ENERGETSKA POSTROJENJA

Ovisno o vrsti radnog fluida, vrsti te nainu transformacije

energije, energetska postrojenja u procesnoj industriji mogu se
uglavnom svrstati u:
energetska postrojenja sa parnim procesom,
energetska postrojenja sa plinskim procesom,
energetska postrojenja sa kombinovanim procesom.
Dijagram razgranienja vode, vlane i pregrijane pare
Kao radni fluid kod toplotnih radnih ciklusa koristi se vodena para.
T-S dijagram razgranienja vode, vlane i pregrijane pare prikazan
je na sljedeoj slici.

T-s dijagram razgranienja vode, vlage I pregrijane pare

Kriva oznaena sax=0, koja se zavrava u taki K, naziva se donja
granina kriva.

Gornja granina kriva (x=1), koja poinje u taki K, razdvaja

podruje vlane pare od podruja pregrijane pare.
Kad sva voda pretvori u paru radi se o pregrijanoj (suhoj ili
suhozasienoj) pari.
Suha para nije postojana, a njena temperatura "temperatura
zasienja" jednaka je temperaturi vrenja.
Hlaenjem se jedan dio suhe pare pretvara u tenost, koja lebdi u
pari u obliku sitnih kapljica; takvapara naziva se vlana para.
Veliina x ijim vrijednostima su oznaene pojedine krive na
prethodnoj slici predstavlja relativni sadraj pare u vodi,to se
moe iskazati relacijom:

Sa poveanjem temperature i pritiska gornja i donja granina

kriva se sve vie pribliavaju i spajaju se u taki K koja se naziva
kritina taka.
Kritina taka K ima parametre:
- kritini pritisak pk=221,29bar,
- kritina temperatura .Tk=647,30K,
- kritina specifina zapremina vk=0,00326
m3/kg
Na prethodnoj slici prikazane su i dvije izobare, krive konstantnog
pritiska.
Gornja od pomenute dvije izobare ima jednainu p=pk i iznad nje
nema razgranienja izmeu vode i pare.
Energetska postrojenja sa parnim procesom
Radni medij vodena para.
Parna energetska postrojenja rade po Clausius Rankineovom
krunom procesu.

Toplotna ema radnog ciklusa sa vodenom parom

T-s dijagram toplotnog ciklusa sa vodenom parom

Razlika u odnosu na Karnoov ciklus je u poloaju take 3 u ciklusu.
U kondenzatoru se pari odvodi toplota u toj mjeri da se sva

pretvara u vodu (x=0), tako da se taka 3 pomera na lijevu

graninu krivu, to omoguava nesmetan rad pumpe.
Kako postoji razlika u pritiscima u kondenzatoru i u kotlu,
potrebno je vodu adijabatski komprimovati od pritiska p2na
pritisak p1pri emu doe do neznatnog porasta temperature
(taka 5).
Naziv ciklusa "sa vlanom parom" potie od poloaja take 2, koja
se nalazi duboko u zoni vlane pare, to znai da je para
pomjeana sa kapljicama vode.
Ove kapljice udaranjem mehaniki napreu lopatice turbine
(kavitacija).
Toplotni radni ciklus s pregrijanom parom
Kada se po izlasku iz kotla, a prije ulaska u turbinu para podvrgne
dodatnom zagrijavanju u posebnim ureajima - pregrijaima pare
dobija se toplotni radni ciklus sa pregrijanom parom, iji je T-S
dijagram prikazan na slici.

T-s dijagram ciklusa sa pregrijanom parom

Postupkom pregrijavanja pare postie se poboljanje poloaja
take 2 tako da se ona sada nalazi blie zoni suhe pare.

Takoe je poveana i temperatura T1srime je dobijen neto bolji

stepen iskoritenja.
Razmotrimo sada mogunosti poveanja stepena iskoritenja
toplotnog radnog ciklusa sa pregrijanom parom promjenama
parametara pare.
Smanjivanjem pritiska p2postie se smanjenje temperature T2pa i
temperature T2sr
Radi se o pritiscima koji se mjere stotim dijelovima bara, to
predstavlja izuzetno niske pritiske i zahtjeva dobru zaptivenost
opreme da vazduh ne bi prodreo u paru.Sa druge strane pritisak
p2i temperatura T2ne mogu da budu ni previsoki.
Kako razlika izmeu temperature rashladne vode i temperature T 2
obino iznosi 10 do 15C, znaajnopoveanje temperature T2(na
primjer, iznad 28C) izazvalo bi i visoku temperaturu rashladne
vode na izlazu iz kondenzatora.
Poto se rashladna voda uglavnom vraa u rijeku iz koje je i
dovedena previsoka temperatura na izlazu iz kondenzatora
znaila bi toplotno zagaenje rijeke.
Poveanje temperature T1uticalo bi na poveanje temperature T1sri
stepena iskoritenja. Temperatura T1je ograniena osobinama
materijala turbine i cjevovoda i ne prelazi 300C.
Poveanje pritiska p1uz zadravanje temperature T1na istom nivou
izazivalo bi pomjeranje take 2 u nepovoljnom smjeru, u zonu
vlane pare.
Posmatra se idealan proces koji je reverzibilan, te za njega vrijedi
sljedee:
ne uzimaju se u obzir gubici pritiska zbog strujanja kroz
generator pare, cjevovod i kondenzator;
ne uzimaju se u obzir gubici unutar parne turbine i napojne
pumpe (ekspanzija radnog fluida u turbini, kao i tlaenje u
napojnoj pumpi su adijabatski- izentropski procesi);
ne uzimaju se u obzir nikakvi gubici topline u okolinu kroz
pojedinane dijelove sistema krunog procesa.

