LuCY'NiN MiRASI

NSANlN EvRiMiNDE CiNSELLK VE ZEI<A

KITAP YAYINEVI-

73

DOGA VE BiLiM Dizisi -12

LUCY'NiN MiRASI

ALISON )OLLY

ZGN ADI
LUCY'S LEGACY, SEX AND INTELLIGENCE IN HUMAN EVOLUTION
1999, PRESIDENT AND FELLOWS OF HARVARD COLLEGE
BU KiTABlN TELiF HAKLARI AKALI TELiF HAKLARI ARACILIGIYLA SATlN ALINMITIR
2004, KiTAP YAYlNEVi LTD.
EViREN
NALAN ZSOY
DZELTi
NiHAL BOZTEKiN
KiTAP TASARIMI
YETKiN BAARlR, BEK
TASARlM DANIMANLIGI

GRAFiK UYGULAMA VE BASKI

MAS MATBAACIL/K A..
DEREBOYU CADDESi, ZAGRA i MERKEZi B BLOK
MASLAK-iSTANBUL

T:

E:

(0212} 285

ll

96

INFO@MASMAT.COM.TR
1. BASlM
ARALIK 2004, iSTANBUL

ISBN

975 8704-43-5

YAYlN YNETMENi
AGATAY ANADOL
KiTAP YAYlNEVi LTD.

20{18
BEYOGLU 34433 STANBUL
(02I2) 292 62 86 F: (0212) 292 62 87

CiHANGiR CADDESi, ZOGUL SOKAGI

T:

E:

kitap@kitapyayinevi.com
www.kitapyayinevi.com

w:

Lucy'nin Miras
nsann Evriminde Cinsellik ve Zeka

ALISON J OLLY
EVREN
NALAN zsoY

KitapYAYlNEVi

Richard B., Arthur, Susan, Margaretta ile

her zaman olduu gibi Richard iin ve annemin ansna,
Kinsbury Piskoposu Alison Mason'a.
Her eyi dzene sokmalym.
Bilmem neden,
Yeryznde ve gkyznde
Yeterince dzen varken.
Odalan tertiplemeli, iekleri yerletirmeliyim,
Resim yapmal, iir yazmal, saatleri saymalym,
Deitirmeli, bakalannn iine kanmalym,
zmlemeli, reddetmeli, fikirler ileri srmeliyim.
Elim kolum bal olsa da
Her eyi birbirine balamalym.
A.M.K.B.

NDEKLER
6

TEEKKR

GiRi: Kz l<AYIN AG.Ac

BiRiNci AYRI M: EvM

ll.

. AMAcN EvRiMi

YAAM, CiNSELLK VE BRLG

III.

IV. FtRT VE SEM

33

51

SEKS, ZAHMETE DEGER M?

70

V. HESAPLI SEVGi 100

Kici AYRIM:YABAIL ToPL_UM_lAR

VI. YADANIL TOPLUMlARDA

v.

KADlNLAR

137

LE M U R LAR, MAYMUNLAR vE iNsAYMUNLAR

VIII.

NSANSI NSAYMUNLAR

IX.

NSAYMUN

I76

ZEKASI 193

NC AYRlM: BiR ZiHN G EL STiRM EK

X.
XI.
XII.

ORGANK B TNLER

CiNsEL KiMLiKLi

219

V c UT 227

GD , GRENME VE KADER

XIII.
XIV.

DNME

UYUM SAGLAMI KONUMA

xv.

BEBEKLER

249

271

N SAN MIDIR?

298

310

DRDNC AYRlM: NSANLIK CAG.

XVI.

NCE AYAKLAR, SONRA BEYiNLER

XVII.
XVIII.

KoNTROL

TA LE Bi 367

KR ESEL RGANZMA

415

NoTLAR

KAYNAKA
DiziN

436

464

387

337

TEEKKR

u kitabn esin kayna olan herkese, zellikle de sanat zevki konu

sunda bana hem kontroll hem de cokulu olabilmeyi reten an
neme teekkr ederim. Bana her eyin birbiriyle ilikili olduunu

reten Evelyn Hutchinson'a, The Major Transitions in Evolution' (Evrim

de nemli Deiimler) yazd iin Richard Smith' e ve kreselleme konu
sunda vard sonulara karn UNICEF ve UNDP'deki baarlarn hayran
lkla izlediim Richard Jolly'ye de teekkr ederim. John Bonner, Alison
Carlson, Michael Fisher, James L. Gould, C. Stuard Hall, Donna Haraway,
Arthur Jolly, Margaretta Jolly, Richard Jolly, Susan Jolly, Emily Martin,
John Maynard Smith ve Frans de Waal'e de elyazmasnn tamam ya da ha
z blmleriyle ilgili yararl nerilerde bulunduklar iin mteekkirim.
Margaretta pek ok iir buldu, R. B. J olly de bilgisayar canavarlarn evcil
letirdi. Birlemi Milletler Kadnlar in Gelime Fonu (UNIFEM) Yne
tici Direktr Noeleen Heyser ve atlet Maria Jose Martinez Patino fotoraf
lan salamak ve kullanm izni vermek konusunda ok cmert davrandlar.
Ayrca, kitaplar ortaya karanlarn yalnzca yazarlar deil ayn zamanda
editrler olduunu ispatlayan Susan Wallace Boehmer'e ve sanatsal bece
risi kadar byk bir sabr da olan Stephen Nash'e de teekkrler. Ayrca,
Princeton niversitesi'nin Ekoloji ve Evrimsel Biyoloji Blm'ndeki mes
lektalanma verdikleri destek iin, Kadn Aratrmalar'ndaki meslektala
nma bana katlandklar iin, Reality Check' e zihin ac tartmalarmz
iin, mkemmel ktphaneler olan Firestone ve Biyoloji Ktphaneleri'ne
aratrnayla ilgili yardmlar iin ve tm rendierime dnem devleri ba
na ok ey rettii iin mteekkirim. Teekkr listemi, yaklak goo'ler
den r3 Nisan 1999'a dek yaam olan kzl kayn aacyla bitiriyorum.
ALISON }OLLY

TEEKKR

GR

I<I ZIL KAYlN AGACI

alka kuyruklu erkek lernurlar tamamen diilerinin tahakkm al
tndadr. Madagaskar' da, diilerin, erkeklerin yanna gidip bumn
Iarna bir tokat attktan sonra, yemekte olduklar demirbindi meyvesini ellerinden alverdiklerini grdm. Erkek lemur, grup arkadalan
arasnda bir numara olsa da, bu durumda szanarak geri ekilir. Lernur
amazonlar blgelerini korur. ki grup karlatnda, diiler Amerikan fut
bolu takmlar gibi karlkl saf alr; tek fark tylerine tutunmu olan be
bekleridir. Gslerini iirir, saldryarmu gibi yaparlar, bazen de kpek
dilerini birbirlerine geirirler: Lernurlar bakl savalardr. Erkekler ise
bir keye ekilip o gzelim siyahl beyazl kuyruklann kol bilei salgla
ryla kokuya boar; kendileri ve eteleri iin blgelerini belirlemek zere
koku salmak grevi ise hem erkeklere hem de diilere aittir.
altm kampusta, fen bilimleriyle beeri bilimler; doayla kl
tr; ekoloji binasyla dil laboratuvar arasndaki snr blgesinde bir kzl
kayn aac durur. Be katl, yank bakr renkli bir kamabahara benzeyen
ilahi bir kubbe gibidir bu aa. Sanat ve bilim profesrleri birer halka kuy
ruklu lernur olsalard, bu aac cinsel organlarnn kokularyla iaretlerdi.
Aacn hemen yanndan yoluma devam edeceim; bu, Madagas
kar' da yaplacak herhangi bir geziden daha cretkar bir yolculuk demek.
Biyologlar insanlara anlatacak ok eyleri olduunu dnrler. Ben de
bir biyoloum ve bu konuda hakl olduumuz kansndaym. Sz konusu
olan, salt seksi ya da rktc ayrntlar yn deildir. Biyoloji, insann
doas ve doada insann yeri konusunda giderek daha btnlkl bir ba
k sunmaktadr. Baz davranlarn nedenini anladmz iddia ediyoruz:
Dii lernurlarn neden koku iaretlernesi yaptklar, empanzelerin cinsel
olarak uyarldklarnda labia'larnn [dl yolu giriine bitiik kabank, renk
li kitle] parlak, pembe mangolara benzeyecek biimde neden itii ve hat
ta insanlarn niin bir ama duyusu gelitirdikleri gibi. nsanlar tabii ki di-

Lucv' N i N

M i RAs

er maymunlardan farkldr, ama bizler de dier garip trler gibi gzlem

konusu olabiliriz.
Hikayemizin konusu, bir araya nasl geldiimiz. Siz ve ben, ilkala
rn amurunda srklenen kimyevi maddeler deiliz. Bu kimyevi maddeler
bir araya gelerek ilkel bakterileri oluturdu; bakteriler, ekirdekli hcreler
retmek iin g birlii yaph; hcreler ise vcut oluturmak iin karde hc
reler klonlad. Bu vcutlarn birka sosyal primatlar olarak evrildi. Primat so
yunun temsilcilerinden biri, Lucy'nin ailesi olan Afrika australopithesinleri*
savanalara doru gitti. ki ayak zerinde durmak australopithesinlerin dl ka
nallann nden arkaya doru tuhaf bir biimde skhrd. Lucy'nin soyundan
gelenler daha byk beyinler gelitirdiler; ocuklar, dnyaya gelirken gee
cekleri o dar kanal aabilmek iin geliimlerinin daha erken bir evresinde
dodu. Lucy'nin mirasn devralan bizler, imdi dnyaya ylesine aresiz be
bekler getiriyoruz ki, dil, kltr ve sevgiyle sanlp sarmalanmadan beyinleri
ni gelitiremiyorlar. nsanlarn birbirlerine bamllklar, trtimzn tarihi
boyunca artarak, arhk biyosferi de iine alacak biimde hzla ilerliyor.
Kresel karlkl bamlla neden olan, yalnzca uluslar arasnda
uuan paracklar deildir. Bilginin alar tm insanl birbirine bala
maktadr; bu, yaamn neredeyse drt milyar yllk tarihinde bir trlin ba
na ilk kez gelmektedir. Bu durum evrimin -bakterilerin douu, hcre
ler, vcutlar ve toplumlardan sonra- beinci aamas olabilir. Dnya ze
rindeki yaamn erevesi iinde bile radikal bir deiikliktir bu, ama ayn
zamanda daha nce gereklemi olanlara da benzemektedir. Eer bu de
iiklik iddia ettiim kadar nemliyse, tm tarihimiz balamnda, amur
daki kmelenmelerden balayarak sonunda imdiki bizler olma srecinde
deerlendirilmeyi hak etmektedir.'
Hikayemi, neysem o olarak, yani bir kadn, bir retmen ve bir le
mur gzlemcisi olarak anlatacam. rneklerimi kadnlarn yaamndan
ve biyolojisinden alma eilimindeyim. Dii orgazm, adet grme, ocuk b
ytme ve menapoz benim tank olduum vcudun gerekleri; bu vcu
dun sperm frlatan, futbol oynayan vcutlardan daha iyi ya da daha kt ol
duunu sylemiyorum. Benim dii ve erkek kahramaniarm genellikle aOrta veya st Pleistosen dneminde yaam insans insaymun alt gruplanndan biri -ed.n.

GiRi

tma yaamyor; ou zaman birbirlerine aklar. karlarnn her zaman

akmyor olmas ise baz insanlar hala artmakta.
Beni byleyen bir dier konu ise zeka: Dahilerin deil. lemurlann,
empanzelerin, yeni domu bir bebein zekas. Bizi hayvanlardan ayran
ey insan aklysa, hayvanlar bu insan akln nasl gelitirmi olabilirler? Ze
ki maymun beyinleri biyosferin orasyla burasyla oynadnda bunun ev
rim asndan sonular ne olabilir? Beyinlerimiz imdi evrimin kendisi
iin nemli bir g haline geldi. Dnyaya ekil veren ya da onun eklini bo
zan ey, insanlarn amalar.
Geleneksel kadn bak asna sahip olduum doru. Beni hem ki
isel hem de entelektel olarak ilgilendiren ey rekabet deil, ibirliine da
yal organizasyon. Bu ise Darwin evrimiyle eitilmi biri iin temel bir iki
lem; bu eitim snrsz bir bireycilik vurgusu tar nk. Biyologlara k
yolunu ise sosyobiyoloji gsterir; insanlarn birbirlerine duyduklan sevgi
nin nasl gelitiini gsteren bir yoldur bu. Sosyobiyolojinin ilkelerinin
bencil genlerin kendi karlar peinde komalarna indirgenebilir olmas
ok edici olabilir. Bir de tersinden bakalm. Bu, bencil genlerin, evreleriy
le etkileim iinde, akrabalar arasndaki sevgiye, arkadalar arasndaki g
vene, akln karmak zelliklerine ve toplumsal rgtlenmelerin ortaya k
masna neden olduu anlamna gelir.2
nsan evrimiyle ilgili ders vermeye on yl nce baladm. Bunun,
eitimli birinin Darwin hakknda bilmesi gerekenleri kafas kark kadn
aratrmalar rencilerine anlatmann tek yolu olduunu dnyor
dum. ncelikle olduka fazla sayda rencinin bu fikirden nefret ettiini
sylemeliyim. Onlar geleneksel cinsiyet rollerine mahkum edebilecek, bi
yolojiye gre biilmi bir giysiye gvenniyorlard. yi tartmalarmz ol
du. On yl sonra, bu kez tersi bir sorun yayorum. Korkutucu sayda in
san her konuda genlere inanmaya hazr; yalnzca cinsiyet konusunda de
il, meme kanseri, bcek ilalarnn bceklerde neden olduu baklk,
ecinsellik, da dnklk konusunda da. Biyolojinin her eye gc yeter
mi, gizlerinin tm zlebilir mi? Klonlanan koyun Dolly meliyor; gene
tik deiiklie uratlm domatesler tarlalarda kzaryor; menapoz dne
mini oktan gemi kadnlar ocuk douruyor. Bu kitap biyolojinin yeni
Lucv' N i N M i RAs

gcyle ilgili bir polemik yaratmay amalamyor; ama bu noktaya nasl

geldiimizi zetlemeye ve bundan sonra nereye gideceimizi tahmin et
meye almak istiyorum.
Birinci blm olan, "Evrim"de, btnn, kendi karlarn gzeten
paralardan meydana geldii fikrini gelitiriyorum. Darwin'in evrimi tama
men rekabetle ilgilidir, ancak evrimdeki nemli deiiklikler btnleme
den -yani ibirliinden- kaynaklanmtr. Doann ahlak yoktur, ksa d
nemli avantajiara paye verir. Bizim gzel vcutlarmz, cinsel flrtmz ve
seimimiz bu bencillikten ieklenmitir. nsan zekas, vcutlarn gen al
verii yapma nedenlerine ok benzer biimde fikir alverii yapmtr. n
sanlarn zeka, birbirlerine duyduklar sevgi ve bireysel ama duyusunu ge
litirmi olmalar, tam da doann kaytszlnn bizi hayal krklna u
ratmasnn nedenidir.
kinci blm olan "Yabanl Toplumlar"da, primat kuzenlerimizi,
zellikle de en yakn akrabalarmz olan empanze, bonobo (bazen pigme
empanzeler adn tarlar) ve gorilleri inceliyoruz. nsan doas erkek
empanzelerin birbirine ball ve sava ile bonobolarnkilerin takn
cinsel oyunlar arasnda salmr. Biz insanlar, monogam elemeyi -diile
rin erkeklerin sahipliinde olmas- bu iki empanze trnden daha fazla
yaarz: Goriller gibi biz de ak oluruz. nsan zekasma giden ilk admlar
mz bu maymun topluluklarnda artk. Zekamzn temel gds maymun
yoldalarmz yenmek ve ibirlii yapmakt.
nc blm "Bir Zihin Gelitirmek", indirgeme ve ortaya kma
konusundaki daha belirgin savlarla insanlar birey olarak inceliyor. Her bi
rimiz bir katedraliz, ta ynndan ibaret deiliz. Embriyon ve yetikin hor
monlar yetikin cinsel kimliine, miras alnan genler de yetikin davran
Iarna katkda bulunur. Sanat, dil ve kendiliimiz, evresiyle ittifak iinde
ki beyinlerimizin kvrm ve girdaplarndan domutur. Byyen cenin, a
znda baloncuklar oluan bebek, zekann kendisinin nasl gelitiine dair
ipular salar.
Drdnc blm, "nsanlk a"n, be milyon yllk gemi ve ya
kn gelecei anlatyor. Kltr teriminin anlamlar denizin zerindeki ma
zot benzeri parlak, yanar dner bir okrenklilie sahip olsa da, kltre ge-

10

GiRi

i konusuna ksaca deiniyorum. Lucy'nin atalarnn dier maymunlar

dan ayrlp savanalara gitti i drt ya da be milyon yl ncesinden, imdi
yirmi ya da otuz bin yllk gemii olan, boncuklu kolyeler ve elle oyulmu
kadn heykelleriyle tarifini bulan sanatn douuna uzanan srede akl, e
ve aileler hakknda fikir yrtyorum.
Modern dnem, bu sanatlarn evrelerini akl yoluyla ekillendir
me abalaryla balar. Neolitik tarm fiziksel kontrol balatm, bunu e
hirlerin geliimi izlemitir. Endstri devrimi rnlerimizi, evremizi ve
kendimizi yeniden ina eden biyolojik devrimin nemsiz bir ncldr. s
rail' deki sperm bankasn yneten doktordan Madagaskar'n yamur or
manlarn apasyla kazan iftiye kadar hepimizin bu iin iindeyiz. Yaba
nl trlerin tkenmesi, evcil trlerin ve kymetli zatmzn gen mhendis
liine maruz kalmas, demir ya da eliin yapabileceinden ok daha
nemli ve mahrem deiikliklere neden olacaktr.
Bu kitabn son blm, istenirse bilimkurgu varsaylarak gz ard
edilebilir. Bu blm toplumlar, vcutlan, hcreleri ve yaamn kendisini
yaratan rekabet ve ibirlii ile ayn evrimsel ilkelere gre yaratlan kresel
organizasyonun -belki de hatta kresel organizmann- ortaya kyla il
gilidir. Bylesi bir organizma, tpk bir zamanlar hcrelerin ve vcutlarn
olduu gibi, bir blmyle bilinli insan amalaryla ynlendirilen yeni bir
biyolojik sentez olacaktr.
Kitaptaki nemli grler bana ait deil; bunlarn ou, niversi
te birinci snf rencilerine biyoloji derslerinde retilen standart bilgi
lerden. Bu kitabn geni bir fikir birliini temsil ettiini iddia etsem de,
elbette, snav ncesi faydal bir aymazlk an yaayan bir lisans rencisi
dnda kitabn tmne katlacak tek bir renci bile olmayacan biliyo
rum. Baz okurlar ise fkirlerin hibirine katlmayacaktr. Gnmzde,
New Age mistikleri ve fen derslerinden kanan lise rencilerinden, bi
lim insanlarn da insan olarak ele alacaklar daha st bir platform bulma
abasndaki akademik hmanistlere kadar birok kii, bilimin kendisine
tepki duyuyor. Bilim savalarnn "sosyal yaplanma" ynyle ilgili eleti
riler, aslnda bilim insanlarnn herhangi bir eyi bilme iddialarnn kib
rine iaret ediyor.
Lu cv' N i N M i RAs

II

Bilim insanlarnn da yanld dorudur. Yeni domu kpek yav

rular gibi bizler de sosyal evremize balyz. Anamzn mbarek st ol
madan ve tercihen de azmza lokmamz verilmeden hayatta kalamay z .
Eletirmenler iin, bilimin doann ve insan yaamnn seilmi zellikle
ri zerinde tartma gcne sahip olmas, mutlak gerei bilme iddiasn
hakl karmaz. Bilimi ve bilim insanlarn daha tehlikeli yapan bir ey var
sa, o da insanlarn byclerle ilgili eski dnceleridir. Ancak insan evri
min in anlatmaya deer bir hikayesi varsa, bunun nedeni tam da biyologla

rn byk ounluunun, ayrntlar olmasa bile genel z kabul etmesi

dir. Bir baka neden de, biyolog olmayan ok sayda insann bundan habe
rinin olmamasdr. Akademik blgenin koku iaretleri, biz biyologlar h ika
yemizi kzl kayn aacnn izdii snrlarn tesinden anlatmaktan alko
yamayacaktr.

