ve iki arkada tarafndan tabanca kurunu ile ldrlyor. Kaatilerin
yakalanp cezalandrlms iin karlan ferman zerine, stanbuldan gelen
Kapcba, sulular yakalyor. Muhakeme srasnda sularn kabul eden
kaatiller aslmak suretiyle cezalandrlyorlard).

(1 1 7 )

Bak Belge No. 1,

(1 1 8 )

Cemalettn elebi, Mdafaa s. 7

M etin No. 3

91

MEHMET HAMDULLAH ELEB

ve
YENER OCAININ KALDIRILMASI OLAYI

Bu tarihde, 1824 yllarnda, Feyzullah elebi'nin olu Mehmet Hamdullah

elebi elli yedi yamdadir. Mehmet Hamdullah elebi yetenekli bir airdir.
Aruz ve hece veznini rahatlkla ve ustaca kullanyor. Bu yetenei le hrsl
ve madd karlara fazlaca eilimli yaratl arasnda uyumsuzluk olmakla
beraber grevini bilgili ve baarl biimde yrtyor.
Bu arada stanbulda, byk bir olay gelimektedir. Yanyada Tepedelenli AH Paa'nn ve Msrda Kaval Mehmet Ali Paa'mn ayaklanmalarn
da Osmanl Ordusu yenilgiye uramtr. Pdih Mahmut S disiplini ve
eitimi bozulmu olan Yenieri Ordusunu yeniden dzenlemek istiyor.
Yenieriler yeni ve modern yntemlere uymaya yanamyorlar. Sekban-!
Cedd adl yeni bir asker rgt kuruluyor. Devlete kari bakaldran Yeni
erilerin klalar topa tutuluyor, alt bin kadar Yenieri ldrlyor, bir
ksm srgn ediliyor ve Yenieri Oca bir fermanla resmen kaldrlyor.
Mehmet Hamdullah elebi (1767 - 1836)nin bu olaylarla kesin olarak
ilgisi yoktur. Grevinin politikaya ynelik bir taraf olmad gibi, ya ve
yaratl da bu olaylara karmasna uygun deildir. Bununla beraber Mah
mut il, 23 Cemazilaher 1243 (1827) tarihl bir fermn'la Anadoludaki b
tn Bekta tekkelerinin, trbe mahalleri hari, btn binalarnn yktrl
masn, eya, emlk ve msakkafatlarn zoralm ile devlete gelir kayde
dilmesini ve Harndi Bn Feyzullahn (Mehmet Hamsullah elebi) Fesad-
Beldeye bais olduundan Amasyaya srgn edilmesini, eyhl-slm
Muhammed Tahrin fetvasna dayanarak, emrediycrfl 19),
Ayn Fermnda Meihat ve Teviiyetin Menfi-I Merkum (Mehmet
Hamdullah elebiJdan ref'edilerek, Nak-Bend usul olmak zere Seyyid Veliyettin Slehaya (Veliyetiin elebi) tevcihi de keza emrediimektedir.
(11 S )

92

Bak Belge No. 8, M etin No, 10

Mehmet Hamdullah elebi, Amasya'da srgnde bulunduu srada,

1846 ylnda iyor. Orada topraa veriliyor ve zel bir trbe yaplyor.
Zt- p k inden haberdr olduum m u d u r suum
E m rine her dim boynum ediim m idir suum
Halk- lem atlas- zbya gark olm u gezer
Ben garibin bu aby giydiim m idir suum
M crim e l taknat- m in Rahmete-l-lillh var dey
E yledim isyn- crm m affeder setta r dey
Gece gndz derghna y z sr p gaffr dey
H er cihetten sana m an ettiim m id ir suum
M erebine bunca h ik m e t verm edin rhsat ile
Zerrece m n m verdin sana rm olan kula
H am dullah bilm ez k i crrnn istifar kla
G zlerim den kanl yalar dkt m m d r suum

M ehm et H am dullah elebi

Mehmet Hamdullah elebinin Amasyaya srgn edilmesinden son

ra kulland Mahls Hasretdir. Bu sre de yazd Miralama ok yay
gndr.

Mrae- Neb!
K n dedi karar eyledi
Y eri g arullah
r anasrdan yaratt
dem Safiyullah
V e - L ekad K erem na dedi
M elekler secdeye indi
b lis lin etm em dedi
Taknd to k u Lnetullah
B ir katre ltfeden oldu
d em den nr it'e indi
Ehl-i H ak ta h kik kld
H em it N ebiyyullah
H alilin evld gelip
Abdiil M uttalib Eb-Talib
Ol zam an nru ik i blp
Bilenler bildi Billahi
Dii cihan gnei A hm ed
Vahiy geldi oldu ird
M n kir ne bilsin hed
O bir nru Nrullah
D ostunun selm n ald
Gnlleri az kld
Cebraili rehber bildi
A rzu ettiler Allah

93

 dem ot H alk'i grd

B am a o k haller geldi
Cem aline bir nr indi
dem bildi N rullah
dem den zrriyet geldi
Hak em ri drt grh old u
D rdne drt taat verdi
O l fik r Zikrullah
A ld H aim necli
M ustafa Murtaza nesli
Y z yirm i drt bin nebi
brahim H alilullahi
A bdullahdan N eb i zuhr
D cihan oldu fahr
Eb-Talibden geldi nr
Aliyy-n V eliyullah
H ak em retti C ebraile
H abibim m iraca gele
nnce d elili bile
C ebrail E m inullahl
S tretiil Mntehaya vard
Anda Cebrail durdu
Bundan te sana dedi
S en grrsn o l A llah
N alinin karm ak ister
H atfden nida d ost der
Ar-t A zim i gster
N alni H abibullahl
Y e tm i ik i perde geti
H a kkn em riyle at
lk perdeye eriti
G rd H ikm etullah
Azizullah el uzatt
N ru lem i bezetti
lem bu ant gzetti
V erd i H tem N ebiyullah
A k rnukunu grd
H abib m aksuduna erdi
D oksan bin kelm sordu
Tant K elm ullah
B ilen ler bilir bileni
G eree k olan
G rd bir m ahbub civan
H abib b ild i Srrulah

G elm ek iin destr at

Cihan giilen az kd
M m in e tevhd verdi
T u tm a k iin llallah
Ar- m uazzam 'a vard
Anda ok h ik m e t grd
Rahda bir nian verdi
Htem-i N ebiyullah
Umak babna vard
D estr Y R dbbim dedi
Gel dedi Rab virdeyled
Uzatt Desd-i Srrullaht
S t elm a baldan ald
K udret lokm as geldi
k isi de bile ta tt
Yediler N im etullah
O tuz bini eriatta
O tuz bini tarikatta
O tuz bini hakikatta
Bilenler bildi Billahi
K udret hzinesin buldu
z n ikiye bld
Engiir bergzar ald
Secde ettiler Babullah
K rklar yolunu gzetti
Vard krklar bezm etti
O turuban niyaz e tti
S elm an uzatt K ekullah
Selm ana bir z m verdi
Y r yr o dem de grd
H epsi pervneye girdi
Tutundular Arullah
Ali onda tevaf e tti
D oksan bin kelm va sfetli
H tem i nm yn etti
V erdi ah E m rullah
h Haan H useyn geldi
rnm Zeynel yare ald
m m B kr ehid oldu
Rtzay Veridullah
m m Ca'fer din rehberi
M sa K zm din serveri
O lam R zam n ekeri
V eririm cam billahi

Tak, N ak, h A sker

Onlar birbirinin yr
M ehdi m m in intizar
T ez gel Zam anullah
Esrar- H ak G alip oldu
K rkla r m uradm ald
H abibullah anda geldi
G rd A li K erem ullah
r em anet fahri geldi
M uham m ed Ali'ye verdi
h ir sa hibi var dedi
B ek ta Kaddessallallah
K utb-u lem H nkr geldi
E m a n et sahibinin buldu
B unca erler nasib ald
Balad Rzaullah
B endesin alm araya
Varnca baky saraya
Hasret-i bareye
efaat ed er inallah

0O0- -- S en e bin ik i yz y etm i

Y etm i ola Allah Allah
B en i kendine k etm i
E tm i ola Allah Allah
H a krin m auku Leyl
B en i M ecnn ettin byle
E fen d im sen ihsan eyle
E tm i ola Allah Allah
A linin ihsan boldur
Haan H seyn gonca gldr
Zeyn el'de elim vardr
Tu tm u ola Allah Allah
B kr, Cafer, K zm
Rza, Tak, N ak im dat
A sk er sar yrem izi
Sarm ola Allah Allah
H asreti M eh nin geldii
O lsa E renlerin dedii
alnsn S r dd
alm ola Allah Allah

Mehmet Hamdullah elebinin kk kardei Veliyettin elebi (1772 1828) bir yl kadar Pscninlik yaptkdan sonra lyor. Mehmet Hamdullah
elebi Amasya'da srgndedir. Hamdullah elebinin olu yoktur. Veliyet
tin elebinin ise yirmi yalarnda Ali Cellettin ve on sekiz yalarnda
Feyzullah adnda iki ocuu kalmtr. Olaylar nedeniyle aile ok fakir d
mtr. ocuk saylacak yata olan iki karde, eitli ilerde alarak gn
lk gereksinmelerini ancak karlayabilmektedirler. Ksa bir mddet devam
eden alkantl ortam giderek durulmu ve babasnn lm zerine Ali
Cellettin elebiye (1808- 1871) 1846 ylnda mtevelllik berat ve 1848
ylnda da evldiyet hissesi verilmitir.
Grld zere, Veliyettin elebinin lmesiyle (1828), olu Ali Ce
llettin elebinin mtevelli olmas (1846) arasnda, 18 yllk bir boluk
vardr. 1846 ayn zamanda Mehmet Hamdullah elebinin Amasyada l
d tarihdir. Bu tarihden yedi yl nce, Mahmut II lm ve tahta AbdlMecd gemitir. Buna ramen mevcut belgelerden anlaldna gre
Mehmet Hamdullah elebi Hacbektaa dnememi ve srgn bulunduu
Amasya'da lmtr. Bu on sekiz yl iinde Hac Bekta Vel Derghnda
bulunan Nakibend eyhinin sz konusu greve veklet etmi olmas d
nlebilir. Bununla beraber Ali Cellettin elebi'nin, srgnde bulundu
u srede de bir buuk evldiyet hissesi almakta olan Mehmet Hamdullah
elebinin lmne kadar, mtevelllii kabul etmemesi daha kuvvetli bir
ihtimldir.
Mehmet Hamdullah elebinin Amasyaya srgn olarak gitmesi ve
orada lmesi sonucu soyunun yrmemesi, kendisiyle birlikde bir ok
bilgi ve belgelerin yok olmasna neden olmutur.
Byk Kardei Ali Cellettin elebinin lmnden sonra, Feyzullah
elebi (1811 -1878), Abdl-Azz tarafndan verilen 16 Ramazan 1288 ta
rihli fermnla Pstnin oluyor. Feyzullah elebi bilime ve renime ok
dkndr. evre illerden bilgin kiileri, mal gcnn yettii lde, ge
tiriyor, o aa gre modern saylacak bir okul kurulmasna nclk ediyor.
Bilgili ve kltrl bir nesil yetimesi iin olaanst gayret sarfediyor.
evre ky ve kasabalardan okumaya gelen ocuklar iin, zamann lsne
gre byk yardmlar salanyor.

Feyzullah elebi'nin olgun ve bilgin kiilii, alak gnll ve hog

rl davranlar geni bir evrede sevgi ve sayg havas yaratyor. Ya
kn gemideki olaylarn, madd ve manev yaralar sarlyor, kt anlar
unutuluyor. Frtnal bir ktan sonra gelen bir baharn havas etrafa ya
ylyor. Hacbekta Kasabas, onun gayretleriyle her inantan kiinin sev
gi ve dostluk grd bir merkez oluyor. Geleneksel konukseverlik, say9?

g, ikrm insanc! hisleri ycelten biimde tazeleniyor, Alev - Bekta ol

sun, Snn olsun onu tanyanlarn tmnn itenlikle dostluunu ve sev
gisini kazanan Feyzullah elebi, en verimli anda hayata gzlerini yu
muyor. Hac Bekta Vel trbesinde, Krklar meydannda topraa veriliyor
Feyzullah elebinin, dvaz, mersiye ve miralarna ve benzer tr
deki iirlerine Alev - Bekta evrelerinde ok sayda rastlanmakla bera
ber, bunlar toplanp basmamtr.
H a lk olunm azd d lem hkn- Yezdan gelm ese
dem e rh girm ezdi emr- ferm an gelm ese
Allme-l-Esm rumz-n ahsen- takvm de hem
Sana kim fehm ettirird i km il insan gelm ese
K im se alm azd varb m acn-u hikm etten haber
n bu bmar-hne-i dnyay Lokm an g elm ese
Vad-i gaflette sergerdan gezerdi c m le ns
Z eb r Tevrat n cil ve Sufh- K u r n gelm ese
K a lay- H ayber gibi malb-u efs olm u id ik
Sahh-i ilm-ii ecaat h- M erdn gelm ese
O l dv-i gmrahlarn destinde kalm tk zebn
Cnib-i H a kdan eer Miihr- Sleym an gelm ese
Zlm et-i cehl- dallet kablam t lem i
Hatem -i nr- rislet Zt- Zn gelm ese
And-ii ikrar ile giydin sen kanaat tcm
K am a Dergh- V elden nezr-i kurban gelm ese
K im takard ktiiinc m eng ey dervi senin
N esl-i pk- Hazret-i Pir B a lm Sultan gelm ese
H asl olm azd m eer batn- sem eften Feyziya
L'l-i ehvr- gr brn- N isan gelm ese

98

Feyzullah eleb i

CEMLETTN ELEB VELYETTN ELEB

ve
KURTULU SAVAI

Feyzullah elebi ld zaman iki olu kalmtr: Ahmet Cemlettin

elebi ve Veliyettin elebi.
Ahmet Cemlettin elebi (1862- 1921), babasnn lmnde, on sekiz
yandadr. tedenberi olduu gibi, Hac Bekta Vel Vakfnn 15 sehimden
drt, sehmi, mehat ve tevliyet hizmetlerine, drt sehmi Hangh'n tamiri
ne, drt sehmi fukarann ve konuklarn yeme imesine ve sehmi de Ha
c Bekta Vel evldndan olan elebilerin maietine sarfedilmek ve Nak
ibend eyhi Hac Hamza Efendiye de vakf gelirinden 800 kuru maa
verilmek kaydiyle, Ahmet Cemlettin elebiye Hac Bekta Vel Vakfnn
mtevelllii veriliyor(120).
Ahmet Cemlettin elebinin aktif ve popler bir kiilii vardr. Baba
sn kaybettiinde ocuk denecek bir yata bulunmas yznden tahsilini
ilerletemiyor. Bununla beraber, Babas Feyzullah elebinin byk saygn
lna ilaveten, Cemlettin elebinin kendini tantmadaki stn kabiliyeti
onu ksa zamanda ok nl ve etkili bir ahsiyet haline getiriyor. Sultan Read'n secde edilecek kadar mehabetli bir simas var diye hayranln ifa
de ettii yz gzellii, ehresindeki olaanst nran grnm nn bir
kat daha artryor. Babasnn bilimsel ynden balatt almalar pratik
ynden deerlendiriyor.
Ahmet Cemlettin elebi, Mdfaa adnda bir kitap yaynlyor. Mdfaada, aratrmalarda kaynak olacak baz belgeler ve bilgiler bulunmak
la beraber, Hac Bekta Velnin evlilii ve onun soyundan gelen elebile
rin Pstninlik ve mtevelllik haklarn kapsayan snrl bir konu ileni
yor. Kitap gerei kadar datlamam olmal ki ilgili konularda yazlan ki
taplarda pek ad gemiyor.
(1 2 0 ) IS Sefer 1 3 2 2 (M. 1 9 0 4 ) tarihli Fm *n

99

Ahmet Cemlettin elebinin Pstnin oluundan on yl sonra birin*

ci dnya sava patlyor. Cemlettin elebi toplad bir gnll birlii ile
dou cephesinde savaa katlyor. Mcahidn Alay adyla anlan bu bir
lik Rusya'nn btn cephelerde savaa son vermesi zerine geri dnyor.
Ahmet Cemlettin elebi'nin, Birinci Dnya Sava srasnda Talt Pa
a ve Enver Paa ile grtn biliyoruz. Enver Paa, Mcahdin Alayn
cephede ziyaret ederek tefti etmitir. Cemlettin elebinin Kurtulu
Savandan nce Atatrkle tantklarna dair bir bilgi yok. Ancak Atatrk un Samsuna kn izleyen gnlerde, Cemlettin elebi ile Atatrk
n sk temas halinde olduklar anlalyor. Cemal Kutay, Kurtuluun ve
Cumhuriyetin Manev Mimarlar adl kitabnda, Amasyada Mustafa Kemali
karlayan heyetin iinde Cemlettin elebinin de bulunduunu yazmak
tadr. Atatrk, Cemlettin elebi ye olaanst nem vermektedir. Atatrk
Byk Nutukunda da yle diyor :

2 Ocak 1920 gn cemiyetin merkez kurullarna ve Hacbekta'ta e

lebi Cemlettin Efendiye, Mutkide Hac Musa Beye ayrca bir bildirim
yaptk.
Bu bildirimimizin iindekiler ve yazl biimi yleydi : Yolculuu
muz srasnda grp incelediklerimiz bizlere, gerek koruyucu Ulu Tanr
nn yardm ile meydana gelen ulusal birliimizin dayana olan ulusal r
gtn kk salm, ulusun ve yurdun geleceini kurtarmak iin gerekten
gvenilir bir g ve erk durumuna gelmi olduunu sevinle gsterdi.
D durum, bu ulusal dayan ve birlik yznden, Erzurum ve Sivas Kong
releri ilkelerine gre ulusun ve yurdun yararna elverili ekle girmitir.
Kutsal birliimize, dayan ve inancmza gvenerek treye uygun is
teklerimizin elde edilecei gne dein hi ylmadan allmas ve bu bil
dirimimizin kylere varncaya dek btn ulusa duyurulmas rica olunur.
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Tem silciler Kurulu adna

Mustafa Kemal (121)

Bu belge, ayrca Cemlettin elebinin Atatrkle ok aktif ve sk i
birlii yaptn gstermektedir. Atatrk tebliin btn kylere duyurul
masn rica ettiine gre, Cemlettin elebi Atatrkn balatt Mill
Mcadelenin daha ilk gnlerinde, rgtsel biimde onun almalarna
fiilen katlmtr.
Ancak burada bir ansszlk sz konusudur. Cemlettin Efendi kalp
yetersizliinden muzdariptir. Gnlerinin ounu yatakta tedavi ile geir(121) Atatrk, Nutuk s. 241

100

mektedir. zel olarak gnderilen Dr. Naci ve Dr. Osman Beyler evinden
kmasna izin vermiyorlar.
Erzurum ve Sivas Kongrelerinden sonra, Atatrk Ankara'ya ge
erken, Hacbekta'ta Cemlettin elebi ile grmeleri kararlatrlm
tr. licek iftlii zerinden Hacbekta'a gelinmesi ve gece Hacbek
tata kalnmas eklinde yaplan program, yollarn amur olmas y
znden uygulanamyor. Gazi Mustafa Kemal Paa ve beraberindekiler
bozuk ve bakmsz oseyi izleyerek, Mucur'a geliyorlar, geceyi orada
geiriyorlar. 23 Aralk 1919 gn, Mucur Kaymakam Vekili Nihad Bey'i de
yanlarna alarak Hacbekta'a geliyorlar. Cemlettin elebi o gnlerde
kalp yetersizliinden rahatszdr. Bununla beraber, Mustafa Keml Paa
ve arkadalarn ok belirgin bir sevgi ve sayg ile karlyor. Mustafa Ke
ml Paa, stanbul Hkmetine istifasn gndermitir. Resm bir sfat
yoktur. Bununla beraber Cemlettin elebi, o gne kadar hi bir konua
gsterilmemi sevgi ve yaknlkla Mustafa Keml Paa ve arkadalarn
arlyor. Devaml olarak ak bulunan misafirhanesi olduu halde, konuk
lar evine alyor. Akam yemeini tm konuklar bir arada yiyorlar. Cemlettin elebi ar olmamakla beraber iki kullanmaktadr. Fakat o gnler
de hasta olduu iin doktorlar ikiyi kesin olarak yasaklamlardr. Misa
firlere ikrm olarak sofraya rak ve arap konulmutur. Mustafa Keml
Paa, blgede zel olarak yaplan arab merak ederek bir iki kadeh alm,
belki de elebi'nin hasta olmasn ve iki iememesini dnerek fazla
imemitir. Dier konuklar da onlara uymulardr, iki saat kadar sren ye
mekten sonra, konuklar misafirhaneye gemiler, sadece zel muhafz
ile Mustafa Keml Paa, Cemlettin elebi'nin evinde kalmlardr. Bu s
rada Cemlettin elebi, hizmette bulunanlara kesin olarak ieri girmeme
lerini tenbihledii iin, Mustafa Keml Paa ile Cemlettin eebi ara
snda ge vakitlere kadar sren konumann konusu kimse tarafndan bi
linmemektedir. Mustafa Keml Paa'mn Samsuna kndan sonra zel
likle Erzurum ve Sivas toplantlar srasnda, Cemlettin elebi ile temas
kurduu ve srekli haberleme halinde bulunduklar bilinmektedir. Hac
bekta grmesinde de ayn konularn daha ayrntl ekilde gzden ge
irildii phesiz. Hacoekta grmesinde en ilgi ekici konumay daha
sonraki yllarda, Veliyettin elebi szl olarak yle aklamtr : Babaa konumalarnn bir yerinde Cemlettin elebi Mustafa Keml Paaya : Paa Hazretleri diyor, Cesaretli ve basiretli idarenizde Trk Mille
tinin dman kahredeceine inancm sonsuz. Yce Allah'n milletimize m
yesser edecei zaferden sonra Cumhuriyet ilnn dnyor musunuz?
elebi'nin Cumhuriyet kelimesini bylesine ak yrekle syleme
si zerine, Mustafa Keml Paa heyecan ve dikkatle Cemlettin elebi'nin
gzlerine bakyor, biraz daha yaklayor, onun elini avucunun iine alyor
101

kulana fsldar gibi yava fakat kararl bir sesle : O mutlu gnn ilnna
kadar aramzda kalmak kaydiyle, evet, elebi Efendi Hazretleri diyor.
Ne yazk ki Cemletlin elebi'nin, Cumhuriyet ilnn grmeye mr
yetmiyor. lmnden bir ka gn nce bu tarih konumay kutsal bir sr
olarak kardei Veliyettin elebiye naklediyor.
Hacbekta grmesinden sonra, Cemlettin elebiyi Ankarada
toplanan Byk Millet Meclisinde milletvekili olarak gryoruz. Atatrk
Trkiye Byk Millet Meciisi Bakamdir. Cemlettin elebinin Byk Mil
let Meclisindeki grevi. Birinci Bakan Vekilliidir.
Cemlettin elebinin bu greve getirilmesi, belki Hacbekta gr
mesinin sonularndan biridir, fakat en nemli sonucu deildir.
Hacbekta grmesinin en nemli sonucu, Trk milletinin Cumhu
riyet ln dahil, Mustafa Keml Paa'nn dncelerini ve isteklerini daha
o gnden itenlikle desteklemeye hazr olduu konusunda Atatrke ke
sin bir kan vermi olmasdr. Hacbektatan ayrldktan sonra Mustafa
Keml Paa, sadece stikll Savanda deil ondan sonra yapaca iler
de de Trk milletinin samimi ve kararl desteini arkasnda hissetmi, uzun
vadeli dncelerini o gnden itibaren ana hatlaryla programa balamak
ve ynlendirmek de Trk milletine duyduu gvende yanlmadnn bir
kantn grmtr.
Hacbekta grmesinden sonra, Ulusal Sava srasnda olsun ve
daha sonra gerekletirilen Atatrk Devrimleri'nde olsun Mustafa Keml
Paa, Alev - Bektalerin youn olduu blgelerden byk destek grm,
urada burada dman kkrtmalar sonucu isyan hareketleri kt hal
de, bu yrelerde Atatrk ve onun devrimlerine kar en kk bir olay g
rlmemitir.
Mustafa Keml Paa Hacbektada bir gece kalm, ertesi gn Cem
lettin elebi, hastal sebebiyle fazla yryemedii iin, olu Hamdullah
ile beraber Hac Bekta Vel Trbesini ziyaret etmitir. Mustafa Keml Paann Baba ve Dervilerle ilgilenmemesi dikkati ekmi, hazret avlusun
da ayakta bir kahve imekle yetinmitir. Cemlettin elebi ile vedalatk
tan sonra ayn gn Hacbektatan ayrlmtr.
Bunu izleyen gnlerde Cemlettin elebinin hastal arlamtr.
Elli dokuz yanda hayata gzlerini yuman Cemlettin elebi gelenee uyu
larak Krklar Meydannda topraa verilmitir.
Cemlettin elebinin lm zerine kk kardei Veliyettin elebi,
(1867- 1940) Pstnin ve mtevelli olmutur. Veliyettin elebi uzun sre
eitim grm, Arapa ve Acemceyi ok iyi bilen bilgin bir kiidir. Basl102

mamakla beraber Hrrem mahls ile yazd ok sayda iiri vardr. Ay

n zamanda ok yetenekli bir hattttr. Talk, sls, rka, nesih ve zellik
le hatt- ecer trnden baarl yazlar vardr. O gnlerin ve evresinin
imknszlklarna ramen, Franszca zerinde de almtr. Yeni harfle
rin kablnden sonra alan kursta retmenlere ve dier devlet grevli
lerine yeni yazy retmitir.
Veliyettin elebi, doa gzelliklerine ok dknd. At ve koyun yeti
tiricilii ile de megul oluyordu. Son derece yardmsever bir kiiydi. O srada
sk sk ortaya kan ktlklarda, ukurovadan un ve buday getirip yoksullara
datyordu. Eli ok akt. Bu yzden mrnn son yllarnda madd ve
manev skntlar geirdi. eker hastal ve romatizmadan muztarip olma
s ve belki de madd durumunun zayf olmas, geni bilgi ve deneyimlerinin
yaynlanmasna olanak vermedi. Veliyettin elebinin yetitirdii kiiler
den birisi, Tevfik Fikretin Nef iin yazd bir beyti onun iin tekrarla
mt :
Bir nehr-i muazzam gibi c etm isin
Fakat eyvh orak illerd e akp g itm isin

Veliyettin elebi de byk kardei Cemlettin elebi gibi Atatrk

btn gc ile desteklemitir. Btn lkeye datlan 25 Nisan 1339 tarih
li beyannmesinde yle demektedir :
Anadolu'da bulunan Ceddim Hac Bekta Vel Hazretlerine
Samimi, muhabbeti bulunan
Bilcmle Muhibbn ve Hnedn taraf hlisanelerine
Bu milleti ihy ile istikllimizi temin eden ve vcd- lileri kaffe-i slmiyne bais-i eref olan Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi, Gzi nmdr Mustafa Keml Paa Hazretlerinin neir buyurduklar beyannmeleri
cmlenizin malmudur. Gz Paa Marnileyhin, terakki ve teli-i vatan
nakkndaki her bir arzularn yerine getirmek bizlere farz- ayn'dr. Mille
timizi kurtaracak, saadetimizi temin edecek onun efkr- sibaneleridir.
Bunu inkr edenlerin bizimle kafiyen mnasebeti yoktur.
Tarikat- liyemizin btn mensbinine, Marnileyh Hazretlerinin
gsterdii namzedlerden madasma rey vermemelerini, vatanmzn kur
tulmas bu vehile kaabil olduunu sizlere keml-i ehemmiyetle tavsiye
ederim.
Hacbekta elebisi

Veliyettin (122)
(122) Yenign, 25 Nisan 1339 Tarihli Nsht

103

Atatrk bu beyannamenin yaynlanmas mnasebetiyle Veliyettln elebiye u telgraf gnderiyor :

elebi Veliyettin Efendi Hazretlerine,
Irsl buyurulan beyannme-i redet-penhileri suretini okudum. Feyz-i
mill'nin inkiafna hadim olacak teebbsat ve mesaden geri kalmayan
Zt- readet-penhilerine takdm ihtiram eylerim. Mezkr beyannamenin
her tarafa neir ve tevz'i hakkndaki iara muntazrm. Saadet-i mlk ve mil
lete hizmeti kendilerine ir edinenler nd-i Allahda mecur ve ebediyen
mes'd olurlar efendim.
Gaz Mustafa Keml (123)
Veliyettin elebi, Atatrkn lmne kadar grmelerini ve ilikile
rini srdrmtr. Atatrkn ars zerine bir ara Ankaraya gitmitir.
Atatrk, smetpaa Mahallesinde Veliyettin elebi iin bir ev hazrlatm
ve kendisini orada arlam, ankaya'da da bir ka defa grme yapm
tr. Veliyettin elebinin arlanmas ile grevlendirdii Dersim Milletve
kili Mustafa Saltuk, Atatrkn sz konusu grmelerden sonra kendisi
ne :
ok byk insan.. Onunla konuunca adeta ruhum ykanyor. Kay
nak suyu gibi temiz, Okyanus gibi geni ve derin dediini anmsamaktadr(124).
Veliyettin elebinin Atatrkle ilikileri ve dostluklar itenlikli ve
srekli olduu halde, belki yaratlnn mnzevi ve sessiz oluu ve belki
de, Atatrk desteklemesinin bir karla bal olmadn gstermek
amac ile milletvekillii iin Atatrk'n yapt teklifleri kabul etmemi
tir.
Veliyettin elebi, Mtevelllikleri eyh ve zviyedarlara merut ba
z vakflar tevliyetinin mrtefi olduuna dair Heyet-i Umumiye karar(125)'
nn yrrle girmesine kadar tevliyet grevini yrtmtr.
Veliyettin elebi, Tekke ve zaviyelerle trbelerin eddine ve trbe
darlklar ile bir takm unvanlarn men ve ilgasna dair 30 terinsani 1341
tarih ve 677 sayi Kanunun yrrle girmesinden nceki son Hacbekta
elebisidir.
Veliyettin elebi 31 Mays 1940 da lm ilehnede topraa veril
mitir. zel trbesi nl Zemzem emesi karsndadr.
Hac Bekta Velnin doumundan, Veliyettin elebinin lmne ka
dar 693 yl gemitir. Son elebinin adnn da Vel olmas ilgin bir rast
lantdr.
(123) Bak, Beigs No. 10, Metin No. 12
0 2 4 ) Birinci Dnem Milletvekillerinden Mustafa Saltukun ze! Gnlnden
(125) Bak Belge No. 9, Metin No. 11

104

L M

A L E V - B E K T A

Y O L U

GENEL AMLMDA
ALEV BEKTASLK

Gene! olarak Aevik ve Bektalik ayr anlamlarda kullanlan szck

lerdir. Alevlik, mm A liyi seven, onu hak bilip yolunda gidenlerin bal
olduklar bir inan sistemini, din bir akdeyi tanmlar. a Mezhebi veya
Cafer Mezhebi olarak da adlandrlan, zaman zaman politik grleri de ier
mi olan, fakat aslnda, slmn temel kurallarndaki dnce ve uygulama
farkn yanstan Alevlik, mam Ali'nin ilkelerini kapsayan bir din doktrindir.
Bektalik, Hac Bekta Velden sonra ortaya km, slm esaslarn
ve Alev inancn, an gereksinmeleri ve Trk kltr ile santez yapan,
insanln geleceine ve uygarla ynelik, hogrl bir din felsefe sis
temidir.
Temeldeki inan ayn olmakla beraber kapsamnda ve tarihsel geliim
de farkllk bulunduu sz gtrmez. Hz. Mhammed'in yaad ada
balayan Alevlik, slm Dnyasnn her blgesine dalm durumdadr. s
lm esaslar yannda Arap tarihinin ve Arap kltrnn etkisi hissedilir
vaziyettedir. Dou andaki geleneklerin bir blm ksmen yaamak
tadr.
Bektalikte slmn temel prensipleri korunmu olmakla beraber,
kiisel ve toplumsal yaantda, kiiyi dar ve kat kalplar iine sokmayan
toleransl bir dnce zgrl getirilmitir.
Bununla beraber, iki dnce sisteminde de inancn temelinin mm
Ali ve Hac Bekta Velnin, ei bulunmaz kiiliklerine bal olmas, Hac
Bekta Vel'nin Ali soyundan geldiine ve hatta ad deitirmi Ali oldu
una inanlmas, baz blgelerde ve zellikle lkemizde Alevlik ve Bek
talii, birbirinden ayrlmas olanaksz biimde birletirmitir. Bu inanca
bal her kii kendisini hem Alev hem de Bekta sayar. Tercih yapmad
gibi inan arasnda hi bir fark grmez. Gerekten de, lkemiz dnda bu
lunan, rnein, Endonezya, Irak veya randaki Alevler Hac Bekta Vel
nin adn bile duymamlardr. Bu lkelerde, kadnn erkekten mahrem tu
tulmas, iki yasa, namaz ve orucun dinin art olmas gibi kurallar taas
107

sup lsnde srdrlmektedir. Oysa Anadolu'da, Hac Bekta Velden

bu yana sz geen konularda uygar geliime paralel reformlar gerekle
tirilmi, taassuba dayal kat kurallar yerine, insan ruhunun ve inancn y
celiine dayanan bir ahlk sistemi gelitirilmi, kiiler ve toplum bu yn
de eitilmitir.
Bu itibarla, lkemiz dndaki Alev inancn geleneksel deyimi ile
a diye adlandrarak, lkemizde inan, yaant, gelenek ve dncede
birbirinden farksz olan kiileri, Alev -Bekta diye adlandrmak en do
ru davran olur. Aslnda gerekde budur.
lkemiz dndaki a lemini incelemek ve tantmak konumuzun kap
sam dnda bulunduundan, kitabmzn bu blmn Alev - Bekta yolu
olarak adlandrdk.

108

KIZILBA DEYM

Baz kitaplarda ve blgelerde Alev -Bektaler iin Kzlba, Sra,

Tahtac, epni, Avar deyimleri kullanlmaktadr. Kzlba, bunlarn en yay
gn olandr. Alev - Bekta inanc zerinde gerekli bilgisi olmayan yazar
lar, Alevler, Bektaler ve Kzjlbalar diye bunlar ayr inan topluluklar
gibi anlatmaya alrlar.
Kzlba deyimi, Alev - Bektaleri aalama ve kk drme
eiliminde olanlarn kullandklar bir szck olarak ortaya km ve yle
ce sregelmitir. Baz gayretkeler de Kzlba szn tarih bir olaya ya
da nl bir kiiye balamaya, dayandrmaya gayret etmilerdir. Uhd sa
vanda Hz. Muhammedi korumak amac ile vcudunu ona siper eden
Eb-Deccnenin balnn kandan krmz renge boyanmas, Hayber'de
mam A linin krmz imme giymesi, Srffn muharebesinde mam A linin as
kerlerinin banda krmz ser-p bulunmas eyh Haydar ve h smailin,
askerlerine krmz balk giydirmeleri gibi... Eski Trklerin, zellikle Bun
larn kzl renge sayg duyduklar da(126) sylenmitir.
Bunlar olmutur. h smailin askerleri iin belki Kzlbalar den
mitir. Fakat, bu tevillere ve benzetmelere ne gerek var.. Kzlba szc
, genel olarak, bu benzeyilerden deil, Alev - Bektaleri asl adlary
la anmak istemeyenlerin onlar ktlemek kasdyla syledikleri bir sz,
bir ad olarak ortaya kmtr.
Baz yazarlarn, Alev -Bektalerden ayr Kzlba diye bir topluluu
var sanmalar veya byle tanmlamalar kesin bir yanlgdr. Alev -Bekta
nefeslerinde, Kzlba deyiminin, kendilerine dost olmayanlar tarafndan
uydurulmu bir sz olduu aklanmaktadr.
Gidi Y e zd bize K zlba dem i
M eer h sevdi d ese yeridir
Y e tm i ik i m illet sevm edi h i
B iz severiz h- M erdn A li'dir

Pir Sultan Abdal

(126) Eberhard, in'in imal Komular 38

106

lemi seyyah okb batan baa bir nedert

b bab nr hk ile karnda olm uum
Kh-i zhd ire gezerdim k u rt gibi bhudeye
deli Ky-i harabta sefer-na olm uum
Ehl-i m n'a K zlba dediler ey K em ter
Nezd-i m nkirde Bi-ham dil-lillh Kzlba olm uum

K e m te r

Kemter, nkrclar gznde Kzlba olmak, Allaha kredilecek bir

eydir. Onlardan ayr olmakla mutluyum diyor.
Genellikle Alev-Bektaler, Kzlba lafnn kendilerini kt gster
mek amac ile sylendii bilinci iindedirler. Kendileri iin sylenmi de
olsa, Kzlba szc makbul saylmamtr. Ancak, madem ki bizi kasdediyorlar, kabul ederiz gibilerden, biraz da onu syleyenlerin bilgisizliine
acma hissi iinde bunu kabullenmilerdir.
Ali Zikrnin belisi bu gr yanstyor :
Bu ziimre-i gl-ha K zlba desinler
Ol sak-i kevszr bular ayya desinler
H o frka-i m n kir bize kall desinler
B en fahrederim k im bana B ekta desinler
Dergh- linin bu da bir t desinler
Ali Z ik r i

XIII. ve XVI. yzyllarda Anadolu din hayatndan bahsedilirken Yunus

Emreden balayarak bir ok byk mutasavvflar ve mutasavvf irler
yetitiren bu muhitte Babalik, Abdallk, Bektalik, Harflik, Kzlbalk,
Kalenderlik, Hayderlik ad altnda Btniyye zmresine girebilecek bir
ok mezhep ve tarikatlar teekkl etmi ve yaylm(127) denmektedir.
Tarih kaynaklarda, zellikle Osmanl devri elyazmalarnda randan
Kzlba diye bahsedilmekte, Anadolu ve Rrneli Trkmen oymaklarndan
da Kzlba taifesi olarak szedilmektedir. O alarda Bektalere nisbeten saygl davramld halde, Kzlba ve Rfiz dedikleri Trkmen ai
retleri srgnlerle cezalandrlmlardr. rnein, Bayezd II, Bektalere
yaknlk gsterip himaye ederken, onlarla hi bir inan fark olmayan Trkmenleri, Kzlba diye adlandrm Bulgaristan, Yunanistan ve Arnavutluk'a srmtr(128).
Alev - Bektaer mum sndren, aileye ve namusa nem vermeyen
ler biiminde anlatarak, insafsrzca ve bilgisizce kardklar bu iftralar ka-

(1 2 ? ) Profc Dr. Fuad Kprl. Trk Edebiyatnda ilk Mutasavvflar s. 337

(128) Do. Dr. Mehmet Erz, Trkiyede Alevlik - Bektalik s. 80

110

ntlayamyan softalar ve mutaassplar, uydurma bir Kzlbalk ve Rfizlik sz ortaya atmlardr. Kamu vicdanna musallat edilen bu yanl ve
vicdansz kan, zamanla genilemi, yerlemitir. Bilimsellik iddiasnda bu
lunan kitaplarda ve ansiklopedilerde Trkmen Kzlbal, Kzlbalar,
Ali Allahier gibi szckler, amzda yaynlanan kitaplarda bile yer al
maktadr.
Hz. Muhammed, Ali ve onlarn Ehl-i beytini sonsuz bir coku ve itenlik
le sevmekten baka gnh olmayan bu tertemiz insanlar mm Muhammed afi en iyi biimde tanmlamaktadr.
Men Ali ra d st darem, halk gyed rafzisi
Pas H da vii hem M uham m ed, Cebrail hem rafzist

afii

(Ben Ali'yi severim , halk bana rafzi diyor. yleyse Tanr, M uham m ed,
Cebrail de rafizi'dir.)

Alev - Bekta toplumunda, blgesel gelenek farklar, alarn ve ei

timin etkisi, ura ve uygarlk dzeyindeki farkllklar, yinlerin, trelerin
ve hatta gnlk toplantlarn, ayrntlarnda doal olarak baz nemli olma
yan deiiklikler dourmutur. Ama, kesin olarak, Alev - Bekta inanc
dnda, Kzlbalk veya Rafzilik diye bir srek sz konusu deildir.
Bu itibaria bundan sonraki incelemelerimizi Alev - Bekta inanc ola
rak srdryoruz.

111

ALEV

NANCI
ve

DOU NEDEN

Alev deyimi, mam A liye bal olan ve onu seven kii, anlamna geiir. Sadece A liyi sevmek, Alevlii tam anlam ile yanstan bir tarif deil
dir. Alevler dnda Ali'yi ve hatta soyunu seven ok sayda insan vardr.
Ehl-i beyt veya l-i Ab diye anlan Ali, Ftma, Haan ve Hseyini iine
alan Hz. Muhammed'in yaknlar, Alev olsun Snn olsun Mslmanlarn
byk ounluunca sevilir ve saylr. Fakat, bunlara Alev denmemektedir.
Alevlik, sadece A liyi ve Ehl-i beyti sevmeyi deil bunun yannda belli inan
larn tmne sahip olmay ve Alevlik kurallarna uymay da kapsamakta
dr.
Bu anlamdaki Alevlik belirtileri, Hz. Muhammedin hayatnda balam
tr. Hz. Muhammed, sehabeler arasnda Ali'ye gze grnr bir ayrcalk
ve yaknlk gstermitir. Dierlerinden daha gen yata olmasna ramen
en nemli ilerin yaplmasn ona havale etmi, zaman zaman baz sorun
larda onun grn ve reyini almtr. slmn ilk yalarnda :
Ve enzir airetekel akrebn(129) (nce en yakn akrabana htarda bulun),
yeti inince, Hz. Muhammed yakn hsmlarn Eb-Tlibin evine toplad. Ey
Abdl-Muhtalib soyundan gelenler, dedi. Arap kavmi iinde benden da
ha hayrl bir ile gelen yoktur. Dnya ve hiretin hayr bendedir. Sizi a
rmam Allah istedi. Kim bu ite bana yardmc olacak?

Toplulukda ok daha yallar olduu halde herkesden nce Ali, ayaa

kalkarak Bu ite ben senin yardmcn olurum dedi. Hz. Muhammed A linin
omuzuna ellerini koyup ; Bu Tanrnn istei gereidir. Ali benim kardeim
dir, vasmdir dedi ve onu kutlad.

(1 2 9 ) Kurbn, uAr SrasS,

112

214

Bunu takiben :
Vecalli veziran m in ehli(130)

H anine h(131)
dd b ihi ezri ve erik h f emri(132) (Kardeim Harunu bana yardrl"
c yap. Ben: onunla destekle, onu grevimde ortak ki! ki senin emrini ve seni
daha ok analm), yetleri indii zaman Hz. Muhammed, Musa hakknda
olan bu yetleri kendi asndan yorumlam ve Ey Ulu Tanr, beni karde
saydm Ali ile glendir. Onu bana yardmc yap demitir.
Zlikellez yberullah ibdeh-iillezine m enu ve am ilssaliht, kul l
eseliikm aleyhi ecren illelm eveddete filkurba, ve m en yakterif laseneten nezid lehu hsn, innallhe gafurun ekur(133) (Allah, inanp yararl iler ile

yen kullarn bununla mjdeler. Y Muhammedi Sen mmetine syle ki :

Size tebli ettiim din hkmlerine mukabil yaknlarna muhabbeten ba
ka bir ey istemem. Kim gze! bir ey ilerse onun gzelliini arttrrz.
Dorusu Allah balayandr. krn karln verendir).
yet indii zaman, Eshbn bir blm tereddtte kalmt. yet, Se
nin yaknlarna muhabbetten baka bir ey istemem demekle, farzlarn da
stnde bir hkm getiriyordu. Hz. Muhammed'e sordular : yette sz
edilen yaknlarn kimlerdir? diye. Hz. Muhammed soruyu kesin biimde
yantlad : Ali, Ftma ve onlarn soyundan gelenler.
Sz geen yet'in kapsam ve anlam konusunda A. Glpnarl u de
erli bilgiyi vermektedir :
Bu yet-i kermedeki yaknln mriklere hitb olduunu syleyenler,
yeti bu tarzda yorumlayanlar olmutur. Fakat yet-i kerme. Medine'de ensrn arzettiimiz gibi Hz. Rasle varlklarn sunmak istemeleri zerine
inmitir. Esasen kfirlerle mriklere, rislet ecri hususunda byle bir lhi
hitabn gelmesine imkn yoktur. Yaknlar, akraby sevmek ve korumak
hususunda indiini syleyenler de vardr. Fakat bu da nzl sebebine uy
maz. yet-i kermenin XXXIV. Sre-i celle'nin De ki sizden bir cret, bir
karlk istemiyorum. Sizin olsun o. Benim ecrim ancak Allaha aittir. Ve O
her eye tanktr. melindeki 47. yetinin hkmyle neshedilmitir diyen
ler var. Fakat bu yet-i kerme Allahn hkmlerini, emir ve nehiylerini bil
dirmeme karlk sizden bir dnyalk istemem melindedir. Sizi minnet al
tna almak istemem demektir. Meveddet yet-i kermesiyse, ensarn mra-

(130) Kurin Th Sresi, yet 29

(131) Ayn Sre, yet 30
(132) Ayn Sre, yet 3 1 -3 2
(133) Kur'n Or Sresi Ayet 23

113

caat zerine nzi! olmutur ve btn Mslmanfara Ehf-i beyt sevgisini vcib klmaktadr. Kimlerin sevilmesi gerektiini de bizzat Rasluilh (S.M.)
bildirmitir. Ehl-i beyti tarafndan da deflarca tekd edilmitir. Nsihi, mensuhu, muhkemi, mtebihi herkesden fazla Ehl-i beyt bilir. Akliyle reyiyle
bir yana yamanarak yorumlarda bulunanlar deil. Ehl-i beytin muhabbeti
emredilseydi, yetin, lla meveddete fil-kurba tarznda deil lla meveddetel-kurba yahut lla meveddetelil-kurba tarznda olmas gerekirdi de
denmitir. Fakat bu da yerinde bir sz deildir. nk izafet ve Lm burda Fi nin ifade ettii anlam vermez. Zamaner'nm Keaf da dedii
gibi, yetteki f mbalaay tazammun etmektedir. Tekdi bildirmekte
dir.
Bir de u var : mam Haan ve Hseyin (A.M.) Medine'de domular
dr. r, sresiyse Mekkede nzil olmutur diyenler olmutur. Bunlarn
szleri bsbtn botur. Ehl-i beyt dmanlna dayanmaktadr, Bu yet-i
kerme ve bundan sonraki yet, bni Abbas ve Kataadeden gelen riva
yetlere, Sa'leb ve Bega>/ye, Vahidnin Esbabn-nzi ne ve Ehl-i beytten gelen haberlerin ittifakna ve tevatrne nazaran Medne-i Mnevverede inmitir. Tertib dolaysiyle Mekkede nzil olan srelerde, Medinede
inen yet-i kermeler olduu gibi, Medine'de inen srelerde Mekkede nzii
olan yetler vardr(134).
Aliyi anlatmak iin indiine eshbn tanklk ettii yetler ve A linin
ad anlarak sylenen Kuds hadsler saylamyacak kadar ok. Bu tr yet
lerden bir ka rnek veriyoruz :
nnem veliyyikm llh ve rsulhu vellezine m enllezine ykym unessalt ve y tunezzekte ve hm rakiun(135) (Sizin velniz evvel AlSahdr, Ra

sldur ve sonra O kimsedir ki namazn: klar rku halinde iken zektn ve

rir).

Bu yet, mescidde yardm isteyen bir fakire kimsenin aldr etmemesi

zerine, rk halinde bulunan A linin parman uzatarak yzn vermesi
zerine nzi! olmutur.
Ve y u tm unettaam e al h u b b ih i m iskinen v e y ed m en v e esira(136) (Onlar

ki ileri ektii halde, yiyeceklerini yoksula, ksze ve yetime yedirirler).

Ali'nin ou kez fakirlere ve kszlere kendi yiyeceini datarak a
yattna iaret edilmektedir.

(134) A. Gipnarit, Tarih Boyunca Islm Mezhepleri va k s-. 335

(135) KurSn, Mde Sresi, yet 55
(136) Kurn, insan Sresi, Ayet 8

114

Ve m inennasi m en yeri nefsehuibtigae m erdatllh, vallh rafn bil

ibd(137) (nsanlarn yleleri vardir ki Allahn rzasn kazanmak iin can

larn verirler. Elah kullarna merhamet edicidir).

Hz. Muhammed Medineye hicret edecei gece, kendisini ldrmek
isteyen Mekkelileri artmak iin yatanda Ali'yi yatrmt. Peygamberi
ldrmek iin evine giren dmanlar yatakda A liyi bulmulard. Bu yet
o zaman inmitir.
Ve karne
ekim nessalte

f byutikiinne

ve

ve

ve

t'nallhe

tnezzekte

liyzhibe ankm rricse

eb errecne teberrecel cahiliyyeiil

ve rasleh,

eh lelb ey ti ve yutahhrekm

l ve

innem yrdullh

tathira(I38)

(Evlerinizde

oturun eski cahiliyyede olduu gibi orada burada gezmeyin. badetinizi

yapn. Banz verin. Allaha Peygambere itaat edin. Ey Ehl- beyt, Allah
sjzi gnh ve pislkden artp tertemiz klacaktr). Bu yet, Hz. Muhammed,
kars mm Selemenin evinde iken inmitir. mm Seieme olay yle an
latmtr : yet indii zaman bana git Ftmay, Ali'yi ve ocuklarn ar,
dedi. Onlar gelince hepsini absnn altna alp : Allahm, Ehl-i beytim (ya
knlarm) bunlardr. Sen onlar tertemiz et diye dua etti. Bam kapdan uza
tp, Y Raslullah ben de onlardan mym? diye sorduumda. Sen hayra kar
sn dedi(139).
Hz. Muhammedin lmnden bu tarafa sregelen ok yaygn bir sy
lenti vardr : Peygamberin hayatnda, inen yetler kemiklere, beyazlatlm
hayvan derilerine, tahta paralarna yazlyordu. Dank yetleri toplayp
Mushaf haline getiren nc halife Osman bn Affan'dr. yeter topla
nrken zor kullanlm, kimsenin elinde toplanmam yet kalmamasna b
yk zen gsterilmitir. rnein, Hz. Muhammedin vahiy ktipleri arasnda
en ok deer verdii Abdullah bin Mesuddan da kendisinde bulunan yet
ler istenmitir. O da cevaben : Ben bu yetleri bizzat Hazret-i Rasl'un a
zndan yazdm. Onlarn kaybolmasn istemem. demi ve Halfe Osman bn
Affan'a hitaben : Senin Kuran toplama heyetinin bana tayin ettiin Zeyd
bn Sabit, benim Hz. Muhammed'in yannda vahiy ktiplii yaptm srada
sokakda ak oynayan bir ocuktu. Doru drst anlamn bilmeyen bir kii
ye yazdm yetleri teslim edemem eklinde cevap etmiti.

(1 3 7 ) Krn Bakara Sresi, yet 207

(138)

Kurn, AhzSb Sresi, Ayet 33

(139) Ahmed bin Hanbel, Mned C. IV , t. 107

115

Osman bn Affan buna ok kzm Yatrn unu yere diye barm,

Hz. Muhammed'in ok sevdii sehbesi Abdullah bn M esud kaburga kemik
leri krlncaya kadar dvlmt(140).
Hz. Muhammed'in sehbeleri genellikle Osman bn Affana itimad ede
miyorlar, sevdii ve her isteklerini yerine getirdii meyye oullarnn onu
ok kt bir yola sevketnesinden korkuyorlard. Bu ilerin olduu gn
lerde bir araya toplanarak Halfe Osman'a tavsiyelerini yazmlar, hatal
tutumlarndan vazgemesini tavsiye etmilerdi. Sehbelerin nde gelen
lerinden Ammari Ysir ile gndermilerdi. Osman bn Affan, ilk satrlarn
okuduu mektuba ok kzm, elinden frlatp atmt. Ammar Ysir, mek
tubun dostluk eseri olduunu, kendisini ktlklerden korumak iin yazl
dn sylediysede, dvlerek baygn halde kapya atlm, Hz. Mu
hammed'in hanmlarndan mm Selemenin evine gtrlerek tedavi edil
miti.
Toplanan, btn yetler yazldktan sonra yetlerin aslnn yazl olduu
kemik, deri ve tahta paralar Osman bn Affan huzurunda yaklm, yakl
mam hi bir yet kalmamasna itina gsterilmiti.
te sylenen, toplanan yetlerden Ali ve Ehl-i beytten daha ak bi
imde bahseden yetlerin mshafa alnmayarak yaklm olmasdr.
Halife Osman bn Affann bylesine br ii yapp yapamayacanda baz
tarihiler kukuya derken, baz dn limleri yetlerin baz ksmlarnn Mushafdan karldn sylemektedirler(141).
Bir ksm tefsirciler ise :
*Int Naahn N ezzzlnezzikre v e innleh le hafzun(142)

(Dorusu kitabi

biz indirdik, onun koruyucusu elbette biziz) yeti karsnda Kur an yetle
rinin deitirilmesine veya ortadan kaldrlmasna kimsenin gcnn yetmiyecei kansndadrlar.
Uzun yzyllar tartmas yaplan bu konu zerinde daha ok eyler
sylenebilir ve sylenmitir de. Biz konumuzun kapsam orannda bu konu
ya ksaca deinmi oluyoruz.
(140) bn! Ebl Hadit, erh C. I, s. 226
(141) mam Fahrettin Rzinin Tefsiri Kebrsnin C. l i l f Sayfa 636 da, Kur'n Mde Sresinin 67 Ind fiyein*
dki :

cN N E A LYY EN M EVLEL M M N N
blmnn karld bildirilmektedir.
Bunu bir delil ve rnek olarak gsteren baz din bilginleri, sCebrail A.S. tarafndan yetler Hz. Muhammed'e
getirilirken, vahiy ktiplerinden o srada arlm olan, br krtas zerine (yass krek kemii veya ge
ni yaprak veya ince deri paras) inen yeti yazp saklard. Hz. Muhammedin salnda toplanmayan
bu krtas paralarn bir araya getiren Halife Osman bn Affan, bu ii yaparken yet yazl ksrtaslardan bir ksm yok oldu diyorlar

(1 4 2 ) Kur'n Hicr suresi, y et 9

116

Hz. Muhammet], kendisinden sonra, Mslmanlar arasnda ayrlk ve

dmanlk kmasndan cidd biimde endieli idi.
Lekad cekm raslin m in en f sik m azizn, aleyhi m nitm harysn
aleykm b il m m inine rafr rahm(143) (And olsun ki skntya uramanz

kendisine pek ar gelen mminleri esirgeyen, merhametli bir Peygamber

gelmitir.)
yette, aklanan bu durum karsnda, Hz. Muhammedin kendi l
mnden sonra Mslmanlar nifak ve kin dolu bir ortamn iine terketmesi
dnlemez.
Hz. Muhammedin Ali ile ilgili szlerinde ve tutumunda sevgi ve yaknlkdan ok, onun doruluuna, bilgisine ve gcne olan gveninden kay
naklanan bir istekle, Mslmanlara nderlik etme grevini A liye devretme
ve Mslmanlar onun etrafnda toplama eilimi ak olarak sezilmektedir.
Bunu, o ada yaayanlarn hemen hepsi bilmektedir. slmn bana A linin
gemesinden ekinenlerin, Hz. Muhammede, vasiyet niteliindeki emirleri
ni yazmasna frsat vermemeleri, bu kany dorular niteliktedir.
Hz. Muhammedin A liye kar olan sonsuz sevgi ve gveninin etkisi
ile ona kar iltifatlarnda ve ilikilerinde lsz davranm olmas en ya
knlar arasnda, A liye kar zaten hi de az olmayan dmanlklara yeni
kskanlklar ve kinler eklenmesine neden olmutur.
Hz. Muhammedin, evresindeki toplum iinde, Ali ile ilgili olarak sy
ledii hadslerin kesin saysn bilen yoktur.
Biz bunlardan rnek olarak bir ka tanesini alacaz :
Ali beridendir ben d e ondanm.
Ey Ali, sen bana H arunun M sa yanndaki m enziledesin .
Ali, K u rn ile beraberdir, K u r n da A li ile beraber.
Aliyi seven m uhakkak B en i sevm itir. B en i seven Allah sevm itir.
Aliye buz eden bana buz etm itir. Bana buz eden Allaha buz
etm itir .
Ya A li cenazem i sen ykayacaksn. B orcu m u sen deyeceksin, zim
m etim i sen ifa edeceksin. Dnyada ve hirette ecaatm nda sa
h ibi s ensin.
B en ilim ehriyim A li d e onun kapsdr. lim
kapsndan gelsin.

(1 4 3 )

isteyen kim se onun

K rSn, Tevbe sresi Syet 128

117

Ben K u r nn indirilii zerine savatm . A l i d e T e vl- K u r n (Kur'

nn ruhuna inip gerek anlam n verm e) zerine savaacak .
Ya A li sen in isim lerinden
dr.

en uygunu

Eb-Turab (topran babas)

nsanlar arasnda ayrlk kn ca anlam azlk olunca Ali ve arka

dalar H ak zere bulunacaktr .
Ben kim in ile savarsam K u r nn em rine uyarak savarm . Ali
de K u rntn anlamna uyarak savar. Hava ve hevesine uyarak
deil.
Ali'ye dm an olan Allaha dm an olur.(144).

Ayrca. Hz. Muhammed, en sevgili evld olan Ftmay vermesi, Hic

ret gecesi herkesden gizledii srr onunla paylamas, btn Abd'l-Muttalib oullarna, Ona itaat etmelerini sylemesi, Mekkeli gmenlerle Medneli yardmclar kaynatrmak iin karde yaptnda kendisinin karde
olarak Onu semesi, Hayber savanda sanca ona vermesi, Hicretin do
kuzuncu ylnda Mekkelilere yazl emir tebli iin giden Eb-Bekirin pein
den onu gnderip, Bu emri benim yahut Ehl-i beytimden birinin tebli et
mesi emredildi, gerekesiyle Eb-Bekirin elinden alp onunla tebli ettir
mesi, Kabe'deki putlar onunla beraber krmas ve benzeri pek ok hareke
ti ile A liye hi kimseye gstermedii bir yaknlk ve gven gstermitir.

Fussl-Hkem erhi
(144) Abdullah Bosna*!
Muhammed ibn Sa*d, Tabakaat
Mslim NiurS
o Sahih
Muham bin Tirmiz , Sahih
Yemini
, Fazlet-nme
Haan bn Nev-Baht, Fraku-a
Ca'fer bin Sadk
, Risle f'l 1'tikaadSt

118

GADR - HUM OLAYI

Hz. Muhammed'in mrnn son gnleri yaklamaktadr. Mekkeye, son

ralar Ved Hacc diye anlacak olan ziyarete gitmektedir. Kbe tavf edi
lir. Bir sre sonra Medineye dnme hazrlklar yaplr. Hz. Muhammedin
Hac kafilesini yz binden fazla insan oluturmaktadr. Arap yarmadasnn
iddetli scanda uzun bir konvoy ar ar ilerlemektedir. Hicretin onuncu
ylnn 18 Zilhiccesinde Gadr - Hum denilen bir glcn yannda mola ve
rilir. Bununla beraber uzun ve kalabalk kafilenin bir blm ilerden git
mitir, bir blm geriden gelmektedir. O saatlerde u yet iner :
Ya eyyukenrasl bellig m nzile ileyke m in rabbike ve in tem t e f al -fema
bellagte risaleteh, vallah yasim ke m inen nas. Innallhe lyehilkavm el Kfirn(145) (Ey Peygamber! Rabbinden sana indirileni tebli et! Eer bunu yap

mazsars onun eliliini yapmam olursun. Allah seni insanlardan korur. Do*
rusu Allah kfirlere yo! gstermez) (146),
yetin anlam eine az rastlanr biimde nemli. Tanrnn isteklerin!
tebli etmezsen, elilik grevini yapmam olursun deniyor. Allahn yo! gs
terdiinden sz ediliyor. Hz. Muhammedin ekinmemesi iin de : Allah
seni insanlardan korur, diye gvence veriliyor.
Hz. Muhammed, yeti alr almaz her tarafa mndiler (telll, haberci)
kard. Kafileden nce gidenlerin geri dnmeleri, geride kalm olanlarn
yetimeleri istendi.
Bir sre sonra tm kafile bir araya topland. Deve semerlerinden ya
plan yksek bir konuma krssne kan Hz. Muhammed Tanrya krettikden sonra :
Ey, nsanlar, dedi, bana emredileni szlere tebli ettim mi?
Eshb hep br azdan :
Tebli ettin. Bizi Hak yoluna gtrdn. Allah seni hayrla karlasn,
dediler.

{1 4 5 )

Kuran, M de sresi, yet 67

(1 4 S) Bak s, 129 - yetin as s Rabbinden sans indirilen! A liye tebli et iken sonradan A Fys kelimesi
yetten karld diyen tarihiler var.

119

Hz. Muhammed devam etti :

Allah'n birliine, Muhammed'in Onun Rasul olduuna, lmden son
ra dirilmeye ve Kyamet gnne inanr ve tanklk eder misiniz?
Kalabalk : Evet, tanklk ederiz, diye bardlar.
Hz. Muhammed :
Allahm, tank ol, dedikten sonra : Ahirete gmekte hepinizden
ilerde bulunuyorum. Orada benimle bulutuunuz zaman sizden, iki paha
biilmez eyi soracam. Bunlardan biri, bir ucu Allahn kudret elinde, di
er ucu sizin elinizde olan Allahn kitbdr. kincisi, benim Ehl-i beytimdir,
reklinde konumasn srdrd.
Kalabala sordu :
Ben inanan her erkek ve kadnn kendi nefsinden evlmym?
Herkes :
Evet Ya Raslullah dediler.
Bunun zerine Hz. Muhammed, yanna ard mam A liyi sa yanna
alarak elini tutup yukar kaldrd. ylesine ki orada hazr bulunanlarn an
latmna gre, ikisinindo koltuk alt grnd. Allahn Rasl bu arada :
Men knt m evlh ve haz Aliyyn mevlh dedi. Hz. Muhammed, kendi

nefislerinden evl olduunu tasdik eden kalabala : Ben kimin mevls

isem Ali de onun mevlsdr, diyerek, hi bir kukuya yer vermeyecek bi
imde vas** olacak kiiyi gstermi oldu. Adna ne denirse densin,
Hz. Muhammed bu szleriyle ben ldkden sonra hasl olacak boluu ma
nen ve maddeten Ali dolduracaktr, onu yle tanyacaksnz demitir.
Hz. Muhammed :
Allahm, O'nu seveni sev sevmeyeni sevme. Ona yardmc oana yar
dm et. Gerei her yerde Ona yolda kl diye dua ettikden sonra :
Burada bulunanlar, bulunmayanlara haber versinler, buyruu ile sz
lerini tamamlad.
Hz. Muhammed, orada bulunanlarn tmnn, kendi hanmlar? da dahil,
A liye bat etmelerini emretti. Oradakiler bu emre uydular. mer bn
Hattab :
Kutlu olsun, ne mutlu sana ey Eb-Talib olu, bu gn benim ve her
erkek ve kadn mminin mevls oldun diye A liyi gze grnr bir heye
canla kutlad. Eb - Bekir bn Eb Kuhafe de kutlamaya katlm fakat
120

Hz. Muhammed'in mrnn sona ermekde olduunu seziyorum diye uzun

uzun alamt.
O arada :
El yevm e yeisellezine k e fe n i m in dinkm . Fea tahevhm vahevni. Elyevm e
ekm elt lek m d in k m ve etm em t aleykiim nm eti ve radyt leklm l Islm e
dinen(147) (Bu gn size dininizi btniedm. zerinize oian nimetim! t a m a m -

ladn, Din olarak sizin iin slmiyet! beendim) yeti inmiti.