 Pregrijavanjem pare poveava se srednja temperatura dijela

procesa na koji se dovodi toplota

T-s dijagram idealnog parnog krunog ciklusa

Povrina s3-3-4-5-6-1-2-s1-s3 - koliina toplote q1, koja se dovodi
radnom fluidu
Povrina izmedju s3-3-2-s1-s3 - toplota q2, koja se oduzima,
Povrina 1-2-3-4-5-6-1 - dobijeni korisni rad
q1= h1 h4,
q2= h2 h3.
Toplotno iskoritenje idealnog Rankinevog procesa:
t

q1 q2 h1 h4 h2 h3

h1 h2 h4 h3
h1 h3 h4 h3

Ili

q1

h1 h4

Razlika h1 h2 predstavlja raspoloivi toplotni pad koji se unutar

turbine pretvara u kinetiku energiju, a h4 h3 je mehaniki rad
utroen za tlaenje radnog medija od pritiska na kojem se vri
kondenzacija do radnog pritiska generatora pare.

p-v dijagram idealnog krunog ciklusa

h1-h2-odgovara povrini 1-2-m-n-1, a h4-h3 povrini 4-3-m-n-4
razlika ordinata meu takama 1 i 2 odgovara radu dobijenom u
turbini,
razlika izmeu taaka 4 i 3 odgovara radu utroenom za pogon
pumpe,
razlika izmeu taaka 1 i 4 odgovara toploti dovedenoj u procesu,
a izmeu taaka 2 i 3 toploti odvedenoj iz procesa.

h-s dijagram idealnog parnog krunog procesa

Kada se rad h4 h3 utroen za pumpu, moe zanemariti u odnosu
na znatno vei toplotni pad h1 h2, koji se u turbini pretvara u
koristan rad, jednaina za toplotno iskoritenje procesa je :
t

h1 h2
h1 h3

Faktori koji utiu na efikasnost parnog procesa

Temperatura ulazne pare u turbinu

Uticaj temperature pare na Rankinov ciklus

p1=80 bar
p2=0.04 bar

Zavisnost temperaturne iskoristivosti idealnog renkinovog ciklusa

odtemperature ulazne pare
Pritisak ulazne pare u turbinu

t1=500oC, p2=0.04 bar

Uticaj pritiska ulazne pare na Rankinov ciklus

Izlazni pritisak pare iz turbine

Zavisnost toplotne iskoristivosti Rankinovog ciklusa o pritisku

vodene pare iz turbine
Donja granina vrijednost temperature kondenzacije ograniena
je ulaznom temperaturom rashladne vode te veliinom
kondenzatora.
Razlika temperature kondenzacije i rashladne vode moe se
smanjiti poveanjem rashladne povrine i poveanjem protoka
rashladne vode kroz kondenzator; prvi nain poveava
investicijske trokove, a drugim nainom se poveavaju pogonski
trokovi.
Pritisak kondenzacije u parnom ciklusu najvie je predodreen
temperaturom rashladne vode.
Njegova uobiajena veliina je 0.04 bar, emu odgovara
temperatura kondenzacije od 28.6oC. Daljnje sniavanje najee
nije ekonomino jer znatno raste specifini obim izlazne pare, to
zahtijeva vee dimenzije kondenzatora te vee duine lopatica
zadnjih stepeni turbine.

Poveava se i vlanost izlazne pare sa propratnim tetnim

uincima koji su prethodno navedeni.
Naini poboljanja iskoristivosti
Regenerativno zagrijavanje napojne vode

Shema regenerativnog zagrijavanja napojne vode: 1-generator pare, 2-parna

turbina, 3-kondenzator, 4-niskotlani povrinski zagrija vode, 5-zagrija vode sa
direktnim mijeanjem, 6-visokotlani povrinski zagrija vode

T-s dijagram ciklusa sa regenerativnim zagrijavanjem

Optimalni uslovi regenerativnog zagrijavanja

Uinkovitost regenerativnog zagrijavanja ovisi o:
raspodjeli toplotnog optereenja izmeu pojedinih zagrijaa,
konanoj temperaturi napojne vode (na ulazu u generator
pare), i
broju regenerativnih zagrijaa.
Optimalna raspodjela toplotnog optereenja
najdjelotvornije regenerativno zagrijavanje vode, u ciklusu bez
medjupregrijavanja pare, postie kada je porast entalpije vode u
svim zagrijaima jednak,zbog konstruktivnih razloga na turbini ne
mogu se uvijek osigurati pozicije za oduzimanje pare koje bi posve
udovoljile tom zahtjevu,iskoristivost ciklusa ne ovisi bitno o
odstupanju od ovog uslova.
Uz navedene termodinamske uticaje, u definisanju i projektovanju
ciklusa sa regenerativnim zagrijavanjem treba voditi rauna i o
sljedeim propratnim konstrukcijskim efektima:
za turbinu odredjene snage protok pare se na ulazu u
turbinu poveava, a na izlazu smanjuje, to zahtijeva
poveanje duine lopatica tamo gdje su i inae due;
poveanje protoka pare kroz prve stepene turbine i
smanjenje kroz posljednje djeluje na poveanje iskoristivosti
same turbine;
smanjenje protoka pare u kondenzator djeluje na smanjenje
njegovih dimenzija, a time se smanjuje i potrebna koliina
rashladne vode;
regenerativnim zagrijavanjem povisuje se ulazna
temperatura napojne vode u generator pare.

Parni proces sa meupregrijavanjem

T-s dijagram parnog procesa sa meupregrijavanjem

Meupregrijavanjem pare u parnim energetskim postrojenjima

postie se dvojako koristan uinak:
poveava se toplotna iskoristivost,
smanjuje se vlanost pare na izlazu iz turbine,
toplotna iskoristivost parnog krunog procesa sa
meupregrijavanjem pare
t , MP

h1 h7 h8 h9 h5 h3
h1 h5 h8 h7

Ako je toplotna iskoristivost dodatnog procesa meupregrijavanja

(7-8-9-2), vea od toplotne iskoristivosti osnovnog krunog
procesa, tj. kada je

h8 h9 h7 h2 h1 h2 h5 h3
h8 h7
h1 h5

tada je t,MP> t

T-s dijagram parnog procesa sa meupregrijavanjem

h-s dijagram parnog procesa sa meupregrijavanjem

Meupregrijavanjem pare smanjuje se njena vlanost u
posljednjim stepenima turbine to, osim direktnog uticaja na
poveanje unutarnje iskoristivosti turbine takodjer povoljno djeluje
na mehaniko ponaanje turbine u toku pogona
Meupregrijavanje pare ima i neke nedostatke :
meupregrija i dodatni spojni cjevovodi poveavaju
trokove ulaganja u gradnju postrojenja;
strujanjem pare kroz meupregrija i dodatne spojne
cjevovode nastaju gubici zbog pada pritiska, to donekle
umanjuje koristan uinak meupregrijavanja;
Ugradnja meupregrijaa unutar generatora pare oteava
regulaciju, a posebno se treba brinuti o njegovoj zatiti pri
pokretanju i zaustavljanju pogona kada se meupregrija moe
otetiti zbog slabog strujanja pare kroz njega.
Toplotni radni ciklusi sa meupregrijavanjem i
regeneracijom pare
U cilju daljeg poboljanja stepena iskoritenja toplotnih radnih
ciklusa uvode se i postupci meupregrijavanja i regeneracije pare.
Toplotna ema jednog takvog ciklusa prikazana je na sljedeoj slici
kao i T-sdijagram