Sz konusu olan, bir zaferin hikayesi midir? Balktan vcudunu

oluturmay baaran kahramanmz sevgilisini, aile ve dostlarn kucakla
yp, bireyselliini gvenli bir biimde yaayabilir mi? Bulutlarn zerinden
uzanp Pekin'deki kardelerini kucaklayabilir mi ve sonunda dnyaya in
san i birli i ve baanlarnn n yayabilir mi? Yoksa bu bir tahakkm al
hna girme hikayesi mi? Bir zamanlar hr olan insanolunun, bir zaman
lar zgr olan bakterinin bir dieri tarafndan neredeyse yenmesi gibi, av
emn hcresinde evcil bir kle olmak zere dnya ekonomisinin ana
dmesi midir bu? Cevab bilmiyorum. Hikayeyi dilediiniz biimde an
lahn. Tek syleyebileceim, bunlarn hepsinin tek bir hikayede birletii ve
anlatmaya deer olduudur.

12

Gi Ri

B i RNc i AYRlM
EvR i M

Resim 1. Her biri yaklak yirmi erkek, dii ve yavrudan oluan iki halka kuyruklu lernur grubu, Madagas

kar'da Berenty Rezervi'ndeki bir beki evinde Ekim 1998'de her gn bir araya geldi ler. ndeki grubun ha
kim diisi ve onun dii yavrularn n yetikin olan bir fdan pariatp kokuyla i aretlerken, a rkadaki grubun
diileri bu tehd ide karlk veriyor. Bir erkek de kol bi leiyle iaretierne yapyor. Erkeklerin kol bilei ia ret
leri, her iki grubun, birbirinden yalnzca metre uzakta olan koku d i rekleri nde iz brakt .
(A. jolly'nin ektii fotorafiara d ayanarak izild i.)

BRNC BLM

AMACIN EVRiMi

izler bir evr m geirdik Kendi yansmamza glrnek iin kk bir

empanzenn dudak bkne bakmak yeterlidir. empanzelerle
genlerimizin % 98'ini paylahmz biliriz, ama krkl yavru ku

caklanmak iin kollarn uzattnda akrabalmz dorudan hissederiz.

Yine de, empanzelerin en insani nitelik olan ama rluyusuna sahip
olduklarn kabullenmekte epey tereddt ederiz. Tabii ki hibir maymun,
niin bu dnyada bulunduunu, hangi nedenle byle bir evrim geirdiini
sormamtr. Maymundan insana uzanan srete bir yerlerde ilk filozof or
taya kmtr. Bildiimiz kadaryla her insan toplumu "Hangi nedenle?"
sorusunu sormu ve bu soruya cevap vermeyi denemitir. empanzeler bu
soruyla uramaz, ama tuhaf bir biimde, daha da nemli olan, "Niin
'hangi nedenle?' diye soruyoruz?" sorusuyla yzlememize yardmc olur
lar; "Niin dnyann ve kendi var oluumuzun bir amac olmas gerektii
ni dnyoruz?"
Bizler insan aklmz gelitirirken evremiz bize eitli glkler
karmt. Savanalarda orada burada yetien besin maddelerini bulmamz,
tanmamz ve hatrlamamz gerekti. Fndklar krmak, kkleri kazmak ve
avlarmzn zerine atlamak iin aletler icat ettik. Uzun az dili kedigiller
den kanp devasa Habe maymunu srleriyle yiyecek iin rekabet ettik.
Ancak, dier primatlar da ayn glklerle mcadele etti. Tm hayvanlarn
avclar, rakipleri ve aviar vardr. Bizim farkmz neydi?
Fark, neredeyse kendimiz kadar zeki yaratklarn oluturduu sosyal
gruplar iinde yaam olmamzdadr.1 Akllanmz, kuaktan kuaa sosyal
bir a iinde bilendi. Hemcinsimiz olan rakiplerimizi, dier ittifak gruplan
na kar arkadalarmzla ittifaklar oluturarak alt ettik. Hem erkekler hem
de diiler eierini kendilerine kur yapanlar arasndan seti. Seilmenin bir
yolu da akll almakt; yiyecek bulmada, rakipierin dikkatini datnada ya da
mzik ve szlerin ilkel biimleriyle kur yapmada akll olmak. Sevgi szck
leri -ve hakaretler- konumann en erken tarihli paralar olmal. Ne zaman
lucv'NiN MiRAs

olduu tartmal bir dnemde bizler belirli eiere kar haklar ve ballk,
ana babamza kar da efkat ve ykmllkler gelitirdik Girift ilikiler,
pembe dizilerin malzemesi olmakla birlikte bizi daha akll yapmhr. Mah
pus empanze ve bonobolar pembe dizi seyretmeyi pek severler. 2
Dierlerinin zekasnn basks, akllarmz yukar doru trmanan
bir spirale dndrd. Dmanmz ya da dostumuz olan dierlerinin ey
lemlerini tahmin edebildiimizde, hem kendimiz hem de ocuklarmz
iin avantaj elde ettik. Yaayan bir canlnn eylemlerini tahmin etmenin en
etkin yolu, nereden kaynakland ya da neye yneldiiyle ilgili soyut ka
rmlar yapmak deil, empanze, kpek ya da bebein ne istediini sorgula
maktr. Uzun (Darwinci) dnemde hepimizin istedii, hayatta kalmak ve
remektir. Tm hayvanlar, yolu bu amaca kan alt rutinler gelitirmitir.
Bir havucu ya da ikolatal bir kurabiyeyi, bunlar imdi yemek itah ac
olduu iin yemek isterim; ocuk yetitirmek zere vitamin asndan zen
gin dokular ya da enerji salad iin deil. Seksten, dokuz ay sonra ocuk
sahibi olabilmek iin deil, o anda zevk aldmz iin holannz.
Rakibinin, yerini kendisinin bulduu kk kazp karmak "istedii
ni", tabaktaki son kurabiyeyi almak "istediini", kendisinin gz koyduu er
kee sanlmak "istediini" fark etmesi iin, bir primata mevcut alt rutinler
den fazlas gerekmez. Eer dikkatli bir insaymun [goril veya empanze gibi
kuyruksuz ya da ok ksa kuyruklu iri maymun tr] bunlar dier bir insay
mundan biraz daha iyi grrse, durumu tersine evirip istediklerini elde et
mesi biraz daha olas hale gelir. Sonra, kuaklar zincirinin bir yerinde, bu
insaymun, davrann bu terimlerle dnebilecek mesafede durmay baa
rabilir. Bu noktada korkular, hissedilen arzulardan ibaret olmayp, gerek
amalardr. Sonuta, amalar Makyavelist biimde aa kar: "allann ar
dnda ne iler evirdiimi asla gremeyecek", "u ball kurabiyeyi kapmas
iin onu yreklendireceim, bylece benim saf ama cmert olduumu, ken
disinin ise bencil ve tembel olduunu anlayacak" ya da "Tamam, bir yandan
kurabiyeyi itahla ineyeceim, bir yandan da onu gzleyeceim; bylece
sahip olamad zevklerin tadn karmay hayal edecek."
empanze ve onun iinde yaad topluluk, bize, akllanmz belir
leyen eyin atalarmzn dnyas olduunu gstermektedir. Atalarmzn
6

AMACIN EvRiMi

dnyasnda insaymun-insanlarn pek ok amac vard. Yoldalarmz olan

insanlarn ama sahibi olmasndan yola karak her eyin bir amac oldu

u varsaymna atlarz. "nsan akl neredeyse Darwin'i yanl anlamak ze

re tasarlanm gibidir"} diyen Richard Dawkins son derece hakl: Bizler,
her eyde bir ama arayan bir sosyal primat akl gelitirdik.
Doann kendisinin bir amac olmayabilecei dncesi, bugn pek
ok insan iin olduu gibi, 19. yzylda da byk bir znt kaynayd.

Trlerin tkenmesi, insanln kendisinin de bir dier geici yaam biimi

olarak kutsallna halel gelmesi ihtimalini ortaya karmt. Biz de mi do
ann kaytszl yznden bir kenara atlacaz? Alfred, Lord Tennyson,

bu znty "In Memoriam" adl atnda dile getirmitir; bu at yle me

hur olmutur ki Kralie Viktorya'nn bile baucunda yer almtr. Doann
en son yarats olan insan, umut ve harika amala dolu o insan,
Tanr'ya inanm olan, sevgiydi asl olan
Ve sevgidir yaradln nihai kanunu
Dileri, penesi kanla dolu yrtc Doa
nsann amentsne kar feryat koparsa da
nsan bile fosil parackianna dnp, sonunda
l kumuna frlecek
Ya da demir tepelerin iine kilitlenecek.4

DARWiN'iN KARARI
Charles Darwin, 859'da doal seilim yoluyla evrim kuramn ya
ynlamadan nce yirmi yl kadar beklemiti. Ne tembel, ne kaytsz, ne de
ilgisizdi Darwin. Erken tarihli defterlerinde -838 ylnda- kuramnn t
m yazlyd. Aradaki sekiz ylda barnacle* anatomisi konusunda artc
bir emek harcamt. nsanln kendisine bakn deitirecek bir kuram
yazp bitirmiken, bir de defterin zerinde, lrse yaynlanmas dileini
Kayalara. gemi altanna yapan midye tr. -ed.n.
Lucv'N i N

Mi RAS

17

belirten bir not varken, midyeler konusu! Kafrce dncesini saklamas

nn bir nedeni, canl biimlerin evrimini ilahi amacn yardm olmadan
aklamay baarrsa, kars da dahil olmak zere inanl insanlarda yarata
ca zntyd. Bir dier neden ise, toplumsal konumu ve bilimsel saygn
lndan intikam alnaca korkusuydu.5
Sonra, 858'de, Alfred Russel Wallace, Endonezya'dan, doal sei
lim ilkesini birka sayfada zetleyen ksa bir mektup yazd. Sonunda, bu
durum Darwin'i, kuram iin 500 sayfalk "n alma" nitelii tayan bir
kant yaynlamaya itti.6
On the Ongin o/Species by means o/Natural Selection, or the Preserva
tion ofFavoured Races in the Strugglefor Life

(Trlerin Kkeni, 1970),

bir for

mun bir dierinden evrildii nermesini yapan ilk kitap deildi. Hem

Charles Darwin'in bykbabas Erasmus Darwin, hem de Fransz natra

list Lamarck ve sko Robert Chambers bunu yapmlard. Havada evrim
kokusu vard: ma ettii yenilikler ve tr tkenneleriyle evrim! Tenny
son'n iiri

Trlerin K ken i nden dokuz yl nce yazlmt.7

'

Darwin'in yap

h, evrime bir mekanizma kazandrmakt; yaayan ve fosil haline gelmi

yaratklarn eitliliini bilinli bir amacn varl olmakszn kavramaya ya
rayan bir ara. Filozof D aniel Dennett, bunun gkyznden aa inen bir
engel ile bir vin arasndaki farka benzediini syler. yi kalpli bir tanr
gklerden uzanp kendi ilahi amalar iin yaam engelle yukar ekmi
olsa evrim bir tehdit oluturmayacakt. Darwin, bunun yerine, yaamn
karmakln topraktan ina etme arac olarak bir vin nermesinde bu
lunmutu; korkutucu olan da ite buydu. 8
Darwin tam bir Viktorya dnemi centilmeniydi. Lamarck' evrimle
ilgili "kaba ve kirli" grleri nedeniyle lanetleyen Londra Jeoloji Derne
i'nin yneticisi, sekin bilim adamlarnn saygsn kazanmak istiyordu.9
Darwin'in dneminde biyoloji neredeyse yalnzca doal tarihten -centil
menlerin bcek koleksiyonlarndan- ibaretti. Bu koleksiyonculuk, Dar
win'in Cambridge niversitesi'nde papaz olabilmek iin almas gerekir
ken, ehir dnda hisikietle dalamasna neden olan hobiydi. Centilmenler
kkl ngiliz Kilisesi yeleriydi. Onlarn tanrlar her bir bcek trn biz
zat tasarlamh. Darwin bir dinbilim rencisi olarak, Paley'in

Natural

AMACN EvRiMi

2. Ekoseli yelek giyen Charles Darwin, Harriet Martineau ve erkek kardei Erasmus'la sohbet
ediyor. Yl 1838, Darwin doal seilim kuram n ol uturuyor. (Charles Darwin, George Richmond'n
1839 tarihli suluboya resminden; Martineau 833 tarihli Otobiyogra f'nin . cildinin balk sayfasndan;
Erasmus Darwin, George Richmond'n 8so tarihli karakalem portresinden; 1840 tarihli, unatralist s
luptaki" aydanlk ise J. Applegate'in izniyle.)
Resim

Theology, or Evidences of the Existence and Attributes of the Deity, Collected

from the Appearances of Nature (Doal Dinbilim ya da Tanrsalln Varolu
unun ve zelliklerinin Doann Grnmlerinden Derlenmi Kantlar)
adl eserini defalarca okumutu. Paley, aya kazara yolu zerindeki bir ta
a arpsa, o tan sonsuza dek orada durmakta olduunu varsayabileceini
sylyordu. Ama yolda bir saat bulsa, birilerinin onu yapm olacan, par
alarn bir ama iin bir araya getirildiini hemen anlard. Buna karlk,
bitkiler ve hayvanlar herhangi bir saatten ok daha karmak ve gzeldir.
Bu nedenle bunlar tesadften ibaret olmayp, tanrsal bir tasanndan kay
naklanm olmaldr. Paley'in tanrs olan bu bilimsel temelin tannsyla
Darwin'in karakterinin nemli bir ortak zellii vard: Canl doayla ilgili
her gerei ve zellii sevmek.

ro

Darwin sakall, yal bir adam olarak domamt. Beagle'la yapt

deniz yolculuunda, keif amacyla Gney Amerika'dan And Dalar'na yol
culuk etmekten gen bir adam evkiyle byk keyif almt (ne var ki deniz
Lucv'N i N MiRAs

rutnasndan kurtulamamt).* Evine, Londra'ya dndnde ehrin gzde

bekanyd: Kardei Erasmus ve onun arkadalaryla, zellikle de edebiyat ko
nu olduunda aslan kesilen Harriet Martineau'yla gryordu. Martineau
kadn, bekar, irkin ve sar olma engellerinin stesinden gelmi biriydi;
son derece popler, kurgusal politik eserler yazyordu: Pembe dizilere ben
zeyen ahlaki yklerinden biri, Thomas Malthus'un ktlk, sava, hastalk ya
da ahlaki kst olmadka insan nfusunun katlanarak artt ynndeki
prensibiyle ilgiliydi. Bu arada insan kalabalklar, sokaklarda, Malthus'tan
esinlenen 834 tarihli Yeni Fakirler Yasas'n protesto etmekteydi. Bu yasa,
fakirierin yardm taleplerinin nn kesrnek iin, onlar mmkn olan en
ar artlarn hkm srd alma evlerine gnderiyordu. Parlamento,
Yeni Fakirler Yasas'n Malthus'tan alnt yaparak savundu: Saylar gerein
den fazla olan fakirierin remesi kontrol altna alnmalyd.
Doal seilim kuram Darwin'in aklna, "elenmek iin" Malthus
okurken gelmiti. phesiz, Malthus'un fikirlerini Martineau ve Lond
ra'daki evrelerinin dier yeleriyle tartt. Onlarn aileleri de, kendi ailesi
n

gibi aristokrat deil, tccar kkenliydi. Bu mteebbisler, yerekimi kanun

lan, buhar gc ve bileik banka faiziyle birlikte katlanarak oalan nfus
artyla da ilgileniyordu. Darwin giderek daha ak bir biimde ateist oldu.
Her bcein kabuunu yontan Tanr'dan, evrensel yasann soyut ihtiam
na gei yapt.u
Evrimin kendisi, isyanc kalabalklarn umutlarna bir karlk olu
turuyordu. Trlerin birbirinden oluabilecei fikri, ii snfna hitap et
mekteydi; kendini gelitirme umuduyla halka ak konumalara ve gece
okuHanna giden bir topluluktu ii snf. Trlerin kendileri deiime u
rayabiliyorsa, bir ngiliz ii de durumunu deitirme umudu tayabilirdi.
Yaamn tarihi, ilerlemenin uzun yryyse eer, iiler bile, hatta top
lumun kendisi de daha iyi bir yaama doru ilerleyebilirdi. Bu doktrin,
karlar var olan durumun korunmasnda yatan servet sahibi snflar iin
korkuntu: Hem korkun hem devrimciydi. Darwin'in arkadalar onu sngiliz sava gemisi Beagle'n 83II836 arasnda Byk Okyanus ve dier denizlerde yapt ince
leme gezileri srasnda Darwin de doabilirnci olarak grev alm, gezi boyunca evrim kuramma temel
salayan gzlemler yapmt. -ed. n.

20

AMACIN EvRiMi

rekli olarak uyaryordu: Evrim srecini savunmas, centilmen bilim adam

larnn nefret ettii ayaktakmyla ayn safta grlmesine neden olacakt.'
u zellik, Darwin'in kuramnn nihai biiminde bir araya geldi:
Doann eitlilii karsnda duyulan huu ve mutluluk; doann bu eit
liliinin byk ve yaln bir yasa araclyla nasl olutuunun aklanmas
ve doal seilim yasasnn, sonunda yeni trlerin evrimini ve yaamn ken
di srecini akladnn kavranmas.
Doal seilim basittir. Richard Dawkins, "O kadar basittir ki, eer
rnekanizmaya kar derin bir gvensizliimiz olmasayd, bu fikri olutur
mak iin bin yl beklemezdik" demektedir. Zaten Aristo bunu neredeyse ya
pyordu: Tm olas biimlerin -"insan suratl kzler" gibi canavarlar da da
hil olmak zere- belki de bir zamanlar var olmu olabileceini nermiti.
Sonra, yaama yalnzca en iyi ayak uyduranlar hayatta kalmh. Aristo daha
sonra yn deitirmi, bylesi bir canavarlar eitlilii yaratmann beyhude
liini grerek, canl organizmalann tm paralannn hem mekanik "ilksel
neden" yoluyla hem de "Yapraklarn var olu nedeni meyveye glge sala
maktr" benzeri bir ama iin ortaya ktklar sonucuna vamh. 14
On yl sren bir almadan sonra, Darwin, doal seilimin gerek
mekanizmasn, "ilksel nedeni" bir paragrafta zetleyiverir. Bayaptnn
bu son paragrafn, Kken'in sonraki basmlarnn hibirinde deitirmez:
Her tr bitki, allarda ten kular, kaan bcekler, nemli toprakta
gezinen solucanlanyla karmakank bir ky hayal etmek ve bu ince
tasarlanm, birbirinden son derece farkl ve karmak biimde bir
birine baml biimlerin etrafmzda ileyen yasalarla oluhunu
dnmek ilgintir. En geni anlamyla ele alndnda bu yasalar,
reme yoluyla oalma; remenin neredeyse hemen antrd,
bir sonraki nesle geen miras; yaamn dsal artlannn dorudan
ve dolayl etkisinden ve kullanm ile kullanlmamadan kaynaklanan
eitlilik; byklyle hayat mcadelesine ve doal seilimin bir
sonucu olarak karakter farkllna ve daha az gelimi biimlerin
yok olmasna yol aan arh oran. Bylelikle, doann sava, alk,
ktlk ve lmn, hayal edebileceimiz en yce eyin, yani daha ileri
Lucv' N i N M i RASI

21

hayvanlarn olumasna neden olduu sonucu kmaktadr. Yaama

bu bak as ihtiamhdr; sahip olduu gler balangta birka ya
da sadece bir biime verilmitir ve bu gezegen yerekimi yasasnn
deimezliiyle dnp dururken, son derece basit bir balangtan
en gzel ve en harika biimler evrilmi ve hala evrilmektedir. '5
DARWiN'iN "TAB OLDUGUMUZ YASALAR"!