Bylece, slm tarihinin en byk olaylarndan biri orta eriyor, byk
Hac kafilesi yeniden, Medne ynne hazirlanyordu.
Gadr-Humda Hz. Muhammedin yapt konumay sehbeden Hzeyme bn Sabit, Sehl bin Sad, Adiy bn Hatem, Akabe bn Amir, Eba Eyyub-EI
Ensar, Ebu Y lel Ensar. Ebu Heim bn Teyhan, Abdullah bn Sabit, N
man bn Ensar, Sabit bn Ensar, Abdurrahman bn Ahreb, Cneyd bn Cenda, Zeyd bn Erkam, Zeyd bn eracil, Cabir bn Abdullah, Abdullah bn Abbas, Ebu Sa id-l Hudri, Cbeyr bn Mutam, Huzeyfe bn Yeman, Selman-!
Farisnin dahil olduu yze yakn kii bizzat kulaklaryla duyduklarsn
sylemilerdir. Ali, Halife mer bn Hattabn lmnden sonra toplanan
rada Hz. Muhammedin Gadr-Humda yapt konumay naklettii za
man, on drd Bedir savama katlm olan otuz sehbe tanklk etrnitir(148).
Gadr-Hum olay aadaki Snn bilginlerin kitaplar da dahi! olmak
zere yzlerce kitapta dorulanmtr.
mam Fahreddin Razi (Tefsir-i kebr)
imam Ahmet Salebi (Kefl beyan)
Celaleddin Syuti (DirrI mensur)
Ebl Haan Ali bn Ahmet Vahid (Esbab- nzul)
Muhammed bn Cerir-i Taberi (Byk tefsir)
Hafz Ebu Naim (Ma Nezele Mine! Kuran fi Ali)
Muhammed smail Buhar (Buhar tarih c. I)
Mslim bn Haccac (Sahh)
Secistanl Ebu Davud (Sinen)
(1 4 7 )
(1 4 8 )

Kurn, M de sresi, yet 3

Hac

Seyyid

Muhammed Takyy-j

V a h d inin

E!-Gadr

tercemes.

n y eiu I Em ir TercemetI

G edr*

C. I I, s. 2
A , G lp n a rl, Tarih Boyunca slm Mezhepleri ve ilik s. 44

121

Muhammed br? Isa Tirmiz (Sinen)

Hafz ibni Ukde (Velayet)
Dmkl ibni Kesri afi (Tarih)
mam Ahmed bn Hanbel (Msned)
Ebu Hamid Muhammed bn Muhammedd-! Gazal (Srr'i lemin)
bni Abdi (stiap)
Muhammed bn Talhe afi (Metalibus Su'u)
bni Magazeli Fakih afi (Menkb) (149),

(143)

122

Op. Dr. Mehmet l Dermen, fmsnv) Ai? v Musvlye = 4

Hz. MUHAMMEDN LM

Hz. Muhammedin hastalnn ok belirgin olduu gnlerde, Zeyd olu

sme, am'a gidecek bir orduya komutan olarak atanyor. sme Medne
dnda kararghn kuruyor ve Mslmanlarn orduya katlmalarn bekli
yor. Hz. Muhammed, tm Ensr (Medne yerlileri) ve Muhacirinin (Mekkeden gelen gmenler] sme ordusuna katlmasn emrediyor.
Hz. Muhammed mrnn son gnlerinde bir ftuhat m yapmak iste
mektedir? Bu ok zayf bir ihtimal. evresinin durumunu ok iyi bilen Hz.
Muhammedin, lm srasnda bir karkla meydan vermemek iin Me
dineyi ksmen olsun boaltmak hi olmazsa yataktan kamad bu gnler
de buyruuna uyuiup uyulmadn denemek istedii dnlebilir.
Ama ne olursa olsun, sme ordusu, Mslman topluluun yeteri
kadar Hz. Muhammede bal olmadn ac biimde ortaya koymutu s
me ordusuna, yaknlar ve ok sdk baz sehbelerin dnda kimse kat!mamt. Her tarafta, br klenin olu nasl komutan olabilir? diye fitne
karmak iin tartmalar yaplyordu. Ak ve kesin olarak Mslmanm
diyenlerin byk ounluunun Hz. Muhammedin buyruuna uymad ve
uymuyaca kesin biimde belli olmutu. Belki de Hz. Muhammedin ren
mek istedii bu idi.
Hz. Muhammed olaydan ok zlm, kendisinden sonra slm birliinin
dalmas konusundaki endiesi artmt. Hastal gn getike ilerliyordu,
Hz. Muhammed Bana bir divid (kalem) ve bir krtas (Yaz yazmak iin deri,
kemik ve benzeri) getirin. Size bir hccet yazaym ki ebediyen yolunuzdan
amayasnz, diye buyruk verdiinde, yatt odada yirmiden fazla sehbe bulunuyordu. Hz. Muhammedin son saatlerinde hazr bulunan sehbelerin tanklk yapaca vasiyetin nemi ortada. Abdullah bn Abbas alyor.
Yakn akrabas urada burada imdiden yas tutmaya balamlar. te o
srada slm'n i bnyesindeki ilk ayrlk filizleniyor. bni Abbasa gre Hz.
Muhammed : Bir divid ve bir koyun kemii getirin. Yazdracam bir ey
var diyor. Toplulukta yksek sesle tartmalar balyor. Hz. Muhammed'in
hanmlarndan Zeyneb : Duymuyor musunuz Peygamber size vasyyet
123

etmek istiyor, yazklar olsun size diye baryor(150). Orada bulunanlardan

mer bn Hattab ok sinirleniyor. Alamakta olan Hz. Muhammedin hanm
larna Siz o kadnlarsnz ki, diyor. Peygamber hasta olunca alyor g
rnrsnz, hhati yerine gelince boazn skarsnz,(151). mer bn Hattabn bu szleri inanla m syledii, yoksa Hz. Muhammedin vasiyyet
yazmasna enge! olmak amac ile mi syledii bu gn bile tartma konusu
dur. Tartmalar arasnda, mer bn Hattab fkeli bir sesle baryor : Maraz- mevt (lmcl hastalk) halinde bulunan bu adamn hezeyan m yaz
lacak? Kurnn hkm bize yeter.(152).
Ne olursa olsun ok kt bir olay sergilenmektedir. Islm leminde
yzyllarca srecek bir ekimenin tohumu ekilmektedir.
Baz yazarlar mer bn Hattabm szlerinde samimi olmadn, Hz. Muhammed'in merin istemedii bir biimde vasiyyetnme yazmasn baar
ile engellediini sylemektedirler. Bu yazarlara gre, Hz. Muhammede
Hastalk etkisiyle hezeyanda bulunuyor diyerek, vasiyetini yazmasna mey
dan vermeyen mer bn Hattab, yllar sonra Birinci Halfe Eb-Bekirin l
meden az evvel arada baylarak, Osman bn Affana yazdrd, hatta bir b
lmn Osmann yazd ahid-nmeye kar Allahn kitab bize yeter, EbBekirin hezeyannn yazlmasna gerek yoktur dememi, onun yazdrd
bu vasiyete dayanarak halfe olmutur(153).
Yatann evresinde cereyan eden bu saygsz konumalara kzan Hz.
Muhammed. Kalkn, benim yanmdan gidin, bu kadnlar sizden iyidir. di
yerek hanmlarndan bakasn odasndan dar karmt. Onlar dar ktkdan ksa bir sre sonra Hz. Muhammed Dnyadan gmt. Hicretin
on birinci yl Safer'in yirmi sekizinci gn, bu ok nemli olayn vuku bul
duu gn, Eb-Bekir, Medinenin uzaka bir mahallesi olan Snuh'da bulu
nuyordu. Kz Aye, gelmesi iin haber gnderdi(154). Bu arada, ieri giren
ler arasnda bulunan a'be olu Mugyra, Hz. Muhammedin yzndeki r
ty kaldrm ve daha geride duranlara dnerek : And olsun ki Ras! Allah Dnyay terketmi demiti. mer bn Hattab gene heyacanlanm,
bararak : Rasl-Allah asla lmedi! O lmez!, And olsun ki gene dne
cek! diyor, bakalarn dinlemiyordu. Hz, Muhammedin amcas Abbas da :
Rasl-Ailah dnyasn deimitir, demi, Allah Muhammedi iki kerre mi
ldrecek? yle olsa bile onu topraktan karmak Allah iin zor bir i deil-

(1 5 0 )

b n Sad, Tabakaat C

(1 5 1 )

Belzur, Ensh'l Erf 5, s. 562

111, s. 244

M slim bn Haccc Nibur, Sahh C. V , s r 75

(1 5 2 )

Buhar, K itabl Cihd I I, s. 120

Taber I I I , s. 193

(1 5 3 )

Op. Dr. Mehmet A li Derman, Dort BGyk H alfe s. 166

(1 5 4 )

bn Kesir El Bidyeiu ve'n - Nihye V s. 244

124

dir. RasI-AIIah insanlara mutluluk yolunu anlatm grevi bitmitir diye

eklemiti. abe olu Mugyra :
Ve m a M uham m edn ill Rasl, kad halet m in kablihirrusl, efein m te ev
kutilenkaiebtm al kabikm , ve m en yenkalib al akbeyh felen yedurallhe
eyen ve $eyeezillhakirin(155) (Vluhammed ancak bir Peygamberdir. Ondan

nce de Peygamberler gemitir. lr veya ldrlrse geriye mi dnecek

siniz? Geriye dnen Allaha hi bir zarar vermez. Allah kredenlerin mkfatn verecektir.) yetini okudu. mer bn Hattabn kulana bir ey girmi
yor, ld diyenleri adeta tehdit ediycrdu(156).
Bir sre sonra Eb-Bekir geldi. Hz. Muhammed'in yzne baktkdan son
ra nl konumasn yapt :
Her kim ki Allaha tapyorsa bilsin ki Allah lmszdr. Muhammede
tapanlar varsa bilsinler ki, Muhammed lmtr.
Ve peinden. Hz. Muhammed'in lmne ait olan l-i mrn sresinin
144. yetini okudu.
mer bn Hattab, beklenmedik biimde yatmd. mer, daha sonra
lar olay anlatrken : Allaha and olsun ki Eb-Bekirin szlerini duyunca
dizlerimin ba zld. Yere ktm. Kalkmaya gcm kalmad. Anladm
ki RasI-AIIah !mtr.(157).
Baz tarihiler, merin zntden geici olarak cinnet getirdiini, bu
yzden mantksz iler yaptn yazarlar(158).
Baka bir blm ise, Ensrm veya Ali ile Hz. Muhammedin dier ya
knlarnn hkm ele geirmelerinden korkan mer'in Eb-Bekir gelinceye
kadar bylesine davranlarla dikkatleri datmaya, ii uzatmaya gayret et
tiini yazyorlar(159).
Burada sylentilerin gereklik lsn saptamann yzlerce yldanberi mmkn olmadm, konu zerinde yazlan saysz kitabn kesin sonuca
ulamadn, belirterek, bunun nedenini okuyucularn takdirine brakyo
ruz.
Hz. Muhammed'in lm zerine tm dnya iiyle ilgisini kesen, son
suz bir ac iinde adeta kaybolan mam A linin o gn slmn veya slm

(1 5 5 )

Kur'n, I- Imrn sresi yet 144

(1 5 5 )

Kenzl - mml IV , s. 53
Siyret' l - H alebiyye I I I , s. 390

(1 5 7 )

S iret- b n Hiam IV , s. 334

(1 5 8 )

Si'ret- Halebiyye I I I , s* 3 S2

(1 5 9 )

b n E b 'i - Hadd erh !, s. 129

Nhayet-l reh X V I I , s. 387

125

devletinin ynetilmesini dnecek hli yoktu, diyen tarihiler var. Bu ko

nuda aratrma yapanlarn bir blm de u biimde yorum yapyorlar :
Ali, yasta da olsa, tarihin baka trl yazlmasn salayacak gte idi.
Kiisel gcnden ve becerisinden baka, Hz. Muhamrnedin, onu kendisin
den sonra uyulacak kii olarak gstermesi ve slm'a inanarak katlanlarm
sevgi ve ball, ona istediine ulaabilmekte stnlk ve ncelik veri
yordu. A linin sessizliini ve hareketsizliini politikaya kar ilgisizliine
balamak lzmdr. Daha sonra da Ali, Hz. Muhammedin vasiliini manev
bir grev kabul etmi, dnyev mevkilerde istekli olmam, sadece haksz
lklara kabul ve tasvib etmemekle yetinmitir.

126

HALFELK

Halfe, bir bakasmn yerine geen kii anlamna gelmektedir. slm

da Hz. Muhammedden sonra ortaya kan bir deyim olarak, halfe Hz.
Muhammed'in yerine geen bir kii oluyor.

Halifeliin Kurnda sz konusu edildiini syleyenler var. Hatt, hal

fenin hangi niteliklere sahip olmas lzm geldii Kurnm yetlerinde ak
land iddias ileri srlyor. Bakara Sresinin 124, 204, 205 no.Iu yetle
rinde halfenin takva ve adalet sahibi olmasnn ve ayn srenin 247 no.Iu
yetinde beden gcnn yerinde bulunmasnn, I-i mrn Sresinin 19,
85 no.Iu yetlerinde Mslman olmasnn Nisa Sresinin 34 no.Iu yetinde
erkek olmasnn Zmer Sresinin 9 no.Iu yetinde bilgin olmasnn art
koulduu syleniyor[160).
Oysa, Kurnn sz geen yetlerinde ve dier tm yetlerde sal
nda veya lmnden sonra Peygamber! temsil edecek bir halfeden bahsedilmemektedir.
Hz. Muhammed hadslerinde de bu anlamda bir halfe deyimi kullanma
mtr. Ali ile ilgili szlerinde mteaddit defalar kendisinin son Peygam
ber olduunu hatrlatarak onun mmet ve velyeti baka deyimle Kurnm
yorum ve uygulanmas suretindeki manev temsilciliini srdreceini sy
lemitir diyenler de v a ril61).

Halfe, szcn anlam itibariyle, kendisine halef olunann istek ve

radesiyle greve getirilebilir. Peygamber bu biimde bir irade aklamas
yapmadna gre din-devlet ynetimini bir arada kapsayan yetkilere sa
hip bir halifelik messesesi, ortaya kt gnn gerekleri ile badama
maktadr. Halfe din ve hukki ynden slm Peygamberine balanamamaktadr. Hz, Muhammed hayata gzlerini yumduu zaman, Mslmanlarn
oluturduu topluluk poiitik bir nite, bir devlet niteliinde deildir.
Arabistanda, eitli kabileler slm topluluu iine alnd zaman Hz.
Muhammed, onlarn politik ilerine karmam ynetim ekillerini dei(1 6 0 )
(1 6 1 )

M . Laroussa, H s a m.
A. G S lp m a rl, K s. 308

127

tirnemitir. Vali, Kad ve benzeri yneticiler atamam ticarette ve dier

ekonomik almalarnda onlar serbest brakmtr. Hz. Muhammed birok
larnn sandnn aksine Rasll hkmdarlkla kartrmam, birletirmemitir. Kurn Hz. Muhammedin din bildiri ile grevli olduunu syle
mektedir. O Allahn dileine gre insanlar uyarmaktadr(162). Hz. Muhammed'in hkmranlndan veya devlet bakanlndan kesinlikle sz edilme
mitir. Savalara katlm olmasn bir komutanlk veya devlet bakanlna
balamak yanlgdr. Hz. Muhammedin, Tanr adna yaptn syledii sa
valar (cihad), Mslmanlar yok etmek amac gden saldrlara kar bir
tr savunma abasdr. Ganimet datm ve benzeri mala ilikin ilemler,
slm topluluunun varln koruyabilmesi iin gerekli finansman sala
mtr. Hz. Muhammedin lmne kadar slm topluluunun karakteri bir
Arap devleti olmad gibi, tebli edilen din emirler de Arap kavmi ile ba
lantl deildir. Hz. Muhammed yet ve hads olarak tm insanla hitab et
tiini, yeryzndeki insanlarn tmnn mutluluuna ve ycelmesine a
ltn her frsatta aklamstrf 163). Arap kavmine veya bir bakasna ay
rcalk vermemitr( 64).
Hz. Muhammed, Gadr-Humda Ben kimin mevls isem Ali de onun
mevlsdr dedii zaman, bunu devlet oluumu iindeki, bir topluluun po
litik ynetimini devretme biiminde yorumlayanlar yanlgya dmlerdir.
Hz. Muhammed, olay : Mslmanlar, sizden Ali'ye imamet bitn al
maya, Cenab- Hak tarafndan ben memur edildim diyerek aklamtr(165).
Al. Hz. Muhammedin lmnde ynetimi ele geirme konusunda te
laa denlerle hi ilgilenmemise bunun nedeni, slm birliini bir Arap
devletine dntrmek isteyenlerin dncesine katlmam olmasdr d
ncesini benimseyen ok sayda tarihi vardr.
Gerekten de Ali, Osman bn Affann lmnden sonra Halifelii ka
bul etmemi, srar zerine, Bedir savana katlanlar, Medinede bulunan
ensar ve muhacirler ve evre eyaletlerden gelen temsilcilerin oy vermeleri

(1 6 2 )

K u l ! emliku 8i nefsi nePan ve l darran ill mallh, ve lev kntU alem! gaybe lesteksert mine8
hayr ve m messeniyes S, In ene SUS nezirun ve beirun likavm n ym inun.

( A raf sresi yet 188)

(D e kil A lla h 'n dilemesi dnda ben kendime br fayda ve zarar verecek durumda deilim. Grnmeyeni
hileydim, daha ok iy ilik yapardm, bana ktlk de gelmezdi. Ben sadece, inanan bir insa. topluluunu
uyaran ve mjdeleyen bir Peygamberim.)
(1 6 3 )

In hve i zikrn iiS lem in. (S a d sresi yet 8 7 )

(1 6 4 )

cFe

Snnem

yessernah

sresi yet 5 8 - 5 9 )

bi

Itsnike

lealehm

(B u Kurn dnyalara t verir.)

Yetezekkarun

fertecb

Snnehm m rtekibun.

(Duhan

(E y , Muhammedi Biz t alrla r dye K urn* senin dilinde indirerek kolayca an

lalm asn saladk. Sen beklel Onlar da bellem ektedirler.)

E l arab eedd kfran ve ecder el IS yaiemu hudude m enzelSelhu al Raslih, vallh alimun hakim .
(Tevbe sresi

yet 9 7 )

(A rab n

kfr, nifak

edddir

(iddetlidir)

onlara daha la yk tr. A lla h bilendir, hakim dir.)

(1 6 5 )

128

ahabeddin Ahm et b?n Hacer, Sevaik-i M uhrike B. Bab s. 25

indirdiimizin

s n rn

bilmemek

koulu ile bu grevi stlenmitir. Bu durum da A linin tutumu ok dikkat

ekici ve uyarcdr.
Ali, Devlet ynetimi ile birleik bir halifelik messesesini slm akide
si ve Hz. Muhammed'le balantl grmemektedir. nk, Hz. Muhammed
kendisini bir ok defalar vas ve vekil gsterdii halde, onun lmnden
sonra halfe olmak istememi Osman bn Affann lmnden sonra da, ha
lifelii kabul ederken bu sfat tm Mslmanlarn temsilcilerinin oyuna
balamtr. Bununla beraber, kendisinin halifelik istei ve iddias olmad
halde, kendinden nceki halfelerin bu sfatlarn, kabul ve tasdik etmemi
ve mer grmemitir.
Olaylar baka ynden yorumlayanlar Ali en ciddi bir dnemde Hz. Muhammedin cenaze ileriyle urat. slmn gelecei ile zamannda yeteri
kadar ilgilenmedi, pasif kald. Bu yzden ana yenilik ve insanlara mut
luluk getirecek olan slm hareketi, Hz. Muhammedin hi istemedii bir
cedelleme ve tahakkm ynne akt. Hrs ve tamah, hak duygusunu orta
dan silerken Ehl-i beyt ve onlar sevenler yz yilar boyu ac ektiler diyor
lar.
Dncelerde gereklik pay bulunabilir. Kukusuz olan, Ali'nin GadirHum hadisini politikaya, devlet ynetimine taalluk eden bir vasiyet olarak
deil, slmn temel inannn insanln yceltilmesi dorultusunda sr
drlmesi anlamnda kabul etmitir. Hz. Muhammedin amacn ve bunun
etrafnda oluan slm felsefesini herkesden ok daha iyi bilen Ali. bu kut
sal inancn politik ihtiraslarla kartrlmamasna, kirletilmemesine hayat
boyunca zen gstermitir. Urad kiisel hakszlklara ve saldrlara ra
men, kan dklmesine ve insanlarn ac ekmesine sebeb olacak davran
lardan kanmtr. Ali'nin, Hz. Muhammedin hatrasna ve isteine verdii
deer, soyunun kaderini yzyllar boyu etkilemitir.
Hz. Muhammedin lm zerine, Ali ve Ehl-i beyt evresi dnda ce
reyan eden olaylar Sakyfe toplants olarak nldr. O gnn tanklarnn
szleri ve onu izleyen slm bilginlerinin yazlarn zetle aktaryoruz(166).
Ansr yani Medneliler, Hz. Raslullhdan (S.M.) sonra din ve dnya
ilerinde hkm ve hkmetin kendilerinde kalmasn istiyorlard. Hazrec
boyu, Sa'd bn Ubde'nin halifeliine taraftard. Fakat Evs boyundan olanlar
buna karydlar. mer, Eb-Ubeyde, Mugyra bn a be ve Abdurrahman
bn Avf, Eb-Bekirin halifeliini arzu ediyorlard. Sehbe Raslullhn cen-

(1 6 6 )

A . G lp n arl, Tarih Boyunca Islm Mezhepleri ve ilik s. 56

129

elerini, elemli hanednma brakarak Bsn-Side sakifesind topianmiard(167).

Bu toplantdan haberdar olan mer, Eb-Bekire : Gel, kardelerimizin
yanlarna vara! sm. Baka! m ne yapyorlar* dedi[168).
Skisi de yola dmlerdi ki yolda Eb-Ubeyde'ye rastladlar. Onu da
alp beraber gtrdler(169).
Sakyfeye vardklarnda muhacirlerden baz kimselerin de orada oldu*
unss grdler.
Bsiyede bulunan ve Hz. Peygamberin (S.M.) rahatszln duyup Me
dineye gelen Eb-Zeyb- Hzel diyor ki : ehri, hac zaman ehrama giril
dii sradaki grltyle dolmu buldum. Ne oldu? diye sordum. Raslullh
vefat etti dediler. Mescide kodum, kimsecikler yoktu. Hz. Peygamberin
evlerine gittim. Kapy kapal buldum. Sehbesinn, Hz. Peygamberin cenzelerlni, ehl-i beytine braktklarn anladm. Halkn, Ben-Side sakyfesinde toplandn rendim(170).
Mes'udfnin rivayetine gre bbss Ali'ye Ey kardeimin olu, demi
ti, gel sana beyat edeyim de iki kii bile artk senin hilafetinde muhalefette
bulunmasn(171).
Cevhernin rivayetine gre. Abbs, sonradan li'ye : Raslullh (S.
M,), dnyadan rhlet edince, Eb-Sfyan hatrmz sormaya gelmiti. Sana
beyat etmek istedik. Ben elini uzat beyat edeyim dedim. Bu ulu kii de
beyat etsin. kimiz de sana beyat edersek Abdl-Menf oullarndan bir
kii bile sana beyatta muhalefet etmez. Onlar beyat edince de Kureytei
hi bir kimse muhalefette bulunamaz. Kurey beyat etti mi Araptan bir ferd
bile kar gelemez. Ama sen, ben Reslullhn cenazesi ile megulm de
din, demitifl 72).
Evet, sehbeden bir topluluk Al'ye bey'at etmek istiyordu. Fakat AH
ftasiullhn (S.M.) Cenazesiyle meguld. Cenzey brakp kendisine

067)

Msnet IV , 104. Sbr. Kesir V . 260. SafyeN U -sfet 1. 85. T arlh'Si-H am li i, 69. Taart 11, 4 51 . t e $>Iu h
K im il haiyesinden rautsssran

100. Eb'l-H d i, 1 S2

s4*l-Ges8

!, 34. ZabcbS i.

321, Tabaktsr l i ,

2. Y a kuub! 1, 94.

{168) Es-Siyat'i H a ltb im V, S38.

E's-Sakyfa
(6
{1 7 0 )

I, 1*3. Itrlh ul-Hsroh i, I H . S M M a 'l Cmfearf,

Tsbar I I , 4 S S
istifib i l , 6 4 S
sdO-Gaafee V , 188
DSrl-Ktb'il M sryys. V I, 284

(1 7 1 )

Ibn Ebi'l-Hadd, erh

CSakiyf) s, 135

Duhal-isli I I I , 391

bn Kuteyba, E'I-lmSmet- vo V S y se i, s. 4
(1 7 2 )

130

ibr. Eb'i-Hadid afb I, dja s. 131

*:

J*

bey'at almakla uramaya ne gnl raz olurdu ne nanc buna msaiddi. l

Raslullh'a onun hayatnda da bal idi, rnematmda da. Ali'nin siyaset bil
mediini syleyenlerin gzlerinde, gnllerinde yalnz dnya, yalnz mevki,
yainz mai-mlk ak ve hrs vardr. yle gnllerde Allah ve Raslnn
ak, gerek sevgisi, insanlk ve vef olmaz. Sonra beyat hususunda Abbsm, A liye onu knar bir tarzda syledii szlere de esasen lzum yoktu.
nk Raslullh (S.M.) Ali'nin velayetini, hilfetini eshba tebli buyur
mu. mmetine bildirmiti. Eb-Sfyn'n beyat etmek istemesi, hatta bu
hususta Medineyi savalarla doldururum, demesiyse, bir boy gayreti
gtmekten, belki de kurulu dzeni bozmay dilemekten baka bir ey deil
di ve Emr uI-Mminn Ali bunu anlamt, biliyordu(173).
Sakyfede toplanan ansrn Hazrec boyu Sad bin Ubadenln hilafetini
istiyordu. Sa d evvela raz olmad. Sonra ansrn srarna boyun edi. Sa dn
olu Kays bunu grnce babasnn yanma gelerek : Ey baba, Ali bnl
Eb-Tlibe ne hccet zere cevap vereceksin. Gadr-Humda Allahn em
riyle Raslullh mm A linin elinden tutup onu size imm ve halfe tayin
buyurunca, cmeleniz raz olup beyat ettiniz ve kutladnz. Mbarek olsun
dediniz. imdi Allahn hkmne ve Rasln ecrine ne vehile muhalefet
ediyorsunuz? dedi(174).
Bu srada toplulua, Eb-Bekir, mer ve Eb Uzeyde, sseyid bn Hu
dayr, veym bn Saide, Asm bn Adiyy ve Mugyra bn a'be beldiler. Abdurrahman bn Avfn da katld bu topluluk, o gn, Eb-Bekire beyat iin
pek byk gayret gsterdi. Bu yzden Eb-Bekir ve mer daima onlarn hiz
metlerini gz nnde tuttular. Eb-Bekir. ansrdan hi kimseyi sseyid bn
Hudayrdan stn tutmad. mer de ona, kardeim demi, lmnden son
ra bile onun hakkn gzetmiti(175).
mer, ansrn tartmasna iddetle kar durmutu ki Eb-Bekir onu
yattrp sze balad. Allaha Hamd- Sendan sonra, Muhacirlerin n
safta olduklarn, herkesden nce onlarn slm kabul ettiklerini, yeryzn
de Allah'a ilk ibdet edenlerin onlar olduklarn, ansrn da dine byk yar
dmlar olmakla beraber muhacirlerle hi kimsenin kyaslanamyacan, bu
bakmdan emrin muhacirlerden olmas gerektiini, ansrn da onlara vezir
olacan, syledi. Hubb bn Mnzir, bu sz zerine ayaa kalkp : Ey ansr bu ie iyi sarln, bu i sizin glgenizde kararlasn, aranzda ihtilaf k
masn yoksa sonunda alt olur gidersiniz. Biz kendimize bir emir tayin ede
lim, onlarda bir emir tayin etsinler, dedi. mer, bu sze karlk : Bir l
kede iki emir olamaz. Allaha and olsun ki Arab, kendilerine hkmetmeniz
<1173) A Glptnarh, Tarih Boyunca Islm Mezhepleri ve ilik . 58
(1 7 4 )

Op. Dr. Mehmet Ai Derman, A lla h 'n Arsans s.. 214

075) A . G lpnarl, Tarih Boyunca slm Mezhepleri s. 5

131

raz olmaz. nk Peygamber sizden deildir. Ama Peygamberin mensup

olduu boya raz olur, tarznda szier syledi. Hubb bu szlere karlk
verdi : Bunlar bu dine ba emeyen, sizin kllarnzn korkusundan tes
lim olan kiilerdir, dedi. Sonra'da : Ben, dedi, Aranzda develerin k
tkleri yere dikilen sopaya benzerim. Develer kanacaklar zaman ona sr
tnrler. Ben kk gvdesi, kuvvetli bir aacm ki, olaylarn kasrgasnda o
aaca snlr. Byk, nemli iler de bana dayanlr. Allaha and olsun ki
kim benim reyimi reddederse klcmla onun burnunu, aalk topraklara
srterim ben. mer bu szler zerine Hubba : Allah seni ldrsn de
di. Hubb : Beni deil seni ldrsn. karln verdi ve meri tartakla
d, karnna vurdu, azna toprak doldurdu(176).
Bu srada Eb-Ubeyde sze giriti ve : Ey ansr, dedi, Peygamber'in
ilk dostlar, O na yardm edenler szsiniz. imdi O nun dinini ilk bozanlar siz
olmayn.
Sad bn Ubeydeyi ekemiyen ve Hazrec boyunun byklerinden saylan
Ber bn Sa d yerinden kalkt : Ey ansr dedi, Allaha and olsun ki biz
mriklerle savap dini ilerletmede stnz. Ama bu ite Allah'n rzasn
kazanmaktan, Peygamberin buyruuna uymaktan baka bir amacmz yok
tur. Bu yzden de halka kar bamz yceltmeye kalkmamz doru olamaz.
Biz dine, dnya dileiyle yardm etmedik. Bu Allahn size nasb ettii bir
nimettir. Muhammed Kuretendir. Onun boyunun hilfete gemesi daha
dorudur. Bu hususta Allaha and olsun ki hi bir kimse beni, onlarla sava
a girimi gremez.
Derken Abdurrahmn bn Avf, ayaa kalkp : Ey ansr dedi, Sizin
bir ok faziletiniz var. Bunu sylemek gerek. Fakat u da muhakkak ki ii
nizde Eb-Bekir, mer, Ali gibi kiilerden biri yok.
Bu sze kar Mnzr bn Arkam : Biz dedi. Adlarnandn kii
ierin stnlklerini inkr etmiyoruz. Hele bu kiiden biri bize hkmetme
ye kalkarsa bir kii bile ona muhalefette bulunmaz. Mnzr, bu szle Ali'yi
kastediyordu. Ansr hep bir azdan : Biz, dediler, Aliden bakasna
beyat etmeyiz. bn Esr, merin Eb-Bekire beyat etmesinden sonra da
Ensrn A liye beyat etmekte srar ettiini sylyor(177).
O arada seslerin, tartmalarn ykseldiini gren m er, Eb-Bekirin
elini tutarak beyat etti. Hazrec boyunun Sa de beyat etmek istediini anla
yan Fvs boyunun ileri gelenlerinden Usseyyid bn Hudayr Kalkn, and olsun
Allaha, Hazrec bu ie el atarsa, stnlk onlarda kalr bir daha size nasib

(1 7 6 )

Cevheri, Sakyfeye id rivayetler bn Ebl'l-Hadd, erh c. V I* s. 291

(177) Ttbar I II , s. 208

132

olmaz, Eb-Bekire beyat edin, dedi. Usseyyidin bey atn gren Evs boyu
toptan bey ata kalktlar, kargaalkda Sad yere ykld. mer bin Hattab
onun yanna gelip Seni ylesine ayak altna alp ezmek isterim ki btn
uzuvlarn krlp dklsn dedi. Kays bin Sa d hemen frlayp mer bin Hattabn sakalna yapt. Onun bir klna dokunursan, senin bir tek diini bile
salam brakmam. Eb-Bekir mer! diye bard Skin ol. yle bir za
mandayz ki skna muhtacz(178).
Sa a bin Ubeyde, Eb-Bekire beyat etmedi. Ber bn Sad de onun s
tne fazla dlmemesini mnasip grd. merin halifelii zamannda
Havrana gt. Hicretin on beinci ylnda bedenine iki ok saplanm olarak
bulundu. Vcudu yemyeil olmutu. Cinler tarafndan ldrld sylendi(179).
Sakyfede bulunmayanlarn bey'atlarn almak iin Eb-Bekiri mescide
gtrdler. Bu srada Ali ve Abbs Peygamberin cenaze ileriyle urayor
lard. Mescidden tekbr seslerini duyan Ali : Bu nedir? diye sordu Abbs.
Ben sana demitim! dedi ve beyat iini hatrlatt(180).
Ber bn zib koup Haimoullarn buldu. Halkn Eb-Bekire beyat
ettiini haber verdi. Orada bulunanlar birbirlerine baktlar. Biz, Muham*
medin en yaknlar iken, byle bir ie giimezler dediler Abbs, and olsun
Kbenin Rabbine ki, onlar ii bitirdiler bile, Artk ebed olarak
elleriniz topraa buland. Bilin ki ben size bunu syledim, ama dinle
mediniz beni dedi.
Bu srada Eslemoullar boyu Medine'ye kuma ve azk almak iin gel
miti. O kadar kalabalk idiler ki Medne sokaklar darald. Onlara, Raslullhn halfesi Eb-Bekire bey'at edin. Ondan sonra biz size dileklerinizi ve
relim dediler ve topluca bey'atlarn saladlar. mer o zaman : Elem
boyunu grnce, anladm ki artk stnlk bizdedir demitir(181).
Enes bn Mlik yle der : O gn mer'in Eb-Bekire minbere k,
deyip durduunu, sonunda Eb-Bekirin minbere ktn Ey insanlar, hk
mnz bana verildi, oysa ki ben en hayrlnz oeilim. iyi hareket edersem
bana yardm edin, uygunsuz hareket edersem beni doru yola sevkedin,
dediini iittim. Eb-Bekir bu szlerden sonra da, Allah sizi balasn, kal
kn namaza dedi[182).

(1 7 8 )

Tabar i i , s. 455

(1 7 S )

A . Glprnarh, Abdullah bn Sab Masala s. 127

(1 8 0 )

EI-lkd'l-Ferd [1!, s. 253

(1 8 1 )

Tabar M I, s. 25
Kenz'l-Ummi i l i , s. 129

(1 8 2 )

ibn Him IV , s. 340

Tarih'l-Hulef s. 47

133

 HALFE DEVR

Byk gr ayrlklarnn su yzne kt Halfe Devri eitli bi

imde anlatlr ve yorumlanr. Baz yazarlar Hz. Muhammedin ynetimi ve
dncesi dorultusunda icraat yapldn savunurken, dier yazarlar ve
tarihiler, slmn teme! kurallarnda sapmalarn balad ve htt plnland bir devir olarak tanmlarlar.
lk Halfenin zamannn en belirgin zellii, devletleme ve lke
zaptetme uralarnn n plana getii, din ve inanla ilgili almalarn
buna bir vasta sayld grnmdr. Bu tutumun doal sonucu olarak,
ynetim sertlemi, Hz. Muhammed'in halk iin de, cumhur iin de karar
alma yntemi byk lde terkedilmitir. Alnan politik kararlar ve yaplan
uygulamalar halk iinde tartlmad iin ok defa olumsuz sonular do
urmutur. Hz. Muhammed'in byk ve gl kiiliinin brakt boluu
doldurmaktan ok uzak, bilgisiz ve yeteri kadar saygnla sahip olmayan
bu Halfe, eksikliklerini halkn desteiyle tamamlamay dnmemiler
dir. Tersine, karakterinden, bilgi ve deneyiminden yararlanacaklar gl
kiileri kendilerine rakip grmler, karlarna almlardr. Onlar saf d
etmek iin de zaman zaman yasal olmayan ilemlerle, kendilerini hakkn ve
halkn bulunmad bir girdaba kaptrmlardr.
Kur'n yle diyor :
Y eyyuhellezine m enu t tehunullhe verrasle ve tehunu em netikm ve
en tm ta.lemn(183) (Ey inananlar, Allaha ve Rasle ve onun emanetlerine

hyanet etmeyin. Size gvenilen eylere bife bile hainlik etmi olursunuz.)
Bu emanetler nedir? Hz. Muhammed'in bu emanetlerine gerekli sayg
gsterilmi midir?
Ebu-Bekirin, haife unvann
imde olmutur:

134

almasndan sonra olaylarn aks u bi

Eb-Bekinn halifeliini kabul etmeyen, Bir ksm Mslmanlarn re

yiyle veya mavere i!e halfe seilmesi hakknda Kur'nda ve Peygam
berin hadislerinde bir aklama ve hatta iaret yoktur,* diyen Malik bn
Nuvayra, toplad zekt kendi boyunun yoksullarna datmtr. Eb-Bekir'n gnderdii Halid bn Veid Malik bn Nuvayray ve o boyun nde ge
lenlerini ldrm, sa kalan elerini ve ocuklarn kendisiyle beraber sa
vaanlara datm, kendisi de olay gecesi yanma ald Nuvayramn kars
ile yatmtr. Olay Medine'de byk tepki yaratmtr. Zekt parasnn yok
sullara datlmasndan baka kusuru olmayan yzlerce Mslmanm feci bi
imde katledilmesi, kadnlarnn tutsak edilip Halidin adamlarna datl
mas byk znt uyandrmtr.
Sehbeierden bazlar Kurnm Nisa Suresinin Kim bir Mminl kasden ldrrse cezas, iinde daim kalaca Cehennemdir diyen yeti(184)
ve gene ayn Srenin Size Mslman olduunu bildirene, dnya hayatnn
geici menfaatina gz dikerek, sen mmin deilsin demeyin! diyen yeti*
ne(185) gre Halid bin Veldn cezalandrlmas gerektiini sylemilerdir.
Sz edilen sehbeler Ksas suretiyle Halid bn Veldn ldrlmesini is
tedikleri halde Halfe Eb-Bekir hi bir ceza vermemitir.
Hz. Muhammed zamannda Fedek Hurmal, Peygamberin hissesine
ayrlmt. O da kz Fatmaya vermiti. Fatma hurmaln mahsln yok
sullara datyordu. Halfe Eb-Bekir, Peygamberlerin mirass olamaz,
Mslmanlarn hepsi onun mirassdr diyerek, Fedek Hurmaln! Fatmann elinden alm beytI-Mal'a kaydettirmftlr.
Eb-Bekir, ihtiyatl hareket eden, daha nceden yapaca iin sonu
cunu hesap eden bir mizata idi. Tehlikeli tartmalara girmez* uzakdan
izlerdi, ibdete dknd. Mslman olmadan nce, en byk putlardan
Uzaz-a balantl olarak onu Abdl-zaz diye aryorlard. Hz. Muhammedin slmiyet! aklamasndan yedi yl sonra Mslmanl kabu! edin
ce, ok ibadet ettiine iaret olarak Peygamber ona Abdullah lakabn ver
miti. Uhd savanda Hz. Muhammedi Ali ile bir ka slm savasnn
savunmasna brakarak Medineye kaanlar arasnda bulunmakla beraber,
Eb-Bekir, Hz. Muhammedin yannda belli bal savalara katlmtr.
Eb-Bekir, lmyle sonulanan hastalnda, Osman bn Afianj yan
na ard. Gelince ona yaz dedi, <*Rahmn ve Rahim Allah adyla. Bu
Eb-Kuhfe olu Eb-Bekirin

Mslmanlara vasiyyetidir. Emm bd...

Bu szden sonra kendinden geti. Osman, halfe baygnken onun adna

f i 41 Kdrt a Mis*

r%n s%
s$>t

ty*f M

fi

138

Ben size yerime gemek ve halfe olmak zere Hattb olu meri brak
tm. Hayrnz iin ne gerekse yaptm. szlerini yazd. Eb-Bekir kendine
gelince : Ne yazdn, oku! dedi. Osman okuyunca Allahu Ekber ne yazdysar kabul ettim, dedi ve ona dua ettitl86).
Daha sonra, halfe olan mer bn Hattb da uzun seneler puta tapm,
islmiyetin olduka glendii bir srada Hz. Muhammedi ldrmeye ni
yetlenmise de sonradan vazgeerek Mslman olmutur. Eb-Bekirih
Halfe olmasnda baar gstermitir. Adleti ile nldr. Hiddetli ve atl
gan bir mizac olmasna, bilgi dzeyinin ok dk bulunmasna ramen
politikada baarl olmu, zamannda birok lke zaptedilmitir. Fedek Hur
maln Fatmaya iade etmitir. Hald bn Velldin ksas yoluyla ldrl
mesini isteyenlerden olduu halde, Halfe olduktan sonra Haldi kuman
danla atamtr.
Adaletine acmasz ve kat rnekler verirken, korktuu veya iine gel
dii hallerde, nl adaletini ortaya koymamtr. Hastalktan hezeynda
bulunuyor (Samalyor), Kur'n bize yeter diye Hz. Muhammede heze
yan isnad eden mer, Eb-Bekirin baylp aylarak yazdrd, daha do
rusu Osmann yazd hccete kar. Buna gerek yok, Kuran bize yeter
dememitir.
mer bn Hattbda kendisinden nce be yzden fazla hads toplatp
yaktran Eb-Bekirin ilemini srdrerek btn ehirler halkna, ellerinde
yazl hadisleri varsa bunlar teslim etmeleri iin emirnameler gnderdi.
Yalan hadsler ortaya karlyor, gerekesi iie bu toplanan hadsler yaktrlyorduf 187). Asl bu ilem, doru hadslerin yok edilmesi sonucunu
dourur, yalan hads her zaman ortaya karlabilir; yeniden yazlabilir,
yakmakla bu nlenemez diye bir ksm sehbe hadslerini vermek isteme
di. Fakat bu arada ok sayda hads toplanarak yakld. Bu ilem, Hz. Muhammed'le olan balantnn hzla koparlms anlamna geliyordu.
Eb-Bekir, ganimetin bete birinin iinden Peygamberin yaknlarna
verilen hisseyi durdurmutu. yet :
Valem u ennema ganim tm m in eyit fe enne lillhi hum sehu ve lirrasli
ve lizil kurba vel yetm vel m esakini vebnissebili in kntiim m entiim billhi ve
m enzeln al abdin yevm elfurkan yevm eltekalcem an, vallhu al klli ey'in
kadir(188) (Eer Allaha ve Hakk batldan ayran o gnde kulumuz Muham-

med'e indirdiimize inanyorsanz, bilin ki ele geirdiiniz ganimetin bete

(186) Tabar IV, a. 51

(187) Kenzl'UmmA! V, s. 237
(188)

136

Kurn Enfil sresi ayet 41

biri Allahn Peygamberinin ve akrabasnn, yetimlerin, dknlerin ve yolculanndsr.)

Diyerek, aka, Hz. Muhammedin Ehl-i beytine hisse ayrd halde,
Eb-Bekir zamannda oiduu gibi mer zamannda da bu hisse verilmemi
tir.
'
Buna paralel olarak, Peygamberin soyunu ynetimden uzak tutmak ve
etkisiz klmak politikas gittike artan oranda srdrlmtr. Ali ve soyun
dan gelenlerin devlet ynetimine katlmaya itibar gstermemeleri, bu tr
politikaclarn ilerine yaramtr.
Eb-Bekirclen itibaren halfeler kendilerinden sonra geleceklerin bir
zorlukla karlamamalar ve halkn bu ilere mdahele etmemesi iin ge
rekli ortam hazrlamlardr.
Halfe mer, Hicretin yirmi nc ylnda Zilhiccenin altnc gn,
Mugyra bn abenin klesi Eb-Lle tarafndan karnndan yaralannca,
hemen alt kiilik bir ra tekil etmi ve Osmann halfe olmasn sala
mtr.
Halfe Osman bn Affan halim ve selim bir kii olarak tarif ederler
zel hayatnda belki olabilir. Fakat Halfe olduktan sonra, sonunda lkenin
drt yannda ihtill kopacak biimde sert, sinsi ve yasa d bir ynetim yap
mtr.
Osman, halfe oluncaya kadar Mslmanlara para yardm yapm bir
kii olarak evresinde saylyordu. Halfe olunca bilgisi ve yetenei bu g
revi baarmasna yetmedi. Emev soyundan gelen Muaviye, Mervn ve di
erleri ile yakn akraba olduu iin, ynetimin kilit noktalarna Emev so
yundan, Mslmanlklar pheli bir ok kii getirdi. zellikle Mervn, zel
katibi olarak btn ilemleri yapyor ad Osman'n oluyordu. Muaviye. am*
da Vali deil bamsz bir hkmdard. Osmann days Veld, Kfede, Ab
dullah bn Sarrah Msrda emir bulunuyorlard. slm lkesinde Emev ege
menlii ve zulm fiilen Halfe Osman devrinde balamd.
meyye oullarna bu sre iinde devlet malndan verilen ihsann ye
knu o zamann paras ile yz yirmi alt milyon yedi yz yetmi bin dirhemi
buluyordu(189).
Hi
ka ylda
dirhem,
dirhem,

bir mcib sebebi olmadan Mervn'a baz eyaletlerin gelirinden ba

100.000 dirhem veriyordu. Ayn ekilde, Abdullah bn Halite 400.000
Hz. Muhammed'in srgnle cezalandrd Hakem bn A sa 200.000
Eb-Sfyana 200.000 dirhem vermiti(190).

(1 8 9 )

El-Gadr V I 11, s. 286

(1 9 0 )

bni Eb-Halit, Nehcl Belaga erhi s. 68

Osman, ld zaman ahs haznesinde 150.000 dinar ve 200.000 dir

hem nakdi, byk iftlikleri esbit edilmiti. Vadil Kura ve Hneyn'deki
koyun ve deve srlerinin says biIinmiyordu{1913.
Osman'n glgesinde, halkn malndan yaplan bu ak! alma* yams
sonunda Muaviye ve dier Emev soyundan gelenler hay?3i edilemiyecek bir
servete kavumulard. nk, Halfe Osman'n verdikleri dnda, kendi
egemenlikleri altndaki eyletlerin gelirine istedikleri biimde hi bir kont
rol olmadan tasarruf ediyorlard.
Halfe Osman bn Affan, Hz. Muhammedin yeryzndeki tek mal olan
ve Kz Fatmaya verdii Fedek hurmaln da, yapt hizmetier kar
l* diyerek Mervna balad(192).
Osman bn Affan, bir baka ie daha girimiti. Halkn ve zellikle es
babn elinde bulunan Kur an yetlerini ve yazl bulunan hadsleri topluyor,
Zeyd bn Sabite teslim ediyor, yetler mushafta toplanyor ve Hadsler de
yazlyordu. yet ve Hadsler sahibine iade edilmiyor, yaklyordu. Emev
soyundan gelenlerin Osman zerindeki nfuzunu bilenler ellerindeki yet
ve hadsleri vermek istemiyorlard. Hz. Muhammedin ok beendii vahy
katiplerinden Abdullah bn Mesud yetleri toplam bir mushaf haline ge
tirmiti. Bunu Halfe Osmana bir trl teslim etmek istemiyordu. Yaklma
sndan, korkuyordu. Bu tutumuna hiddetlenen Osman, Abdullah bn Mes'uda
dayak cezas uygulad. ok ar ekilde dvlen Abdullah bn Mesud
gn sonra ld(193).
Osman, Abdullah bn Sarah Msra Vali atamt. ikayetler balayn
ca onun yerine Muhammed bn Eb-Bekiri vali olarak gnderdi. Yolda, ye
ni valinin varr varmaz ldrlmesi iin eski valiye gizlice gnderilen bir
mektup ele geti.
Her tarafta, Emev valilerin zulmnden halk bzar olmutu. ikayetleri
halfe dinlemiyordu. Bu Msr valisinin ldrlmesi emri ortal bsbtn
kartrmt. Birinci Halfe Eb-Bekirin olu Muhammedin de iin de bu
lunduu bir isyanc topluluu Medineye geldi, ldrme emrinin Mervnn
yapt bir hile olduu anlatlmak istendi ise de, Osmann evine giren EbOBekir olu Muhammed ve arkadalar Halfe Osman? ldrdler. H. 35 {855
56),

(1 9 1 ) Op. Df, Mehro*! AH Derman, inttm A l! v* M ^avy* 9. 209

(192) A, G&fpjfierf, Tarih So-yunce fs lim

(im)

?bn Esfr MI, s. 4%

Suhar! H, *. 95
Tmtfs? S, & 6*

138

v-s

*- ?

O Halfe devrinin belirgin zelliklerini yiece toplayabiliriz :

Adlar geen k halfe, gerek halfe seilme biimleri ve gerekse
grevlerini ynetme yntemleri bakmndan Hz. Muhammedi izlememiler,
zellikle nun mrnn sonlarna doru plnl biimde Hz. Muhammede
kar kmlardr. Hz. Muhammedin binlerce kii nnde Gadr-Hum'da sy
ledikleri, unutturulmu, lmnden az nce vasiyet yazdrmasna meydan
verilmemitir. Burada Hz. Muhammedin dnce ve istekleri ile, Eb-Bekir
ve merin dnce ve amalarnn badamad, bu olaylarla aka, hi
bir tevle gerek kalmadan belli olmaktadr. A liye, onun soyuna kar zel
likle Emevier devrinde daha da iddetlenerek sren bask ve dmanlk ha
reketi, Hz. Muhammedin hayatnda ve ona kar yneltilen bir muhalefetin
devamdr. Klla slmiyeti kabul etmi grnen kiilerin tahrikleri, Hz.
Muhammedin gl kiiliinin ortadan kalkmas ile ak ve belirgin bir Ali
dmanl eklinde ortaya kmtr. A liye ve onun soyuna kar gs
terilen dmanln kkeninde Hz. Muhammede kar, onun isteklerini ye
rine getirecek bir balln bulunmamas nedeni yatmaktadr.
lk O Halfe Dneminde :
Fedek Hurmal, hakl bir nedene dayanmadan Fatma'nn elinden aln
mtr. stelik Osman zamannda bu hurmalk Mervn'a verilmitir, Msl
man olan, fazla olarak Hz. Muhammedin zekt toplamak zere gnderdii,
grevlendirdii Malik bn Nuvayra, Ebu-Bekiri halfe tanmad iin Halid
bn Veld tarafndan ldrlm, karsn Halid bn Veld alm, dier kadn
lar ve ocuklar tutsak olarak datlmtr.
Sehbede bulunan yetler ve hadsler toplanarak yaklmtr. Neden
olarak da uydurma yet ve hadslerin ortadan kaldrlaca ve gerek yet
lerin bir mushaf da toplanaca gsterilmitir.
Hz. Muhammedin ok sevdii sehbelere grev verilmemitir. Hatta
bunlarn bir ksm, rnein, Malik bn Nuvayra, Abdullah bn Mesud, Eb
Zer ve dierleri birer bahane ile ldrlmlerdir.
En nemli grevler Hz. Muhammedin mnafk sayd ve yanma ya
natrmad kiilere zellikle 0 mey ye oullarna verilmi lkenin geliri
de bunlara ihsan olarak datlmtr. Bu adamlar hayal edemeyecekleri ser
vetlere kavumular, maddeten yklmaz biimde glendirilmilerdir.
Enfl Sresinin 41. ci yetine gre, Hz. Muhammedin yaknlarna ve
rilen, ganimet hissesinin verilmesi durdurulmutur.
Hz. Muhammedin Gadr-Hmdaki hadisi nazara alnmamtr, Son g
nnde vasiyyet yazmasna meydan verilmemitir. Buna karlk halfe
kendinden sonra gelecekleri belirlemiler vs halkn oyuna bavurmadan
onlarn halfe olmasn salamlardr,
M

A lnin HALFEL

Hz, Muhammedin lmnden sonra yirmi be yl gemiti, slm top

lumu bir arap imparatorluuna dnme aamas iin de idi. Zaptedilen l
kelerden alman ganimet mallar, ibanda bulunanlar ve evrelerini ala
bildiine zenginletirmiti. zellikle Emev valiler ve kumandanlar ve on
larn yaknlar zengin bir snf meydana getirmiti. Bunlarn saraylarnda
konaklarnda ikili, mzikli elenceler, ahlk d bir hayat, arap ordusunun
zaptedilen lkelerden ald ganimetle besleniyordu. Araptan baka unsur
lar, onlarn nazarnda meval (kle) idi. Kle ve cariye ticareti alabildiine
genilemiti. Sata karlan her renkdeki kleleri ve cariyeleri pazarlar
almyordu.
Buna karlk, yaklp yklan evler, sndrlen ocaklar, esir pazarlarna
den kadnlar, keyfe ve kara gre ldrlen insanlar...
Arap kavminin hrs ve tamah olanca korkunluu ile ayaa kalkmt.
Hakszla urayan, ikayet edeoek yer bulamyor veya daha azn a
mak frsat olmadan ldrlyor; mal, mlk kars, ocuu yamalanp
gtrlyordu.
Sadece zaptedilen yerlerin halk deil, bu yamadan faydalananlarn
dndaki araplar da canlarndan bezmilerdi.
eitli eyletlerden Halfeye gtrlen ikayetler geri evrilmi, bu
duruma dayal olarak kan karklk ve ayaklanmalar sonucu da Halfe Os
man ldrlmt.
Tek kelime ile, bu ortamda, Hz. Muhammedin ayak izleri arap lnn
kumlarnda kaybolmu; slmn insan yceltmeye alan ilkelerinin yerini,
adam ldrene, mal gasbedene, acmasza, zalime, istedii her eyi yapma
frsatn veren bir dzen almt. yet, hads, inan, itihad bu adan yo
rumlanyordu. slm hareketinin gidii, ok ksa srede rayndan kmt.
Syleine acmasz bir dzende zulm altnda inleyen byk halk top
luluklar, Osmann lm zerine bir mid aradlar. Her tarafta, Hz.
Muhammede ve slma gnlden bal, adaletli bir kiinin iba.nu gel
mesi isteniyordu. Btn bu istekler ve midler, Ali adnda birleiyordu.
140

li, Hz. Muhammedi'n vas ve vekil olarak gsterdii, saysz hadsle

vd kiiydi. lim, inan, ahlk ve zveride benzeri yoktu. Gc ve say
gnl kimse ile kyaslanamazd. slmiyeti ilk defa o kabul etmi, her savada ilk saflarda bulunmutu. Her zaman, Allahn hkmne kar hi kim
seden stnl olmadm, slmiyette emir ve nehiy bakmndan kimse
nin imtiyazl olamyacan sylerdi. isi ils kendisini hak bakmndan
ayr grmezdi. Esir, Tanrnm hi bir ayrcalk gzetmeden yaratt insan
dr, esir kullanmak, Tanr buyruuna kar gelmektir, diyordu. Esareti, in
sanln yz karas olarak niteliyordu. Yemei, genellikle arpa ekmei hur
ma veya stten ibaretti. Fakir olduu iin, sk sk bahe belleyerek veya
hurmalar sulayarak evinin ihtiyacn karlyordu. Savalarda kendi hissesi
ne ayrlan ganimeti hemen yoksullara datt iin bir tri zengin olama
mt.
/
lkenin her yanndan gelen temsilciler, Ali'den halfe olmasn istedi
ler. Ali onlara :
Beni brakn da benden bakasn arayn, bulun, dedi. Tan yerini boy
dan boya kara bulutlar kaplam. Apaydn yol, grnmez olmu. Bilin ki is
tediinizi kabul edersem, hak bildiime gider ve uyarm. Ne syleyenin s
zne aldr ederim, ne de ayplayann lafna kulak asarm. Ama beni bra
krsanz, sizin biriniz gibi olurum. Umarm ki, iinize kimi getirir ve kimi buy
ruk sahibi yaparsanz, buyruu sizden fazla dinlerim, emrine sizden fazla
uyarm. Benim size yardmc olmam, emir olmamdan hayrldr(194}.
Osmann, yaknlarna ve Emev soyundan olanlara datt araziyi ve
mallar beytl-Mle [millet mal) geri vereceini, kle ve caryeleri evlerine
iade edeceini de sylenen Ali :
Adalette genilik vardr. Adaletle i grmekten aciz olan, cevrle (hak*
sizlik, zulm) i grmekle daha da ciz olur. diyordu.
Ali, slmn temel inanlarna bal idi. daresi de yle olacakt. lhi
adalete uygun bir dzen kuracakt. Oysa, 25 yl bambaka bir ynetim sr
drlm, zengin ve egemen bir snf olumutu. Saraylar tahtlar kurulmu,
cariyeli, kleli yaam alkanl domutu. Bylesine bir toplum, A linin
kl krk yaran adletine ayak uyduramyacak, alt bu hayat brakmak is
temeyecekti. Ezilmi, fakir dm halk ise A linin ynetimine etkin bir
destek salayamyacakt. Byk bir ihtimlle, Ali bunlar dnerek Halfe
olmak istemiyordu. Onun Apaydnlk yol grnmez olmu demekden ama
c bu idi.
(1 9 4 )

NehcI-Bdaga Trcms3 &

169

141

Devaml srarlar zerine Ali, Bedir savana katianlarla Medine'deki

ensr v muhacirlerin ve tm eyletlerden gelen temsilcilerin oy vermesi
halinde Halifelii kabul edeceini bildirdi. O kendinden nceki halfelerin
yntemi ile deil, halkn temsilcilerinin oyu ile meru olarak ibana geirnek istiyordu ve yie de oldu. Bedir ve Medine sahabeleri, muhacirler, ey
let temsilcileri mescitte toplanarak A liye Bey at ettiler. Gadr-Hm olay
bir bakma 25 yl sonra, bambaka koullar altnda tekrarlanm oluyordu.
A linin bylesine bir grevi kabul etmesi, halfe olmas, onun inanc
ve amac ile badamyordu. mmet, Velayet insanlarn tensibi ile
deil, Hakkn tevcihi ile kararlatrlrd. Ali, bozulmu bir dzeni islh et
meyi dnm olsa bile, halifelii geici bir grev olarak, istemeyerek st
lendii kukusuzdur.
Ali, beyat kabul ettiinin ikinci gn, halfe Osmann datt top
raklan ve dier mallan millet mal olarak geri alacan, valilerin ve dier
yneticilerin haksz olarak el koyduklar mallan sahiplerine geri vereceini,
tutsak erkek, kadn ve ocuklarn ailelerine gnderileceini bir genelge ile
lkenin her tarafna bildirdi.
Karakterine gvenilir insanlar, zellikle Hz. Muhammedin deer ver
dii sehbesini valiliklere ve dier grevlere atad.
Bir sre, zaman adeta slmn ilk yllrna dnmt. Ali, ismet sahi
biydi. mn sonsuzdu. Hi bir kar kabul etmez, etki nereden gelirse gelsin
adaletten amazd. Hz. Muhammedin hi bir isteini reddettii grlme*
rntiL
Alinin ynetiminde tm kamu grevinde bulunanlarn ona uymalar ge
rekiyordu. Valilere gnderdii emirde bunu istiyordu. Basra Valisi Huneyf's
yle yazyordu :
Duyduk, Basrallardan bir blk, seni dne arm. Sen de hemen
gitmisin. eit eit yemekler, byk byk kseler houna gitmi. Oysa,
ben sanmazdm ki yoksullar armayan sadece zenginleri davet eden bir
topluluun arna gidesin. Yediin yemee bir bak. Haram yahut hell
olduunda bir phen olursa at o yemei azndan. Heli olduunu bilirsen
ye. Ama az miktarda.
Bil ki, her uyan kiinin uyduu, yolundan gittii, bilgisinden kland
br imm vardr. Gene bil ki, sizin imnmz dnyasnda khne bir elbisey
le, iki para ekmei kendisine yeter bulmaktadr. Bilirim, herkesin buna bel
ki de gc yetmez. Yetmez ama, ekinip temiz olmaya, doru yola gitmeye
gayret ederek yardm edin bu yolda bana, gcnz yettii kadar benim yo
lumda olun..
i 42

Ditersem ben d yalar batlar huturum. Buday ekmeinin en haam

yerim, pek elbiseler giyerim. Fakat nefsimin bana st olmas, beni lezzeii
yemekler yemeye ekmesi mmkn deildir. Ben nasi doya doya yemek
yiyebilirim ki; Hicaz'da yahut Yemmede yoksullar vardr. Gnler gemi,
, toktuk nedir grmemilerdir. Gecemi karn tok olarak nas! gndz edebili
rim ki; evremde a karnlar, susuzlukdan bunalm cierler vardr(195).
Ali de, Hz. Muhammed gibi, hi bir ite din inanc politik karlara alet
olarak kullanmad. Kamu ilerinin ynetimine din ve inan eilimleri veya
soy sop yaknlklar katmamakta bklmez bir kararll vard. nanc ve
gl karakteri O'nu, Allahn ve Hz. Muhammed'in yolundan kl kadar sap
trmad. nsanlar doutan tm ile eit grd ve snf fark tanmad. Mev
ki, stnlk deil, insanlara hizmet grevi verir inancn yerletirmeye a
lt. Hz. Muhammedin gerek dostu, isterse onun soyundan gelmesin, so
yu ona ulamasn, Allahn emrine en fazla uyan kiidir diyordu.
Ne yazk ki, A linin insan haklarna saygl, haksza zlime ans tanma*
yan ynetiminde halk, gene huzura kavuma olana bulamad. Hz. Muharnmedden sonra geen eyrek yzylda bambaka bir yaantya alan yne
ticiler ve evreleri, zellikle sonsuz bir servete sahip olan meyye oullan,
Hakkm emrine ve halkn mutluluuna dayal Ali devrinin koullarna uyma
dlar ve onun ynetimini gereksiz bir saftk olarak nitelendirdiler. Bunlarn
basks altndaki insan topluluklar da yeterli olarak durumu kavrayamadlar
ve Atye yrd yolda uurlu br destek salayamadlar, (Hakk'n) g*
enmesi iin gerekli birlii kuramadlar.
A linin ynetiminde kar bozulanlarn veya A liye kar snmeyen kin
ve dmanl olanlarn uyandrd fitne tm lkeyi sarmakta gecikmedi.
Dmanlarnn fitnesinin annda yok edilmemesi, A linin dostlarn hayal
krklna uratyordu. Oysa Ali en son dakikaya kadar, insan kan dkl
memesi iin areler aryor ve bu tutumu da onu olumsuz sonulara gtr
yordu.
Hz. Muhammed'in kars Aye, Zbeyirin olu Abdullahla birleerek,
Osmann kann dava etmeye kalktlar. Hz, Muhammedin kars mm Se
leme, Ayeye :
imdi Osmann kann m stiyorsun? Oysa dnk gn Osmana kf
rediyordun. Bu sakall yahudiyi Allah ldrsn diyordun. imdi ise EmrlMminin ve Halfe-i Maktul diyorsun, imam Ali'ye kar kan cemaatla
birieiyorsun. Osmann kann istemekle senin ne ilgin var? Osman Abd'lMenfdan bir kiidir. Sen ise Ben Temimden bir zaifesin. Yazklar oisut

<1SS)

Stehc'l-Betaae Trcftmes2 a.

143

Sana Aye. yie bir taife ile birleiyorsun ki Ali bn Eb-Tlibe kar k
mak istiyorlar. O Ali bn Eb-Tlib ki, Hz. Muhammed'le arasnda kardelik
silsilesi vardr. Rasln amcas olu, Fatmamn kocasdr. Medine'de bu
lunan Muhacir ve Ensr ona bey'at etmilerdir.
Ey Aye Allahdan kork! Hz. Muhammedin : Benim salmda ve l
mmden sonra Ali'ye isyn edenler bana isyn etmi olurlar. dediini duy
madn m?
Ya Aye. Talha ile Zbeyirin dalaveresine aldanma. Bu irtikb ettiin
i iin Allahtan sana vebal gelince, Talha ile Zbeyir seni kurtarmaya kaadir
olamazlar. demiti.
Bunun zerine Aye, Basra'ya gitmekten vazgeip evine dnmt. Fa
kat fitne snmek bilmiyordu. Zbeyir'in olu Abdullah Aye'yi Sen Bas
raya gitmezsen kendimi ldrrm diye tehdit etti. Aye, Abdullah olu
Zbeyir'i ok severdi. Araya dier yaknlarnn da girmesi zerine Basraya
gitti. Tarihte Cemei olay diye anlan, Ayenin devesi evresinde vukua
gelen ve ok kan dklmesine neden olan sava kanlmaz oldu.
Bu olay izleyen Sffn savalar, Islmdaki blnmeye hz katt. slm
kan dklmesinden saknan, bunu Hz. Muhammedin kutsa! bir vasiyeti sa
yan A linin balayc tavr, kendi lehine sonu alnacak bu savalarda ke
sin sonu alnmasna imkn vermedi. Aralarnda Ammar bn Yasir, Veysel
Karan, Huzeyme bn Sabit, Abdullah bn Bdey, Atehe bn Eb Vakkas vs
Ebul-Haimin de bulunduu Bedr savama katlan sehbeden yetmi kii
nin ve binlerce Mslman'n ehd olduu Sffn sava, Muaviyenin ve Amr
bn As'n hileleri ile sonusuz kald.
ki ordu, Sffn sava srasnda yz on gn kar karya kalmt. in
hakemlere havle edilmesi zerine am

askerleri ama, A linin ordusu

da Kfeye dndler.
Ali ordusunun en nde gelen baarl komutanlarndan Malik Eter bylesine bir anlamaya hi taraftar deildi. Daen ve yok edilmesine ramak
kalan Muaviye ordusu bu anlama sonucu kurtulmu oluyordu. A linin or
dusunda bulunan bn Vedia ve evresindekiler :
Alinin byk bir cemiyeti vard. Datt. Metin bir kalesi vard ykt.
Kaleyi ne zaman yapacak, cemiyeti ne zaman toplayacak? Kendisine muti
olanlarla hemen asiler zerine hcum etseydi... diyorlard.
Oysa bu biim dnenleri Ali, Harura kynde yapt konuma da
yle cevaplandrmt :

Kaleyi ben mi yktm, yoksa onlar m? Cemiyeti ben mi dattm, yok

sa onlar m dattlar? Dman zerine hcum etmeye gelince... Bu daki
kay biimez deilim. Nefsime tekilerden daha fazla cmertim. Canm hi
esirgemem. Ama, fitne ve isynla ba kaldrdlar. am ehli yenilince, mz
raklarnn ucuna mushaflar asp yukar kaldrdlar. Ben o zaman, Bunlar
Ehl-i Kurn deildirler. Hilelerine aldanmayn. dedim, dinlemediler. Beni
zorladlar. Ben gene hakemlere Allahn kitab ile hkmetmelerini art ko
tum. Eer Kurna uygun hkm verirlerse bizim de bir diyeceimiz kal
maz. Ve ll biz onlarn hkmlerinden beriyiz.
Ali'nin hakemi Eb Musal-Ear ile Muaviyenin hakemi Amr bn'l-As,
Erzuk kynde toplandlar. Eb Musal-Earyi kandran Amr ibn'I-As, onu
halkn karsna kartp :
Ben A linin ve Muaviyenin dnda bir kiinin seilmesini istiyorum.
Byle karar verdik dedirdikten sonra kendisi :
Ey ahali! Eb Musal-Earnin dediini duydunuz. Ben de onun gibi
Aliyi halfelikden azlettim, Muaviye'yi ise yerinde brakarak onu halfe
ettim dedi.
Hakem olay beraberinde karklklar ve sonu gelmez tartmalar ge
tirdi. Herkes bu sonu nedeniyle birbirini suluyordu.
Nehrivanda toplanan hariciler evreye dehet samaya balamlard.
A liyi tanmyorlard. Ali oraya bir ordu gndererek isyan bastrd.
Hariclerin grevlendirdikleri Abdurrahman bn Mlcemin, Hicretin
krknc yl Ramazan aynn on dokuzuncu gn Kfe mescidinde bandan
yaralad mam Ali, kltaki zehirin de etkisiyle yaralandskdan alt gn son
ra hayata gzlerini yumdu.