Toplotna ema ciklusa sa meupregrijavanjem i

regeneracijom pare
U ovakvom postrojenju postoji turbina niskog i turbina visokog
pritiska, koje se nalaze na istoj osovini sa generatorom.Para se sa
izlaza iz turbine visokog pritiska vodi u meupregrija pare,
dogrijava se i vodi uturbinu niskog pritiska.Pri postupku
regeneracije dio pare se prije nego to proe kompletan proces u
turbini vodi u regenerativni pregrija pare. Time se neiskoritena
toplotna energija pare vraa u proces na dalje koritenje (a ne
predaje se rashladnoj vodi u kondenzatoru).Postupkom
regeneracije pare postie se poveanje stepena iskoritenja do
0,1. Nije opravdano koristiti vie od 3 regenerativna pregrijaa, jer
se daljim poveavanjem broja regenerativnih pregrejaa stepen
iskoritenja znaajno ne poveava, a znatno rastu investicioni
trokovi.
T-s dijagram sa meupregrijavanjem I regeneracijom pare
Toplotni ciklusi sa namjenskim odvoenjem toplote
(toplifikacioni ciklusi)
Toplifikacioni ciklusi se koriste u kombinovanim elektranama za
proizvodnju elektrine i toplotne energije (termoelektrane-

toplane).
Toplifikacioni ciklusi
se realizuju kao
ciklusi sa
pregrijavanjem
pare, samo to se
para izvodi iz
turbine sa znatno
viim pritiskom i
temperaturom (p2i
T2).Temperatura
T2ima vrijednosti
oko 450K (180C).
Pritisak p2se za koritenje toplote u industriji kree izmeu 2,5 i
30 bara, a za grijanje izmeu 1,5 i 2,5 bara. Stepen iskoritenja
toplifikacionog ciklusamoe se raunati po izrazu:

gdje je:
A- mehaniki rad
Q2'- toplota odvedena potroaima toplotne energije.
Toplota Q2' je zbog gubitaka manja od ukupne odvedene toplote
Q2,pa je stepen iskoritenja manji od 1 i iznosi od 0,7 do 0,8, to
predstavlja znatno poboljanje u odnosu na ostale cikluse, a
nepovoljna osobina ovakvog ciklusa je vezanost proizvodnje dva
oblika energije - toplotnu ielektrinu.

T-s dijagram toplifikacionog radnog ciklusa

Na sljedeoj slici je prikazana toplotna ema postrojenja sa
pogoranim vakumom, za koje je karakteristino potpuno
odvajanje fluida za potroaa od radnog fluida.

Toplotna ema postrojenja sa pogoranim vakuumo

Pomenuto razdvajanje fluida ne postoji kod postrojenja sa sljedee
slikegdje se para direktno iz turbine vodi potroautoplotne
energije, a voda vraa u isti rezervoar odakle se napaja
kotao.Radni fluid je tako podloan zagaenjima koja se stvaraju u
fluidu kod potroaa toplotne energije.

Toplotna ema postrojenja sa rezervoarom za prikupljanje

fluida
Energetski sistemi sa plinskim procesom
radni medij - plin
rad plinske turbine se temelji na Joul-ovom krunom procesu
koji se u literaturi naziva jo i Braytonov proces.
- Osnovni princip rada plinskih turbina
plinske turbine mogu raditi sa otvorenim ili zatvorenim
plinskim procesom
U otvorenom procesu te se promjene deavaju izmjenom
toplote sa okolinom u koju se isputa plin iz tubine, a u
zatvorenom procesu u posebnom izmjenjivau toplote.
Zbog gubitaka

stvarni proces teoretski proces

Karakteristike otvorenog plinskog procesa su:
jednostavnost i relativno mali investicijski trokovi,
iskoristivost je nia,
znatna osjetljivost na kvalitet goriva zbog erozivnog i
korozivnog djelovanja dimnih plinova koji nastaju pri
izgaranju.

Prednosti zatvorenog plinskog procesa su:

- Radni medij u zatvorenom krugu je odgovarajui plin (zrak,
N2, CO2, He) koji u procesu ostaje hemijski nepromjenjiv te ne
djeluje tetno na materijal sa kojim dolazi u dodir;
- Indirektno zagrijavanje radnog medija omoguuje koritenje
vie vrsta goriva slabijeg kvaliteta, bez tetnih posljedica na
radne dijelove turbine i kompresora.
- Mogunost bolje regulacije snage turbine u irem rasponu te
zbog toga vea iskoristivost postrojenja pri djelominom
optereenju.
Glavni nedostatak zatvorenog plinskog procesa su veliki
investicijski trokovi zbog potrebe za velikim izmjenjivaem
toplote, to proizilazi iz relativno loeg prenosa toplote u sistemu
plin/plin.

Shema otvorenog plinskog procesa

Shema zatvorenog plinskog procesa

 Teoretski Joul Braytonov kruni proces sastoji se od

sljedeih promjena stanja:

p-v dijagram Joule-Braytonova

procesa
Od 1-2, izentropska kompresija do pritiska na kojem
zapoinje davanje toplote. Ova promjena stanja deava se u
kompresoru.
Od 2 3, dodavanjem toplote uz konstantan pritisak. U
otvorenom procesu to se deava u komori izgaranja, a u
zatvorenom u izmejnivau toplote.
Od 3- 4, izentropska ekspanzija plina u turbini do poetnog
pritiska.
Od 4 1, hlaenje plina uz konstantan pritisak.