Varl n Srd rlmesi, By m e ve reme

Yaamn en temel zellii, aktif olarak varln srdrlmesidir.
Canllar hayatta kalabilmek iin alrlar; beslenir, kendilerini onarr ve
byrler. Ama bir kaza, bir avc ya da hastalk canly yok edince her ey bi
ter: Canlnn kendi soyundan gelen birileri yoksa gen bilgisi kaybolur; kim
seyi etkilemediyse fikirleri yok olur. Canl kalmak iin uramak yalnzca
kstl bir sre devam eder. Kiinin geride kalan kopyalarn brakmas by
lesine bir tmden yok olua kar koyar. yleyse yaamn ikinci temel zel
lii remektir. Tanm icab, yaam, kendilerini kopyalayabilen ilk kimya
sal molekller balkta younlatnda balamtr.16
Canllarn byme ve reme potansiyeline sahip olmalar gere
i, yeryznn kendisinin canl bir organizma olduuna dair Gaia* hi
potezini yanllar. Yeryznn baz bakmlardan, kendini dzenleyen
bir sistemi son derece andrd dorudur. James Lovelock bu fikri
1979'da ortaya atm, suyosunlarnn, bulut oluumunu destekleyen ve
ksmen yeryznn scakln dzenleyen dimetil slfat gaz rettiini
gstermitir. ou Darwinci, bunun evrimi destekleyen bir gr ola
mayacan dnmt: Suyasunu genlerinin bundan ne kar olabi
lir ki? Oysa suyasunu salkmlar devasa klonlar oluturduunda, bulut

oluumunu desteklemeleri genlerinin ortala yaylmasna yardmc

olur; bylelikle de hava durumunu etkilemenin reme asndan avan
taj ortaya kar. Belki de suyasununun kendi karn kollamas, geri ka
lan hepimizin hayatta kalmasn salayacak biimde scakl ve iklimi
dengelemektedir. '
Yunan
22

mitolojisinde Eros ve Tartaros'la birlikte kaostan doan ilk tanna, yeryz tann as.

-.n.

AMACN EvRiMi

Yine de bildiimiz kadaryla yalnzca bir yeryz vardr ve bu yer

yz ne bymekte ne de remektedir. Yeryzn oluturan paralar p
he ekecek kadar iyi dzenlenmi olsa da, biyosferin kendisi leinde kar
mak, doal organizasyon mekanizmas reten bir mekanizma henz bil
miyoruz. Belki de koordinasyon, kurarn arayndaki gzlemler anlamna
gelmektedir; tpk ktasal srklenme verileri gibi: Bunlara da, deniz taba
n yayln ve tabaka tektonii mekanizmas kavranana dek inanlmamh.
Belki de yeryznn bir organizma olarak grlmesi fikri de tutarl deil
dir.'8 te yandan, en basit amip ya da bakteri yaamn temel zelliklerini
-varln srdrme, byme ve reme- tar.
Ka l tm
Darwin, genlerin deil, ebeveynin biim ve davranlarnn reme
sinden sz ediyordu; genleri, kromozomlar ve DNA'y bilmiyordu. Buna
ramen, yavru, ebeveynini baarl klan zellikleri gelitirme eilimlerini
miras alnaclka doal seilimin gereklemeyeceinin farkndayd.
Darwin karruh kahtm sorunuyla ilgileniyordu. yle yazmh:
Varsayalm ki bir beyaz adam siyah derili insanlarn bulunduu adaya bir
gemi kazas sonucu dm olsun. Bu adamn ocuu beyaz ve siyah ten
zelliklerinin bir karm olacaktr, onun ocuunda ise bu zellikler daha
da karm olacaktr. Eer genetik bilgi birbirine karp yaylyorsa, hpk
bir ie mrekkebe eklenmi bir damla su gibi, gelecekteki bir kuakta tm
"beyaz" genleri bir araya getiren ve kazazede atasna benzeyen bir ocuun
dnyaya gelmesi imkanszdr. Ancak varsayalm ki, genetik bilgi kanm
yor da genler kartrlp bri oyununda olduu gibi yeniden dahlyor. Bu
durumda btn maalann bir araya gelmesi olasl on kartn dier ola
s kombinasyonlaryla ayndr. Yeterince karhrlrsa, snrl bir toplulukta
yaayan ocuklar atalarnn genetik rntsn tam tarnma ya da ksmen
tekrarlayabilir. Tpk, beyaz tenliGney Afrikal bir iftin uzun sredir in
kar etmeyi baardklar siyah tenli gemilerini ocuklannn aa karma
s gibi. Buna "paral kaltm" ad verilir. Kken'in ilk basksnda, Darwin
karml kaltm reddetmitir; ancak sonunda o bile paral kalhma inan
cn yitirmi ve daha sonraki basklarda bu konudaki fikrini yumuatmLucv' N i N M i RAs

23

tr. Birbiriyle karan kahtm fikri, Gregor Mendel'in genetikle ilgili al

malarnn kefyle sonunda terk edilmitir.'9
Mendel, Avusturyal bir kei, lise retmeni ve 866'da, farkl tr
den bezelyelerden melez bezelyeler elde etmenin sonular zerine iki
aratrma yaynlam bir biyologdu. Darwin'in kendisinde bulunan eserle
ri zerine notlar alm ve kendi deneylerinin doal seilime uyduunu gr
mt. Birka zellik zerine younlamt: uzun bitkiler ve ksa bitkiler,
yeil ve san bezelyeler, buruuk ve dzgn bezelyelerin her birinde yedi
adet zellik. lk kuak rnlerin tmnn bir ebeveyne, tekil her zellik
iin baskn olana benzediini kefetti. kinci kuakta, bunlar bire ora
nnda ortaya ktlar; bir adet bitki zelliklerin iki ekinik faktrn miras
almt. Baskn karakterli olanlarn adet bitkiden bir tanesinin iki baskn
zellii, dier ikisinin bir baskn bir ekinik zellii vard, ama baskn ka
rakter yetikin bitkinin grnn belirliyordu. Mendel iin nemli olan,
zelliklerin birbirlerinden bamsz olarak ayr ayr gruplar oluturmasyd
ve zellikleri ortaya karan faktrlerin, saysal olarak ve birbirlerinden ba
msz, yani sv gibi birbiri iine kanarak deil, kantrlm kartlar gibi
olduu savn ortaya atti.20
nsandaki pek az zellik genetik adan Mendel'in bezelyeleri ka
dar basittir. Temel kan gruplarmz A, B, AB ve O tek bir genin farkll
ndan kaynaklansa da, bunun dndaki pek az eyin farklln yalnz
ca bir gen yarattr. Cinsiyet bir adet genin farkllyla balar, ama cinsi
yet farkl kastlara blndmz ok az saydaki zellikten biridir: o
u insan ya dii ya da erkektir. lgin zelliklerin ou ise -rnein ze
ka- ok sayda genin evreyle astronomik lde karmak etkileimini
ierir. Ancak temel ilke, genlerin birbirinden ayr olduklardr. Bu ise
ebeveynin zelliklerini yeniden oluturmaya yarayan bilginin kuaktan
kuaa aktarlabilecei anlamna gelir.

e itli lik
Doal seilimin oluabilmesi iin, belli bir topluluk iindeki birey
lerin birbirinden farkl olmas gerekir. Eer bir nesil mkemmel klonlar
dan olumu olsayd, hibir birey evresine bir dierinden daha iyi uyarAMACI N EvR i M i

lanm olmazd. Bazlar hayatta kalacak kadar ansl olurken, die rleri

lecek; ancak bu durum genetik stokta hibir farkllk yaratmayacakt.

Darwin, bir bat nda doan kpek yavrularnn bile birbirinden farkl oldu

una iaret etmiti; gsterilerde kullanlan ve ayn soydan retilmi gver

cinler de birbirinden farkldr. Evrim, belli bir statik ideal tipin deime
den srmesi deil, hayat mcadelesinde baz bireylere stnlk salayan
farkllklar ve yenilikler demekti r.

Darwin, Ernst Mayr'n "sert" ve "yumuak" kalhm dedii eyler

arasnda bir yerlerde durur.2' "Sert" kaltm, gerekletiini bugn bildii

miz durumdur: Mendel'in mutasyonlar genom iinde geliigzel oluur

ve genarndaki deiiklikler yavrulara iletilir. Genlere ulaan evresel faktr
ler, mortesi nlar, hardal gaz ve atomik radyasyon gibi geliigzel mu
tajenlerdir; bunlar DNA'ya kurun gibi saplanrlar. Yumuak kahtm ise,
dsal artlarn hem dorudan hem de dalayl olarak, belirli kaltsal faktr
leri biimlendirmesine yol aar. Bunu, artan eitlilik ve her eyden nem
lisi de, Lamarck'n dalaleti olarak tarif edilen, vcut paralannn kullanm
ve kullanlmamasyla gerekletirecektir. Lamarck, rnein bir zrafann
yk sek aalara uzanabilmek iin boynun u uzatmasmn, henz domam
yavrusunun boynun u da bir biimde uzath fikrini ileri srmt. Sert ka
lhm ise bunun yerine, uzun zrafalann daha ksa trdelerine gre daha
ok yaprak yediini ve bylelikle, uzun boy genleri tayan daha ok zrafa
yavrusu dourup byttklerini syler.
Sert kahtrnn salam bir kuramsal ve deneysel temele oturabil
mesi 19. yzyln sonunda August Weismann'la gereklemitir. Weis
mann, ou uyarlamann, hayvan yaamndaki alkanlk ya da kullanm
dan kaynaklanamayacana dikkat ekmitir. Bu uyarlamalar ya ok kar
maktr ya da yararlar, hayvan ldkten sonra veya kendini evresine
st dzeyde uyarlam retken olmayan yavrular dnyaya getirdiinde
-bceklerin ksr kastlarnda olduu gibi- ortaya kmaktadr. Birok
gzlem ve deneyin yan sra, Weismann, bugn, kuaklarca farenin kuy
ruunu kesmesiyle hatrlanmaktadr. Ebeveynleri kuyruklarn kullanBir organizmann genetik bilgisini oluturan genlerin tm -ed.n
Lucv'N iN MiRAs

masa da, kuaklar sonraki bir yavru uzun kuyruklu olmaya devam ediyor
du. Ancak Weismann, doal olarak (genetik adan) ksa kuyruklu fare
lerle uzun kuyruklular iftletirdiinde, kuaklar sonra fare yavrular so
nunda ksa kuyruk genlerini kaltmla elde etti. Bugn bu bize ancak l
gn bir ifti karsnn yapaca bir deney gibi gelse de, Weismann, kpek
yavrularnn annelerinin kesik kuyruklarn kalt aldkiarna ve hatta "
rencilerin eskrimde aldklar yara izlerini bazen oullarna geirdikleri
ne, neyse ki kz ocuklarna geirmediklerine" inanan eletirmenlerle
kar karya geliini hatrlamaktadr.22
Joseph Stalin, Weismann'n bulgularn ok byk lekte snamhr.
Stalin'in elindeki g, tm ulusun ekmei, bor orbas ve votkasyla deney
yapacak kadar bykt. Biyolog Lyserko 1936 ylnda gelimeye balayan Rus
genetik okuluna bir saldn balatm, 1948'de kesin baanya ulatktan sonra
965'e kadar gc elinde tutmutur. Lysenko, rnlerin komnizm iin iyi
mahsul vermek gibi bir alkanl edinebileceklerini iddia ediyordu. Tpk
kyllerin politik eitim almas gerektii gibi, rnler de gbrelenmeli ve top
raklan srlmeliydi. Lysenko

ve

Stalin'e gre ekmek iin yalnzca en iyi to

humlar kullanmak ahlakszca bir eydi. rnlerin genetik stoku, seilim ol

mamas nedeniyle azald ve ksmen de Sovyet tannnn kmesinde rol oy
nad; te yandan Sovyet evrimci biyolojisi 20 yllk bir byme srecini kay
betti, "sert" gen bilimcileri ise iten karld, hapse atld ya da ldrld.23

Yaam Mcadelesine Yol Aacak Kada r Yksek Bir Art Oran

Bu, Malthus'un her organizmann logaritmik bymeyle reme ye
teneine sahip olduu ynndeki prensibidir. Bu prensip, her trn snrl
yaam alan iinde yaayabilecek yavru saysndan fazlasn dnyaya getirdi
i anlamna gelmektedir.24 Kalt alnan eitlilii etkileyen Malthus prensibi,
doal seilimin anahtandr. Hayatta kalmas olas yavru saysndan fazlas
dnyaya geliyorsa eer, evrelerine daha az uyum salam olanlar otomatik
olarak elenecektir. Benzer biimde, belli bir amala hareket eden insan da,
her kuan yalnzca birka temsilcisini saklayarak yeni kuaklar retir, ide
aline uymayanlan ise ortadan kaldrr. Malthus'un prensibi, yaamdan ok
lmn kanlmazlyla -karmak, belirsiz olaslklarla- ilgilidir.

26

AMACIN EVRiMi

Doal Sei l i m
Bu unsurlarn tm, "karakter eitliliini v e daha a z gelimi bi
imlerin ortadan kalkmasn ieren" doal seilim mekanizmasn olutu
rur. Gerek karakter eitlilii evrenin etkisinden kaynaklanr. Bir babnda
doan yavrularn ya da trlerin birka evreyle daha iyi ba ederek. rakip
lerinin yok olmasna neden olurlar. Bu yolla, tr, bir btn olarak evreyle
ilikisinde " gelimi" olur, ancak bu tamamen mekanik aralarla ve "ken
di hayatta kal konusunda her organizmann yalnzca kendisiyle ilgilen
mesi" sayesinde gerekleir. "Gelime"yi oluturann ne olduu konusun
da bir hkm yoktur. reme organlar dnda tm yetikin organlarn
safra misali atan ve ev sahibi yengecin besin maddelerini emerek beslenen
parazt bir midye tr, eer remeyi baaryorsa " gelimi" demektir.
DOGA N I N SAVAI

Darwin, zafer dolu son paragrafnda bile doann savandan, alk

ve lmden sz eder. Onun iin rekabet dorudan rekabeti ierir; tpk bir
birinin kknden su ve besin emen, gnee ynelen iki bitkideki gibi: Ka
zanan, kaybedenin lmesine neden olur. Ayrca, evrenin saidms karsn
daki rekabetten de sz eder Darwin: l kenarnn kuraklna ya da k ay
larnn don tehlikesine en iyi gs geren bitki olmak gibi. Rekabet, dn
meksizin yaplan zulm ve dierlerinin lmesine ya da soylannn tken
mesine yol amak, hayatta kalan aznln doal seiliminin temelleridir.
Evet, 1 9 . yzyl kapitalizmine ok benziyor. Rekabeti bireysellik,

serbest pazara inanan ekonomi okulu, gerek insani ilikilerde nadiren bu

lunan ya da hi bulunmayan bir bireysellik lks doal seilimin temeli
dir. nsanlar dier i nsanlan n varln tanr ve ibirlii yapar, ya da en azn
dan tandklaryla anlamalar yaparlar. Evrimdeki nemli ilerlemeler de i
birlii ierirler. 5
ilerlemeyle ne kastediyoruz? En basit lt byklktr. Tek tek hc
reler bakterilerden byktr, ok hcreliler tek hcreiiierden byktr; toplu
luklar ise tek tek vcutlardan byktr. Etkileim iindeki farkl paralann sa
ys seviye seviye artt iin, byklk genellikle karmakl ima eder. Her
seviye, bir alttaki seviyenin daha basit bireylerinin bir topluluunu ierir.26
Lucv'N i N M i RAs

Hcreler, balang ta serbest yaayan bakteriler topluluu olarak

ortaya kmtr. Vcutlar birbirlerini kar lkl olarak destekleyen hc
reler topluluudur. Toplumlarn da olduka dzen l i birer bireyler toplu
luu olduu aktr. Evrimdeki nemli deiimler daha da byk i bir
lii matriksleri ortaya karmtr. B u anlamda evrimde giderek daha
karmak bir ili kilenme haline doru yol alma sz konusudur. Karma
kln gerekten de bir ilerleme olduunu dnmek istiyorsak, buna
ilerleme diyebiliriz.
Doal seilimin vahi rekabetinden bylesi bir ibirlii nasl do
mutur? insanlar arasnda olduu gibi, biyolojik varlklar arasnda da ibir
lii sz konusudur. Ya her iki taraf asndan da avantajl bir durum vardr
ya da biri dierine hkmeder ve karsndakini boyun emeye zorlar. Do
al seilim bireysel avantajlar zerine kuruludur. Bir yengecin yaamsal
zsulannn parazit bir

barnacle

tarafndan emilmesinin acs; bir insann

kolera basili nedeniyle susuzluk iinde bulunmas ya da bir tavann bir

kartaln penesine dmesi,

barnacle, kolera hasili ve kartaln, kr gler ta

rafndan hayatta kalmak zere seilimiyle yargsz bir biimde gerekleir.