145

L'DEN SMB
GELEN OLAYLAR

Hz. Muhammedden sonra slm'n birliinde en byk arl ve say

gnl olan Ali'nin ehd edilmesiyle, Mslman topluluu iinde birikmi
ayrlklar, dmanlklar, hrslar, karlar karmakark, bendi yklm br se
gibi tarihin derinliklerine doru akmaya balad. Bunun sonunda ise, tari
hin dehet ve ibretle izledii Kerbel ve Kfe olaylar; Mekke ve Medinenin
yklp yaklmas, halknn kldan geirilmesi; Muhammed -Ali soyundan
gelenlerin ldrlmeleri, onlar sevenlerin yok edilmeleri gibi insan vic
dann szlatan facialar zerinde meyye oullan (Emev) saltanat kurul
du.
Emevier devrinin en belirgin nitelii, {Halifelik) unvan e kamufle
edilen saltanat hrsnn slm inanc ile pervaszca oynamas, Muhammed
li soyuna sevgi ve sayg besleyen insanlarn ezilmeleri ve giderek yok
edilmeleri amacyla inan ayrlklarnn acmaszca smrlmesidir.
Srdrlen bu politika sonucunda, aslnda ilerici olan ve tm insanla
mutluluk getirmesi beklenen slm toplumu, gereksiz olarak, birbirine d
man oldu. Srekli olarak beslenen bu kin ve husmet, hkmdarlarn kar
larna hizmet eden savalara dnt. Uzun yzyllar, ou kez uydurma
nedenlere dayanan bir din taassubunun etkisinde kalan Mslmanlar birbir
lerini ldrdler.
A linin lm ile, Emev soyu hkmranlkta hemen hemen rakipsiz kal
mt. Kilit noktalarna yerletirdikleri adamlarna ve sonsuz servetlerine
dayanan Emev hkmdarlar, bylece, akllarna geleni yapabilecek biim
de glendiler.
te yandan, Muhammed -Ali soyuna reva grlen haksz bask ve zu
lm, halk arasnda Ehl-i beyt sevgisini inanlmaz boyutlarda glendiriyor
du. Toplumsal vicdann hakszla -urayanlar koruma eklindeki eilimi,
grnmez bir g oluturuyordu. Ali sevgisiyle simgelenen, hak ve adalete
ynelen bu dnce akm, uygun bir ortamda hzla geliti. Alevlik ilk de
fa, insanlarn alak gnll olmakla birlikte, hakszla ve zulme kar diren

meyi n gren Alinin dnceleri ve felsefesinin toplum inancna yerle*

mesi, buna bal olarak da Ali ve Ehl-i beyt sevgisi olarak ortaya kt. A li
nin izledii yo! slmn zn oluturduu iin, Muhammed-Ali arasndaki
akrabalk ve arkadaln glendirdii yaknlk inan ynnden de birlik ve
beraberlii gerekletiriyordu. Gerek inan ve gerek sevgide insanlk
hasletini, dnya nimetlerinden ve karlarndan stn grenler Muhammed Ali yolunda birleiyorlard.
On iki mmlarn altncs mm Cafer Mslmanlk Allah'n birliine
ve Hz. Muhammedin Rasl olduuna iki kelime ile tanklk etmekle baiar(196). Ancak baz ilekler ve koullar vardr ki kii onlara uymakla inanan
lar arasna girer der.
Kurndaki :
Kaletil earabu menna, ku l lem t'm in u ve lkin ku lu eslem n ve lem m
yedhulii m an fi kulubildim (197). (Ey Muhammed, araplar inandk dediler, De

ki inanmadnz ama, slm olduk deyin. nan henz gnllerinize yerlemedi.) anlamndaki yet, Hz. Mulammedden sonraki durumu gerek biim
de aklamaktadr. Hz. Muhammedin salnda yakn ve sadk yardmcs
gibi grnenlerin, Peygamberin topraa verilmesine kadar bile sabredemeden halifelik kavgasna dmeleri, sz geen yetin anlatt gerei, bek
lendiinden daha abuk dorulamtr.
slm inanc, temelde insanlar arasndaki soy farkn, rk ve renk ayr
mm batl sayyordu. Toplumun maln korumay emrediyordu. Baka insan
lara kar stnlk iddia edenleri suluyordu.
Fedhulu ebvabe cehennem e halidne fih, fe le b is e mesvehntekebbirn(198).

(Temelli kalacanz cehennemin kaplarndan girin. Byklenenferin dura

ne ktdr.) yetinde aklanan slm inancna ramen, soy sop iddialar,
stnlk, mevki yarmalar, Kurey stnl; muhacir ensr ayrm daha
Hz. Muhammedin cenazesi topraa verilmeden ortaya kt. Akla gelmedik
tertiplere girildi(199). Giderek snf farklar dodu : zenginler, yoksullar,
araplar ve bunlarn dnda kalan zmreler ortaya kt. Toplumun ileri mn
gc ile deil, kaba kuvvetle, silah gc ile yrtlr oldu. Cahiliye devrinin
acmaszl, ilkellii bylesine bir ortamda hortlamt.
Hz. Muhammedin sade yaants artk kimseye rnek olmuyordu. Ha
lfeler devrinde, zellikle Osman'n halifelii srasnda fethedilen lkeler
den taman ganimetle ht ka yukardan bakan, varlklaryla nen bir snl
tremiti.
(1 9 6 )
097)
(1 9 8 )
(1 9 9 )

Ehed en l lhe illallah ve Ehed en S Muhammesken Abdhu ve resSn

Kur'n Hucrat sres yet 14
Kurn Nah! sresi yet 29
bn Ebi'l-Hadd erh cz. VI, s. 291

147

Grnen o idi ki, Hz. Muhammed'in mr, mslman oidugunu syle

yen topluluun byk bir blmnn, sosyal yaantsn vs insanlk gr
n Isih etmeye yetmemiti. Bu durumu nceden grp, sezip ve bildiin
den kuku duyulmayan Hz. Muhammed, kendisinden sonra slm inancnn
ve Islm birliinin srdrlmesinde topluma nclk edecek olan kiiyi ak
olarak bildirmiti : O da Ali idi.
Hz. Muhammed Tebk savama giderken Ali'yi Medinede brakmt.
8u yzden zgn grnen Ali'ye Harn Ms'ya gre naslsa sen de bana
o menziledesin* demiti(200).
uara sresinin 214. yeti indiinde Hz. Muhammed tm akrabalarm
toplamt. Onlara l benim vasimdir, ona itaat edin demiti.
Hz. Muhammed A liye Sana buz ederek len kii cahiliyyet zere
lr. slmda yaptklarnn hesabn da Allah sorar ondan demiti(201).
Nasr sresi inince Ali, Ehl-i beytimin iinde benden sonra bana halet
olacak en hayrl kiidir(202)* demiti.
Hz. Muhammed Medineye hicret eftigi gece A liyi kendi yatanda ya
trmt. Ali, gece Hz. Muhammed'i ldrmek kastyla gelen suikastlara
Hz. Muhammed'in nereye gittiini sylememiti. Onun verdii emanetleri
yerlerine ulatrdkdan sonra, Anas Fatmay, ei Hz. Fatmay, Hamzann
kz Fatmay, mm Feymeni ve Vkd' yanma alp Rbada Hz. Muhanv
mede yetidirmidi. Bakara sresinin 207, yeti bu mnasebetle nzi olmutu(203),
Hicret'ten sonra Hz, Muhammed muhacirlerle ensr daha fazla kay
natrmak iin ikier ikier karde yapmd. Tren bitince tek kalan Ali
le de kendisi karde olmutu.
Hicretin yedinci ylnda Hayber sava yaplyordu. Hz. Muhammed san
ca Eb-Bekir'e verdi. Ertesi gn mere verdi. Kale zaptedilemiyordu. Hz,
Muhammed, Yarn sanca yle bir kiiye vereceim ki, O, Allah ve Rasln sever ve Allah ve Rasl de onu sever. O kamaz ve fethetmedike
de ger! dnmez. demiti. Herkes bu kiinin kim olduunu merak ediyordu.
Hz. Muhammedin bylesine vecei Ali olabilirdi. Ali ise gzleri ard
iin savaa katlamamt. Ertesi gn beklenmedik bir srada Ali orada g(200) FadSil'l-Hamsa I, s. 2 S
(201) ym a ser . 33S
(202} KuKS't-Uromtt t. 336
(2 0 3 )

V e m n cr nat iaec: yeri

r&sas&m kaanmak

148

la cann

bti$s% mer<fefiiih vall&hd reufOa bi ibad (csanfiar arasndla, Aiiafr'ifi

tfsrdss% Allah kullarna kar^ efkatlidir).

rnd. Hz. Muhammed sanca A liye teslim etti. Ali, tekrar tekrar yenile
dii taarruzlarla kale kapsn skp Hayberl zaptetti(204).
Tevbe sresinin putperestlerle ilgili ve ihtar niteliindeki yetler! inin
ce Hz. Muhammed, Hicretin dokuzuncu ylnda balarnda Eb-Bekir'ln bu
lunduu yz kiilik bir topluluu Mekkeye gnderdi. Kafile yolda iken
Hz. Muhammed, Ali'ye, kafileye yetimesini, emirleri Mekkelilere kendisi
nin bildirmesini emretti. Ali Cuhfede Eb-Bekire yetiip durumu anlatt.
Eb-Bekir Medineye dnd. Hz. Muhammede : Hakkmda bir ey m in
di? diye sordu. Hz. Muhammed : Hayr. Bu yetlerin benim veya ehl-i bey
timden biri tarafndan tebli edilmesi emredildi(205) dedi.
Bu olaylar ve A liyi ven, Hz. Muhammede yaknln belirleyen e
itli kantlar ve hadsler, A linin bu anlamda, yani hkmdar sfatyle birle
en biimde halifelik yapmadn gstermektedir. Zaten halifelik, szck
olarak veya ima yolu ile Kurnda da gememektedir. Binlerce hads iinde
ise halfe deyimine rastlanamaz.
Grlyor ki Hz. Muhammedin lm zerine, bu konuda bu gn bile
dnce birliine variamyan karmak bir durum meydana kmtr.
Hz. Muhammed, salnda benden sonra vas ve vekilim A lidir. Ben
kimin mevls isem, Ali de onun mevlsdr* demi, kendisinden sonra Ali'
ye uyulmasn istemitir, l'ye kar hi kimseye gstermedii yakmls
gstermi, onu her frsatta vm ve herkesden stn grdn belli et
mitir,
Hz, Muhammedln lmnden sonra, dinsel bir dayana olmayan hali
felik messeses! ortaya kmtr. Halifelie gereke olarak, Peygamber
lerin vassi ve varisi olamaz. mmet, Peygamberln yerine uygun grd
kiiyi seer. Dinin gereince toplumu o kii, yani halife ynetir denilmi
tir.
Islm toplumunun bir blmnn nancna gre, Hz. Muhammedln vas s i mamdr, mSmlk Tanrsal bir szlemedir. Peygamber llahdan al
d vahyi mmetine bildirmek suretiyle Rasl olma grevini yerine getir
mektedir. Allahn vahiy yoliyle alman emrini mmeti iinde uygulamas,
yorumlamas ise mmet grevidir. Peygamberin ahsnda Risalet (Peygam
berlik) ve imamet birlemitir. Hz. Muhammedin lm ile Rislet sona
ermitir. mmet ise Gadr-Hmda va baka vesilelerle bildirdii zsrs.
Ali'ye devretmitir,

(2 0 4 ) FMUIlUM Imn *. 181

c2.085.

s.

i
148

Aii, Nehrivan savandan sonra verdii bir hutbe'de mm yle an

latmtr :
mm bir hekimdir ki ilacyla hastalarna salk kazandrr. Yaralarna
merhem koyup sarar. Kr gnlleri, sar kulaklar, sylemez dilleri iyile
tirir. Gnlleri klanmam, bilgi aydnlna kavuamyarak karanlkda
kalm, drt ayakl hayvanlara benzeyen kat talar gibi gaflette kalm ki
ileri ilacyla iyiletirmek iin onlar arar bulur.
Kur'nn yorumlanmas yoluyla A linin mr boyunca sava verecei
ni aklayan Hz. Muhammed :
E n e m edinetl il m ve Aliyyiin babha fem en eradel ilm e felyetil bab(206)

(Ben ilim ehriyim, lide onun kaps. Benim bilgimi renmek isteyenler
ehrin kapsna varsnlar) diyerek, gidilecek kapy gstermitir.

(2 0 6 ) Celediin Siyuti, Caml Sagr , s.- 374

Ali bn Eb-Bekir Heysem, Necmez ZevaSd C !Xa 114

KONU ZERMSE
TARTIMALAR

Hz, Muhammed'in lmnden sonra Islm leminin uyaca kimdi ve

ya kimlerdi? Konusu zerinde o kadar ok ey sylenmi ve yazlmtr
ki burada bunlar saymak olanaksz. Aslnda bunlar tekrarlamak konuyu bs
btn karmak bir hale de sokar.
Islm dnyasndaki byk dnce ayrln birletirmek veya birle*
tirici bir zm bulmak isteyenler, Hz. Muhammedln Vassi Ali, slmsn
immdr. Hz. Muhammed bunu ak olarak her frsatta bildirmitir. Manev
bir makam olan mmet, her szn Tanr buyruuna dayayan Peygamber'sn
A liye devrettii kutsal emanettir.
Halifelik ise idari ileri yrtmekle grevli bir makamdr. Halfe, Hz.
Muhammedin mmeti olan mslmanlarn yeryzndeki toplumsal ve ki
isel ilikilerini dzenlemekle grevlidir. mmetle hilafet birbirinden ayrs
ilerle grevli, biri manev dieri maddi ynden Hz. Muhammedi temsil
eden iki makamdr.
lk bakda, mantkl grnen bu yorum, pek salam bir temele otur*
mamaktadr. Hz. Muhammed, slm topluluunun o gnk savunma ve ge
inme ihtiyalar iie snrl iler dnda, kabilelerin ve ehirlerin idari i
lerine mdahale etmemitir. Hz. Muhammedden sonra onun madd iler
deki temsilcileri, manev ilerdeki temsilcileri diye bir ayrm yapmak ger
eklere balantl olmayan bir yorumdur.
mmet ve hilfet, veya manev iler ve madd iler diye ayr kiilerin
temsil edecei vaslik sz konusu ise, kendinden sonra inananlar kendi
balarna brakmas dnlemiyecek olan Hz. Muhammed neden bunu
aklamamtr? A liye vasim derken, kim beni mevl biliyorsa, Ali'
de onun mevisdir derken mmeti kasdediyor idi ise, bunun yannda hi
lafetten neye sz etmemitir? Halfe olacak kiileri neden gstermemi
tir?
151

mm da halfe de Hz. Muhammedi temsil ediyorsa hangisinin sz stn olacaktr? Szgelii halfe zlim olduu, slma uymayan yasai olmayan
iler yaptnda mm ne ekilde mdahale de bulunacaktr?
Dier baz yazarlar ilk Halfenin zhirl (grnrde) olduunu, batn!
ve gerek halfenin Ali olduunu kabul ederler. Onlara gre bu bir Tanr
uyruudur(207).
slmiyetin douunda arap lkesinde bir hkmdar yoktu. Hz. Muhammed tek bana hem din hem de dnya ilerini yrtmtr. Onu tem
sil edecek olan kii ister imm isterse halfe diye adlandrlsn, Kurnn
emrini tek bana uygular. diyenler de olmutur.
Yzlerce gr, slm leminde yzyllardr sylenegelmitir. slm
tarihi, bu tartmalarla ve bu tartmalardan kaynaklanan kanl veya kansz
olaylarla doludur.
Yn ve ekil deitirerek, trtmalar iinde yalpalayarak Hilfetin
ilgasna ve Hanedan Osmaniyenin Trkiye Cumhuriyeti memliki haricine
karlmasna dair 3 Mart 1340 tarihli kanunun yrrle girmesine kadar
eitli lkelerde ve eitli soylara balantl olarak sren halifelik messesesi zerinde bir gr birliine varlamamtr.
Sz geen Kanunun Byk Millet Meclisinde mzakeresi srasnda za
mann Adalet Bakan, Halifelii yle vasflandrmtr :
Bu sureten ve zhiren hilfet eklinde ise de, hakikatte hilfet deil
dir. Saltanattan, tagallp ve tasalluttan ibarettir. Hlefay-i Emevye ve Abbasyenin hilfeti bu kabildendir. nk bunlarn hilfeti, milletin isteiyle de
il, kahr, istil, cebir ve tagallp yolu ile olmutur.
Hlefay Emevyenin irtikap etmedikleri zulm, Evfd- Peygamberiys
reva grmedikleri cevr ve enaat kalmamtr.
Devlet-i Abbasye ise btn zulm ve itisaf, kahr ve tagallp ze
rine teesss etmitir. Abbaslerin birincisi olan Sffahn amcas Abdullah
bn Ali, am' istila ettii zaman katlim etmidi. Birlikte taam etmek ze
re davet ettii erafdan doksan kiiyi sopalarla ldrtt. Bazlar henz can
ekitirmekte ve hrltlar iitilmekte iken zerlerine sofra kurdurarak bilteessr taam etti.
imdi insaf edelim. Byle zulm ve tagallbe hilfet denebilir mi? sl
miyet gibi li bir din, byle bir saltanat- kahiri kabul eder mi? Bye musi
bet bir hkmeti, din-i Islma nisbet ederek adna hilfet demek, yr ile
ayra kar slmiyeti tahkir olur(208).
(207) Li'HzSde Seyyid Abdlbaky, Melmlik ve MelamUer #,
208) Op Dr. Mehmet A li Derman, Evliyalar hi s. 31

152

GEREK NEREDE

Gerein nerede olduunu bulmak insan olunun ezeli uras olmu

tur. Halfe, belii bir greve sahip olan kiinin, kendisi olmad zaman veya
kendinden sonra yetkilerini kullanmak zere setii kiidir.
Eer halfe, Hz. Muhammedin yeryzndeki vas ve vekili ise, bizzat
Hz. Muhammed tarafndan seilmesi lzmdr. slm inancna gre, Pey
gamberlik Allah tarafndan verilmi bir grevdir. Onun temsilcisinin, Hz.
Muhammedden bakas tarafndan seilmesi slm'n bu temel inancna ay
kr olur.
Hz. Muhammed, halfe szc kullanmamtr. Fakat kendisinden son
ra vas ve vekil olarak ok kez Aliyi gstermitir[2Q9). Adna ne denirse
densin; ister Halfe, ister mm, bu sfat tek kiiye aittir. O da mm Alidir.
Hz. Muhammed'in temsilcisi anlamndaki imm veya halfeyi, Kureylilerin
Mekkeiilerin veya Mednelilerin semeye yetkileri yoktur.
Eer, Hz. Muhammed devrinde mevcut olmayan bir arap devletinin, onun
lmnden sonra olutuu ve bu devletin bana halfe unvan ile bir ba^
kann getirildii sz konusu ise, buna kimsenin bir diyecei olamaz. Syle
ine bir bakanl, Peygamber temsilcilii biiminde gstermek, dini po
litik karlara vasta yapmaktan baka bir anlam tamaz. Esefle kaydetmek
gerekir ki yzyllar boyu bu byle yaplmtr. Nedeni ve gerei olmadan
ayn dine bal insanlar, inan farkll gibi gsterilerek, aslnda devrin h
kmdarlarnn siyasi karlar ve rekabetleri uruna birbirlerini ldrm*
lerdir.
Hz. Muhammedden sonraki olaylar bir tarafa braklsa bile Halfe*
unvannn Hz. Muhammede balantl olarak nasl kt ilere ve kt niyet
lere alet edildiini bilmeyen yoktur. zellikle Emev soyunu, hangi mslman Hz. Muhammedin temsilcisi olarak kabul edebilir? Hz. Muhammed'in
en sevgili torunu mm Hseyini ei grlmedik bir vahetle ehit edenle
ri, Kerbel olayndan sonra mzraklara taklm ehid balarnn peinden
Ehl-i beyt kadnlarn ehir ehir dolatrp eziyet edenleri, Peygambsrin
C 2S8)

B ak t.

120, 148

153

ravzasna hayvan balatp Medneliler'i kltan geirenleri, Kbeyi tas

tutturanlar, yet yerine iir okutup namazdan sonra geriye dnerek Yeter
mi yoksa daha kldraym m? diye alay edenleri, Kur'n okla paralatanlan, maymuna sark sarp namaz kldranlar, sevdii gzdesinin ls ile
gnlerce yatanlar Hz. Muhammed sa olsa halfe seer miydi acaba?
Byk bir tarih yanlg ile, kar iin her yolu meru sayp toplumun
bama geenleri Hz. Muhammedin temsilcisi kabul edip Halfe sayarak
dinin saygnl byk lde yitirilmitir. Hilfet, dine nigehbanlk ve onun
la dnyay idare hususunda sahibi eriata veklettir. diye tarif edenler,
mslmaniarm saf inanlarn insafszca smrmlerdir. Onlara gre :
Halfenin mevkii, Peygamber'in mmeti nezdindeki mevkiine mabihtir.
Halfe de velyet-i mmeyi haiz, itaati tammeye lyk, mil bir saltanata
malik bulunuyor. Umuru diniyeyi ifa, hududu eriyi ikme, ahkm dini icra,
dnya ilerini de idare eder. Halfe, Rasli-ekremin vekili olduu iin mslmanlar onu sevmee mecburdur. Peygamber'in vekili olmak gibi, hi kim
senin ykselemiyecei bir mevkie sahip olduundan, her tebcile her hrmete
lyktr. Ve htt imn ancak bu itaatla tamam olur. Halfe Allahn glgesi,
Peygamberin vekilidir(210). te byle anlatlmtr yz yllar boyu halfe...
Alev inancna gre ise durum udur :
Eb-Bekir, Hz. Muhammed'den sonra kendisine halfe unvann verme
seydi, mslman araplardan oluan devletin bakan sfatn alsayd, ms
lmanlar arasnda bir inan ayrl ortaya kmayacak, din ve devlet ileri
o zamandan ayrlacakt. Mslman toplumunun bir blmnn EbO-Bekire
krgnl, hi hakk yokken kendisini slm lemine Peygamber'in temsil
cisi, Halfe olarak tantmasndan domutur. Emev hkmdarlarnn hali
felik sfatlarn ara gibi kullanarak din inanlara ve Hz. Muhammed'in y
celiine gstermi olduklar saygnszlklarn, Ali ve Ehl-i beyte kar rtikb
ettikleri melanetlerin sorumluluu olmasa bile, kayna, bu olumsuz ilem
lere dayanmaktadr. Halifelii hkmetmeye ara olarak kullanma yntemi
Eb-Bekirin Hilfeti ile balamtr.
Alev inanc bylesine bir ortam iinde domu ve gelimitir. Alev*
inancna gre Hz. Muhammedden sonra onun temsilcilii A liye gemitir.
Halfe unvan ile devletin bama geip, ynetimi yasal olmayan biimde ele
alanlarn Hz. Mhammedle balantlar yoktur. Hz. Muhammedi temsil eder
anlamnda ki halifelik messesesi din kurallarna uygun deildir, meru de
ildir. Din inan ve vecibeler ynnden mslmaniarm, Hz. Muhammedden
sonra A liye balanmalar gereklidir. A linin immet grevi vasilik, halifelik
terimlerini de iine alr.

(2 1 0 )

M . T evH k O y ts n , B tk is l irs

y t . 3 7 8

Alevlik, douda br hkmdarlk veya egemenlik kavgas olmad

halde, halifelikle hkmdarl bir arada ve bir elde bulundurmakta yarar
grenler, temelde inan birlii olan mslmanlar arasnda byk facialar
oluturan dmanlklar, ayrlklar yaratmlardr. Aiev -Snn, u veya bu
mezhep olarak blnen ve aslnda kiisel inan ynelmeleri olan bu gr
farklarn, kimsenin stne vazife olmad halde dmanla dntren
hkmdarlar ve evreleri, din taassubu alabildiine kkrtmlardr. H
kmranlk kavgalar tarihe karp aktelliini kaybettii halde, amzda
bile mslmanlar, bu kin ve husumet belsndan yakalarn bir trl kurtaramamlardr.
slm tarihinde saysz diyebileceimiz zc ve ibret verici olaylara
somut bir rnek vereceiz :
Yavuz Sultan Selimin teden beri besledii Anadoluda i faaliyetine
kesin olarak son vermek dncesini gerekletirmek zere, 24 Nisan 1512
de tahta kar kmaz(211), i'ler hakknda verdii kesin imha karar, dev
rin snn Ulemasnn en mehurlarndan olan Mfti Hamza E-ehir bn
Saru-Grezin verdii ak ifadelerle ilerin katledilmesini caiz gren
fetva ile meriyyet kazanmt. Bir fikir olsun diye fetvadan bir ka cmle
Ksaltarak alyorum (Keml Paa-zdenin bahsettii bu fetvann hlasa
s yledir) : Ulmy- millet ve Fudaly mmet kfr- ilhd ve katl- ifnas
na hkm idp heme-i dy- dn- devletten bunun ift-i irtr-i erareti ak
dem idne, biesrihim fetvy- sahiha virdilerdi Mfti Hamza ise bil
cmle bu taife hem kfirler ve mlhidlerdr ve hem de ehl-i fesaddur, iki
cihetten katilleri vcipdr der, (Bu konuda mufassal bilgi ve fetvann ta
mam iin Bk. Prof. M.C. ebabettin Tekinda. Tarih Mec, C. XVII, say 22,
s. 49-79 Yeni kaynaklar ve vesikalarn altnda Yavuz Sultan Selimin
ran Seferi Balkl makale(212).

(2 1 1 )

(212)

Bak s. 72

Hssan Kk, TaHkstlss* s, 2 2 3

155

ON K &SA.M

Hem Alevliin tarihi geliimi hem de Alev inanlar bakrntndan, *On

ki immn zel bir yeri ve nemi vardr.
Aliden sonra velayet ve immeti yrten ve onun soyundan gelen
on bir mm'a kar Alev - Bekta toplumunda derin bir sayg duyulur. D*
vaz, dvaz-imm (dvazdeh - imm) diye adlandrlan On ki mmn ad
lar geen nefesler zel bir sayg ile dinlenir. Dvazlar yinlerde ve zel top
lantlarda gene! olarak nefesden sonra balant olarak okunan, On ki
imm ven nefeslerdir. On iki mmn kiilikleri ve ksmen yaantlar
Alev - Bekta edebiyatnda anlatlan bir konudur. Bu nedenle Alev-Bek
taler On ki mm hakknda olduka geni bilgiye sahiptirler.

15*

MM AL {S9 S6t)

Hamer'den Eb-Tlibn Esed Kz Patma dan doan oStd<<r. Gerek

Eb-Tlib gerekse kars Patma, Hz, Muhammed yetim kalnca cr.u kendi
ocuklar gibi byten koruyan kiilerdir. Eb-Tlib'e de byk sayg gste
ren Hz. Muhammed, Fatmaya ikinci anam diyerek byk sevgi gs ermitir,
Fatma Hz. Peygamber'in ei Haticeden sonra ilk Mslman olan tadndr.
Alinin Tab, Akil, Cafer adnda erkek kardei ve mmihan ad:nda bir kz
kardei vard. Hz. Muhammedin kz Fatma ile evlenen Ali'nin Haan., H
seyin, Zeyneb ve mm Glsm adlarnda drt ocuu oldu.
Ktlk yllarnda, Eb-Tlibe yardm iin Hz. Muhammed A liyi yanna
alm ve bytmtr.
Hz. Muhammede ilk imn eden Ali olmu, Peygamber Ali benim kar
deimdir, vasim ve vekilimdir, onun eti benim etim onu kan benim kanim
dir. Ben kimin mevls isem Ali de onun mevlsdr. demi, h' kimseye
gstermedii yaknl ve gveni ona gstermi, en nem verdii ilerin
yaplmasn A liye havale etmitir. Ali de gerek savalarda gerekse tehlike! saldrlara uradnda cann hie sayarak Hz. Muhammed'i korumutur.
En tehlikeli grevleri Ali stlenmitir. Bedirde, Uhud'da, Tebk ve Hayber'de hep byle olmutur. Bunun en gzel rnei Hendek savadr. Hz. Mu
hammed kat kat stn dman kuvvetleri karsnda Medineyi savunmak
iin ehrin evresine hendek kazdrmt. Buna ramen Mekkeliler'in nl
savas Amr bin Abdu-Ved, yannda Eb Cehilin olu Ikrime, Eb-Vehebin
olu Hubeyre, Abdullahn olu Nevfei ve mer'in kardei Drar bin Hattab
olduu halde hendei am ve o an geleneine gre : Ya Muhammed.
ldrlnce gideceinizi sandnz cennete hemen yolcu olmak isteyen
kimse yok mu? diye alay ederek sava istemidi. Mslman saflarndan
t kmamt. Amr bin Abdu-Vedin karsna kmak azraille karlamaktan
farkszd. Ali, iki defa izin istemi Hz. Muhammed Ya Ali, O Amrdr. Ye
rinde dur. diyerek msaade etmemiti. Amr bin Abdu-Vedin srdrd
hakaretlere daha fazla dayanamyan Ali ns kez izin istediinde Hz. Mu
hammed, inanla inkr savaacak. demi, baln A linin bana gei
rerek onu uurlamt, Ali kendini tanttnda var git! Babanla dostluu
muz vard, seni ldrmek istemem, diyen Amra Ali cevaben : Ey Amrl
Bense seni ldrmek istiyorum. demi ve unlar szlerine eklemiti :

157

Sen, Kurey benden ey istese birini mutlaka yaparm demisin.

mr, bu sz Evet, dorudur. dye yantlarmt.
Ali szlerini yle srdrd :
Dinle yle ise ey Amrl Sana teklif yapyorum : nce Mslmanl,
Hak dinini kabul et.
Arnr, bu teklifi dnmeden reddetmiti.
li ikinci teklifini yapti :
Sava brak, evine git!
mr, bunu da kibirine yedirememiti.
Ali :
O halde ey Amr, ben yaya'ym, sense ath. Atndan in ki eit kouilar
iinde savaalm.
Amr bn Abdu-Ved, hemen atndan yere sram, bir kl darbesi ile
kendi atnn ayaklarn bidikten sonra hrs ve hiddetle Ali'ye saldrmt.
Alinin kalkann kesen Anr'n klc onu bandan yaralamt. A linin
yzne kan akyordu dier savalarn da kard tozlarda ortada ne ol
duu farkedilemiyordu. zellikle mslman saflarnda byk bir korku ve
endie vard. Toz bulutu iinde savalardan birinin yere dtn gren
mslmanlar, nce, A linin ehd olduunu sandlar. Toz dalnca Amr bn
Abdu-Vedin cansz yerde yatmakta A linin de klcnn kabzasna dayanm
tekbr getirmekte olduunu grdler o anda mslman saflarnda sevin
lklar ykseldi. Zbeyir de Nevfeli ldrm dier Mekkeli savalar
kamlard.
Hz. Muhammed Allaha krettikden sonra :
Alinin Hendekteki bir kl darbesi, mmetimin kyamete dein ya
paca ibadetlerden stndr demiti.
Ali'nin esiz bir sava olduu kukusuz. ou kez Ali bu yn ile
anlatlm ve vlmtr. Oysa A linin asl byk taraf drst ve gl ka
rekterindedir. O, inancndan, hak ve adaletten mr boyunca tek dn ver
memitir. Bilgisi, tevazuu hayrseverlii gelmi gemi hi bir insana nasib
olmamtr.
Hudeybiye anlamasnda, szlemenin altndaki Raslullh Muham
med yazsn kar taraf kabul etmemi, Abdullah olu Muhammed* ya
zlmasn istemilerdi. Hz. Muhammed szlemeyi yazan A liye onlarn is158

isdii gibi Raslulih szcn silmesini syleyince Ben bunu yapa

mam demi ve Hz. Muhammed RassuIh szcn kendisi silmiti.
Ali, kle carye ticaretine son verme, ganimet fazlalarn fakirlere da
tarak, zengin -yoksul farkn ortadan kaldrma abasn mrnn sonuna
kadar srdrmtr. Kiise! gelirini, ertesi gnk gereksinmelerini dn
meden yoksullara datmtr. Yoksullarn kendisine minnettar kalmamalar
iin erzak veya eyay, gece kimsenin haberi olmadan gtrp evlerinin
kapsna brakmtr. Evinin yiyeceini en yoksul ailenin dzeyinde tutmu
tur. linin evinde arpa unundan yaplm ekmek yenmitir.
Gen yandan itibaren herkesin bilgi istedii ve ak! dant bir ilim
adam di Ali. Fkh, tefsr, kraat ve kelm bilgilerini slm toplumuna li
retti. Arap Dil ve Edebiyatnn kurallarm Ali koydu.
Hz. Muhammed, Ben Kur'n' kabul ettirmek iin savatm. li Kurn'a
anlam verme ve yorumlama iin savat demitir(213).
Hz. Muhammed'in Ali ilmin denizidir. ve Ben ilim ehriyim, li se
kapsdr. demesi, li'nin byk bir ilim adam olduunu dorulamakta
d r ^ ).
Gl ve sarslmaz bir ahlk anlayna sahip olan Ali, rnek bir aile
reisiydi. anda birden fazla kadnla evlenmek carye bulundurmak yasa!
sayld halde, Ali evinde ceriye bulundurmad gibi Fatma'nn lmne
kadar da baka kadnla evlenmedi.
Konumalar Nehc'l-Beiaga ad altnda birletirilmitir. Gzel konu
ma yollar anlamna gelen eser, sz syleme san'atnm esiz bir ant say
lr.
Trbesi rak'n Necef ehrindedir.
Serime bir sevda geldi
M uham m ed A lid en beri
Y and vcdum k l oldu
T kal b elden beri
K u t H a a n 3

(213) Musned 111, s. 33

Kem'l-Umml VI, t. 72
Is t b II, c. 4 3 9
<214) Faza, Hadikaif-Suada s. 244

159

MM HAAN {624 *671}

A linin Fatma'dan doan lk oludur. Haan smini Hz. Muhammed koy

mutur. Haan ismi daha nce araplarda yoktu. Hz. Muhammed A liye Sen
Msaya nisbet Harun menzilindesin demiti. Bu nedenle, Harnun olu
eperin adn Ali'nin ocuuna koymutu. Haan Sryani dilindeki eperin Arapa karl oluyordu.
Hz. Muhammed oullarm dedii Haan ve Hseyini ok severdi.
Onlarla akalar, ibadet srasnda bile srtna kmalarna msaade ederdi.
Hasann yz Hz. Muhammede ok benzerdi. Hz. Muhammed bir ok de
falar Allahm, ben Hasan seviyorum, Sen de sev ve seveni de sev demiti(215).
Haan Sffn savanda babasnn yannda idi. Hseyinle birlikde fiilen
savaa katldklarn gren Ali : Tutun unlar! Ben bu ikisiyle soluk al
yorum, ehd olurlarsa Rasluilhn nesli kesilir, diyerek onlar sava ala
nndan karttrmt(216).
Grld gibi Ali, Haan ve Hseyinden Hz. Muhammedin soyunun
yrdne iaret etmiti. Hz. Muhammed.in olu yoktu. Kz Fatma ile
A liden gelenleri kendi soyu olarak kabul etmiti. Hz. Muhammed'in Her
kesin nesebi kesilebilir. Benim tertemiz soyum kyamete kadar srecektir*
anlamndaki nl szn, Ali Sffnde dorulamtr.
Sffn savandan sonra Ali uzun bir vasiyyet-nme brakarak, kendin
den sonra slmn immlnn Hasana intikal edeceini bildirmitir.
Hasann zamannda Ehl-i beyte candan bal olanlar ok azalmt. Is
lmda birlik kalmam, servet ve mevki her eye egemen olmutu. Muavi*
yenin adamlar bir taraftan para ve mansp datarak, dier taraftan uydur
ma hadslerle, evrelerinde hayli taraftar toplamlard. Muaviye kendi ta*
Irafna geenleri zengin ediyordu. Alabildiine servet ve gz kamatrc
bir yaant araplara ok ekici geliyordu. Ehl-i beytin ganimetten veya hal
kn varlndan alp datacak bir eyleri yoktu. Bu itibarla o evrede ki msl(215) FadftlIOUHimM I II , t, 230

(216) Nhe8l-Blsgt troe! v* fM *, 3e

160

manlarm bazlar akdan, bazlar st rtl biimde Muaviye'yI destek

liyorlard. Muaviye bu durumdan faydalanarak Hasann kendisine beyat
etmesini istiyor bu konuda anlama teklif ediyordu. inde bulunduu hava*
dan bunalm olan Haan evresindekilere sormutu :
Muaviye bizi yle bir ie aryor ki, onda ne bir ycelme var, ne de
bir adlet. lm gze alyorsanz teklifini reddedelim. Yaamaya istiyor
sanz kabul edelim. Hangisine razysanz bildirin. Herkes Uzlaalm diye
soruyu yantladlar. Haan : Ben bunu kabul etmezdim. Yardmc bulsaydm gecemde de onunla savardm, gndzmde de. Sonunda Allah bir
hkm verirdi dedi(217).
Haan - Muaviye szlemesi u taahhtleri kapsyordu:
1 Halk Kurna uygun olarak ynetilecektir.
/
2 Alevlere ktlk yaplmayacaktr.
3 Ali ve soyuna kt sz sylenmeyecektir.
4 Cemel ve Sffn sava ehdlerinin evldna ganimetten hisse
verilecektir.
5

Muaviye kendisinden sonra kimseyi halfe yapmayacaktr.

Anlamadan sonra Haan ailesini toplayarak Medine'ye dnd.

Muaviye szlemenin hi bir maddesine uymad. Hasann, kars Eas
kz Cde'ye bin dirhem altn vererek ve olu Yezide almay vadederek
imam Hasan zehirletti.
imm Hasan, Dedesi Hz. Muhammed'in yanna gmmek istiyorlard.
Bunu haber alan Mervn, emrindeki kuvvetlerle yolu kesdi. Ayede bir
katra binerek Mervna katld. Cenazeyi gtren topluluk yol deitirerek
Bak mezarlna gitti. mam Haan, A linin anas Fatma'nn yannda top
raa verildi.
imm Hasann olan, kz on be ocuu olmusa da immlk, imm
Hseyin'in soyundan yrmtr.
imm Haan en ok Seilmi anlamna gelen Mcteba lakab ile
anlrd.
Haan H seyini sevdim
krarm anlara verdim
K firlerin putun krdm
H a lilr-Rahmandan beri
K l H a a n

(2 1 7 ) A, G SIpovi, Tarih Beyuoc* IlJm M*hapl*rl s in ik f. 37

161

MM HSEYN (625-682)

mm Ali ve Fatmann kinci oullar, slm'n, Hz. Muhammed ve imm

A liden sonra en nl kiisidir. mm Hasandan bir yl on ay sonra doan
Hseyinin adn da dedesi Hz. Muhammed koydu. Hseyin, Sryan dilinde
ibbirin arapadaki karldr. ibbir, Harn'un ikinci olunun addr(218).
Hz. Muhammedin bu torununa kar ok derin bir sevgisi vard. Ev
lerinin nnden geerken, Hseyin'in aladn duyduunda kz Fatma'y
ararak Hseyini niin alatyorsun? Bilmiyor musun ki onun alamas
beni incitir. dedii ok duyulmutur(219).
imm Hseyinin ocuklarndan, Ali Ekber ve Abdullah Ekber (Ali Asgar) Kerbelda ehd olmular, soyu li Evsattan (Zeynei-Abdin) yr*
mtr. Kzlar Fatma, Sakne v Zeyneb'dir.
Muaviyenin Haan ile yapt szlemeyi tasvlb etmemekle beraber,
imm Hasann lmnden sonra evresinden gelen, anlamann bozulmas
yolunda ki teklifleri Muaviye lnceye kadar szlemeye bizim sadk kal
mamz gerekir. diye kabul etmemidi.
Muaviye ise son gnlerinde, Medineye gitmi, olu YezidI vm ve
ona bey'at etmelerini tavsiye etmidi. Eb-Bekirin olu Abdurrahman,
merin ou Abdullah, Zubeyir'n olu Abdullah, mm Hseyin ve dier
Haim oullar beyata yanamamlard.
Muaviyenin 674 de lm zerine, ahde aykr olarak yerine geen
Yezid, ilk i olarak, Medne Valisi Velde bir emir-nme gndererek, mm
Hseyine beyat teklif etmesini, kabul etmedii takdirde ban keserek
ama gndermesini istemidi. Bu isteini yerine getirmeyen VeldI azlet
mi yerine mr bn Said daki Medine'ye vali atamd.
Yeni Vali Ehl-i beyte rahat huzur vermiyordu. Durumu yakndan izle
yen Kfeliler Sleyman bn Suradi! Huzza'nin evinde toplanarak Medinede
(21 S ) Fuzuli, Hadkat's-Suade a. 27
(218}
Ul
255

162

tedirgin edilen Hseyini ve dier Ehl-I bayt mensuplarn! Kfay getirmeyi

kararlatrdlar.
Halfe unvan ile, artk bir arap devleti biimine dnm Islm topumunun bana geme iddiasnda bulunan Yezid, Allahn emirlerini tan
maz, yalanc, rezil, erir; slmla ve inanla ilgisi olmayan bir ayyat. By
le birisinin adnn Emrl-Mmmn veya Halfe gibi kutsa! deyimlere kar
masna, mslmanla itenlikle bal ve saygl kiilerin gnl raz olmu
yordu, Hseyinin de ayn kanda bulunduunu bilen Kfeliler mektup s
tne mektup yolladlar. Hseyinin Medinedeki yaknlar ise kesinlikle Kfeye gitmesini istemiyorlard. Dncelerini syleyen yaknlarna Hseyin :
Allah ne dilerse o olur. Dayanma gc ancak onunla elde edilebilir.
lm, gen bir kzn boynuna taklan gerdanlk gibi insan olunun boynundadr. Aln yazs ezelden yazlmtr. Yakup nasl Yusufu zledi ise, ben
de ecdadm ylesine zledim. Allah, ehd olacam yeri benim iin nce
den kararlatrmtr. Allah dilerse Kufeye hareket edeceim demiti(220)=
Abdullah bn Abbas, bu konudaki srarn srdryordu :
Ey zamann mm, ltfedip Kfeye gitmekden vazge. Medneden
ayrlman gerekiyorsa Mekkeye git. Atan Ali Iraka yneldiinde bellar tu
zana tutuldu. Kardein Haan Mcteba, orada perian oldu.
mm Hseyin cevab verdi :
Ey Abdullah, zahirde mslmanlar mektuplar gnderip oraya gitmemi
istediler. Ehl-i beytin huzurunu salyacaklarna kefil oldular. Mmkndr
ki bu suretle Hakk'n emrine uymak bana nasib olsun.
Abdullah :
Ey Peygamber olu, Kfe henz Yezidin emri altndadr. Eer onun
valisini defedip ehri Mslim'e teslim ederlerse o taraflara gitmek mna
siptir. Ve eer bunun aksi zuhur edip Yezidin askerine kar koymak lazm
gelirse, yine mmkndr ki zafer onlara tevecch eder. Bu takdirde bu ne
ticeden hazretinize ztrap eriir.
imm Hseyin :
Ey Abdullah! Sefere kmaa niyet etmiim. Zira Muhakkak surette
bilirim ki Yezid, benden gafil deildir. Kbenin mbarek topra lemin kb
lesi iken, dallet ehl-i askerinin ayaklar altnda kalp, saygszlk yaplma
sna benim sebeb olmama rzam yoktur. stemem ki bu kutsal topraklar

(2 2 0 ) Blhrfil-Envar S. 4 4

s. S

kana bulayaym ve halkm perian edeyim. En ylsl fitne va gulm bilerek

buraya getirmemektir.
Abdullah :
Ey Peygamber Evld-! Anlyorum ki sefere kmaya mailsin, Hi ol'
mazsa Yemen tarafna ynel ki, memleket geni olup kale ve hisarlar! ok'
tur. Hemedn kabilesi hmed Muhtar (Peygamber) hanedannn dostudur,
Sen o diyara varp yerleecek olursan her tarafdan halis yrekliler ve m*
cahidler toplanp sana yardm ederler.
imm Hseyin :
Ey Abdullah! Senin ne kadar efkatli olduunu yakndan bilirim. Sz
lerinin benim iin iyi bir t olduunu itiraf ederim. Fakat ne are ki, kaza
Hkimi irademi Irak tarafna ekmektedir. dedi ve Kur andan u yeti oku
du :
Kll nefsin z iket l mevt-i s m m e ileyn trcaun(221). (Her canh lm

tadacaktr. Sonunda bise dneceksiniz.)

imm Hseyin'e gerek Ehl-i beytden ve gerekse slm byklerinden
Kfeye gitmemesi iin ok sayda kii buna benzer ricalar da bulundularsa da kr etmedi. Hseyin :
Hikmet srn bize gizli kalmaz. Bana belli olan ok ey var k sizin bilgi
niz dindadir. diyordu.
mm Hseyin Mekkelilere de ved ettikden sonra kendine bal olan
kiiler ve akrabas le beraber Mekkeden Kfe ynne, kaderine doru y
rye balamt. Ayn gn, daha nce gnderdii Mslim bin Akl, Kfede
yardmsz kalyor, Yezdin Valisinin emri ile ehd edliyordu(222j.
mm Hseyin, Kerbelda konaklad zaman akrabas ve Ehl-i beyt ka
dnlarndan oluan yz kiilik bir kafile halindeydiler. Mslm bn Aklin e
hd edildiini yolda haber almlard. Yezdin ordusu, kafileye burada yeti
ip Frat nehri tarafnda saf balad. mm Hseyine mektuplar yazp, dn!
ve msmanlar Yezd eririnden kurtarmasn isteyenlerin de iin de bu
lunduu Muaviye olu Yezdin ordusu o gn, tarihte benzeri grlmedik
bir vahet ve acmaszlkla, Hz. Muhammedin torunlarn meme emmekte
olan ocuklara varncayadek ehd ettiler (10 Muharrem H. 61).
Biz burada bu korkun olayn ayrntsna girmiyeceiz. Kerbel olay
yle bir faciadr ki, Hz. Muhammedin pp koklad bir ban acmaszca
(2 2 1 ) Kur'n Ankebu sres yet 57
(222) Fuali Hsdikts-SMBd s. 354

164

kesilip ehir ehir dolatrlmasn, susuzlukdan bunalm meme emmek

te oian bir masumun oklanp ehd edilmesini, Hz. Muhammedin torunla
rndan oluan kadnlarn ve ehd cesetlerinin zerine vahetle saldrp talan ve yama edilmesini anlatmaktan insanlk adna utan duyuyoruz.
Btn bu faciay grp bilen, ocuklar dahil en yaknlarnn ehd edil
mesine tank olan, alt aylk yavrusunun kucanda oklanp ldrldn
gren, kendisinden sonraya kalacak Hz. Muhammedin Ehl-i beyinin in
safsz, vicdansz Yezde esir olacan sezen Hseyinin, Kerbel facias
ncesinde, lmn adm adm geldiini znde sezmemesi olanakszdr.
Bylesine bir faciann ortasnda Hseyin, inancnn kutsalln, imannn
gcn, hakkn ve insanln zlme, batla, ahlkszla kar olan zaferini
cihana esiz biimde gstermitir. Ceddine ve ceddinin yoluna sahip k
m, soyuna lyk olduunu isbatlamtr. Hseyin yanndakilerle birlikde,
insanoluna, ycelme yolunda, insanlk ve Allah yolunda gerektii zaman
neler yaplabileceini kimseye nasib olmayacak bir dzeyde retmitir.
Dier taraftan, insanlarn, kar uruna nerelere kadar debilecekle
rini, ne lde insafsz ve vicdansz olabileceklerini de Yezd ve peinde
kiler Kerbel nnde gstermilerdir.
Biri nsanlar yceltiyor alabildiine... Uyarc, yol gsterici, szne
sadk, drst ve cesur.
teki, aalk, hilekr, yalanc, bencil ve tiksindirici...
Kerbel meydan o gn, insanlarn yz yllardanberi okuduu ve son
suza kadar da okumaya devam edecei Tanrsal br destana tank oluyor.
Kerbel'da o gn yetmi iki kiinin ehd edildii sylenegelmitir.
Dokuz kii de imm Hseyinin daha nce Kfe'ye gnderdii Mslim
bn Akl ile birlikte ehd olmutur. Byk bir ihtimalle Kfe ehidleri ile
Kerbel ehdleri birletirilmek suretiyle yetmii k saysna varlmaktadr.
Kfe ehdleri :
t. Mslim bn Ak!
2. Muharomed bn Mslim
S. brahim bn f^sfim

4. Mekr
5. Hni bn Urve
6. Muhammed Kesr
185

!l

7. Mahdum Muhammed Kesr

8. Kays A'rbi
9. Gulam Selman
Kerbel ehdleri :
1. Hur bn Riyah
2. Ali bn Hur
3. Un/e
4. M sab bn Riyah
5. Abdullah bn Amr
6. Berir bn Hain Hemedni
7. Veheb bn Abdullah
8. mer bn Halid
9. Halid bn mer
10. Said bn Hanzala
11. mer bn Abdullah Muhy
12. Vakkas bn Malik
13. erih bn Ubeyd
14. Mslim bn Avsec
15. Mahdum Mslim
16. Hill bn Raf'i
17. Abdullah bn Abdurrahman
18. Yahya bn Mslim
19. Abdurrahman bn Urve
20. Mlik bn Enes
21. mer bn Muta
22. Haim bn Utbs
23. FazI bn Aliyyel-Murtaza
24. Habib bn Mezahr
25. Hamza bn Harir
26. Zeyd bn Cafi
27. Enes bn Makei
28. Zehir bn Haan
29. Cfer
30. Yusuf bn Hris
31. Mlik bn Utbe
32. Fris
166

33. Hanzala bln Sa d

34. Zeyd bin Ziyad aabl
35. Sa d bin bduah
38. Cebve bn Hris
37. mer bn Cebve
38. Muhammed bn Mikdd
39. Abdullah bn Deccne
4G. Saad
41. Kays bn Reba
42. it bn Sevyd
43. mer bn Farrat
44. Mslim Hammad
45. Abdullah bn Mslim Akl
46. Cfer bn Akl
47. Abdurrahman Meczub
48. Muhammed bn bduah
49. Muhammed bn Av
50. Avn bn Avf
51. Abdullah bn imm Haan
52. Muhammed bn Enes
53. Sa'd bn Deeen
54. Firzan
55. Kasm bn mm Haan
58. Eb-Bekir bn Aliyyel Muntaza
57. Osman bn Aliyyel Murtazs
58. Avn bn Aliyyel Murtaza
59. Abdullah bn Aiiyyei Murtaza
80. Abbas bn Aliyyel Murtaza
81 Ali Ekbsr bn mm Hseyin
82, Al Asgar bn imm Hseyin
83. mm Hseyin bn Aliyyel Murtaza
Tliber ince eekd en elenir

M m in olan H ak yoluna dolanr

ahm H seyn M kanlara, bulanr
Allah bir, M uham m ed A li diyerek

K u l H im m et

MM ZEYNE'L -BDlN (658-714)

Babas imm Hseyin, anas Yezd- Crdun kz ehribnudur. Alts

olan ikisi kz sekiz ocuu olan Zeynel-bidnin Eahr, Zeyd, Eref, H
seyin ve Ali adndaki oullarnn da ocuklar olmusa da lm ile imamet
byk olu Muhammed Bkra gemi ve soyu ondan yrmtr.
Zeynel-bidn, Kerbel olaynda 24 yanda bulunuyordu. Ar bir hum
ma hastalna tutulmu, adrda yatyordu. Savaacak erkek kalmam, s
ra mm Hseyine elmiti. Bunu hisseden Ali Evsad (Zeynel-bidn) baba
snn huzuruna kp msaade istedi. Kzgn lde bir taraftan hastalk, dier
taraftan susuzluktan benzi sapsan ve dudaklar kl gibiydi. Hseyin Onu
grnce :
Yataktan kalkmamalydn. Allaha and olsun ki sana imdiki halde ehdk izni yoktur. demiti.
Zeynel-bidn zgn bir sesle :
Benim ne gnhm var ki,= dedi. Bunca sevdiimin arkasndan bir
hizmet yapamadan yaayacam.
mm Hseyin olunun bu szn, kelimelerin zerine basa basa y

le yantlad :
Muhammed -Ali soyunun devam senin vcuduna baldr. Onlarn
soyu senden yryecektir. imdi sana emanetleri teslim edeceim.
Szlerini takiben mm Hseyin, Zeynei-bidnI adrnn bir kesine
doru ekip gtrmt.
Baz tarihler, imm Hseyinin Zeynel-bidne Hz. Muhammedin sa
rn, linin klcn ve Fatmanm mushafm verdiini yazarlar. Bazlar da
immet ve velyete ait srlar bildirdiinden bahsederler.
Ne olursa olsun, bu sahne, velyet ve immet zincirinin Kerbel ola
ynda bile kopmadn gsteriyor..
mm Hseyin atma binip sava alanna giderken, peinden yetien e
ehri-Bnu :
168

Ey Yce server! Ben Yezd-i Crd'n neslinden gelmi br kadnm

Dmann errinden sana snmtm. imdi korkum o dur ki, senden son
ra bu zalimler, Ehl-i beyi hatunlarna, belki Peygamber soyu diye saygr gs
terirler. Oysa bana ihanette bulunurlar. Beni kime teslim edip gidiyorsun?
demiti.
mm Hseyin :
Ey ehri-Bnu, bunun iin gam yeme. nki sen de Ehl-i bey+e da
hilsin. Bu iffet suru iinde iken sana yabanclar saldramaz. demi ve da
ha fazla durmaya tahamml edemiyerek atnn ban evirip hzla uzakla
mt.
Yezd Ordusunun karsna vardnda Zlcerh adl atn durdurup,
mzran topraa sapladktan sonra zengilerin zerinde ykselip onlara
yle seslendi :
Ey amllar! Sizinle harbe ilk balayan ben deilim. Fesad siz kar
dnz. Yaknlarm ve ocuklarm ldrdnz. imdi de askerinizin okluu
na gvenerek Yezde beyatm temin etmek istersiniz. Benim iin zilletle
yaamaktansa izzetle lmek yedir! Kastnz sonu vermeyecektir. Hazret-i
Rasle zerre miktar saygnz varsa bu ilerin sonunun nereye varacan
dnn. rtikb ettiiniz zulmlerden tvbe ve istifar edin. Bana frsat
verin ki Ehl-i beyt kadnlarn ve ocuklarn gurbet diyarnda ayaklar altn
da brakmyaym.
mm Hseyin'in szleri zerine Yezdin ordusunda bir uultu balad.
Yer yer alayanlar grlyordu. Bunun bir dalmaya sebeb olmasndan e
kinen komutanlar toplu hcum emri verdiler. Gene de tek olarak kimse H
seyinin karsna kmak istemiyordu. Onu ok yamuruna tuttular. Hse
yin Attan aa dmt, Saylamyacak kadar yaras vard. Kan kaybn
dan ve susuzluktan mecalsiz kalmt. Sinan bn Eas ve imr bn Zlceven
adnda iki bahtsz kumlar zerinde yatmakta olan Hseyinin zerine atld*
lar. Sonsuza dek insanln barnda kanayacak olan yaray atlar.
Hseyinin ehd edil,meinden sonra Yezd'in ordusunun bir bmO
adrlara saldrdlar. Bir blm ise, maksat Hseyinse ite ldrld. Sal
drganlar durdurun! diye komutan mer bn S a da kotular.
O arada imr bn Zlceven, hasta yatmakta olan Zeynel-bidne yak
lap onu da ehd etmek amac ile saldryordu ki Hmid bn Mslim Sebebsiz yere onu nasl ldrrsn? diyerek imrin nne geti. Daha son
160

ra olay yerine geien Komutan mer bn Sa d, ocuklar ve Ehl-I beyt kadn

larn muhafaza altna aldrd(223).
Baz kiiler olaya daha da ackl bir grnm vermek in Peygamber
soyundan gelen kadnlarn yar plak develere bindirilerek gtrldnden
bahsetmilerse de, bu sylenti, tarih belgelerin ve olayn tanklarnn sz
lerine uymamaktadr. Aslnda Yezd ve evresinde bulunanlar, Hseyini
devlete kar ayaklanm olarak gsteriyorlar, ehd edilmesinin nedenini
buna balyorlard. Onun lmnden sonra Peygamberin torunu olan Ehl-i
beyt kadnlarna zulm yapmann, halk ve asker arasnda ayaklanmalar, ho
nutsuzluklara sebeb olacandan korktular ve onlan saldrdan koruyacak
tedbirler aldlar.
Bununla beraber, mm Hseyinin ehd edimlesinden sonra, eli kanl
bu katiller srsnn saldrsndan mm Zeynel-bidnin sa kurtulmas
ve bu suretle Ehl-i beyt soyunun srmesi gerek bir mucize niteliindedir.
Zeynel-bidn kleliin kaldrlmas iin mr boyu savamtr. Geli
rinin tmne yakn blmn harcayarak kle satn alr ve serbest braka
rak onlar zgrle kavutururdu. Ylda en az yirmi kleyi zgrle kavu
turduu sylenir. evresine de srekli olarak ayn gayreti gstermelerini
nerirdi.
Yemeklerini genellikle, evresindeki yoksul ocuklarla birlikte yerdi.
Zorunlu haller dnda tek bana yemek yedii grlmemiti.
Kendisine ktlk eden veya kt sz syleyenlere iyilikle ve tatl dil
le yant verirdi. Bir toplulukda kendisini ktleyen bir kiiye, konumasn bi
tirdikten sonra; Eer ben dediin gibiysem Allah'n beni Islh etmesini
dilerim. Eer senin sylediin gibi deilsem, dilerim Allah senn bu iftira
suunu balasn. demiti.
ann bilginlerinin sk sk bavurduklar bir ilim otoritesi olan Zey
nel-bidnin bir ksm yazlar, Es-Sahifetl-Kmile ad altnda toplanp
bastrlmtr.
Mezar, Medinede Bak mezarlndadr.
im m Zeynel-bidre erelim
im a m la rn divnna duralm
D oksan bin erlere niyz ed elim
M rve gnhma kalm a y M

(2 2 3 ) Futan. Hedikai-VSuad . SO

170

Pir u lta n A b d a l

MM MUHAMMED SKfR (876-735)

)
Babas mm Zeynei-bidn, anas mm Hasan'n kz Fatma'dr. Cafer Sdk, Abdullah, Ali ve brahim adnda drt olu, Zeyneb ve rnm Gl
sm adnda iki kz olan mrn Muhammed Baktrn soyu, byk olu Gafer
Sdkdan yrmtr.
Kendisine Bakr lakb, geni bilgi sahibi olduunu belirtmek iin ve
rilmitir.
Muhammed Bkrm 59 yl sren yaantsnda, Emev soyundan Mervan
olu Abdl-Mek, Abdl-Melik'in oullar Veld ve Sleyman, Abdl-Azizin
olu mer ve Abdl-Melik'in olu Yezd ve Hiam halfe unvan ile hkm
dar olmulardr.
Halfe ve Emirl-Mmnin diye adlandrlan bu kiilerden Abdl-Mellk,
babasnn ld ve saltanatn ona kald sylenince elinde tuttuu Kurn yere frlatarak Bu seninle son grmemiz demiti(224). Hkmdar
l sefahat ve zulm ile geti. Komutanlarndan Haccac bn Yusuf Irakta
grlmemi zulm yapm ve Kabeyi mancnklarla taa tutmutu.
Veld Cebbar- Aniyd diye anlyordu. Bu Lakb :
Vesteftahu ve habe k ll cebbarn aniyd(225). (Peygamberler yardm ste
diler ve her inanca zorba hsrana urad) anlamndaki yette sz konusu
edilen zorbalara benzetilerek verilmiti. Bunu birisinin ima etmesi zerine
Veld kzm, bir Kurn nshasn okla para para ederek te ben Cebbar
ve Aniydim. Git maher gn Veld beni para paa etti diye Rabbine i
kayet et demiti. Baka bir gn de cariyelerinden birine cppe giydirip sa
rk sardrm, mescidde halka namaz kidrtmd(226).

(2 2 4 ) DSIrt-l Marif'-lslSmite-i yye il, s. SS

(2 2 5 ) Kurn. brahim Sresi 8yet 15
{2 2 6 }

A , jSpnar* Tarih Boyunca IsISm Meshepirf vs if t ik *. 412

171

Veldin kardei Yezd de kadn ve ikiye dkn bir adamd. ok ie*

rek alkol zehirlenmesinden len bir cariyesinin lsn kimseye teslim et
memi, ceset kokuncaya kadar birlikte yatmt(227).
Emev soyundan gelen bu halfelerin bu hallerine mslmanlar taham
ml edemiyorlard. Kerbel faciasnn acs tazeliini ve etkisini koruyordu,,
Bu yzden yer yer ayaklanmalar oluyordu. mm Zeynel-bidnIn olu Zeyd
syan etmi, baar salayamam, idm edilmi, cesedi uzun sre daraa
cnda braklmt. Olu Yahyada onun peinden, mm Muhammed Bkr'n
raz olmamasna ramen kyam etmi, ayn akibele uramt.
imm Muhammed Bakr byle bir ortamda yaamt. Politikaya kar*
mam ilimle megul olmutur.
anda yaayan bilginler, szlerini dorulamak in, Muhammed B*
kr byle syledi. demekle yetinirlerdi.
Muhammed Bkrm Emevler tarafndan zehirlenerek ldrld sy
lenir.
Mezar Medinede Baki mezarlndadr.

Zeyn elin canna kldlar cefa

M uham m ed B k rd r srr- M urtaza
m m C afe r K zm M say Rza.
B iz i derghndan m ahrum eylem e
D ervi M e h m e

1227) Ayni Es*f *. 4 1 2 - 4 1 *

172

 A T IR SDIK (SS8 . 765}

Babas Muhammed Bkir, anas EbO-Bekir'ln torunlarndan Ksm'm kz

Omm-Fervedlr.
Cafer Sdkn kars Hmideden, Msa Kzm Muhammed, Ishk ve
Fatma adlarndaki ocuklar olmutur. Kendisinden sonra mmet, olu Msa Kzma gemi ve soyu ondan yrmtr.
Cafer Sdk zamannda Abdl-Melikin olu Hiam, Halfe bulunuyor
du. Onun lm ile yerine kardei Yezd'in olu Veld gemitir. Veld za
mannda Emevler birbirine dmler ve o arada Veld ldrlmtr. Bu
saltanat kavgalar srasnda Emev soyundan Yezd ve brahim de katledil
milerdir. Muaviye soyunun son hkmdar Mervn zamannda Eb-Mslim
ve Abbasi ayaklanmas patlam, Hmar (eek) lakab He anlan Mervn M
sr'da gizlendii Busr kasabasnda yakalanarak idm edilmitir.
Emev saltanatnn ortadan kaldrlp, yerine Abbas saltanatnn kurul
mas ile sonulanan olaylar mm Cafer Sdk zamannda vukubulmutur.
Bu olay Muhammed-Ali soyundan gelenlerin, Halfe - Hkmdar Messesesini meru saymadklarn ve ona itibar etmediklerini bir defa daha
gstermitir.
Ayaklanma hareketinin devam ettii srada, foyamn banda bulunan
Eb-Mslim Horasan, imm Cafer Sdka zel bir eli gndererek Halife
lii kabul etmesini stemi, fakat red cevab almt. Bunun zerine istek
yenilenmi ve mm Cafer Sdkn halifelii kabul tememekde srar ze
rine, neri mm Haan soyundan gelen Abdullah bn Hasana yneltilmi
ti. Abdullah istekli olmakla beraber tereddt ediyordu. mm Cafer Sdka
dant zaman u kesin cevab ald :
Syleine bir hilfet bizim soyumuz iin deildir. Vazgemen senin
haynnadr.(228.

173

 zamana kadar rzalar alnmam da olsa ayaklanma, Muhammed -Al

soyu, Ehl-i beyt adna srdrlyordu. Belki de, Ehl-i beyt'e yaplan zulmler
yznden halkn duyduu nefretten yararlanmak ve halkn daha gl bi
imde desteini salamak iin bu yola bavuruluyordu.
Bu arada Hz. Muhammedin amcas Abbasm torunlarndan Muhammed
fam Ali ve Ali'nin Muhammed Hanefden torunu Abdullah bn Muhammed
Hanef'de mmet'in kendilerine getiini iddia ediyorlard.
Muhammed 743 de am'da lnce, olu brahim, Eb-Mslimle temas
kurdu. brahim, Abbas oullar adna sistemli bir ayaklanma hareketi plnla
d. Halk meyye oullarnn zulmnden ve ynetiminden bkmt. Eb-Mslimin gl kiilii ise Horasan ve evresinde byk bir direnme hareketi
oluturmutu. Son Emev Halfesi Mervn Hmar'n brahim'i tutuklatarak
ldrmesi zerine, brahimin kardei Eb'I-Abbas Abdullah kyam baarya
ulatrm, Ehl-i beyt adna balayan ayaklanma bu suretle Abbas oullan
adna sonulanmtr.
Bu olay, halk ilk gnler de ok sevindirmi ise de Abbas oullar ida
resinde de ksa zamanda zulm ve basknn egemen olmas herkesi hayl
krklna uratmtr.
Abbas oullarnn ikinci Halfesi Cafer Mansur, sureta, mm Cafer
Sdka saygl grnyordu. Bununla beraber halkn mm Cafer Sdka
kar byk sayg gstermesinden rkyordu. Bir sohbet srasnda Halfe,
Cafer Sdka yle demidi :
Bir ayaklanma yaparak halfe olmak stediini sylediler. Fakat inan
madm.
Cafer Sdk, glm ve halfenin az arama eklindeki bu szn ya
ntlamt :
Byle bir arzum olsayd, hkm sizden nce bakalarnda iken bana
teklif edildi; kabul etmedim. imdi hangi nedenle byle bir giriim yapa
ym?
mm Cafer Sdkn mr sresince uras, dalm bulunan s
lm inancn toparlamak, halkn snflara blnmesini nlemek, Ehl-i beyt
yolunu korumak ve savunmak olmutur, slm leminde meydana kan saylamyacak kadar ok mezhebe kar imm Cafer Mezhebi diye anlan,
slm esaslar doktrinletiren yoiu kurmutur.
Islm dinine taalluk eden bilgilerde ve fkhta eine rastlanamyacak
bilgi sahibi olan Ca'fer Sdkn eserleri unlardr :
t , Ehvaz Valisi Neca'ye yazp gnderdii Risie
174

2. Din meseleleri htiva eden Risesi (eyh Saduk, HsMnd bu

Risaleyi imm Cafer Sdk'tan A me vastasyla alyor)
3. Tevhdl Mufaddal
4. Ashbna yazd Risle
5 Reiy ve Kys erbabna yazd RlsS
8, Ganimetlere dair Risale
7. Abdullah bn Cendbe vasi yy eti
8. Eb-Cafer Nmn'll-Ahvele vasiyyetS
9. Nesrd-Drer Rislesl
10. Ehl-i beyte muhabbet, Tevhd, man, Islm, Kfr ve Fsk'a ait
Risle
11. Geinme ve kazanca dair sorulara cevaplar
12. Rzk elde etmek iin almaya dair Sfiyeyi lizm eden Risesi
13. nsann Yaratlna dair Risle
14. Veczeieri
15. Gbir bn Hyyan- Kufiden rivayet edilen Risle(229).
ann nl kiileri mm Cafer Sdka gpta ve hayranlk duymu
lar ve onu vmlerdir. Maliki meshebinln kurucusu kabul edilen Malk bn
Enes :
Meziyet bilgi ve nan bakmndan Ca'fer Sid k dan eri birisini ne
gz grm ne de kulak duymutur* demitir.
Hanef Mezhebinin kurucusu Nman bn Sbitde Cafer Sdk yle
vmtr :
slm hukukunda Ca'fer Sdktan daha ilerde kimse grmedim.
mm Cafer Sdk, Mednede Mescid-i Nebi de tefsr, hads, fkh,
mantk ve felsefe dersleri vermi, binlerce renci yetitirmitir.
imm Cafer Sdk Mednede lm ve Bak mezarlnda topraa ve
rilmitir.
*M uham m ed Dnyaya geldi
u lem N r ile d oldu
H cem m m C afe r oldu
O kuram K u r n!dan heri

Kul Haan
C22S) A. Geipssarfs, T irih Baysaist kiss M*ifc#p!r y Si'iik *, st*

MM M SA KZIM (745 -799)

Babas Cafer Sdk, anas Hamidedir. Cafer Sdk yerine imm olacak
en uygun evld olarak Msa Kzm gstermi, dier ocuklar da bu va*
siyyete uymulardr.
Msa Kzm zamannda, Abbas oullarndan Cafer-Mansur; oullar
Mehd, Msa ve Mehdnin olu Harun-Reid halife unvan ile hkmdar
olmulardr.
Msa Kzm'n ocuklar imm Ali Rz, brahim, Abbas, Kasm, smail,
Ahrned, Muhammed, Hamza, Abdullah ve Zeyd'dir.
Msa Kzmn en byk zellii, fakirleri korumas di. Bu nedenle ok
sevilirdi. Alak gnll olmas, haikm dertleriyle yakndan ilgilenmesi byk sayg ve ilgi yaratyordu.
Harun-Reid devri, ilim, edebiyat ve fen alannda arap tarihinin en ih
tiaml devri idi. Ayn zaman da Abbas oullar saltananda israf ve sefahatta dorua ulamt. Bu gidii, mm Msa Kzmn doru grmediini
bilen Harn-Reid, mm Msa Kzm yaants boyunca gz altnda tuttu.
Msa Kzmdan sonra mmet, Olu Ali Rzya geti.
Msa Kzmn dier olu Muhammed, gecelerini ibadetle geirirdi.
Duas makbul saylr ve evresinde olaanst bir seyg grrd. Bu ynden
brahim Mkerrem Mcab lakabiyle anlrd. Hnkr Hac Bekta Velnin
soyu onuncu gbekde brahim Mkerrem Mcaba ulamaktadr(230). bra
him Mkerrem Mcab, kardei Ali Az ile beraber Trkistana g edenler
arasnda bulunuyordu. Horasana yerleen Mcab orada lm ve ora
da topraa verilmitir.
mm Msa Kzm, 54 yanda ani bir hastalk sonucu Badatta haya
ta gzlerini yummutur, Harn-Reidin, Snd adnda bir adamna, zehir ver*
(230) Bn .................... ..