T-s dijagram Joule Braytonova

procesa

 Glavne veliine koje utiu na uinkovitost plinske turbine su

radne temperature na kojima se odvija kruni proces.to je
temperatura predaje toplote via i to je temperatura
oduzimanja toplote nia, iskoristivost plinske turbine je
vea.Ograniavajui faktor najvie radne temerature procesa
je kvalitet materijala od kojeg su izradjene lopatice koje su
najoptereeniji dijelovi plinske turbine. Ulazna temperatura
se kree obino oko 700 do 800oC, dok se za turbine
namijenjene povremenom radu dozvoljavaju temperature do
1000oC. Cilj je tehnlokim razvojem, a osobito primjenom
specijalnih keramikih materijala, dostii temperature do
1500oC.
Ostale uticajne karakteristike energetskih sistema
Da bi analiza, radi odreivanja najpovoljnijeg rjeenja, bila to
cjelovitija, a prema tome i to realnija, potrebno je uzeti u obzir
jo neke karakteristine specifinosti pojedinih energetskih
sistema:
- Energetski sistem sa parnim ciklusom
mogu se koristiti gotovo sve vrste goriva;
trokovi odravanja su relativno mali;
vrlo dobre karakteristike u uslovima djeliminog i
promjenjivog optereenja;
relativno mala buka;
pogonske karakteristike vrlo malo ovise o okolnoj
temperaturi;
veliki dio postrojenja prikladan za vanjsku montau;
potreban je relativno veliki prostor za ugradnju.
Energetski sistem sa plinskom turbinom
kompaktna izvedba i mali prostor za ugradnju;
brzo putanje u rad;
dobro prilagodjavanje naglim promjenama optereenja;
mali vlastiti utroak pogonske energije;

 kratko vrijeme za izvedbu montanih radova;

osjetljivost na kvalitet pogonskog goriva.
Energetski sistem sa dizel motorom
prikladan za autonomne energetske sisteme manje i srednje
snage;
vei investicioni trokovi po jedinici ugraene snage u
odnosu na sisteme sa parnom protutlanom i plinskom
turbinom;
vrlo dobro prilagoavanje uslovima djeliminog optereenja,
te mogunost odravanja optimalnih reima uz ukljuenje ili
iskljuenje iz pogona pojedinih jedinica, ovisno o
optereenju;
kompaktna izvedba i mali prostor za ugradnju;
vea emisija azotnih oksida (NOx);
vee vibracije i buka;
mogunost ugradnje u neposrednoj blizini potroaa, ime se
smanjuju prenosni gubici;
brzo putanje u pogon i preuzimanje punog optereenja;
prikladnost za fazno proirenje kapaciteta dogradnjom novih
jedinica, ime se omoguava uskladjivanje pogona sa
optimalnim uslovima optereenja.

Parni kotao je ureaj koji prilikom sagorijevanja goriva vodu

pretvara u vodenu paru.Da bi sluio namjeni pritisak pare u
kotlu mora biti vei od atmosferskog.Tako dobijena para
predstavlja potencijalnu energiju,ija je veliina odreena
pritiskom i temperaturom,te sluzi za pokretanje parnih
strojeva,za zagrijavanje i sl. Konstrukcija parnog kotla dosta
je jednostavna.U osnovi,parni kotao se sastoji od loita,u
kojem se vri sagorijevanje i parnog kotla (zatvorene
posude) u kojem se vri isparavanje. U kotlovima su

zastupljena sva tri vida prenosa topline: provoenje

(kondukcija) toplote, prelaz (konvekcija) toplote i zraenje.
Vrste parnih kotlova
Prema veliini pritiska vodene pare razlikujemo:
parne kotlove niskog pritiska do 16 bar
parne kotlove srednjeg pritiska do 60 bar
parne kotlove visokog pritiska do 225 bar
Prema vrsti vodene pare koju proizvode,kotlovi se
dijele na:
kotlove sa zasienom parom
kotlove sa pregrijanom parom
Prema konstrukciji parni kotlovi se mogu podijeliti na:
kotlove sa velikim sadrajem vode,u kojima se po
jednom kvadratnom metru povrine kotla na jedan sat
proizvodi 15-20 kg vodene pare (vertikalni kotlovi,kotlovi sa
plamenikom i vodogrejnim cijevima,kombinovani
kotlovi,lokomotivski i brodski kotlovi).
Kotlovi sa malim sadrajem vode-sekcioni kotlovi, u
kojima se po jednom metru kvadratnom povrine kotla za 1
sat proizvodi 15-100 kg vodene pare (kotlovi sa nagnutim
vodogrejnim cijevima,kotlovi sa strmim vodogrejnim cijevima
i kotlovi specijalne konstrukcije u kojima proizvodnja vodene
pare dostie ak i do 250kg po kvadratnom metru povrine
kotla.
Parni kotao karakteriu tri veliine i to:
-toplotno optereenje grejne povrine (kolicina vodene
pare koja se dobije sa 1 kvadratnog metra grejne povrsine.)
-opterecenje resetke gorivom (kolicina cvrstog goriva u
kg koja na 1 metar povrsine resetke sagori potpuno za 1
sat.)
-toplotno opterecenje lozisnog prostora (broj kilogram
kalorija koji se dobija po 1 metru kubnom lozisnog prostora u
vremenu od 1 sata prilikom sagorijevanja nekog goriva.

Osnovna oprema termoelektrane

To su glavni pogonski strojevi za proizvodnju elektrine energije,
a, prije svega, tu su:parne turbine, plinske turbinei parni
kotlovi.
U manjim elektranama ponegdje se primjenjuju motori SUS
(dizel), naroito kao lokalni rezervni agregati koji se stavljaju
automatski u pogon kod nestaice struje u javnoj
mrei.Danas u javnim termoelektranama kao pogonski
agregat dominira iskljuivo parna turbina. Njene su
prednosti: velika jedinina snaga, uz visoke parametre svjee
pare (170 bar i 565C), te visoka sigurnost pogona, pa moe
biti u neprekidnom radu s maksimalnom snagom u trajanju
od nekoliko hiljada sati. U nedostatke termoelektrane sa
parnom turbinom spada relativno dugo trajanje stavljanja
turbine u pogon (nakon stajanja zbog remonta ili sl.), te
velike koliine vode potrebne za hlaenje kondenzatora.
U termoelektranama se kao pogonski stroj susree i plinska
turbina. Takve su naroito pogodne za pogon vrnih i
rezervnih elektrana, jer mogu biti stavljene u pogon za 15
20 min. Maksimalna jedinina snaga GT kod ulazne
temperature gasova od 650C iznosi 27 [MW], a kod ulazne
temperature gasova od 750C oko 15 [MW].
Pri poveanju temperature spoljnog vazduha i rashladne
vode, smanjuje se i stepen iskoritenja i snaga turbine, a
smanjenje optereenja turbine smanjuje i stepen iskoritenja
i poveava potronju toplote. Iz tih razloga se da zakljuiti da
je plinske turbine preporuljivo upotrebljavati samo kao
dopunske i vrne agregate i to s konstantnim, preteno
maksimalnim optereenjem.
U prvom sluaju iskoritenje otpadne toplote gasnih turbina
vri se odvodom izlaznih vrelih gasova plinske turbine u
kotao utilizator. Para proizvedena u ovom kotlu, eventualno
uz njeno dopunsko pregrijavanje, moe sluiti za pogon