Ancak, sevgi, dierkamlk ve kendini feda etme de gerektir ve bunlar da
bizim dmzda evrime urayp hayatta kalmtr. Darwin'in bahsettii do
ann savandan kanlacak ders, gemi azya alm bencilliin naslsa iyi
olabilmesi deil, doann savan kavradmda ondaki yumuaklk ve
sevgiyi de kavrayabilmemizdir.
SoN

DERECE BAsiT BiR BAlANG

Darwin , gnmz canllarnn birka deil, yalnzca bir biim

den kaynaklandn ileri srmt . H epimiz vcutlarmz ayn gene

tik kodu kullanarak olutururuz. B u kodun, ok uzun bir sre, Francis
Crick'in "donmu kaza" adn verdii olduka rastlant s al bir yolla olu
tuu kabul edilmiti. S o n dnemde biyologlar, kodun erken dnem ev
rimine ekil vermi olabilecek kimya sal ks tlarn bazlarn bulmakta ve
bu kodun olaanst etkili olduunu , bizim hes aplayabileceimiz ya da
bilgisayarlarn simle edebilecekleri suni permutasyonlardan daha etki
li olduunu ortaya karmaktalar. Bu ise, kodun kendisinin zaman iin-

28

AMAC I N Ev R i M i

de evri ldiini gsteriyor. Belki de bugn hep imi zin kulland koda sa
hip olan ata m z , erken yaam biimleri aras nda , hayatta kalmasn sa
layacak uyumu en iyi biimde salam oland ya da bu basit yaam bi
imleri kendilerini oluturan unsurlar dei toku etti ler. Bylelikle bi
zim evre ns el atamzn, sizin, benim, aya mzn altndaki solucann, ba
mzn zerindeki gvercinin ve iimizdeki souk al gnl virsnn
atasnn rntsn beraberce oluturdular.27
i mdi papa bile doal seilimin "pek ok eyi aklama gcne sa
hip bir kuram" olduunu kabul ederken, bazlarmz hala snanmas gere
ken bir hipotezden ibaret olduunu dnyor. Darwin daha da fazlasn
iddia etmiti: Doal seilimin, I s aac Newton 'n yerekimi kanunu gibi d
zenleyici bir ilke, doann evrensel yasas olacan sylyordu. Muhte
em yalnlkta, ama evrensel yasalaryla gerekliin ok saydaki cisimle
mi halini aklayan doann onda yaratt huuyla yle yazmh: " Bu
hayat grnde ululuk var." S onunda, Darwin, ngiltere'nin bilim kahra
man Newton'n adna yaplm alidenin yanna, Westminster Abbey'e
gmlmtr.
Paley'nin krlk arazide yapt saat testi, bir bcek, hatta bir tek
hcrenin karmakl yannda basit kalr. B ir insann her bir hcresinde
ki DNA bir ansiklopedi kadar bilgi ierir. stelik bu yalnzca bir plandr;
yani bina ina etmeye yarayacak iskeleyi yapacak olan, karlkl etkileim
iindeki proteinleri retmeye yarayan koddur. B ir katedralin, mimann pla
nndan daha karmak olmas gibi, bir canlnn nihai yaps da DNA'sndan
daha karmaktr. Bylesi eyler planlanm bir tasann olmadan nasl or
taya kabilir ki ?
Burada anahtar, yalnzca doal seilim deil, birikimli seilim
dir.28 H ayatta kalmann her bir adm sfrdan deil, milyonlarca kuak
tan evrilm i olan bir nceki ebeveyn kopyasyla balar. Embriyo -Ric
hard D awkins'in analo j isini kullanacak olursak- hurdac dkkannda
kopan bir f rtnann hasbelkader bir B oeing 747 meydana getirmesi gi

bi kendisini en batan oluturmaz. Tersine, her deiiklik bir nceki v

cut planndaki kck bir deiiklikle oluur. Baz deiiklikler daha
byktr -bir vcut parasn tekrar etmek gibi- ancak, byk deiim
Lucv' N i N MiRAs

29

admlarn atan bireylerin hayatta kalmas en derdi r. Dennett 'in aa

dan yukar doru inaat fa aliyetinde bulunan "vin"i kend isini hep ken
disinin zerine ina etmektedir. reme , kaltm, eitlilik ve hayatta
kalmak iin mcadele mekanizmas, daha ncekiler zerine ina edildi
inde yeterli olur .29
Darwin'in kendi test malzemesi tm kusursuzluuyla gzn evri
miydi. Gnmze dek kuaklar boyu, bilim insan gzn evrimini incele
mitir. Yzen bir avcnn glgesini tespit etmi olabilecek ilk a duyarl
pigment noktasndan, bizim tek mercekli refleksimize ya da bamsz olan
ahtapotunkine veya srayan bir rmcein avnn yerini belirlemek iin
kulland, son derece farkl bileik ve basit gzlerin dzenine kadar, her
bir adm seilerek incelenmitir. Gzler en az otuz kez, birbirinden bam
sz evrim yaam gibidir. Ancak gzler bile ie yaramadklarnda gzden
karlr. Kr sann kalnt gz derisinin ve krknn iinde gmldr.
S ann beyin devreleri, byklarnn titreyiini halletmek ve dier kr san
larn yeralh tnellerinin tavaniarna kafataslarn arpmalaryla gnderilen
mesajlarn ifresini zmek zere yeniden ynlendirilmitir.30
Ayn prensip, doadaki ince ayarlarn nemli bir blmn aklar:
u enzimden yeteri kadar, ok fazla deil; eer bir ita deilseniz ita ha
caklar deil, sizi avlamak isteyeni gemeye ou zaman yetecek hzda ba
caklar. Bylece birikimli seilim u artc gzn varln, hatta yokluu
nu bile aklamakta ie yarar.
EN

GzEL VE EN HA Ri KA Bii M LER

Kutsal bir mdahaleyle deil de, doal s eilimin sabit kanunuy

la olutu diye, "en gzel ve en harika" biimlerin bir arada bulunduu

kynn basit ve skc olmas gerekme z . Darwin kesinlikle byle dn
myordu. Evrimin mekanizmasn bulduunda, syleyecek ya da gre
cek daha ok ey olduunu dnmedi. D oal biimler ve davranlara
-yer solucanlar, barnacle'lar, orkideler, gvercinler, halklar- hayranlk
duyduu bir hayat oldu . Onun mecazlar, dneminin byk edebi de
halarna esin kayna olmutur ve D a rwin'in karmak ky hayali bu
gn hala bizimle birliktedirY

30

AMAC I N EvR i M i

B ilimin, doann mucizesini ie yaramaz bir soyutlamaya indirgedii

fikri indirgemeciliin yanldr. Doa, bir D N A ifresi, atomlar ya da kuvark

lardan' "baka bir ey olmayan" ey deildir. Bir gotik katedral, sabit yere
kimi kanununa uygun olarak birbiri zerine bask yapan ta ymma, mi
marn esiniyle ortaya kan tasarmn eklenmi halidir. Kiretandan kule
leriyle bir Madagaskar manzaras -gkyzne doru 45 metre ykseklie

ulaan, kiretandan sivri inecikler- bir gotik katedral kadar nefes kesici
dir. O da kendisine bakan esinleyen bir ta yndr, ama ona ekil veren
yalnzca yerekimi ve yerekiminin yardmcs erozyondur.
Katedralin ya da kiretandan kulelerin tatan baka bir ey olma
dklan fikri, onlarn biimlerini gz nne almaz. Eksiksiz bir tanmlama
mimar da iermelidir. Bir nesnenin biimi mistik bir ze sahip olmayabi
lir, ancak o biimi alan malzemelere de indirgenemez. Madagaskar lernur
larnn nl familyalanndan biri olan beyaz sifaka, - yerde dans edip dallar
arasnda 4,5 metrelik akl srayarak geen ve kuleler arasna asl bah
elerde kendine yuva yapan molekllerden ibaret deildir; ne de molekl
leri mistik yaam gcnn hayati svsyla doludur. Kulelerin erozyon tara
fndan biimiendirilmesi gibi, o da doal seilim tarafndan biimlendiri
len molekllerin oluturduu mimaridir. O, bir sifakadr.
Mucize cehalete mi dayanr? Bilim, Edgar Allan Poe'nun "kanat
lar skc gerekler olan bir akbaba"sndan m ibarettir? Yoksa, yamu
run kuleleri nasl oyduunu, sifakann iri gzlerinin avlanan nasl tespit
ettiini, sinirlerin elektriinin atlayn iaretini nasl verdiini ve hava
da aslyken kaslarn nasl kasldn sorabilir miyiz? Aviarm kapmak
zere olan ahinler ve yrtc fossann (ok byk, kedi peneli firavun fa
resi ), hayatta kalmak iin tam zamannda srayan lernuriara giden yolu
aan seilim basksn nasl saladn anlayabilir miyiz? Kas, sinir ve
genlerdeki karmakln katmanlarn hayal ettiimizde, sifaka bizde da
ha m az hayranlk uyandrr? Duyduumuz hayranln kendisi bile doal
seilimin bir rndr. Hayranlk ve gzellik duygular da evrilmitir.
Maddeyi oluturan temel bileenler arasnda olduu kabul edilen temel paraaklann ortak ad. -ed.n.
Madagaskar'n ky ormanlannda yaayan kk bal ve iri gzl iki maymun trnn ortak ad.

Kk aile gruplan halinde yaar, gndzleri etkinlik gsterip bitkiyle beslenirler. -ed.n.

Lucv' N i N M i RAs

31

Bunlar insan aklnn ayrlmaz bir parasdr. Bu, on larn eker ya da slfi
rik asit gibi kimyasal rnlerden baka bir ey olmadklar a nlamna gelir

mi? Sifakann sray gibi, bu duygular da varlklarn srdrrler. Bun

larn nasl ortaya ktn anlamay baarsak bile, aklamann kendisi on
lar aklamaya yetmez.
Bu ise bize baa dndrr. Evrimsel aklama , dnyay n iin ama
lar asndan grdmzn ipularn verir. Hayatta kalmay baarm
vcutlarn doal seilimi, sosyal pri m atl a rn beyinlerini bilinli olarak ha
yatta kalmay isteyen, amalar asndan dnmeyi renmi akllara d
ntrmtr. Arkada la rm z da, dier canllarda, hatta frtna, araba ve

bilgisaya r gibi canl ya benzeyen tezahrlerde bile bir ama grrz.

Evrende daha byk bir ama olduuna dair bir kantmz yok ; bel

ki de bazlarmzn bir kant grmediini, d ierleri nin ise grdn sy

lemek daha doru olur. Aklmzn bilinli blmnde nerilen eylem plan

lar arasnda seim yapabilmek iin zgr bir irademiz olabilir de olmaya
bilir de. Tm bunlar metafiziktir; bin yldr devam eden ve daha da de
vam etmesi olas olan bir tartmadr. Belki de oumuzun zerinde anla

ahilecei ey, kendi bilinli amalanmzn gerek olduudur. Beynin na

sl alhna, sinirlerin akli ekranmzda dnceler olarak nasl belirdii
ne dair bir biyolojik aklama, dncelerin var olduunu inkar etmez. Bu,
sinirleri, kaslan ve sifakann sraynn evrimsel tarihini arlarsak, sanki
zavall hayvann aniden atlayamaz hale geleceini sylemeye benzer.

Bizim insani ama duyumuz, biyolojik mirasmzn bir rndr;

imdi de etrafmzdaki dnyann biyolojisini deitirmektedir.

32

AMACIN EvR i M i

 K N C BLM

YAAM , CiN S ELLK VE BRLG

vrimin byk deiimleri, kendilerine zg bir bireysellik gelitiren

topluniann bireyleri sayesinde olmutur. Evrim biyolou John May
nard S mith ve meslekta biyokimyac Ers Szathmary en nemli dei

imierin drdn belirlemitir: molekllerin bir araya gelerek canllan olu

turmas, hcreleri oluturmak zere bakterilerin bir araya gelmesi, okhcre
li vcutlan oluturacak biimde hcrelerin bir araya gelmesi ve son olarak da
bireysel vcutlann, ister insan ister kannca topluluu olsun toplumlar bii
minde organize olmas.' imdi beinci en nemli deiimin tam ortasnda gi
biyiz: nsan topluluklannn kresel bir a oluturmak zere bir araya gelme
si. Bu srete, birok daha kk birlik ayn rnty izlemitir: rnein
genlerin byk paralar halinde kromozomlan meydana getirmesi ya da hem
yer solucanlannn halkalannn hem de bizim omurgamzn omurlann olu
turan vcut paracklannn tomurcuklanmak yerine bir arada durmas. Daha
karmak bir biimde bymenin gerekten etkili tek yolu, alt balantlan ve
alt rutinleri birbirine balamaktr. Bilgi devriminin kuruculanndan biri olan
Herbert Simon, ok almaktan yorulmu saatiler Tempus ve Hora'run y
ksn arlahr. Bu saatiler o kadar popilierdi ki teleforlan alar dururdu.
Tempus saatlerini binlerce paradan olutururdu. Telefonun her alnda,
henz bitmemi olan saati -en kt ihtimalle 999 paras monte edilmi bir
saati- elinden brakrd; saat, gereken son para nedeniyle darmadan olur
du. Bir saatin tamamn nadiren bitirebiliyordu, bu yzden ksa srede iflas
etti. Daha akll olan Hora ise her biri on paradan oluan alt gruplar olutur
du, bunlardan da onarl baka gruplar yapt ve tekrar nihai bin paralk saati
oluturacak baka onarl gruplar oluturdu. Bylece telefonu aldnda, her
hangi bir ilemin dokuz admndan fazlasn kaybetmedi. Simon, canl hc
reden Byk skender'in imparatorluuna kadar neredeyse tm byk orga
nizasyonlann daha kk alt paralardan olutuuna dikkat ekmitir.
Romanc, politik eylem adam, karmaklk teorisinin habercisi Art
hur Koestler bu bileik varla holon adn veriyordu. J Birlemi holonlann
Lucv' N i N M i RAs

33

 temel zellii vard: hiyerarinin bir alt basamandaki paralar arasn

daki ibirlii; bunlar d dnyadan ayran bir snr; bileenler arasnda ve
iindefa rkl la ma.4 Eer daha kk paralar bir araya gelip daha byk bir
btn oluturacaksa, bu btnn kendisinin de bir snr olmaldr. Eer
bu byyen bir kristal ya da akl ta yn gibi kendisine sonsuza dek ek
leme yaplacak bir ey olursa, bir varlk deil, sadece bir yn olur. Snr
lar, bolonlar birbirinden ve dnyadan ayrr. Pek ok holon yan yana var
olabilir. Bazlar deiim geirir; zarar grr ya da mutasyona urar. Bu ise,
onlarn isel bileenlerini farkllatrr ve potansiyel olarak holon iinde
farkl ilevlere hizmet edebilmelerini salar. Ayrca, bolonlarn kendilerini
bir dierinden ayrt etmelerini, potansiyel olarak farkl evrelere uyum sa
layabilmelerini de salar. Tm yaam, birbirini izleyen karmaklk kat
manlarnda yer alan bolonlardan olumutur.
Canl holon oluhumada ilk adm, molekler ibirliidir. Molekl
leri "ibirlii yapan" sfatyla tanmlamak tuhaf gelebilir. "Karlkl etkile
im iinde bulunan" gibi, daha az tuhafbir tanm seebilirim. Ancak, ibir
lii daha ok ey anlatr; bir biimde birbirlerine yardm ettiklerini mesela.
Bir kimyasal reaksiyon, tekrar ilkine yol aan bir ikinci reaksiyona yol aar
ya da yaln bir zincirleme reaksiyona yol aacak biimde, tekrar birinciyi te
tikleyecek bir neye yol aan ikinci bir reaksiyonu oluturur. Sistem,
hammadde var olduu srece ileri doru beslenir ve byr. 5
Yaamn bilinen en erken tarihli kimyasal izleri 3 ,8 milyar yl nce
sine uzanr; en eski bakteriyel mikro fosiller ise yaklak 3, 5 milyar yllktr.

Buradan kan sonu, dnyadaki tm mikroplan ldrm olabilecek -ya

da daha cretkar dnecek olursak, yeryzne birka model kimyasal ge

tirmi olan- meteor yamurundan ksa bir sre sonra organik moleklle
rin ilksel orba iinde birlemeye balamasdr.6
Yaamn temel yap ta kendini tekrarlayabilen bir moleklle ba
lar. Bu atann basit bir protein ya da RNA m olduu ve hangi RNA olduu
-RNA dnyasn inceleyen bir klik arasnda youn tartma konusu olan
konusu hala aibelidir. Ne olursa olsunlar, kendini kopyalayabilen mole
kllerin erken rnekleri enerji sourmulardr. Kendilerini kopyalayabil
meleri enerji girdisi olmadan mmkn olamazd. Dier kimyasal reaksi34

YAA M , C i N S E LLi K VE i s i R L i i

yon lar, ya kn evrelerinde kimyasal bir dei iklik yaratmaya yetecek mik
tarda enerjiyi d ar verirler. Eer kendini kopyalayalilen bu ilkel ey, bir
biimde ilkel enerj i kaynaklaryla iliki kurmay becerdiyse ve eer her biri
dieri iin hammaddeyi artrabildiyse, ilk ibirlii yapabilen evrim "by
meye" balam olabilir. Ancak sorun udur ki , okyanustaki inanlmaz sey
reltik younlukta, ibirlii yapabilen molekllerin karlama olasl son
derece dktr. B irka yeni molekl olumu olsa bile, bunlar birbirin
den uzaklaacak ve hemen ilikiyi yitireceklerdir; bylelikle zincirleme re
aksiyon duracaktr. Younluklarn artrmann bir yolu iki boyutlu yzeye
tutunmak olacaktr.
Eski denizierin yaknndaki su birikintilerinde, deniz suyu srasyla
bir ieri dolar, bir buharlar; bylece daha ar moleklleri younlatnr.
Gel gitin belki de yaamn beii olduu ho bir dnce olabilir. Balan
gta, kimyaclar gelgit havuzunun dibindeki baln uygun bir alt katman
olabileceini iddia etmiti. Ancak, yaamn yaygn bileenleri olan nitrojen
alkalileri, nemli bala kecek znmez tuzlar oluturmaz. Bunlar de
mir pirit kristallerinin zerindeki pozitif yklere tutunmu olabilirler. Bu
rada, mineral bir taban zerinde birbirleriyle etkileim iinde bulunan or
ganik bileiklerin ince bir tabakasn oluturmu olabilirler; ilksel orba ok
yanusu yerine " ilkel pizza." Belki de , "aptal altn" [pirit] adyla kmserli
imiz parlak mineralin orijinal yuvamz olduunu dnmek daha ho bir
dnce olabilir .7
Alternatif aklamalar da var. Belki ilk pizza abucak snen deniz
kpnn zerindeydi. Belki deniz tabannn yaylan atlaklan zerinde
ki ar snm su azlar etrafnda olutu. Belki ilk yaam biimleri, bu
gn bakterilerin Antarktika 'nn kayalklannn derinliklerinde donmaktan

ve erirnekten konnnas gibi, meteorlann mikrop ldren bombardma

nndan korunmak iin kayalklarn iine saklandlar. inde bulunduklan
ortam ne olursa olsun, bir zelti iinde deil, bir yzey zerinde etkileim
iinde bulunmu olmalar daha muhtemeldir.
E er basit bir reme sistemi kendisini artrabilmeyi baarmsa ve
scak bir su az sayesinde deniz tabannda ve ayn su birikintisinin iinde
komu pirit kristallerini kolonize ettiyse, yeni bir sorunla karlard. KenL u cv ' N i N M i R A S

35

dilerini kopyalayabilenlerin bazlar dierlerinin enerji kaynaklarna ula

m ya da tersi gereklemi olabilir. Eer bazlar remekte dierlerinden
daha hzl davrandysa, dierlerinin hammaddeleri iin rekabet etmi ol
mallar. Su birikintisi iindeki rekabet, partnerlerine daha skca balanan
ve bir biimde rakiplerini uzaklatrp tenhaya ekilenierin lehine gerek
lemi olmaldr.
Derken nc bileen devreye girer: reyen ve enerji kayna olan
molekller iin bir eit snr. Birka molekl, bugnk hcrelerin duvar
lar gibi, yal proteinden ikinci bir katman oluturmak zere rer. Byle
si bir zar katman kendini kopyalayabilen eyin ve enerji kaynann zeri
ni rterse, bu dier iki molekl etraflarndaki evreye kar korur. Bu
paral krecik imdi bir kopyalaycya, enerji kaynana ve snr oluturan
bir zara sahiptir. Bu kk sistem

-kemotron- daha gvenli bir biimde b

yyebilir; hatta, frtnalar ya da gelgit onu aptal altnnn alt katmanndan

koparp denize srklediinde, zarar grmeden yzerek uzaklaabilir.8
Bu aamada doal seilim balar. Baz kemotronlar daha aktif bir
aminoasit ve riboz eker karm, daha dayankl bir zar moleklyle, dier
lerinden daha iyi bir biimde olumulardr. Balangta, geni okyanusun
iinde birbirleriyle dorudan rekabet etmiyorlard muhtemelen. ou, evre
nin basks altnda birbirlerinden aynlmt. Birka tanesi bu durumla ba
edip bymeye devam etti. Saylan ve bir araya gelme olasl arttka, kim
yasal bileikler arasndaki dorudan rekabetin sonucu olarak birbirlerini etki
lediler, birbirlerine yaptlar ya da birbirlerinin bozulmasna neden oldular.9
Bazlarna kazara mortesi k arpt ya da hala aktif olan dier mo
lekllere rastladlar. O zaman neredeyse sonsuz sayda bileik bu aamada
kald, zincirleme reaksiyon kesintiye urad. Az sayda birka tanesi ise bu
kazalar sayesinde "geliti" ve daha hzl biimde oald. Gelimelerin t
m ayn biimde olmad. Farkl ilkselyaam tipleri olumaktayd. Bylece,
ilk "trler" -yalnzca kimyasal trler- farkllamaya balad.
Eer bir drdnc molekl, reaksiyonlarn herhangi bir blmn
kolaylatrdysa, dier molekl eitlerinden daha ok sayda olumasn
salamtr. Bylece bu yeni molekl dairesel bileiin bir paras olabilir
di. Yeni molekl eken ya da ortaya karan yeni bir deiiklik kemotroYAA M , C i N S E LLi K vE i a i R L i i

nun rakiplerini alt etmesine de yardm etti . Her eyden nemlisi, bileik
ar byme nedeniyle paralandnda, gerekli tm moleklleri bir arada
tuttuysa, her deiiklik ie yaramtr. Snrlarn olmad durumda bu za
ten gerekleemezdi. Bileikler birbirinden ayr olmayp, tm bileenleri
serbeste suyun iinde salnyar olsayd, denizde -iinde yaam oluturan
yumrularn olmad berrak bir orba- homojen bir kimyasal dengeye otu
rurdu. ilkselyaam her biri biricik olan yumrulada balamhr.
Kemotronlann "canl" sfatn hak edecek kadar karmak olmadkla
rn sylemek isteseniz bile, imdi bireylerin, ibirliinin ve dahili iblm
nn var olduu bir dnyadayz. Yarm milyar yl sren bu birikirnli sre,
yeryznde hala hkm srmekte olan yaam biimlerini, bakterileri ret
mitir. Bakteriler kimyasal evrimde uzmanlam, ok bymeseler de kay
nayan kaplcalardan, Antarktik kayalarn derin katmanlarna, di oyuklarn
dan benzin birikin tilerine kadar pek ok evrede hayatta kalmay baarrnlar
dr. Vcudunuzda (ve benim vcudumda da) be ya da alh milyar bakteri ya
amaktadr; tm yeryznn insan nfusu kadar yani. Sonunda, bakteriler
bireyler arasnda yeni bir ibirlii biimi olan cinsellii baarmlardr.