178

*. 29 . Z't

dirtmek suretiyle Msa Kzm ldrtt rivayet edilmi ise de kesin bir
kant yoktur.
Msa Kzm'n trbesi Badatta kendi adna bal olarak anlan Kzmlyye semtindedir.

M sa'y K zm R zm n d estine
Y iiz srelim M uham m edin postuna
C ebrailin kanadnn stne
L l h e llallh yazl

K u l H im m e t

M M A L RIZ (7 7 0 -8 1 8 )

Babas Msa Kzm, anas Mersiyye'dir. Muhammed Takden baka

olu olmamtr. Bir de kz vardr.
Rz lakabnn, Abbas Halfesi Memnun veliahtln kabul ettii iin
verildii rivayet edilmi ise de, bu sylentiyi olu Muhammed Tak yalan
lam Allaha and olsun ki yalan sylyorlar, o lakab babama Allah ver
mitir. O, Gkde Allahn ve yeryznde ise Ras ullh'n raz olduu bir
kii idi, Ona kar olanlar bile onu takdir ettiler ve ondan raz oldular. demitir(231).
Harn-Reid lkeyi oullar Emin ve Memn arasnda paylatrmd.
Emin Badatta ve Memn Mervde oturuyordu. Emin, Memnu ldrp
saltanat oluna brakmak iin zerine ordu gnderdi. Yaplan savata Emin'in ordusu yenildi. Badata giren Memn'un kuvvetleri Emini ldrdler.
Memn, Emine kar zafer kazanrsa hilfeti Ali soyundan en lyk ola
na vereceini halk huzurunda vadetmidi. Bu szne sdk kalarak mm
Ali Rzy Medineden getirtti. mm Ali Rz Merve yaklanca Halfe Me
mn ve devlet ileri gelenleri Onu karladlar. mm Halifelii kabul etme
ye yanamyordu. Memn, bunun zerine bir fermr:!s mm Ali Rznn
velichd olduunu iln etti.
Halfe, Memn, mm Rzya byk sayg gsteriyordu. Kz mm
Habibeyi de ona nikahlamt. Abbasoullarnn Itri gelenleri ve onlarn
evresindekiler, Halfenin gsterdii bu yaknl ekemiyorlard.
Bu arada mm Ali Rz hastaland. Ksa bir sre sonra hastalkdan kurtulamyarak 48 yanda ld. Halfe Memn buna ok zld. Baz tarihiler,
Memnun aslnda mm Ali Rzy sevmediini, randaki Alevleri mem
nun etmek iin yle grndn, gerekde mm Ali Rzy Memn'un l
drttn yazarlar. Dier bir ksm tarihiler, Memn'un sevgi ve saygsn
da samimi olduunu, mm Ali Rz'nn, Halfenin ona kar sevgisini eke
meyenler tarafndan zehirlendiini kabul ederler. Gerein ne olduu kesin
olarak bilinmemektedir.
mm Ali Rznn Trbesi randa Ts ehrindedir.
Musay K zm n Turuna uup
tm m - R znn yurduna gp
K f r kprsn iler geiip
m m deryasna dalan alar m

(2 3 1 )

173

Reynnet'l-Edeb Cz. I, s. 165

T eslim A b d a l

MM MUHAMMED TAK (810-33)

Babas mm Ali Rz, anas Sebke'dir. Ali Nak, Musa, Haan vs Muhammed adnda drt olu; Hakme, Hbeyre, mame ve Fatma adnda drt
kz vardr. Soyu Ali Nakden yrm ve kendisinden sonra mmlk ona
gemitir.
Halfe Memn, Muhammed Takyi Badata getirdi. Bu srada mm
On alt yanda bulunuyordu. Burada Halfe Memnun kz mm FazI ile
evlendi. Memnun lm zerine Medineye yerleti. Memn'un yerine
halfe olan Mutasm, mm Muhammed Tak'yi Badat'a davet etti. Muham
med Tak uzun sre gemeden, Badatta Halfe Mutasmla yedii bir yemekden sonra, ani bir hastalk sonucu 25 yanda hayata gzlerini yumdu.
Bu olay, Halfe tarafndan ldrld eklinde yorumland.
mm Muhammed Taknin kars mm FazI ile geinemediklori bili
niyordu. Aralarnda iddetli geimsizlik vard. Baz sylentilere gre. Hal
fenin zehirlettii kansn vermek iin onunla yedii bir yemekden sonra
mm Muhammed Tak, kars mm FazI tarafndan zehirlenmitir.
Burada da gerei meydana karacak kesin bir kant yoktur. Sylen
tiler bir benzetmeden ileri gitmemektedir.
Muhammed Tak Badat Kzmiyye semtinde, Msa Kzm trbesi bi
tiiinde ki zel trbesinde topraa verilmitir.
Tak ile N ak N r oldu gitti
H asan'l-Asker P r oldu gitti
M ehd maarada Srr oldu gitti
Allah bir, M u h a m m ed -A li diyerek

K u l H im m e t

MM AL NAK (829-868)

Babas Muhammed Tak, Anas Semnetdir. Hasan'l-Asker, Hseyin,

Muhammed ve Cafer adlarnda drt olu olmutur. Kendisinden sonra B
yk olu Hasanl-Asker mm olmutur.
Ali Nak zamannda Abbas Oullarndan Mtevekkil, Muntasar, Mustan ve Mutezzn halfe olmulardr. Mtevekkil mm Ali Nakye bir mek
tup gndererek onu Iraka davet etmiti. Mtevekkil alabildiine zevkine
dkn, sadist bir lgnd. mm Hseyinin trbesini ykmaya kalkm,
Bakenti ama nakletmeye teebbs etmidi.
mm Ali Nak bu davetin iyi niyetle yaplmadn bilmekle beraber
zorla gtrlmesini nlemek iin daveti kabul ederek gelip Irakn Sarnarra
ehrine yerleti. Samarra Trk askerlerinden oluan bir ordughd. Ali Na
k Samarra'y, havas gzel, suyu ho, derdi illeti az diye ok sevmidi. Fa
kat Halfe Mtevekkil onu sk sk Badata davet ediyor, gizlice evin' erattryor, rahatsz ediyordu. Badat Valisi shk bn brahim ve Samarradaki
Trk komutan Vasf, Halfenin adamlarna, mm Ali Nakye br ktlk ya
pldnda kendilerini sorumlu tutacaklarn sylemiler, muhtemel bir suikasd nlemilerdi. Mtevekkil ldrtmeye cesaret edemedii Ali Nakyi
kendi ahlk d davranlarnda arkada gstererek, onun saygnln or
tadan kaldrmaya gayret ediyor, sarayda alkoymak istiyor, av partileri d
zenliyordu.
Mtevekkil, 861 ylnda Komutan Vasfn ynetiminde yaplan bir dar
be sonucu ldrld. Yerine geen olu el-Muntasar da bir yl gemeden l
drld. Onun yerine geen Mustan, Mtevekkilin olu Mutezzn tarafn
dan katledildi (M. 866). Mutezznin de sonu gelmedi. 869 ylnda Salih bn
Vasf tarafndan ldrld.
mm Ali Nak, zamann da Abbas oullarnn saraynda ki bouma,
zulm, lm, zindanl olaylardan uzak; sakin ve tertemiz bir yaant srdr
m, bilimle ve kitaplarla megul olmutur.
180

mm Ali Nakinn Islm Hukuku ile ilgili eserleri uzun sre ders kitab
olarak okutulmutur.
ldnde evinin bulunduu yerde topraa verilmitir. Trbesi Hakta
Samarra ehrindedir.
Takyi N aky i A sk ery i bilen
H ak M uham m ed ile M ehd'dir gelen
H er daim krklarn cem inde olan
M ahabbet tadm duyan alar m

T eslim A b d a l

/
MM HASAN ASKER (846 -873}

Babas mm Ali Nak, Anas Hads lakabiyle anlan Selldir. Seli! ok

bilgin bir kadn olduu, zellikle hads ve yetleri, yerleri ve anlamlaryla
ezbere bildii iin kendisine Hads lakabnn verildii sylenmitir.
mm Haan Askernin Muhammedten baka ocuu olmamtr. mm
Haan Asker, Samarrada askerlerin bulunduu yerde otururdu. Askerler
kendisine byk sayg gsterirlerdi. Bu nedenle kendisine Asker lakab
verilmitir.
mm Haan Asker zamannda Abbas oullarndan Mutezzn, Muhted
ve Mutemid halfe oldular. Bu hkmdarlar zamannda i karklklar ve d
saldrlar youn biimde devam etti. Mutezzn Alevlere iddetli ikenceler
uygulamt. Mutemid ise ok acmasz bir kii idi. Devrinde yarm milyona
yakn insann katledildii sylenmitir.
Mutemid de, hkmdar olan dier Abbas Oullar gibi Ehl-i beyt sevgi
ve saygsndan faydalanmak iin, onlara akraba olduunu her frsatta ileri
sryor, onlara saygl grnyor; fakat, gizliden gizliye ve gerek grd
zaman onlara bask ve zulm yapmay da ihmal etmiyordu. mm Askeryi
bir sre gz altnda tutmu sonra zindana koydurmutu. Bir mddet sonra
askerlerden ekinerek onu zindandan kard. O ara mm Haan Asker
hastaland. Halfe vezirini ve doktorlarn gnderdi ise de faydas o>mad.
mm Haan Asker, Samarra'da 27 yanda hayata gzlerini yumdu.
Haan Asker'nin tefsr ve slm hukukuna ait eserleri baslmtr.
A liyr-Rzdr h- Horasan
Takl ile N ak gsterdi Burhan
H asaniil-Asker mh- drahan
Y okladm taliim falm d r A li

Vrrii

182

MM MUHMMED MEHD (8S8 ......)

On ikinci ve son mm Muhammed Mehd, Haan Askernin tek olu

dur. Anas Nercis Hatun'dur.
mm Msa Kzm, Mehdden bahsederken :
Doumu insanlardan gizli tutulur. Yce Allah, zulmle dolmu yery
zn, onu ortaya kartarak, adalet ve eitlikle her tarafa mutluluk verinceye
kadar, Mehd'den sz etmeyiniz. demitir(232}.
mm A linin, Abdl-Muttalip olu Abbas'n, Selman Farisinin, Eb
Eyyubl-Ensarnin (Eyp sultan), Mehdnin Ali - Falma soyundan gele
cei, lemi zulmden artp adaletle dolduraca yolunda Hads rivayet et
tikleri ok sayda slm bilgininin kitaplarnda belirtilmitir(233).
slm leminde, Mehd kadar zerinde ok ey sylenen ve yazlan ko
nu pek azdr. Bu yazlar ve tartmalar beinci yzyldan amza kadar ara
lksz sregelmitir.
Bu arada, zellikle hkmdarlara ynelik kyamlarda halkn desteini
salamak iin, ayaklananlar, ya Mehd adyla ortaya kmlar veya onun
buyruu ile hareket ettiklerini sylemilerdir.
Baz yazarlar da, mm Haan Askernin olu olmadn bu sebeble
Mehdnin varlnn sz konusu olmadn ileri srmlerdir(234).
Buna karlk, Anas ve Babas ile Haan Askernin halas dnda kim
senin Mehdnin doumuna tank olmad bilinmekle beraber, Hakme, Mehd'nin doumunda hazr bulunduunu kesin biimde aklam ve bu akla
may duyan yirmiden fazla kiinin rivayeti ile bu doumun gerek olduu
saysz kitap ve rislede yer almtr.
Kiilii bir sr perdesi gerisinde kalm bulunan Muhammed Mehd,
kimse ile yzyze grmemitir. Bildirilerini :

(2 3 2 )

Usi-KSi s. 173

(2 3 3 )

A . G lp m arl, Tarih Boyunca s!m Mezhepleri ve ilk s. 522

(2 3 4 )

AH Deran, Danimsndin-! mme ve Mehdiyy-S M evud s 311

183

Ebu Artr Osman

Eb Cafer Muhammed
Hseyin bn Ruh
Muhammed Samrl
adnda ki drt sefri vastasiyie kamuya duyurmutur.
Muhammed Mehdnin sr perdesini, dn olduu gibi bu gnde arala
mak olanaksz.
<nananlarn, sonsuza dek srdrecekleri umud n daha fazla tart
ma konusu yapmay gereksiz buluyoruz.
Ben bir pnardan boandm
n dim topraa dendim
M ehdden k l kuandm
alarm ezelden ber
K u l H a a n

184

ALEV BEKTA
BALANTISI

Muhammed-AIi soyu On ki imamlardan ve onlarn yaknlarndan gel

mi ve temsil ettikleri inan bu yoldan slm dnyasnn her tarafna dal
mtr.
mm Ali Rz, Kardei brahim Mkerrem Mcab ve yaknlarnn Horasna yerlemeleriyle, o evrede Muhammed-AIi soyundan bir topluluk
olumutur.
zellikle brahim Mkerrem Mcabn 816 yllarnda Horasna bir daha
ayrlmamak zere yerlemesi ve bu olaydan drt yz otuz bir yl sonra Ha
c Bekta Vel'nin dnyaya gelmesi, Alev-Bekta balantsn oluturan
olaylar zincirinin bir dm noktas olmutur. Hac Bekta Vel ile beraber
insanlk leminin tanyaca yeni inan sisteminin, yeni doktrinin, Alevlikle
btnleme lsndeki balantsn, Hac Bekta Velnin Muhammed-AIi
soyundan gelmesi ile izah etmek mmkndr.
Bazlarnca, Horasn'l bir Trk by oiarak tannan Hac Bekta Ve
lnin soyunun On ki Immlara kmas yadrganmakta, hatta bu konuda ku
ku duyulmaktadr.
Kim ne dnrse dnsn, Tarih olaylar, belgeler ve soydan soya
gelenler bilgiler, menkbeler, nefesler Hac Bekta Vel'nin On ki mm
soyundan geldiini kesin biimde isbatlamaktadr.
Trkistan evresini ve halkn sevmi, oraya temelli olarak yerlemi,
orada 431 yl oturmu ve on kuak geirmi bir aileden gelen Hac Bekta
Velnin Trk olmas, Trk hars ve kltrn beraber getirmesi kadar doal
bir ey olamaz. Bu gn lkemizde yaayan ve Trklklerinde hi kuku ol
mayan milyonlarca insann on kuak nce nereden geldikleri, soylarnn ne
reye bal olduu belli midir? nsanlarn kii olarak, ilk varolduklar gne
kadar soylarn izlemek olanaksz ve gereksizdir. Hac Bekta Velnin dok
trininde hmanizme ak bir slm-Trk uygarlnn sentezlemi olmas,
gerek durumu ve lzumlu olan bilgiyi yeteri kadar aklamaktadr. Hac
185

Bekta Velnin ilkelerinde Trk kltr ve geleneklerinin arl aka g

rlmektedir. Bununla beraber, temelde insanlar eit sayan ve inananlar
karde kabul eden slmn esaslarn, Trkle has hasletlerle ustaca bir
letirmitir. Baz kurallarda, ann geliimine ve yaantsna paralel re
formlar gerekletirmitir. Ancak, ilkelerde, mm A liden gelen slm fel
sefesine sk surette bant vardr. Baka bir deyimle Bektalik Alevlik
temeli zerine oturtulmu, giderek hars ve kltr birliinin etkisi, insanln
ycelmesine ynelik reformlarn benimsenip uygulanmas ile Alevlik - Bek
talik inanc, birbirinden ayrmaya olanak bulunmayacak ekilde btnle
mitir. Hac Bekta Velnin On ki mm soyundan, Ali soyundan gelmi
olmas da Alev ve Bektalerin O nun adnda birlemelerini salamtr.
Tabi, Hac Bekta Velye duyulan bu sevgi ve ballk yeryzndeki
tm Alev'leri kapsamaz. Hac Bekta Vel adndan, Onun yolundan ve ger
ekletirdii reformlardan habersiz ok sayda Alev vardr. rnein, Irak
veya randa yaayan Alevler Hac Bekta Velyi bilmedikleri gibi, kadnn
pee arkasnda ve sosyal yaant dnda tutulmas, kz ve erkek kardelere
eit hak tannmamas, ikinin kesin biimde yasaklanmas, saz alnp ne
fes sylenmemesi gibi Arap geleneklerini de srdrmektedirler.

186

A le v - B ekta

Younda
NAN ve GELENEKLER

Alev ve Bektaler ALLAHm birliine, Hz. Muhammed'in Peygam

berliine inanma kant! olan Kelime-i ahdeti, Aliyy-n Velyllah, Vas'
yi Raslullh ilvesiyle :
Ehed E n L l h e llallah
E h ed E n M uham med-n R aslullh
E h ed E n Aliyy-n V elyllah, V asy i R aslullh .

eklinde okurlar.
Allaha kar olan saygnn yannda korkudan daha ok sevgi unsuru
egemen olduu iin, ibadetler dualar itenliklidir.
Her ite Allah adm idelim yd
K lalm M ustaf m edhini biinyd
M uhibb-i M urtazayz abd-i evld
B il ey m iim in olasn gam den zd
Habb-i nr- em -i M ustafad r
H seyn ibn-i A li srr- H uddr

Seh er A b d a l *

Baz mutaassplar A ie v - Bekta nefeslerinde, Kuran yetlerine ve

kutsal deyimlere yer verilmesini lballik ve saygszlk olarak nitelemi
lerdir. Oysa sz konusu nefeslerde, kutsal szckler bilinli ve saygl ola
rak bir sanatc marifetiyle anlamlarna uygun biimde nefes iine yerle
tirilmitir.
Kul H im m et stadm hem K ulhvallah
H snne km A m entbillh
Y z m basa geldim P rim Feyzullah
H acbekta gl grnd gzm e
K u l H im m e t

187

Baz kiilerin iddialarnn aksine, Alev -Bektalerde Hz. Muhammede

kar olan sevgi, sayg ve ballk ok stn dzeydedir.
Ya Ahm ed- M ahm ud R asl E krem
E krem -l enbiya cm leye sera c
Serinn varoldu kiver'i lem
lem senden buldu R ahm ana m ira

M ir

Hz. Muhammede ince ve iten bir sevgi var. Ona kar ballk ok g
l.
Din M uham m ed d ini girdik gireriz
Tarikatta ikrarm z gderiz
K atarm z hakka doru yederiz
K a ta r bizim , yedek bizim , m al bizim

G eda M u s l

Alev - Bekta inancnn esasn gerei kadar bilmeyenler, Ali'nin da

ha ok sevildiini, Hz. Muhammede olan sevginin ayn dzeyde olmadn
sylerler. Aada vereceimiz rnekler bunun kesin bir yanlg olduunu
kantlamaktadr. Alev - Bekta inancnda Muhammed-Ali bir vcud gibi
dir Aliye kar gsterilen dmanlk ve yaplan saldr, ayn zamanda Hz.
Muhammedi amalamaktadr. derler.
M uham m ed -A linin kurduu yoldur
A k stne a k grebilirsen
Tanyan itikad eyleyen diVdir
H a kikat bahrine dalabilirsen

Haty
htidada y o l sorarsan
Y o l M uham m ed A linindir
Y e tm i ik i d il sorarsan
D il M uham m ed -A linindir
H a t y

Haty'nm nefeslerinden alnan bu ktalar Alev -Bektalerin genel

olarak inancn yanstmaktadr. Yolun kurucusu olarak Muhammed-Ali bir
likte dilleniyor.
Yolum uz O n k i m m a kar
M ridim M uham m ed Ahm ed-i M uhtar
R ehberim A li'd ir Shib Z lfik a r
K u lu n d u r a h ya D ivana geldim
ah

188

Ezelden byledir bu yolda det

O kunur dillerde AUahiis-sem ed
R ehberim A li'd ir P rim M uham m ed
V arm dr M uham m ed A li'd en gayri
Srr

zinden gidilen, rehber olan Ali, olmakla beraber, Pr ve Mrdin Mu

hammed olduu syleniyor.
Aslnda Muhammed-Ali birdir. Arada fark gzetilmez :
E ren ler gizliydi ulu m eknda
M uham m edle A li bir id i anda
L Fet okuyup kart duranda
Y e d i kez ard cihn H deyi
K u l H im m e t
M u ha m m ed -A liye verm iiz ikrr
M nkirin canna lnet sadhezr
M m in olan olu r bizim ile yr
B iz M u h a m m ed -A li diyenlerdeniz

K a lb

Hz. Muhammedde Benim etim A linin etidir, benim kanm A linin ka

ndr. Ali'ye dost olan benim dostumdur. A liye dman olan benim dma
nmdr. Ben kimin mevls isem A lide onun mevlsdr diyordu. G
rlyor ki Alev -Bekta inanc ile Hz. Muhammedin istei ve dncesi
farkszdr.
On sek iz bin lem ne varsa ancak
B unlarn akna vareyledi H ak
A llahn arslam V a syi M utlak
M uham m ed -A lidir, A li - M uham m ed

Y es r

Burada Hz. Muhammed'in, Ali'yi Vas olarak gsterdiine iaret edili

yor. Hz. Peygamberin her sz Allaha balantl olduundan Ali burada -Vas'yi Mutlak olarak nitelendiriliyor. Hz. Muhammed'in arzusuna uygun bir
birletirme sz konusudur. Muhammed A lidir. A lide Muhammed.

189

KUTSAL SAYILANLAR

Alev-Bektalerde mm Ali ve onu takiben On Bir mm'a zel br

sayg ve ballk vardr. On ki mm'n adlar diivazlarda anlr, vlr ve
ballk belirtilir.
T ezelden yarin yzne bakp
Cem al-i didr-t gren alar m
Y etiip bir m rd etei tutup
znden benlii ran alar m
A li'ye M uham m ed gelip brhana
H atice Ftm a o ehl-i cana
B irley ip zn ulu meydana
Anlayp ztm bilen alar m
S ahib zaman yakn yola gelirse
H asanla H seynin h a kkn alrsa
E ren ler dem inden her ne gelirse
E re erip Hakk- gren alar m
Zeyn el-bidnin yzn grp
M uham m ed B k rn srrna erip
C afer-i S d k n drna durup
Y ola ikrrn veren alar m
M say K zm n turuna u up
m m - Rznn yurduna gp
K f r kprsnden ileri geip
m m deryasna dalan alar m
T a k yi N ak y i A sk er y i bilen
H ak M uham m ed ile M ehd'dir gelen
H er daim krklarn cem in de olan
M uhabbet tadn duyan alar m
T eslim Abdal daim y ksek uar m
E renlere teslim olan ka ar m
D rt kapdan birisinden geer m i
B ir olup birlie yeten alar m

T eslim A b d a l

190

Dostum Auham m ed'dir H ak H abibullak

Sylersen M uham m ed A liden s yle
Cihna geldiler srr- srrullah
Sylersen M uham m ed A li'den syle
Haan M uham m edd ir H seyin A li
h m m Zeyn ele dem iiz b cl
M uham m ed B k rt sevd ik ezeli
S ylersen M uham m ed A liden syle
Evliya enbiy anlara k
V erd iler ikrr oldular tank
H ak m ezheb-i m m Cafer-i Sd k
Sylersen M uham m ed A liden syle
M say K zm dan kuruldu erkn
h m n R z dr P ir i Horasn
Tak ile N ak m m ine m an
Sylersen M uham m ed A li'd en syle
Hasan-iil A sker server-i lem
M uham m ed M ehdd ir Shib-l kerem
Gene Abdal zikret dilinde ter dem
Sylersen M uham m ed A li'd en syle

G ene A b d a l
Seher vakti h
Ann ktaanndan
K a n b eri nnce
Ann katarndan

kervan gidiyor
ayrma bizi
katar yediyor
ayrma bizi

M uham m ed A lidir cihn evveli

B ir arap geliyor eli develi
R m 'u ird eden Bekt- V el
Ann katarndan ayrma bizi
G l kokusu M uham m edin teridir
Ah ettik e karl dalar eritir
Hatice, Fatm a H a k k n yridir
Ann katarndan ayrma bizi
C ebrail hem kanadm anca
R ahm et suyun yeryzne sanca
Haan H seyinin c rasndan iince
Ann katarndan ayrma bizi
m m Zeynel b ek ler zindan iini
Umarm balar m crim su u nu
B k r Cafe r y kled ince gn
Ann katarndan ayrma bizi

K zm M sa Rz H a k k n nlrudur
Tak N ak A sker M ehdi srrdr
S elm an'n yeninde d este gldr
A nn katarndan ayrma bizi
K u l H im m et'im aydur M ehdi nicold u
On k i m m lartn tahd n icoldu
P r'in eiine giden hacoldu
Ann katarndan ayrma bizi

K u l H im m e t

On yedi kemerbest olarak bilinen kutsal kiiler, adlar ayr ayr sylenmemekle beraber dua ve glbanklerde On yedi kemerbest diye toplu olarak
anlrlar. On iki mmn adlar hemen hemen her Alev - Bekta tarafndan
bilindii halde on yedi kemerbestin adlar ayr ayr pek az kii tarafndan
saylabilir.
Alinin on yedi oluna kemer balanm ve her birine Tanr adlarndan
biri telkn edilmitir. Bu olaydan sonra A linin on yedi olu On yedi kemer*
best diye anlmtr diyenler vardr.
Yaygn olan inan ve rivayete gre On Yedi Kemerbest, slm dininin
mnfklar ynetiminde amacndan saptrlmamas iin Ali ve Ehl-i beyt ile
beraber savam ve ou ehd dm kiilerdir.
On drt Masm- pk giirh N ci
On yedi K em erb est derdim l c
P irim H ac B ek ta serim in tc
H nkr- evliy sana sndm

V ir d i *

On Yedi Kemerbest'in adlar udur :

1.

Selman Faris

2.

Muhammed bn Eb-Bekir

3.

Malk Eter

4.

Amm2r bn Yser

5.

Veysel Karan

6.

Eb-Zer Gaffar

7.

Huzeyme bn Hrs

9.

Abdullah b'n Bed

10.
192

Ebl-Heyemut Thanl

11

Haris eyban

12

Haim bn Utbe

13

Muhammed bn Eb-Huzeyfe

14

Kanber

15

Mrtefi bn Vezza

16

Sa d bn Kays Hemedan

17

Abdullah bn Abbas (236)

On drt Msm Pk'in adlar zerinde de eitli sylentiler vardr. Ba

z tarihiler On ki mm'a ilveten Hz. Muhammed ve Hz. Fatmay iine
alan on drt kiiyi kapsadn yazmlardr. Daha baka sylentiler de var
dr. Genellikle On ki mm soyundan erginlik ana girmeden ehd edilen
ocuklar olduu kabul edilmektedir. On drt Msm Pkin adlar :
1.

Muhammed Ekber

(Bn mm Ali)

2.

Abdullah

(Bn mm Haan)

3.

Abdullah

(Bn mm Hseyin)

4.

Kasm

(Bn mm Hseyin)

5.

Hseyin

(Bn Zeynel-bidn)

6.

Kasm

(Bn Zeyne'l-bidn)

7.

Aliyyl-Aftar

(Bn Muhammed Bkr)

8.

Abdullah Asgar

(Bn Ca'fer Sdk)

9.

Yahya Hdi

(Bn Ca'fer Sdk)

10.

Salih

(Bn Musa Kzm)

11.

Tayyib

(Bn Msa Kzm)

12.

Cafer Tahir

(Bn Muhammed Takt)

13.

Cafer

(Bn Ali Nak)

14.

Kasm

(Bn Ali Nak) (237)

(2 3 6 ) M . Tevflk Oytan, Bektaliin IcyOO i. 3 0 6

( 2 3 7 ) M . Tvfik Oytan, Be k ta jliSin Ity * 30 4

193

HACI BEKTA VEL YE

BALILIK

Alev - Bektalerce, Hnkr Hac Bekta Vel, btn ocaklarn baland inancn kayna ve yolun Pri olarak bilinir.
Hnkr Hac Bekta Velye ballk sadece inan olarak kalmam;
evresinde Horasn Pirleri ve Rm erenleri diye adlandrlan ve daha sonra
adlarna ocaklar kurulan erenlerin soyundan gelenler de mrdlerini grp
yol hizmetlerini yrtrken, Hac Bekta Vel yoluna bal kalmlardr(238).
Hac Bekta Velden sonra lkenin her yannda bulunan ocakzdelerin,
Hac Bekta Vel derghnda Pstnin olan ve Hac Bekta Vel evldndan
bulunan kiiden icazet alma zorunluluu vard. Bunun dnda, Dede, Ba
ba, Abdal, Sultan ve Dervi namn tayanlarn tmnn, tekke ve zaviye
lerde grev yapabilmeleri, Hac Bekta Vel derghnda bulunan ve Hac
Bekta Veinin evldndan olan Pstninin iczet vermesine bal di. Bu,
tekkedeki hizmetlerin ve vakflarn ynetilmesi iin de ayn zamanda resm
bir zorunlulukdu(239).
Bu yasal zorunluluun dn da Hnkr Hac Bekta Velinin Horasr*
Prleri ve Pm erenlerinin soyundan gelenleri kendi derghna balad,
Hac Bekta Vel derghndan iczet almayanlar iin Nasib ald eli tnmayann yedii haram, yuduu murdar, tc delik, kendi murtattr diyerek
yolun dna kard yaygn bir kamu inanc olarak uygulanyordu. Baz
ocak-zdelerin Hac Bekta Vel dergh mesafe-i Baidededir (Uzak yerde*
d ir) diyeek, dergha gitmedikleri ve Bizim soyumuz da seyyiddir. Hac
Bekta Derghna gitmek lzm deildir. eklide konutuklar olmusa da;
bunlarn zamanla, Hac Bekta Derghndaki kaytlar silinmi ayrca, m*
ridlerince ae ciddiye alnmaz duruma dmlerdir. Bylece Hac Bekta
Velye ola geleneksel balantya olumsuz ynde etken olamamlardr.

(238) Vak. s. 30
(3 3 * ) l a k M im M*. 1, 9

194

Metis tt* . 1. 3 7

rnein, Pr Sultan Abdal oullarndan nce Mehmedi talihler Pr Sul*

tan Evid- olarak kabu etmemiler; O da Hac Bekta Vel derghna gide
rek, zamann mridinden iczet almtr. Ak smail olay yle anlatm*
tr ;
Aradlar Pr S u lta n n aslm
G relim k i n e syletir Yaradan
Dinleyin d e erh eyleyim vasfm
Z uhur oldu K zm M sa Rz'dan
E vvel A li yerin gn birs
K udretten alnm tr mayas
K zm atasdr Rz dedesi
O n k i m m ile geldi sradan
eyh C neydd ir klarn atas
Y in e ahtan Pr S u lta n n putas
Um m andr de/ydr nrdur tesi
B ilirm isin kim dir nr nr eden
H em R z hem H im hem Seyy
B ir banda vardr hem Eb-Tlib
B ekta- V elde yazl kayd
nanmayan haber alsn oradan
S ek sen bin er H or as ndan koptular
m m R z y m uhkem tuttular
S ulca K arahy k de so h b et ettiler
E rler m everette kald orada
Gvercin donunda havadan indi
D a n ec st nd e nam azn kld
D oksan bin evliyaya ser-em e oldu
M evlm ksm etlerin verdi orada
Uurdular P r S u lta n m kuunu
Seyrangh eyledi yldz bam
H ub gsterdi topram tam
Pirim ksm etin i verdi orada
h Y ld z danda sem a eyledi
B ir ayak stnde bin bir kelm syledi
Itdi B anazt ho vatan eyledi
Hayli devir zam an g eti orada
K o ca h U rm a bir elm a sald
Doland Urm 'u B anaza geldi

Pr S ulta n elm aya bir tekbir kddt

nsan taaccbde kald orada

. Y ce grd ehdliin yolunu

M ansur gibi kabul kld d n m
K o kla d elm ay verdi serini
H rkasn asl koydu orada
S ek sen bin er H orasndan zuhuru
G eld i U rm a hatm eyledi zhiri
ep er koltuunda g itti ahiri
D rt yolun drdne g itti orada
H alfeler bir araya geldiler
E vld kim d ir diye m everet kldlar
n c e M ehm ed i P r'e saldlar
O n ik i er sen ed ald orada
sm a il'im tesin e erm ezler
E vld olmayana sen et verm ezler
S en ed e m hre itim ad klm azlar
Zarda gm an byle kald orada

sm a il (240)

smail'in uzun uzun anlatt gibi, Anadolu ve Rumeli'nde bulunan ocakzde'lerin kaytlar Hacbekta derghnda tutulmaktadr. Bu konuda kar
lalan glkler orada zmlenmektedir.
Alev - Bektalerde yaygn inanlardan biri de Hac Bekta Velnln a
ve ad deitirmi Ali olduudur : Gvercin donunda Suluca Karahyke ko
nan ve cmle evliylardan stn olduunu kantlayan Hac Bekta Vel, gs
terdii iaretlerle Ali olduunu rif olanlara aklamtr.
(Gzlerin k r o lsu n ey kanlu Y e zd
B u meydanda, ne var A li'den gayri
lim m bedinin kapsn aan
V ar m dr bir bilge A liden gayri
Gvercin donuyla Vrm a uan
E ren ler evint kapsn aan
C m le evliynm st nd en geen
V ar m dr h i bir er A liden gayri
S o fu Abdal erknm yriiden
Ayin cem d e sev d ik le m sreen
N eter Selm an k rk vc d u bir eden
Var m dr h i bir e l A lid en gayri
M uham m ed M iracn yoluna girdi
B u sr gayet sr iind e sr idi
r d n n n H tem m hrn verdi
B u srr kim b ir A lid en gayri .

(24) Pertev Nail Borstay, Pr

196

AMal

42

C m le evliylar, im m lar bunda

krr veren kim se d er m i derdeY e k nefesle durm a meydan- erde
B abam z her kim var A lid en gayri
Sehnan bir d este g l ka uzatt
K endi Tabutuna kendsi yatt
Cem i-i M ustaftan nikhn att
K urn yok grdler A liden gayri

, E renler erkn gerek bellid ir

Abdal M sa fa k ir ann kuludur
m m m ahabeti gnl doludur
Var m dr bir rehber A liden gayn
Abdal M sa *

Ku! Hasanda ay m kandadr. Ona grede Hnkr Hac Bekta Vel,

linin ta kendisidir. Bu Kul Hasann kiisel dncesi deil, iinde yetiip
byd toplumun inancdr. Kul Haan onu yanstyor.
*Hayli gm m de yadigr kalan
H nkr H ac B ek ta A li kendidir
D an ec st nd e nam azn klan
H nkr H ac B ek ta A li kendidir
A linin ileri daim sr iten
K isvetin i krm zdan rnen
Nr iinde cebraile grnen
H nkr H ac b e k ta V el kendidir
Arslan olu p yol st nd e oturan
S elm an id i ana nergis getiren
K endi cenazesin kend in gtren
H nkr H ac B ek ta V el kendidir
M sa kahram an in e gnderen
M nkirin gzne p erd e indiren
D oksan bin kicffr dine dndren
H nkr H ac B ek ta V el kendidir
Y erlerin gklerin binasn dzen
A k stne a k yazlar yatan
E ngur erbetin i krklara ezen
H nkr H ac B ek ta V el kendidir
K l H asanm var m sz m d e yalan
M nkirin gnln gmna salan
D oksan gnlk yolu ku lu kd a alan
H nkr Hac B ek ta V el kendidir
K u l H a a n

Kalender Abdal, Hac Bekta Vel'yi $sl mm, Nesl A l* olarak ta

ntmakla beraber onun kiiliinde AUy? @3rdn de sylemeden edemf

yor. Coku haiinde bu byledir. Ali ile Vei tek vcuddur. Fakat geneiiikie
Alev - Bektaler, Hac Bekta Vel'yi Ali soyundan gelen bir Seyyid ve dolaysiyle Evld- Rasl (Peygamber torunu) olarak tanmlarlar.
D n gece seyrim de bttn yznde
H nkr H act B ek ta V etyi grdm
E lif ta banda nikb yznde
Asit m m nesli A li'yi grdm
G e li seccdeyc otu rdu kendi
Cem l-i nurundan era uyand
aret eyledi sa kiler sundu
B ize H ak'dan gelen doluyu grdm
tim o l doludan a klm yitirdim
kardm benliim ikrar getirdim
M enzil gsterdiler getim oturdum
Tbend balanm b elim i grdm
M rd eteinden tutm uum destim
B u idi m uradm iriti kasdm
B ilm em sarhom uyum neyim , ben m estim
E renlerin verdii d ilim i grdm
K alender A bdalm koym uum seri
K urban ettim canm grdm didr
E ren ler serveri, g erekler eri
M aksudum olan m m Aliyi grdm
K a lender A b d a l *
*Sanda M uham m ed solunda M i
B u s ze erenler d ed iler b e
O n k i m m m sevgili olu
E b C ed d i S ultan Hact B ekta m
V eh b i
Hatem-i P ir H ac B ek ta V el
A nn nesl-i p ki M uham m ed M i
C m le erenlerin bir ziba gl
is m i H ac B ek ta H nkr dem iler

M *
h, Hac Bekta Velnln durumunu Hz. Peygambere benzeterek, onun
son Peygamber olduu gibi, Hac Bekta Velye de * Hatem-i Pr* (Pirlerin
sonuncusu) olarak gsteriyor.
S

VEL LK NEREDEN GELR

Alev - Bekta inancnda h- Velyet Alidir. Vellik ondan sdr ol

mu ve cmle Veller ona balanmtr. Hnkr Hac Bekta Vel, Alnin
Vel adyla, velyetini yeryzne dorudan doruya tantmak amac ile tecellisidir.
Tanrnn Hz. Muhammed aracl ile gnderdii buyruun insanlara
bildirilmesi, Nbvvet (Peygamberlik, Rislet) tir. Peygamberlik Hz. Muhammedde son bulmutur
Velyet, Tanrnn bendine dost kld ve verdii ilhmla yaratc var*
lna katt kiiye verilen sfattr. Velyete sahib olan kii Vel veya Velyullah, Tanrnn buyruunu, hkm ve tasarrufunu batn yoldan gerek
letirir. Bu itibarla lmle sona ermez. Tanrmn emri ve Velnin bildirimi
ile soyundan bir bakasna geer. Bir baka tecellidir bu. Uyarma ve yctlt*
me grevi bu yoldan sor suza kadar srecektir.
Pr, Tanrya ulamay amalayan bir yolun kurucusudur. Erenlere va
ulu kiilere de Pr denilmekde ise de terim olarak anlam bir yol (Tarikat)
kuran kiidir. Hac Bekta Vel, Vellik yannda Pr olarak da tanmlanm
tr.
Hac Bekta Velnin yolu kendi soyundan gelen ve genellikle Mrd
olarak adlandrlan Pstninler tarafndan yrtlyordu. Alev - Bektaler
tm ile Hac Bekta Velyi Pr olarak kabul ettikleri ve bu yolda ikrar ver
dikleri iin dorudan doruya veya Ocak-zdeler aracl; ile, Hac Bekta
Vel soyundan gelmi olan bu Mrde bal bulunuyorlard. Mrd, onla
rn nazarnda ayn zamanda Kutb-l-aktb (Tanrnn V ellere verdii g
ve yetkiye sahib kii) idi. Alev - Bektalerin bylesine zincirleme b a n
ts el ele, e Hakka diye tanmlanyordu. Mrdin manev ynetiminde
ki inan birlii Tark-i Mustakm (doru yol), Tark-I Nzenn (Yce yol,
ince yol) olarak adlandrlyordu. Bu yola uyanlar insan- kmil olup, Grh Nciye (Kurtulmu, selmete km) katlm oluyorlard.
Arifler ve Erenler bezmine kavuabilmek, mrd buyruuna ve yolun
kuralna tenlikle uymaya bal oluyordu.

199

Hz. Muhammedin, bir ok sehbe tarafndan rivayet edilen mmetim

yetmi blk olacak, buniardan yalnz bir bl necd bulacak (Cehen
nemden kurtulacak) sznden kaynaklanan, necd bulmu topluluk anla
mna gelen grh--Nci ye girebilmek, Alev - Bektalerin itikadnca,
cmle evliynn ser-emesi (ana suyu, kayna) olan, Hac Bekta Vely
balanmak ve onun yolunda yrmek ve onun tertemiz suyunda ykanp temizlenmekle mmkndr.
Eer tarikattan sual edersen
M urtaza A lidir P rim iz bizim
Gregeldiim iz s re gideriz
K rklardan ayrlm srm z bizim
H a t y *
Bekta- V e lnin yolun bilm eyen
G ndz karanlk g ece saylur
Evld- Rasl'den eli olm ayan
ik r a r fsid d ir p ie saylur
Evld-t R a s ldan tutm ayan dmn
Anlardan ddtr din ile imn
H er kim E hl-i beyte eylerse gman
Y z bin em ek ek se h ie saylur
Ar- Rhm andrr bann tc
K beye ular zlfn n ucu
M m nler ka ta n Grh- N ci
C m le grhlardan yce saylur
D erv H alm bu m andan l ananlar
Z em nenin lm m tna uyanlar
S eyyid Feyzullah m uin bilenler
B ir niyz yz bin hacca saylur
D erv H a lm .

C m le bir M rde d em iler b eli

T eb ih leri Allah, M uham m ed, AH
M ereb i H seyn s m i A lev
M u h a m m ed -A liye kar y o lla n
K u l H im m e t
Mrd-i Km iVe
E ren ler dem inde
Gnahdan arnp
B ilm i o l szleri

ba em eyene
ziyan grnr
P k oldum deyen
yalan grnr

M rd nasihatin geyem eyip

Derya-yt a k gibi ceylem eyip
M uhabbet tasn N eylem eyip
A yinicem iinde nihan grnr

2,00

A k k isb etin giyip grem eyenler

G reip n efisle savamayanlar
P ir le r dbna erim eyenler
Y o l ile erknda noksan grnr
E l ele, el H a kka raz olmayan
M rd-i K m ile raz olmayan
M uham m ed *A liye raz olmayan
M ahabbet srrnda M ervan grnr
B osnav d m e gel sen d e inada
nada denler erm ez murada
N e syleyim sana bundan ziyada
M m in lere dnya zindan grnr
B osnav

KUBN'A SAYGI

Alev - Bekta yolunda Kurna sayg aktr, zden gelir. yetlerin

yorumundaki itenlik, lubalilikden deil sevgi ve yaknlkdan gelir. Ayin
lerde, nikh trenlerinde, lmle ilgili toplantlarda o ilerle ilgili Kuran
yetleri okunur, sayg ile dinlenir.
Kur'n, Alev * Bekta inancnda insanlarn ycelmesine ynelik her
tr inann kaynakland kutsal kitab dr.
tZ lik el kitab l reybe fh hden lil mttekyn(241) (Bu doruluu phe

gtrmeyen kitab, Allah'a inananlara doru yolu gsterir.)

*eriat sancan e k ti o l Rasl
H da ana kld K u r' n nzl
A n n davetini ettiler kabl
B uldular cenn ette ba ndvant

M ir t

Alev - Bektaye gre, keramet ve sonsuz iyilik insan olundadr. nsan Allaha gtrecek gene insandr.
Ve lekad kerrem na ben dem e ve hem eln hm fil berri vel bahri ve rezaknehum m inet tayyibati ve jaddalnahm al kesirin m idden halkna tafdyl(242)

(And olsun ki biz insanolunu soylu ve lutfkr kldk, karada ve denizde gez
melerini saladk, temiz eylerle onlar nzklandrdk, yarattklarmzn bir
oundan stn kldk.)
El K ur'n'ii vel nsan
H adstir bu tevem an
Szn b ilm ezse insan
N ice ersin kem le
K u r ndir szm z
Rahm anidir yzm z
H a kk grr gzm z
Aldanm ayz hayle

M ihrb
(2 4 1 )

K yr^im i a k a r a sres*

(242)

Kurara s r a sresi Sy*f 7G

202

Ve kuln lil m eliketis c d u i dem e fescced u ill iblis, eb vestekb cre ve

kne m inel kfirin(243). (Meleklere deme secde edin demitik, blis ms

tesna hepsi secde ettiler, O ise kand, byklk taslad ve kfirlerden ol*
du,)
G rdm yzm n sims
dem safiyullahdr bu
Kam gzm n imls
M i V eliyyullahd r bu
B ildim bu cism im dir Tb
Aceb tur'y rnamm
Cm le esm da m sem m
Envr' Ztullahdr bu
K ldm dem den teselsl
Doldu, cihna lle s nb l
B u glistanda bir blbl
Sad'y V ahyullah'dr bu
H er dem de eylerim efgan
Cezbe-i ak oldu tufan
Flk-i vcdum da pinhan
Muh-i N eciyllahdr bu
Bu tufanda oldum lyn
Mn-y vahdet mmy&n
Zibh ile nefsim i kurban
H alil Sahiyytlahd r bu
Varln eyledim yama
B u yamda buldum kim ya
Tr- dilden geldi nida
Musa K ellm u lla h dr bu
Syledim bin bir kelm
V irdim M eryem e selm
Giydim kisve-i m elm i
ts y R hu llahd r bu

Selm dan m est oldu M eryem

Rh-l K uds'teyim tevem
O ldum M uham m edte hem dem
N eb m m yullahd r bu
Pr elinden itim arab
B u zevka ben oldum harab
Nectn asln Eb-Trb
Ali V eliyyullahdr bu

N ecm
(2 4 3 )

K urSn Bakara sresi yet 3

tm

ALEVf - BEKTALERDE BDET VE GM

Hnkr Hac Bekta Velinin yolunu izleyen Alev - Bektaler, ibdetle

rinde doal olarak temel kurallara ve trelere uymakla beraber, asl ola
rak riyadan arnmay ve ktlklerden saknmay ama edinirler. Bu anlamda ibdet, insanlar ycelie gtren bir aratr. Hedef, Ali kervanna, arif
ler topluluuna katlabilmek ve bunun iin de renliini her trl kt
lklerden temizlemektir.
*V e m m rsiliil m rseine ill m beirine v e m unzirn, fem en m ene ve
aslaha fel havfun aleyhim ve l. hm yahzenun(244j. (Peygamberleri ancak mj

deci ve uyarc olarak gndeririz. Kim inanr ve nefsini isEh ederse zbenliini ktlklerden artrsa oniara korku yoktur. Onlar zlmeyecek
lerdir.}
S i m M en arefclen nefsim iz bildk{245)
M rd karsnda tevb eye geldik
G nl aynesin pk edip sild ik
Taradan grnr iim iz bizim

Ktibi *
Bu yola giden kii her hareketini zbenlilne lecektir. Kendisine zor
ve kt geleni bakasna yapmayacaktr. Elinden dilinden ve belinden gele
bilecek ktlklerden saknacaktr. Allaha kar manev bir grev olan ibdet'i bu koullar iinde ve bylesine insancl bir atmosferde yapacaktr.
Sonsuz bir saygs iin de Allahn anlmas ve onun kutsal buyruuna uyul
mas ibdetin temelini oluturur, ibdet insan Allaha yaklatran ve inkr
dan uzaklatran manev bir duygu ve insan olunun en son ycelme nokta
sna doru bir yaklamdr.
Alev - Bekta inancnda bu anlamdaki ibdetin, insann doal yaratl
ndaki fena eilimleri giderebilmesi iin, ibdete yaklaan kiinin yaant
s sresince merhametli ve efkatli olmas, bakalarnn hakkn tanmas,
verdii sze sdk kalmas, emnete hiynet etmemesi, kadir kiymet bilKur*n Ensn sresi ly e f 4$
(2 4 5 ) Ozan burada M*s anef ?9* ?<s>3ssd! mT

(244)

deinfy?.

204

(Mefsn! bafc Alfctn bir) tn ln n in d fci Hade'a

mesi, kirs ve dmanl benliinden kovmas, haset ve fesattan yz evirip

sevgiye ynelmesi gereklidir.
Alev - Bektaler, dar ve kat kalplar ierisinde, insana ar ykler ve
zorunluluklar ykleyen ibdet eklinin Tanr Buyruu olmadna inanrlar.
bdet onlara gre, Tanrnn insanlardan istedii bir bor veya Tanrnn lutf ve keremine kar bir dn deil, Tanrya ulamak isteyenlerin ycel
mesini salayacak manev bir aratr.
Hz. Muhammed ve Ali, zorlama ve zorunlu kurallar koymak suretiyle
mslmanlar ar ibdet koullarna sokmamlar, insan aklnn istekle ka
bullenecei ahlk, fazilet ve sevgi yollar nermilerdir. Namaz, oru ve
dier ibdet ekillerinin bu adan deerlendirilmesi gereklidir.
Alev - Bektalerin ounluunun namaz klmad ve Ramazan orucu
tutmad bir gerek. Fakat bu, Alev - Bekta yolunun bir gerei olarak ta
nmlanamaz. Alev -Bektalerde de namaz klanlar, oru tutanlar vardr.
Namaz klmasa bile, namaz da bizim, oru da bizim diyenlere her yerde
rastlanr. Buna karlk Namazmz kilinmi orucumuz tutulmu diyenler
de oktur. Bunlar, Kurnda ki : Kim inanr ve nefsini Islh ederse onlara
korku yoktur anlamnda ki yeti dayanak olarak gsteriyorlar ve Tan>
r'nn insanlardan inanmak ve zbenliinl ktlklerden artmakdan baka
bir ey istemediini savunuyorlar. Tanr, insanlarn eziyet ekmelerine
razi olmad gibi, belli zamanlarda namaz klmalarna ve oru tutmalarna
da muhta deildir. Riy ile yaplan gstermelik ibdeti de kabul etmiyor.
diyorlar.
*Ziihd riy ile olan b d et
Hatdr Hazret-i S ettr'a karu
B yle nam az He olam az m m et
H i kim se Ahm ed-i M uhtar'a karu
Tarikatstz m m ln olam az kim se
Nr- nbvvetle dolam az kim se
H a kk Peygam beri bulam az kim se
Y a tu p kalkm ak ile. dlvara karu
AUah gzlerine ek m i b ir perde
Y o k dersin A llah g kd e ve yerde
G sterelim gelde gr H a k k t nerde
S ecd e eyleyesin Ddra karu

E b sem ot H arbi sen nasl ersin

H a lli m kil byle szler sylersin
iin b et b elk i hata edersin
Hayderi K errre H nkra karu

E d ip Harbi *
*B ir kez gnl y ktn ise bu kldn nam az deil
Y etm i ik i m illet dah elin yzn yum az deil
H a kerenler geldi g eti bunlar yurdu kald gt
Pervaz urup H a k k a u tu hm a kuu dur kaz deil
Y o l odur k i doru yara gz odur k i H a kk gre
E r odur k i alak dura yceden bakan gz deil
Doru yola gittin ise er etein tu ttu n ise
B ir hayr da ettin ise birine bindir az de
Yun us bu szleri atar sa n ki bal yaa katar
H alka m atalarn satar yk gevherdir tuz de

Y u n u s E m r e

Alev Bekta inan sisteminde savm, salt, hac, zekt ve kelime-i

ahadeti, slmn be art olarak kabul etmenin mslmanfan byk ya
nlgya gtrd kans vardr. Oru, namaz, hac, zekt ve kelime-i ahadet
dinin esasl unsurlarndan saylabilir. Fakat slmn art olduu kabul edi
lecek olursa slm dnyasnda, belki de byk ounluu oluturan oru
tutmayan ve namaz klmayan mslmanlar, slm dini dnda saymak ge
rekecektir. Oysa Tanr buyruunda : Size mslman olduunu bildirene,
dnya hayatnn geici menfaatine gz dikerek, sen mmn deilsin de
meyin* deniliyor.D
Alev - Bekta yolunda Tanrfmn kullarndan bu biimde madde madde
ve koullu olarak istedii br ey yoktur. Ancak insanlar, kendilerini yaratan
Tanrya lyk olabilmek ve ona ulaabilmek iin Mridin u buyruklarn
yerine getirecektir :
Allah' bir bilecek,
Hz. Muhammedin Peygamberliini kabul ve tasdik edecek,
A liyi, On ki mm ve onlardan gelen Muhammed - soyunu Muhammed'in vas'si bilecek,
Hac Bekta Velyi youn Pri, Mrd'i de onun vassi tanyacak,
Dnnn Hakka olacasna nanacak,

 Tevell ve teberraya uyacak,

zbenliine zor ve kt geleni bakasna yapmayacak,
Elinden, dilinden, belinden gelebilecek ktlklerden kanacak,
Muhtalara ve kendinden kklere efkat gsterecek,
Kusurlar affedecek,
MkiNeri halledecek,
Szne sdk kalacak,
Aceleci ve kartrc olmayacak,
Kanaat sahibi olacak,
Fedakr olacak,
Kt yoldan dnmeyi bilecek,
Mridin steine uyacak,
Temiz giyinecek,
Gerek yolunda savaacak,
Hizmetli olacak,
Hakszlkdan korkacak,
mitsizlie dmeyecek,
bret alacak,
Nimet datacak,
zn fakir grecek.
Alev - Bektalere yneltilen eletirilerden bri Cm'ye gitmemeleri
dir. Alev -Bektalerin byk ounluu Cmye gitme eklinde bir zorun
luluk kabul etmezler. Alev - Bekta inancna gre Cmi, etimolojik anlam
itibariyle bir tapnak deil toplant yeridir. slmiyetin ilk yllarnda Hz. Muhammed bir ibdet yeri yapmaya gerek grmemitir. nk, belli bir tapnakda ibdet etmek onun getirdii inan sisteminin ruhuna ters dyordu.
Tanr Buyruunda :
Ve lekad hataknel irste ve nalem il m tvesvis b ihi nefs hu ve nahn
ekrebii ileyhi m in ha bl verid(248). (A nd olsun k insan biz yarattk . N efsin in

48)

iCurin K M ? aOrasl Sya* 1

kendisine fsldadklarm biliriz. Biz ona h damarndan daha yaknz.)

diyordu. Tanr Buyruunda ibdetin gstermelik olmamas, zellikle gece yapimasfda isteniyordu. Bu dinin ilkelerine gre yeryznn tm ibdet ye
ri oluyordu. Nitekim bu arada, mslmanlardan b&zlarnm Mekke-Medne
yolu zerindeki Kuba kynde yaptrdklar mescidi, Hz. Muhammed, De
dikodudan baka bir eye yaramyor gerekesi ile yktrmt. Peygamber'in, Tanrnn ilham ile bu ii yaptna kuku yoktu. Tanrda byle buyuru
yordu :
V ellezinet taha zu m eselden daren ve k f ren ve tefrikan beynel m m inine
ve rsaden lim en hareballhe ve R asleht m in K abl. V e teyahlifunne in eredn
illel hiisn, vah yeahed innehm lekzibun.(249), (Zarar vermek, inkr et

mek, mmnierin arasm amak, Allah ve Peygamberine kar savaanlara

daha nceden gzclk yapmak zere bir mescid kurup, biz sadece iyilik
yapmak istedik diye yemin edenlerin yalanc olduklarna phesiz ki Allah
da ahiddir.)
L tekum fh i ebda, le m es'cid n ssse alet tekva m in evveli yevm in
ahakk en teku m e fili, fh i ricaln yuhbbun e en yetelah heru vallahii yu hibb i
miitetahhirn.(250). (Ey, Muhammed, o mescide hi girme, Allaha kar gel-

mekden saknanlarla beraber bulunman daha uygundur. Orada arnmak is

teyen insanlar vardr. Allah, arnmak isteyenleri sever.)
Hz. Muhammedin evinin evresi drt ke bir avlu ile evrili idi. Bu
drt ke avluyu sehbelerin birer odadan ibaret hcreleri oluturuyordu.
Hcrelerin, kaps avluya alyordu. Toplantlar ve ibdetler bu avluda ya
plyordu. Avlu bir tr mescid olarak kabul ediliyordu. Fakat bir sre sonra
Hz. Muhammed sehbelerin hcrelerinin avluya alan kaplarnn tmn
kapattrd. Sadece A linin kapsn ak brakt. Sahabelerden bazlar buna
gcendiler. Hz. Muhammed! Ben kendiliimden kapamadm, bu Allahn
emridir dedi. Fakat nedenini ak!amad(251).
Hz. Muhammedden sonra Halfeler, zellikle meyye oullan ve Abbas oullar istedikleri dzeyde manev saygnla sahip olamamlard.
Hkmranlklarn glendirmek iin, slm toplumunun her kesimine ula
an bir propogandaya gereksinme duyuyorlard. Bunun o ada en kolay
ve en etkili yolu topluluklara hitab etmek ekli idi. Bu amala mslmanlarn belli saatlerde belli yerlerde toplanmalar, iktidar evrelerince de te
vik ediliyor ve htt zorunlu tutuluyordu. Nitekim, Emevler zamannda Cmiler A liyi ve onun soyunu ktlemek iin konuma yerleri olmutu. Bu
tutum da Alevlerin Cmiye gelmemeleri iin ayr bir etken oldu. Giderek
(249) Kurn Teybe sresi yet 107
Kur'n Tevbs sresi yet 108
(2 5 1 ) Op. Dr* M ohm &t Al Derm an,

(2 5 0 )

208

A il v* Muavlye s. 101

Cmilerde Ali ile beraber, rafzi veya kzlba terimleri kullanlarak Ale
v - Bektaler aleyhinde konuma ve hatta insaf d iftiralarda bulunmak
adet halini ald.
Tanr buyruunda yle diyordu :
Hvellezi halakas sem vati vel arda f i s itteti eyym in sm m es tev alet ar.
Y a lem m yelic fil ard ve m yahruu miriha ve m yenzil m ines sem i ve m
yaruci fh, ve hiive m aakum eyne m kn tm vallhii b i m tam elune bastyr(252).

(Gkleri ve yeryzn alt gnde yaratan, sonra ara hkmeden, yere gireni
ve ondan ;kan, gkden ineni ve oraya ykseleni bilen O'dur. Nerede olur
sanz olun O sizinle beraberdir. Allah yaptklarnz grr.)
Bu ve bunun benzeri anlam tayan yetler karsnda ibdet iin mut
laka Cmiye gidilmesi gerekmiyordu. Toplulukla yaplacak ibdetlerde sos
yal yarar bulunduu tartma gtrmez bir gerek olmakla beraber bu,
Ehl-i beytin ktlendii ve onlar sevenlerin Rafzilikle suland Cam i
lere Alev - Bektaierin gitmeleri iin, yeterli bir tevik sebebi olamad.
Kald ki Alev -Bekta toplumunda, sosyal gereksinmeleri de ok daha iyi
karlayan bir toplu ibdet dzeni gelitirilmiti. Bylece insanlar yzyze
getiren, toplumsal ilikileri gelitiren, ksknlkleri gideren, kin ve d
manlk kaplarn kapayp kardelie bara ynelmeyi kolaylatran iten
likli bir ibdet sistemi ortaya kmt. Allah'a ibdet ve dualar yannda mu
habbet, yardmlama kii ve toplum sorunlarna are bulma imknlar sa
layan bu toplu Allaha ynelme biimi, Hz. Muhammedin dininin ruhuna ve
felsefesine daha ok uyuyordu. nsann insan sevmesi ve insann insana
yakn olmas ile, yz yze, ceml cemle yaplan bu ibdetle nananlar y
ce bir ruh ve gnl dzeyine kyorlard.
Duvara deil, didr- pk'e (Tertemiz insan yzne) bakmak, insann
yapt Cmi binasndan nce, Allahn zenle yaratp btn meleklere sec
de ettirdii insan kutsal grmek ve Yaratann tecellisini anlamak, Taa
r buyruuna daha uygun oluyordu. Bu inanla Alev - Bektaler, deme
secde edilmez diyenlere katlmadlar, demi saydlar ve sevdiler.
Vcdu M utlakdr h er yerde yan
K rler zannederler D dar nhn
E l-H akku Azharu. m in e-em s iken
S o fu nad ed er eekcesine(254)

Mir ti *

(2 5 2 ) K urln Hdid sresi yet

(2 5 4 ) iams A llah ber yerde apak durMs-feg,, ifc&rr yfsn aftl fa n rla r. Hak* gnop gibi meydanda !s
i sary pik sh i SrsssI der.

209

Grlyor ki bu tr ibdet anlaynda mutlak geree, uurlu bir bak

vardr.
Yok ise kalbinde m uhabbet, sevgi
Y k k tr gnlnde A llah n evi
z n d e n haberi olm ayan devi
Salver yabana yorulsun gitsin

Bu nedenlerle Cmiiere gitmek istemiyen Alev - Bektaler ibdetleri

ni, cemlerini uygun evlerde yapyorlard. Cemiyet evi veya cem evi adiyle
toplant yaplan binalar bulunan kyler varsa da bunlarn adedi azd. D:
saldrlardan saknmak zorunluluu ile toplantlarn belli bir yerde yaplma
m olmas da mmkndr.
Bana namaz klm az diyen, ben kluram nam azm
IClur isem klm az isem ol Hak bilr niyz'm
H a kdan artk kim se bilm ez, K fir m slm an kim drr
B e n kluram nam azm H ak geirdiyse nzm
O l nz derghndan geen mna arabndan ien
H icbsz can gzin aan ol bilr benim szm
- Y u n u s E m r e

yinlerin ve din bayramlarn dnda Nevrz mm A linin doum

gn olarak kutsal saylr. Alev - Bektaler o gn Bayram olarak kutlarlar.
Kerbel Olaynn Muharrem aynda olmas nedeniyle bu ay matem
ay saylr. Dn, nian ve benzeri elenceler yaplmaz. Muharrem aynn
on ikisine kadar oru tutulur. Bu sre iinde su iilmez. Muharrem ayna
gn kala, 28, 29, 30 Zilhicce gnleri Mslim bn Akl orucu olarak gn
Muharrem orucuna eklenir.
Ramazanda da oru tutan Alev -Bektaler vardr. Fakat saylar olduk*
a azdr. Alev - Bekta inancnda Ramazan orucunun tutulmamam gerek*
tiren bir kural yoktur. steyen tutar ve tutmaktadr da.