parne turbine, koja se u tom sluaju postavlja uz plinsku

turbinu.
Uz parnu turbinu vanu ulogu igra parni kotao koji sa
turbinom predstavlja jedan zajedniki blok. Parni kotao
sastoji se od sljedeih osnovnih elemenata: isparivaa ili
kotla u uem smislu, u kojem prijemnik toplote (voda)
isparava,pregrijaa pare u kojem se para isparena u
isparivau pregrijava,zagrijaa vode u kojem se prijemnik
toplote zagrijava do temperature bliske temperaturi
zasienja i zagrijaa zraka u kojem se zrak zagrijava prije
ulaska u loite.Gledajui sa strane predajnika toplote,
dimnih plinova, svi se osnovni elementi nalaze u dva
osnovna prostora:loitu i dimnim kanalima.U loitu, u
kojem je dominantan prenos topline zraenjem, smjeteni su
obino ispariva i ozraeni pregrija, a u dimnim kanalima
smjeteni su konvektivni pregrijai pare, zagrija vode i
zagrija zraka.
U pregrijaima pare isparena voda iz isparivaa pregrijava se
do temperature pregrijanja pri konstantanom pritisku uz
gubitke strujanja koji nisu veliki. Pri porastu temperature
gustoa pare opada zbog ega brzina pare u pregrijau raste
od ulaza ka izlazu pare. Prema dominantnom vidu izmjene
topline pregrijae pare moemo podijeliti
na:konvektivne,poluozraene iozraene.

1-napojna pumpa 7-pregrijai pare

2-zagrija vode
8-loini prostor
3-kotlovski bubanj
9-gorionici
4-spusne (hladne) cijevi
10-zagrija zraka za
loite
5-donji sabirnici radne vode
11-elektro-filter
6-podizne (ekranske) cijevi
12-ventilator
Termoelektrane su energetska postrojenja ija je osnovna
namjena proizvodnja i transformacija primarnih oblika
energije u koristan rad, koji se kasnije u obliku mehanike
energije dalje iskoritava za proizvodnju elektrine energije
(slika 1) u kojima se vri pretvaranje kemijske energije u

toplinsku koja se pak razliitim procesima predaje nekom

radnom mediju.
Ideja kogeneracije je da se otpadna toplotna energija koja
izlazi iz dimnjaka TE iskoristi, recimo za grijanje tople vode i
pare (daljinska toplota), koja e se koristiti ili u industriji ili u
sistemima daljinskog (centralnog) grejanja. Time se
iskoristivost poveava s 30-35% uobiajenog Rankineovog
procesa na 60-70%.
prednosti
korienjem istog goriva za
proizvodnju elektrine i
toplotne energije mogue je
prepoloviti emisiju CO2

nedostaci
proizvodnja toplotne energije mora
biti na mestu (ili blizu) potronje

proizvodnja elektrine energije mora

biti blizu mesta hlaenja (reke, more)
proizvodnja elektrine energije nije
preporuljiva blizu velikih
koncentracija stanovnitva zbog
zagaenja
potrebna gradnja toplovoda
U energetskim sistemima, pod kogeneracijom podrazumijeva
se istovremena proizvodnja toplinske ielektricne energije.
(Vrlo cesta oznaka u literaturi za sisteme kogeneracije je
CHP-Combined heat and
power production)
Prema II zakonu termodinamike, da bi u jednom tehnickom
sistemu dobilimehanicki rad (Lm), potrebno je tom sistemu i
dovesti toplinsku energiju (Qd) i od njega odvesti
toplinskuenergiju (Qod).
Energija koja se gubi u kondenzatoru predstavlja najvei dio
ukupne izgubljene energije.

 Da bismo nekako iskoristili tu energiju, odnosno eksergiju

goriva, primjenjujemo takozvana kogeneracijska postrojenja.
Kogeneracijska postrojenja najee slue kao toplane.
Dakle dio topline se alje vrelovodima u razna industrijska
postrojenja ili kuanstvima kao centralno grijanje. Parametri
pare koji se koriste za grijanja, naravno, nisu na razini onih
koji su prisutni kod pare koja se koristi za pokretanje turbine.
Temperatura se kree od oko 80-200 0C dok su parametri
pare na ulazu u turbinu na razini od oko 600 0C.
Imamo tri osnovna tipa elektrana koje proizvode elektrinu
energiju i toplinsku energiju:
-postrojenje protutlane turbine,
-postrojenje kondenzacijske turbine s reguliranim
oduzimanjem pare,
-postrojenje plinske turbine s koritenjem otpadne topline
dimnih plinova.
Postrojenje kondenzacijske turbine s reguliranim
oduzimanjem pare
Za ovakav sistem potrebno je imati na raspolaganju turbinu
s dva stupnja: visoko i niskotlani. Nakon ekspanzije u
visokotlanom dijelu turbine vri se ekspanzija nakon koje
dolazi do oduzimanja pare. Sve se to odvija na konstantnom
tlaku. Ovaj pogon je povoljniji poto imamo dva stupnja rada:
-isti kondenzatorski
-isti protutlani
isti kondenzatorski pogon znai da ne postoji potreba za
toplinom pa se proizvodi samo elektrina energija. U
suprotnom primjeru kogd istog protutlanog sluaja potreba
za toplinskom energijom je toliko velika da uope nema
proizvodnje u niskotlanom dijelu turbine. Realno protutlani
(isti) reim se ne moe voziti. Niskotlani dio turbine ne
moe ostati bez pare (hlaenje).