B RLG OLARAK S E KS
"Seks" gndelik dilde pek ok anlam tar. Bunlardan biri cinsel ili
ki, sevimektir. Bir dieri,

ve y kromozomlar arasndaki iliki ve yetikin

cinsel kimlii konusunda pek ok insann kafasm karhran cinsel kimlik

ya da cinsel rollerdir. nc bir anlam remedir. Biz memeliler bu konu
da dar grlyz: Bizim iin cinselliin baz biimleri (suni dllenme de
dahil olmak zere) daima remeyi ncler. Yabani imen ya da ilek bitkisi
bile bu bak asn zorlamaya yeter; yerde kk salarak aseksel reme
mmknse cinsel iliki zorunlu deildir. Son olarak da, biyologlarn tanm
var. Bizim iin cinsellik, farkl

bireylerin sahip olduu genetik malzemenin ye

ni bir kombinasyon olutunnasdr; bu, iki ebeveynin gerlerinin yeni bir kar

rnma sahip olan bireyleri ortaya karr. Yeni genetik karmlarn yeni ya

rahlm bireyler olmas gerekmez. Bakteriler ve baz tek hcreli canllar iin
cinsellik, reme olmakszn yalnzca gen alveriidir; burada deiime u
ram olarak uzaklap gidenler ebeveyrlerin kendisidir.o
Lucv' N i N M i RASI

37

Ci n sel K i m l i k
H er canlnn cinsel kimlii yoktur; belirsiz bir kimlik bile s z ko
nusu olmayabilir. Gram-negati f ad verilen bakterinin ( Dr. Hans Christi
an Gram tarafndan 884 'te gel itirilen kristal mor lekeyi kaplamayanla r)
gram-pozitif bakterilerin birbirine yapmasn salayan yal klf yok
tur. Birbirlerine yapamazlarsa iftleemezler, bylelikle de birbirleriyle
gen alveriinde bulunamazlar; mmkn bir ci nsel kimlikleri yoktur.
Dier basit organizmalarn ise bir adet, iftleecekleri organizmalar be
lirleyen "iftleme tip i " geni vardr, ancak baka hibir fiziksel farkllk
lar yoktur.

rr

Birok bakteride verici ve abcy belirleyen genler ana kromozomda

deil, plazmit ad verilen ve phe ekecek biimde virse benzeyen, ek bir
kk bir parann zerindedir. Bakteri seks yaptnda plazm itin bir kop
yas transfer olur; alc hcreyi verici hcreye dntrr. Plazmitler daha
sonraki blnmelerde kaybalabildiinden bakterilerin tm verici olarak
kalmaz. Yine de, sanki bir ele geirme sz konusu gibidir. Kurarnlardan bi

ri, seksin kaynann parazitlikle ilgili olduudur. B elki de balangta

seks, ev sahibinin deil viral plazmitin karlarna hizmet ediyordu. :.
Tm bu cinsel kimlik fikri, yaratn yalnzca genlerinde deil ana
tomisinde de fiziksel farklla iaret eder. Sz konusu vcut tek bir hcre
bile olsa, cinsel kimlik farkll gen, evre ve geliim farkll ierir. Biz
lerde zihni evre ve psikolojik geliim de iin iine girer. Cinsel kimlik, ga
metler -genetik malzemelerini paylaan hcreler- bir dierinden grnr
biimde farkllatnda olumaya balamtr.
Tanm gerei dii, daha byk gametlere sahip olan cinsiyettir. Bu
bir deer yargs ima etmez, kadnlarn dii denizkestaneleri ve dii deni
zadaryla ortak dii zellikleri topluluuna sahip olduklar anlamna da gel
mez. Gndelik konumalarda ve okullardaki snflarda, bu tip bir genelle
me abucak ortaya kverir ve bazen bunu aklamak ve ortadan kaldrmak
epeyce fkeli abalara mal olur. En genel dzeyde, btn diilerin ortak
zellii daha byk yumurtalara sahip olmalardr. Erkekler de benzeri bi
imde daha kk spermlere sahiptir; ite hepsi bundan ibarettir.
YAA M , C i N S E LLi K V E is i RL i G i

 reme
reme seksel ya da aseksel olabilir. reme, iftleen canllarda
bile sekse bal ol mayabil ir. Baz tekhcreliler ve bakteriler iftleir ve b
lnmeden gen alveriinde bulunurlar. Ancak, remenin kendisi yle ya
da byle daima gerekleir. Bu, Darwin 'in iaret ettii gibi, yaamn temel
bir zelliidir. reme ve byme olmakszn bir nesneyi canl kabul ede
meyiz. (Bu ilkeyi kresel topluma beinci geile ilgili olan son blmde
sorgulayacam, ama bu geri kalan tm canllar iin geerlidir. )
Aseksel reme gsterenler arasnda virsler, bakteriler, tekhcreli
ler, karahindiba ve kuzgun otu (tm dnyaya dalm birka klondan ibaret
tir) dahil olmak zere ou bitki, ok sayda omurgasz ve baz balk, kurbaa
ve kertenkeleler saylabilir. Bunlarn ou, yaam zorlatnda, ara sra bir
kuak boyunca sekse bavurur. "Kadim bakireler" gibi birka tr ise hi seks
yapmama benzemektedir. Bir sonraki blmde, canllarn seks yapma zah
metine neden giritiklerini incelerken kadim bakirelere geri dneceiz.

Genlerin Yen i Kombi n a syo n u

B i r biyoloun bak asndan, seksin temel tanm, kendi genlerini
bir bakasndan gelen genlerle birletirmektir. Bir insan yavrusu dodu
unda, ebeveynleri, ne kendileri ne bykanne ve bykbabalan ne de tey
ze ya da amcalar olan, daha nceki kimsede bulunmayan yeni bir yz ve
kiilikle, yeni bir kiiyle karlamaktan dolay heyecanldr. (Henz tam
olarak klonlamaya balamadk ama tek yumurta ikizleri birbirlerinin klon
lardr.) Bu tekrarlanan mucize, her ebeveynin kendi genlerinin yalnzca
yarsn, yar rastlantsal biimde, dier ebeveynin genlerinden ngrle
mez bir rnekle kartrmak zere, geirmesiyle gerekleir.
Genlerin cinsel olarak yeniden bir araya gelmesi son tahlilde ibir
liidir. " birlii yaparak" molekllerin hcre topluluklan oluhrduklann
dan sz etmitim. Hcreler de okhcreli vcutlar olutururlar. Ama bu tip
bir ibirliinde yer alan paralarnn her biri, dier varlklarla bir ekip olu
tursa bile, kendi yapsn ve niteliini muhafaza eder. Tersine, seks, tek bir
organizmay alp, onun yalnzca baz bileenlerini hiyerarinin daha alt se
viyesinde geirmesini iermektedir. Eer bir terliksihayvansanz kendiniLucv' N i N MiRAs

39

zin tmn geirirsiniz. Bir mee aac ya da insansanz, D NA'nzn yar

sn ifreleyen zel hcrelerinizi -yumurta ya da spermleri- bir tarafa ay
rp, yavrunuza bunlar geirirsiniz. Gelecekle ilgili tm midiniz, kendi
kimliinizde deil, genlerinizden bir rnein bir bakasnn genleriyle z
grce karmasndan oluan kimliklerde yatmaktadr. Bu kadar kark bir
anlamaya nasl vardk acaba?
DNA TAM R i N S EKS
Tm bakteriler seks yapmaz. S eks yapanlar da, bizim bak amz
dan bakldnda tuhaf grnen bir biimde yaparlar. Karlatklarnda,
verici alcya doru uzanan ince, uzun bi r tp gelitirir, onun genomunun
aynsn oluturur ve bir kopyay dierine geirir. Alc bu yeni DNA iplik
iini alr (aslnda bir halkadr) ve kendi halkasnn yannda onu da sralar.
Kendisinden gelen paralar krpar ve onlar vericinin benzeri paralaryla
deitirir. Bu durum, eer yeni para eskisinin hatal olduu blgelerde ie
yarayan genleri tayorsa faydaldr. Sonra, iki melez kromozomdan biri
yok edilir; dieri alc iin yeni bir kromozomdur. Yalnzca genotipinin
kopyasn geiren verici deimemi biimde uzaklar gider.13
Bakteriler kendi genetik mhendisliklerini bu biimde milyar yl
nce de yapyorlard; 2 0 . yzyln bilim insanlarnn bunun nasl yapld

n kefetmesini beklememilerdi. Bugn molekler biyoloji laboratuvarla

rnda kullandmz enzimler, bakterilerde oluanlarn kopyalardr ve ya
amn en eski mekanizmalar arasndadr. Bunlar, kromozomlarn hangi
paralarnn birbirine uyduunu tanr, deitirilmesi gereken paralar ke
sip atar ve yenilerini eklerler. 14
Yeryznn erken dnemlerindeki bakteriler iin, bu yeniden bir
lemeyi salayan D NA teknikleri, Lynn Margulis'in devasa salk sistemi
adn verdii eyi oluturuyordu. Bu bakteriler zel bir tehlikeyle kar kar
yayd. ok az oksijen ieren bir atmosferde olumulard, bu yzden de
yeryznn ok ince bir ozon tabakas vard. Bu ise yeryznn mortesi
n yamuru altnda olduu -gnmzdeki UV (ultra viole-mor tesi]
nlarnn yaklak 1o.ooo kat- anlamna gelir. Ancak, gne bugnkn

den daha az k veriyordu. Atmosferde IOO- I O O O kat daha fazla karbondiYAA M ,

CiNSELLiK vE isi RLi i

oksit olmas ve bunun suyun erimesini ve yaamn olumasn salayacak

scaklk iin sera etkisi yaratmas dnda, bylesine az k veren bir gne
in altnda tm sular donmu olabilirdi. Erken bakteriler yalnzca suda ya
ayabiliyordu, ancak ldrc mortesi nlardan kanmak iin su iinde
yeterince alak bir seviyede kalmalar gerekiyordu.''
Bu tehlikeli gkyznn altnda ilk kara bitkileri ve hayvanlar yak
lak yarm milyar yl nce belirmitir; onlardan nce UV nn sourup
kendilerini koruyacak bileikler olutu. Bu kimyasal maddeler sonralar,
sar iek pigmentleri, tahtaya sertliini veren linyin ve otullan uzaklah
ran ve aymza tat veren tanin olarak evrildiler, ama ilk ilevleri gnee
kar koruma greviydi.'6 Bugn UV n laboratuvarlan ve endstriyel
mutfaklar sterilize etmek iin kullanyoruz. Ozon tabakas zerindeki UV
nnda ufak bir artnn bile da gllerindeki kurbaa yumurtalarn ve
dier hassas yaratklar ksrlatrdna dair belirtiler var.
Erken yaamn UV ile kavrulmas hem iyi hem de kt mutasyon
lara neden oldu. Organizmalar, korumaya deer bir statko iin yeterli kar
makla kavuunca, umutsuz biimde zararl mutasyonlardan kurtulma
gereksinim duydular. Muhtemelen bakteriyel seksin asl faydas buydu.
Seks deiim deil, denge iin gerekiyordu.

Gen leri iftleme: Yedek Ko pya

Seks yapmak dnda, statkoyu korumann ikinci bir yolu her gen
den iki kopyaya sahip olmaktr; yani tm gen dizisinden iki kopya olmas.
Buna, bir kopyaya verilen ad olan haploidi yerine diploidi denir. Diploidi,
UV n ya da baka bir evresel faktr genleri nizden birini ie yaramaz ha
le getirdiinde, yedek kopya olarak daima i grebilecek bir ikincisini ga
ranti eder. Yedek kopyann ayrca, organizmann aniden deien bir habi
tata uyum gstermesini gerektiren durumlarda ortaya kabilecek daha faz
la sayda sessiz mutasyonu iermesi olasdr. Diploid hcreler, uygun ve
uygun olmayan mutasyon rezervleri sayesinde, deien evresel basklarla
ba etmek zere daha hzl deiebilirler.17
Ancak, her hcrede talimatlardan iki adet seri tamann da bir de
zavantaj vardr. Normal hcre blnmesi boyunca iki DNA setini kopyalaLucv' N i N M i RA s

mak daha uzun srer ve daha zordur.'8 zm yollarndan biri alternatif

kuaklardr. Bu, diploid, yani iki kopyal fazdaki DNA'nn garantisi bii
mindeki alternatifle, haploid, yani tek kopyal fazdaki bymenin hzn ar
trr. Daha da iyisi. organizmann deien artlara ayak uydurabilmesidir:
evre uygun olduunda, diyelim yaz aynda bir glde, hzl ve riskli versi
yon ile stres altndayken, diyelim kurumak ya da donmak zere olan bir
glde iki kopyal versiyon. Az sayda ilkel tekhcreli ve aina olduumuz
maya tam da byle hareket eder. Seksle uramazlar. Kuaklar arasnda
kromozomlarn ikiye katlanmas ve ikiye blnmesi tamamen kendi (ya da
kendi klonlar) yararlarnadr.
Sonuta, bakteriyel ya da ilkselhcresel seviyede bile seks vard; yani
genlerin dier genlerle yeniden birlemesi, baz bireylerde ve onlarn soyun
dan gelenlerde ise genetik malzemenin ikiye katlanmas ve ikiye blnme
si sz konusuydu. Bu ikisini bir araya getirdiimizde, her ebeveyrin genle
rinin tam bir kopyasnn yavruya getii hcresel seksin evrimini gzmz
de canlandrabiliriz. Ancak, gerek bir hcreye varmak iin, baka bir tr i
birliine, sekse deil sadece birbirine yapmaya geri dnmemiz gerekir.

TE K K L K To PLULU K
1970 ylnda Lynn Margulis hcrenin bir topluluk olduunu ileri sr

d. Bu, bir dzen iindeki biyolojiye yaplm irkin bir saldrya benziyordu.

Hcre! Tek hcrelileri, bitkiler ve hayvanlan mikroplardan ayran o temel

varlk! Hcre, daha gelimi yaam biimlerini oluturan yap ta dnda ne
olabilirdi? Bakterilerden olumu hcre fikri daha nce de ileri srlmt,
ancak E. B. Wilson gibi biyologlar bu dnceyi "kibar biyoloji evresinde ha
his konusu edilemeyecek kadar fantastik" ilan etmiti.'9 Zaferi kazanan Mar
gulis oldu. Bugnlerde, lise rencileri gerek hcrelerin, ok uzun zaman
nce, zgr yaayan bakteriler arasndaki ibirliinden olutuunu reni
yorlar. Bizim hcrelerimiz aslnda "tek kiilik topluluklar" dr..o
Ev sahibi biim, muhtemelen, sradan bakteriyel hcre duvar sert
liini kaybeden byk bir bakteriydi. Yeni, yumuak duvar ieri doru b
zlebiliyor, sonra da genetik malzemeyi evreleyecek biimde ayr bir par
a olarak kapanabiliyordu. Bu ise, genetik malzemenin hcrenin iinde,
YAA M , Ci N S E LLi K V E i s i R L i<':: i

kendi zar olan bir ekirdek olarak, gvenl i bir yere tanabilecei anlam
na geliyordu. H cresel biimlere karyotlar ad verilir; bu, halka kromozo
mu hcresel bir zar tarafndan korunmayan bakteriyel prokaryotun tersi
ne, gerek bir ekirdei olan anlamna gelir. karyotlara "gerek hcreler"
adn veriyorum.
Bu yeni yaratk imdi gl bir avc olabilirdi. Bakteriler birbirleri
ni yemezler. iftlemeyeceklerse, karlatktan sonra kendi yollarna gi
derler. Ancak anssz bir bakteri bu yumuak duvarl eylerden birine rast
layacak olursa ona yapahilir ve yumuak zar katman tarafndan yavaa
evrelenir. Bakteri byk hcre tarafndan yutulunca , "ev sahibi" de avn
zevkle haz meder. ..
Bu ilk admlar muhtemelen uzun zaman nce, serbest oksijenin at
mosferdeki varlndan nce atld. Oksijensiz yaayabilen ok sayda bakte
ri ve ilkelhcresel biim, bu eski dnemlerin yaayan fosilieri olarak varlk
larn srdrmektedir. Bazlar, yeryznn ilk dnem artlarna benzeyen
scak su kaynaklarnda yaar. Gerek hcrelerin atas olabilecek bir aday, tro
pik gezgincilerin ve New York'un East River'ndaki kanalizasyon deliklerin
de alan dalglarn ba belas olan Giardia'dr.* Giardia, cadlar bayramn
da taklan maskelere benzer: gz yerine birbirine e iki ekirdek, tel tel du
ran saiara benzeyen kamlar. Eski oksijensiz okyanusta ortaya km ve
memeliler bylesi bir yaam biimine ev sahiplii yapabilecek barsaklar
gelitirene dek scak, oksij ensiz blgelerde yaam olmas muhtemeldir.22
B ir ya da iki hcreli ve oksijensiz yaama alkanl olan, yeni yu
muak zarl yaratklar gelitike, dnyann kar karya kald en byk
evresel deiiklikle, atmosferin oksij enle zehirlenmesiyle yzletiler.
,

Cyano bacte ria

Bu evresel felaketten sorumlu olan bakteriler, bazen mavi-yeil su
yosunu ad verilen cyanobacteria'lard. Bunlar, enerji kayna olarak
-fotosentez iin- kullanma kapasitesini icat ettiler. Fotosentezin yan r
n olarak, pek ok organik bileikle birleen ve onlar bozunuma uratan
tr,

Asalak yaayan, tek hcreli kaml hayvanlar. insan sal asndan nem tayan en tannm
iki hcre ekirdei ve sekiz kams olan. ammt biimindeki Giardia lamblia'dr. -ed.n.