210

DN NNDA KURALLAR ve T R E LER

Alev - Bekta yolunun en karakteristik vasflarndan biri de Tevell

(A liyi ve Ehi-i beyt'i sevme ve onlara ballk) Teberra (Ali ve Ehl-i beyt
dmanlarn sevmemek, onlardan uzak durmak, yz evirmek) akidesidir.
Bu iki deyim ok eitli biimlerde ve genellikle yanl olarak yorum
lanmaktadr.
Baz aratrmaclar, ievellda Alev - Bektalerin Snnlerle bir inan
birlii halinde olduklarn savunurlar. Bunlara gere, btn snn bilginleri
ve btn Snn'ler Hz. A liye ve ocuklarna sevgi ve sayg gstermekte bir
leirler. O halde snn olanlarla olmayanlar ayrma iinde tevell prensibi
bir ey ifade etmez. Koyu bir snn evresinin temsilcisi saylabilecek olan
Ktib eiebi bile Hz. A liden sz ederken Allah ondan raz olsun* diyor.
Yezdden ise Ad geen diye bahsediyor. Snn bilginlerinin bir ksmnn
Yezdi kfir saydklar, lnet okuduklar anlalyor. Bir ksm ise bu ii
Allah'a brakmaktadrlar. Snnliin en byk simas mm zam Eb-Hanffe, Ehl-i beyt lehinde fetva vermitir. iler gibi Snnler de Hz. A liyi sev
mek ve onun dmanlarn sevmemek hususunda birleirler. Ali taraftarl
demek olan ia, ilik, ve A liyi sevmek demek olan Alevlik Snnler iin
de kullanlabilecek vasflar oluyor. Haricleri ve Yezd taraftarlarn bu h
kmden ayr tutmak gerekir. Snnlerin de i-A lev zmrelerinin de ortak
yan olan Ehl-i beyt sevgisi onlarda yoktur(256).
Bu szlerde gerek pay yok deil. Snn olarak tannan pek ok kii
nin Ali'yi ve Ehl-i beytI sevdii hatta bir Alev -Bekta lsnde sevdii
ok grlmtr. Ancak bu sevginin vasf ve ls ok deiik olduu gi
bi istisna bir vakadr. Peygamberin damad ve drdnc halfe olmas;
hak ve adletten ayrlmadnn bilinmesinden doan bir sevginin snrn
amayan bu tr bir sevgiyi, br Alev - Bektanin A liye kar duyduu sev
gi ile kyaslamak mmkn deildir. Ali ad anlnca, istisnasz her AlevBekta secdeye kapamreasma kutsal, anasna babasna sarhrcasna iten
bir sevgi duyar ona. Tm kalbi ve ruhu sanki onunla birleir. Ali onundur,

{256)

Do,

Mchmafr Er&r* Trkiye'de A8v!i$k - Bektetllk s. S

211

kimseye vermez. Ali Halfe olmu olmam, hatta Peygamber'in damad ol

mu olmam onu dnmez. Onu sadece Ali olduu iin sever. Ali sevgi
si, Allah ve Muhammed sevgisi gibi kutsal, ana - baba sevgisi gibi candan
dr. Ali ve evldna yaplan zulmler, hakszlkisr anldm! sanki bu gn
olmu gibi gz ya dker
A liyi Tanrlatran nefeslere de rastlanr. Bu Alev -Bekta inancn
yanstmaz, istisnadir. Ozan comutur, syler. Genellikle herkes coku ha
linde bu tr nefesleri hazla dinlemeye eilimlidir .
Ali gibi er gelm edi cihne
Ana da buldular drl bahane
Y e d i kez uradm ulu divne
M en A li'den gayri Tanr grm edim
D ervi A l i
Biz Urm Abdalyz Sulta nim izd ir Murtaza
T erk' Tecridiz bu gn sphanm zdr M urtaza
B iz ann vechinde grdk M ani-i m m l K it b
Sret-i H ak Mazhar' Rahm nm zdr Murtaza
V irn

Alev - Bekta ozanlar, genel inanca paralel olarak, A liyi aka Tanriatrma biiminde olmasa da Tanrsal bir gle donatlm, fizik st bir
varlk olarak tasvr etmilerdir:
* yine tuttu m yzm e
A li grnd gzm e
N azar eyledim z m e
A li grnd gzm e
dem B aba Havva ile
H em A llem elesm a ile
erhi F elek sem a ile
A li grnd gzm e
Hazret-i N h N eciyullah
H em brahim H alilullah
Sinda k i K elim u llah
A li grnd gzm e
Is y R uhullah oldur
k i lem de ah oldur
M m nlere penah old ur
A li grnd gzm e
A li
A li
A li
A li

212

evvel A li hir
btn A li zhir
Tayyib A li Thir
grnd gzm e

A li
Ati
A li
A li

candr Ali Cann

D indir A li m n
Rhim A li Rahm n
grnd gzm e

H ilm i geday bir kem ler

G rr gzm dilim syler
H er nereye klsam nazar
A li grnd gzm e
H ilm i
M u h a m m e d -A li'd ir k rk la rn ba
Anlar bilm eyen n icolur ii
B osnav aktt gznden ya
Akanla aktran A li'd ir A li

B osnav

Tevell'y oluturan ikinci bir unsurda Ali ve Ehl-i beyt yolunu izlemek,
o yolda verdii ikrardan dnmemektir. A liye olan sevginin yannda onun
yaptn yapmak, yapmadn yapmamak suretiyle di! ile ikrar ettiini kalp
ile tasdik ve ileiyle kantlayacaktr.
M u h a m m e d A linin aldm elini
H ak deyp tuttuum elden ayrlm am
O n k i m m n tuttum yolunu
H ak deyb tuttuum yoldan ayrlm am
M ridin n efesi H ak nefesid ir
M rd sz tutm ayanlar sidir
M ridin rzs H ak rzsdr
H ak deyb tuttuum yoldan ayrlm am
M ridin gittii V el yoludur
G itm e dediine gitm em elidir
Zahir B tn hep M uham m ed -A lid ir
H ak deyb tuttuum yoldan ayrlm am
H ak E renler bir araya d erile
C m le klara nasb verile
ikre H ak gzlere grle
H ak deyb tuttuum yoldan ayrlm am
ah H atyim Hak b il tuttuun eli
Zhirde btnda H ak grr sen i ,
G erek erenlerden aldm haberi
H ak deyb tuttuum yoldan ayrlmam
H atyi

Aievs - Bekta toplumunda tevell, A liye ve Ehl-i beyte sevgi bu*

dur.
213

Teberra'ya gelince : Bu nefret ve lnet Hz. Muhammede, Aliye ve

onlarm soyuna yaplan hakszlklar ve zulmlere kardr. Alev -Bekta'ler
Eb-Bekir, mer ve Osman pek sevmezler. Bu bir gerektir. Onlarn hare
ketlerini, Hz. Muhammedin isteklerine uygun saymazlar, Halifelii Peygamberin temsilcisi anlamnda kabul etmezler ve meru saymazlar.
Hz. Muhammedin son gnnde mslmaniarn dallete dmemesi
iin vasiyyet-nme yazmak zere krtas {yaz yazmaya elverili deri veya
kemik) isteyince, Emevlerin kkrtmasna kaplan mer'in : O lmcl
hastadr. Hezeyan sylyor. Yazya gerek yok. Kuran bize yeter demesini;
Hz. Muhammedin son gnlerinde same bn Zeydi komutan tayin
ederek A liden baka btn mslmaniarn onun ordughnda toplanmasn
emretmesi zerine Bir klenin olu kumandan olamaz diyerek Peygamberin buyruuna kar gelenlerin iinde Eb-Bekir, mer ve Osmann da
bulunmasn;
Eb-Bekir'in, Hz. Muhammedin lmn iidince gelip yzndeki
rty kaldrarak, lmn de diriliin kadar gzel, dedikden sonra savu
up, Ben Saide Sakfesine gidip bir daha dnme lzumunu hissetmemesini;
merin Hz. Muhammedin Cenazesi daha ortada dururken elinde
kl orada burada dolap, o, hi de uygun olmayan zamanda mslmaniar
Eb-Bekirin halifelii iin tehdid etmesini;
Eb-Bekir, mer ve Osmandan hi birinin Hz. Muhammedin evine
gelerek onun cenaze ilerine yardmc olmak gibi kutsal bir grevi yerine
getirmeye gerek duymamalarn;
Halifelik iini tel ve kalabala getirerek bir oldu bitti yapmala
rn;
Eb-Bekir'in halfe olur olmaz, Hz. Muhammed'in verdii Fedek hur
maln Peygamberlerin miras olmaz* gerekesiyle Fatmann elinden
almasn, zaten mtem iinde bulunan Hz. Muhammedin kzn bir kez daha
alatmasn;
Osmann Sla- rahm (akrabaya yardm) olarak valilikleri ve nemli
mevkileri Emevlere datmasn, ganimeti akrabasna peke ekmesini,
Mervn gibi dzenbaz bir adam vezir yaparak slmn kaderini byiesi bir
adamn eline teslim etmesini ve Hz. Muhammedin kz Fatma'nn elinden
alnan Fedek hurmaln Mervn'a ihsan etmesini,
Hi bir zaman doru bulmazlar. Bu hareket ve tutumlarn Hz. Muhamsned'e zerre kadar sevgi ve saygs bulunan kiilerin yapamyaca eyler
214

olduu kansndadrlar. Bununla beraber, tabii baz istisnalar dnda, genel

likle Eb-Bekr, mer ve Osmana lnet edildii(258) yolunda sylentiler
gerekleri yanstmamaktadr.
Alev -Bekta toplumunda teberra, Eb-Cehil, Eb-Sfyan, Muaviye,
Mervn, Yezd ve soyuna lnet edilerek gsterilen bir nefret ve tiksinti
hissidir.
era em im iz verm ekd e le
Meydan- hnerde girdik u sle
T evellm z cid d Zt- R asle
Ervah- Y ezd 'in teberrasiyiz
Perian
Sakn yalancyla eylem e so h b et
Yalancya yf var, Y e z d e lnet
D ilersen desinler canna rahm et
Grdn rt, grm ediin sylem e
G ene A b d a l -
Hanedan dm enini sevm e s o km ey ir
Lnetullah Yezdan ve al l-i Y ezd

ir

Drt Kap, Krk Makam da Alev * Bektalerde yaygn ve kkl bir aki
dedir.
eriat, Tarikat, Marifet ve Hakikat olarak saylan drt kap eitli biim
lerde yorumlanmtr :
eriat

nsanlar evreni

Tarikat Melekler evreni

Marifet Tanrsal g

Hakikat Tanrsal evren denilmitir.

eriat (yele), Tarikat (atee), Marifet (suya), Hakikat (topraka) ben
zetilmitir.
Drt kapnn, Hak yolunda yryen bir insarn mr iinde geirdii
manev aamalar olduunu kabul edenler vardr. Buna gre eriat, kendi zbenliini ktlkden artmayan, gelimemi olgun'amam insann din ku
rallar ve yasalar zoruyla eitilmesi, kiilere ve topluma zarar verecek ha
reketlerde bulunmasna meydan verilmemesidir. Tarikat, insann kendi is-

(2 5 8 )

Ktip elebi, M K a l-H akk t ktiysrfi'l-AiuSdt* O r t a alk GSky&y 8. 61

215

tek ve iradesiyle, hi br d zorlama olmadan her trl ktl benliinden

kovabilmesi, elinden gelebilecek tm iyilikleri hi kimseden esirgememesi
devresidir. Marifet, duygu vs ilimde en yce dzeye ulama, Tanrsal sr
lara erimektir. Hakikat, Hakk grmek, zaman ve mekn iinde Tanrsal
lemin gc iinde erimektir.
8a? yorumcular, eriat gz, Tarikat kulak, Marifet az, Hakikat burun
derler.
eriat anadan domak. Tarikat ikrar vermek. Marifet nefsini bilmek,
Hakikat Hakk znde bulmak yollardr biiminde anlatanlara da rastlanr.
Dier baz yazarlar, eriat, Hz. Muhammed devri; Tarikat, Ali ve Hac
Bekta Vel devri; Marifet, bilimin ve fennin gelitii yeni a; Hakikat ise
insanln mutlulua ve kesin bara ulaaca? devirdir diye aktel bir g
rle drt kapy izah ve tarif ederler.
Normal bir insann balangta ham o!an ruhunun ve benliinin drt
aamadan geerek ergin hale gelmesi, lhi srra ulamasn ifade etmek
tedir drt kap. eriat, Tarikat, Marifet ve Hakikat kaplarna bal olan (Krk
Makam) bunu kantlamaktadr.
Her kapya bal on makam yle sralayabiliyoruz :
eriat makamlar :
- mn etmek
lim renmek
bdet etmek
Haramdan uzaklamak
Ailesine faydal olmak
evreye zarar vermemek
Peygamberin emirlerine uymak
efkatli olmak
Temizlie dikkat etmek
Yaramaz ilerden saknmak
Tarikat makamlar :
Tvbe etmek
Mridin isteine uymak

218

 Temiz giyinmek
yiiik yolunda savamak
Hizmetli olmak
Hakszhkdan korkmak
mitsizlie dmemek
bret almak
Nimet datmak
zn fakir grmek
Marifet makamlar :
Edeb
Masiva'dan tecerrd (bencillik, kin, garezden uzak olmak)
Ferbizkrlk
Sabr ve kanaat
Haya (utanma)
Cmertlik
ilim
- Hogr
zn bilmek
Ariflik
Hakikat makamlar :
Tevazu (Alak gnll olmak)
Kimsenin aybn grmemek
Yapabilecei hi bir iyilii esirgememek
Allahn her yarattn sevmek
Tm insanlar bir grmek
Birlie ynelmek ve yneltmek
Gerei gizlememek
Mn'y bilmek

 Srr renmek
Allahn varlna ulamak
K urbanlar llanp glbank ek ild i
G a flet uykusundan uyanageldim
D rt kapnn kilid i anda ald
R uhum u ryn ed ip meydana geldim
E vvel eiine koydum bam
eri aldlar dkdm yam
E renler yolunda gr savam
Can ba feda edip kurbna geldim
O l dem de uyand btn era
R ehberim boynum a etti ba
er adm ile attm aya
K o kurbn dediler inna geldim
D rt kap selm n verip aldlar
Pirim huzuruna ek ip y ettiler
E l ele el h a kka olsun dediler
H enz m asm olup cihana geldim
Pirim kulam a eyledi telkin
h- V elyete olm uum yakn
M ezhebim Cafe r s S d k u l m etin
Allah dost eyvallah paymana geldim.
zm darda yzm yerde durm uum
M uham m ed Ali'ye ikrar verm iim
Sekahm ham rini anda grm m
ip kana kana rnestne geldim
Yolu m O n k i m m a kar
M ridim M uham m ed Ahm ed-i M uhtar
R ehberim A li'd ir Shib Z lfeka r
K ulund u r h iya dvana geldim

chi

Drt kap sralamasn eriat, Tarikat, Hakikat ve Marifet olarak yapan

larda vardr. Burada Marifat en son merhaledir. Marifetin zel anlam, in
sann Tanrsal varlkda belirme ve hak nrunun etkisi ile erien insanlarn
kalbinde lh srlarn akla kavumas haiidir.
meri-erif inkr olunm az amma
eriat var eriattan ieri
Tarikat sz Allah bulunm az amma
Tarikat var tarikattan ieri

218

Grdn eriat, eriat deil

Gittiin tarikat, tarikat deil
H akikat sandn, hakikat de
H akikat var hakikaitan ieri
Vech-i Harab'ye gel eyle dikkat
H akkn cem lini eylersin ryet
Sade H ak var dem ek, deil m arifet
M arifet var m arifetten ieri

Harab

Drt kapya bal olarak erenlerin, riflerin kutbu, Ktbl-Arifn Hn

kr Hac Bekta Veldlr. Ktb Hz. Muhammedin srrna vrisdir. Ktb za
mann imamdr. Alev - Bektalere gre Mrddr.
Gel gnl M ridin nasihatini
B iz tutalm tutm yanda nem iz var
Canm za dostun m uhabbetini
B iz katalm katm yanda nem iz var
B ize diyen bunu byle dem itir
B ir lokm ay krk can ile yem itir
Ali bize bir doru yol kom utur'
B iz gidelim gitm eyende nem iz var
Y in e H ak en d ed ir sen sana baka
S en sana bakp da sen senden korka
fh l s ile niyzm z H a kka
B iz idelim itm eyende nem iz var
G el Hatyi ikrarm z gdelim
B iz bizi grelim ili nidelim
Harap gnlleri m m ur edelim
B iz yapalm yapmayanda n em iz var
H a t y i

Mrd herkesin uyarcsdr. Her mkl zen son makamn sahibi*

dir. Hac Bekta Vel soyundan gelir. O'nun postunda oturur. Yaayan kii
ler iinde Pr olarak hitap edilen tek kii, Hnkr Hac Bekta Vel pos
tunda oturan ve Hac Bekta Velnin yaayan temsilcisi saylan Mrddir.
Ey karde aldanm a akla karaya
D m eyesin gzle dm belya
M iirdine balan gezm e hevya
m n olsun karde gm an olm asn

em si *

ler, beler, yediler szckleri nefeslerde ve dvazlarda ok gemek

le beraber kimlere ait olduklar ve bu szlerden ozanlarn kimi kasdettikieri kesinlikle bilinmemektedir. Baka bir deyimle, ler, beler yedileri

219

yazanlar veya syleyenler gnlnce baka baka isimleri amalamaktadr.

Alev -Bekta Edebiyatnda Allah -Muhammed -Ali lemesine yaygn bi
imde rastlanr. Tasavvufdan gelen bir inanla lerin Kutbl-Aktb ile
sa ve solunda ki mm- yesar ve mm- Yemn olduunu sylyenler
de vardr. lerin Muhammed -Ali -Patma veya Ali - Haan Hseyin
olarak tarif ve kabul edildii de vakdir.
ler yedilerden (Ski) grrsn
Krklardan bdey i (Bk) grrsn
V c d u n ehrinde (H akk') grrsn
Seyrn bu ehre seyrn olda gel
Seyrn

Beler, byk ihtimalle Muhammed -Ali - Fatma - Haan -Hseyin dir.

Hz. Muhammed bu be vcudu abasnn altna alp Ehl-I beytim bunlardr
demitir. Alev -Bekta ayinlerinde bu beliyi temilen, bir elin be
parma ile talbin srtnn svazlanmas bir gelenek ve ayinlerde uyulmas
zorunlu bir tre olarak srdrlmtr.
Yediler, zerinde eitli anlamlar verilen vs nefesler de genellikle
krklarla birlikde anlan erenlerdir.
Erenler v e lle r
O n k i m m n
O kun du tekb iri
O n k i m m n

krklar yediler
kurbanyz t iz
durd u k kbleye
kurbanyz biz
D ervi A l i

Krklar, zerinde en ok yazlan ve konuulan, Muhammed, Ali ve Selmn Farisinin dahil bulunduu bir erenler topluluudur. Tasavvufda Tanrnn varlk iemi iindeki tecellisinde krklar bir ved'dur. Bir engr (zm)
tanesi ezilir. Birisi er hepsi mest olur. Birinde yara alr, hepsinden kan
akar.
K rkla r M eydanna vardum
G elber ey can didler
zzet ile selm virdm
G ir ite m eydn d idler
K rkla r bir yirde durdular
O tur diy yir virdler
Meydana sofra kurdular
Lokm am za bn didler
S td k ile tevhd idelm
ekil b H a kka gidelm
A km tolu su n ielm
Kalalum m esdn didler

220'

K rklarn kalbi durudur

M m n gnlnn evidr
G elin kemden beridr
S y le ey ihvn d idler
D m e dnya m ihnetine
Talib o l H ak H azretine
b- K evser erbetine
K e k l n bn d idler
Grdn gzn ile
B eyan itm e szn ile
Andan sonra bizim ile
O lasn M ihm n didler
k Sem 'a b ile oyna
S ilin sin pk o lsu n ayna
K r k yl bu kazanda kayna
D ah isin yn didler
B ehey abdl nedr hlin
H a k k a kret kaldur elin
K e se gr gybetten dilin
H er ku lu yeksn d idler
h H atyi im d i burda
Uram onulm az derde
M rd anca perde
G r sen i m ihm n d idler
H a t y i

Alev - Bekta nefeslerinde ve dualarca sayg ile sylenen h sz

c vardr. Bu kutsal h kimdir? Aratrmaclarn bir blm hdan
kast h smail Safevdir kansndadrlar. Bunda bir bakma gerek pay
vardr. i rana Anadolu Alevilerinin sempati duyduu ve hatta bunlardan
bir ksmnn h smailin Erdebil derghna din inan bakmndan bal bu
lunduklar tarih bir gerektir. Bunun dnda, o alarda, bal bulunduu
devlet ynetiminde canm gvenlikde bulmayan kiilerin baka bir devlete
snmas ok sk grlen bir olayd. Osmanl Devletinde bir ok vezir ve
hatta Pdih oullarnn rana ve evredeki devletlere sndklar gibi,
ran veya baka lkelerden Osmanl Devletine snanlar davard. Bu,ama
larn gerekletiremiyenler veya devlet yneticilerinin haksz lemlerinin
etkisi ile dier devlet yneticilerine gpta etmek durumuna drlenler,
onlara kar duyduklar sevgiyi gsteren ve onlar ven szler, iirler sy
lyorlard. Pr Sultan Abdln bu tr nefesleri vardir.
221

 lnm A bdesn m aldm rlarsa

K ln m nam azm kdvrrlarsa
S izd e h diyeni ldrrlerse
B en d e bu yayladan h'a giderim

P ir S ultan A b d l *
Y olu m u z ap H am adan M ardinden
Y and cier kebab oldu derdinden
E rzurum 'un K sed an ardndan
G zel h a giden yollar bu m udur
P r S ultan A b d l

Alev Bekta Edebiyatnda ran hn daha dorusu h smaili ve

h Tahmasb amalayan h szc, sanlandan ok daha azdr. Pr Sul
tan Abdl da ve en ok bir iki ozanda grlr. Genellikle h :
h- Kevneyn (ki Gihn h, Hz. Muhammedi
h- Velayet (mm Ali)
h- Merdan (imm Ali)
h- Kerbel (mm Hseyin)
h- ehdan (mm Hseyin)
h- Horasn (Hac Beka Vel]
gibi kutsal saylan bykleri anmak amac ile yazlm ve sylenmitir. Bu
itibarla h szc Alev - Bekta inancn yanstan deyimlerdendir. Ehl-I
beyti, A liyi sevmeyen zndk ve softalar iin h diyenin dilini keser sz
leri kullanlr.
E hl-i rf n o l eylem e inkr
G erek k isen gel yaram sar
Y k m ll- gevher h damgas var
G rdm bir bazargn Y em en d en gelir
T eslim A b d l s

Teslm Abdl burada Ssffn harbinde ehd olan Yemenli Veysel Karan'den sz ediyor. Yemen halknn A linin teklifi zerine bir gnde ve toptan
mslman olmasna iaret edilen deyiteki (h), mm Ali'dir,
*H er ged bir padiha b ende olm u tu r beli
B iz de Rm abdalyz bizim A lid ir h m z
B a y r e t *

222

Er odur k i H a kan ge
D esdi damm na dee
B enzem ez aaya beye
AH h bir ulu h'dr
K u l H im m e t *
*Olmayanlar kif-i esrar- ders-i m en aref
Anlam az can. verm eyen urunda ey h-t N ecef
Kinata nr- em sind ir veren n-u eref
Tehen-i sahbayt affn defter-i isyan be-kef
M erham et et halim e her eye Aghm A li
Var m senden baka syle iticaghm A h
N eyzen T e v fik

Aev - Bekta ozanlarnda, grd gibi, genellikle h, Ali'dir h

smail'in (Hatyi) h da gene Alidir :
Biz ezelden ta ebed meydana gelm ilerdeniz
h- M erdan k n a m erdne gelm ilerdeniz
H a t y i

Burada h imm Hseyindir :

B ir nefesd e b ir m m a uym ular
B irin in niyazn b in e saym lar
V arlk b en lik kalasn ykm lar
h H seyin uruna akm kanlar
K u l H im m et

On ki mmlar da yerine gre h olarak anhr :

h Zeyn el-bidn- B ktr ite C aferi
B ilm iiz anlar durur kim din ile im n eri
Daim a bu nutk- vird et kalmtyastn serseri
K tbleghm dr M uham m ed secdeghm dr A li
H atyi

h-! Horasn Hac Bekta Vefdr :

E ttiler h-t H orasnn aya tozunu
Cn- dil em in e kll-i sfahan abdllar

Hatyi

Hac Bekta Vel soyundan gelenler de bu anlamda hdr. Hac Bekta

Velnin olu Seyyid Ali Sultan (Kzl Deli) da h olarak anlr :
223

R ehberim M uham m ed m ridim A li

H acm Sultan O n k i m m n gl
G nller aynas h K zl D eli
O k u n u ism ini d illerim iz var
D ern Abdl
Biz k i R m Abdalyz her yerde var derghtmtz
Hangh- k o lu r her dem ziyaretghm z
H ac B ek ta V e lnin erleri derler bize
Bende-i m u kb illeriz Seyyid A lid ir h'm tz
Cesar *

rneklerde de grld zere h, dnya hkmranl ile balan

ts bulunmayan Batin Padiahl dr. Manevi dnyann suitamdr. Mu
hammed-Ali soyundan, Hnkr Hac Bekta Vel soyundan olanlardan ba
kas iin kullanlmayan kutsal bir unvan, bir terimdir h.

-224

GL AHLK SSTEM
inde
ALE ve FvlUSHBLK

Alev - Bekta toplumunda ok gl bir ahlk sistemi gelitirilmitir.

bdet ekillerinde ve yaantnn dier blmlerinde olduka toleransl davramld halde ahlk kurallarnda etkin bir disiplin ve ona bal olarak cay
drc yaptrmlar uygulanr. Ahlk d bir hareket, o kiinin toplum dna
atlmasna neden olur.
Her Alev - Bekta, eline, diline ve beline sahib olacaktr :
Adam ldrmemek, yaralamamak, dvmemek, hrszlk yapmamak,
gveni ktye kullanmamak, mal gasbetmemek, bakalarnn hakk
na tecavz kapsayan her trl iten saknmak, elini hangi koullar
iinde olursa olsun ktle uzatmamak,
Yalan sylememek, yalan ahadette bulunmamak, svmemek, ba
kalarn gyabnda ekitirmemek, ayp ve irkin sz konumamak,
Belden gelecek ktlklerden uzak durmak, rz ve namusa saldr
mamak, zina ve livta yapmamak, sarkntlkta bulunmamak, tm
kadnlara bac gzyle bakmak,
Bektalikte temel kural oluturmaktadr. Kii hareketini nceden zbenliine lecek, kendine zor ve kt geleni bakasna yapmayacaktr.
S en sana ne sanrsan ayruga da an san
D rt kitabn mns budur eer vara

Y u n u s E m r e

Bu ahlk kurallar, kiinin zel yaants iinde de zeletiri ile denet

lenen bir tr gelenek oluturmutur. Bu gelenein etkisi yaygn ve temel
lidir. Yoluna bal bir Alev - Bektanin eliyle koymad bir eyi, sonradan
yerine koymak, demek suretiyle de olsa almas mmkn deildir. A liyi
seven kii gzyle grmediini ve stne lzm olmayan sylemez. Eler
225

den herhangi birisi, zeiSikie koca haksz bir nedenle veya keyf olarak ei
ni boayamaz. Kadn erkek eitlii her yerde ve her ynde gerekletiril
mitir. Kadn erkekten kamaya gerek grmez. Ahlk kurallarna saygs ve
iffetine gveni vardr. Aiiede kadnn zel bir arl vardr, sz dinlenir
bir saygnl vardr. Cem ayinine ve kurban toplantlarna erkekle beraber
kadn da katlr. Alev - Bekta toplumunda ta balangcndan bu tarafa ka
dnn erkekden kamas, harem -selmlk olmamtr. Birden fazla kadnla
evlenme bir slm gelenei olduu halde, Alev-Bektaierde ok seyrek
olarak grlr, daha ok, ocuu olmayan aileler ile snrldr.
Alev - Bekta toplumunda kadna verilen rak ve yetkiler, ona gste
rilen sayg zellikle gemi yllarda taassubun hazmedemedii bir davra
n olduu iin, bu konuda eitli yalanlar ve iftiralar uydurulmutur. Ruhu
olgunlamam kiiler, kendi z benliklerini ktlklerden ve kt niyet
lerden artamadklar iin, Alev - Bekta ayinlerine kadnlarn katlmasn,
Mumsnd ayinleri eklinde insafsz ve bilgis'z iftirlara konu yapmlar
dr. Ham ruhlu yobaz kiiler, Alev - Bekta inancndaki ycelii ve temiz
lii bir trl anlyanamtr. Bir Alev - Bektanin, dem de ise, baka ka
dnlara bir bac, bir kz karde gz ile bakacan, bu tr iftirclar, kendi
kt niyetleri ile badatramamlardr. Kendi kirli dncelerinden geti
i gibi, erkeklerin hayvan hislere kaplp kadnlara saldracaklarn sanm
lardr.
Oysa Hnkr Hac Bekta Vel, kadn ile erkei ile tm Alev - Bekta
toplumunda yce bir ahlk anlayn gelitirmitir. Kadn erkek ayrmakszn cemiyet iinde herkesin iffet ve namusuna saygl, ehvn hislerden
uzak, gerektii takdirde gl toplumsal yaptrmlara dayal bir terbiye ve
eitim sistemi oluturulmutur.
Toplumun nvesi olan aile messeses: ve a'e iinde dayanma, evli
lik messesesinin salaml ve devamll uurlu bir din inancn sosyal
yaantdaki yansmas olarak kabul edilmektedir. zden gelen temizlik ve
kiinin zel yaantsnda, din inania glendirilmi otokritik, dardan
yaptrm uygulanmasna ok seyrek gereksinme duyurmutur. Kiinin kendi
kendisini denetlemesi, zelliKe yapaca ilerin iyi veya kt olduunu zbenliine lerek bir yargya varmas, onlar byk lde ktlklerden
korumutur. Bununla beraber, Alev - Bektaierde Dknlk messesesi
denilen, toplumsal bir yaptrm yakn zamanlara kadar zenle uygulanm
tr. Alev - Bekta toplumunda Tlib, Dede, Mrd kim olursa olsun kt
lklerden kendi istek ve iradesiyle saknacaktr. Bu asildir. Ancak o kii
kendisini bu kt ilemlerden kurtaramamsa onu Alev - Bekta yolu d
kn saymtr. Dknlk, bir cezadan ok caydrc ve ibret verici sosyal
ve toplumsal bir tedbir niteliindedir. Toplumun ahlk anlaynda kan bir
226

hastaln tedavisi, vcuda yaylmamas iin yaplan bir tr ameliyattr. Hak

sz olarak eini boam veya bir adam ldrm veya benzeri bir cemiyet
veya ahlk kuralm ihll etmi kii, yasal cezann dnda Alev -Bekta
toplumunun dna atlarak, bir mikrop g!b toplumdan soyutianmaktadr.
Dkn olan kii ile kimse selmlamamakta, evine gidip gelmemektedir.
Dkn, yinlere katlamamakda, kurban eti yiyememektedir. Kimse ondan
bir ey'xistiyemedii gibi onun istedii de verilmemektedir. Ailesi, dkn
olan kiiyi evinden dah atmadka, dkn kii iie ayn kazandan yemek
yiyenler de dkn gz ile grlmektedir. Dknn mushibi(260) de mushiblikten ayrlmad srece, musahibi olduu dknle birlikte, ayn
muameleye tbi, ayn davranlara muhatap olmaktadr.
Dkn suunun arlk derecesine gre deiik sre bu durumda kal
makta, evresi ve yin-i cem erenleri onun doru yola yneldiine inandk
lar takdirde, sudan madur olanlarn zararm demek ve mmkn olduu
kadar onlarn rzsn almak koulu ile ve sitem denilen bir para tazmi
nat deyerek dknlkten kaldrlmakta ve topluma katlabilmektedir.
Dkn ilerinde, dkn yapma veya dkn kaldrmada Dede ara
cl ile Mrd icazeti lzm ise de iin kesin sonulanmasnda bir tr
Jri durumunda olan ky veya evre halknn rz ve muvafakati artt
Bu rz alnmadka dknlk ilemi geersizdir, yolun kuralna uygun de
ildir.
Alev - Bekta Yolunda aileye bal o'arak bir de mushiblik messesesi vardr. Akraba veya yakn komular arasnda ballk ve yardmlama
y glendirmek amac ile kurulmu olan mushibliin kkleri Hz. Muhammed zamanna kadar dayanmaktadr.
Hz. Muhammed, Hicretten be ay sonra Ensr (Medneliler, yardm
edenler) ile Muhacir (Mekke'den gelen gmenler) lerin arasndaki ayrl
gidermek, onlar kaynatrmak iin birbirleriyle karde yapmt. Aile reis
leri karde olunca, dierleri de yakn hsm olmulard. Bu kardelik ayr
mnda, mm Ali yalnz kalmt. Ya Rasl, herkesi karde yaptn, beni yal
nz braktn, deyince Hz. Muhammed, Ali'yi Sen benim hem Dnya'da hem
de Ahirette kardeimsin, diye cevaplandrmtf261).
Mushib : Yol kardei, yol arkada, sohbet edilen, danlan, anlam
larna gelmektedir. Ali devrinden bu tarafa uygelanan, bir gelenek olarak
bilinen mushiblik, uyulmas zorunlu olan bir yol kural saylr. Bununla be
raber, tm Alev - Bektaler bu usle ayn hassasiyetle uymamaktadrlar.

(2 6 0 )

Sohbet eden, arkada anlamna gelen mushiblik, burada yo l kardeliidr.

(2 6 1 )

Ahm ed bn Hanbel, msned s. 43

22?

Baz blgelerde mushb olamayanlar ceme alnmadklar halde dier bazt

yerlerde zorunlu saylmamaktadr. Fakat genellikle mushiblik yolun temel
bir kural! saylr ve uygulanr.
Ahiret kardelii, Yol kardelii de denilen mushiblik iki evli iftin
karde olmasdr. Drt kiilik bu birlik, gl bir aMe topluluu oluturmak
tadr. Mushiblikte baz bakmlardan doal kardelikten daha kapsaml bir
yardmlama vardr. Karde aileden birisi madd bir zarara urarsa, dier
karde aile o zarar kendilerine gelmicesine, dier karde ailenin yardmna
btn olanaklaryla koar. Kendi ocuklarnn bytlp yetitirilmesi ve
okutulmas iin ne yapyorsa, karde ailenin ocuklar iin de ayn zveriyi
gstermek zorundadr.
Karde aileden bir kii yolun kabul etmeyecei kt bir ilekde bulu
nur veya bir bakasna zarar yaparsa, dier karde aile de eit olarak so
rumludur. Eleri, tanmaz mallar, meslekleri hari, bor ve alacaklarda ve
I yardmlamalarnda sanki bir vcd gibi, iki aile birlik saylr. Aclan ve
sevinleri ortaktsr.
Mushiblik, bir kurban treni ile vcd bulur. Mushib olacaklar kur
ban ve dem alrlar. Dem genellikle rak ve araptr Ky halk ve evrede bu
lunan tandk canlar kurbana davet edilir. Davetliler de ceme gelirken erez,
yemi ve rek getirirler. Baz blgelerde mushib olmayanlar bu kurbana
katlamazlar(262).
Hakk'a ku l olup da o l H a k k a yakn
M ushib ha kkn yem eden sakn
m m B k rn gllerin takn
Y e ti y M uham m ed A li sen yeti
S e fil A b d a l *

Alev - Bekta yolunun dardan en ok tenkide ve saldrya urayan

taraf yinlerde iki iilmesi ve saman (raks) yaplmasdr. Alev-Bekta
Yolunun inceliini kavrayamayan, zellikle iftir etmeye eilimli olan sof
talar tarafndan yzyllar boyu bu konuda yalanlar uydurulmu, *bhtnlar
edilmitir.
Bir defa Alev - Bekta yolunda iki, yinin uyulmas, yaplmas zorun
lu bir unsuru deildir. Fakat yasak hi deildir. yinlerde dem, dnlerde
veya ze! ziyafetlerde olduu gibi elence ve sarho olma amac ile iil
mez. Sarho olmay kimse dnmez, dnen olsa da buna frsat verilmez.

C2S2)

A le v ! - Bskfrai? yolunda genei kura,, dkn oSmayan har M uhfbln b&tOo ylnlar ksiilab!scS!dlr^
* bhtin s yalan, iftlrS

**Sak, her kiiye bei lde ve az miktarda dem datr, istemeyenler i*

meyebilirler.
Ayinlerde iilen ikinin, eski Trklerde ksrak stnden yaplan Kmz
ikisinden kalan bir gelenek olduu sylenir. Beiki bu sylenti de doru
olabilir. ki, ok eski tarihlerden beri hemen her insan topluluunda grl
mtr. Aiev - Bektalerde sonunda kt bir olaya meydan vermedike,
ly karp edeb ve terbiye dna klmadka, ailesini ve evresini rahatsz etmedike, ikinin dini ynden yasaklanmasna gerek olmad ve
Kurnda da ikinin yasaklanmad kans vardr. Her konuda olduu gibi
Alev - Bekta Yolu, burada da, gerei ve hogry benimsemi, taas
subun sert ve kat kurallarna eilim gstermemitir. nsanlar, tarihin ilk
alarndan beri kiisel ve toplumsa! yaantda ikiden vazgeememiler
dir. Bu bir realitedir. Byle olunca, ikiyi yasaklamak onu ortadan kaldrma
makta insanlar gizlilik ve sululuk hissi iinde iki imeye zorlamaktadr.
stelik ikinin yasaklanmas, yasaklanan eye kar daha fazla merak ve
eilim dourmaktadr. Gizli olarak iilmesi halinde bir denetleme olana da
kalmamaktadr. Byle olmaktansa edeb ve terbiye iinde ve belli bir snr
amyacak lde, sevgi ve muhabbete vesle olacak biimde iilmesinde,
kii ve toplumun sosyal eitimi ve mutluluu asndan fayda grlm ve
bu yol seilmitir.
Ve min semeratir nahili velanbi tetehzne minhu sekeren ve nzkan hesen,
nne fi zlike eyeten i kavmin yklun(263). (Kurmalarn meyvelerinden ve

zmlerden keyif verici, mest edici ralar ve gzel rszk elde edersiniz, d
nen kavimler iin bunda ibret vardr.)
Sekeren* deyimi, keyif verme, mest olma anlamnda oan Sekr k
knden gelmektedir. Hi bir tevil ve saptrma kabul etmeyecek kadar, ak
anlaml olan bu yette : zm suyundan yaplan mest edici, keyf verici
ra, rzkan hesena (gzel rzk), olarak nitelendirilmektedir.
Mesellcennetilleti vudelmttekun fih enhrt min min gayri asin ve
enhriin min lebenin lem yeegayyer tamh, ve enhrn min hamrin lezzetin li
aribn ve enhrn min aselin musaff, ve lehiim fih min kllissemevti ve
mafirettin min rabbihim, kemen hve halidn finnri ve sk men hamimen
fekattaa em'aehiim(264). (Allaha kar gelmekten saknanlara sz verilen

Cennet yledir. Orada temiz su rmaklar, tad bozulmayan st rmaklar,

ienlere zevk veren arap rmaklar, szme bal rmaklar vardr. Onlara orada
her trl rn ve Hahbierinden mafiret vardr. Bunlarn durumu, atete te-

* k
: k! sunan
(2C3) Kur5n Nahf Sras? fiy& 37
( 2 6 4 ) Cur'Sn Muhammed Sras, 2ye*- 15

22

mei kalan ve barsaklarn para para edecek kaynar su iirilen kimseSerin durumu gibi olur mu?.
yetinde ise ok ak olarak, Cennette : ene zevk veren arap r
maklar. bulunduu bildiriliyor ve hatta Allah bunu bir dl olarak imn
edenlere mjdeliyor.
yetin ok ak anlamndan da anlalyor ki arap kkeninde kt bir
ey deildir. Cennette ikrm edildiine gre birazda kutsal bir iki oluyor.
Ktlk zm suyunda, hurma suyunda ve hatta bunlarn keyf veren arap
haline gelmesinde deil. Ktlk, arap itikden sonra evresini rahatsz
eden, insana yakmayan olaylara meydan veren hareketler yaplmasnda*
dr. arabn hell (temiz rzk) veya haram olmas ienin ileine gre de
imektedir.
arap kt ve haram bir madde olsayd Yce Aliah, elbette Cennete
giden kullarna arap hsan etmezdi :
A liyehm siyab sndsin hudrun ve istebrakun ve hu ll esvire m in fddah
ve sekahm rabbihm eraber tahura(265). {zerlerinde ince yeil ipekli, par

lak atlastan giysiler vardr. Gm bileziklerle sslenmilerdir. Rabhleri on

lara tertemiz arablar iirir).
yetlerin anlamlarndan, Tanrmn ve onun Rasl'nn, arabn katresi haramdr, diye zm balarm bile sktrmeye kalkan softalar gibi d
nmedikleri ve bylesine bir buyruk vermedikleri anlalyor.
Alev - Bekta Yolunun bu konudaki yorumu da gerekidir, insan ei
timine yneliktir ve Kur'nn anlamna ve ruhuna paraleldir :
Sekahm rabbihm derler
eraben tahur ierler
S r iin serden geerler
G ldested ir B ek ta ler

T r b
Yetenzeune fih k esen l lagvn fih ve l tesm(266). (Orada kadeh to
kutururlar, fakat bunda ne bir samalama ne de bir gnaha girme varchr).

Bu yetin ak anlamndan, yasaklanan eyin arab imek olmad, ka

deh tokuturma hi ayplanmd halde, samalama ve gnaha girmenin
ktlendii hi bir tevile ve dolambal yoruma ihtiya grlmeyecek ka
dar ak olarak anlalyor.

C2S5)

k rn Dehr (nsan)

(2 6 6 )

K urn T r res ye 23

230

sres! y 21

Bu m eydanda farzdr d o lu iilir

Allah birdir ik ilik ten geilir
Budur farz- yn nefsin ba biilir
k kfrden Ehl-i im n olda gel

s
. .

S ey r n

Dolu imenin zorunlu olduu Alev -Bekta blgeleri vardr. Bu ge

nel bir kural olmamakla beraber tm Alev - Bekta topluluklarnda dolu,
Hak dolusu dur, Aii dolusu dur, Hnkr Hac Bekta Vel dolusu dur,
Gerek Erenler dolusu dur, sayg ile alnr ve edeble iilir. yinin adeta
bir unsurudur ve kutsal bir i yapma havas iinde iilen doludan kt bir
ilek, bir gnh kmasna olanak yoktur.
Sekarm H am rinden iild i erb et
K uruld u yn-i cem ettik m uhabbet
Meydana add srr hakikat
Aldn esrara srda idim ben
ir

Burada iilen erbetin, arabn Sekahm Hamrin'den meydana gel

diine iaret edilerek Kuran yetine, Dehr Sresinin 21. yetine atf yap
lyor. Bu mecliste gerekler aa kmakla beraber, srlar da saklanyor.
Alev -Bekta yolunda, demin belli ller iin de dostlua ve kay
namaya ynelik muhabbet havas iinde iilmesi, sosyal yaantda olumlu
etkiler gstermitir. Dnlerde, zel ziyafetlerde ve benzeri trenlerde
bir Alev -Bektanin cana yaknl yannda, terbiyeli ve saygl davran
hemen dikkati eker. Bu toplumsal yaantda yaplan eitimle, sosyal yap
da bar, kardelik yolunda gerekletirilen bir baardr. nsanlarn vaz
geemedii iki ime eilimi, terbiye ve ahlk kurallar iinde, disiplin al
tna alnmtr. Edep d, incitici hareketlere ve hafifliklere meydan veril
meden, insan yaantsna ho bir hava ve renk getirilmitir.
eraben Tahur iilir
M kil hallolur seilir
K an olan iten geilir
Erenler m rvei kni olur.

H a t y i

Samah (Sema] cem yinlerinde, kurbanlarda ve dier trenlerde yaplan

ve yolun erknndan olan bir tr din raksdr. Alev - Bekta inancnda samah,
Krklar Meclisinden kalmtr.
Ezel m eclisinde K rkla r cem in d e
M uham m ed nuruna bezendi Ali
K rklar ile bile yn-i cem de
Bu akn srrna zendi M i

lm in ba d ed i kendin bilesin
M uham m ede dedi cem e gelesin
M eydana getirdi akf dolusun
K rk la ra arab sunand A li
T ba Aacndan aidi d rt yaprak
lPene-i abya taksim klarak
B ir hrka ayrd iinde 1el-haklc
G iyindi enine donand A li
M ansr kabul etti H a k k n darm
E ren lere verdi k l vrn
M uham m ed de grd H ak ddrn
O l nra gar koldu buland Ali
H diyip birlie kuruldu erkn
H akikat srld dem ile devrn
Sem aa kalktlar ciim le kan
K r k kere m eydan doland Ali
K u l H im m etim eder H ak m ahabbete
D ahi yol gider m i birlikden te
M ahabbetten kaan eri sfata
Lnetullah dedi h e lli Ali
K u l H im m ei

Eski alardaki Trk boylarnda erkeklerin kadnlarla birlikde toplant

lar yaptklar, trenlerine gre alg ile beraber raks yaptklar biliniyor. Bu
rakslarda estetik ve din bir nitelik bulunduu kabul ediliyor. slmiyetin
Trkler arasnda yaylmasndan sonra, bu eski Trk gelenekleri slm inan
cna adapte olmu ve tasavvuf felsefesinin de etkisi ile Alev - Bekta t
resi iinde biim kazanm olabilir. Menei ve geliimi ne olursa olsun, samahn rastgele bir raks veya dans olmaddr. Din ve estetik yn bir ta
rafa, erkek ve kadnn genellikle beraber katld samahta harekette, ritim
de, tavrda ve tutumda son derece ar, terbiyeli ve saygl bir havann, Tan
r aknda bir coku yaratmas ok dikkat ekicidir. Samah sanki bir melek
ler dansdr. Orada kadn-erkek unutulmu yerini sadece insanlk sevgisi,
Ehl-i beyt muhabbeti, ak- lhi almtr. Kadnn erkekle ayn dzeyde ol
duu ve ayn saygy grd, ayn haklara sahib olduu yakndan ve aka
izlenir. Burada, dier tarikatlada olduu gibi, erkeklere etek giydirerek sa
mah yaptrmak gibi, kadn toplumdan ayrmak gibi ilkel hislere ve davra
nlara yer verilmemitir. zden gelen temizlik dupduru bir pnar suyu gi
bi berraktr, aydnlktr.

1. Pn* SI-i s b l % Hz. Mhuammed,. H . A.II Ff!m aB Hz Haan m

2. al-hakk s hakikaten, dorusu, dorusu ya.

232

H seyin fedaram i t e s i ! dar.

Samah tm Alev toplumunda vardr. Babagn kolu denilen babalar ev

resinde samaha pek rabet yoktur(267). eitli blgelere ve airetlere g
re ayrntlarda farkllklar gstermekle beraber, genel olarak samah kural
lar her yerde aynidir,
Samah saz eliinde yaplr, Samah yapflmas iin zel bir nefes sy
lenmesi gerekmez. Ancak her blgede, samahdaki ritim biimine gre sa
mah yaplan nefesler, nefesin bestesi bellidir.
M uhabbet eran yakan Alidir
km didre pervane gibi
C m le vilcd ire bakan A lidir
km didre pervne gibi
B a ve bostan olm u glleri A li
ter b lb l olm u d illeri A li
Dest-i kudret olm u elleri A li
km didre pervne gibi
Al-i ab ite d ost beyan olur
K rkla r dara durur H ak ayn olur
K em er best otur ruh ryan olur
km didre pervne gibi
S e fil Abdal eder m eydn A lidir
Sem a ite cevln ktan A lidir
E ren ler sultan m erdn A lidir
km didre pervne gibi

S efil A b d a l
Yem en ellerinden beri gelir nen,
Turnalar A liyi grm ediniz m i
Hava zerinde sem ah ederken,
Turnalar A liy i grm ediniz m i
K im buldu deryada balk izini,
ptm K a n b erin ik i gzn,
Turnalardan iittim vzm,
Turnalar A liyi grm ediniz m i
h tm H ayber K a lasn ykarken,
N ice m nkir helk olup yatarken,
M uham m edim m i cna karken,
Turnalar A liy i grm ediniz m i
P ir S ulta n m der konup gelim .
G elin K evser arabndan ielim .
A linin uruna serden geelim .
Turnalar A liyi grm ediniz m i
P r S ultan A b d a l *
(2-6 7)

Do, Dr. Mehmet Erz* Trkiye'de evilk - Bektalik s. 1 1 3

233

Hey ahin baklm blbl avazlm

B ir eli kadehlim bir eli sazlm
te ben gidiyorum kal hu gzlm
N e sen beni unut ne d e ben sen i
Yolda haram i o k engel arada
Unutm a sevdiim dem de srada
K a lp gider amm a gnl burada
N e sen beni unut ne d e ben seni
T ezel ezel seven sevende
u ik i cihnda, kevn- m eknda
M izan balarnda ulu divnda
N e sen beni unut n e d e ben seni
ek ilsin glbanglar srls n devran
G rlsn kaydlar alsn m eydan
Y o lu m u zu asn Ulu Yaradan
N e sen beni unut ne d e ben seni
H seyinim d er benzim p ek solu k
S erim ize yazlm tr ayrlk
Vallahi sevdiim gnller b irlik
N e sen beni unut ne de ben seni

H seyin F e v z i

Samah genellikle cem yininin sonlarma doru yaplr. nce arla

ma yaplr. Ar bir tempo ile balayan samah giderek kvrak ve hareketli
bir hale dnr.
lk samahta dede ve cem yininde bulunan muhbler ayaa kalkarlar.
Samah yapanlar, samah bitirince dra gelip dededen dua alrlar. lk samah
drt can tarafndan yaplr. Genellikle ikisi erkek ikisi kadndr. Drd
de erkek olabilir. Samahta el ele tutumak yoktur. Dnme ve yr
me dnda kar karya oynanr. Sazn ahengine gre kollar alp tekrar
gste, sayg ve selm ifadesi olarak birletirilir. Samahlar, cem toplu
luunun ortasndaki bolukta dnerler. Meydan erann yand ve Horasn postunda oturan dedenin bulunduu yerden geerken, ynleri o tarafa
dnk olarak ellerini gslerinde aprazlarlar ve balarn sayg ifadesi
olarak eerler. Samahlar meydann geniliine ve samah etmek isteyenle
rin isteine bai olarak drt, sekiz, on iki veya daha fazla kii tarafndan
yaplr.
Ar balayan samah hzlandka cemde de coku balar. Dede arada
bir Allah.. Allah.. Ak ile Allah, evk ile Allah.. Gnl birliiyle Allah..*
dedike, samah br suyun dne dne akmas gibi hzlanr, coar. O anda bir
ahenk iinde Tanr'ya doru ycelen gnller comu sanki samahlarm
ayaklan yerden kesilmitir.
234

Ykselsem de ben gnlm endirm em

E ndirsem d e ben A li'd en ayrlm am
Azraili gksm zre konursam
Kondursam da ben A liden ayrlmam
K ratm kratm b enli kratm
Ar- lya k t firka tim
K esilse kefenim yunsa m eyitim
Yusalar da ben A liden ayrlm am
Azrailin klm tandr kua
Kara toprak sr rts dei
Sarktsalar saptrm adan aa
E ndirseler ben A liden ayrlm am
B enim gnlm bir geyicek postunda
Geydirip kuadp m rad kastnda
Teneirin tahtasnn stnde
Yatrsalar ben A liden ayrlmam
Pr S ulta n m kuatsalar kua
Y e d i kat yer altndan aa
Toprak olup cesedim in dei
rtseler ben A liden ayrlmam

P r S ultan Abdal

'

MEZHEB ANLAYII

ok eskiden beri; Mezheb mm Cafe re baldr, deniiegeimltir.

Yolun slma giden inan bann, On ki mamlarn altncs mm Caferden aetiine ve mm Ca'fer buyruunun Alev - Bekta yolunun temel ku
rallarn oluturduuna inanlr.
mm Cafer Sdkn slm tarihinde benzerine rastlanmyacak lde
bir bilgin olduu Snn bilginleri tarafndan da kabul edilmektedir.
mm Cafer Sdkn retim yapt bir ilim akademisi niteliindeki
eitim messesesinde tefsr, fkh, kelm, mantk, edebiyat, tarih, tb ve
llm-i ncm (astronomi] dersleri okutulmakta idi. mm Cafer sz geen
eitim kurumlunda Ayen olu Zrare, Salih olu Cemil, Derrc olu Cemil,
Mslim Ta olu Muhammed, Eb Basir, Sinan olu Abdullah, Muhammed
mrn, Eb Sabbah-Kettan, Saidl Ensar olu Yahya, Hayyn oiu Cabir,
Taglib olu Eban, Dinar oiu Amr gibi ok sayda slm bilginine retim
yapmtr.
slm leminde bilindii gibi yzlerce Snn ve i mezhep vardr :
Keysanye, Galye, Mufaddla, Zeydiye, Ezarika, Zriye, badiye, Cebriye,
Mutezile, Vasiliye, Asvariye, Biriye, Salihiye, Mrcie, Kerramye, Selefye,
Earye, Maturudiye, Hanefye, Malikye, Evzaye, Sevrye, Zahirye, afiye,
Hanbelye, Vahhabye, Bahaye gibi.
eitli gr farklarndan doan bu mezheplerden rnein, Davd-ez
Zahirnin (813-883) kurduu Zhirye mezhebinde din lh ve kys akl
olduundan kys- eri bir delil olarak kabul edilmez.
Eb Abdullah Duhammed bn Kerram tarafndan !X yzylda kurulan
Kerramye mezhebine gre Kelime-i ahdeti dil ile sylemek kfidir, Kalp
ile tasdik ve amel art deildir.
Cehm bn Safvan tarafndan kurulan Cebrye mezhebinde ise insanda
irade olmad, her eyin Allah tarafndan yapld kabul edilir.
mm zm Eb-Hanife (899 - 767) tarafndan kurulan Haneflik fkh
bir mezheptir. Reye nem verildif iin bu mezhebe bal olanlara Ehl-I rsy
denmitir.
238

Malik bn Enes' (710 -795} n kurduu Maliki mezhebi hadse nem ve

rir. Kitap ve snnetten sonra er delil olarak eshbn fetvalarn srasiyle
icm, kys, istslh ve rf takib eder.
mm afinin (767 -819j kurduu afi mezhebinde kitap ve snnet
ten sonra icm-! mmet eri delil olarak kabul edilir.
Ahmet bn Hanbel tararndan kurulmu Hanbei mezhebi kys ve reye
en az nem veren mezhebtr.
Mezheb deyimi zehb kknden gelmektedir. Sonucu bilinmeyen bir
yoldan sapma anlamna gelen bu kelime, mezheb messesesinin niteliini
aklamaktadr. ok sayda olan mezheblerden bir ka tanesinden verdii
miz ksa rneklere gre Mezhebler kurucularnn slm dinnin baz hkm
leri konusunda dndklerini, itihatlarn yanstmaktan te gememek
tedir.
Hz. Muhammed, pek ok sehbenin naklettii bir hadsinde mme
tim 73 Frka olacaktr. Bunlardan 72 si cehennemliktir. Ancak bir tanesi nect bulacaktr demektedir. Bu hadse dayanarak, baz bilginler slm lemin
de mezheb adedini yetmi olarak gsterirler.
Emevler devrinde her gereksinme duyulduunda uydurma hadsler
ortaya karlyordu. Gerek hadsleri, uydurmalardan ayrmak ok gle
miti. Kurn yetleriyle sonu alnamyan hallerde mmetin reyine ve k
ysa bavuruldu. Bunun sonucu Hz. Muhammedin dedii gibi slm iinde
blklerden blkler tredi, says kesin olarak bilinemiyecek mezhebler
meydana kt.
Sorma behey so fta m ezhebim izi
B iz m ezhep bilm eyiz yolum uz vardr
arma m eclis-i riyaya bizi
B iz erb et im eyiz dolum uz vardr
B iz m iift bilm eyiz fetva bilm eyiz
K y l kal bilm eyiz ift bilm eyiz
H akikat bahsinde hata bilm eyiz
h- M erdn gibi U lum uz vardr
B izlerd en beklem e z h t il ibdet
T utm uuz evvelden rh- sel m et
Tevell olm a ktr b ize alm et
Sanm a k i sam z solu m u z vardr
E y zhid su rete tapm a h a kk bul
h- V elyete olm uuz h ep ku l
H a kikat ehrinden geer b ize yol
B aka ey bilm eyiz A lim iz vardr

23?

N esim i esrar fetm e sakn

N e b ilsin ham ervah likasn H a kk'n
H a kk bilm eyene H ak olm az yakn
B izim H ak katnda elim iz vardr
N esim i

Bir din doctrine veya systeme olarak alnrsa mm Ca'fer yoluna

veya konumuzla ilgiii olarak Alev - Bekca yoluna mezheb denilebilir. An
cak, slm'daki ictihad veya rey blnmeleri eklinde etimolojik anlamna
bal olarak mm Cafer'in dnce sistemi veya ilkeleri bir mezhep deil
bir yoldur. nki Hz. Muhammedin lmnden sonra A liden ve On ki mmlaraan gelen slm esaslar hi bir unutulmaya veya saptlmaya uramad.
Kerbel olaynda bile Zeynel-bidnin mucize kabilinden ehd edilmeme
si bu inan ve gerekler zincirinin kopmamasn salad.
Hz. Muhammede mmetin iinde nect bulacak olanlar kimlerdir?
diye soranlara O : Ali ve A liye uyanlardr! cevabn vermiti(269).
O arada inen bir yet de Hz. Muhammed'in bu szn dorulamtr :
Fakat inanp yararl i ileyenler, ite yaratklarn en iyileridirler. Onlarn
Rableri katndaki mkfat, iinde sonsuz kalacaklar rmaklar akan cen
netlerdir. Allah onlardan razdr, onlarda Allahtan rzdr. Bu Rabbinden
korkan kimseyedir(270). Hz. Muhammed bu yeti yorumlarken Ali'ye dn
m :
Sen ve an, Kyamet gn, Allah'tan rz olmu ve onun razln ka
zanm olarak haredileceksiniz, demitir.
imm Ca'fer yeni bir ictihadda bulunmam, Hz. Muhammed ve mm
A liden babadan oula intikal ederek gelen bilgileri doktrin haline sokmu
tur.
mm Cafer Yolunun esaslar :
art

: Kabl, sevgi, rz, hizmet, gnl balants

Hkm

: Marifet, cmertlik, sadakat, tefekkr, tevekkl, yardm

Erkn

: ilim, efkat, sabr, kr, hilim, doruluk

Yolun Binas : Tvbe, teslim, ibdet, kanaat, gnl tokluu

Yol Borcu

: Hayrl dilek, Ehl-i beyt'i zikir, kt hevese imsk, evk,

ihsn.

(2 6 3 ) Abbas Kum n Sefm et-Bhars v Medinet'-HSkemJ ve"! *r

(2 7 0 )

238

K u rn Beyyin e sresi yet 1B 8

s* S6

m m Cafe r kullaryz
Soh b etim iz nihn olur
lm ezden evvel lm z
Vasl- cri olan cn olur
B u d u r evvel budur ahr
B undadr m ahabbe m ihir
K f r her m ezh ebte k f r
K t l k pinhn olur
B unda kib ir ile kin olm az
H em sen olup hem ben olm az
dem ldrr kan olm az
N efes ldrsen kan olur
m m kullar derilir
E rknda so h b et srlr
M aher sorusu sorulur
B unda l divn olu r
eraben tahur iilir
M k il hallolur seilir
K an olan iten geilir
E ren ler m rvet kan olu r
m m kullar k u l elhak
D erdine derm an iste bak
yz altm alt urak
S ek izi u su l dn olur
h H atyi'm der candaym
H a k divnnda gndeyim
S en bendesin ben endeyim
N e sen olur ne ben olu r

Hatyi

TASAVVUF

Hac Bekta Vei ile ada olmasa bile, Ahmed Yesevnin Onunla yol
ve fikir balants, menkbelerde, nefeslerde, dualarda belirli ekilde grl
mektedir. Trkistann ve slm dnyasnn bir blmnn bu nl mutasav
vf Alev -Bekta inancn byk lde etkilemitir. Bu itibarla Alev - Bek
ta yolu tam anlam ile bir tasavvuf akm saylmasa bile felsef dnce de
ki paralellik ve Ehl-i beyt sevgisi, zden bir kaynamay salamaya yetmitir.
Evrensel dnce akmlarnn yeryznde alarn akna ve topluluk'
larn anlayna etken olmamas mmkin deildir. nl Bilgin ve filozof Ef
ltun (Platon)a kadar gtrlen tasavvuf felsefesi veya baka bir deyimle
tasavvuf dnce sistemi, slm inan ile sentez haline geldikden sonra,
slm lemini byk bir gle ve hzla sarm ve yzyllar boyu etkinliini
srdrmtr.
Tasavvuf felsefesine gre, Allah, zamann var edilmesinden nce Hs
n-Mutlak (sonsuz gzellik) halinde bir Knt- kenz (gizli hazine) idi.
Sonu olmayan bir yokluun iinde kendine bakacak gz, ve vecde gelecek
bir gnl istedi. Gzelliin, grlmeye olan cibilli meyli sonucu, Allah ki
natta tecelli etti, grnr hale geldi.
Kendi hsnn hblar ek lin d e peyd eyledin
em -i kdan dnh sonra em a eyledin

Allah'n varl (Vcd) sonsuz yokluk karsnda, aynaya aksetmi bir

hayl gibi grnd. Durgun bir gle akseden gne gibi. Kinatta var olan
her cisim Allahn sfatlarndan birini yanstr oldu. Ancak, gz mesbesinde
bulunan insan, bir resmin gz bebeine yansmas gibi, Allahn tm vas
f iinde ceveln edebilme yeteneine sabib oldu. nsan, suret-i Rhman
zere yaratlm, smi zmda grnt vermitir. Suretllahn, mirt
tammdr. Tanr Cemlini tm ile yanstmaktadr. nsan rhunun bylesine
byk olmasna, kapsaml bulunmasna karlk, nsan dndaki tm madd
lem lem'i sgra'dr (Kk evren). nsan'n lem-i Kbra (Byk evren)
olabilmesi gnlle o menzile ulaabilmesine baldr. Tanr sfatnn aksi,
yansmas gnldedir. nsann Allah bilmesi iin ncelikle kendini bilme
si gerektir. Kendini bilen Allah' bilir dstru, insan oluumunun maya240.

sidir. Cenb- Hakdan gelen vcd (varlk) unsuru ile msiva (Allahdan
gayri mevcudat) dan gelen adam (yokluk) unsurunun kanlmaz birleimi
sonucu, insan ilei hayr ve erre dnebilir. nsan rhunun amac Visl-
Hak (Tanrya ulamak) Fen Fiilh (Allahn varl iinde yok olmak) mer
tebesine varmaktr. nsan nefsine egemen olan adem ve er eilimi buna
mnidir. Nefis ise gereklik vasf olmayan geici, lc bir hayldir. Bunun
la beraber btn felketlerimizin msebbibi de odur. Nefse yenik dmeme
nin aresi ak- hakik (gerek ak) dir. Bu ak benliinde duyabilenler hilikden kurtulup vcda ularlar. Hsn-i mutlak grrler. Bu suretle adem
(yokluk) den kurtulan insan asl kaynana erimi, fen-fiilh olmu, Tan
r varlnda erimitir. Mansrun Enel-Hak dedii de budur.
*O l Kdir-i kn feyekn l tf ed ici R ahm an benem
K esm eyen rzkn veren c m lelere sultn benem
N ut fadan dem yaratan yum urtadan ku drden
K u d ret dilini syleten zikreyleyen sbhn b enem
K im isin i zhid klan kim isine fs k ileten
Ayplarn rt c ol delil-i brhan benem
B en im adem benim bek o l kdir-i Hak-M utlaka
Yarn H zr ola saka n klan gufran benen
E t ve deri, so lu k ve can ten perdelerini tutan
K u d ret iim o k tu r benim hem Zhir u Ayn benem
H em btnem hem zahirem hem evvelem hem hirem
H em ben o lum hem o l benem ol K erm -i Subhn benem
Y o k tu r arada tercem an andag i bana beyan
O ldur bana veren lisn ol d enizi ve um m n benem
B u yeri gk yaratan bu ar ve krsi devriden
B in bir ad vardr Y n u s ol Shib-i K u r n benem

Ynus E m re

Allah beni yaratmakla cihnda tecelli etmi, kendini gstermitir.

Onun grn benimledir. Benden gayri deildir. Ben olmazsam Onun
varln kim bilecek? ite Eneihk bu felsefe'yi yanstmaktadr. Enelhk
szn sylemeyen veya benimsemeyen Alev - Bekta ozan yok gibidir.
Sanm a Zhid sen b izi inkra gelm ilerdeniz
h-t merdn diyuben ikrra g elm ilerdeniz
Sanm a bizi lf -1 gzaf ile g eld ik lem e
B iz A liyi H ak bilp Aikra gelm ilerdeniz
B a ak yaln ayak abdal olup lem de biz
H ac B ek ta V el Hnkra gelm ilerdeniz

24

G irm iiz meydn- A k a can m eta almaa

Cn baa kalm ayub baz5.ro, gelm ilerdeniz
Fazlt'ya iln H ak benem H ak bendedir H ak sylerem
Y in e M ansur ev olub berdra gelm ilerdeniz

Fazl

Vahdet-i vcd, ben Oyum veya ben Ondaym dncesinin ifade ek

lidir. Allah birdir ve lem onun tecell ve zuhurudur. Yaratl, baka bir ey
yaratma deil, meydana kma, zuhr halidir. Kiinin madd varlnn lme
si, Allahn varl iinde bir baka biimde dirilmesidir. nsan yaantsnda
bir amacn bitmesi dier bir amacn balangcdr. Bitiin elemini, doan bir
emel izler. te bu halkalar hayat zincirini oluturur. nsan bu elem ve emel
zincirinin bitmez bir ey olduunu lmle anlar.
Tasavvufta insann masivadan uzaklap ruh olgunlua, en yce dze
ye erimesi deimez amatr. Bu evrensel hareket zaman iin de ve insan
yaantsnda ezelden sonsuzlua kendine zg yasalar iin de srmekte
dir.
Tasavvuf dnce sisteminin iin de ve gelimesindeki ana faktrler
arasnda, slm esaslarn, Hind, Yunan ve ran felsefe sistemlerinin, Hris
tiyan ve Msev inanlarnn dorudan veya dolayl biimde etkileri olabil
mitir. Snr tanmayan dnce akmlarnn zamanla birbirlerini etkileme
leri ve sentezlemeleri doaldr. Mutaassp dncelerle sun ayrmlar
yapmak, n yarglara dayal yorumlarda bulunmak gerekleri rtmez. nsan
ruhunun yce dzeydeki felsefe anlayndan oluan tasavvuf fikir hare
ketinin, bir bendi aan suyun hzl ve cokun ak gibi, Horasn, Takent,
Frb, Kagar ve Semerkanttan batya doru akmas tarihin en nemli olu
umlarndan biridir.
slmn zuhru, insanln evrensel geliiminde olaanst bir atlm
ve ycelme aamas idi. Ne yazk ki bu byk dnce devrimi, slm dn
yasnn madd gcn ellerinde bulunduranlarca lkenin snrn genilet
mek ve mmkin olduu kadar ok ganimet getirmek hrs, gelitirilen ma
nev ycelii tekrar yoklua doru itmee balad. zellikle Emev ve Ab
bas saltanatlar srasnda kendilerini Mmnlerin Emri, Peygamberin tem
silcisi olarak tantan Halfeler, Hz. Muhammede olan imn ve inan bala
rn yitirmilerdi. bdet de, teokratik ve totaliter devlet ynetim sistemine
paralel olarak ekilci ve zorlayc bir biim almt. Cmilere gelmeyen ve
halfelerin politik karlarna gre verilen vaizleri dinlemeyenler dinsizlik
ve Rafzlikle sulanr olmutu. Bu sosyal ve politik ortamda srekli biim
de zlm ve bask altnda bulunan Ehl-i beyt ve yaknlarna duyulan sevgi
ve sayg duygularyla birleen tasavvufun insan ruhuna genilik ve ferahlk
veren felsefesi, geni insan topluluklarnn bu yola akmasn hzlandrd.
242

amza kadar geen srede olduu gibi, yaadmz ada da AS*

v -Bekta inanc i!e tasavvuf dnce sisteminin unsurlarn birbirinden
ayrmak olanaksz denecek kadar gtr. Temelde tmyle slma bal
olan Alev - Bekta inancnda Muhammed, Ali ve Ehl-i beyt sevgisi, Tanrya
ulamak yolunda birletirici ve asl unsuru oluturmaktadr. Tasavvufta da,
manev ycelme yolu olarak, insan rhunun ve gnlnn artlp olgunla
trlmas yntemi izlenir. Zorlayc ve kat bir taassup iinde, ekilci ve y
zeyse! bir ibdet biimine ve din dnya karlarna ara yapma eilimine
kar olan bu iki inan ve felsefe sistemi, bir duygu ve dnce btnle
mesi iinde ayn amaca ynelmilerdir.
Alev - Bekta yolunda, evrenin yaratlndan nce Muhammed-Ali
nin dou ve baty kaplayan bir nur grntsnde olduklar inanc, onlarn
kudret kandilinde bulunduklar yolundaki yetin tasavvuf felsefesi iinde
ortaya kn biimlendirmektedir :
Nice yz bin yllar kandilde durdun
Atann belinden m dere geldin
Ann iin ha lk gmara saldn
B in bir dondan bagsterdin Y a A li

K u l H im m e t
Kudret kandilinde parlayub duran
M u h a m m e d -A linin nrudur V allak
Zuhra gelbde kffrt kran
E lin d e Z lfik a r A li'd ir B illa h
E lin d e Z lfik a r altnda D ld l

nnce K a n b eri d ille n b lb l

Hazret-i Patm a cen n ette b ir gl
An A li'ye verdi H ak H abibullah
Zuhra geldiler H asenle H useyn
A n la n n N urundan ziyaland din
K rklarla bu lu tu Zeyn el-bidm
Tutarz yasm ha sbetenlillh
M uham m ed B kr'dan C afer-i S d k
htm M sa K zm R z ya d ed ik
Tarikat eliyle cism im iz yuduk
H ak d ed i m m in'in kalbi B ey tu a k
T a k N ak O n k i m m n cam
Hasen-el A sk er cem in sultam
E lin d e hccet-i shib zm m
S d k ile dileriz gnderir Allah

2 <3

Hatyim teslim et zn stza

E lin d e Z lfik a r hem Ehl-i kaza
B in d ir dondan bagsterdi Murtaza
B ir m rd belinden geldik eyvallah

Hatyi

Bylece, tasavvuf felsefesi asndan baklnca, Alev -Bekta inan

cnda Muhammed -Ali, Tanrfnn Islmda tecellisini yanstmaktadr. Allah
n Knt-Kenz halinden k bylesire simgelenince, zel bir anlam ka
zanyor. Levh-i Mahfz (Tanrsal srlarn yazld levha, lm-i lh) aklan
m oluyor.
Y erde insan gkde M elek y ok iken
K udretind en bir nr indi sz ld
C m le m ahlk kand ildeki nr iken
Ayt A li M im M uham m ed yazld

K u l H im m e t

slm esaslara felsef ynden bir yaklam olan tasavvuf dnce sis
teminin Hmanist ve gereki bir doktrine dnmesi saylabilecek Alev
Bekta yolu, eriatlarn dar gr alanlar stnde kalm, onlarca din
sizlik olarak tanmlanmtr. Gereksiz bir husmet, amza kadar srd
rlmtr. Aklsz ve acmasit taassub bu yzden, Hallc Mansrve Nesim
gibi nllerle beraber nice isimsiz masm insan lm girdabna srkle
mitir. Ocaklar sndrlm kyler harab edilmitir.
Ve m en yaktul m m nen m team m iden fe cazuhu ceh ennem haliden fila
ve gadballah aleyhi ve leanehu ve e a ddelehu azben azim(271). (Kim bir mn

edeni kasden ldrrse cezas, iinde temelli kalaca cehennemdir. Allah

ona gazab etmi, lanetlemi ve byk azb hazrlamtr.)
yet byle apak sylendii halde Allah birdir. Muhammed onun Rasldr. Buna inanr ve tanklk ederim diyen milyonlarca insan, rafzilik it
ham altnda kalmlar, madd ve manev ikence grmler, katledilmiler
dir.
(Tasavvuf, mutasavvf) szckleri ile balantl olarak sof veya sf
szc ok kullanlmaktadr. Anlam mutasavvf olan sf'ye, baz ozan
lar softa anlam vermiler, ham ervah olarak talamlardr. Bazlar ise s
reli olarak zhd- takva ierisinde bulunan kiileri sf olarak tanmlam
lardr. Anlay ve evre etkisi sonucu olarak sf szcnn anlamlar ara
snda dikkat ekici ayrlklar bulunmakla beraber, sf, kendisini Allaha
adayan, ruh ycelmesi yoluyla Tanr varlna ulap orada erimeyi ama
layan insandr.
(2 7 1 ) KurSn Nisa sresi yet 93

244

Dervi szc de, sfye paralel ofarak ok eitli anlamlarda kulla*

nlmtr. Dier tarikatlarda da dervilik varsa da, bu konuda ilk akla gelen
Bektaliktir.
Derviliin temel nitelii tevekkl, teslimiyet, zveri ve hogrdr.
nsanlar iyi, kt, kafir, mslman, mecsi veya msev gibi blmler ie
risinde deerlendirmek veya ayrm yapmak eilimlerini knayan tasavvuf
akidesine yatkn bir abay, bir hayat tarzn simgelemektedir.
Dene elsiz gerek, sene dilsiz gerek
D ervi gnlsz gerek, sen dervi olam azsn
Dervi bar bo olur, gz dolu ya olur
Koyundan yava olur, sen dervi olam azsn
M uham m ed darlm azd sen neye darlrsn
B u darlm ak sende var, sen dervi olam azsn
D ervi Y n u s sen dahi h er grdn kakrsn
B u kakrm ak sen d e var, sen dervi olam azsn

Y n u s E m r e

Anadoluya gelen, derviler Horasndan byle bir anlayla geldiler.