Postrojenje plinske turbine s koritenjem otpadne

topline dimnih plinova
Princip rada postrojenja s plinskom turbinom s koritenjem
otpadne topline je sljedei.
Na ispuh plinske turbine dodaje se kotao koje slui za
proizvodnju pare koja pak slui li u industrijske svrhe ili za
grijanje. Temperature na izlazu iz plinske turbine su izuzetno
visoke (do 600 st.C) tako da mogu posluiti u daljnjoj
proizvodnji pare.
Tu vidimo povezanost kombiniranog i kogeneracijskog
procesa proizvodnja pare za grijanje, ali i ponovnu
proizvodnju elektrine energije. Dodatna proizvodnja i
elektrine energije jo dodatno poveava iskoristivost
procesa. Eventualno dodatno izgaranje struja ispunih
plinova, s obzirom na visoki udio kisika, objanjeno je u
poglavlju o kombiniranim procesima.

ta su mali sistemi kogeneracije?

Mali sistemi kogeneracije imaju snage od 5kWe do nekoliko
megavata (najcece 8-10MW). Medjutim,mali sistemi
kogeneracije mogu imati snagu i do 15 MW, kada se radi o
malim toplifikacionimsistemima. U pravilu, za snage do 1
MWe, kao pogonske maine koriste se klipne maine sa
unutranjimsagorijevanjem, a preko 1 MWe koriste se gasne
turbine, zbog energetske efikasnosti i
trokovneprihvatljivosti.
ta su decentralizirane mali sistemi kogeneracije?
Kogeneracija moe biti centralizirana, kada je kogenerativno
postrojenje udaljeno od korisnika
toplinske i elektricne energije. Zbog smanjenja transportnih
gubitaka toplinskog i elektricnog dalekovoda,potrebno je vriti

transformaciju energije sa nieg na vii potencijal i obrnuto, to

izaziva dodatne gubitke energije.
Decentralizirani, mali sistemi kogeneracije podrazumijevaju
kogenerativno postrojenje na istoj ili bliskoj lokaciji sa
korisnicima toplinske i elektricne energije, bez transformacije
i daljinskog transporta. Ovo je samo jedna od prednosti
decentraliziranih malih sistema kogeneracije.
Koji su razlozi primjene malih sistema kogeneracije?
a.energetska efikasnost
b. nii trokovi goriva
Direktna posljedica energetske efikasnosti kogeneracije,
jeste manji utroak goriva.
c. ekonomska efikasnost
Manji utroak energije znaci i manje utroenog novca, jer
globalno gledajuci tednja energije se gleda
kroz tednju novca.
d. smanjenje okolinskog opterecenja
Zbog manje spaljenog fosilnog goriva u malimsistemima
kogeneracije, direktna je posljedica manja emisija globalnih
zagadjivaca.
Sistemi kogeneracije imaju niz prednosti u odnosu na
konvencionalna postrojenja za proizvodnju elektrine i
toplotne energije:
Investicioni trokovi po 1 MW instalisane snage su dvostruko
nii od hidroelektrana i trostruko nii od konvencionalnih
termoelektrana,
Bilans energije je sljedei: elektrina energija (35 40%),
toplotna energija (51 53%), gubici u prenosu (1 2%) to
na kraju daje podatak o stepenu iskorienja celog
postrojenja od 88 do 92%
Sistemi kogeneracije se izvode kao jedinice snage do 5 MVA
koje se montiraju pored potroaa, tako da imamo male

gubitke u prenosu i na ovaj nain se znatno poboljava

stabilnost elektroenergetskog sistema.
Postoji nekoliko razloga za sadanju relativno nisku
zastupljenost kogeneracije. Monopoli nacionalnih
proizvoaa elektrine energije, koji postoje u mnogim
zemljama, stvorili su nekonkurentne trine uslove za
alternativne izvore energije. Osim toga, znaajan problem u
mnogim evropskim zemljama je i snano uvreena
birokratija.
Kogeneracija, kao mjera povecanja energetske efikasnosti je
vrlo znacajna mjera, posebno za zemlje orjentirane na uvoz
energije. Primjenom malih decentraliziranih sistema
kogeneracije postie se sljedece:
- manji utroak primarnog goriva, cak oko 40% primarnog
goriva se utedi primjenom malih
sistema CHP, uz zadravanje istog komfora ivota,
- kroz smanjenje utroenog primarnog goriva, smanjuje se
emisija CO2, NOx, CO, SO2, cvrstih
cestica,
- veca energetska efikasnost malih sistema CHP smanjuje
termalno zagadjenje okoline
- decentralizirani, mali sistemi CHP nemaju dalekovoda za
transport elektricne i toplinske
enrgije, te su transportni gubici jednaki nuli, a rasterecen je
ivotni prostor od transportnih
sistema
- kao kontinuirani potroaci gasa, mali CHP sistemi su
prihvatljivi za distributere gasa, jer
smanjuju nepovoljan odnos potronje gasa ljeti i zimi,
- mali sistemi CHP su vrlo pouzdani, operativni i okolinski
ugodni.
Mali sistemi kogeneracije su vrlo zastupljeni u zemljama
Zapadne i Srednje Evrope, dok je stanje sazemljama u

tranziciji, po pitanju kogeneracije veoma loe, pa tako i u

B&H. Postoji citav niz barijera zaprimjenu kogeneracije u
B&H, a osnove su sljedece:
- ne postojanje energetske politike drave, regije, kantona,
- nestabilan odnos cijena energenata,
- nepostojanje trita energenata
- nedovoljna motiviranost firmi
- nedovoljna educiranost kadrova
- ne postojanje dugorocnijih energetskih planova
- nedostatak kapitala
- nepostojanje zakonske regulative za prodaju elektricne
energije iz malih sistema kogeneracije
- neadekvatni odnosi cijena energenata
- zatecenost postojecih tehnickih sistema i tehnologija