Lucv' N i N M i RA S I

43

oksijeni rettiler. Oksijen ozon tabakasn oluturur, ama ayn zamanda

oksijensiz yaayan bakteriler iin zehirlidir. Yaklak 2, 5 milyar yl nce, ya
am henz bir milyar yldr varken,

cyanobacteria

havay yzde ya da 2

orannda oksijenle kirletti. Bunun kant, iinde oksijenle akside olmu, ya

ni temel olarak pasl damarlar bulunan, iki milyar yl yandaki kumta

katmanlar olan, "kzl yataklar"dr.23
Byk, yumuak duvarl hcrelerin imdi, oksijensiz yaayan bak
terilere gre nemli bir avantaj vardr; ekirdekleri, artan oksijen miktary
la ikinci bir zar tarafndan korunmaktadr. Dahas,

cyanobacteria'y

yeni bir

av cinsi olarak yiyecek kaynana dntrebilirler. ncs, eer foto

sentez yapan bakteri yutulur, ama hemen ldrlmezse, gneten ald
enerjiyle, kendisini yutan hcrenin yararna organik bileikler oluturabi
lir. Lynn Margulis'in syledii gibi, o gnlerde seks, yamyamlk, yrtclk
ve hazmszlk konusunda bir kanklk vard.24

Cyanobacteria'nn hazmszl uzun srd takdirde, kloroplast

adn verdiimiz yeil hcresel organcklara yol aar. ou kloroplast yeildir
ve dnyamz yeile boyar. Az sayda kloroplast da krmz suyasunu ya da k
zl kayn aacnda olduu gibi krmz ya da kahverengidir. Bitki hcresinde

ki bu yaplar organik bileikleri oluturmak zere k enerjisini kullanr, do

laysyla biz de dahil olmak zere bitkilerle beslenen tm hayvanlar iin yiye
cek salarlar; hatta katmanlarn zerinde baka katmanlar da vardr. ou
mercan adas, ev sahipleri olan mercanlar iin yap talan retmek zere
kullanan suyasunlan barndrr. Ancak, tm dier bitkilerde olduu gibi,
suyasunu hcreleri iinde de hala daha kk kloroplastlar bulunur; bunlar,
atmosferi dntrm olan serbest dolaan bakterilerin soyundandr.
Bugn insanlar yeryz zerinde olduka byk bir meteor etki
si brakyorlar. Yeni bir yaam biimi bulmadan nce pek ok trn -bel
ki de dnya zerindeki trlerin yars kadar-ortadan kalkmasna neden
olacaz. Yine de bu deiikliklerin, ilk bitkilerin yaratt etkiyle kar
latrldnda ocuk oyunca olduunu dnmek i rahatlatc. Aklma
gelen tek karlatrma u: Diyelim ki bildiimiz biimiyle yaam orta
dan kaldracak kadar ok sayda nkleer bombay harekete geirdik. Rad
yasyon saan bir dnyada baz bakterilerin hayatta kalp (genellikle bunu

44

YAA M , C i N SE LLi K VE l s i R Li c i

becerebiliyor gibiler) radyoaktiviteyi enerji kayna olarak kullanma gc

gelitirdiklerini varsayalm. Bu senaryo, oksijen reten bakterilerin at
mosferi oksijenle doldurmalar ve bylel ikle de yepyeni bir enerj i kayna
olarak oksijenden yararlanan yeni, olaand yaratklarn douunu
salamalarnn yaratt etkiyle ayn eydir. Bu frsatlara bugn mito
kondri ad verilmektedir.

M itokondri ve Dier Canllar

M itokondrilerin ncleri d e yenip yutulmutu. Bir kez daha, baz
larnn yaamasnn l olmalarndan daha yararl olduu ortaya kt, tabii
ev sahibinin iinde varln srdrene dek trilyonlarcas lm olmal.
Serbest oksijen molekllerini ortadan kaldrdlar; bu da ev sahiplerinin ok
sijen asndan zengin evrelere gei yapabilmesini salad. Ayrca enerji
rettiler; yani bugn oksijen soluyan yaamlarn tmnde grdmz te
mel enerji dnmn gerekletirdiler.
Balangta bu durumdan en ok yarar salayan muhtemelen en
gl partner olmutur. Ev sahibi hcreler, karncalarn yaprak bitlerini ya
da M asailerin kesip yemek iin deil, stnden ya da kanndan enerji sa
lamak zere bykba hayvan yetitirmelerine benzer biimde mitokond
rileri barndrm olabilir. ilk aama, ortak yaamdan ok, klelik gibi bir
ey olabilir. Geri mitokondrinin yaranna olan eyler de vard: Dier avci
lardan korunma ve yeni otlaklara ulam elde ediyorlard. Belki mitokond
ri , yaprak bitleri ve inekler, hcreleri, karncalar ve insanlan kendilerinin
ehliletirdiini dnyorlardr. s

S p i roketler ve S perm Kuyru klar

Giderek byyen topluluklara katlan bir dier bakteri de, kvrm
l, sarmal biimli ve frengi de olmak zere insanlarda eitli hastalklara
yol aan spiroketlerdi. Uzun, kam benzeri sperm kuyruklar. Giar
dia'nn salarna benzeyen kamlar ve burnunuzdaki mukozay ve bar
saklarnzdaki yiyeceklerin etrafn spren kk tylerin tm spiro
ketlerden tremi olabilir. Eer eski bir ev sahibi hcre, bir spiroket ba
n yutup kuyruunu d arda braktysa, o zaman bu kam kuyruk her
Lucv'NiN M i RAs

45

ikisini de ileri itecektir. Ev sahibi, yemek iin daha fazla yiyecek bulaca k
ve reyecek, spiroket de en azndan onu mideye indi rmekle yetinen avci
lardan korunmu olacaktr.
Yalnzca sperm kuyruklar deil, mitetik iler (hcre blnmesi s
rasnda kromozomlar eken kaslabilir iplikler) de spiroketlerin temel ya
psna sahiptir. Hem spermin araynn hem de yumurtann bln
nn frengi mikrohuyla ilikili olmas, bak asna gre deierek, rahat
sz edici ya da ilham verici olabilir. 26
To PLU LUK S E Ks i vE C i N S E L K i M i G. i N KK E N i

Birka milyar yllk deneme yanlma sreci boyunca, uygun artlar

altnda saatte bir kez kadar sk blnebilen yaratklar arasnda, yanl ba
langlar, lm ya da birikimli seilimin hayatta kalm az sayda canida
gereklemesi iin yeterli olanak vard. Seks, muhtemelen, ilikili iki hcre
nin ekirdek malzemesinin varln birlikte srdrd durumlarda, yani
tamamlanmam yamyamlk durumunda balamtr. Bu bir kez gerekle
tkten sonra artk ekirdekler bir ift gen tamtr. Seks yapmaya teebbs
ederken, hcre, her birinde bir set bulunan haploid gametlere blnm ve
iki tam kopya oluturacak biimde partnerinden elenik bir set almtr.
iftleen tipler kimyasal bir sorunu zmek zere ortaya km
olabilirler. Eer bir bakteri gerekten bir dierine seks amacyla yanayor
sa, d yzeyinde, partnerine yapmasn ve gen alverii yapmasn sa
layacak kadar uzun bir sre yapk kalmasn salayan bir bileik olmal
dr. Ancak bir organizmann en son isteyecei ey seloteyp gibi kendi ze
rine yapmaktr. Basit bir zm yolu, -seksin seloteyp tipi deil de kop
a modeli- partnerde zt bir bileiin bulunmasdr.
Bu sistem ayrca, ayn cinsle iftlemeden kanmann ilk rneini
de salar. Genetik yeniden birlemenin amac, kendi genlerinizden bir bi
imde farkl olan genleri elde etmektir; tabii ki tamamen farkl deil ama
kendi eksiklerinizi giderecek kadar farkl. Eer partner bakterinin farkl bir
iftleme tipi varsa -belki ok farkl tipler iinden bir tanesi; sadece iki
adette karar klmaya gerek yok- o zaman farkl genlere sahip olmak ayrca
yararl olabilir.:7 te o zaman bu, kimyasal daanzn reklamn yapmann
YAA M , C i N S E LLi K

VE

isiRLiGi

basit bir yolu olabilir. Yapmanz gereken, yzey molekllerinin birkan

etrafa salm aktr. imdi etrafnzdaki aromal sv yle syler: " i lgin
nban zday m."

ve

ya

Elbette, tepki vermek iin , alc organizma hareket edebilmelidir.

Alc kimyasal deiim boyunca yzebilirse ilgin kokulu partneri arayabi
lir. Bu ekici ve aktif partner aray iin olas bir balangtr. Ancak neden
bir tip byrken dieri klmtr? Niin her ikisi de ayn anda aktif ve
ekici olamaz? Ve niin yalnzca iki cinsiyet var?
Eski cevap, farkl iftleme tiplerinin giderek uzmanlamasdr. Bi
ri aktif biimde bir partner aray iin enerjisini geniletir; dieri dllen
mi yumurtann bymesini salayacak besin iin enerji depo eder. Ba
langta bu farkllklar rasgele ve ufakt; nfus iindeki rekabetle arttlar.
Aktif olanlardan en hzl yzenierin bir partnere ulama ihtimali daha yk
sekti. Bu sre, bizler modern spermin cokulu aktivitesine ulaana dek
devam etti. S permler enerj i depolarn tketme riskini tarlar, ancak dier
leri koutururken, bekle ve gr politikas gden sperrnin hi ans yoktur.
Eski okyanuslarda, eli yava bir iftleme tipi yarnay kaybedebilir ve ge
ride yalnzca bir adet tanmlanabilir, eli abuk erkek tipi kalabilirdi. Benze
ri biimde diiler, byrneyi garanti eden besin stoklarndan daha fazla bu
lundurarak, giderek daha salam yumurtalar retmeye ynelirdi.
Ancak, bu sav, baz tek hcreiiierin "ortalama" farkllamay nasl
becerdikleri sorusuna cevap ister. Ayrca baz topluluk yaplanyla, nc
veya drdnc cinsiyet, daha kk, ama daha iyi nfuz edilebilen yumur
talar ya da besin stoku asndan zerine deni yapan daha byk sperrn
ler, evrimsel dengede kuramsal olarak var olabilirler. Bu pheler yeni bir
neriye yol aar: mitokondri savalar.
Belki de olup biten, hcre topluluunun cinsel yeleri arasndaki
kar atmasdr. Mitokondri, kloroplastlar ve dier organcklar bir set
klon olarak aseksel biimde remeye devam etmektedir. iftleen iki hc
renin her biri kendi mitokondrilerinin eyizini getirse, iki organel iplikii
ayr yuva iin rekabet ediyor olurdu. Kendi enerji kayraklar arasndaki ak
tif etkileimin gazabna urayan bir hcrenin hayatta kalmas pek mm
kn deildir.;8
Lucv' N i N M i RA s

47

Resim 3 Bir insan yumurtasnn ap sperm bann yaklak elli katdr. Yumurta plak gzle zorl ukla g

rlebilir; bu cmleni n sonundaki noktadan daha kktr. Bir yumurta genellikle bir ayda olgunlar; bir
boalmada yaklak 100 milyonla 1 , 5 milyar aras sperm ona ulamak iin yarr. Yumurtada, DNA i plik
ikleri bir hcre zar iinde bulunur. oval mitokondri i ya plar n gstermek amacyla bytlmtr;
aslnda byklkleri sperm ba bykl kadardr.

Bu durumda iki zm yolu vardr. Biri, genetik malzemeyi bir e

kirdekten dierine mitokondriyi bozmadan geirmektir. rnein, terliksi
hayvann hpk bakterilerinki gibi ok sayda iftleme tipi vardr.
Genel olarak, ok sayda iftleme tipine sahip olan biimler sitoplaz
malann kaynatrmazlar ve tek bir gen fark dnda ak "cinsiyet" farkllk
lan yoktur. Dier zm, hcrelerin gerekten birbiri iine gemesi, ama bi
rinin organellerinden neredeyse tamamen anndnlmasdr. Dier bir deyi
le, bir sperm ve bir yumurtaya sahip olmak ya da tek hcreli seviyede, bir cin
siyetin, partneriyle kaynarken kendi hcresel varlndan vazgemesidir. Si
toplazma kaynahran neredeyse her ey yalnzca iki cinsiyete sahiptir.
Aslnda sistem mkemmel deildir. Sperm bann tam arkasnda

ki bir mitokondri eridi tm o kuyruk sallamalar iin gereken gc salar.

Sperm yumurtaya girdiinde mitokondri genellikle lr. Bazen birka sa
kalr ve genetik malzemeyi yumurtadaki mitokondri ile paylar. Bu du
rum, be yz kuakta bir orannda olur. Bu ise, on altnc blmde karYAA M , C i N S E l l i K vE l siRli i

mza kacak olan, insann en eski annesi , " Mitokondri Hawa's"nn ne ka

dar sre nce yaad gibi ksa vadeli hesaplamalar yapmakla ilgili belir
sizlikleri ortaya koyar. Gerekten uzun vadede, yaklak milyar yl ge
mie sahip seks sz konusu olduunda ise, bunun nemi yoktur. Sperm
ler ekirdek kaynamas ayrcal iin organellerini feda ederler. Belirleyi
ci olann yumurtann mitokondrisi olduunda mutabk myz?2'
M AO S P E R M LE R VE A N A Y U M U RTALAR
Spermi, aktif, ileri doru atlan, nfuz eden, topak biimindeki ;u

murtaya doru birbirleriyle zafer kazanmak iin yaran eyler olarak tarif
etmenin o ok uzun tarihini kavramalyz (bundan saknmalyz da) . Bu se
naryoda sava alay ilerler; liderleri , tek bana Troya'nn duvarlarna hr
manan Akhilleus'tur. Klasik dnemden beri, filozoflar yaam gcnn, o
lmsz ruhun yalnzca sperm yoluyla getiine inandlar. Erkek gc an
nenin rahmini canlandryordu. nsan yumurtalan, kefedilciikten sonra
bile, sperm tarafndan canlandrlan hareketsiz uzuvlar olarak grld.Jo
Bu dil birka metinde varln srdryor. Kitaplar adet grmekten, ocu
un olumad her ay rahim eperi ve yumurtann "ziyan" olmas biimin
de bahsediyor. Yumurtalar doumda mevcuttur; spermler gibi "retilmi"
olmaktan farkl olarak, ylece rafta durur, fazla depolanm mal gibi yava
yava bozulur ve yalanrlarY Bir erkein altm yllk retken yaam bo
yunca gnde oo milyon sperm retmesi ise nadiren bir ziyankarlk, hatta
tuhaflk olarak grlmektedirY
M ilyon kere milyon sperm
H epsi de canl;
Onlarn tufannda yalnz bir zavall Nuh
Hayatta kalmay umut edecek.
Ve o milyonlarca spermden biri
Belki de olacakt bir Shakespeare,
Baka bir Newton, yeni bir Donne,
kan Ben oldum ortayaY
Lucv' N i N

M i R As

49

Aslnda spermin ileri atlma gc ok azdr. Ban ileriye hareketi

yaniara hareketinden on kez daha gldr. Yumurtann yanna vardn
da, bann ucundan uzun, ince bir iplikik kar. Bu iplikik spermin ba
nn yirmi kah uzunlukta olabilir. En erken tarihli bilimsel aklamalara
gre, sperm yumurtay "zpknlar." Antrapolog Emily Martin, iplikik sade
ce yaphna gre, buna niin "olta atmak" adn vermediimizi sorar.
Spermin ba ksm yumurtann yzeyine dokunduunda, ikisi arasnda ki
lit ve anahtar benzeri bir kimyasal ba oluur. Doada, proteinin zerinde
oluan, alc ad verilen ukurluk ile bu alcya uyan bir knts olan mole
kl benzeri pek ok ba eidi bulunur. Tahmin ettiniz, deil mi? Yalnzca
bu durumda terminoloji tersinedir. Yumurtann balayc molekllerinin
knt yapan ulan vardr ama bunlara "alc" ad verilir; ieri doru girin
tileri olan sperm proteinleri de "kilide uyan anahtar"lar olurlar.34
Ancak, Martin, imaj tersine evirmenin tad tehlikeler konu
sunda bizi uyarmaktadr. Kml kml, kk spermlerden oluan srnn
niyaz ettii yumurta, aktif biimde spermleri emen zan ile ve ekirdeinin
yeni ieri giren spermleri karlamak zere ileri atlmas zelliiyle rm
cek benzeri yutan dii, yutan byc anne olarak yorumlanabilir. Politik
dorucu biyologlar, bugn cinsellii iki eit partner arasndaki ibirlii ola
rak tanmlamak konusunda ok alyorlar. Mecazlar nemlidir.3s

YA A M , C i N s E L L i K V E iei R Li i

 NC BLM

S EKS , ZAHMETE DEGER M ?

er s ks yapma n maliyetle ini alt alta toplayacak olursanz, her

_
hang br organmann bu le uramas size artc gelebilir .
Seksin temel maliyeti, tam da tanm icab, sizi siz yapan eyin kay

bedilmesidir. Genlerinizi bir bakasnn genleriyle mi kartnyorsunuz? O

zaman sonuta ortaya kan bireyin (memeliyseniz yavrunuz, terliksihay
vansanz kendiniz) yeni bir gen karm olacakhr.
yi de, bozulmam bir eyi neden tamir edelim? Ne olursanz olun,
seks yapabileceiniz bir yaam aamasna gelmiseniz, baarl oldunuz
demektir. Dllenmi insan yumurtalarnn byk blm dar atlr; kro
mozom anormalliklerine sahip olanlan yksek orandadr. Sahip olduu
nuz gen seti , sizin bu nemli darboaz ve daha sonra da doumun glk
lerini atiatabilmenizi salad. ocukluk hastalklaryla ba edebilmeniz ol
duka muhtemel olsa da garanti deildir. Bir genom, brakn bir istiridye
nin sald

yz milyonlarca yumurtadan biri olmay, insanlarda bile bunca

uzun sreli gle gs gerebilmise, muhtemelen zaten iyi btnle

mi , birbiriyle alabilecek bir gen setine sahip demektir. Elinizdeki kart
lar kazannanz saladysa, bunlardan neden vazgeesiniz?
S E KS N MALYET
Gen destesini yeniden kartrma riski dnda da maliyetler vardr.
S. C. Stears'n iaret ettii gibi, seksin maliyetleri mekanik glklerle ba
lar . ' Seksin , mekanik adan, basit biimde ikiye ayrlmaktan daha karma
k olduu aktr. Bu, bakteriler iin bile dorudur. Basit barsak bakte
risi Escherichia coli, uygun koullar altnda her yirmi dakikada bir blne
bilir. Seks sz konusu olursa bu 90 dakika srer: 3 . 5 adet sradan nesil.
(Tabii ki, 3,5 kuak sren bir cinsel iliki bazlarna ayarnc gelebilir.)
Bu sre gerek hcreler iin daha da uzundur ve hcreler blnrken
byyemez, beslenemez ya da ekirdei ieren baka herhangi bir ey yapa
mazlar. Bir bitki hcresi, kendisi gibi bir hcreyi rs dakikayla 3 saat arasnda
Lucv' N I N M i R A s

retir. Bir yumurta ya da polen hcresi retmek iin blnmek 20-25 saat s

rer. ncelikle, diploid (ift) genomun kromozomlan

Virginia reet partnerleri

gibi birbirinin karsna iki sra halinde dizilir. Bu iki sra birbirinden aylr ve
hcre blnr. Oluan yeni hcreler haploiddir; yani genomun bir tam kop
yasna sahiptir, ama bu arada kromozomlann her biri, sanki aseksel olarak
yeni hcreler yarataealn gibi ikiye katlanmhr. Bu, iki hcrenin tekrar b
lnmesi gerektii anlamna gelir. Eer ortaya kan drt hcre sperm olacak
sa, her biri kendi ansn denemek zere yola koyulur. Eer yumurta olacak
sa, drt taneden yalnzca biri hcresel malzemenin byk ksmn alr, bu da
ona embriyoyu besieyecek kaynaklan salar; dier tane ise pe atlr.
Bu karmak srete ok sayda sorun vardr. Seks srasnda durdu
rulan bakteriler genomun yalnzca bir blmn geirebilir ve ou lr.
Gerek hcreler arasnda, ok az sayda -rnein Down sendromuna yol
aan iki yerine benzer kromozom- anomali varln fark edilebilecek
kadar srdrr. Mekanik baarszlklarn byk ounluu zaten uygun
yumurta ya da spermi oluturamaz.3
Kendi seks hcrelerini retme srecinden sonra bir de partner soru
nu vardr. Partner ve iftleme iiyle uramak, kendini ya da abucak by
yen klonlan bytmek ve bakmn yapmakta kullanlabilecek zaman ve
enerjinin kaybna yol aar. Seks, bir avcya kurban olma riskini artrr. Bir
aslan, iftlemekte olan ya da kar cinse kendini beendirmeye alnakla
megul gafl bir antilobun zerine atlayabilir. Av konumundaki memeliler,
son derece hassas olduklan bu sreyi en aza indirmeye alr: Antiloplarn
iftleme sresi her bir sefer iin yalnzca birka saniyedir. te yandan as
lanlar, tm bir gn boyunca youn olarak flrt edebilir ve iftleebilir.
Seksle ilikili bir dier tehdit hastalktr ve AI D S bunlarn ilki deil
dir. Frengi ldrtr ve ldrr. Belsoukluu ve
*

8.

chlamydia**

kadnlarda k-

yzyl Virginia'snda balo salonlannda yaplan kibar biiminden, gnmzdeki country bii

mine kadar deiik trleri olan, iftlerle yaplan bir dans. Eler karlkl iki sra oluturacak ekilde di
zilir. Sra bandaki iftler srann sonuna ilerleyerek srayla birbirlerini ve dier danslan dndrr
ler. Her ift bir kez baa geldikten sonra dans biter. -ed. n.
**

Insanlarda gz enfeksiyonlan ve rem e yolu hastalklan, kedilerde akcier iltihab, kularda omi

toz, koyunlarda poliartrit gibi hastalklara yol aan bir bakteri cinsi. -ed.n.