Sultan, Abdal, Baba Torlak olarak geldiler. Yerine gre ordulara kartlar.
Yerine gre ordularn nnde gittiler.
k senin kya kya bakn
K arda m evliye benzer gzlerin
klar ak oduna yakn
K arda m evliye benzer gzlerin
B ild im h'm bildim shib nazarsn
s te k li k- d ild e yazarsn
A li h m deyu deyt gezersin
K arda m evliye benzer gzlerin
sdd'dan m aldn sen bu kem li
B akn deer dnyann m li
Ya imm soyusun ya nesl-i A li
Karda m evliye benzer gzlerin
D ervi olan hrka alr d estine
S eh er vakti urar yolun stne
Kym ayn kardalar A li dostuna
Karda m evliye benzer gzlerin
D ervi oldum ben oku d u m heceden
D iz k p dersim i aldm hocadan
Ya H im ya grh- N ciden
K arda m evliye benzer gzlerin

24S

E renlerin yolu incedir ince

K arnca alr hali halince
P r Sultanm gezer H a k k bulunca
Kara m evliye benzer gzlerin

P r S ultan A b d a l

Derv, sazda, szde ve gnlde yerine gre k'dr. Bu Ak Tanr

ak'dr. Ehl-i beyt akdr.
Fuzlinin :
llm kesb iy lc paye-i rifat
A rzuyu m hal im i ancak
A k im i her ne var lem de
llm bir kil-u kal im i ancak

dedii, insan ycelie, kemle, marifete, hakikate ve Tanrya gtren ak.

Ak- fazl- Hakk (fazilet, doruluk ak] dr. Ak- Hakiki budur.
Mecaz ak, giderek Tanr akna dnmek lzmdr. Bu uzun yolda o
aamaya varan kurtulur. Tanrnn sonsuz gzelliini grr. Ozan, Tanrya,
Muhammede, A liye, Ehl-i beyte, Hac Bekta Velye olan akn, bir sev
giliye sylyormu gibi itenlikli syler :
Benem o l ak bahrisi denizler hayran hana
Dery benim katrem dir zerreler um man bana
K a f da b ir toz gibi ay-u giine bana kul
H a kdr aslm ek deil m rddir K u r n bana
n dosta gider yolum m lk-i ezeldir ilim
Akdan syler bu dilim ak o ld u seyran bana
Y o iken o l brigh varidi o l Pdih
Ah bu ak elinden ah d erd o ld u derm an bana
A dem yaradilm adan can kalba girm eden
eytan L net olm adan ar id i seyran bana
Yaratld M ustafa yz gl gnl saf
O l kld H akk'a vefa andandr hsa n bana
k halden bilm eyen ya d elid ir ya diri
B en ku d ili bilirem syler Sleym an bana
eriat eh li rak irem ez bu m enzile
A slm H a k k dr ek deil m ridim K u r n bana
Y n u s bu ha lk iinde ek sik lid ir hal bilr.
Divne olm u arur dervilik bhtan bana
Y n u s E m r e t

24S

Anam dan ayrldm yam andr halim

d ettir kn hali bylolur
Y r ald m ald evirdi yolum
M ecnun d ed ikleri d eli b ylolur
u akn a tei barm yakt
A h ile feryadm gklere k t
G zlerim den ya yerine kan akt
Y a z bahar eyymt seli bylolur
Teslim Abdal ben bu yoldan dnm enem
P irim i dnyada elden salmanam
D evlet sofrasna elim sunm anam
Saadetl H nkr kulu b ylolur
T eslim A b d a l

BAKA NAN SSTEMLER

Karsnda
ALEV BEKTA YOLU

Her toplum veya her dnce sistemi, doal olarak dardan etkilenir.
Dil, din ve geleneklerde de ayn ekilde, eitli dnce akimlarndan etki
lenmeler her ada grlmtr. nsanln ycelmesine katkda bulunan
her dnce akm, nereden gelirse gelsin, insan topluluklar tarafndan be
nimsenmi ve her zaman hayrl sonular dourmutur. nsanlar sevgi ve
mutlulua gtren, insan oluna saygnlk kazandrmay amalayan her ile
rici ve yceltici dnce sistemini ho gr i!e karlamak hmanist fel
sefenin temelidir. nsan Tanrnn kemline ve yceliine doru gtren,
beraberinde insana has dnce ve davranlar getiren ycelme aamala
rn, insan topluluklarnn bir blm nceleri ho karlamam; onu kt
lemi, onunla savam; fakat, sonuta, geriye doru olan bu direnme, ileri
ye ynelik bir rmak alts gibi geriye dnmesi olanaksz o gl fikir .ki
mim durduramamtr. nsanlk tarihi bunun rnekleri ile doludur. Kara ve
ksr gr, taassup, Hz. saya da, Hz. Muhammed'e de, lac Bekta V elye
de engel olmaya almtr. Sonuta baar, insanlar yceltenlere nasib
olmutur. nsanln ycelmesi ve mutluluu urunda savaanlar zaman za
man glklerle penelemiler, zulmlere katlanmlar, lmler; fakat,
sonunda amalarn gerekletirmilerdir. Dnya tarihindeki her Kerbel,
insanlk savann manev zafer antlar olmu, gelecein insanna umut
vermi, g vermi, ibret dersi olmutur.
Yer yzndeki inan sistemleri iinde insan sevgi ve saygsnda prz
ler oluturan d etkenlerden en az mteessir olan ve ilk kuruluundaki saf
lm koruyan, Alev - Bekta yoludur denebilir.
Elbetteki her ada ve her lkede grlegelmi olan kltrel ilikilerin
sonucu olarak, dnce sistemleri ve geleneklerde benzerlikler olumu
tur. Her bina gibi dnce sistemleri de nceden hazrlanm malzemeler
den yararlanmak durumundadr.
24S-

Genellikle batl yazarlardan bazlar, Alev - Bekta yolunda ki klt

rel ve geleneksel oluumlarn Hz. sann ilkelerinden ve Msev'liin um
delerinden etkilendiini ileri srerler : (Allah - Muhammed -Ali lemesi)
Allah - sa -Meryem lemesine benzetilmitir. sann On ki Havarisi
ile On ki mm arasnda ayniyet olduu, rahiplerin evlenmemeleri ile der
vilerin evlenmemesi arasnda bir ba bulunduu, Dknlkn Afaroz
msssesesi ile benzerlik gsterdii iddia edilmitir(272).
Yahudilerde klelik timsali olarak kpe takma geleneinin Bekta
dervilerinin kpe (Meng) takmas suretinde grld yazlmtr(273).
Fars kltrnn etkisiyle slm inancna bidat (yenilik) sokulduu, a
manizm rf ve detinin srdrld sylenmitir.
Gemiteki inanlarn, kltrlerin ve dnce sistemlerinin Alev-Bek
ta yoluna az veya ok etkisi olabilir. Bu doal bir oluumdur. Mesel :
Kurnda gemi Peygamberler ve kavimler hikye edilmekte, bir ok ba
kmdan slma paralel olan olaylar ve inanlar anlatlmakta yerine gre r
nekler gsterilmektedir. Bunda garip grlecek bir taraf yoktur. Bir ka
benzerlik bulunmas her zaman bir inancn dierinden kaynaklandn gs
termez.Belli bir inan veya gelenek, ayn ada veya ayr alarda baka
baka toplumlarda oluabilir ve olumutur da. Byle bir ka rnek alnarak
u veya bu inancn, baka bir dnce sisteminden kaynakland sonucunu
karmak gereki bir davran olamaz.
Allah -Muhammed -A linin, Hristiyan lemesine, sa'nn Havarileri
nin de On iki mma benzerlii sadece say bakmndandr. nancn niteli
i ve isimleri geenlerin kiilii bakmndan byle bir benzerlik asla sz ko
nusu olamaz. Hrstiyanlkda Allah - sa - Meryem, lemesinde ler ara
snda bir hsmlk ba olduu havas ve itikad vardr. Allah -Muhammed Ali ise snrsz bir sevginin bir arada sayd varlktr. Bunlar birbirinden
ayrmaya cokulu gnller raz olmamtr.
sann On ki Havarisi onun yardmclardr, arkadalardr. On ki mm,
Muhammed soyunun ve Velyetin devamn salayan kiilerdir. Hz. Muhammedin Benim soyum edebiyete kadar devam eder dedii ve m'mnlerin altn zincir diye tanmladklar soy On ki mmdan sren soydur.
Dknlkn afaroz ile benzer bir nitelii gerekden vardr. Fakat,
sosyal hastalklardan insan topluluklarnn korunmas iin birer tedavi yn
temi olan bu iki messese birbirinden etkilenmeden de olumu olabilir.
Her iki messese ayrntda ve uygulamada olduka belirli farkllklar gs(2 7 2 ) F. V. Hasluck, (Ragp Hulsi) Bektalik Tetkikleri, s. 59
(2 7 3 ) J. K. Birge, The Bektashi Order of Dervishes s. 1S5

249

terir. Ancak, etkinlik ynnden, aralarnda benzerlikler bulunmas da mm

kndr. nan ve dnce akmlar birtakm suni engellemelerle durdurulamyacana gre, zaman ve mekn iinde, elbette, geni bir evrede et
kileim imkn bulacaktr.
Rahiplerle dervilerin evlenmemesi ve dervilerin eski musev gele
neklerine benzer biimde kulaklarna kpe takmalar bir ekil benzemesi
dir. Ayrca bu kpe takma deti, Alev -Bekta toplumunu dorudan ilgilen
diren bir konu da deildir. Alev -Bekta yolunda Dede, Baba, Abda!, Der
vi adlar ile anlan, soy ve inan itibariyle Hac Bekta Vel'ye bal olan
kiilerde evlenmemek ve kulaa kpe takmak eklinde kkl ve kadm bir
gelenek yoktur. Baz yazarlar bu usuln Balm Sultan tarafndan konulduunu
kabul ederler. Hac Bekta Vel Derghnda kulaklar kpeli, mcerred der
viler ilk defa 1552 ylnda ortaya kmtr. Bu tarihden otuz alt yl
nce Balm Sultan lm bulunduuna gre, kulaklar kpeli bu mcerred
dervilik uslnn Balm Sultana balanmasnn belgesel ve inandrc bir
dayana yoktur. Bununla beraber Feyzullah
elebi bir iirinde der
vilerin kpe takmak adetinin Balm Sultandan kalma olduunu sylemek
tedir.
Byle de oisa, Alev - Bekta yolunda kkl olmayan ve yolun espri
sine ters den mcerredlik (evlenmemek) ve kulaa kpe takmak eklin
de bir ka dervin yapt bir ilem nedeniyle, Alev - Bekta yolunu Ya
hudi geleneklerinden esinlenmi gstermek gereklere uygun dmemek
tedir.
Alev - Bekta yolunda eski Trk treleri olduka yaygndr. nanta
asl kaynak slm esaslar olmakla beraber, zellikle Hnkr Hac Bekta
Vel'den sonra slm inanc Trk treleri ile kaynamtr. Hac Bekta Veiden nce Trke konumak ve Trke yazmak mslman Trkler'in ya
ad lkelerde bile geni lde ihmale uramt. Arapann Kuran dili
olmas, arap emperyalizminin bu imkn ustaca kullanmas ve slm bayra
altnda Arap mparatorluunun Asyaya yaylmas Trkeyi kendi vatannda
bile kertmidi. Kurnn Arapadan baka bir dile evrilemiyecei tema
s zihinlere iyice yerletirilmiti. Hz. Muhammed elbette doduu yerin ve
evrenin dili ile konuacakt. Fakat Hz. Muhsmmed sadece araba deil tm
insanlk dnyasna sesleniyordu. Hz. Muhammed Arapa bilmeyen insan
larn Kurn bir mzik gibi dinlemelerini deil, yetlerin anlamlarn bilme
lerini ve ileklerini ona gre dzenlemelerini istiyordu. Bunun da Kurnn
eitli dillere bu arada Trke'ye evrilmesi ile mmkn olaca ak bir
gerekdi. Yabanc bilginlerin bile benzeri olmayan bir gzellik ve insan
zeksnn en gzel eseri olarak vasflandrdklar, gerekden de tatl, en
gin ve nansl bir dil olan Trke'nin, Kurnm anlamm yanstamyacak bir
250

dil oiarak tantlmas ve bu yzden Trke konuan insan topluluklarnn

Kuran' anlamak imknndan yoksun edilmek istenmesi, Trkeye olduu
kadar slm dinne ve slm felsefesine kar irtikb edilmi br ihanet ol
mutur. zellikle Trke konuan ve Arapa bilmedii halde Kurnn Trk
eye evrilmesine kar kan din adamlarnn, derme atma bilgilerle mslman topluluklara dinin kutsal ve insancl ynlerini anlatamamalar ok
ynl bir talihsizlik olmutur. Gerek olmayan ve gerek olup olmadklar
toplumu oluturan kiilerce denetlenemiyen dini eitim, giderek politikac
larn ve hkmdar evrelerinin isteklerine gre esnekleen bir nitelik al
mtr, Alabildiine krklenen taassup, Kuran' Trke'ye evirmek iste
yenleri kfirlikle damgalamtr.
Yz yllar boyu srdrlen bu sakat anlay sonucunda, inanta bln
meler olduu gibi, uluslar ve blgeler arasnda da dmanla kadar uza
nan farkllklar dodu. Kii kendini insanlk ve Allah yolunda yceltmek du
rumunda iken, sevgi ve hogrden uzak bir anlayla baka insanlar veya
baka toplumlar! ktlemek eilimi iine girdi. Biigi boluu, inan boluu
douruyordu. Taassup ise, rlm bir kap gibi ne alp ne de kapanyordu.
Kurn :
Ve ma erselnke ill rahm eten lil lemn(276). (Ey Muhammed his seni an

cak lemlere rahmet olarak gnderdik).

n n e m e l m m nune hvetn fe aslihu beyne h veykiim vet teku llhe leallekum trhamun(277). (phesiz, mminler birbiri iie kardetirler, yle ise

dargsn olan kardelerinizin arasn dzeitln, Alahdan saknn ki size acs-n.)

diyerek, insanlar arasnda fark gzetmeyen bir inan ve felsefeyi yerletir
meye alrken, eriat geinen din adamlar arap kavmini ve arap dilini
hi bir gerek ve din dayana olmad halde kendilerinden ve kendi dille
rinden stn grmek yanlgsndan kurtulamadlar.
Hz. Muhammed :
Hepiniz dem soyundan geldiniz. demse toprakdan yaratlmtr.
Artk soyla, boyla, babayla, atayla vnen toplumlar devri bitsin. Yoksa Al
lah katnda pislikle geinen bceklerden aa o!ursunuz(278). diyordu.
Allahn Rasl veda haccnda da yle demitir : Gerekden de yceler
ycesi Allah, sizi bir erkekle bir kadndan yaratt. Ve szleri tansasmz ve
birbirinizi sevesiniz, birbirinize yardm edesiniz diye topluluklar haline ge
tirdi. Gerekten de Allah katnda en yceniz, en fazla ktlkden ekineni(2 7 6 )

Kur'n Enbiy sresi yet 107

(2 7 7 )

K urn Hucrat sresi Syet 10

(2 7 8 )

G m i s. 116

251

nizdir. Artk Arap olann Arap olmayana bir stnl yoktur. Bembeyazn
da simsiyaha stnl yok(279).
Hz. Muhammedin bu yce dnceleri ve gsterdii mucizevi gayret
bni Haldnun deyimi ile Her gittii yeri harabeye eviren, bakalarnn
maln almak eiliminde olf n, devlet dzenine saygsz, hasis karndan
baka ey dnmeyen arab isih etmeye yetmedi. Daha Hz. Muhammed
topraa verilmeden eitlik, kadelik, yetler, hdisler karlara ara olarak
deerlendirildi. Araptan gayri unsurlar mevli (kle) sayld. nsanlar ara
sndaki rk ve din ayrmnn Hz. Peygamberin buyruuna uymadn sy
leyen araplar da kldan geirildi. Sadece komutan Yusuf bin Haccac
tarafndan ehd edilen mslmanlarn saysnn yz bin kiiyi atn sy
lemek zflmn hangi boyutlara ulatn gstermeye yeter.
te bylesine bir ortamda Alinin ve Ehl-i beytin eitlik, sevgi ve ho
gr ilkelerinden ilham alan Alev -Bekta yolunun eski Trk kltr ve ge
leneklerini korumas ve onlar yaatmas yolun sosyal ynn oluturdu.
Bu nitelii ile Alev - Bekta toplumu, arap emperyalizmine ve onu izleyen
dier totaliter ynetimlere kar bir reaksiyon ve bir direnme hareketini,
dinin temelindeki sevgi ve eitlik ilkeleri ile kaynatrd.
Alev - Bekta yolunda, Arapann Kuran dili de olsa,dier diller ara
snda bir stnl olduu ve ibadette Arapann kullanlmas zorunluluu
kesinlikle kabul edilmez. badet, Alev - Bekta toplumunda tam anlam ile
Trkeletirilmitir. Kapal ve eitli anlamlara yorumlanabilen Arapaya
Alev - Bekta toplumu itibar etmemitir. Temel inanlar ve Kur an yetleri
nefeslerde canl ve bilinli olarak anlatlmtr.
Ervah ezelde evvelki safta
E lest hitabnda ben b eli dedim
K oym a beni anasrda h ila f da
Canm cem aline m ptela dedim
R uhlar ak m eyinden old u m estne
K im i k fre dald kim i imne
S a f be saf olarak durduk divne
M nkirler l ded i ben ll dedim
N e are kn em ri zuhra geldi
Eya vii m ahlkat h ep zahir oldu
H er ervah kendini bir yold a buldu
m a n ikrar ben sana dedim

(2 7 9 )

252

Muhammed M eden, E t tbaiats-Senyye ii'i-shSds- Kudsiyye s. 86

D ertli ok hikmetten ird olmad

Sensiz maher yeri kd olmad
ok nebiye vardm imdd olmad
efaat knsn Mustaf dedim
Dertli
Gayra nazar klma gel deme bak
Ahsen-i sretde halk etti yezdn
Buyurmu hakknda feyyaz- mutlak
Sre-i Y-sndir hakknda burhn
B ir nefh-i Cibril'le batn- Meryeme
n Mesl b peder geldi leme
Ve Lekd Keremna beni deme
Buyurm u Kur'n'da Hallk- Cihn
E r odur kim dim H akka yalvara
Vsl- Hak olur kul vara vara
H er ne ki ararsan demde ara
Allemel-esmdr vcd-u inn
B u esrar- bilen gayriyi nider
Salh zre olur Hak raha gider
u miskin D ertliden kim menl eder
H akikat bahsinde haylice irfan
Dertli
Allah deyip barma
Ira k sanp arma
H akk dilden ayrm a
eytan gler bu hle
H ayal bir yerdesin
Sen arada perdesin
H ak sende sen nerdesin
N edir cevap sule
Levh-i Mahfuzdur yzn
n erheyler szn
rif bilir iyzn
Chil der zevle
K u rndir szmz
Rahm ndir yzmz
H akk grr gzmz
Aldanmayz hayle
Aba deyib deme
Secdegh ol leme
Hateme er hateme
Dndr yzn cemle

253

M ihrab c m le yat
M teabih m uhkem a
t e destim d e berat
S u n ey s ki piyle

M ihrab

Trkenin, ayinlerde ve zel yaantda korunmu olmas, eski Trk kl

tr ve geleneinin yaamasn salamtr. Hac Bekta Vel anda, Hora
san ve evresinde eski Trk uygarlnn izleri yer yer kendini gstermekte
olduundan. A linin ve Ehl-i beytin insanl en yce noktasna gtren fa
zileti ve olgunluu Hac Bekta Velnin kiiliinde toplanarak Trklemi;
byiece de Kur ann anlam Trkelemi olarak gelimi ve Trk uygarl
ile kolayca kaynamtr.
Bir taraftan din kaynakdan etkilenen gelenekler, treler dier taraf
tan da eski Trk trenlerinden ve uygarlndan etkilenmitir. rnek olarak
eski Altay Trklerindeki amanlar dede ve babalara aman asasn erkn
deneine, cppe ve klahlarn Bekta babalarnn kyafetlerine benzeten
ler vardr.
Kurban kemiinin krlmamas, Kurban kannn ukura gmlmesi, t
renlerde iki iilmesi, sarah yaplmas, ocaa sayg gsterilmesi, lenler
iin yedinci ve krknc gnlerde yemek yedirilmesi, mezar ve yatrlarda
kurban kesilmesi eski Trk geleneklerinin bir devam olarak kabul ediH>
yor(280).

(2 8 0 )

Doo Dr, Mehmet Erz, T rk ly eda Avlk - Bektailk s, 281

ALEV BEKTA
Yoiunda
SREK FARKLILII

Alev - Bekta inancnn zne inememi veya yeteri kadar inceleme

yapamam aratrmaclar, bu topiumu Alevler, Kzlbalar, Bektaler ve
hatta ehir Bektaieri, Ky Bektaleri, Sralar, Tahtaclar, Abdallar, epniler, Avarlar, Nalclar gibi bir ok blmlere ayryorlar.
Btn bu saydklarmz, temel inanlarnda birbirinden farksz olup t
m il Alev - Bekta topiumunu oluturmaktadrlar. Mesel, Kzlbalk di
ye Alev - Bektalikden ayr bir inan olmad gibi, ayr bir Kzlba toplumuda yoktur. Bu Alev - Bektaleri ktlemek isteyenler tarafndan uy
durulmu bir szcktr. Dier deyimler de eitli blgelerde o evre
halknn Alev - Bekta topluluklar iin kullandklar isimlerdir veya eski
boy isimlerinin kalntlardr.
Hac Bekta Vel'den nce ki jlik anlay ve kurallar ile ondan son
ras arasnda olduka nemli farkllklar vardr. Hac Bekta Velden son
ra onun gl ve saygn kiiliinde Alev - Bekta topluluklarnn, aslnda
bir kaynakdan kan inanlar btnlemise de zamanla blge, kltr d
zeyi ve benzeri nedenlerle ayrntlarda farkllklar ortaya kmtr.
Tekkelerin kapatlmasna kadar Alev - Bekta toplumu balca grubda toplanyordu :

Birinci grup : Hac Bekta Vel soyundan gelen Mrde bal olan
Alev - Bektaler. Hac Bekta Velnin yaad ada ona yardmc olan
Horasn pirlerinin ve Rm erenlerinin soyundan gelenler ve Ocak-zde
olarak tannanlar, kendilerini Hac Bekta Vel soyundan gelen mrde
manen bal sayyorlar ve onun icazetiyle ocaklarna bal olan talihlerin
grglerini yapyorlard. Bunlardan baka, bir ocaa bal olmayp da doru
dan doruya Hac Bekta Velye ve onun soyundan gelenlere bal olduk
larn kabul eden Alev -Bektaler de vard. Mrd, gene bir Ocak-zde
255

olmakla beraber, her sene deitirebilecei bir dedeye icazet vererek bun
larn din hizmetlerini (Grglerini) yaptryordu.
Dorudan doruya veya Ocak-zdeler vastasiyle Hac Bekta V elye
bal olan bu grup, Anadolu'daki Alev - Bekta toplumunun yzde doksa
nn belki de daha fazlasn oluturuyordu.
Bu gruba dahil olanlar kendilerini hem Alev hemde Bekta sayyorlard.
Onlara gre Alev ile Bekta arasnda fark yoktur. kisi mterek isimdir.
Alev misin? Veya Bekta misin? diye ayr ayr ynetilen sorunun ikisini
de Eyvallah diyerek nsbet olarak cevablar. ten inanc da byledir.
Sreinde de farkllk yoktur. Onlar iin Hac Bekta Vel a ve ad dei
tirmi A lidir. Seremedir. Btn ocaklarn uyandrld ana ocaktr. Hac
Bekta Vel yolu Ali yoludur, Ehl-i beyt yoludur.
Bu grupta olan Alev - Bektalerin grg srasnda, yani ayn srasn
da srtlar dede tarafndan elle svazlanr. Buna Pene-i l-i ab denir.
Aslnda, l-i Ab belisi anlamna Penc-i l-i ab olmas muhtemel olan
bu deyim, ayinlerde, be parma olan insan eliyle temsil edildii iin, pen
e ekline dntrlm, Muhammed -Ali -Fatma - Haan - Hseyini tem
sil eden anlamlr yol stlah olmutur.
Bu grupta grgy erkn (denek) le yapan, talbi onunla svazlayanlar olduka azdr. Birbirlerine peneci, deneki gibi aka hududunu a
mayan szler atarlarsa da temel inanda ve dier yo! hizmetlerinde hij bir
farkllk yoktur.
Dede ister kendi taliplerinin grgsn yapsn, isterse dorudan Hac
Bekta V elye bal olan tliplerin grgsn yapsn mridin vekilidir.
Onun icazetiyle grev yapmaktadr. Karakazan hakk ve sair balar mrd
adna alnmaktadr, fvlrdden iczeti olmayan dedenin, Hac Bekta Velye atfedilen bir buyrua gre, yedii haram, yuduu .murdar, tac delik,
kendi rnurtd saylr.

kinci grup : On ki mmlarn soyundan geldiine inandklar ocak

lara bal Alev -Bektalerdir. Bu grupta olanlar da Hac Bekta Velyi
sereme yani yolun menba ve tm evliyalarn nderi, ba kabul ederler.
Deyilerde, dvazlarda, dualarda Hac Bekta Velnin ad Muhammed, Ali,
On ki mm adlar ile beraber sayg ile anlr, kendilerinin bal bulunduk,
lan ocan, ondan ilham aldn, onun tarafndan uyarldn kabul etmek
le beraber, dedelerin ve Ocak-zdelerin Hac Bekta Velden veya onun
soyundan gelenlerden icazet almalarn gerekli saymazlar. Soylarnn On
ki mma k nedeniyle, doutan grg yapmaya yetkili olduklarna
inandklar ocaklardan gelen Dedelere grlrler.
256

Birinci gruptakiier grgde yaplan dualarda Muhammed, Al, Hac Bek*

ta Velden yardm ve himmet isterlerken ikinci gruptakiler, bunlarn ya
nnda kendi ocaklarnn byklerinin veya kurucularnn da adlarnj zikre
derler.
Grg srasnda, bu grupta bulunanlarn srtlar, Tarik, Erkn, Serdeste veya Aiaca denek gibi eitli adlarla anlan ve melheb, veya kayn aa
cndan yaplm bir denekle svazlanr. Bu tre'nn amanlkdan geldiini
syleyen yazarlar vardr. Cuveyn Cihn-Giia adl kitabnda, Uygurlar n
yaratl menkabesine uyarak evlerinde bir denek bulundurduklarndan
bahsediyor. Bu suretle, Tark kullanmak totemcilik trelerine balanyor.
Genel inan, Tarik* kullanma geleneinin, slmn ilk yllarnda Hz.
Muhammedin br aa altnda mmetinin beyatn almasna bal olduu
dur, Denek, Hz. Muhammedin altnda oturduu aac temsil etmektedir.
Lekad radallchu anmu minine iz ybayiuneke tahte ecereli featime m
fi kuiubuhim feenzelessekinete aleyhim feesabehm fethan kariba(283). (Ey Mu

hammed, Allah inananlardan, aa altnda sana ba eerek el verirlerken,

and olsun ki honud olmutur. Gnnllede olan da bitmi, onlara gvenlik
vermi, onlara yakn br zafer bahetrmfr.)

nc grup : Babagn kolu diye anlan daha ok stanbul ve Arnavutlukda bulunan Alev - Bektalerdir. Saylar ok az olan bu gruba dahil
Alev -Bektalern inancna gre Hac Bekta Vel evlenmemitir. Bu yol
da bulunanlara gre, Hac Bekta Velnin yolunu izleyenler evlenmemi
kpeli dervilerdir. Alev - Bekta olmak doumla olmaz ancak br derv
veya babadan nasib almakla mmkn olur.
Babagn kolunun nllerinden Yusuf Fhir Bahann Bektalik konu
sunda dncelerini u ekilde akladna tank oluyoruz :
Bekta olduklarn syleyen, Ben Bektayim. diyenlerin de knaatlar ve itikatlar ayr ayrdr. Eunlar da drt ksma ayrabiliriz : 1) Tpk bu
gnn mslmanlar gibi ana ve babasndan kalma Bektaliktir. Bunlar ba
ba ecdatlarnn yoluna girmi olmaktan baka bir gaye gtmezler Bekta
lii yalnz tevell ve teberradan yani Hz. Muhammed ve Hz. A liyi sevmek
ve onlarn dmanlarn sevmeyip buz etmek; bir de onlarca malm olan
erkn ve ayni cem meydanna girerek meydan grmek, naslb almaktan iba
ret bilirler. 2) Bu ikinci ksm Bektalii serbest bir kanaat ve meslek olarak
grenlerdir. Orada iki, saz, kadn lemleri bulunduu in, hayvan his
lerini ve hevesat -nefislerini tatmin edeceklerini dnrler. Bunun iin

(283) Kur'Sin Fatih sfire )**i I

257

Bektalik yalnz sarholuk ve zevktir. 3) Bu yoldan menfaat teminini d

nenlerdir ki, o zamanki tekkelerde karn doyurmak iin oturanlarn ve so
nunda baba olmak suretiyle kendilerine mrd ss verenlerin ekserisi bu
nevidendir. Bunlar, babala mezuniyet demek olan bir czetnme alarak
baba oldukdan sonra evini tekke yapmak veyahut mevcut olan tekkelerden
birinin babaln kaparak geinmesini temin etmee almaktan baka bir
ey bilmezler. 4} Ya ecdadndan veya babasndan intikal eden bir meslek
ve itikat olmas ve bu itikatlara bal bulunmas sebebiyle, Bektalii se
vip, bu tarikata girenler ve tarih hakknda lazm geldii kadar derin ve ha
kiki bilgilere sahip olanlar veyahut bir tasavvuf yolu olarak kabul ettikleri
bu tarikde tarkin ananelerine ve imknlarna uyarak feyz almaa alan
lardr ki bizce hakiki bekta bunlaro!r(234).
Bir Derv Bektasi olan Yusuf Fahir Babann yazsndan aynen ald
mz bu satrlarda anlatlan nitelikde baz kiilerin Alev - Bekta toplumunda olacan sanmyoruz. Alev - Bekta topiumunun tamamna yakn
byk ounluu, yz yllardan beri bu yol iinde bulunan ailelerden gel
mektedir. Soyu yzyllardanberi Alev - Bekta olduu iin inanc, yaant
s, kiilii o yolun kural ile btnlemitir. Babagn kolu, baka deyimle
derv Bektaliinde, soyu Alev - Bekta olmayan kiilerin yola alnmas
ve bunlarn giderek baba ve dede - baba olmalar nedeniyle, Yusuf Fhir
Baba'nn anlatt ekilde dnen kiiler olabilir. ok az sayda olan bu
kiilerin tutum ve davranla! m genelletirerek, Yusuf Fhir Babann yap
t gibi bunlar Alev -Bektalerin blmleri gibi gstermek, gereklere
tamamen ters bir anlatm olur. Hac Bekta Velnin mcerred (evlenmemi)
bir derv olduu, Baim Sultann, bir Srp prensesi ile evlenen Sersem Ali
Baba'nn olu olduu, Bekta ayinlerinin Hristiyan akidelerine benzer bir
yne evrildii gibi uydurma ve gln sylentiler de, rastgele yola aln
m, Alev -Bekta inancn hazmedememi bu bilgisiz evrelerden kay
naklanmtr.
Derv Bektalii veya babagn kolu, ok snrl bir evrede kalm,
zellikle Anadoludaki byk Alev -Bekta toplumunca ciddiye alnmam
olmasna ramen, stanbulda aydn evre ile temas kurmu Bosnal Vahde
ti, Trab, M rat, Vehb, Mehmet Ali Hilm ve brahim Mihrab gibi gl
airler yetitirmitir. Bu nedenle, Alev - Bekta yolu ile ilgili bilgiler bu
kanaldan darya yansm, kitaplarda ve ansiklopedilerde bu konudaki bil
giler babalardan onlarn evrelerinden iitilen szlerden olumutur. Ansik-

(2 8 4 )

258

Yusuf Fahir Baba Tarih Dnyas fa y 23

iopediierde ve bu konuda yapian baz bilimsel aratrmalarda, Alev - Bektai

yolunun kurallarna uymayan hayli bilgilerin verilmi olmasn bu nedene
balamak gerekiyor,
Bektaliin bu blmnn yaygnlamam olmasnn balca sebebi, bu
kolun temelinde soydan gelen bir Alev-Bekta topluluunun bulunmamas
dr, Bu kolda mcerredlik (evlenmemek) Hac Bekta Vel'nln yaantsndan
rnek gsterilerek, nemli bir yo! kural olarak kabul edilmitir. Aile'nin te
ekklne olanak vermeyen bu mcerred dervilik messesesi, toplum
yaantsn zafa gtren bir yntem olarak, kk insan gruplarm bir tek
kenin iine veya bir babann evresine sktrmtr. Anadolu Alev-Bektaliinde Mushbkle de ayrca glendirilen aile sisteminden yoksun
kald, doutan ailenin bilinli ve geleneksel inancndan faydalanmad
iin Derv Bektalii, Hac Bekta Velnin felsefesinin hayata uygulanma
snda ok s ve yzeysel kalmtr. Baka bir deyimle, Hac Bekta Vel'yi
bir Mcerred Derv gibi yanl tanmlad iin, onun yoluna paralel bir
tutum iine, tabii, iinden yetien mstesna kabiliyet ve anlaytaki kiiler
dnda, pek girememitir.
Dervilik dedikleri. M r acaip tuzaktr
D ervi olan kiiye evvel d irlik gerektir
n erde dirlik ola H ak le b irlik ola
Varl elden koyup ere ku llu k gerektir
K u llu k ile erene bakp H a kk grene
S en den haber sorana hey m isk in lik gerektir
H ak ere benim d id i varln erde kodu
E renlerin him m eti yerden ge d irektir
B u dervilik bertn okum ad m ftiler
Anlar ne h sn an bu bir g izli varaktr
Y n u s sen rif isen m ia d m b ild im d em e
T u t m isk in lik etein hr sana gerektir
'Y n u s E m r e s

2m

ALEV BEKTA
Yolunda
CEM YN ve KURBAN TREN

Alev - Bekta yolunda genellikle her cem ynin de Kurban kesilir.

Bu itibarla, aslnda cem olan yin, kurban olarak adlandrlr. Mesel : Ab
dal Msa kurban, mushib kurban gibi. Tabi bu arada cem saylmayacak
kurban trenleri de, vardr. Ziyaretghlarda kesilen kurbanlar, veya Kurban
Bayramlarn da kesilen kurbanlar vesilesiyle yaplan toplantlar gibi.
Cem yinlerini :
krar verme (Yola alnma) ayni,
Grg yni,
Muship yni,
Apdal Msa yini,
olarak balca drt blme ayrabiliriz. Bunlarn dnda baz blgelerde,
Koldan kopma ve Dardan indirme ad altnda kurbanl toplantlar yap
lrsa da bunlar pek cem yni saylmad gibi, yaygn da deildir.
eitli vesilelerle kesilen kurbanlarda da toplantlar olur. yetler, ne
fesler dualar okunur. Kurban Bayramnda, Muharrem aynn on ikinci gn,
Mays aynn altnc gn (Hzr) kurban kesilir. Ky halk ve evre komular
arlr. Bir kii sevinli bir olayda, veya nceden bir dileinin yerine gel
mi olmas halinde, adad kurban keserek evresini Kurbana arr. Fa
kat bunlar, Kurn, nefes, dvaz okunsada cem yni, baka deyimle cem
nitelii olan kurbanlardan deildir.
Cem yinlerinde kurban en esasl unsur olduu iin, Cem yapacaz,
ceme buyurun gibi deyimler kullanlmakla beraber, cemler, daha ok kur
ban diye adlandrlr : Grg kurban, yl kurban, muship kurban, Abda!
Msa kurban gibi.
260

krar verme yini, adndan da anlalaca zere, bir kiinin Alev -Bek
ta yoluna alnmas amac ile yaplan yindir. Genellikle ocuklukdan beri,
yol iinde olan ve yinlere katlan Alev - Bektaler iin yola alnma sz
konusu olmad iin bu yin nadiren yaplmaktadr. Baz blgelerde gen
ler ve mushipli olmayanlar yola yani Cem e alnmadklar iin, ilk defa
muship kavline girip, musahibi ile birlikte lem yola alnma, hem de muship yini birlikde yaplmaktadr. Bir de Alev - Bekta yoluna dardan
girmek isteyenler uygun grld takdirde, ikrr verme, yini ile yola
alnrlar. Bu tr yine daha ok Dervi Bektalerinde (Babagn kolu)
rastlanlr.
Grg yini, Grg Kurban, Terceman Kurban diye adlandrlan
yin, en nemli yindir. Kural olarak her yl k aylarnda yaplan bu yinde
On iki hizmet yapld gibi, kyde veya mahallede bulunan herkes gr
gden geirilir. Bu yinde grlen canlar, ikrarlarn tazelerler. Ayrca ken
dilerinden ikayeti olanlar Cem erenleri ikyetlerinde hakl grdkleri
takdir de, ikyet edilenler, onlar raz etmek zorundadrlar. Kimse ile ksl
ve kavgal kalamazlar. Barmadka grgleri yaplamaz. Borlar varsa
grgden nce deyeceklerdir. Bu, yllk grgden geenler ayn zamanda
daha nce yapt hatay, bir daha tekrarlamamak zere, tvbe ederler. Gr
gden getikden sonra manen temizlenmi olurlar. Ancak bundan sonra,
cem yinine katlanlar, grgden geenlerin kurbann yiyebilirler.
Musahip yini veya Muship kurban, iki ailenin baka deyimle iki ift
tin ahiret kardei, yol kardei olmak dileiyle kurban kesmeleri ve bu ne
denle cem yaplmasdr.
Abdal Msa kurbannda, kural olarak bir yola alnma veya grg amac
yoktur. Baz blgeler de perembeyi cumaya balayan gecelerde olmak
zere her hafta Abdal Msa kurban yapmak gelenek halindedir. Genellikle,
daha ok k aylarnda belli bir gn olmadan komularn istekleri, baz ki
ilerin kurban kesmek istemeleri, Dede veya baka bir konuk geldiinde
ky halkn bir araya toplamak, kyde herhangi bir dargnlk veya baka bir
sorun ktnda onu zmlemek iin de Abdal Msa kurban yaplr.
Abdal Msa kurbanlarnda, kurban ve dier masraflara, yinde bulu
nacak olanlarn tm katlr. Ayrca kurban kesmek isteyen olursa, o da
mtereken alnan kurbana katlr. Abdal Msa ceminde kural olarak on iki
hizmet yaplr. zellikle baz blgelerde grg yinleri. Abda! Msa kurbais gibi

herkesin

masrafa

katlmas

biiminde yapld

iin, o

tr

yinlerde on ki hizmetin yaplmas zorunludur. Belli bir amala yaplmayan

261

Abda! Msa kurbanlarnda, duas dvaz ve kurban tekbiriemekle iktifa edile

bilmektedir.
Bu yinlerde, blgelere gre veya taliplerin bal bulunduktan ocakla
ra gre, temel inanta birlik olmakla beraber, ayrntlarda nemi! farkllkla
ra rastlanmaktadr.
Dou Anadolunun baz kesimlerinde Dede geldii zaman, komular
toplanp beraber kurban keserler. Buna itirak kurban denmektedir. Burada
dkn olanlar sorulub ayrlr. Bunu takiben gnde bir veya bir ka ev gr
gye girer. Grlen ev grld gn kendi adna te ceman kurban keser.
Buralarda miralama tevhdden nce yaplmaktadr. Abdal Msa kurbanna
buralarda pek rastlanmamaktadr.
Baz kesimlerde on iki hizmet yaplmadan dvaz ve dua i!e yetiniliyor.
Bu yrede Abda! Msa kurban yaygn.
Erzurum evresinde kurban bir boy veya ailece toplu olarak kesiliyor.
On iki hizmet her zaman yaplmyor. Abda! Msa kurbanna pek rastlanm
yor.
Orta Anadolu evresinde cem yininde tevhid ekiimemektedir. Abdal
Msa kurbannn yaplmas kyn grlmesine baldr. Yl kurban, Muship kurban keserler. Genellikle grg kurbanlar bitince mtereken bir
Abdal Msa kurban yaparak o devredeki hizmetleri mhrlemi olurlar. H
zr orucu tutmak gelenei de yoktur.
Bu ksa rneklerden de anlalaca zere, tm Alev -Bekta topSumunu kapsayan bir yin rnei vermek olanakszdr. Zira, iki komu ky
arasnda veya ayn kyde bulunan baka baka ocaklara bal dedelerin
uygulamalar arasnda, temel inanta birlik olmakla beraber, ayrntlarda
nemli saylacak farkllklar bulunabilmektedir.
Burada rnek vereceimiz grg yini, baka deyimle terceman kurban,
baz yerlerde yaplan bu tr yinlere kelimesi kelimesine uymayabilir. Ay
rntlardaki bu farkllklar tek tek saymay faydal ve gerekli grmemekte
yiz.
*Seyran ep bu lem i gezerken
N azar kl b grdm b ir b l k canlar
C m lesin in erkn bir yolu bir
M uham m ed -A liye kar y o lla n
K u l H im m e t

262

GRG CEM

Terceman kurban, cem, Ali cemi, eri kurban da denilen

Grg cemi ky halknn, hatta evreden de gelebileceklerin rahata
oturabilmesine uygun bir evde, v e y a varsa cem-evi denilen zel ola
rak yaplm odada yaplr. Baz yerlerde bu koul aranmamakla beraber, ge
nellikle, grg cemine ancak mushipliler daha nce grlm olanlar ve
grlmeye talip olanlar girebilirler. Ceme girecek olanlar sabahn erken
saatlerinde Pr'in destru ile Hakka arlrlar. Akam ortalk karardkdan sonra davet edilenler eleriyle beraber Hak meydan olarak kabul edi
len cem evine gelmeye balarlar. Cem evine gelen erkekler ve baclar, ge
tirdikleri rek, kuru yemi veya meyva gibi yiyecekleri lokma iiyle grev
li hizmet sahibine verdikden sonra yan yana iki el gste veya sa el g
ste, sol el aaya salnm, sa ayak baparma sol ayak zerine kon
mu ve vcd hafife ne eilmi olarak duaya dururlar. Buna Dra dur
mak veya Peymaneye durmak da denilir. Dede :
Allah... Allah... Lokmalar kabul ola. Muradlar hsl ola. Hak-Muhammed-Ali kabul eyleye. mm Haan, h Hseyin, Hnkr Hac Bekta Vel
defterine kayd ola. Nur- Ncb, Kerem-i Ali Pirimiz Hnkrmz Hac Bek
ta Vel, gerek erenler demine h... diye dua verir.
Getirdikleri yiyecekler ve dem iesi ellerinde olmak zere de dra du
rulabilir. Duay aldkdan sonra yiyecekleri bu ile grevli hizmet sahibine
verirler. Bir ok yerlerde genellikle byle yaplmaktadr. Dua'yi alan eler
diz zeri gelerek meydana niyaz ederler. Bylece hem deme secde eden
lere karm olurlar, hem de tm ceme katlm olanlarla niyazlam, g
rm olurlar. Ayrca dede ile veya cemde bulunanlarla grlmez. Ba
z blgelerde duadan sonra meydana deil dedenin oturduu posta veya
dedeye niyaz edilir. Bundan sonra elerden erkekler, yn dededen tarafa
gelmek zere, orta yerde byke bir boluk brakarak halaka (daire) tekil
edecek biimde otururlar. Cemaatn kalabalk oluuna gre bu halaka ve
daha fazla sra olabilir. Burada herkes birbirine dnktr. Bylece, Tarikat
namaz duvara bakarak hocann arkasnda deil; cemle. ddar'a bakarak
klnr, sznde olduu gibi herkes yzyze oturur. Dua ve niyazdan sonra
263

elerden kadnlar (baclar) erkeklerin tekil ettii haJaka'nm geri tarafnda

mnasip bir yerde topluca otururlar.
Cem evine gelmeden nce kadn erkek, herkes abdest alr. Grgs
yaplacak olanlarn tm ykanmalar, baka deyimle, boy abdetti almalar
gereklidir.
Evli olanlar, genel kural olarak grlmek ve grg cemine katlabilmek
iin mushibli olmak zorunluundadrlar. Fakat bu kaide her blgede uygu
lanmamaktadr. zellikle dervi Bektalerinde hi yok gibidir.
Cemde on ki hizmetin sahipleri :
t. Dede (Sercemde denilir. Cemi ynetir.)
2. Rehber (Grgs yaplanlara ve ceme katlanlara yardmc olur )
3. Gzc (Cemde dzeni ve skneti salar.)
4. erac (era'n yaklmas, meydann aydnlatlmas ile grevlidir.)
5. Zkir (Deyi, dvaz, mira lama syler. Genellikle kiidir. Saz
alarlar.)

6. Ferra (Cr sprge alar. Gerekirse rehbere yardm eder.)

7. Sakka briktar (Sakka suyu datr.)
8. Sofrac Kurbanc (Kurban ve yemek ilerine bakar.)
9. Pervane Semahc (Samah yapanlar.)
10. Peyik Cemi, komulara haber verir.)
11. iznikci (Cem evinin temizliine bakar.)
12. Beki (Cemin ve cem e gelenlerin evlerinin gvenliini salarlar,
beklerler.)
Dededen baka dier hizmet sahihleri, sa bata rehber (Baba) olmak
zere, iki elleri gste veya sa elleri parmaklan ak olarak gste, sof
eileri serbest braklm, sa ayak baparma sol ayak zerinde, vcd ha
fife ileri eik olarak meydann ortasnda birlikde dra dururlar. Her hiz
met sahibi, hizmet sras geldike ayr olarak dra durup duasn alabilirse
de genel olarak kural tm hizmet sahiplerinin birlikde dua almasdr.
Dedenin hizmet sahihlerine verdii dua udur :
Allah... Allah... Akamlar hayrola, hayrlar fethoa, erler defola Hiz
metleriniz kabul ola. Muratlarnz hasl ola. Hazr, gaib, zhir, btn yini
cem erenlerinin nr cemllerine akola. On sekiz bin alemle birlikde m'*
264

mn* mslm cmle kardaiarmz Muhammed-li glbanginden mahrum

eylemeye, Allah cmlemizi ddar' Ehi-i beyte, mereb-i Hseyine nail ey*
leye. Muhammed-el-Mustafa, Ayyel-Murtaza, Cebrail-I-Musaff Gzc Er
Mustafa, Glam Kanber, eracs Cabir Ensr, Sel,man Farisi, Bill Habe,
Kurbanc! Mahrnud'ei Ensri, Glam Ksani, Semahc Eb-Zer-Gfr, Fatma
bac, Amr-t Eyyar ve zniki Hzeynnenin hsn himmetleri zerinizde ola,
saklaya, bekleye... Dil bizden nefes Kutb-l Arifn, Gavs-el-Vasiln Hnkr
Hac! Bekta Velden ola. Nr- Neb, Kerem-i AH, Glbang-i Muhammedi
Dem-i Pr, Hnkr Hac Bekta Veli gerek erenler demine h...
Duadan sonra, hizmet sahipleri meydana niyaz edip tekrar topluca dr'a
geerler. Dede :
Tecelli, tevell Hakk'a yazla. Tecellmz temiz yznz ak ola. Tecell
gren cehennem nr grmeye. Erenlerden himmet, eyan-Lillh Allah ey
vallah,.. der.
Hizmet sahipleri hizmetleri bana giderler,
Ferra (arc) meydana defa sprge aldkdan sonra sprgeyi
sel koltuuna alarak dra durur ve :
Allah Allah... Grh-u Naciyim. Krklar meydannda sprgeciyim.
Pir divnnda durucuyum. Hamd-Lilih Pirimiz Hazreti Bektadir. l i Muhammedden stadmz Seyd Ferradir. Allah eyvallah. Nefes Pir nefesi
dir.
Tercmann okur.
Dedenin :
Allah Allah... Hizmetin kabul ola. Muradn Hasl ola. Seyyid Ferra
Efendimizin himmeti zerinde ola. Gerek erenler demine h...*
diye yapt duadan sonra bulunduu yere niyaz edip geri geri ekile
rek meydan terkeder.
Grgye kacak olanlar, iki mushib aile olarak genellikle drt kii
dir. lerinde ya byk erkek sa bata, solunda ei, onun solunda dier
erkek ve onun solunda ei olmak zere yaln ayak, bellerinde Kemerbest
kua Dra dururlar.
Rehber, Grg Drnda bulunan drt kiinin

geip, meydana ni

yaz ettlkden sonra :

265

Kal rabben zalem n enfsen ve in lem tagfir len ve terlam n enskunenne

mineUmsirln(2.87). yetini okur. Rehber yle devam eder :

Aiiah... Allah... Eli erde, yz yerde, z dr- Mansur da, Hak-Muhammed - Ali yolunda, Erenler meydan, Pr divannda, can kurban, teni terceman On ki mm ve on drt Masm Pk Efendilerimizin dostlarna dost,
dmanlarna dman olmak kavliyle; Hak erenlerin nasihatini kabul, rnktezasiyle amel etmek zere yaln ayak yz zre srnerek gelmi
gr
gye girenlerin baba ve kendi adlar) yini cem erenlerinin izni icazetiyle
Muhammed-AIi yoluna, Seyyid Muhammed Hnkr Hac Bekta Vel Tarki
Nazeninine dahil olmak zere ko kuzulu kurbanlaryla gelmiler, Hakk
grm, rh' Hak bilmi, Nesmi gibi yzlp, Mnsur gibi aslp, Fazl gibi
bordan halas olmak dilerler. Himmet-i Pr niyaz ederler. Allah Eyvallah.
Dede, Cemde bulunanlara hitaben :
yini cem erenleri. Siz bu canlardan razmsnz? der. Dede bu soru
yu yksek sesle defa tekrarlar. Grgye kanlar genellikle, daha nce
den ikyete konu olacak bir anlamazlk brakmadklar iin, istekli kan
pek olmaz. stekli karsa, istei kabul edilir ve cemaatn aracliyle sorun
halledilir. stekli yoksa, cemde bulunanlar ayaa kalkmadan olduklar yere
niyaz ederler. Bu suretle raz olduklarn bildirmi olurlar.
Dede :
Y eyyhellezine m ent teku llhe ve kunu maa sadkn(288). yetini oku

yarak :
Tevbe gnhlarmza estafurullah, elimizle, dilimizle, belimizle ile
diimiz gnhlarmza tevbe -estafurullah, kalbimizle cem-i zmzla ile
diimiz gnhlarmza tevbe -estafurullah, isyanmza tevbe - estafurullah.
Can-u dilden el baladm evliy erknna
Ham d- Lillh gene durdum P irim in divanna
E laman sndm erenler ltf-u ihsanna
B u yolda canm kurban P irim in Ferm m na

Ber Ceml- Muhammed, keml-i Haan, Huseyn. Ali Ra Blende salvat... der ve tm yin-i cem erenlerini salvat vermeye arr.
Hep birlikte :
Allahmme salli a! Seyyidina Muhammed~in ve Al l-i Muhammed
diyerek salvat verilir.

(2 8 7 )

Kurn Ara i sresi yet 23 (H e r kisi Esbbim x

yazk e ttik . BssI fcagSesnas va bise snerhamsf

etmezsem* bls kaybedenlerden larus dediler.)

<283)

206

Kur'n Tevbe sresi' yet 119.

(E y

inananlar.,

A iiah 'dan

saksnm.

Dorularla bsrabar olu n,)

Drda bulunanlar, yani grlenler yz zeri kapanp secdede dururlar.

Dede :
Geldiin Ali yolu, durduun Mnsr dr, Grdn Hak ddr. Hak
cesedine can verdi. Kalbine imn verdi. Az tab, di! mrd : Erenler
meydannda ne grdn ne ittin? diye sorar. Dardakiler, balarn secdeden
kaldrmadan :
Hak grdk, Hak iittik. derler.
Dede, balan secdede olan taliplere unlar telkin eder :
Allah eyvallah kapsnda, dktn varsa doldur. Alattn varsa gl
dr. Yktn varsa kaldr. Doru gez. Dost gnln incitme. Mride teslim-i
nz oL Yalan syleme, haram yeme, zina etme. Elinle komadsn eyi alma,
gznle grmediin eyi syleme. Gelme gelme dnme dnme. Gelenin ma
l dnenin can. Riy ile ibadet, irk ile tat olmaz. Sylediin meydann,
sakladn senin. Allah Eyvallh...
Sunun zerine Grgs yaplanlar dr'a kalkarlar.
Dede sorar :
Erenler meydann da Pir huzurunda mridine teslim-i rza oldun mu?
Allah - Muhammed -Ali, On ki mm ve Ehl-i beyt soyuna imn- ikrar et
tin mi? Kazaya raz olup kadere balandn m? Ncilerin pivs mm Cafer Sdkn itihad zere Hak dediimizi Hak bilip, btl dediimizi btl
bildin mi? Muhammed -A linin vs Ehl-i beytinin sevdiini sevip tevell,
sevmediini sevmeyip teberra ettin mi? Drt kap krk makam Hak m? On
iki yas- matem Hak m? Sret-i Hak'dan grnp, dnya menfaatiyle gzn
kamatracak mnafklarn szlerine aldanp erenler yolundan uzaklarsan
maher gn yzn kara olsun mu?
Dardakiler her soruya Aliah eyvallah derler.
Dede :
Allah - Muhammed -Ali, Hnkr Hac Bekta Veli ikrarnzda sabitkadem eyleye, gerek erenler demine H. diye dua eder.
Bunun zerine grlenler ayn srada

olmak zere Dedenin nnde

diz zeri otururlar. Dede en sa tarafda oturan talbin sa elinden tutar,

ba parman kendi baparmana rapteder. Talb so! eliyle Dedenin d
meninden (eteinden) tutar. Onun solunda oturan ei ve dierleri kendi*

267

n!n sanda bulunann eteinden tutar. Dede, grlenlerin kulaklarna yakn

bir mesafeden, onlarn iitebilecei hafif bir sesle Yedulh yetini okur :
Bism illahir rahmanir rahim.
nnellezine ybayiuneke innem ybayiunalldh, yedulhi fevka
Eydihim , femen nekese feinnem yenkiis cd nefsih, ve men
Evf bim ahede aeyhullhee fesey'tihi ecren azm(289.

Bu yetin okunmasndan sonra, Dede, cem evinde bulunanlarn tm

nn iitebilecei yksek sesle :
*L fe ill A li l Seyfe ill Ziilfikr(290.
*Nasrn-min Allahi ve fethn karb ve beril mminn(291.
Y Allah-y Muharhmed-y A li
Pirim iz stadmz Ktb- lem Hnkr H ac Bekta Vel.
h' Horasan ... Destur- Pr.

Diyerek grlen talihlerin ayr ayr srtna, sa elinin parmaklan al

m vaziyette, defa vurur. Bu l-i ab (Muhammed, Ali Fatma, Haan,
Hseyin) penesidir. Dede ister kendi talibini grsn, ister vekil sfatiyle
baka ocak tliblerini grsn ayn duay okuyup, ayn ilemi yapar. Yaplan
grg Hnkr Hac Bekta Veliye nisbet edilmektedir.
Erkn'la grg yapan Dedeler de ayn dualar ve ayn ilemi yaparlar.
Yalnz tbin srtn erkn ad verilen melheb aac ile svazlarlar.
Grgs yaplmakta olan canlar meydan niyaz edip, geri geri ekilerek
yerlerine giderler.
Bundan sonra, meydana kurban getirilir. Kurbana su ve tuz verildikden
sonra Kurban sahibi, yn dedeye dnk olmak zere sa eliyle kurbann
sa ayan hafife havaya kaldracak biimde tutar. Sa ayann ucu ile
sol ayan kapatr. Gerektii takdirde, zellikle kurban birden fazla ise kur*
banclar veya cem evinde bulunan canlar yardmc olurlar.
Dede evvel u yetleri okur :
Felemm eslem ve telleh lilcebn
Ve ndeynh eny brahim ii
Kad saddakterrya inna kezlike neczilmuhsinn
hine lz lehvel beliilmbn
Ve Fedeynhii bizibhn azim(292).
(2 8 3 )

K u r ' n F e tih s re s i y e t 10

(E y M u h a m m e d . p h e s iz s a n a b a e e re k e lle r in i v e re n le r, A l l a h 'a b a e ip

el v e rm i s a y l r l a r . A lla h n

e li o n l a r n

h in e
(2 9 0 )

d n m o lu r .

H a d s .

A lla h 'a v e rd i i s s

( A l i d e n b a k a

f t i h , Z lfik a rd a n b a k a

<291)

K u r ' n

y e t

(2 9 2 )

K u r ' n

S f f t s re s i y e t 1 0 3 - 1 0 7 .

S iz , E y
v e rd ik .)

2m

e lle r in in

( Y a r d m

A lla h d a n d r .

s t n d e d i r

V e rd i i b u s z d e n d o n e n a n c a k k a n d t a le y

y e r in e g e tir e n e , A lla h b y k
K azan

e c ir v e re c e k tir .)

k l y o k tu r .)
( f e t ih )

y a k n d r .

n a n a n la r a m jd e o ls u n .)

( k i s i d e A l i a h a te s lim o ld u la r . B ab ass o lu n u a ln z e rin e y a f r d t.

brahim, r u y a y t gerek y a p t n * d e d ik Bu denemede o n a d le n d ird ik . O n a

b ir

k u rb an

id y s

Ondan sonra Dede :

*Kurban- Halil, Ferman- Ceiii, T- Cebrail, taati smail diyerek, kurbanclaria birlikde tekbr getirirler :
Allah- Ekber... Alleh- Ekber... Allah- Ekber... Ehed en L
lhe llallah Valih-D Ekber... Allah- Ekber Ve Lillhil hamd.
Allah- Ekber... Allah- Ekber... Allah- Ekber... Ehed en L
lhe llallah Vailh- Ekber... Allah- Ekber Ve Lillhil hamd.
Allah- Ekber... Allah- Ekber... Allah- Ekber... Ehed en L
lhe llllah Vallh- Ekber... Allah- Ekber Ve Lillhil hamd.
L fet ill A li l seyfe ill Zlfikr.
Nasrn-m in Allahi ve fethn karb ve beril m'mmin
Y Allah. Y Muhammedi. Y Ali.
Pirim iz stadmz Hnkr H ac Bekta Vel.

Diyelim gnl birliiyle Allah... Allah...

Dede, bunlar syledikden soma aadaki glbank syleyecektir. Tm
cem evinde bulunanlar, secdeye varrlar, glbank alnlan yerde dinlerler,
her cmle sonunda bir azdan Allah... Allah... crler.
Allah... Allah... Akamlar hayr ola. Hayrlar rsth ola. erler def ola.
Mnkirler mat mnafklar berbad ola. Mminler d ola. Meydanlar bd
ola. Srlar mestur, gnller mesrur ola. Hak, Muhammed Ali yardmcmz
ola. On ki mm, On drt msum pk, on yedi kemerbest katarlarndan didrlarndan ayrmaya Pirimiz stadmz Hnkr Hac Bekta Vel muin ve
dest'girimiz ola. Cenab- Hak mnkir mnafk errinden, ad mekrinden
hfz- emande eyleye. Dertlerimize derman, hastalarmza if, borlarmz
ed nasb ve myesser eyleye. Allah, devlet ve milletimizin klcn keskin
szn stn eyleye. Gkden hayrl rahmetler, yerden hayrl bereketler ih
san eyleye. Nmerde muhta eylemeye. Kurbanlarmz, Dergh- zzetinde
kabul eyleye. Lokmaya sevb yazla. Kazalar, fetle-', bellar defetmi ola.
Dil bizden nefes Ha2ret-i Hnkr'dan ola. Nr- Neb-i Kerem-i Ali Glbank-
Evliy Hnkr Hac Bekta Vel. Gerek erenler Demine h.
Duay mteakip, Zkirler kurbanla ilgili nefes birdvaz sylerler.
/*Mr idik uyardlar
Diriye saydlar bizi
Koyun olduk ses anladk
Srye saydlar bizi
Silrkp kasaba gittik
Kanaray mekn ettik
Ddar defterine yettik
S

raya saydlar bizi

Hlim izi hl eyledik

Yolumuzu yol eyledik
H er iekden bal eyledik
Anya saydlar bizi
H ak divanna dizildik
P r defterine yazldk
B al olduk erbet ezildik
Doluya saydlar bizi
P r Sultanm H aydar unda
ok keramet var insanda
O cihanda bu cihanda
A liye saydlar bizi

P r Sultan Abdal
Bu gn erenlere kurban
Serim meydanda meydanda
Kalbim ikrar canm feda
Canm meydanda meydanda
Kellem i koltuma aldm
Kan ettim kapna geldim
Ettiim e ndim oldum
Elim meydanda meydanda
Yoktur mlkm tmarm
Asld kalbimde gmanm
Al malm varlm canm
Bam meydanda meydanda
M m inlere hlle biin
er ileklerden kan
Blbl oldum bir gl iin
Zrm meydanda meydanda
M rd olan olur vel
V el olan olur gan
Nesim yem iizn beni
Derim meydanda meydanda
Seyyid Nesim
sYz bin matah gelir satlm ak iin
Dkknlar kurulmu ra vardn m
Mteri var anda mal almak iin
Mrd huzruna dra vardn m
Mrdin emrine olursan teslim
Hak senden ayrlmaz endedir kadm
Nefsin Nemrd senin, rhm brahim
H alil ile bile nra vardn m

Frenler yoluna doru gelirsen

P rden hayr himmet alabilirsen
Gerekler drna durabilirsen
Medet, mrvvet diyip P r e vardn m
K r in syledii H akkn szdr
nsan kurtaran kendi zdr
K im i sf m m in olur kim i aztr
S c fi bin can ile Y re vardn m
V ird i Derv kurban edegr seri
Ayrlm a yolundan olma serseri
A linin evld Rasln yn
h a c Bekta gibi ere vardn m
Vird i Derv
Akl ermez yar adann srrna
\ uhamrned A liye indi bu kurban
Kurban olan kudretinin nrm a
haan Hseyin'e indi bu kurban
( l m m Zeynelin destinde idim
Muhammed B k rn dostunda idim
Cafer-i Sdkn postunda idim
Msa Kzm, Rzya indi bu kurban
Muhammed Taknin nrunda idim
Aliyyn -N aknin srrnda idim
Hasan't-Asker'n darn da idim
Muhammed Mehdi ye indi bu kurban
Asl h- Merdan, grhu Nci
Geree baldr bu yolun ucu
Senede bir kurban tlibir. borcu
Pir-i Tarikata indi bu kurban
Tarikattan hakikate ereler
Cennet-i lya hlle sereler
Muhammed-Alinin yzn greler
Erenler akna indi bu kurban
h Hatyim eder b ilir mi her can
Kurbann stne yrd erkn
Trnanda tebih kannda mercan
M nn mslnana indi b u kurban
Hatyi

Dvaz bitince, Zkirler sazlarnn stne hafif eilerek, Allah.., A l!ah.,.*

diyip dua isterler.