Tip i vrstu termoelektrane na fosilno gorivo odreuju sljedei

faktori:
Vrsta proizvodnje energije: Razlikuju se termoelektrane koje
odaju samo elektrinu energiju i termoelektrane-toplane,
koje pored elektrine odaju i toplotnu energiju putem
nosilaca toplote (pare ili vrele vode).
Vrsta koritenog goriva: Razlikuju se termoelektrane na
vrsto, teno i plinovito gorivo i na kombinaciju dva ili tri
goriva.
Tip osnovne turbine: Razlikuju se termoelektrane sa parnim
ili plinskim turbinama, odnosno kombinovani proces kada su
primenjene i parna i plinska turbina.
Nivo parametara pare: U zavisnosti od nivoa poetnog
pritiska svjee pare razlikuju se termoelektrane sa

dokritinim (obino nie od 160 170 bar) i natkritinim

pritiskom (vie od 220 bar).
Instalisana snaga: Uslovno se termoelektrane dijele na
termoelektrane velike snage (preko 1000 MW), srednje (100
do 1000 MW) i male (manje od 100 MW) snage.
ema veza termikog dijela elektrane: Po tipu primijenjene
osnovne tehnoloke eme termoelektrane se dele na blok i
neblok emu (ema sa sabirnicama pare).
Stepen optereenja i koritenja snage: U zavisnosti od
vremena rada termoelektrane se dijele na bazne (vie od
6000 sati rada godinje u elektroenergetskom sistemu),
polubazine (od 4000 do 6000 sati rada), poluvrne (2000 do
4000 sati rada) i vrne (manje od 2000 sati rada).
Vrsta hlaenja: Protono i povratno hlaenje. Kod protonog
hlaenja voda za hlaenje kondenzatora uzima se iz
prirodnog izvora (rijeke, jezera) proputa kroz kondenzator i
vraa natrag. Kad ne postoji prirodni izvor vode za hlaenje
ista voda se stalno proputa kroz kondenzator i stalno se
hladi u posebnim hladnjacima to predstavlja protono ili
vjetako hlaenje. Izbor sistema hlaenja vezan je za
osnovnu dilemu oko izbora lokacije termoelektrane - blizu
rijeke ili blizu rudnika uglja.
Osnovna karakteristika svake elektranejeinstalisana snaga i
ona se definie kao aritmetiki zbir nominalnih snaga
generatora (MVA), odnosno kao aritmetiki zbir snaga
turbina mjerenih na prikljucima generatora (MW).
Instalisana snaga je istovremeno i nominalna snaga
elektrane.
Maksimalna snagaje najvea snaga koju elektrana kao
cjelina moe proizvesti, uz pretpostavku da su svi dijelovi
elektrane sposobni za pogon. Za temoelektranu se pri tome
pretpostavlja da na raspolaganju stoji dovoljna koliina
goriva zadovoljavajueg kvaliteta i dovoljna koliina vode
zadovoljavajue temperature i istoe za hla|enje

kondenzatora. Razlikuje sa maksimalna snaga na

prikljucima generatora i maksimalna snaga na pragu
elektrane (izlazu iz elektrane prema elektroenergetskom
sistemu).
Raspoloiva snaga elektraneje najvea snaga koju elektrana
moe da proizvede u nekom trenutku, uvaavajui stvarno
stanje u elektrani (kvarovi, remonti i sl.) i uz pretpostavku da
nema ogranienja zbog proizvodnje reaktivne energije. Pri
odreivanju raspoloive snage kod termoelektrana treba
uzeti u obzir kvalitet goriva, koliinu i temperaturu vode.
Osnovna oprema termoelektrane
To su glavni pogonski strojevi za proizvodnju elektrine
energije, a, prije svega, tu su: parne turbine, plinske turbinei
parni kotlovi. U manjim elektranama ponegdje se primjenjuju
motori SUS (dizel), naroito kao lokalni rezervni agregati koji
se stavljaju automatski u pogon kod nestaice struje u javnoj
mrei.
Danas u javnim termoelektranama kao pogonski agregat
dominira iskljuivo parna turbina. Njene su prednosti:
velika jedinina snaga, uz visoke parametre svjee pare (170
bar i 565C), te visoka sigurnost pogona, pa moe biti u
neprekidnom radu s maksimalnom snagom u trajanju od
nekoliko hiljada sati.
Veliki broj obrtaja turbine omoguava njen direktan spoj sa
elektrinim generatorom odgovarajue snage, a itav
agregat radi sa visokom ravnomjernou hoda, ime se
osigurava besprekoran paralelni pogon ovog turboagregata
sa drugim slinim agregatima na zajedniku mreu dotinog
energetskog podruja. Za pogon termoelektrane sa parnim
turbinama mogu se koristiti vrsta goriva i niih toplotnih
moi, ili koje drugo raspoloivo energetsko gorivo za
sagorijevanje u parnim kotlovima.

Na osnovu podataka o instalisanoj snazi elektrane i njenoj

godinjoj proizvodnji, odreuju se satne, dnevne i godinje
koliine potrebnog goriva.
Satna potronja goriva u kondenzacionoj elektrani je:

m gork

N g q t
Hd

gdje su:

Ng [kW] - instalisana snaga elektrane,

qt [kJ/kWh] - specifina potronja topline,
Hd [kJ/kg] - donja toplinska mo goriva.

m gorT

m puk (i1 i4 )

k c H d

Potrebna satna koliina goriva u jednoj

toplani odreuje se kao:
gdje su:

[kg/h]
- instalisani uinak svih kotlova (ukupna potronja
pare),
il [kJ/kg]
- srednja entalpija svjee pare svih kotlova,
i4 [kJ/kg ]
- srednja entalpija napojne vode svih kotlova,
hh i hc
- stepeni iskoritenja kotla i cjevovoda,
Hd [kJ/kg] - donja toplinska mo goriva.

Odgovarajua dnevna potronja goriva u kondenzacionoj

termoelektrani, odnosno toplani, bie:

m
m

gork
gorT

max

gork
24 m

max

gorT
24 m

maksimalno:

 m
m

gork
gorT

max

gork
24 m

max

gorT
24 m

normalno:

Godinja potronja goriva kondenzacione elektrane se

odreuje na osnovu planiranog broja sati godinjeg
iskoritenja instalisane snage, a koji iznosi:
kod temeljnih elektrana
nisk = oko 6000 [h/god],
kod dopunskih elektrana
nisk = 3000 6000 [h/god],
kod vrnih elektrana
nisk = 1000 2000 [h/god],

gork god

nisk m gork

Kondenzacione termoelektran
Postavljaju se preteno na izvorima toplotne energije, ali je
poseban uslov pri odabiru lokacije termoelektrane blizina znatnih
koliina protone vode, potrebne za hlaenje kondenzatora
turbina. Prednost ovakvih termoelektrana sastoji se u mogunosti
koncentracije proizvodnje velikih koliina elektrine energije na
izvorima fosilnih goriva, uz jednoznaan tehnoloki ciklus i uz
veliku snagu pojedinih pogonskih jedinica, koje dostiu 600, pa i
900 [MW] i vie.
Nedostatak kondenzacionih elektrana je relativno nizak stepen
iskoritenja toplote (oko 41%). Naime, oko 40% toplote predate
turbini gubi se obino u kondenzatoru, a sve to utie na termiki
stepen iskoritenja ciklusa termoelektrane Za njegov tretman
posluie ematski i dijagramski prikazi, dati na slikama 4.5 i 4.6.