SEKS,

ZAH M ETE

DEER

Mi?

srla neden olabilir. eitli mantarlar ve tek hcreliler erkek bitki ve b

cekleri diiye evirebilir, bu diiler de bunu gelecek kuaklara tar.
Bir partner bulmak ve ikna etmek problemlere aktr. Organizma
en der bulunan bir trse -Robinson Crusoe yeni evresinde yalnzd- uy
gun bir partner bulmak son derece yorucu olabilir. Uzun mesafe smrge
cisi olmaya uyum gstermi organizmalar genellikle aseksel seenekiere
sahiptir. Tersine, rekabete ve seime yol aacak biimde ok sayda benzer
partner tipi olabilir.4

Erkeklerin i kiye Katianan M al iyeti

Farkl erkek ve diilere sahip organizmalarda yepyeni bir maliyet
sz konusudur. Bunu lmek kolaydr: Bir erkekle iftlemek, her ikisi de
anne olabilen organizmalar aras iftleme ya da k:lonlamaya gre geno
rnun kopya saysn yarya indirir.5 Diyelim, Agatha adnda aseksel bir ha
nm var. Varsayalm ki, bir nedenle yalnzca iki ocuk sahibi olabilecek;
benzer biimde kzlarnn da ikier ocuu olacak. ki kz Agatha'nn tm
genlerini tayan klonlardr. ki kz, birlikte Agatha'nn genlerinin iki seti
ni tar. Drt torun ise toplam sekiz set tar ve bu byle devam eder.
Agatha'y ak dkn Adelaide ile karlatralm. Adelaide Bill'e
aktr. iki gzel kzlan olur. Her kz, her bir ebeveynden genlerinin yans
n alr. Kzlarn toplam Bill'den gelenle Adelaide'den gelen bir gen setine
eittir. Kzlar temkinli Cari ve atlgan Danny'yle evlenir. Adelaide'n drt
torunu hala, Adelaide'n genlerinin yalnzca toplam bir setini, imdi yalnz
ca Billy'nin deil damatlarn genleriyle de sulandrlm biimde tar. Ade
laide'n genleri her bir kuakta, Agatha'nnkilerle karlatrldnda, ya
rm olarak temsil edilir.
Bu, aslnda seks yapmann deil, erkeklerle seks yapmann maliye
tidir. Gerek karlatrma Amazon Anne'le yaplabilir. Anne, hermafrodit
bir salyangaz ya da gnmz reme teknolojisinin gelimeleri sayesinde
bir lezbiyendir; sonu ayndr. O ve sevgilisi havai Bertha, bir dierinin yu
murtalarn dllemek zere her biri ekirdeksel malzemeyle katkda bulu

nur. Her biri iki ocuk dourur. Drt kzn her ebeveynden gelen gen set
lerinin yars vardr, bylece Anne iki setle katkda bulunmutur: Daha ok
Lucv ' N i N M i RAS

53

Resim 4- Erkeklerin ikiye katian an maliyeti. Erkek partner semek, her ikisi de dii olabilen partnerler ara
sndaki seks ya da klonlamaya gre kuak bana yarya dm gen kopyasna neden olur.

sayda yavnyla dalm olsa da aseksel Agatha kadar ok sayda gen. Kz

lar annelerinin ynelimini onaylar, kendilerine partner bulurlar: Carlotta,
Denise, Elsie ve Fiona. Hepsi birlikte Anne' e on alt torun verir. Bu da An
ne'den gelen drt set genle Bertha'dan gelen dier drde eleniktir. Yine,
bu aseksel Anne'nin gen kopyalarna eittir.
Erkeklerin de kendi avantajlar olduunu syleyerek itiraz edebilir
siniz. Danny'nin oullan Don Juan ve Derek, ok sayda kadndan ocuk ya
parsa ne olur? Adelaide sonunda miras alnan birka geninin imdi sayca
katlandn kesin olarak grecek midir? Yeterince adil, ama oullarn part
nerleri retebilecekleri yavrularn says asndan snrldr. Tanm gerei,
daha byk yumurtalara sahip olmak diileri pek ok trde snrlayc cin
siyet haline getirir. Derek ve Don Juan'n baars, dier erkeklerin bu ka
dnlardan ocuk sahibi olmasn engeller. rernek iin iki kii gerektii s
rece,
54

ortalama olarak, erkekler diilerden daha

fazla ocuk sahibi olmazlar.

S E K S, lAH M ETE D E E R M i ?

Belki temkinli Cari 'n ocuklar ocuk sahibi olmamtr. Daha sonra. bir
ebeveyn, yavrusunun ortalama olmamasn bekleyebildiinde ortaya kan
ek sorunlar inceleyeceiz. Ancak, ortalamalara bakyorsak ve niin iki cin

siyet olduunu merak ediyorsak, erkeklerin ikiye katlanan maliyeti her ku

akta stesinden gelinmesi gereken bir sorundur. Heteroseksellik iin
denen bedel olduka yksektir!
S E K S N AVANTAJ lARI

Bakterilerde seksin ilk faydasnn DNA tamiri olduunu grm

tk. Hatal ebeveyni telafi etmek hcresel yaamn tehlikelerine kar da
koruyucudur. Hem seks hem de diploidi, organizma bask altndayken or
taya kma eilimindedir.
Hem seksel hem de aseksel reyebilen ou tr, yaam zorlat
nda ve yiyecek imkanlar snrl olduunda sekse geri dner. Klasik rnek
yaprak bitleridir. Bunlar, gelecek kuaklan, aseksel olarak kendi ilerinde,
annenin saydam karn iinde grnr biimde gelitirirken, torunlar eza
manl olarak, ilerinde domam kzlarn gelitirir. ( ki kiilik yemek ye
mek bu durumda kuak iin yemek yemektir!) Gnler losalp sonbahar
da havalar sauyunca yaprak bitleri yavalar, yiyecek stokundaki deiiklik
lere tepki verir. K boyunca yaayabilecek yavrular retmek zere iftlee
cek erkek ve diileri doururlar. Bu canllar iin, seks gelecek kuaklan ko
rumaya yarar gibidir. Yavrular daha gl ve daha eitlidir. En azndan
birka hayatta kalabilecek biimde evrelerine uyum salar.
Seks koruyucudur, nk zarar birikir. Mutasyorlarn ou sal
bozar. leri seviyede organize bir sistemde, rasgele bir deiikliin ince
ayar salamak yerine sistemi bozmas daha olasdr. Genetikbilimci Her
lert Mller, aseksel bir klonda, bylesi mutasyonlann " karklk yarata
ca"na, genoma her kuakta giderek daha fazla zarar vereceine ve bun
dan ka olmayacana iaret etmitir. Belki, bakteriler ve spermler gibi
byk hzla reyen organizmalarda, her soydan yeterli sayda vardr; byle
likle bazlar son derece uyum salam ve potansiyel olarak lmszdr,
bunlar yanmann "galipleridir. "6 Daha yava yaayan bir canl iin, ara s
ra yaplan seks "kt" genlerinin bazlarn farkl yavrulara rasgele dataLucv'N i N M i RAS

55

caktr. ok sayda kt gen tayanlar lecek, az sayda mutasyon miras al

m ya da hi almam olan daha ansllar ise yaayacaktr.7 insanlarda,
temkinli bir tahminle, her kiinin ,6 yeni, zararl mutasyon sahibi olduu

tahmin edilmektedir; gerek say muhtemelen her kuakta kii bana

3 'tr.8 Seksin yeniden datm sayesinde kt mutasyonlar yok etmek "te

mizlik" salayabilir. Belki de, Mller'in, byk bir genetikbilimci olmann
yan sra insan rknn kaltmla slahna alan biri olmasna amamak
gerekir; onun tehlikeli etiine bu blmn sonunda geri dneceiz.
u ana dek

dengenin

avantajlarndan -seksin bir genomu tamir

edip atasal durumuna geri gtrme becerisinden- sz ettik. B u tuhaf gele

bilir, nk oumuz seksi

eitlilik reten bir ey olarak

dnrz: Her

biri ebeveynlerinden bireysel olarak farkl olan ve Darwin'in karmak ky

s gibi eitli evrelerle ba edebilecek ok sayda yavru.9 Farkllk ieren bir
evrede, birbirine tpatp benzeyen yavrular klonlamak m, yoksa eitli,
seksel adan farkl tohumlar alarak ansnz eitlendirrnek mi daha iyi
dir? Seksel olarak karm tohumlar karahindiba veya brtlen all
sayesinde kum, kpk veya tatan bir yerlere dse, birka faydalanmak ve
byrnek iin ihtiya duyduu farkl deiimleri oluturabilirdi. Ayrca,
farkllklar kardeler aras rekabetten kannay da salar. E er tohumlarn
topraktan alaca kimyasal karmlar farkl olursa, tam olarak ayn eyi ar
yor olmalar durumuna gre, birbirlerinin iine daha az karacaklardr. El
bette, evre eitlerinden yalnzca bir tanesi yaygn olabilir. Eer lde ya
yorsanz, yavrularnzn tmne kumla ba etmeleri iin genetik bilgi ver
mekle en iyisini yaparsnz.
Temel sorun, Darwin'in savnn, eitlilikten yarar salayacak orga
nizmalarn, Kuzey Kutbu da dahil olmak zere deiken habitatlarda yaa
yan, kk, hzl reyenler olduunu ngrmesidir. Ancak bu formlar tam
da klon olmalar en uygun olan trlerdir. Oysa seks , byk, uzun sre ya
ayan trler arasnda yaygndr. Baka bir aklama gerekmektedir.o

Kup a Kra l iesi

evre yalnzca mekanda deiiklik gstermeyip bir de zaman ieri
sinde deiirse ne olur? Kupa Kraliesi

Harikalar

Diyan'ndaki Alice'e, kS E KS, lA H M ETE D E E R M i ?

mseyerek "Ayn yerde kalmak iin kouyu tamamlaman gerekir!" demi

ti. Eer evre, trn kendi evriminin geribeslemesiyle srekli olarak dei
iyorsa, buna ayak uydurmak iin srekli bir bask var demektir. Eski ge
nam , eski artlar iin ne kadar " mkemmel" olursa olsun, yeterince iyi ol
mayacaktr. Niin lernurlar maymunlar kadar zeki deildir? Lernurlar Ma
dagaskar'da yaar. Avclar birka eit ahin ve fossadr. Byk ktalarda
yaayan maymunlar leopar, aslan ve jaguarlarla yz yzedir. Lernurlarn
avlanma oran ayn olabilir, ama fossalar leoparlar kadar zeki deilse, o za
man lernurlarn maymunlar kadar zeki olmalar gerekmez; ayn biimde
fossalarn da yalnzca lernuriardan zeki olmas yeterlidir."
Kupa Kraliesi'nin evrimi trler arasndaki bir silah sava olmak
zorunda deildir. Bu, ayrca, trler iinde ileribeslemeli bir sretir. Pro
tainsanlar arasndaki rekabet, beynimizin dier primatlardan daha geli
mi olmasna yol amtr. D ier trlerle yarnay bir yana brakalm, bir
birimizle ayn dzeyde bulunabilmek iin bile tm o kouturmay yap
mamz gerekir.
Bizden ok daha hzl koan bir grup tr parazitlerimizdir. Be ay
iinde, uygun artlar altnda barsaklarmzda Escherichia coli yaklak
o . oo o kuak retir; bu da yaklak olarak Homo sapiens'in ortaya kn
dan itibaren insan kuaklannn saysna eittir. Bizim soyumuz empanze
lerden s-8 milyon yl nce ayrlmtr. E. coli'nin benzeri bir 2 5.ooo kua
kat etmesi sadece dokuz yln alacaktr. Bu, E. coli'nin her kuakta benze
ri bir hzla evrim geirdii anlamna gelmese de, insan hayat boyunca bi
le bir insan paraztinde byk oranda evrim geirme potansiyeli bulunur.
Evrim, AIDS virsnn srlanndan biri gibi grnmektedir. Baklk sis
temi ka milyon hcreyi virsn zerine salarsa salsn, o, bir adet soy sa
vunmalar aana dek mutasyon geirmeye devam etmektedir. Parazirlerin
bu mebzul reme oranyla, bir ebeveyn, yavrusuna, ebeveyn kuaklannda
yaamaya mkemmel biimde ayarlanm bir set parazit geireceinden
olduka emin olabilir. Ebeveynler, anne stncieki antibiyotiklerle besle
mekten, onlar bir hastala yakalanmadan nce uzaklara gndermeye ka
dar uzanan, yavrularn aile mikroplanndan koruyacak ok sayda manev
raya sahiptir. Ancak, tmnn en etkilisi seksel reme olabilir; bu, yavruLucv' N i N

M i RA S

57

ya kendi bireysel genoruunu ve kendi benzersiz baklk sistemini sala

yacaktr. Bir srayta, ebeveyn paraztleri nin adaptasyonlar alveri r.u
Uzun yaayan trler ksa mrl parazideri engellemeye en ok gereksi
nim duyanlardr. Aseksel reme, ksa mrl olanlar, dolaysyla kendile
rini patojenlere gre ayarlamak iin daha az vakti olanlar arasnda daha sk
grlr. Oysa, yamur ormanlar maunlar ve Rocky M ountain amlar ol
gunlamak ve rernek iin on yllar, hatta yzyllar boyunca bekler. Bu
uzun sreden nce lme ihtimallerine kar aseksel, kkten ayrlarak ken
di bana byyen fdanlar oluturacaklar dnlebilir, ama en uzun
mrl trler, biz de dahil olmak zere, yalnzca seks le rer. 13 Seksi n bu
avantaj yle zetlenebilir:
ocuklarnz Jones 'la ra yetimelidir;
Bu dnyada rahat m, gein;
Klonlarnz deil ocuklarnz olduu iin,
Jones'lar iinizdedir. 14
Deiken baklk sistemlerinin paraztleri artp, dengeyi seks le
hine evirdiini gsteren ho bir deney vardr. Gneybah Amerika nehirlerin
de yaayan Golyan adl kk balkiann hem seksel hem de aseksel soylan
bulunur. Bu balklar kurtuklardan enfeksiyon kapar; bu da onlarn siyah le
ke hastalna yakalanmalanna neden olur. Hem seksel hem de aseksel ba
lklarn bulunduu bir havuzda, klonlann daha fazla sayda siyah lekesi var
dr. Kurtuklar kendi genetik "anahtar"lann, en sk rastlanan baklk siste
mi "kilit" ine, yani, seksel balkiann ok saydaki, eitlilik gsteren deil, ste
reotip klonlar tarafndan temsil edilen kilidine uyacak biimde ayarlarlar. Sek
sel balklarn iki farkl aseksel biirnle yaadklan bir ikinci havuzda, seks

el olan olduka gvenliydi, daha ender grlen aseksel de yleydi. Yine, kurt
uklar, en sk rastlanan kilit topluluklan iin kendi anahtarlarn gelitirrniti.
Ama son havuz sorunluydu. Bu havuz bir kuraklk dneminde ku
rumutu ve orada yeniden remeyi baaran ok az sayda balk hem seks
el hem de klondu. Seksel gmenlerin soyundan gelenler, artlar tarafn
dan kendi aralarnda remeye zorlananlar, klonlar gibi neredeyse birbirle;8

SEKS, lAH M ETE DEi: E R M i ?

rinin ayns oldu ve onlar da siyah lekeye yakaland, nk kurtuklar ken

dilerini balklarn "monokltr"ne ayarlamt. Seksel balklarn nere
deyse tm ld. Onlar kurtarmann srr birka e eklemekti. Yabanclar
la yaplan seks, genetik deikenlii geri getirmi ve siyah leke enfeksiyo
nu, sekseller arasnda grlen genelde dk olan seviyesine dmt.
Ksa bir sre sonra seksel balklar yeniden gerek klonlar gemiti.
Genomlar, parazit, avc ve dier evresel tehditlerden koruyan ve
baz trlerdeki seks maliyetinin stesinden gelen, seksin kendisi deil ge
netik deikenliktir. s
KA D i M BAK R E LE R

Cinsiyetsiz soylarn ounun, cinsel ilirlerin yakn tarihli yan trle

ri olduu aktr. Karahindibalar artk gereksinim duymadklan bcekleri
kendilerine ekecek ieklerle caka satarlar. (Karahindiba yetitirmek g
olsayd, hobi sahipleri sar ieklerden oluan en gzel imenlikleri ret
mek iin rekabet ederdi.) AB D'nin gneybatsna hzla uyum gstermi
olan kam kuyruklu kertenkelelerin 45 trnn te biri yalnzca diiler
den oluur. ki kertenkele iftlemenin tm hareketlerini yapar. D ii roln
deki, yumurdamak iin paytak bir yryle uzaklar. Yumurtlama biter
bitmez hormonal durumunu deitirir ve dier diiler iin belki de imdi
dii roln oynayan ilk partnerine "erkek" roln oynar. Srngenlerin
retken, babasz yumurtlayabilme yetenekleri, dier eylerin yan sra, Ju
rassic Park'a sonsuz sayda devam filmi iin fkir salar.16
Baz yaratklar hi seks yapmyor ya da ok uzun zaman nce bun
dan vazgemi gibidir. Bunlar kadim bakirelerdir. rnein pelesenk rota
tarlarn ele alalm. Rotatarlar [aznn etrafndaki hareketli kirpiklerle su
yu ieri eken okhcreli ve mikroskobik bir su hayvanc] ya da mikros
kobik ark hayvancklar, n utaki silia'lar (kk tyler) sayesinde suda
yzer. Arka uta veya baka herhangi bir yerde cinsel organa gereksinimle
ri yoktur. On milyonlarca yldr mkemmelen aseksel yayor gibidirler.
Belki de tamamen kurumu sporlar olduklar, bylece de kendilerini dn
yann tm gllerine gtrecek rzgarlada uabilecekleri bir aamada para
ztlerini saabilirler. Rotatarlar hala aklanamamaktadr.
lucv' N i N M i RAs