Dede, onlara dua verir :

Aliah. Allah. Hizmetleriniz kabul, muradlarnz hasl ola. Aznz ar
derd grmeye. Zikrettiiniz erenlerin evliylarm himmetleri zerinizde ha
zr ve nzr ola. Dem-i Hnkr, kerem-i Evliya, gerek erenler demine h...
Duay takiben, Ferra (Sprgeci) meydana defa car (sprge) alar.
Ve sprgeyi sol koiunn altna alarak Dr'a durur. Dede :
Allah. Allah. Hizmetin kabul ola. Muradn hasl ola. Seyyid Ferra
efendimizin himmeti zerinde ola. Erenler demine h.
Diye dua verir.
Burada sylenen nefesler ve dvaz, doal olarak blgelere veya zkir
(k, ozan) in bilgisine gre deiir. Belli bir nefesin veya dvaz'n sy
lenmesi zorunluu yoktur.
Kurban ilerinin de bylece bitmesiyle Dede, O zamana kadar diz zeri
oturmakda olan cemaata :
Dar eken ddar gre... Erenler sefasna vara... Geree h...
Diyerek bir mola verir. -Eik yoklayana da destur verir. htiyac olan
lar dar karlar. enler, sigara yakabilirler. Bir sre sonra hizmete, era Uyarlmas ile balanr.
Cerac nceden temiz bir bez iine tuz kor. Kurbann eritilmi ya .ir
kaba konulur. Yanacak biim de fitil yaplr. Gelenek bu olmakla beraber,
hazr mumda era olarak yaklmaktadr. Cerac cera malzemesini Dedenin bulunduu yere yakn olmak zere meydana koyup dra durur. Ce
maatn da duyaca yksek sesle u yeti okur :
Bism illahir RaJranir Rahim
Allh Nrts semcvati vel ard meselil rrihi kemktin fih msbah,
elmsbahu fi zucace, ezzucacet ke enneh kevkebn dr iyn yukadii
min ecerein mbreketin zeytunetin l arkyyetin ve l gurbiyyetin
yekadii zeytuha ydy ve lev lam temscsh nr, trun al nr,
yehdillah linurihi men se, ve yadribullhl emsale Un ns vallah
bi klli ey in am(293).

Eilip era uyandrr (Yakar) era yanarken diz zeri u tercemam

okuyarak cem erenlerini selvat vermeye arr :

(2 9 3 )

K u r'S n M r s re s t

yet 3 5 .

dil y u v a s n a benzer

n z d o u d a n e d e y a ln z
yan

(Allah g k le r in v e y s r n NQ ru*dur. O snuw n r u Ssk k b u tu n a n M r fcsa

br

b a t d a

i in d e d ir . C am

b u lu n a n

ise

s a n k i in ci g ib p a rla y a n

br

y d iz d a r .

Bu

n e yaS-

b e r e k e tli z e y tin a a c n d a n y a k l r . A te d e m e s e b ile , nrdyss

kendisi a y d n la ta c a k . &Qr Gstne nfirdur. AiSah dUedsml N r u n s kavuturur. A lla h Snsaniara sa!U

sssr vsrr. Q htsi ey JbUlr,)

272

cam

*era-! ran, fahr-i dervan, zuhr- imn, Himmet-i Pran, Pr-i Ho

rasan, Kd- Meydan, Kuvve-i Abdaln, Kanun u evliya gerek erenler demine h...
era- evliy nurs-semavat, ki bu menzildir ol turu mnact
Kaan kim ruen ola kl niyaz, Muhammed A liye candan salvat.
Tm cemaat salvat verir.
Allahmme afii al Seyydina Muhammed Mustafa
Allahmme Salli al Seyyidina Aliyyel Murtaza
Allahmme Salli al Seyyidina Hasanl Mcteb
Allahmme Salli al Seyyidina Huseyn-i Kerbel
Allahmme Salli al Seyyidina Zeynel Ab
Allahmme Salli al Seyyidina Bakr Bah
Allahmme Salli al Seyyidina Cafer Rehnma
Allahmme Salii al Seyyidina Kzm Msa
Allahmme Salli aS Seyyidina Ali Sultan Rza
Allahmme Salli al Seyyidina Muhammed Tak
Allahmme Salli al Seyyidina Ali Nak
Allahmme Salli al Seyyidina Haan Asker
Allahmme Salli al Seyyidina Muhammed Mehdi*
erac, Salvattan sonra, eran sana soluna ve nne niyaz ettikden sonra ayaa kalkar, geri geri ekilir, meydann orta yerinde dra gelip
u dvaz okur :
n era- Fahr uyandrdk Hdann akna
Seyyid-el-Kevneyn Muhammed Mustafa'nn akna
Saki-i kevser Aiyyel Murtazanm akna
Hem Hatice Fatm a Hayrnnisann akna
h Haan H ulk Rz hem h Hseyn i Kerbel
Ol mm- etkiya Zeyne'l Ab'nn akna
Hem Muhammed B k r ol kim Nesl- pki Murtaza
Ca'fer-s-Sdk mm- Rehmiimnn akna
Msa-i Kzm mm- serfirz- ehl-i H ak
Hem A li Musa Rzayt Sabira'm n akna
h Tak ve B a N ak hem Hasenl Asker
Ol Muhammed Mehd-i Sahib Liv'nn arkna
Pirim iz stadmz Bekta Velnin akna
Haredek yanan yaklan akanm akna*

273

Dvaz bitince,
Ber Cemali Muhammed, Keml-i mm Haan h Huseyn. Ali ra B*
lende salvat
diyerek cemde bulunanlar salavt vermeye arr. Cem evinde bu
lunanlarn hepsi :
Aliahmme Sall al Seyyidina Muhammed ve al l-i Muhammed*
diye salvat verirler.
Bundan sonra Dede, Dar'a durmakda olan eracya u duay verir :
Allah. Allah. Hizmetin kabul Muradn Has! ola. Cbir Ansarnin him
meti zerinde ola. Gerek erenler demine h.
eracnn meydan terketmesinden sonra zkirler dvaz okurlar.
era ile ilgili a'vazlar tercih edilir. Ak era ile ilgili eitli dvaz bil
miyorsa baka dvi,zlar da syleyebilir. Hatyiin nl bir dvaz, nakarat
deitirilmek suretiyle defa okunur. dvazn sylenmi olduu blge
ler de vardr.
Hata etiim Hda yakt delili(294)
Muhammed Mustafa yakt delili
Ol l-i abdan Hayder-i K errar
A liyyii'l M ur taza yakt delili
Hatice'tik. Kbra Vatma Zehra
Ol H ayrr nis yakt delili
m m Hasen akna girdim meydana
Huseyni Kerbet yakt delili
m m Zeynel, m m Bakr-ii Cafer
Kzm Msa Rz yakt delili
Muhammed Takden hem A li Nak
Hasan'l Asker yakt delili
Muhammed Mehd ol sahih zaman
Eiinde yet yakt delili
B ilirim gnhm hadden aubdur
Hnkr- E vliy a yakt delil.
On k i m tdandr bu nr H atyi
ir-i Yezdn Al yekti delili
H atyi

Yakt Delili nakarat ikinci syleyide Kurdu bu yolu ve nc

syleyide Kabul eylesin denilerek dvaz defa sylenmektedir.
(2 9 4 )

274

B u ra d a a d e li! e ra a n la m n d d r .

Dvaz bitince sazlarnn zerine eilip dua bekleyen Zkirlere dede

u duay verir :
Allah... Allah... Hizmetleriniz kabul ola. Muradlarnz hasl ola. Muhammed, Ali, Ehi-i beyt katarlarndan, ddarlarndan ayrmaya. Adlarn zik
rettiiniz On ki mmiarn himmeti zerinizde ola. Diliniz derd grmeye.
Dil bizden nefes Hazret-i Hnkrdan ola. Geree h...
Bundan sonra arc (Ferra) meydana defa car alp Dra durur.
Dede :
Allah... Allah... Hizmetin kabul muradn hasl olsun. eydi Ferran
yolda olasn. Ellerin derd gnln keder grmesin. Gerekler demine h...
diye dualar.
Duay takiben, sakka (briktar) bir elinde leen dier eiinde brik ol
duu halde, Dede'den balamak zere orada bulunanlarn hepsinin eline su
dker. Bu daha ok sembolik bir ykama, bir nevi abdesttir. Zira, Ceme kat
lan her can, cem evine gelmeden kendi evinde abdest almtr. Abdestsiz
ceme katlnmaz. Cemaatn eline su dken ibriktar ve yannda elinde havlu
bulunan bir bac birlikde dra dururlar. Dede :
Allah... Allah... Hizmetleriniz kabul ola. Dileinizi Hak Muhammed
Ali vere. Elleriniz derd grmeye. Gnlnz incinmeye. Yoluna hizmet etti
iniz Prin himmeti zerinizde ola. Dil bizden nefes Hnkrdan ola. Gere
e h... diye dua eder.
Bundan sonra sra Tevhde gelmitir. Adndan da anlalaca zere
Allahn birlii zikredilen tevhdde, taclama dvaz ile kutsal isimler de an
lr. Taclama dvaznn her kita arasnda, cemaat tmyle tempo tutarak :
L lahe llllah derler ve tempoya uyarak iki tarafa vecid ve huu
iinde dalgalanrlar.
Tevhd her blgede ekilmemektedir. Fakat Alev -Bekta ayininin te
mel kurallarndandr.
Zkirler Dededen destur isteyerek dvaza balarlar :
Bu gn P r bize geldi
G lleri taze geldi
n sra Kanber'
A li Murtaza geldi
(L lahe ll lla h )
Ali Murtaza hm
Yzdr kbleghm
Miracda ki Muhammed
lemde pdihm
(L llhe llllah )

2?5

Pdihm Yaradan
Okur akdan karadan
Ben Pirden ayrlal
Yz y l geti araaan
(L llhe llallah )
Aram uzattlar
Yreme tuz attlat
B ir kul geldi Fazl ya
Bedestende sat ulur
(L llhe llallah )
Sattlar bedestende
Ses verir glistanda
Muhammedin htemi
Bergzr bir arslanda
(L llhe lllllah )
Arslanda bergzrm
P r haylin gzlerim
Hep hasretler kavutu
Ben hl intizarm
(L llhe lllllah )
ntizarn ekerim
Lebleri bal ekerim
Ben P rden ayr ddm
Gz yalar dkenm
(L llhe lllllah )
Dkerim gz yan
Bak Mevl'nn iini
Kurban eyledi kei
Yedi Olunun bam
(L llhe lllllah )
Kei kurban eyledi
K firler kan eyled.
Gkden indi melekler
Yerde figan eyled:
(L lhe lll llah )
Figan eyler melekler
Kabul olsun dilekler
Yezid bir derd eyledi
O derd beni helakler
(L lhe lll llah )
Yezid bir derd eyledi
Erenler vird eyledi
Pr'im bir ehir yapdt
Kapsn drt eyledi
(L llhe lll llah )
Drt eylemi kapsn
Ll- gevher yapsn
Yezidler ehd etti
m m larn hepisin
(L lhe llallah)

Haana au virdiler
Huseyne kydlar
Zeynel ile Bkrt
B ir zindana koydular
(L llhe lllllah )
Zindanda bir ezadr
Ca'fer yolu gzedir
Caferin de bir olu
Msa Kzm Rzdr
(La llhe lll llah )
Tak N ak alarm
Sinem yara dala) m
Asker'yi Mehdl'yt
On ikiye balarm
(L llhe lllllah )
Mteriye satarm
D rlii matah tutarm
Ykm ll- gevherdir
On ik id ir katarm
(L llhe lllllah )
Satarm mteriye
Kervan kalsn geriye
Cebrail h eyledi
Cennetteki Hri'ye
(L llhe lllllah )
Cebrail h eyledi
H atrm bo eyledi
Kanat verdi kuluna
Havada ku eyledi
(L llhe lllllah )
Ku eyledi havada
Gezer dada ovada
E l kaldrm melekler
Saf saf durmu duada
(L llhe lllllah )
E l kaldrm hakkna
Ism i zm okuna
Ism i zm duas
Tatl cana dokuna
(L llhe lllllah )
Dokunur tatl cana
Alarm yana yana
m m larn davas
K ald ulu Divna
(L llhe lllllah )
Ulu Divn kuruldu
Cmle mahlk derildi
Yezdn iaret etti
Sr'u Maher vuruldu
(L llhe lllllah )

P ir dediler A liye
H ac Bekta Vel'ye
H ac Bekta tcn
Vurdu K zl Deliye
(L lha, lllllah )
K zl Deli Tcmz
eyh Ahmet Mircm z
Karaca Ahmed gzcmz
Yalncak duacmz

(L lhe lllllah)
K u l Him m et stadmz
Bunda yoktur Ydmz
h- Merdn akna
Hak vere muradmz
(L lhe lllllah )
K u l Him:-;Jt"- *

Burada cem evinde bulunan btn canlar bir aldan :

L lhe lllllah
A li Mrd A li h
A li Hayder A li h
A li Esed A li h
A li r'd ir A li h
Eyvallah hm Eyvallah
L lhe lllllah

eklindeki yedi msralk tevhdi defa tempo Ha kore halinde okuyup, alniarn yere koyarak secdeye varrlar. O zaman Dade, u gbank okur :
Allah... Allah...
Meded Allahm meded
Gel derdime derman eyle
Yeti Muhammed A li
Gel derdime derman eyle
Haan Huseyn akna
Yardm eyle dkne
m m Zeynelin akna
Gel derdime derman eyle
m m B k rn katma
Caferin ilm- ztna
Msa Rz hrmetine
Gel derdime derman eyle
h Tak ve ha Nak
m m Hasanl Askeri
Yarla men kenner
Gel derdime derman eyle
Gel Hak'dan d'lek dile
Mehd Sahib zaman gele
Dedemolu Secde kla
Gel derdime derman eyle

278

Allah... Allah... Vaktlar hayrola. Hayrlar fethola. erler defola. Sec

deye inen balarnz ar derd grmeye. Adlarn ardmz On ki mam
larn hsn himmetleri zerimizde syeban ola. Dil bizden nutuk Hazret-i
Hnkrdan ola. Dem-i Balm karem-i evliy, gerek erenler demine h.
Bu glbank takiben Dede, veya rehber :
Allah... Aiiah... Dr eken ddar gre. Ddar gren cehennem nr
grmeye. Erenler sefsna vara. Geree h.
Diyerek hizmete fasla verirler. Cemde bulunanlar sigara, su, mer-ioat
ierler. htiyac olanlar dar giderler.
Bir sre getikden sonra Dede : Edeb, erkn! der. Tm cem erenleri
diz zeri gelir.
Meydann ortasnda Dra gelen Ferra (arc) :
Hamdlillh Primiz Hazret-i Bektadr.
stadmz l-i Muhammedden Seyd Ferradr
Berceml-i Muhammed, Keml-i

Haan,

Huseyn,

Ali

Ra

Blende

Salvat der.
Tm cemaat :
Allahmme Salli al Seyyidina Muhammed ve al l-i Muhammed
diye Selvat getirir.
Dede Car duas verir :
Allah... Allah... Hayrlar fethola. erler defola. Mnkir, mnafk mat
ola. Sprgeci Selman... Kr olsun Yezd- Mervan. Carmza yetisin Ali
h- Merdn. Hizmetin Hakka gee. Seyd Ferran himmeti zerinde ola.
Yzn ak ola. Nr-u Nebi Kerem-i Ali Pirimiz Hnkrmz Hac Bekta Vel
demine h...
Sra Mirclama okunmasna gelmitir. Zkirler u mrclama'y okur
lar :
Mirc okudu Cebrail
Muhammed Mustafa mh'i
Hak emrine oldu kail
Eyled i hem azm-i rhi
Gaybdan yand bir rak
nk yakn oldu rak
Cebrail getirdi Burak
Bin d i ol Habib-ullh
Burak kadem basd are
E ri ti fevk-al Fere
Hak kdirdir cmle ie
Eyled i bu gez-ngh'

279

B ir nid eriti H kdan

Y Muhammed in Burakdan
Gz kamar erer-nkdan
M m nlerin kble gh
Yolda rast geldi bir ir
Y ne dir bu ie tedbir
Htem ini azna v ir
Sundu ik i cihn h'
kt sitr-el Mntehay
E ri ti il-a nihay
Kavutu srr'-Hday
Seyretti Cemlullah
Onda grd bir nev-civn
Yz ems-i mli-tbn
Cemline oldu hayrn
Nazar kld l-Allah
Sordu doksan bin kelmt
H ak ile nk-nm'
B ir dem eyledi arm '
B u ne srd r y ll h
Gaybden geldi yeil et
Verdi s-pre engr asel
O demde grdii bir mahfel
Selm ann eyen Lillh
Ayak ste kalkd server
Oldu gnl gz enver
S r ile oldu mnevver
Dedi bu Hikm et ll h
Oldu M ircn mbrek
Hak kld K rn tebrek
anna Levlk-e Levlk
Padihlar Padih'l
Vard krklarn cemine
Oturdu H ak makamna
H ... dedi gerek demine
Dem-be dem Raslullh'
Buyurdu ol nr-u vhi
Size armaan bu tevhd
Cmlesi de oldu scd
Zikretti Kelm ullh
K rk la r bir erbet itiler
Can ile batan getiler
Cezbe-i aka dtler
E ttile r krklar Samah

Gzler-i Kurret'l ayn

A li bin Haan luseyn
m n Zeyne'l-bidn
Grh-U nc gvahl
m n B k r m m Cafer
Kzm Msa Rz server
Tak ha N ak Asker
Muhammed Mehd penhl

<

At-bah eyle Ltfunden

Dr eyleme rahmetinden
Mahrm koyma efkatinden
Ged Feyzi pr-gnh
Feyzullah elebi

Mirclama'nm onuncu ktasnda ki :

Ayak st kalkd server msra! okunurken btn cem erenleri ayaa
kalkarlar. On ikinci kta'da ki :
Oturdu Hak makamna msra okunurken herkes yerine oturur. Zkir
ondan sonra gelen msrada :
H... dedi gerek demine Derken hep cemaat zkire katilp H...
derler.
On nc ktada ki :
Cmlesi de oldu scid msra okunurken tm cem erenleri olduklar
yere secde ederler.
Mirclama okunurken genellikle bir erkek ve bir bac samah yaparlar.
Daha fazla samahc ile kalabalk olmamasna zen gsterilir.
Mirclama bittikden sonra, samsh eden erkek ve bac yan yana dra
dururlar. Dede samalclarla beraber dua beklemekde olan zkirlere de dua
verir :
Allah... Allah... Cmle lemi yaradan nr- Mutlak Y Allah, Y Allah,
Y Allah... Nr- Nbvvet Y Muhammed, Y Muhammed, Y Muhammed...
Nr- Velyet Y Ali, Y Ali, Y Ali... Ekber-i mmeht Hatice ve Fatma
analarmz, Haan, Huseyn, Zeynel, Bkr, Cafer, Msa, Rz, Tak, Nak,
Asker ve Mehd cmle immeyn, Kutbl-rifn gavs-el vasln Seyyid Mu
hammed Hnkr Hac Bekta Vel hrmetine yaptmz ibadetler, okudu
umuz glbanklar, samahiar ve cmle hizmetler hzur-u Brde kabul ola...
Allah cmle kusur ve gnhlarmz! balaya... Doru yoldan ayrmaya...
eytn errinden, mnafk mekrinden koruya... Ktlere e etmeye... Ei
mize, dostumuza, komumuza, ocuklarmza yeryiizndeki cmle m'minferle beraber hayrl iler hayrl ameller hayrl dnceler nasb ve m
281

yesser eyleye. Ddar Ali'den ve mereb-i Huseynden mahrum etmeye.

Bilerek bilmeyerek yaptmz gnahlara geri dndrmeye... Samah yapan
bac ve karda, mirclama syleyen zkirler hizmetlerinin pirinden efaat
bulalar, Dil bizden nefes Hnkr Hac Bekta Velden ola... Nr- Neb Kerem-i Ali, glbank- Muhammed Hnkr Hac Bekta Vel, dem Pr, Kerem-i
evliya gerek erenler demine h...*
Dede duasn bitirdikden sonra zkirler ayrca bir msaade beklemeden,
Krklar Samahmn arlanmasn almaya balarlar.
Mirclama srasnda Samah yapanlar safdaki yerlerine geip oturur
lar. Meydann msaadesi, genilii orannda samahc, Krklar samah yap
mak zere meydana gelir. Genellikle alt erkek, alt bac olmak zere on iki
saysn tamamlarlar. Bulunmad takdirde daha az sayda da olabilir.
Arlama :
Sahahdcn ynm H akka dndrdm
Muhammed -A liy i greyim deyu
Dnyann gamndan ektim elim i
Mird-i Km il'e ereyim deyu
Varub bir km ile yolda olmaa
Ahd eyleyb ikrarnda durmaa
Drt duvarn binasn kurmaa
Ararm stadm bulaym deyu
km serim i sevdaya saldm
Akn ateine tutuldum yandm
m m eiinde peymane durdum
A linin yoluna leyim deyu

Yrme :
Ol m m Haseni canmla sevdim
Mazlm Hseyinin glam oldum
m m Zeynel ile zindanda durdum
Kendim i krk pare bleyim deyu
H er zaman anarm kesm-zm zkirim
Adna kurbanm m m B k rn
Diin gn virdeyleyip okurum
Caferden bir nasb alaym deyu

Hzlanma :
Msa Kzm dmenine niyazm
m m Rzya baldr zm
Tak N ak Askeryedir szm
Mehd ile kl alaym deyu
282

K u l Velim Hakk'a secde caerim

H akk'r buyurduu yola giderim
Dinim Hakkdr H ak kelm ederim
On k i m m 'a ereyim deyu
K ul V e li

Samahclar duaya durur. Dedo dua verir :

Allah... Allah... Hayr hizmetleriniz kabul ola. Muradlarmz hsl ola.
steinizi, dileinizi Hak, Muhammea, Ali vere. Dndnz amallardan
hayr hasenet gresiniz. Eb Zerr-Giarnin Hazret-i Fatmann hsn- him
meti zerinizde ola. Aliyyel Murteza Krklar samahna kaydede geree
h...
Samahclar saftaki yerlerine gidip otururlar. Sra Sakka suyuna gel
mitir. Rehber :
Edeb, erkn! der. Herkes diz zeri gelir. Sakka, su doiu bir kabla
Dra durur ve u terceman yksek sesle okur:
Bismillhir Rahmnir Rahm
Ve cean rninel ma. Klli eyir hayy. Allahmme
Ecelhu ifan min klli dai.
Selmullah al mm Huseyn... Ve l-i mm Huseyn... Evld- mm
Huseyn... Lnetullh ktil-i mm Huseyn... (Allah'n laneti mm Hseyin'
in katili zerine olsun.)
Ltfuna muhtacz eyle ihsan y Huseyn
Derdimize senden derman eyle derman y Huseyn
Gayrye muhta klma kn elamn
Sen medet kil bizlere her vakit y Huseyn
Sad hezaren Lnet olsun ol grh'u dalle
Nakz- ahd ile ehd kldlar anlar seni Y Huseyn
sm-i Pkin ak iin zikredeni koyma zulmette hergiz
Berm urad et dide-i giryan ile alayan Y Huseyn
znin ile su tabrdm akna vermek iin
Aknla ienlere kl b- hayat Y Huseyn

Bercemli Muhammed Keml- Haan Huseyn Ali ra Biende Salvat...

Cemde bulunanlar :
Allahmme Salli al Seyyidina Muhammed ve
diye Salvat verirler.

al l-i Muhammed

Sakka, elindeki srahiden kk bir bardaa birer yudumluk su koyarak

Dede ile beraber kiiye su verir. Su verirken yksek sesle :
283

Gemiiz biz can- badan erenler akna

Can gz dem be dem H akk grenler akna
Kerbel det-i gmnda can verenler akna
Gzm ya sebil ettim h- ehdan akna

Der.
Bundan sonra Sakka, meydann evresinde dolanarak elinde ki sudan
az miktarda olmak zere tm cemde oturanlara serper. Bir tarafdan su ser
perken bu i sresince yksek sesle :
Selmullah Y Huseyn... Semullah Y Huseyn... Selmullah Y Huseyn... Ahmed-i Muhtar akna... Hayderi Kerrar akna... Sadk- Sakka
Selmn Pk akna... Sakkahm Y mm Haan... Sakkahm h Huseyn...
Kl efaat katresi dene Y Huseyn... Yardm eyle ALLAH ALLAH arana Y Huseyn... Selmuliah Y Huseyn... Selmullah Y Huseyn... Se
lmullah Y Huseyn...
Sakka bundan sonra meydann ortasnda dra durur; Dede dua verir :
Allah... Allah... Hizmetini eh'dler h- kabul etsin. Selmn- Pkin
himmeti zerinde olsun. Geree hO...
Bundan sonra zkirler mersiye okurlar :
tmeyp h- Peygamberden hay H akdan hazer
Kfiyan- b vefalar nakz- ahd etmi meer
Kurretl-ayn- Rasl- eylemiler derbeder
V ar ise gel Htr- h- Raslullh eer
E y sab var Kerbel detinden eyle bir gzer
Ver bize ltfet Huseyn bn-i A liden bir haber
Tenegne kl nazar bir kat re su bulmu mudur
Glistn- Ahmed-i M uhtar gr solmu mudur
Kerbel topra hep al kan ile dolmu mudur
Ol Huseyn-i Kerbelya bak ehd olmu mudur
E y sab var Kerbel detinden eyle bir gzer
Ver bize ltfet Huseyn bn-i A liden bir haber
K rd la r m glbn- h- Nebnin dlini
Kesdiler mi Ol Aliyyel-Murtaznn blini
H i soran var m yetimnn acep ahvlini
E yle Tahkik hnedn- Ehl-i bey t'in hlini
E y sab var Kerbel detinden eyle bir gzer
Ver bize ltfet Huseyn bn-i A liden bir haber
Gel yetim ler hline rahmet Hudmn akna
Sdk-ul vad-l emin ol Mustafann akna
Ftih-i Hayber AliyyeUMurtaznn akna
Kffe-i ervh- Pk-i enbiynn akna
E y sab var Kerbel detinden eyle bir gzer
Ver bize ltfet Huseyn bn-i A liden bir haber

284

Hazret-i bbas ehl olmu mu eyle cst c

Kavm-i Sfyn orduht ha etmi m i gul
Zaptna alm m dr nehr-i F ra t' ol ad
Verdiler mi bak yetmna aceb bir katre su
E y sab var Kerbel detinden eyle bir giizer
Ver bize ltfet Huseyn bn-i A liden bir haber
Zulm ile seddoldu mu Rh-t ehd-i Kerbel
kt m eflke dek h- ehd-i Kerbel
Bak Zevale erdi mi mh- ehd-i Kerbel
Hn ile lde mi h- ehd-i Kerbel
E y sab var Kerbel detinden eyle bir gzer
Ver bize ltfet Huseyn bn-i A liden bir haber
M asumn u mazlmn hep anda kurban oldu mu
Dmen-i Pk-i Sekne, Zeyneb al kan oldu mu
Kasm u Leyl Zleyh hep perian oldu mu
Ehl-i beyt'e bak esr-i l-i Mervn oldu mu
E y sab var Kerbel detinden eyle bir gzer
Ver bize ltfet Huseyn bn-i A liden bir haber
B ir haber yok mu H arbi hdan hayretteyiz
layub m seher ah dzah-t firkatteyiz
Htr- n d pr hzn keder uzletteyiz
Biz mhibb-i Ehl-i beyt mtem-i sz mihnetteyiz
E y sab var Kerbel detinden eyle bir gzer
Ver bize ltfet Huseyn bn-i Ali'den bir haber

Mersiye okunmasndan sonra, Sofrac eiinde ekmek ve kurban lokmas

olduu halde meydann orta yerinde dr'a durur ve u terceman okur :
Evvel Allah diyelim... Kadm Allah diyelim... Geldi Ali sofras Hak
versin biz yiyelim. Allah eyvallah geree h.
Dede dua verir :
Allah... Allah... Hayr hizmetin kabul, muradn hasl olsun. Sofran,
Kanberin serdii sofra olsun, gerek erenler demine h.
Cemde bulunanlarn saysna ve meydann geniliine gre bir ka
yere sofra serilir. Lokmalar konur. Herkes sofrada yerini alr.
Dede :
Bism illahir Rahm anir Rahm
Ve yutmunettaame al hubbihi miskinen ve yetimen ve esira.
Innem nutmukiim li vechillhi t niirid. minkim cezen ve
iikura(295).

(2 9 5 )

K urn

insan

Biz sizi ancak

Sresi yet 8,

Allah

9.

(O n la r leri ektii halde, yiyecei yoksula, ksze ve esire yedirirler.

rzas iin doyuruyoruz. B ir k a r lk ve teekkr beklemiyoruz, derler.)

285

Allah... Allah... Lokma hakkna, evliya keremine, gerekler demine...

Destur-u Pr, izn mrd yryenin iokmas yrye geree h. diye des
tur verir. Sofralarda oturanlar yemeklerini yerler. Btn sofralar yemeini
bitirince dede, sofrann duasn yapar. Yemek yiyenler ve hizmet edenler,
iki ellerinin parmak ularn sofraya koyarak o vaziyette dedenin duasn,
cmle sonlarnda Allah... Allah... diyerek dinlerler. Dua yledir :
Allah... Allah... El-hamdli-h, E-hamd-llb, Smme Ei-hamdlillh... Nimeti Cell, Berekt- Halil, efaati Rasl nayet-i Ali, Himmet-i
Vel... Bu gide, ganisi geie... Hak, Muhammed, Ali kabul ede. Yiyene hall,
yedirene delil ola... Yiyeni, yedireni, piirip getireni Hak saklaya, Hzr bekleye ey'en lillh Allah eyvallah h...
Duadan sonra, sofrada yer alamayanlar veya arzu edenler yemee de
vam ederler. Ayrca dua okunmaz.
Dem ienler, on iki hizmetin oevam srasnda verilen aralarda ve lok
ma srasnda dem iebilirler. Ancak hi bir zaman sofraya dem konmaz.
Demi ienlere Saki verir. Dem bardan alanlar dedenin nnde iki diz
zerine gelip duasn aldkdan sonra demini ier veya dede nceden m
saade etmise olduu yerde diz zeri gelip, iki e!i arasna ald bardakdaki
demi, ne hafife eilip dedeyi ve cemaat selamladkdan sonra sr eder
(ier). Dem datan sadece sak'dir. Bakalar ve zellikle baclar, kesin ola
rak dem datamazlar.
l
Yemekden sonra, arc meydana defa sprge alarak dra du
rur. Dede :
Allah... Allah... Hayr hizmetinden efaat bulasn. eydi Ferran
himmeti zerinde olsun geree h. diye dua verir.
Zkirler, nefes bir dvaz sylerler :
Muhabbet kaps ald bize
B u gn P irler ile lfetimiz var
Gelmesin kalllar meclisimize
Bizim erenlerle sohbetimiz var
Ayin-i cemde herkes muradn buldu
Donand meclisler, nr ile doldu
Hep erenler evliyalar cem oldu
B u dem bayrammz, seyranmz var
P irle r ocanda bizim yerimiz
Rzdayz tara kmaz birimiz
Dolu kadeh sunar, gani Pnm iz
Kevser arabndan iretimiz var

286

P irler huzurunda demler iildi

Kudret hzinesi anda ald
0 meydanda ll ii gevher sald
Erenler hlidir hikmetimiz var
Gen Abdal tekbr getirdim A LLAH
Grh glbank ile Allah Eyvallah
P ir elinden giydik El-hamdli-llh
Bamzda tc- devletimiz var
Gene Abdal
Fatma ana zn dra ekince,
Gznden akan ya sel olmad m
h edip gz yan yere dknce
Vzm ggerip de dal olmad m
zmn dalnda bir zm oldu
Muhammed koparp eline ald
zmn iinden ihiller kt
01 zaman babnda kul olmad m
S elman geldi eydullahn istedi
El-Hak herkes bir ikrara dayand
H er biri bir trl renge boyand
E rle r stazmdan el almad m
Mansur olan ayrlm ad drmdan
E r olanlar meylin kesmez yrndan
Muhammed nrundan A li srrndan
Uyanb da hli hal olmad m
K l Him met karnda gr bana noldu
km gl benzim sarard soldu
Muhammed'e Rehber Cebrail oldu
M mnlere mstakim yol olmad m
-K u l H im m et
Bu yolun yolcusu olaym dersen
Elde iki karpuz tutm al deil
Dervi olup alvar giyeyim dersen
Gh giyip gh atm al deil
Ndn bahesinde gonca gl olmaz
Km il ile yolda olan yorulmaz
k i mahluk vardr H akka kul olmaz
Marurluk dmanlk etmeli deil
M arurlar orada olurlar yalan
K ib r imi yorulup yollarda kalan
Eer yolcu isen kpry dolan
Gzgre amura batmak deil

Koyun kuzusuna nas meledi

M alnn kulan kim ler enedi
Blbl tt dalda tnedi
H er al banda tmeli deil
h H atyi m m Ca'fer muhbiri
Yrm dr H akkm Veysel Karn
H akkn haznesinden gelin gheri
Mteri olmayana satm al deil
h atyi
Hda kl mafiret cmle gnhm
Muhammed Mustafa hakk bala
Velyet m lkinin hem Padiah
Aliyyl Murtaza H akk bala
Rasl K ib riyaya hem-ser olan
efaatla nsa rehber olan
Muhakkak mmhat- ekber olan
Haticetl-Kbra hakk bala
Budur envr- bahrin esas
G etirir l l-i mercn hs
Srb yzm Fatm adan recas
B u dem hayrn-nsa hakk bala
Bunlarn kaps drl emndr
ef-i r-siyh siyandr
Kerem-Kr m m d cihandr
Haan H ulk Rz hakk bala
Allm el-esrn burcu elamn
Ziysydan ayrm a eyle ilsn
Kusurum ok aman h- ehdan
Husey-i Kerbel hakk bala.
Yzm yerde zm bdr iinde
Mukmim mmnim ikrr iinde
Yandrm a fak iri hergiz nr iinde
m m Zeynel Eb hakk bala
Mhibbi Ehl-i beyte eyle rahmet
Dvan derghnda bula efkat
Niyzm d cihanda verme zahmet
Hidd B k r Bah hakk bala
Grhu N cinin Pvas
Tark-i Mstakimin muktedas
K u l beerdir olur gere hats
K i Cafer Rehlnm hakk bala
Dedi Mrsel bular size emnet
B ir i K u rn b iri Evld temmet
Seveni yarla yevm ill kyamet
h Msa Kzm hakk bala

Horasn M iilkinin h-t Em iri

t mm Heterinin Shib serri
Cmle tncrimnin dest-gri
Ali Sultan Rz hakk bala
Bunlardan isteriz her car himmet
Ne kadar kul gnh ilerse elbet
Yine bir zerredir Ol emse nisbet
Takt Cevad Kaan- H akk bala
Ak Rahmet kaps b-nevye
Durup dldare gelir ilticye
Bu demde afv kl koyma cez&ye
Nak-yi Mukted bala
Buyurmu mmin-i rhletlerine
B u dem cem olmuuz Hk-i derine
Seza kl rahmetin kemterlerine
Hasanl Asker hakk bala
Muhammed Mehd her d cihann
Savnnda har kl shib lva'nn
Muhibbi M hlisi l-i ab'mn
B a sm i K ibriy hakk bala
Cihanda mahsnu bildim Ekrem
Snd Feyzya afvna her dem
Huzur-u haztetinde durdum ebsem
Meded l-i Ab hakk bala
Fcyzullah elebi *

Dvaz takiben dede dua verir. Bu gl-bng ayn zamanda cem birleme
gl-bngidir. Bununla beraber bu dvazdan sonra cemin sona ermesi gerek
mez. Cem e katlanlar arzu ederler ve Dede de uygun grrse muhabbet,
deyi dvaz ve samahlarla istenildii kadar srdrlebilir. Kural, grg ce
minin bu dvazdan sonra Dedenin verdii dua ile sona ermesidir. Dua :
AHa.... Allah... Akamlar hayrola. Hayrlar fethola serler depola. Mmnler dola. Meydan ar bd ola... Srlar mestur ola. Hak, Muhammed,
Ali erenler ceminde hizmet bezledenler, cemde bulunan baclar kardalar cmle Muhbb-i Ehl-i beytle beraber ddarlarndan, katarlarndan ayr
ma... On ki mm, On Drt Masum Pk, On Yedi Kemerbestin himmetleri
zerimizde ola. Kutbl Arifin Gavsel Vasilin Seyyid Muhammed Hnkr
Hac Bekta Vel muin ve destgirimlz ola... ler, beler, yediler, krklar
ve ricl-ei gayb erenleri saf-nazarlarn esirgemeye. Cenb- Hak cmle
mizi mnkir-mnfk errinden ad mekrinden hfz emande eyleye. Dert
lerimize derman, gnllerimize imn, hastalarmza ifa, borlarmz eda
nasb eyleye. Grhu Nciye ve zmre-i Salihne katlmak myesser

289

eyleye. Namerde muhta eylemeye... Vaktimiz hayr ge!e. Di! bizden ne

fes Hazret-i Pr Hnkrmz Hac Bekta Velden ola...
Oturan duran kosuz gaybetsiz evine varp yastna ba koyan sa ya
ta selamet kalka... Ali yolda Hzr klavzu oia. Gerek erenler demine
h...
Cemde bulunanlar, meydana niyaz ettikden sonra ekilip evlerine gi
derler. Dede ile hizmet sahipleri kalnca dardaki bekilerde arlr. Reh
ber sa bata olmak zere duaya dururlar. Dede :
Allah... Allah... Hizmetleriniz Hnkr Hac Bekta Vel Derghna
yazla. Hizmetiniz kabul, mradmz hasl ola. Allah korktuunuzdan emn,
istediinize nail eyleye... Hizmetinde bulunduunuz erenlerin evliylarn
himmetleri sizinle beraber ola. Nr-u neb Kerem-i Ali gerekler demine
h...
Duay mteakip Dede ayaa kalkar. era meydann ortasna getirir.
Yn Peygamber postu denilen kendisinin vekleten oturduu posta dnk
olmak zere diz zeri oturur. Hizmet sahibleri Dedenin geri tarafnda dua
daki sray bozmadan ayakda beklerler. Dede :
Allah... Allah...
Btn oldu. era Nr-u Ahmed
Zhir oldu ems-i Mh- Muhammed
Allah Eyvallah H dost...
Der ve era sr eder, baka deyimle dell'i dinlendirir (era sn
drr).
Hep birlikde (meydan- erenlere) niyaz ederek, cem evini terkederler.
Verdiimiz rnek, Grg kurban (terceman kurban), ikrar verme (yo
la alnma kurban) Mushib kurbannda aynen uygulanr.
Yl kurban ve Abdal Msa kurbannda da genellikle ayn kurallar geerlidir. Baz blgelerde, deyi, dvaz ve samahia yetinilmekde ise de ge
nel ve temel kural, rnek verdiimiz biimdedir.
Kurban Bayramnda, adak kurban kesilmesinde, Muharrem kurbannda,
Nevrz ve Hzr lyas ve ziyaret kurbanlarnda sadece deyi ve dvazlar
ve dualar okunur.
Cem kurbann, ceme katlmayanlar yiyemedikleri iin herkese dat
lan bu tr kurbanlarda cem yaplmaz.
290

SZLK

b
b-p
adem
dem
adet
det
ahr
hir
hiret
ahir-i emr
ahsen
ahsen-i takvim
ahval
akdem
akde
alem
lem
aleyh
aleyhisselm
l-i osman
alde
m
aml
ansr
ansr- erbaa
and
ankebt
rif
ar
ar- fer
ar- zemn

:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:

Su.
Aba giyen, dervi,fakir.
Yokluk.
lk peygamberin ad, insan,
Say, tane.
Gelenek.
En son, en sondaki.
Son.
br dny, ldkten sonra gidilen yer.
En nihayet, sonunda.
Pek gzel.
En gzel, insan (mecazi).
Durum.
lk nce, daha nceki.
mm, din inan, din gelenek.
Nian, almet, bayrak, sancak.
Dnya, cihan, evren.
Kar, kart.
Peygamberlere, meleklere verilen unvan.
Osmar oullar, Osmanllar.
Bulam, karm.
Kr.
iler (amelin oulu).
Elamanlar, unsurlar, eler.
Drt unsur (ate, hava, suf toprak).
ok inat.
rmcek.
Bilge, irfan sahibi, sezg sahibi.
Dokuzuncu gk.
Gkyz ve yeryz.
Gkyz ve yeryz.
291

arz
asel
ashab- kehf

astane
aytane-i saadet
asuman
aikre
aiyan
aina
aytmak
ayn
azher
azmet

: Dnya, toprak.
: Ba! (Cennetteki drt sudan biri).
: Maara ehli ((Kutsal kitaplarda, bir maarada
yzlerce yl uyuduktan sonra, tekrar uyandkla
rndan sz edilen kiiler).
: Ev, ikametgh.
: stanbul, padiahn bulunduu yer.
: Gkyz.
: Ak, belirli.
: Ku yuvas, ev, mesken.
: Bildik, tandk.
: Sylemek.
: Asl, kendisi, gz.
: Pek belirli, ak.
: Gitme, gidi.
B

bahr
bahyi
bis
br -gh
btn
btn

batn
bed - huy
bedd
belde
bert
bert- lian
b er-dar
bergzr
beyat
beyt-ullah
bezm
bezm-i elest
bi-aynih
bdr
bigne
292

:
:
:
:

Deniz.
Balama, ihsan, merhamet, efkat.
Sebeb olan, icab ettiren.
Girilmesi izne bal olan toplant yer, divan,
adr.
: Grnmeyen, gizli, i.
: Kuran yetlerinin gze grnen anlamlarndan
ok, i ve gerek anlamlarna nem verenler ve
bu ynde yorum yapanlar.
: Nesil, soy.
: Kt huylu.
: Mehur, grnr, ak.
: Yre, ehir.
: Rtbe, nian ve imtiyaz verildiini bildiren fer
man, grev belgesi.
: Padiah ferman.
: Aslm, idm edilmi.
: Hediye, hatra, anda.
: Uyma, tanma.
: Allahn evi, Kbe.
: Meclis, toplant, elence yeri.
: Tanrnn Evreni yaratt andaki meclis, toplant.
: Aynyle, tpk.
: Uyank, uyumayan.
: lgisiz, lakasz.

b-gmn
bin
bimr-hne
bil takrib
buz
bnyad

:
:
:
:

phesiz, kukusuz.
Oul (Hseyin Bin Ali = A linin olu Hseyin),
Hastane, bakm evi.
Yaknlk peyda etme, samimileme, senli benli
olma.
: Kin, nefret,
: Temel, asl, esas.
C

cnib
cehl
cel
cevr
cibrl
cra
cr'a-ns
cst c

: Taraf, cihet, yan.

: Bilgisizlik, cehalet.
: Aikr, meydanda, sls trnde bir eit Arap
yazs.
: Eziyet, strap.
: Cebril Aleyhisselm.
: Yudum, iim.
: en, iki ien.
: Arayp sorma, aratrma.

ker
ec
elebi
em

: Kul, kle, cariye.

: Tehl yn, buday yn.
: Bekta ve Mevlevlerde Pr soyundan gelenlere
verilen sfat,
: Gz.
D

dallet
dme
dmen
dme suleha
dme takvah
dme ulvv
dn
dni-mend
dr
dra durma
dr-l beka
dr-l eman
dede

:
:
:
:
:
:
:
:
:
:

Doru yoldan sapma.

Daim olsun anlamnda kullanlan iyi dilek sz,
Etek.
Temizlii, iyilii devaml olsun,
badeti daim olsun,
Ycelii daim olsun,
Bilen, bilgi, iim.
Bilgi alnan, haber alnan kii,
Ev, yurt.
Dede dua ederken, grgs yaplan talihlerin al
d vaziyet,
: hiret, te dny.
: Muhammed kaps, kurtulu yeri, balan yeri,
: Ocak-zdeler, tarikat yneten, din adamlar, mr
idin icazet verdii tarikat yneticileri.
293

dere
derd-mend
dergh
dergh- muall
der-saadet

:
:
s
:
:

dest
dest-gr
det
devriye

: El
: Elinden tutan, koruyucu, kurtarc,
i l.
: Gelmi gemi byklerin adlarnn anld ne
fesler.
: nsan yz, ehre,
: Yiit, yrekli,
: Byk meclis,
: Canl ve etkin g.
: Duman,
: Kara duman,
: Kuluk vakti.

ddr
dilver
dvn
dinamizm
dd
dd-u siyah
duh
dvz

Belirtme, topiama, arama sktrma.

Dert sahibi, tasal, kaygl.
Tekke.
Byk kap, saray.
stanbul (Mutluluk kaps).

dvzdeh

: On ki mmn adlarnn anld nefesler (Dvzdeh mm'dan).

: On ki.

dvzdeh mm

: On ki mm.

E
ebced

ebsem
ebter
eb
ehl-i beyt

: Eski Sm alfabe srasna gre tertiblenmi, Arapaya zg sesleri gsterir harfler ilave edilmi
ve bu sraya gre harflere birden ona sra ile,
ondan yze, onar onar, yzden bine, yzer y
zer olmak zere, birer say deeri verilmi olan
Arap harflerinin dizili sras ve btn. air bu
yntemle bir olayn tarihini iir iinde belirtebilmektedir.
: Skt etme, sessiz olma.

ehl iyi

: Soyu trememi, zrriyetsiz, hayrsz.

: Baba, ata.
: Hane halk, Hz. Muhammed'in yaknlar (Ali, Fa<
lma. Haan, Hseyin ve onlarn soyundan gelen
ler).
: Kar, oluk, ocuk.

ehl-i mur
ekber
ekrem

: Kymet ehli.
: Byk, en byk.
: Kerem sahibi, eref sahibi, cmert.

294.
<

elest

el-hac
el halet hzihi
elif tc

: Tanrnn ruhlar yarattkdan sonra Elest bi-Rabbikm = Ben sizin Rabbiniz deil miyim? dedi
i an. nsann yaratl,
: Hac,
: imdi, bugn hl,
: Hac Bekta Velnin tc.

elsine-i ns
enbiy
endern
engr

:
:
:
:

ensb
envr
erban
erkn

: Soylar, baba tarafndan hsmlar,

: Iklar, parlaklklar.
: Krk, erenlerin ile karmak iin hcreye ka
pandklar krk gnlk sre,
: Usller, esaslar, tarikat kurallar,

ered
ervh
ebm
esatir
eshb

:
:
:
:
:

Halk katnda, halk nazarnda,

Peygamberler, Yalvalar,
Saray evresi, saraya mensup,
zm (b- engr = arap),

eslaf

Daha ergin olan, doru yola daha yakn olan,

Ceniar, ruhlar,
Adlar,
Mitoloji, menkabe.
Peygamberin sohbetinde bulunmu olan yakn
lar, arkadalar,
: Daha ncekiler, gemiler,

esm
eslah
esrr
evld- rasl
eyitmek
eza etmek
ezel

:
:
:
:
:
:
:

Adlar, isimler,
Daha iyi, daha temiz,
Gizli bilinmeyen eyler,
Peygamber soyundan gelenler,
Sylemek.
Eziyet etmek, ikence etmek,
Gemideki sonsuzluk.
F

fehr
fahr-i lem

: Byklk, ululuk.
: Hz. Muhammed.

fi
fsid
f
f etmek

s
:
:
:

Vazgemi, ekilmi.
Kt, yanl, bozuk.
Aa vurma, dile verme.
Gizli tutulan bir eyi sylemek.

fehm
fen
fen-fi-llah
fen mlket

:
:
:
:

Anlama, anlay.
Geici, yokluk.
Allahn varl iinde yok olmak.
Dnya mal, geici varlk.
295

ferace
fermn
fesd
fesd karmak
fevt
feyyz
fez
ftrat
firkat
fi-mbe'd

: Eskidensokaa karken giyilen mantoya ben

zer elbise.
: Buyruk, emir, padiah buyruu,
: Bozukluk, karklk, isyan.
: Birbirine drmek, kundaklk, ayaklanmaya
tevik.
: Kaybetme, elden karma, lm,
: Bereket, bolluk veren. Allah,
: Uzay, ucu sonu olmayan boluk,
: Yaradl, huy, miza,
: Ayrl. Bir dosttan ayrlmak,
: Bundan sonra, bundan byle, bir daha
O

gadr
gammaz
gavs-l-vsln
gaz
ged
gene
gen-i hakikat
gevher
gybet
giryan
gufrn
gulm
gulvv
g eylemek
gftr
glbang
gmn
gruh
grh-u nc

gzde

:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:

Hakszlk, zulm.
Birine iftira ederek zarar veren, fitneci, koucu.
Hakikate, mrifete ermi olan kamillerin ba.
Din uruna sava.
Yoksul, dilenci.
Hazine, define.
Gerek hazine, gereklerin varl.
Elmas, bir eyin esas.
Aleyhde bulunma, ekitirme.
Alayc, alayan.
Balama, merhamet etme.
Kle, esir.
Hcum, saldr, yama.
Dinlemek.
Sz.
Ayinlerde ve din trenlerde okunan dua.
Zan, phe, sezme,
Cemaat, topluluk.
Gnahlardan kurtulmu, selmete km top
luluk. Hz. Muhammedin gerek mmeti olan in
sanlar.
: Sekin, seilmi.
H

habbe
hce
hd
hadd
298

:
:
:
:

Damla, tane,
Hoca,
Doru yolu gsteren,
fkeli, hiddetli, titiz.

hdlm
halfe
halfe-i msllmn
havlet
handn
hanende
hangh
hanman
harbt
htem
hatm
hatt- ecer
hayrl beer
hazine-i amire
heter
hidyet
hidyet-nvd
hikmet
Hicr
hb
hud
hulk
huff
hn
hurc
hnkr
hmanist

: Hizmet eden, yarayan.

: Birinin yerine geen kimse. Hz. Muhanmedden
sonra slm Devletinin bana geenler,
: Mslmanlarn Halfesi. Yavuz'dan sonra Os
manlI padiahlarnn kulland unvan,
: Yalnz kalma, tenhaya ekilme,
: Glen, sevinli,
: arkc, ark syleyen,
: Tekke,
: Ev bark, ocak,
: Viraneler, meyhaneler,
: Mhr, st mhrl yzk,
: Bitirme.
: Aa ve iek ekilleri ile yazlm yaz,
: Hz. Muhammed.
: Maliye dairesi,
: Sekizinci.
: Hak yoluna, doru yola klavuzlama.
: Doru yolu mjdeleyen,
: Hakimlik, sebeb.
: Hz. Muhammed'in Medineye hicretini balang
alan takvim,
: Gzel, ho, iyi.
: Tanr,
: Huy, tabiat,
: Yarasa, gece kuu,
: Kan.
: k, kma, ayaklanma,
: Batn Padiah, sultan, hkmdar,
: Sistemlerini, dncelerini, insanla ilgili temel
niteliklerin gelimesi zerine kuran, kiiler, d
nrler.
I

ibd
ibn
icazet
ictinb
ifal
ihls

:
:
:
:
:

nsanlar, kullar, ibdet edenler,

Oul (r. Hseyin ibn-i Ali = Ali olu Hseyin),
zin, ruhsat,
Saknma, ekinme.
Kandrma, gaflete drp, yanltp, yanl i
yaptrma.
: Halis, temiz, doru sevgi, gnlden gelen dost
luk.
297

htiram
ihvan
kdam
ikrr
ikrr-bend
ilm-i ledn
iltica-gh
imm
imamet
imtin
inayet
inha
intizr
irfan
irsal
Srtihi
isl
istifsr
istikrr
iar
it
itm- taam
itaat-makrn
y!
iyan

: Sayg, hrmet.
: Sadk ve candan dostlar, tarikat arkadalar.
s Gayret, sebat, alma.
: Tasdik, kabul, dil ile syleme, saklamayp sy
leme.
: krr veren, sz veren.
: Tanr srlarna ait manev bilgi, gayb ilmi.
: Snlan yer.
: mm Ali ile beraber onun soyundan gelen on
iki kiiye verilen nvan.
: mamlk,
Vazgeme,
: Lutuf, ihsan, iyilik.
: Bir greve atama teklifi, terfi ve atama iin ya
zlan yaz.
: Bekleme.
: Bilgi.kltr, kinatn srrn bilme gc,
: Ulatrma.
: lme, getme.
: Ulatrma, buldurma,
: Sorma, sorulma.
: Karar buima, yerleme,iyice belli olma.
: Bildirme.
: Verme.
: Yemek yedirme, besleme.
: taat edilmesi gereken.
: Kadn, e, bir kimsenin geindirmek zorunda ol
duu kiiler,
: Belli, grnen.

K
kadm
kadir
kadr
kffe
kffe-i islmiyan
kl bel

:
:
:
:
:
:

karye
kif
kavnn
kavm

:
:
:
:

298

Eski, ok eskiden beri,

Kudret sahibi, gl, Allah,
Tkenmeyen kudret sahibi Allah,
Hep, btn, cmle,
Tm mslmanlar.
Bezm-i elestte ruhlarn Tanrya verdii cevap :
Ki bel (evet) dediler,
Ky.
Kefeden, bulan,
Kanunlar,
Boy, millet

kaydeyn-i muhteiifeyn
kebr
kefere
kem
kem-ter
kerem
kerme
kesret
ketm-i adem
kevkeb
kevn
ki ka!
kssa
kibriy
kirm
kisve-i mem
kisvet
kiver
kurret-i-ayn
kutb
kutbi aktab
kutb'l arfn
kuydt
kuzzt
kn fe-yekun
knhl ahbar
kunt kenz

eitli kaytlar, birbirine benzemeyen yazlar.

Byk.
Kfirler, inanmayanlar,
Fena, kt, bozuk.
Hakir, itibarsz, aasda
Cmertlik, ba, ltuf.
Kz evlad, yet.
okluk, bolluk.
Hi bir varln olmad a.
Yldz.
Olma, varlk, vcud.
Dedikodu.
Fkra, hikye, macera.
Byklk, ululuk.
Soyu temizler, ulular, erefliler.
Pejmrde klk.
Elbise, klk.
klim, vilayet, lke.
Gz nuru, parlak, nunu.
Tarikatn en ulusu, bir konuda geni bilgisi ve
yetkisi olan kii.
Din ve tarikat alannda en ulu kii.
Ariflerin kutbu, by, ba.
Kaytlar, defterler, belgeler.
Kadlar.
Olan oldu Tanr bu emirle btn varlklar ya
ratmtr.
Haberlerin asl.
Gizli hazine.
S
Us

!-cerem
l-fet

lkab
ll
ll gevher
l-yezl
lazimet-'l imtisal
evh-i mahfuz

Besbelli, elbette, kukusuz.

Fatih yoktur anlamna gelir. Hz. Muhammedin L fet ill Ali l Seyfe ill Zlfikar szn
den alnmtr.
Bir kiiye kendi asl adndan baka taklan ad,
mahlas.
1 Krmz deerli ta.
Ll ve elmas.
Bitimsiz, zeval bulmaz.
Uyulmas gerekli olan.
Tanrsal srlarn yazld levha, lm- lh.
299

levlk

ieyl
lika
liv

: Bir kuds Hadsten alnmtr.

Allahn Hz. Muhammede bir hitabdr : Levlke
Levlk. Lemma helkt'l eflk.
: Gece.
: Yz, ehre, kavuma,
: Sancak.

M
marif
mader
mafrn-leh
mah
mah- dirhn
mah- tbn
mahdum
mahlas
mahllat

: Bilimler, bilgi, kltr.

:
:
:
:

Ana.
Yarglanm, Allah tarafndan balanm.
Ay.
Parlak ay.

: ok parlak, ok parlak ay.

: Oui, erkek evid.
: airlerin iirlerinde kullandklar takma ad, la
ka b.
: Evkaf veya mri'ye kalan miras.

mahzun
makalt

: Kyamet toplants, tm ruhlarn kyamet gn

toplanacaklar yer.
: Hznl, tasal, kaygl.
: Szler, gazete ve dergide kan yazlar.

maksm
manzum
marf

: Blnm, ayrlm,
: Vezinli, kafiyeli sz veya yaz (iirde).
: Herkese bilinen, tannm,

masiv
matlub
mazhar
mazmn

:
:
:
;

mecr

: Ah iret e ait mkfat ve sevab verilmi olan, ki

raya verilmi.
: yar ta, kymet ve deer ls.
: Lanete sebeb olanlar, lnet edilen kiiler, lnet
edilen iler.
: Osmanl lkesi.
: Kendini bilme.
: Menkabeler, mitolojik anlatmlar.

maher

mehenk
melin
memk-i mahrusa
men aref
menkb -(Mankb)meng
menkabe

300

Dnyaile ilgili olan eyler.

stenen, aranlan ey.
Ulama, kavuma, ereflenme.
Anlam, nkte, ince sz.

: Kpe.
: Tannm ve tarihe gemi kiilere ait fkra ve
hikayeler, esatir (nrcolojik) hikayeler ve des
tanlar.

menklat
merdn
merhm
merkad
merkm
mersiye
meslih
mesh
mesh
meihat
mereb
mert
mertiyet (merta)

mevl
mezbr
mezheb
rnihmn
mihnet
mihr
mine'-ems
minv!
mrac
muayyen
mucz
muhabbet-nme
muharrem

muharrer
muhib
muhkemt
muhtasar
muhterem
mum
mukaddem
murfaa

: Azdanaza nekleden bilgiler, Hads ve tef

sir bilgiler!.
: Mertler, yiitler, kahramanlar.
: Allahn rahmetine kavumu, lm, l.
; Mezar, kabir.
: Yazlm, ad gemi.
: At, lm zerine duyulan znty anlatmak
iin yazlan iir.
: ler.
: Silme, sama.
: sa Peygamber (Elini srd hastalarn iyile
mesinde kinaye olarak).
eyhlik postninlik
: Huy, tabiat, yol, ama.
: art koulmu, koula bal.
: Tanmaz mallarn, satlmamak ve geliri amala
nan ynde harcanmak art ile vakfa veya evla
da braklmas. Merti parlamento idaresi.
: Kle.
: Ad geen, yukarda sylenmi olan.
: Bir dinin kollarndan biri, mezheb kurucusunun
dncesine gre tuhlan yol.
: Misafir, konuk.
: Zahmet, keder, sknt, bel, musibet.
: Gne.
: Gne gibi (ak).
: Tarz, yol, ekil.
: Hz. Muhammed'in gkyzne k.
: Belli, belirli, kararlatrlan.
: czet veren, aklayan, ten.
: Sevgi mektubu, dosta mektup.
: Kamer takvimin birinci ay. Bu ayn ilk on g
nnde Hz. Muhammed'in torunu Hseyin'in ehd olmas nedeni ile mtem tutulur.
: Yazlm, yazl.
: Seven, dost, Ehl-i beyt'i seven.
: Anlam ak hkmler bulunan Kur'n yetleri.
: Ksaltlm, zet.
: Sayn, sayg deer.
: Yardmc, kurtarc.
: nceki, nce, daha nce, sunulan.
: Duruma yapmak, ak tartma yapmak.
301

murg- eb
mushib
mutasavvf
mbtel
mceddeten
mcerred
mdfaa
mdm
meyyide
mft
mfsid
mnfk
mncel
mnhasr
mnkir
mrd
mrd
mrtefi
mrvvet
mrvvet kn
msemm
mstakim
mrn-ileyh
mrn-ileyh
merref
mteferrik
mtebih
mtevtran
mteveffa
mtevelli
mverrah
mzbim

: Gece kuu.
: Yo! kardei, biriyle sohbette bulunan, konuan,
arkada.
: Sofi (Suf) olan, tasavvuf ehli.
: Alm, tutulmu, dkn.
: Yeniden.
: Ayrlm, soyutlanm, dnya ilerinden ayrl
m, evlenmemi, bekr.
; Savunma, bir saldrya kar durma.
: Sreli, arkas kesilmeyen.
Yaptrm.
: Fetva veren, mft.
: Fesd karan, bozan.
: Nifak karan, iki yzl, ara bozucu.
: Parlayan, parlak, meydanda, ak.
: Bir kimseye veya bir eye has olan, tekelde
olan.
: nkr eden, inanmayan.
: Mride veya eyhe bal olan kii.
: rad eden, doru yo! gsteren, tarikt piri.
: Ykselen, ykselmi, yce.
: nsaniyet, cmertlik, iyilik sevme.
: yilik seven,yardmc, balayc.
: Adlanm, adl, belirli.
: Doru, dz.
: Ad geen, anlan (sayg ile kendisine iaret
olunan -erkek-).
: Ad geen, anlan (sa/g e kendisine iaret olu
nan -kadn, kz-).
: erefli, onur verilmi.
: Ayr ayr, ayrlm, dank.
: Benzetilen, benzetilebilecek olan, birbirine ben
zeyen.
: Herkese bilinen, azdan aza dolaan, halkn
bildii.
; lm olan.
: Bir vakfn idaresi kendisine verilmi olan kimse.
: Tarihli, tarihi atlm.
: Zahmet, sknt veren, aykr gelen.
N

ndn

-3C2

s Szden anlamayan, cahil, aksi.

nagb
nakb
nksat-l-akl
nakz
n-merd
nn-hne
n
n-tvan
nazargh

neb
nefh
nehr
nesh (nesh)
nesi
nesl-i AH
nevh
nevvb
nezr
nsf
nihn
nikab
nisbet
nisbet-i tarikat
nian- hmayun
niza
nur-u nbvvet
nusret
n etmek
nutfe
nutk
nmyn
nzl

: Anszn, birdenbire.
: Bir tekkede eyhin yardmcs olan ve kdemii
dede veya dervi, bir kabile reisi veya yetkili,
: Ksa akll (meczi : kadn),
: Bozma, szlemeyi yok sayma,
: Merd olmayan, alak, korkak,
: Ekmek evi, yemek verilen yer.
: leri gelen, stn olan, sebebiyle,
: Zayf, kuvvetsiz.
: Bir din bynn, bir prin iareti veya him
meti sonucu meydana gelen ziyaretgh veya
tekke.
: Peygamber, haberci.
: fleme, rzgr esmesi, bir mzik aleti fleme,
: Gndz.
: Fesh, ortadan kaldrma, bir yaz usl (hatt-
nesh).
: Soy, kuak.
: A linin soyundan gelenler.
: Yanlar, taraflar, yasak eyler.
: Naiblik edenler, vekillik edenler.
: Adak, adama, nezredilen ey.
: Yar.
: Gizli, grnmeyen.
i Pee, yz rts.
: Ballk, ilgi, kyaslama.
: Bir tarikatn meydana geli balants, dizisi.
: Padiah turas, padiah ferman.
: Kavga, d, ekime.
: Peygamberlik nuru.
: Yardm, Tanrnn yardm, baar.
: mek.
: Sperma, d! damlas, saf su.
: Pr sz, nasikat, konuma.
: Grnen, meydanda.
: Aa inme, yetlerin gelmesi, inme.
O

ocak
ocak-zde

: Bir tarikatn kollarndan biri, br tarikata bal

olan yneticilerin geldikleri soy.
: Ocaktan gelenler, yo! ulularnn soyundan gelen
ler.
303

p
palheng
pye
penh
penge-i l-i ab

:
:
:
:

pertb
pesend
peyd
peymn
peymne

:
:
:
:
:

pinhn

pr

: Tarikat kurucusu, dinde veya ibadette bir yn

tem meydana getiren kii, din uius.
: Sanat, meslek,
: Haberci, klavuz, nden giden,
: Postta oturan, mrd, birtarikatm yneticisi,

pe
p-rev
pst-nin

Kement, dizgin,
Rtbe, derece, nem,
Snma, snacak yer,
Muhammed, AM, Fama, Haan ve Hseyin
belisi szcnden gelen ve giderek bu be
ulu kiiyi temsil eden, bir eiin be parmana
verilen anlam.
Atlma, srama, uzaa atlan,
Beenme, seme,
Ortaya kma, meydanda, akta,
Yemin, and.
Sa ayak parmaklan sol ayak zerinde, eller n
de kavuturulmu veya sa ei gsde, so! el
serbest braklm olarak ve ne doru hafife
eiierek sayg ile duaya durma,
Gizli.

e
rh
rhib
rhiblik
rahmet-ullah
ranmet-ullahi aleyh
rfi
rfz

rrn
rasl-ullah
rav
rz
reform
reh-nm
remz

304

:
:
:
:
:
:
:

Yol.
Evlenmeyen papaz, mcerred papaz,
Evlenmeme koulu ile yaplan papazlk,
Tanrmn rahmet ettii kii, yarglanm kii, l.
Allahn rahmeti onun zerinde olsun,
Ycelten, ykselten, (Tanr'nn sfatlarndan),
Hz. Muhammedden sonra Eb-Bekir ve dierle
rinin halifeliini kabul etmeyen ve hakl sayma
yanlara verilen sfat,
: taat eden, boyun een,
: Hz. Muhammed, Tanrnn temsilcisi,
: Rivayet eden, nakleden, anlatan,
: Sr, gizlenen ey.
: Yeniden ekil vermek, dzeltmek, daha iyi du
ruma getirmek amac ile yaplan deiiklik,
: Yol gsteren, klavuz,
: aret, iaretle anlatma, kapah bir anlam.

re's
redet
revn olmak
rhlet
rfk
rka
n 2k
rikkat
rindn
risle
rite
rivayet
r
ruhsr
rm
ryet

: Ba, kafa.
: Doru yol bulan, doru yola geree gtren,
ird eden.
: Yola dmek, hareket etmek.
: G, gmen, lm.
: Yumuaklk, tatllk.
: Ksa mektuplar, dilekeler.
: Azk, yiyecek ierek ey, Tann'nn verdii nimet
: Yufkalk, incelik, merhamet
: kalenderler, her eyi ho grenler.
: Mektup, ksa yazlm, kk kitap, dergi,
: plik, tire.
: Sylenti, bir haber, sz veya hadisenin hikayesi,
: Yz, ehre,
: Yanak, yz, ehre.
: Orta ada ve daha sonraSan Anadoluya verilen
ad. Osmanl lkesi,
: Grme, bakma.
S

sblr
scid
sad hezar
sadr
shib
shib-i serr
sahh

:
:
:
:
:
:
:

sib
sbane
sakin
palh
slr
slr-t velyet
sfilt
saavt
slite

:
:
:
:
:
:
:
:
:

sn
sarih
sazende
sebl mesm

:
:
:
:

Sabreden, dayanan.
Secde eden, alnn yere koyan.
Yz bin.
Sadrazam, sadrazamlk makam,
Mlik, koruyan,
Taht sahibi.
Noksan olmayan yazl eser, doru, gerek, ger
eklerin anlatm,
Bir eyle ilikisi olmayan,
Hata yapmayan, doruyu gren,
Bir yerde oturan, mkim, hareketsiz,
Dzelme, iyilik, dine olan ballk,
En byk, ba kumandan,
Vellerin en by,
badet, namaz.
Hz. Muhammedin ad anlarak yaplan dua.
Dinin emrettii eylere uygun harekette bulunan,
iyi, uygun,
ikinci,
Ak, belirgin,
Saz alan, algc,
Yedi kat gkyz.
305

seccade
sefd
sekahm hamr

seltin
sem
ser
ser-efrz
ger-tc
serke
setret'l-mnteh

settr
seyyid
sbt
sipahi
sips
sret
sitr (setr)
subh-u d
suleh
sret
sbhn
sbhne
slle
sls
snn
srr

: Tarikat yneticisinin oturduu makam, post,

: Ak, beyaz.
: Kur'nda Dehr (insan) sresinin 21, yetinde
Sekahm Rabbihm eraben tahra denilmek
tedir, szck buradan kaynaklanyor,
: Sultanlar,
: iitme, iiti, kulak,
: Ba, byk, bakan.
: Bakalarndan stn olan, ba stnde olan,
: Ba tac olan, ok sevilen ve saylan,
: Dikbal, inat, itaatsiz.
: En son aama, son perde, daha sonu olmayan
durak, (Miracda Hz. Muhammedfn vard son
merhale).
; rten, Aah.
; Hz. Muhammed ve Ehl-i beyt soyundan gelenler.
: Torun.
: Tmar sahibi, svr askeri.
: kretme, dua etme.
: yz, zbenlii.
: Perde.
: Sevinli sabah, sevinli vakit,
: Salih, gnah ilemeyen kimseler, temiz insanlar,
: Biim, tarz, yol.
: Aah.
: Her trl kusur ve eksiklikten mnezzeh olan,
Allah.
: Soy.
: Bir yaz eidi (Hatt- sls), te bir.
: Mslmanlarn bir blm,
: Sevin.

d
kird
ak
r . . .
araben tahur

ecaat
ekavet
306

:
:
:
:
:

Sevinli.
.