Slika 4.5 Radna ema jednostavne

kondezacione elektrane

Slika 4.6 Radni ciklus parne kondenzacione turbine u i-s

dijagramu
t

i i
lk q q0 (i1 i4 ) i3 i20
i i

1 3 20 1 20 3
q
q
i1 i4
i1 i4
i1 i4

(i1 i20 ) (i4 i3 ) ioi inp

i1 i4
q

Termiki stepen
iskoritenja ovog idealnog ciklusa predstavlja odnos izmedu
teoretske korisne proizvedene energije i energije koja je predata
pari jo u parnom kotlu:

Takoe je:

N 0 i0 i1 i2

N i i0i i1 i20

Meutim, u stvarnosti dolazi u toku ekspanzije u

turbini do gubitaka zbog priguivanja pare na ulaznim i
regulacionim djelovima turbine, zatim usljed trenja, sudara
estica, skretanja i vrtloenja u meulopatinim prostorima,
prostrujavanja pare kroz raspore meu stepenima, te usljed trenja
rotora i odvijanja ventilacije. Zbog toga se gubi dio raspoloivog
toplotnog pada, pa je u stvarnom ciklusu aktuelan adijabatski
stvarni proces (1 2). Upravo odnos iskoritenog stvarnog
toplotnog pada i raspoloivog ioinazivamo unutarnji ili indicirani
stepen iskoritenjaparne turbine:

Unutranji stepen iskoritenja savremenih parnih turbina veih

snaga pri nominalnom optereenju iznosi 85 90% i zavisi od
parametara pare, konstruktive izvedbe i stanja povrina pojedinih
elemenata turbine. Pri djeliminom optereenju turbine, kao i pri
preoptereenju, hi se smanjuje, jer se gubici poveavaju. Sve
dimenzije turbina i njenih organa (duine mlaznica, duine i uglovi
lopatica) proraunavaju se za nominalno optereenje.

0i t i

Apsolutni unutarnji stepen

iskoritenjaturbinskog ciklusa je:

i0i i0 i0

q i0i q

Ne
N0

Osim unutranjih gubitaka turbine, koji nastaju pri

prostrujavanju pare kroz turbinu, postoje i vanjski gubici u
koje ukljuujemo mehanike gubitke usljed trenja u
leajevima i utroka energije za pogon regulacionih ureaja i
ureaja za podmazivanje. Te gubitke obuhvata mehaniki

stepen iskoritenja turbine, a on predstavlja odnos

efektivne snage na spojnici (Ne) i unutranje snage turbine
(N0):

Pri nominalnom optereenju iznosi 97 99% (za snage 1

10 MW), odnosno 99% (iznad 10 MW).
Odnos efektivne snage turbine i teoretske snage predstavlja
efektivni stepen iskoritenjaturbine:
e

Ne
i m
Ni

e '

Ne
0i m t i m t e
q

Apsolutni efektivni
stepen iskoritenja toplotnog ciklusa iznosi (uz
zanemarenje energije utroene za pogon pumpi i ostalih
pomonih ureaja):

Ng
Ne

Elektrini i mehaniki gubici elektrinog

generatora izraeni su stepenom iskoritenjageneratora:

gdje je:
Ng - snaga izmjerena na stezaljkama generatora.
Stepen iskoritenja savremenih generatora, pri jedininoj
snazi 25 150 [MW] je:
pri hlaenju generatora vazduhom 96 98%,
pri hlaenju generatora vodikom 98 99%.

 el

Ne
e g i m g
Ni

Elektrini stepen iskoritenja

turboagregata (komplet turbina i generator) predstavlja odnos
elektrine snage na stezaljkama generatora i teoretske snage:

Ovaj izraz se koristi i pri odreivanju potronje pare

turboagregata.

0el

Ng
q

0 i g 0i m g t i m g t el

Apsolutni
elektrini stepen iskoritenja ciklusa turboagregata je:

Tako dobijena vrijednost je osnovni energetski pokazatelj

turboagregata, a koji daje uvid u korisnost njegovog rada u
realnim uslovima pogona elektrane.
Q p
m i p
k p
Qgor m gor H d
Odnos dovedene topline pari u kotlu i
raspoloive topline goriva predstavlja stepen iskoritenja kotla:

i0t i1t i20t

i0 k i1k i20k

stepen iskoritenja cjevovoda

stepen iskoritenja pomone potronje elektrine

energije
pe

pt
m
Nu
; pp
pk
Ng
m

pr k c i m g pp pe

Obuhvatajui tako i ostale

gubitke u ciklusu, nastale kroz pretvaranje energije, moe se
uvesti stepen iskoritenja
transformacije(pretvaranja)energije:

u t pr t k c i m g pp pe

moe se definisati ukupni

stepen iskoritenja termoelektrane (nazivan jo apsolutni
elektrini stepen iskoritenja termoelektrane):

U zavisnosti od karakteristika goriva i raspoloive snage Nu

na pragu termoelektrane moe se takoe napisati

Nu
m gor H d

tj. on predstavlja odnos korisno proizvedene elektrine

energije na pragu termoelektrane (izraen u toplotnim
jedinicama) i toplotne energije dovedene gorivom.
Specifina potronja pare (svedena na jedininu
elektrinu energiju) se odreuje (po konanom izrazu - bez
izvoenja) kao:
sp
m

1
(i1 i2 ) m g

Q t
qt
m p (i1 i3 )
Ng

a specifina potronja topline

turboagregata za proizvedeni kWh elektrine energije
iznosi:

q u

Q g
Nu

q t
c k pp pe

ukupna specifina potronja toplote

termoelektrane:

ukupnu potronju goriva:

m gor

Q gor
Hd

m (i i )
Q k
Q t

pt 1 3
k H d k c H d k c H d