Talebe, rak,
Haydut, ekya,
ehir.
Kurnm Dehr Unsan) sresinin 21. yetinde
tanrnn cennette olanlara iireceinden bah
settii arap.
: Yiitlik, yreklilik, kahramanlk,
: Haydutluk. .

ems
eref-i siyadetih
erh
eriat
eri erif
eydullah
iar
m

Gne.
: Seyyidlii erefli olan.
: Aklama, yorum.
: Kurna bal hukuk sistemi, ibadet ve toplumsal
iliki yntemleri,
: eriat hkmleri, kurallar,
: Ba, yardmlama,
: Ama,
: Uursuz.
T

taaccb
taarruz
taassub
tat
thir
taife
tlib
talk
taprmak
tarikat
tasarruf
tasavvuf
tasavvur
tasdr
taynat
te-Allah
tel-i vatan
tearuz
tebrek
tebeddlt
teberra
teberrk
tedv!
teessf
teessr
tefsir
tekbr....

: ama, aakalma,
: Saldr.
: Dnce saplants, banazlk.
: Tanrnn buyruklarm yerine getirme, ibadet.
: Temiz, pk.
: Kavim, cemaat, frka, airet.
: Tarikat eyhlerine, dedelere bal oian kii, mrd.
: Bir tr yaz cinsi, askda buraklma, asma,
: Tenbih etmek, teslim etmek,
Allaha ulamak arzusu ile tutulan yol, din ta
savvuf meslei,
: Kullanma, sahibolma.
: Bir tr din felsefe ve inan sistemi,
: Zihinde ekillendirme, kurma, gz nne getirme,
: Baa koyma, baa geirme, satr dizme,
: Maatan baka verilenler, giyecek erzak.
: Tanr yceltsin,
: Vatann ykselmesi,
: Ztlama, maraza karma, ters gitme,
: Mbarek etsin,
: Deiiklikler, eitlemeler,
: EhS-i beyti sevmeyenleri sevmemek, Yezde ve
soyuna lnet etmek,
: Kutsal tanma,
: Elden ele geme, dolama,
: Esef etme, tasalama, kederlenme.
: : Ac duyma, kederlenme, hislenme.
:
, ; : : .: Yorumlama, Kurn yetlerinin yorumlanmas; a
: Tanrnn bykln ifade edem deyim : Al*
lah- ekber.,.;

307

temaa
temessk
teselsl
tebih
tevbi

:
:
:
:
:

tevrh
tevecch
tevecchat
teveil
tevem
tevhd
tevf
tevliyet
teyid
tmr

:
:
:
:
:
:
:
:
:
:

tolerans

Seyretme, bakma,
Senet, borluluk belgesi,
Silsile halinde, zincirleme,
Benzetme.
Bir kimsenin hizmetinde bulunanlar, birinin
adamlar.
Tarihler.
Ynelme, nasib olma, evrilme,
Tevcihler, atamalar, vermeler,
Ehl-i beyt'i sevmek,
E, benzer, ikiz,
Birlik.
Bilerek yanl yorumlama, saptrma,
Mtevellk, vakf idarecilii,
Dorulama.
OsmanlIlarda, besledii sphierie harbe giden
beylere, ayrlan arazi,
Ho gr.
U

ulem
uryrs
uak
uzet

: limler, bilginler,
: Ak, gnl ak, plak,
: klar.
Yalnzlk kesine ekilme, bir yana ekilip yal: nz yaama.

lfet
mmeht
mm-l-kitb
mmi
slb

: Alma, kaynama, dostluk,

: Analar, esaslar, asilar.
: Arn stndeki kaza, kader levhas, Kurn'da
Fatiha sresi,
: Okuma yazma bilmeyen,
: Yazma ve syleme zellii, ifade yolu ve yn
temi.

V
vcib
vcib-l ittSfoa
vfir
vahdet
vakf

308

:
:
:
:
:

Yaplmas gerekli, eran zumiu oian.

Uyulmas zorunlu olan.
ok, bol.
Yalnzlk, birlik, Tanrya ulama.
Belli ama iin para veya mai tahsis edilerek
meydana getirilen tzel kiilik.

vris
vech
vechullah
vecize
vedia
vedat-ullah
veldet
velyet-nme
[vilyetnme)
vel
veliaht
vildn
vird
vusul

:
:
:
:
:
:
:

Kendisine miras den, Tanr adlarndan biri.

Yz, ehre.
Tanr'nn yz, gzellii.
zdeyi, ksa anlaml sz.
Emanet.
Ruh, can.
Doma, dourma.

: Vellerden, Vellikden bahseden eser, menkabeler,

: Evliya, Tanr yolunda olan kii, Ali ve Hac Bekta Vel ye verilen sfat,
: Padiahlarn, hkmdarlarn, halfelerin, ldk
lerinde yerlerine gemek zere setikleri kii,
: Yeni domu ocuklar, kullar,
: Dualar, belli zamanlarda okunan yetler,
: Ulama, gelme, erime.
Y

yerek
yezdn
yezd
yevm
yed

: Daha iyi.
: Tanr.
: Muaviyenin olu Yezde taraftar
yaknlarna verilen sfat,
o Gn.
: El, sebeb, g, vasta.

olanlara ve

Z
zhid
zt- rasl
ztullah
zavye
zebn
zevl
zib
zde

:
:
:
:
:
:
:
:

zinhar
zir

:
:

zi-n
zuhr
zhd riya
zhd takva

:
:
:

Softa, ar sofu, kaba sofu,

Hz. Muhammed.
Tanrnn varl.
Tekke, tekkelere bal ube, kk tekke,
Dil, lisan, lehe,
Sona erme, yerinden ayrlp gitme,
Ssl, gzel, yakkl.
Artsn, oalsn, ok olsun anlamnda dua ve
temennide bulunma szc,
Sakn, asl.
Dirsekten orta parmak ucuna kadar olan uzunluk
ls, endaze, nk,
Canl, erefli,
Grnme, meydana kma,
Gsteri amac ile ibadet, yalan,
Dinin emirlerine smsk bal, sreli ibadet hali.
309

BLM
III

RESMLER, BELGELER, METNLER

HACI B E K T A V E L

Hac Bekta Vel Trbesi

Hac Bekta Vel Trbesi ve Krklar Meydan

Krklar Meydan girii

tmm

Ali'nin elyazs (K uran sayfas)- Krklar Meydannda

K rkbudak K rklar Meydannda

Ahmet Cemlettin

elebinin Merkadi Krklar Meydamnda

Balim Sultan Trbesi

Karakazan A Evinde

Dergh kinci Avluda Arslanl eme

Dergh

Birinci Avluda ler emesi

Bekta elebi (ir) Trbesi

Atkaya

Zemzem emesi (ilebne)

Veliyettin

elebi-Trbesi (ilehne)

Delikli Ta (ilehne)

Kutsal Al Aac

Karaca Hyk

B etalar

Cemlettin elebi

Veliyettin H rrem elebi

B E L G E L E R
v e

M E T N L E R

METN NO : 1
FERMAN

: Mahmut I.

2 Zilhicce 1143

K utb'l rifn v e Z ah re'l V asilin v sl sed d e -i R ah m et 'l Br Hac B ekta Vel liyye
R a h m e tin C el'n in e v ld larn d an olub bilfiil s e c c d e n i in evld rfi tevki-i rafi'l-n hk n ii e y h Feyzullah zed-i su l h a d e rs a a d e tim e m e k tu p g n d e r b m em ak-i m ahruse-i a
h a n em d e vaki b a b a v e ab d l v e d e rv i v e s u lta n nam iyle, elsine-i n s d a m ezkr nazarg h
v e te k y e ve h a n g h v e z av iy ele rd e f m a b a a d e m a h l la t v e te b e d d la t v e m e ru tiy e t iddia
s v e b irb irle rin e fe ra v e kasr- y ed v e s a ir te v e c c h a ta m teallik ke y fiy e t vuku buldukda
K zzat ve n ev v ab v e m tev elli v e s a ir esh b -i a rz 'n arz v e a rzu h alleriy le te v c ih olunm ay ub a n ca k cedd-i lm z K utb'l rifn v e a v se 'l v asilin S adt- K irm 'dan Pir'i tarikat-
liye-i B ek taiy e Hac B ekta Veli k a d d es s rra h 'l aziz'in H angh- liyesinde Aziz M
a r n ile y h in e v ld n d an olm ak z e re bilfiil s e c c d e n i in o lanlarn arz ve inhalariy le m e ru
ta old u u b irle bu d e f a s e c c d e n i n lik m ezk r b a b erat- li n ken d u y e te v c ih v e ih san
b u y u ru lm ak la m u k ad d em v e rile n bu e m ri e rifim m ucibi em ri erifim su d ru n u inha ve
is tid 'a eyledii e c e ld e n hazine-i m irem k u y u d tn a m ra c a a t o lu ndukda m em lik-i mahr s e m 'd e vak Aziz M ar n iley h in ta rik a tn a m e n su p n a za rg h v e te k y e v e h a n g h ve
zav iy elerin in fi m a b a a d e m ah l lat v e te b e d d la t v e m e ru tiy e t iddias v e b irb irle rin e kasr-
y ed v e fe ra v e s a ir te v e c c h a ta m teallik k e y fiy e t vukubuldukda Kzzat v e N evvab ve
s a ir eshb- arzn m d a h e le etm ey ip c m le m em alik-i m ah r se-i h n e m d e bulunan n a za r
g h v e h a n g h v e zaviyenin e y h v e ehli v e z a ifin ce te b e d d la t vukuunda Aziz M arniley
hin te k y e sin d e s e c c d e n i in b u lunan evld e y h le r arzlar ile verilm ek z ere ecdad- z a
mim z am an la rn d a b a d e m erh m ve m a fu r n leyhim S u ltan M eh m e t H an v e S u ltan S
leym an H an v e S u ltan A h m et Han v e b ab am S u ltan M u sta fa H an ta b v e te ra h m ve em m im
S u ltan A h m e t H an z am an la rn d a e sla fin e v e rile n n ia n h m ay u n lard a d e re v e ta s d ir v e
a lh a le t 'l hazih s lefail e y h Ali fe v t olup m e ih a t v e te v liy e t v e ta s a rru f ken d y e in ti
kal e tm e k le e sla fn a v e rile n b e ra t m u cib in ce k e n d y e nian- hm ayunum ita v e m azm un-
z e re ta s a rr u f o lunm ak ric a sn a v e Emir-l m era-el kirm R m eli B eylerbeylii p a y esin i
haiz o lu p bilfiil dergh- M lam a a s olan ahin-l H ac M eh m e t P a a dam -l v e ilm arzetm e in v e b erat- H m ayun s a a d e t m akrn- v erd im . Ve buyurdum ki ib u em r-i e r if hne-l v cib 'l itib a v e lzim l im tis llm in m azm un- ita a t m akrnu z e re am el olunub
h ilfn a b ir d rl rza v e cev a z g s te rm e y e le r. y le b ile le r a lm et-i e rfe m e itim d klalar. T ah riren fi y e v m 's-san iy e m in Z ilhiccet-l e rife s e n e s l s e erb a in ma-t-ll elf.

METN NO : 2
FERMN

: Mustafa III.

17 rebl evvel 1173

V ilyet i A n ad o lu 'd a vki Hac B ek ta Veli zav iy esi vakfnn S e c c d e n i n evldndan

El-hac Feyzullah elebi baz m e s lih iin A stane-i s a a d e tim e a z im e t v e skdar civarnda
N erdbanl k a riy e sin e v u s l v e m is a fe re t z ere iken bi Emr-i A llah T al Dar- B aka'ya irtlh a l e d p se c c a d e n iin lik m ahll o lm ala aziz M ar n iley hin sulb olu erbab- istihkak'dan ib u r a t ] te v k i refi 'l n H akn K udve't-el su la h a El salikin e s Seyyid B ekta dam
tu la h a y a t e v d ii v e r tiy le y e d in e b e ra t e rif lin m ih sa n olunm ak ricas sebk-i dergh- li a a s ilan El-Hac ah in M eh m e t P aa arz e tm e k le m u cib in ce m ezbr El-Hac Fey
zullah m ah l l n d en m eh at- m e z b re Es-seyyid B ekta dam su l h a y a te v c ih ve b e ra t olun
m ak z ere ferm n- lin m s d r o lm a n h ak k n d a m zeyyid in y e t p a d i h n e m z uhra
g e t r b bin yz y e tm i s e n e s i reb-l ev v el'in birinci gn ta rih iy le m v e rre h verilen re 's l
hm ay u n u m m u c ib in c e bu b erat- h m ay u n s a a d e tm a k r n 'u verd im . Ve buyurdum ki e r e d
v a e s la h v e Aziz M ar n iley h in M rsel ev ld sn f v e k o lu ndan m um aileyh Es-seyyid Bek
ta d am su la h a v a ru p m tev effay m u m ailey h in m ah l l n d en zaviye v e h a n g h m ezb re
vakfn n m e ih a t v e te v liy e tin e m u ta s a rrf olub ed ay h id m e t e y le d ik d en s o n ra b undan evvel
b e rv e c h i m e r t-u m e ih a t v e tev liy et-l m e z b re y e n e v e h ile m u ta s a rrf o lm u la r is e ol
m invl z e re vazife-i m u a y y e n esin l vakf m e z b r m a h su l n d e n alub m u ta s a rrf olub olbabda
h i fe rd ta ra fn d a n m ani ve m zahim olm ay b dahil v e te ru z klm ayalar. yle b ileler. Al
m eti e rfe m e itim ad klalar, T ah riren f yevm s e b ' a r m in rs b l evvel s e n e s e l s e ve
s e b in m a elf.

f*tj<* .. .;; -
'% % & M

." '
?( .
'

'''

;.

'

' 'i

."

-Mf. ,

l%
a^J1

- 3 &

....

; ? ...

.*

. ,

.*.

. . ;..

; - ,.\. .. ,

,.

^/S^4 (r t6r<^rf r.-^kuj^V' ^

-

..

...

^1, .

: ''^'V -yw i& sV f'Z s &'-'v r i

. ' " .

A /

V .

. /

.'

^C'

. >/, _

. j .

.j

..

ci'cv^';T''/ *'*' >.$*.? ;' V / ^ A j^v%v>v/>

'

'

Belge N o : 1

Mustafa XII. 28 Receb 1177 tarihli Fermn

METN NO : 3
FERMAN

: Mustafa III.

28 Rectb 1177

Evld- H ac B ek ta V eli'den ib u la f'i te v k i refi 'l n H akni ftih a r l su lah a 'l slikn A bd'l-Ltif D am e su lah ay Divn H m ayunum a arzuhal s u n u b Vilyet-i nadoluda
vaki Hac B ek ta zav iy esi vakfnn M a r n iley h in evld iki sn ;f olup snf evveli M rselli
d e m e k le m ar f v e sn f ah iri evld- H dadd d e m e k le m e h u r olup, lkin m a a tek a d d e rrd e n b e r s e c c d e n i n lik m e z b r evld- M rse l'e m a h su s iken b undan akdem b a vazife
m uayyine-i m e ih a t m e z b re y e b erv e ch i m e r te m u ta s a rrf olan e sla h e r e d evld- Vak fd an e s Seyyid B ek ta efen d i fe v t o ldukda hilaf inha-i m e ih a t m e z b re y e Evld- Hdad d 'd a n H seyin ibn-i B ek ta bil ta k rib le Konya K ads arz z erin e b e ra t e ttir b m ugayir
r t v e h a tt H m ayun olm ala m eh at- M ezb re m teveffay- m e z b .u n m ahllnden
v e m erk m H sey in in re f'in d e n k en d y e te v c ih o lunm ak bab n d a istid 'a y in a y e t v e m aatek a d d em d en b e r Ird m e ih a t s e c c a d e a n ca k evld- M rse le m n h a sr v e bu n a dein
evld- H d ad d d an e y h o lm u deil iken bu h elld a m erkm Seyyid el eyh B ekta fe v t
o ld u k d a Evld- H dadddan H sey in nm k im e sn e hilf- inha m eihat- m ezbreyi zerine
b e ra t e ttir b m ezb r H seyin n eh il v e hidm et-i m e ih a t' id a re y e b ik tid a r ve R um eli cn ib in d e h l m ltezim u k ad ar v e v ch ile adem i-liykat v e istihkak s ah ih a n v e m tev a tra n ih b ar v e inha o lu n m a la bil ta k rb e ttird i i b e ra t kayd m ahallinden re f ve te rk in ve
m te v e ffa 'y m erk m u n m a h l l n d en hatt- H m ayun evket-l m a k n r tiy le evld-
M rse ld e n e r e d v e e s la h A bd'l-Ltif d a m e su lah a y a te v c ih v e r tiy le y e d in e berat-
e r if lin m ih sa n o lunm ak ric a sn a iftiharl li v e'l azim D ergh- m uallm Y enierileri
a a s m e r d am u lv e ilm e tm e le ilm m u cib in ce m e z b r H seyinin re f'in d e n v e meh at- m ez b re A bd'l-Ltif d a m e s u lah a y a te v c ih v e b e ra t olunm ak z ere Ferm n- linm s d r o lm a n h akknda m zeyyid in y e t P a d ih n e m z uhra g e tir b bin yz y e tm i
yedi s e n e s i re c e b erifin in yirm i sek iz in c e g n ta rih iy le m v e rra h v e rile n re 's i hm ayunum
m u c ib in c e bu b erat- h m ayun izzet m ak r n 'u v erd im . Ve buyurdum ki e r e d ve e sla h olan
M rse ld e n m um aileyh A bd'l-Ltif d am e su la h a varu b m te v e ffa y m erkm un m ahlln
d e n v e M erkm H sey in in re f'in d e n zaviye-i m e z b re vakfnn m e ih a tn a m u ta s a rrf olup,
e d a'y h d m e t e d ild ik d en s o n ra b u n d a n evvel b e rv e ch i m e r ta vazife-i m uayyene ile meh at- m e z b re y e te v c ih ile m u ta s a rrf o la g e lm ile r is e m um aileyh dah ol m invl zere
vazfe-i m u a y y e n esin i evkaf- m e z b re m a h su l n d en alu b m u ta s a rrf ola, Q babda re folun an H seyin ta ra fn d a n v e ta ra f h e rd e n hi ferd-i m ni v e m zahim olm ayub dahil ve
te ru z klm ayalar. y le b ile le r v e alm et-i e r fe m e itim ad klalar. T ah riren f y e v m iss n i
R ec e b s e n e s e b 'i s e b iin m a tel elf.

Belge N o : 2

Abdlhamit I.

18 Zilhicce 1199 tarihli Fermn

BELGE NO : 4
FERMAN

: Abdlhamit I.

18 zilhicce 1199

K re h ri'n d e Vki H ac B ek ta Vel vakfnn vazife-i m u a y y e n esi ile m tev ellisi Evld-
Hac B ek ta V el'd en el- ey h Elvan-zde M u sta fa elebi ldare-i v ak fa iktidar olm adndan
m a d niz e k sik olm ayb r e f i lzm g e lm e k le evld- H ac B ek ta V el'den ib u rfi-i Tevk-i Refi-el n- hakn, k u d v e tu 's -s d til-Kirm A bbas-zde el-Seyyid M eh m e t elebi zde
e r e f u sy d e tih m uhil v e m s te h ik o lm a n ta'y in at- fu k aray d et-i kadm z e re tem am e n e d e tm e k a rtiy le tevliyet-i m e z b re re f'in d e n m erk m a te v c ih o lunm ak babnda evld- H ac B ek ta V el'd en h a le n s ita n e le rin d e s e c c d e n i n olan iftih a ru 's-su la h a el-Slikn el-eyh A bd'l-Ltif d m e sa la h u h a rz e tm e k le m u c ib in c e re f'in d e n m e rk u m a te v c ih
v e y e d in e berat- li n 'm v erilm ek b a b n d a ftih ar 'l-m era v e 'l e k b ir b il fiil dergh-
m u 'allm Y en ierileri A as M eh m ed s d k d m e uluvvh i'lm e tm e k le i'lm m ucibince
m ezk r M u sta fa eleb in in re f'in d e n A b b a s-z d e y e tevcih- olunm ak fe rm n 'm olm an hak
k n d a m ezd in a y e t i p a d i h n e m z u h ra g e t r b bin yz d o k san dokuz s e n e s i zilh iccesin in
on sek iz in c i g n ta rih iy le m v e rra h v e rile n r s-u H m ayunum m u c ib in c e bu berat- h
m ayunu eref-M ak r n -u verd im v e b u y u rd u m ki M um aileyh A bbas-zde El-S.eyyid M ehm et
eleb i zd e e re fu s iy ad e tih v a ru b rfi-i H m ayun m erkm y e rin e vakf- m ezbrun m te
v e llisi o lu p r t-u m ezk re z e re ed-y h id m e t e ttik d e n s o n ra b undan evvel m tev elli
o la n la r vazife-i m u a y y e n e sin e te v e c c h le m u ta s a rrf o la g e lm iler is e m um aileyh d a h ol
v e h ile vazife-i m u a y y e n esi vakf- m e z b r m ah s l n d en alu b m u ta s a rrf ola. Ol b a b d a ref'olun a n m erk m ta ra fn d a n v e taraf- h ard an te v liy e t u m ru n a hi fe rd m ni v e m zahim
olm ay u b dahl- te a ru z k lm ayalar. yle b ile le r ve alm et-i e rife itim ad klalar. T ah riren
f y ev m 'il-lrn m in zilh icce s e n e t i s a v e tis 'n v e m ie ve elf.

B elge N o : 3

Selim III.

15 aban 1203 tarihli Fermn

METN NO : 5
FERMN

: Selim III.

15 aban 1203

K re h ri'n d e vki H ac B ek ta Vel vakfnn vazife-i m u ay y en e ile m te v e llisi olan Evld- Hac B ek ta V el'den A b b as-zd e El-Seyyid M eh m e t elebi, kendi hsn- rzsyla y e
d in d e olan b e r tn v e r b m u ta s a rrf old u u te v liy e t i m e rk m e 'y i y in e Evld- H ac B ekta
V el'd en El-Seyyid B ekta-zde i bu rfi-i tevk-i re f' el-an- hakn El-Seyyid Feyzullah
eleb i zd e e re f siy a d e tih y e fe ra g a t v e kasr- y e d e tm e in tevlyet-i m ezk re vazifee-i
m e rs m e siy le fri-i m ezb ru n kasr- y e d 'in d e n b e r m ucib-i art- vakf ed 'y j h id m e t e t
m ek z ere m erk m a te v c ih ve y e d in e b ert- erf-i lin m ve rilm e k re c a s n a Evld Hac
B ekta V el'den h len s it n e s in d e s e c c d e n i n o lan iftihr-i sulha-y slk in d en El-eyh
A bd'l-Ltif d m e tak v h u arz v e vech-i m e r h z ere h le n s e k b a n b a iftih aru 'l- m er
ve'l-ek b lr M eh m e t A a d m e uluvvh i'lm e tm e k le ilm m u c ib in c e kasr- y e d in d e n
te v c ih olunm ak fe rm n m o lm a n , h akknda m ezd inyef-i p d i h n e m z uhura g e t r b
bin iki yz s e n e s i a b a n n n on b e in c i g n ta rih iy le m v e rra h v e rile n riiu s u h m a
yunum m u cib in ce bu b ert- h m ay u n u v erd im v e buy u rd u m ki m erkm El-Seyyld Feyzullah
elebi zd e e re fu siy a d e tih v a ru b m erk u m u n kasr- y e d in d e n vakf- m ezbrun m tev ellisi
olup ed-y h id m e t e ttik d e n s o n ra b u n d an ev v el vazife-i m u a y y e n e siy le tevliyet-i m ezb ra
te v e c c h le m u ta s a rrf o la g e lm ile r is e m erk m d a h ol m inval z e re vazife-i m u a y y e n esin
evkaf- m e z b r vak fn d an alub m u ta s a rrf ola. y le b ile le r ve alm et-l e rife itim ad klalar.
T ah riren l yevm ir-rbi v e l ry n eh r-i a b a n s e n e s e l s v e m i'e-tey n v e elf.

B e lg e N o

M ahm ut II.

: 4

2 Cem aziy'l evvel 1224 tarih li F erm an

METN NO : 6
FERMAN

: Mahmud II.

2 Cemaziy'l evvel 1224

Vllayet-i A n ad o lu 'd a vki Hac B ek ta Veli z av iy esi vakfnn vazife-i m u ay y en e ile mte v e lliis olan Evld- Hac B ek ta V el'd en Y ahya elebi hidm et-i l z im esin e adem -i ra b e t
ile trik-i h id m e t o lm a la yine Evld- V l ar n iley h 'd en ve erbb- istih k a k d an ib u rfi-i
tevki-i ref-el n- h ak n i Y usuf eleb i-zd e El-Seyyid S u n 'u lla h elebi zide s a l h u h m u
hil v e m iista h ik olm a n m erk u m Y ahya elebi re fin d en m erkum El-Seyyid S u n 'u llah ele
biye te v c ih o lunm ak re c a s iy le Evld- H ac B ek ta V eli'den hlen s t n e s in d e se c c a d e -n iin
o lan Iftih a ru 's-su l h a'is-s lik in El-Seyyid el-eyh Feyzullah d m e tak v h u arz e tm e k le m u
c ib in c e m erk m El-Seyyid S u n ullah eleb i'y e te v c ih v e y e d in e bert- lin m ve rilm e k
b b n d a iftih ar 'l- m er v e 'l e k b ir, m ste c m i'u cem i'il-m e' v e'l-m efah ir dergh- m uallm
Y en ierileri A as H aan d m e uluvvh i'lm e tm e in , ilm m u c ib in c e re f'in d e n te v c ih
o lu n m ak ferm an m olm a n h ak k n d a m ezid inyet-i p a d ia h n e m z u h u ra g e t r b bin iki
yz yirm i d rt s e n e s i R eb i 'lh iri'n in yirm i y edinci gn ta rih iy le m v errah v e rile n r's-u
hm ayunum m u c ib in c e bu b ert- H m ayunu verdim v e buyurdum ki m um ailleyh El-Seyyid
S u n 'u llah eleb i zid e s u lah h i v a ru b ref'o lu n an m erk m y e rin e vakf- m ezb ru n m tev ellisi
olub e d 'y h id m e t e ttik d e n s o n ra b u n d an ev v el te v liy et-i m e z k ra m u ta s a rrf o la la r va
zife-i m u a y y e n esire te v e c c h le m u ta s a rrf o la g e lm ile r is e m u m aileyh d a h i ol v e ch ile va
zife-i m u a y y e n esin vakf- m ezb r m ah su l n d en a lu b m u ta s a rrf o la ib u bert- lin m a
m u g ay ir re f'o lu n a n m erk m ta ra fn d a n v e taraf- a h a rd a n te v liy e ti u m uruna h i fe rd m ani
o lm ay u b dahl- te a ru z klm ayalar. y le b ile le r a lm et-i e r ife itim ad klalar. T ahriren
li-y ev m i's-sn i C em aziy l ev v el s e n e e rb v e i rn v e m ie te y n v e elf.

*
'4 :
'

J'

3 L .,

.,h

> >

B e lg e N o

M ahm ut II.

: 5

27 Receb 1226 tarih li Ferm n

h v > .

METN NO : 7
FERMAN

: Mahmut II.

27 Receb 1226

V ilayet i A n ad o lu 'd a vki Hac B ek ta Vel zav iy esi vakfnn vazife-i m u ay y en e ve m

te v e llisi o lan Evld- Hac B ek ta Veli d e n Y usuf elebi-zde El-Seyyid S un'ullah elebi
hidm et-i l z im esin e n ik s v e im tin a e tm e in Evld- M a r n ile y h 'd en ib u rfi-i tevk-i rer-i el n- h ak n i k u d v etu sd ti'l-e k re m El-Seyyid M ehm et Hamdi zide e re fu siy d e tih i
fu k a ra v e d e rv in n m erz v e m u h tarlar olup h e r v e h ile m uhil ve m stc h ak olm an a tid e
v e r y e n d e y e it'm - ta a m ve h id m e tin d e ihtim am ey lem ek zere te v c ih olunm ak z ere Evld- H ac B ek ta V el'den h a le n s t n e s in d e s e c c d e n is n olan iftihar's-sulaha-el-salkin
El-Seyyid el-eyh Feyzullah zid e sala h u h v e D m e tak v ah arz etm e in tevliyet-i m ezkr
m erk m Y usuf elebi-zde El-Seyyid Su n 'u llah eleb i re f'in d e n m um aileyh Seyyid Hamdi
zd e e re fu siy a d e tih 'y e te v c ih v e y e d in e berat- erifim verilm ek bab n d a dergh- muallm Y en ierileri O ca se k b n -b a s iftih ar 'l-em cid v e l-ekrim El-Seyyid M ehm ed dm e
m e cd h u ilm e tm e k le b e r m ucib-i arz ve i'lm re f'in d e n m um aileyh Seyyid M ehm ed H am
di zd e e re fu siy a d e tih 'y e te v c ih v e b ert- ita o lunm ak fe rm n 'm olm an hakknda mezd inyet-i p a d ia h n e m z u h ra g e t r b bin iki yz yirm i alt s e n e s i R eceb'l-ferd'nin yirm i
y edinci gn ta rih iy le m v errah v e rile n r ' s-u hm ay u n um m u cib in ce bu bert- hm ayunu
verdim ve bu y u rd u m ki Evld- e rf'd e n m um aileyh El-Seyyid M ehm ed- Hamdi zde e re fu
siy d e tih i v aru b m erk m u n re f'in d e n a td e v e r y e n d e y e it'am - ta a m ey lem ek z e re evkaf-
m ar n ile y h in te v liy e tin e m u ta s a rrf olup hidm et-i lzim esin b k u s u r m e r'a v e m 'edda
kldkdai s o n ra b u n d an ev v el m tevelli-i te v liy e tle r vazife-i m u a y y e n esin e te v e c c h le mu
ta s a r r f o la g e lm iler is e m um aileyh dah ol v e ch ile vazife-i m u a y y e n esin evkaf- m ezb re
m a h su l n d e n alub m u ta s a rrf ola. ol b ab d a ib u b erat- lin m a m ugayir te v liy e t um u
ru n a taraf- a h ard an ve re f'o lu n a n m erk m ta ra fn d a n hi fe rd dahl- te ru z klm ayalar y
le b ile le r al m et-i e r ife itim ad klalar. T ah riren li-yevm is -s d is v e'l rin m in R eceb s e n e
s id d e v e rin v e m i'e te y n ve elf.

*W ,

/v-^ ;* ' T V ' > V*

1 . k.Jk*,r.^B.----- # k W ,.

.>^^ A

, ** y '
H

*%*. 4 . v * * , * > * * -t ,

^ilji^fc'*!^#

<<^1^***

*' *.,/is*'.

1232 tarih li F erm an

Mahrput

sjtl'&t?' ^ / ^ , - ' r < y/$'J,j?/r-j?'u^{-i

^ 8 fjle ^ ^ ;< ii^ it > J > < ^ ^ ^ > ^ i M > ^ ^ ' r > f
, y . *#- /
;^ /
/ \ , ; -^ /
* >

' /.

Belge No : 7
m ,k

h.

10W " 'M

._./jV i*

yk&^fr&lfSw^Ot. v:
.^

Ferm n

V l .

METN NO : 8
FERMAN

: Mahmut II.

19 Sefer 1232

Viiayet-i A n ad o lu 'd a K reh ri S a n c a 'n d a Hac B ekta Vel z av iy esi vakfnn vazife-i
m u a y y e n e le te v liy e ti k a d im d e n b e ru s t n e d e sec c a d e -n in in arz v e dergh- m uallm
Y enierileri a a s ilm iy le te v c ih olunm ak k aid ed en o ld u undan tevliyet-i m ezkre bin iki
yz on sek iz ta rih in d e S ey y id B ekta Efendi-zde- Seyyid Feyzullah kasr- yedinden K alen
d e r eleb i-zd e M u sta fa e le b i'y e te v cih olu n d u k d an s o n ra , m erkm M u sta fa eleb i'n in
re f'in d e n Y ahya eleb iy e v e Yahya eleb i'n in re f'in d e n Y usuf elebi-zde Sun'ullah ele b i'y e , v e m erk m S u n 'u lla h eleb i'n in d a h re fin d en k a id e ten bi'aynih Seyyid M ehm ed
H am d i'y e te v c ih o lu n u b a l'a n b a berat- Azz M ar n iley h vakfnn m tev ellisi olm akla vak
f e r ife d a ir baz m e sa lih i h u s u s n D e rsa a d e tim e a rzu hal tak d im in d e te v liy e t kayd ku
yu d a h a v ale o lu n d u k d a k alem in d e Vilayet-i A nadolud a H ac B ekta Vel zaviyesi vakfnn
te v liy e t kayd S ey y id M ehm ed Hamdi zerin d e v e K re h ri'n d e H ac B ekta Vel vakfnn
te v liy e t kayd K alen d er elebi-zde M u sta fa eleb inin z erle rin d e deyu b a k a b a k a kay.dey n -i m u h te life y n d er-k e n a r olunup z tn d a b ir em ri g a rb b u lu n d u u n d a n b a k a um r
v a k fa h alel v e re c e k m ev ad d an o lm akla ihtilf- m ezkru re f v e m erk m M u sta fa elebi'nin
z e rin d e a k klub te v liy e t kayd d e f v e f m a 'b a a d kaydeyn-i m u h te life y n i'tib a r olunm am ak
a rtiy le h a le n m tev ellisi olan ib u rf-i ref el-h-
H akn iftihar's-sulaha-el-salikn
S ey y id M eh m ed Hamdi d m e s al h u h y a te v c ih v e y ed in e b ir k t'a b e ra t- erifim verilm ek
re c a s n a seccd e-n in -i m u m ailey h El-Seyyid Feyzullah d m e tak v a h arz e tm e k le Vilayet-i
A n ad o lu d a vaki H ac B ek ta Vel zav iy esi vakfnn te v liy e ti M u sta fa elebi Bn K alender
elebi a n Evld- H ac B ek ta V el'nin adem -i ra b e t v e re fin d e n Y ahya e le b i'y e tevcihi
bab n d a m u k ad d em H ac B ek ta ey h i arz v e S e k b a n b a b a ta h rir in h a e y lediklerinden
zikr o lu n an H a B ek ta Vel zav iy esi vak fn n S eccd e-n in li i e s la h v e e r e d Evld-
M rse l'd e n e y h B ek ta eleb i-zd e El-Seyyid Feyzullah Efendi z erin d e olub te v liyeti
kayd b u lu n m ad A nadolu m u h a se b e sin d e n d e rk e n a r olundukda bin iki yz yirm i iki s e
n e s i R e c e b 'ln d e m e z b r M u sta fa elebi re f'in d e n m erkm Y ahya eleb i'y e m c e d d e te n
m u h a se b e -i m e z b re 'y e kayd ile b e ra t v erild ik d en s o n ra re f'in d e n iki yz yirm i d rt s e n e s i
R eb i l-ah erin d e Y u su f eleb i-zd e S u n 'u llah eleb i'y e b a 'd e t te v c ih , yine re f'in d e n iki
yz yirm i a lt ta rih in d e El-Seyyid M eh m ed H am di an Evld- Hac B ek ta V ely e te v c ih
o lu n u p h a le n z erin d e old u u v e K re h ri'n d e vaki Hac B ek ta Vel vakfnn te v liy e ti ki
yz yirm i b ir ta rih in d e v e te d a v l eyledi le te v c ih o lu n arak A b b as-zd e Seyyid M ehm ed
eleb i kasr- y e d in d e n bin iki yz ta rih in d e B ek ta-zde F eyzullah eleb i'y e ve a ndan
d a h kasr- y e d in d e n Y en ieri a a s arzyla bin iki yz o n se k iz s e n e s i R eb'l-aherinde
K alender eleb i-zd e M u sta fa eleb iy e te v c ih o lu n u b elyevm A n ad o lu 'd a vaki Hac Bek
ta Vel zav iy esi vakfnn te v liy e ti m e z b r El-Seyyid M eh m e d H am di'nin v e K re h ri'n d e
vaki H ac B ekta Vel vakfnn te v liy e ti m erk m K alender elebi-zde M u sta fa eleb i'n in
b a k a b a k a b e ra t ile h a le n z erle rin d e b u lu n d u u
m u h a se b e -i m erk m e d e n d e r-k e n a r
o lu n m a la K re h ri'n d e vaki Azz M a r n ile y h vakfnn te v liy e ti Seyyid Feyzullah halfe
kasr- y e d in d e n M u sta fa bn K alender m u ta sa rrf ik en re f'in d e n Y ahya elebi m u k ad d em en
te v c ih i b ab n d a olan arz v e i'lm d a n A n ad o lu 'd a Hac B ekta Vakf d iy e re k ta h rir olundu
u n d a n kayd- k ad m in e m ra c a a t o lu n m ak szn m erkm M u sta fa r e f in d en Y ahya elebi'ye
m c e d d e te n kayd v e yirm i iki ta rih in d e b e ra t veril b b a 'd e h Y ahya'nn re f'in d e n Y usuf
eleb i-zd e S u n 'u lla h 'a v e m erk m u n re f'in d e n El-Seyyid M ehm ed H am d u llah 'a te v c h o lun
du u k u yddan m s te 'b a n olub bu s u re t d e m erkm K alender-zde M u sta fa elebi'nin
Vilyet-i A nadolu lafziyle u h d e sin d e ak kalan te v liy e tin kayd te rk in b e ra 'y arz olduu
z e re ta s h ih a n m erk m H am dullah eleb i'n in y e d in e b e ra t ita o lunm ak fe rm n m olm a
n h ak k n d a m ezd inyet-i p a d i h n e m zu h ra g e t r b bin iki yz o tu z iki s e n e s i Seferu l h ay r'n n on d o k u zu n cu g n ta rih iy le m v e rra h v e rile n r s-u hm ayunum m ucibin
c e bu b erat- h m ay u n u verd im v e buyurdum ki m u m aileyh El-Seyyid M u ham m ed H am
di d m e s a l h u h v a ru b tev liy et-i m ezk re g e rk a n m u ta s a rrf olub e d a'y hidm ed eyledkden s o n ra b u n d a n ev v el vazife-i m u a y y e n e sin e te v e c c h le m u ta s a rrf olag elm i is e yi
n e ol v ech ile vazife-i m u a y y e n esin evkf- m e z b re m a h su l n d en a!ub m u ta s a rrf ola.
Ol b ab d a ib u b ert- lin m a m u g ay ir tev liy et-i u m ru n a m erkm ta ra fn d a n v e ta ra f
a h e rd e n hi fe rd m ani v e m zahim olm ay u b d a h l' te a ru z klm ayalar. y le b ileler. Alm et-i e rife itim ad klalar. T ah riren li-yevm i's s m in -a e r ehr-i R ebi'l evvel s e n e isn ey n
ve s e la s n v e m i'e te y n v e elf.

Sm _ A i

'>;'* J k ^ M,^m

1,
'i' *

-,

Z **0 +
' V

** ra

A
-*

*
*<**

B e lg e N o

M ahm ut II.

: 8

23 Cemz-yel-hir 1243 tarih li Ferm an

METN NO : 9
FERMAN

: Mahmut II.

10 Ramazan 1240

ftih ar 'l su ih a-el slikn Hac B ek ta Veli K addes-Srrah'l-A ziz'in ev ld larn d an olup
zav iy elerin d e s e c c d e n i in Evld- Seyyid ey h M eh m ed H am dullah d m e ta k v a 'y tevki
re fi h m ayun v e a sl o lcak m a'l m ola ki m em alik-i m ah rse-i ah a n e m d e Baba ve Ab
dal v e D ervi ve S u ltan n am iyle elsine-i n s 'd a m ezk r n a za rg h ve Tekye ve H angh ve
Zaviye v a r is e c m le sin in fi m ab aad m ah l lat v e te b e d d la t v e m e ru tiy e t iddias ve
birb irlerin e fe ra v e kasr- yed v e s a ir te v e c c h a ta m teallik k e y fiy e t vukbuidukda kzzat
v e n e v v ab v e m te v e llile r v e s a ir esh ab - a rz 'n arz v e a rzu h alleriy le v e s a ir arzuhal ile
te v c ih o lunm ayb a n ca k cedd-i lm z K utb'l Arifin G a v se 'l V asilin H ac B ek ta Veli Kadd a s S rra h 'l A ziz'in hangh- liy e ve z av iy esin d e s e c c d e n i in o lanlarn arz v e inhalarna
m e r t olduu b e y an b irle bu d e f a sec c d e n iin lik -i m ezk r k e n d y e te v c ih olu n m u ol
duu b e y an b irle m u k ad d em v erilen emr-i erifim m ucibi em r-i erifim s d u ru n u inha ve
is tid 'a eyledii e c e ld e n hazine-i m ire m d e
m ahfz b a m u h a se b e kuy u d atn a m ra c a at
olu n d u k d a m em lik-i rriah ru sam d a vaki Baba v e D ervi v e Abdl v e S u ltan nam iyle elsine-i
n s 'd a m ezk r n a za rg h v e Tekye ve H angh ve Z av iy elerinin fi m ab aad m ah l lat ve te
b e d d la t v e m e ru tiy e t iddias ve b irb irlerin e fe r ve kasr- yed ve s a ir te v e c c h a ta m te a l
lik k e y fiy e t vuk b u ldukda kzzat v e n evvab v e m te v e llile r ve s a ir eshb- a rz 'n arz ve
a rz u h alleriy le te v c ih olunm ayb kend h a n g h v e z av iy esin d e s e c c d e n i in olan ta ra fla r
na h av ale olu n m ak z ere m ukaddem b ah d h m ayun kayb m ah allerin e e r h ve rilm i oldu
u m ukayyed iken b u n d an ak d em b a d e esh b - a rz 'n arz v e inhalaryla z e m e t v e tm a r
m isill alak as o lm a y a n lara te v c ih o lu n d u u n d an fikaray- B ek tay e 'n in te v e c c h a t vuku
buld u k d a a h irin arz v e a rz u h alin e am el v e itib ar olunm ayb M eyih-i B ek tay e 'n in zaviy ed r ve s e c c d e n i in o lan lara h av ale olunm ak z e re bu d e f a dahi m c e d d e te n m ahal
line e h v eril b ilm -hali m u tazam m n emr-i erifim s d u ru n u m u kaddem a le dil is tid a
K utb'l Arifin H ac B ekta Veli K ad d es S rra h l A ziz'in m em lik-i m a h r se m d e Baba ve
D ede v e Abdl v e D ervi v e S u ltan n am iyle elsine-i n s 'd a m ezkr n azargh v e hangh
ve zaviyeleri art- vakf z e re s t n e s in e m e r t o lm a la s e c c d e n i in
ola n la rd a n ve
m eay ih ve te k k e n iin o lan lard an biri fe v t v e te b d il o lunm ak lzm geld ik d e Aziz M arn iley h 'ln ev ld n d an olm ak z ere bilfiil kendi s t n e s in d e s e c c d e n i in o lanlarn arz ve
icazetiy le o lu n ag elib k zzat v e n ev v ab v e m te v e llile r v e esh b - a rz 'n arz v e a rzuhalleriy
le v e s a d e arzuhal ile te v c ih olunm am ak z ere krk d rt v e krk yedi s e n e le rin d e i'lm
ve h azin e d e fte rle rin e e rh v erilm ik en art- m e z k r'e m ra c a a t olunm ayb. Hac B ekta
Vel H azretleri s ta n e s i m esafe-i b a d e d ir dey b ir ta k rib te v c ih olunm akla nizam mezk re m u h tel ve te k y e leri na-ehil k im se lerd e kalub h u s u s e kara v e m azarii olan zaviye
avvam - n sd a y ev m iy eleri fe v t ve m aliy etleri seb e b iy le g e re k hkkam istilam zerlerin e
b e ra t e ttirip tm a r v e z e m e t m isili h e r s e n e b ire r k im se y e ihale ve iltizam ve hakk-
fikara olan m ah s lat- v ak f' kendi u m u rlarn a s a f v e istih lk
e y le d ik lerin d e n d e v i n
fik a ra 'sn d a n su d u r-n ak e d e c e k m aalar klliyeli ile m afid v e zail ve h a n g h ve teky e le rd e m e k s ve ik m etleri a d em 'l im kn old u k d a e k se ri h a ra p v e fkara-y d e v i n
han k e le rin d e sefil v e s e rg e rd a n olub zaviye v e h an g h v e te k y e le rd e desd- zalem ed en
h a l s o lm ayub te n e ve e n i ganadl y eg ad 'iy le zikr'l hal v e m tal kalm akla fkara-y
d e rv n n h a lle rin e m e rh a m e te n fi m bab-i m ah l lat ve te b e d d la t ve m e ru tiy e t iddias
v e b irb irlerin e fe ra ve kasr- yed v e s a ir te v e c c h a ta m teallik ke y fiy e t vuku buldukda kz
z a t ve n ev v ab v e m tev elliler v e eshab- a rz n arz v e arzuhali ile te v c ih olunm ayub ve
m esafe-i b a d e d ir dey Aziz M a r n ile y h in s t n e s in e g itm e e ishar- aciz ve bahane-i
hir ile zikrolunan eshb- arzn in h a sn a m sa a d e o lunm ayub kadim isi zere berm ucib-i
r t u Vakf- Aziz M ar n iley h 'in hangh- liy e v e te k y e v e z aviyelerinde s e c c d e n i in
olan e y h le r ta ra fn a h av ale klnm ak z e re k ay tlarn a e r h ver l b v e erh-i m ezkr fi
m a b a ad d s t r am el tu tu lm a k z e re e r 'i v e iklam ilm haberleri ve b a la s hatt- hm a
yunum ile m aan tevarih-i m u h te life ile v erilen em r-i erifim m ucibince bin iki yz onun
cu s e n e s i S e fe r l h ay r'n yirm i y e d isi ta rih in d e m c e d d e te n b l s hatt- hm ayunu e v
k e t m ak r 'n u m ile m aan emr-i e rifim v erilm i olduu d e rk e n a r olunm akla, d e rk e n a r
m u cib in ce em r-i erifim v erilm ek b ab n d a iftih ar 'l e m re vel e k b e r bilfiil b a D e fte rd a r ElSeyyid M eh m ed E sa t dam u lv e ta h lis e tm e k le m ucib-i ik tiza e d e n m a h a llere ilm haberleri
verilm ekle imdi vech- m e r h z e re am el olunm ak b ab n d a ferm n- lin m s d r ol
m u tu r. Ve buy u rd u m ki sak- erifim v ardkda bu b ab d a s d r olan em rim z e re am el
edip d ah i h u s su m ezb r iin tevarih-i m u h te life ile ve m a hatt- hm ayun o em r-i erifim
v erilm i olduu hazine-i m irem d e fte rle rin d e m u k ay y et o lm akla m u kaddem a v rid v e hl
vech-i m e sr h z e re ere fy a fe te -i s d u r olan ib u emr-i e r if h n e-i vcib'l ittib a ve lzm 'l im tislim in m azm n ita a t m ak r n u z e re am el olu nub hilfna bir drl rza ve
cev az g s te rm e y e s in . y le b ile sin ki emr-i e rifim e itim ad klasn. R eb i lsn a r e h r i
Ram azan s e n e e rb a in m u t'in elf.

Helge .Yo : .9
Vbdiilhamicl

II.

1 R rbii'l ovvol ta r ih li F e r m n

METN NO : 10
FERMAN

: Mahmud II.

23 Cemz-yel-hir 1243

A nadolu can ib in d e olan bilc m le B ek tai te k y a v e z ev a y la n n n fek ad t rb e m ahal

leri ibka o lunarak m aad a e b n iy en in hed m iy le em val ve e y v e e m lk v e m s ak k a fa tla
rnn cnib-i m ir in zab d v e ta h rir v e m m za d e fte rle rin in irsal-i m ukteza-y irade-i seniyyem den o ld u u n a b in a e n ol b a b d a s u d r e d en em r-i lin m ile m b a ir t a yin olunan
dergh- m uallm k a p u cu -b ala rn d a n M eh m ed d m e m e cd u h v e m vell v e m u h a rre r
leriyle K reh ri S a n c a n a v ru d larn d a e v v eld en m ezb ra tab i H a cb e k ta K azasnda medfn H ac B ekta Vel K uddise S rrh u 'l-li'n in te k k e le rin d e b u lunan yirm i alt n e fe r dervan M evlevi m um aileyh v e m u h a rre r v e K rehri H akim leri m a 'rife tiy le b i'l-istin ta k sekiz
n e fe ri d e fo lu n a ra k m a a d as ilh ad 'd an b e ri olduklar te b e y y n e tti in e bin a e n b a la rn d a
te'h r-i ih rc e ttirile re k Tarik-i N ak ib en d i'y e z ere o la c ak la rn a ta a h h d len m i olduklarn
ve Tekke-i M ezb re v e Trbe-i e r f d e m ev c d em val v e e y ve em lk m a'rifet-i e r
ile ta h rir o lu n arak b ir k t'a m m za d e fte ri tak d im k lnm idini v e slif'z-zikir H ac Bek
ta Vel vakfnn vazife-i m u ay y e n ele r ile m te v e llisi olan Hac B ekta Vel e v ldndan
olan El Seyyid M eh m ed H am di v e zav iy esi vakfnn vazife-i m u ay y en eleri ile se c c d e n i in liinde m u ta s a rrf e s la h ve e r e d Evld- M rse l'd e n El-Seyyid el-eyh H am di isn-i el-eyh
Feyzullah Veled-i K ebr, F esd- B eldeye b a is o ld u u n d an , b u ndan ak d em A m a sy a 'y a nefy
olunub m e ih a t v e te v liy et-i m ezb r m u 'a tta l kldn v e m enf-i m erkm un b ira d e ri Erbb- istih k a k dan ib u rf-i tevk-i refi'i-n - H akn k u d v e tu 's-su l h a'is-s lik n Veliyddin zd e s a l h u h h e r v e h ile m uhil m s te h ik idigni b e y n brle te v liy e t v e m eiht-
m ez b re m um aileyh V eliyddin zd e s a l h u h 'y a te v c ih v e y e d in e bert- e rifm verilm ek
bab n d a m bair-i m u m ailey h M eh m ed d m e m e c d u h b ir k t'a a rz a sn d a ve m vell ve
H a c b e k ta K azas n ib iki k t'a i'lm larn d a ta h rr v e in h a e tm e leriy le kuyda m ra c a at
olundu k d a Azz M ar n iley h 'in vazife-i m u ay y en eleri ile te v liy e t v e zav iy ed r'l m erkm
H am dullah z erin d e old u u A nadolu m u h a se b e sin d e n b ir k t'a d e fte r-i m e z b r n tk oldu
u z ere tekye-i m ezb ren in b a'z vakf kurlard an m a k tu a t ve iltizam v eh ile ird- s e
nev isi d rt bin yz d o k sa n g u ru ile yz a ltm sek iz m d s a r m a h su lt ve m alm u'l-m ikdar em vl v e e y ve evni-i n u h s m isill e y a la r m evcd idgi m u h a re r ol
d u un d an m ruz-zikir em vl v e e y ve em lkinin k tm k n ibkasiyle tekye-i m ezbrenin
id a re siy n te v liy e t v e m eihat- m ezb re m enf-i m erk m u n r e fin d e n Tark-i N akibend
us l e d o lunm ak arty la birder-i M um aileyh Seyyid V eliyddin zde s a l h u h 'y a tev
cihi irade-i liyyem e m e n t idgi m a h allerin d en d er-k en ar olundun ol v eh ile m um ailey
h e te v c ih v e u h d e sin e kayd ile b e r t 't olunm ak bab n d a bi'l-fiil d e fte rd r- kk-i evvelim
iftih ar 'l- m era ve'l ek b ir El Seyyid el Hac brahim Ethem d m e uluvvh ta k rir e tm e k
le b e r mucib-i takrir-I m e ih a t ve te v liy e t menf-i m erk m u n re f'in d e n b irad eri m um aileyhe
te v c ih olunm ak z e re a le m u ul-u lem 'il-m teb ah h irn , efd alu fu d a l 'il-m te v erri'n bi'l fiil
e y h u l-slm Kad-zde M evln M ehm ed T ahr d m e ............ i a r e t e tm e k le i a re ti m uci
b in c e te v c ih olunm ak ferm n m o lm a n , hakknda m ezd inyet-i p a d i h n e m zuhra get r b bin iki yz krk s e n e s i C em z-yel-hirenin yirm i nc gn ta rih iy le m verrah
v e rile n r 'u s-u h m aynum m u cib in ce bu bert- h m ayunu verdim ve buyurdum ki Mu
m aileyh V eliyddin zde s a l h u h v a ru b m erk m u n re f'in d e n art- m ezkr z ere te vliyet
v e m eh at- m ezb ra m u ta s a rrf olub ed-y h id m e t e ttik d e n s o n ra b undan evvel te vliyet
ve m eih at- m ezb ra m u ta s a rrf o lan lar vazife-i m u a y y e n esin e te v e c c h le m u ta s a rrf ola
g e lm ile r is e m um aileyh d ah ol v e ch ile vazife-i m u a y y e n esin vakf- m e z b r m ah s l n
d e n alu b m u ta s a rrf ola'. yle b ile le r alm et-i e rife itim ad klalar. T ahriren fi yevm issm in a e r m in eh r-i C em z-yel-hir s e n e s e l s e ve e rb a in ve m i'e te y n ve elf.

B e lg e N o

: 10

Beyanname konusunda A tatrk'n Veliyettin elebiye Gnderdii Telgraf

METN NO : 12
TELGRAF

: G zl M u sta fa K em l

6 M ay s 1339

eleb i V eiiy ettln Efendi H a zretlerin

M ah re

No

A n k ara

2214

Tarih
6 M ay s 1339

Irsl b u y u ru la n b e y an n a m e -i r e d e t p e n h ileri s u re tin i okudum . Feyz-i Millnin in

k ifn a h ad im o la c ak te e b b s a t v e m e sa id e n g e ri k alm ay an Zt- R e d e t p e n h 'le rin e
takdlm -l htiram ey le rim . M ezk r b e y an n a m e n in h e r ta ra fa n e ir v e tevzii hakknda ki is'ara m u tazrm . S aad et-I m lk v e m ille te h izm eti k e n d ile rin e ia r e d in e n ler, fnd A llhda
m e c u r v e e b e d iy e n m e s d o lu rla r efe n d im .
G zi M u sta fa Kaml

METN NO : 11
FERMAN

: Abdlhamit II.

1 Rebl evvel 1322

M stesn -y e v k afd an e izze-i k iram d an K reh ri

S a n c a n d a kain H ac B ckta Vel
K uddise S rrah u 'l-li zav iy esi vakf h a sla tn n on b e se h im itib ariy le bir b u uk se h m in e
m u ta s a rrf o lan A m a sy a 'd a m te v a ttn H am dullah v e brahim S e l m e t E fendilerden bra
him S e l m e t E fen d i'n in bila v eled v e fa t e y le m e s in e m ebn a n a a it se h m in m ahlllnden
hisse-i k a d m e le rin e ilhkan elebi A hm ed C em ale d d in ve V elyddin E fen d iler'e ta h s is i
v rid o lan A n k ara V ilyeti tdare-i M ahallsi m a z b a ta siy le m elfufu b u lu n an i'lm - e r 'id e
inha o lu n m a s v e Veliyy-i M ar n iley h H azretleri vakfnn bin iki yz a ltm b e s e n e s i
Z ilk ad e 'sin in y ed in ci g n ta rih iy le ferm n - lin m h k m n e te v fik a n bil h a re v e a idiyy e t M ahall Evkaf M dr m a 'rife tiy le d a re siy le h sla tn n te m a m e n ferm n- lin m d a
m u s a rra f n is b e t d a ire s in d e olm ak, yani on b e se h im h a slatn n d rt se h m i m e ih a t ve
te v liy e te v e se h m i b e r vech-i m a a e v ld a ve d rt se h m i h a n g h n t a m irin e v e di
e r d rt se h m i fu k a ra ta a m iy e tin e a it b u lu n m ak z ere s a r f ve tevzi e d ilm e si ve fa k a t g e
rek Evkaf M d r 'n n irad e ve m u a m e la tn a v e h slatn n emr-i c ib a y e tin e n e z a re t v e g e
rek vakfn m u h a se b e sin i m dr-i m u m ailey h ile b irlik d e tanzim ve r 'y e t e tm e k z e re Evld- v akfdan m ste h ak k m n e m s l v e n izam n a te v fik a n m tev elli tayin olu n m as, m u
m aileyh elebi A hm ed C em aled d in ve V elyddin E fen diler'in vekili H a a n Rza B ey'in vak
o lan is tid 'a s z erin e ra-y D ev let M lkiye D a ire si'n d e n tanzim klnub s u re ti te b li olu
n an m a z b ata d a b e y an o lu n m ak d an n , icra klnan te tk ik a td a vakf- m ar n ile y h h a sla
tn n on b e h is s e itib ariy le b ir b u uk h is s e n in m te v e ffa brahim S e l m e t Efendi u h d e
s in d e old u u v e te v liy e t ve m e ih a ta m u h a s s a s slife t 'z -z ik ir on b e h is s e d e d rt h is s e
hazine-l e v k f'd a n z ab to lu n arak s e k iz yz g u ru m a 'a la yalnz m e ih a t c ih e ti Hac H am za
E fendi'ye te v c ih klnd a n la lm v e m u m ailey h elebi A hm ed C em ale d d in Efendi Evld-
vkfn ek b eri o la ra k u m ru vakf h sn id a re ve r y e te ehil v e m u k te d ir dgi ber-vechi
e r ' te b e y y n e y le m i o ld u u n d an m te v e ffa brahim S e l m e t E fen d i'd en m ahll olan his<
s e n in h isse-i k ad im lerin e ilhkan m u m ailey h eleb i A hm ed C em aled d in ve V eliyddin Efen
d ile r'e ta h s is i ve tev liy et-i v a k fn fekk-i m azb u tiy y etiy le m a z b u d iy etten dolay hazine-i e v
k afd an m e ih a t m a a o larak v e rilm e k d e o lan m ezk r sek iz yz g ru u e y h H am za Efen
d i'y e k em kn v e rm e k v e bki h a sla ta m u ta s a rrf olm ak z e re te v liy e tin d e elebi Ah
m e d C em ale d d in E fendi'ye te v c ih i m ahkem e-i te f t 'd e n tanzim klnan i'lm z erin e makm- N ezret-i (Evkaf- H m ay u n d an ) b a-tak rir ifad e klnm akla m u c ib in c e te v c ih o lun
m ak fe rm n 'm olm an bin yz yirm i iki s e n e s i S a fe r 'l-h a y rnn on sek izin ci gn
ta rih in d e te v liy et-i m ezk re in m u m ailey h elebi A hm ed C em ale d d in ye d in e lzim u's-sud r olan d i e r b ir k t'a b erat- e rifim b i'l-i't ber-vech-i m u h a rre r, ib u Rf-i Tevk-i R ef'ln- H akn A h m ed C em aled d in v e V eliyddin zd e sa la h u h m a y e d le rin e m e z k r se h im
h is s e s i in d a h bu b e ra t- h m ay u n u m u v erd im v e buyurdum ki M u m aileyhim a kadm uh
d e le rin d e b u lu n an h is s e le rin e ilhkan m te re k le ri m te v e ffa m u m aileyh brahim S e l m e t'te n m nhal o lan b ir b u u k s eh m in n s fn a d ah i i tir k e n v e s e v iy y e n m u ta s a rrf o la la r,
ta h rire n f g u rre ti e h ri R eb'l evvel s e n e isn ey n v e rn v e s e l s m 'e v e elf.
1 R eb'l evvel 1322

B elge N o : 11

Veliyettin elebinin Tayyare Cemiyetine Yapt Ba Makbuzu

'

^ j$ ^ s .* s r j$ ,^ j - J & i s j h O y

< ^ 1*

B elge N o : 12

Veliyettin elebiye Verilen Madalya Berat

METN NO : 13
MEKTUP
H a c b e k ta eleb isi V elly ettin Efendi H a zretlerin e
No : 23
Efendim ,
T ay y arem ize o n bin lira te b e rru e tm e k s u re tiy le is h a r buy u ru lan y k se k h a m iy y e t v a
tan p e rv e rli in iz d o lay siy le e n kalbi k ran larm z tak d im ey lerim efendim .
24 H aziran 341
T a y y a re C em iy eti K rehir u b e si
R iy a se ti
Vali
H azm

METN NO : 14
BERAT

: A hm ed K uds

3 T e rin sa n 1926

M lga H a cb e k ta eleb isi V eliyettin E fendi'ye,

Aziz v e sev g ili v atan m zn m d a fa a s v e in k if v e te ra k k isi m akast- liy e si ile te
ek k l e d e n T ay y are C e m iy eti'n e te b e rru b u y u rd u u n u z h a m iy y e t v e m r v v etin b ir nine-i
iftih ar olm ak z e re taraf- lile rin e b ir k t'a a ltu n ta y y a re m a d a ly as takdim ile kesb-i e
re f ey lerim .
3 T e rin s a n 1926
Trkiye T ayyare C em iyeti
R eisi
R ize M eb 'u su
A hm ed K uds

'

AL CELALETTN ULUSOY

25 ubat 1922 de Hacbekta'da domutur. Babas son Hac Bekta Veli dergh postnini ve vakf mtevellisi Veliyettin elebi (Ulusoy), anas
Saide Ulusoydur.
A. Celalettin Ulusoy, Hacbekta Kurtulu ilk okulunu bitirdikden sonra orta tahsilini
Yozgat lisesinde tamamlamtr. 1944 ylnda Ankara Hukuk Fakltesinden mezun olmu
tur. Bir sre Hacbektada avukatlk yaptkdan sonra Ankara Barosuna kaydolan A. Ce
lalettin Ulusoy Ankarada serbest avukatlk yapm 1966 -1974 yllar arasnda M ill Pro
dktivite Merkezinde Hukuk Maviri olarak almtr.
Meslek almalar dnda Ankara'da kurulan Hacbekta Turizm ve Tantma demei
nin Genel Bakanlnda bulunmu ve bu yllarda Hac Bekta Vel ile ilgili ok sayda kon
ferans vermi ve ayn konuda eitli gazete ve dergilerde makaleleri yaynlanmtr.

 N D E K L E R

Sayfa
nsz......... ...................................................... ..................................

Blm I. Hac Bekta Vel ................................ ............ ..................

Din, Bilim ve Sosyal adan Hac Bekta Vel ...

.................................

11

.............................................................

17

Hac Bekta Velnin Soyu ve Yaants............................. ..................

19

M enkabeler............................., . ................................................... .......

45

Hac Bekta Velnin lm .............. ...................................................

60

Hac Bekta Velden So n ras................. .............................................

67

Balm S u lta n ..................................................................... , .................

72

Kalender elebi ve Ayaklanma Olay ...................................................

78

Kalender elebinin ocuklar ve Dede -Babaln Ortaya k ........

83

Mehmet Hamdullah elebi ve Yenieri Ocann Kaldrlmas Olay ...

92

Cemalettin elebi - Veliyettin elebi ve Kurtulu S a v a .....................

99

Hac

Bekta Velnin Kiilii

Blm II. Alev - Bekta Y o lu ................................................................ 105

Genel Anlamda A lev-Bektalik....................................... .................

107

Kzlba D eyim i..................................................................................... 109

Alev nanc ve Dou Nedenleri...........................................................

112

Gadr - Hum Olay .............................. .................................................... 119

Hz. Muhammedin lm ...................................................................... 123
H alifelik................................................................................................. 127
Halfe D evri......................................... ;...........................................

134

A linin Halifelii ... .............................................' ................................. 140

Ali'den Sonra Gelien O laylar.................................. .................. ........ 146
Konu zerinde Tartmalar....................................................................

151

Gerek N ere d e ?................................... . .............................................

153

On ki m m ..........................................................................................

156

Sayfa
imm A l i ...............................................................................................

157

imm H asar..................................................... ..................................

160

mm Hseyin ......................................................................................

162

imm Zeynel-bidn..............................................................................

168

mm Muhammed B k r........................................................................

171

imm Cafer S d k ................................................................................

173

mm Musa Kzm ...............................................................................

176

imm Ali R z ........................................................................................

178

imm Muhammed T a k .......................................................................... 179

mm Ali N a k ......................................................................................

180

mm Hasar A sk e r......... .....................................................................

182

mm Muhammed M e h d ......................................... .......... ..................

183

Alev - Bekta Balants.......................................................................

185

Alev - Bekta Yolunda inan ve Gelenekler......................... ..............

187

Kutsal Saylan lar................................................................................... 190

Hac Bekta Velye ballk .................................................................. 194
Vellik Nerden G e lir .......................... ...................................................

199

Kur ana S a y g ........................................................................................

202

Alev - Bektalerde bdet ve C a m i....................................................

204

Din nanda Kurallar ve Treler ........................ .

........ ................... 211

Gl Ahlk Sistemi inde Aile ve M ushiblik.................................... 225

Mezheb Anlay ...................................................................................

236

Tasavvuf........................................................................... ... .............

240

Baka nan Sistemleri Karsnda Alev - Bekta Yolu ......................

248

Alev - Bekta Yolunda Srek Farkll.................................................

255

Alev - Bekta Yolunda Cem yini ve Kurban Treni...........................

260

Grg C e m i..................................................... ....................................263

Szlk............................................................. ...................................... 291
Blm III. Resimler, Belegler, Metinler, Resim ler..................................

311

Tarih Belgeler ve M etinler...................................................................

313