59

Deniz karidesi

artemisia (evcil

hayvan dkkaniarnda krmz renkli

havuz balklar iin yem olarak satlrlar) da cinsiyetsizdir. Bir deniz karide
si kendi genJerini, gamet oluturur gibi, iki haploid grubuna bler; sonra
haploid hcrelerinin ikisini kromozomlar karm biimde birletirir. Bu,
baka biriyle seks kadar olmasa da, yavruya bir miktar eitlilik salar. r7

Gezegenimizdeki mantar trlerinin bete birinin cinsiyetsiz olduu

dnlyordu, ancak imdi bu trlerin bile toprak altnda "gizlice seks"

yaptklan sanlyor. D NA'lar, iplik benzeri uzantlar toprakta karlatn
da farkl soylar arasnda phe gtrmez bir kanm olduunu ortaya koyar.
Ksacas, kadim bakirelerin, genleri kantrmak ya da zararl mutasyonlar
temizlemek iin eitli, zel yollan vardr. Eer cinsiyetiniz yoksa, bu eksik
lii gidermek iin telafi mekanizmaianna ihtiyacnz olabilir!8
En ilgin kiisel soru ise kendi mitakondriya ve Y kromozomlarm
zn, cinsel organizmalar iinde aseksel oluumlar olarak varlklarn nasl
srdrddr. Aslnda genlerinin ounu seksel olarak reyen ekirde
e devretmilerdir. Olaslklardan biri, cinsiyerin evriminin erken bir aa
masnda, her iki gamet de mitakondriyasn getirdiinde, daha hzl reyen
mitakondriya soyunun yar kazanm olmasdr. Daha az gen tayanlar
daha hzl blnebilmi, bylece de bunlar hayatta kalmtr.r9 Benzer bi
imde, Y kromozomu da, erkek cinsiyeti ve X kromozomu zerindeki ele
nikleriyle uyumlu hareket eden "ortal tertipleyen" birka gene indirgen
mitir. Bizim kendi klonlanmz, uzmanlatklan ilevler iin gereksinim
duyduklan bilgiden fazlasn tamazlar.
SELM ALANIARI

ou ebeveyn, yumurta dllendikten ok sonra bile yavnlanna kat

kda bulunmaya devam eder. Eer ebeveyn, hangi yavrunun iyi bymedi
ini tespit edebilirse, kaynaklarn hayatta kalma ans daha fazla olana
yrlendirebilir. Bu zellikle, her bir embriyonun bymesi iin e n fazla a
bay gsteren cinsiyet (genellikle dii) iin geerlidir.20
Ailemin evinin arka bahesindeki elma aac her yl yzlerce kk
elma verir. Her yl, bu elmalarn ou yere der, ben de aata, ekirdek
ile tatl, olgun elma sosu retmek iin yeterince elma bulunsa da, ziyan ol-

6o

S E KS, lA H M ETE DEER M i ?

masnlar diye onlar yemeye alrm. Her yl, yeil elma yemekten karn
ars ekerim. imdi fark ediyorum ki, aa iin, tm ieklerini olgun el
malara dntrmeye almak ok daha byk bir "ziyan" olacaktr. ou
etkin biimde byyemeyecektir. Byseler, bu defa aacn dallar krla
caktr. En salkl olanlarn kaynaklarn en ounu ald bir "seilim ala
n" en fazla sayda salkl meyveyi salar.2'
Seilim alanlar seksin avantajlarn artrr. Eer organizmalar, r
nein Mller'in arkndan ( Bkz. Yabanl Tipler ile eitlilik Mant bl
m, s.62) kamak isterse, en zararl mutasyonu tayan yavruyu, dierleri
nin yaamas iin lme terk etmesi gerekir. Paraztlerden kamak gerekir
se, baklk sistemlerinin kendilerine benzemeyen yavru retmesi gere
kir. Eer bir aacn, hangi elmalarn hatal ya da ok fazla kendisine ben
zer olacan tespit etme mekanizmas varsa, onlar erkenden dkebilir ve
daha fazla ans olanlara yardm edebilir.
Seim alanlar doada yaygndr, insan remesi de bir istisna deil
dir. Bizim dllenmi yumurtalarmzn % 30 ile 8o'i domadan der.
Bunlarn nemli bir ounluu dllenme aamasna bile ulaamaz; kadn
hamile kaldn fark etmez bile. Dllenme iin ve kadnn adetinin atlama
sna neden olacak kadar uzun sren hamileliklerin % 12-1 4 ' dkle so
nulanr. Bu, hala ok yksek bir "ziyan" orandr. Bazen kadnlar, arkada
larnn ounun ayn kayb yaadn, ancak birbirlerine dk yapma
travmasndan bahsettiklerinde renirler.
Fark edilen aylk dklerin en az yansnn grnr kromozom
anomalileri vardr; ounda bir kromozomdan standart say olan iki yerine
adet bulunur. Gebeliin kendisi mi bir biimde baarszdr yoksa anne
rahmi gebelii ret mi etmitir, bu ak deildir. Muhtemelen her iki durum
da sz konusudur.
Daha yal annelerin reddetme iin daha dk bir eikleri olabilir.
Yal annelerdeki Down sendromu gibi kromozom anomalilerinin daha
yksek olmas yumurtalarn anomali tamasndan deil, retken yllan
azaldka anne vcudunun farkl embriyolan daha fazla kabul etmesinden
olabilir. 20 yandaki kadnlarla karlatrldnda, 4o'n zerindeki ka
dnlarda kromozom asndan anormallik tayan yumurta says yalnzca
22

Lucv ' N I N

M i RASI

iki ile alt kat arasndadr, ama doan ocuklarn genetik doum hatas ta
mas 20-50 kat artar. (Bu h al a ok kk bir saydr; ocuklarn byk o

unluu normaldir.) Scott Forbes, daha yal olan annelerin, toplam olarak
daha az sayda embriyoyu reddettiinde, normal bir ocuk sahibi olma
anslarn artrdn iddia etmektedir. Embriyo gelitirmek ile anne ara
sndaki kimyasal iletiim nasl olursa olsun, karmak bir ey olmal ve do
laysyla hatalar sz konusu olmaldr. Eer bir hamilelik, kadnn rernek
iin son ansysa, tamamyla evrimsel bak asndan, karnza kan fr
sat deerlendirmek en iyisi olur.J

YABANIL Ti PLER VE ETL L K MANTIGI

Herbert Mller, Mller arkn ve ok byk miktarda temel meyve
sinei genetiini kefetmi ve insan rknn slahyla uraan biri olmutur.
nsanlar doal seilimin elemesinden katklar iin, rasgele, ynlendirilme
mi remenin insann genetik stokunu bozacana inanmh. "ark" olarak
adlandrd zarar grm genler topluluunu, orijinali mkemmel olan,
hibir zararl mutasyon tamayan tipten bir uzaklama olarak gryordu.
Meyve sineinde, buna "yabanl tip" denir. "Yabanl tip " ideal bir si
nektir. ilev gren kanatlar, gzel koyu krmz gzleri ve her biri doru
yerde bulunan tyleri vardr. Onun yumurtalarn hardal gazna maruz b
rakmak mutasyona uram sinekler oluturur; kanatsz, tysz, kzl gz
l ya da geliimin ok saydaki dier sapmalarndan bazlarna sahip sinek
lerdir bunlar. Daha sonra gelen bir grup insan, yabanl tipte sinekten, ide
al

bennensch 'e

-kendisine, onun "mkemmel" genlerini idealiste yeni

den retmek arzusu tayan Ari kadnlardan menkul bir genelev sunulan
sarn bir SS subay- tipine kavramsal bir gei yapt.
Nazi slahlan, baka alanlarda olduu gibi, bilirnde de gerilerneye
neden olmutur. Tesadfi olmayan bir biimde, genetik bilimciler, yabanl
meyve sineklerindeki farkl genarnlarn gerek dalmna bakmaya balad
lar. Doada ideal meyve sinei yoktu. Aslnda, ita ve Florida panterleri gibi
bireyleri genetik adan birbirine benzeyen, az sayda vahi hayvan tr, ge
netik bir darboazdan getikleri iin bu zellii kazanm gibidir. Bir darbo
az, birka birey dnda herkesi ldren bir krizdir; sa kalan bireyler ken-

62

S E KS , lAH M ET E D E C E R M i ?

di aralarnda rer, kendilerinden sonra gelenlere yalnzca az sayda genom

brakrlar. Bylesi topluluklar, tpk siyah lekeli kurtuklarn, kurumu ha
vuzda kendi aralarnda reyen topm i nnow lar n genomlanna szmalar gibi
ortak gen setlerine girebilen hastalklar dolaysyla risk altndadr.
Seksin salad avantajn mant, farkllklarn mantna paralel
dir. Seks, ebeveynden farkl bir yavru retir; bunu ya ebeveynin hatalarn
telafi ederek, ya ebeveynin paraziderinden kurtararak ya da farkl yaama
alanlarn koloniletirip, deien evre karsnda deierek yapar. Eer
seksin bir mant varsa, partnerinizin sizinle ayn olmasn istemezsiniz;
bylelikle yavrunuz da sizinle ayn olmayacaktr. Her seks yap mz, trler
iin mkemmel bir ideal ya da yabanl tip olduu fikriyle eliir. Seks eit
lilikte bulduumuz mutluluktur.
'

Z E KA S E KS E B E NZER
Bu kitaptaki tanmlarn saysnn az olduunu sylemeliyim. Ama
c tanmlamadm, zeka, bilinlilik ve benlii de tanmlamayacam. Orga
nizmay tanmlamak iin birka lt verdim: varln srdrme, reme,
snr, isel farkllama ve isel ibirlii. Bunlar blm blm karmza
kacaklar; ancak organizmalar konusunda sylenecek her eyin bundan iba
ret olduunu dnmyorum; ne bahedeki an iei ne de dn gece onu
yiyen geyik bundan ibarettir. (Yoksa salyangaz mu yedi?)
Sizin zeka anlaynzn benimkiyle epey uyutuunu varsayaca
m: renme kapasitesi, zihni uyanklk, fikirleri birbirine balama eili
mine dair bir eyden sz ediyorum; dil ve mantkla ilgili, ama ayn zaman
da grsel canlandrma, mzik yetenei, sosyal duyarllk, kendini anlama,
fiziksel beceriyi de kapsayan bir ey. Aka, insanlarn insan olmak iin
yaptklar eyleri kastediyorum. Eim yle der: " Bazen merak ediyorum,
benim bir kediden daha zeki olduum nasl anlalr?" Ayartc tm aka
lara kar koyarak itiraf etmeliyim ki, bir kedi, kedi olma konusunda eim
den ya da benden daha zekidir. Benzeri biimde, bahedeki salyangaz da
salyangaz olma konusunda bizden daha iyidir. nsan zekas sz konusu olAkvaryumda da beslenen bir tr tatl su ball. Yumurtalan baln iinde aldndan yavrulan
n teker teker "dourur" gibi grnr -ed.n.
Lucv' N i N M i RAS

duunda, umarm, pristlerin "halk psikolojisi" olarak kmsedikleri ey

le idare edebiliriz.
Tanmlarn bende alerj i yapmasnn nedeni, bir zamanlar oyunla
ilgili skc bir cildin yayma hazrlanmasna yardm etmi olmam. Bunun
iin okuduumuz ok sayda makale, oyunu kulandan yakalayp tanm
lamalarn ldrc iesinin iine tkmaya alyordu. Hibiri baarl
olamad. Karmak fkirlerin bazen mmkn olduunca ok bak asn
dan, tm armlaryla birlikte incelenmesinin daha iyi olduunu d
nmeye baladm. Eer tanmlar oyunun tm elencesini yok ediyorsa,
belki de zekann kesin izgilerle yaplm tanm da, tanm gerei, olduk
a aptalca olacaktr.....
Bunlar konutuktan sonra soralm: Seks neden zekaya benzer aca
ba? Eer seks, ocuklarnz tamamen size benzerneye mahkum olmasnlar
diye gelitiyse, zeka da tamamen kendiniz gibi olmaya mahkum edilmeye
siniz diye geliti."5 Elbette fikirler, tohum hcrelerinden farkl olarak, pek
ok ebeveynden para para gelirler. Zihin aygtnn tm ikiye katlanp
sonra da yavrulara tam bir set halinde gemez. Daha ok bakterilere benze
riz. Bir kaynaktan birbirine bah fikirler dizisini alrz ve bunlara pek ok
dierinden paralar ekleriz, hpk bakterilerin virslere otostop eken tekil
genleri yutmalar gibi; oysa fkirlerin kendisi rer, byr, mutasyona u
rar, yaylrlar. Fikirler genlerin temel zelliklerine sahip olan, bildiimiz
tek sistemdir.
Richard Dawkins, zihinsel sistemimizin bu gen benzeri elemania
rna mem adn vermitir."6 Genlerle mem'ler arasndaki benzerliin gc,
mem'lerin bizim doal seilim asndan dnmemizi salamasdr. Bun
lar aklmzcia yer kapmak iin yar ederler. Aklmzcia daha nceden bulu
nan fikirlere uyum gsterebilmek iin yarrlar. Daha byk gruplar olu
turmak zere, genlerin kromozomlara balanmas gibi, birbirlerine bala
nrlar: Hristiyanlk, temel parack kuram, postmodernizm vs . Mutasyo
na urarlar: Bir fkrin gelecek kuaklar, farkl zihinlerde ufak farkllklada
var olacaktr. Mem'ler hayatta kalabilecek olandan ok daha fazla eit re
tirler. Ksacas mem'Ier, Darwin'in doal seilim ve yarabc evrim iin belir
ledii her nitelie sahiptir.
S E KS, ZA H M E TE DE ER M i ?

B enzerliin tutmad yer, Mendel 'in almalarn bilmedii iin

Darwin'in yanld yerdir. Biz, parack biiminde, minimal fikir tasavvur
edemeyiz. Sanki hala DNA 'dan haberimiz yokmucasna, bezelye yetitire
rek genetik bilimiyle uramaya benzer bu. Genetik ve molekler biyoloii
karmakl, ayrlabilen, birbirinden farkl birimlerin hiyerarisine indir
geyebildiimiz iin mmkndr ancak. Mem kelimesi gnmzde "fikir"
kelimesi kadar mulaktr, her anlama gelebilir; " Poet ay almalym" d
ncesinin aklmzdan yle bir geivermesinden, aklmza taklan bir ar
kya (dier dnceleri bloke eden zihinsel bir virs), slam dininin gele
neksel yapsna kadar her ey olabilir. Mem gruplan birbirlerine karrlar
da ; Darwin'in, doal seilim mekanizmasnn alabileceinden kuku
duymasna yol aan problemin aynsdr bu.
Pikirlerin paral olmadklar, yani bir gene benzer hibir ey barn
dumadklar ortaya konabilir. Yine de, fikir adn verdiimiz, ortalama d
zeyde btnleik fikir gruplar kolaylkla tanmlanabilir. Bunlar, rer ve
farkllaarak sa kalma ile yeniden birleme mhendisliine maruz kalr
lar. Mem'leri n , genetik evrime uygulanabilecek maliyet-yarar analizi kural
lar iinde kendilerine has lm ve lmszlkleri vardr.

Mal iyetler
Mem'leri hayatnza sokmann, tpk seksin maliyeti gibi, bedeli var
dr. Kendi zihninizi (daha sonra da ocuklarnzn zihinlerini) oluturmak
iin baka insanlarn fikirlerini kabul etmekle, ocuklarnzn vcutlarn
oluturmak zere bir bakasnn genlerini kabul etmek arasnda byk bir
benzerlik vardr. H er iki durumda da, niin yle ho ve gvenli bir klon
lama yntemi semeyesiniz? Neden doru cevaplar bulabilmek iin mil
yonlarca yl geirmi olan, sabit, evrim geirmi igdye tutunmayasnz?
H er bir durumda temel

soru

udur: Kazanan bir eli neden bozmak

isteyesiniz? rernek zere sa kalmay baarm, az sayda, dllenmi yu

murtadan birini gelitirdiyseniz, zihniniz de vcudunuz gibi son derece
gl olm al. Tabii ki, onlar bir sonraki kuaa bozulmadan geirmelisi
n i z . Diyelim ki , ebeveyniniz size, hayatnz kazanmaktan niversite mezu
niyet balosuna kahlmaya kadar, en ince detayna kadar yaamla baa klucv'N i N M i RAS

may salayan igdlerini geirdi. Bu mmkndr. rmcekler bunu ya

par. (Tabii insanlarn mezuniyet balosunda yamyamlk ho grlmeyecek
tir.) Varsayalm ki, bebeinize, imdi sahip olduunuz ve ac veren tm ha
talardan arnm bilgilerin tmyle dolu bir zihin verebildiniz. Bu, m
kemmel vcudunuzu klonlamaya benzeyecektir. e yaradn bilirsiniz.
Meiosis, yani dllenme iin bir yumurta ya da sperm hazrlamann
mekanik maliyetleri de zeka asndan benzerlik tar. Beynin retimi son
derece karmaktr; beyin dokusu vcuttaki en talepkar dokudur. Yetikin
bir insann metabolik enerjisinin yaklak % ro'u, bir ocuunkinin % 4o'
yalnzca beynin almasna gider. Beyindeki otizm, ileri derecede izofre
ni gibi nemli eksiklikler, kolun ya da hacan eksik olmas durumundan
daha zedeleyicidir, telafi edilmesi de daha gtr. Bir fikir organ, reme
organlarndan daha da byk bir yatrm gerektirir.
Bir de dllenmeye has sorunlar vardr. B akalarndan bir eyler
renmek, neye gereksinim duyduunuzu batan bilmeye gre uzun ve ya
vahr. Zaman , aba ve hatta tehlike ierir. Avc hayvan, antilobu birka sa
niye sren flrt sresinde kapar; ocuklarmz, aresiz olduklar ocukluk
yllar boyunca tehlikelerden korunmaldr; bazen lisansst eitimine ka
dar srer bu! Hastalk daha da ktdr. Yanl bir retmen, yanl bir
partnede seks yapmak kadar byk bir ykma yol aabilen zihinsel virs
leri size geirebilir.
Yara rlar
Yararlar da seksle zeka arasnda gider gelir. Bakalarndan -zellik
le de ok sayda kiiden- bir eyler renmek bir eit denge salayabilir.
Bir bakterinin, hatal bir genomu dzeltmek iin bir dierinin DNA'sn
alabilmesi gibi, yetersiz fikirleri, daha iyi versiyonlar bulduumuzcia onla
r kopyalayarak iyiletirebiliriz. Belki yavrunuz mezuniyet balosuyla sizin
ba ettiinizden daha iyi ba edecektir.
Bizim diploid beyinlerimiz, ift doz fikirlerimiz olmasa da, gerek
ten gerektiinde fazlalk salayabiliriz. Bunlardan biri, ocuklarla ebeveyn
ler arasndaki duygusal ilikidir. Bebek rdekler, eer ayak ykseklikten
alaksa ve "gak gak" sesini srekli olarak karyorsa, grdkleri, hareket
66

S E K S, lA H M ETE DEt E R M i ?

eden ilk nesneyi takip ed erl e r Bylece, hayvan igdleri etolojik aratr
.

mas n n kurucusu olan Konrad Larenz' in unutulmaz yksne geliyoruz:

Lorenz , rdek yavrusu srsn imenlere doru y nl endi rebilmiti. Yol
dan geen biri, sakall bi lim adamn imenlerin arasnda, tek ba na
m el m i, paytak paytak yryerek, "gak gak" sesi karrken grm olsa,
dehet i inde onun kes inl ikle bir del i olduunu dnrd.
rdeklerin, annelerinin kim oldu unu renmek konusunda yal
nzca bir anslar vardr, sonra bu kritik dnem sona erer. Biz ise, do um
dan sonraki bir saat iinde, g bir doum ise gn sonra ya da evlat edi
niyarsak yl sonra bebekle iliki kurabiliriz. ilikimiz ilk saatte kurulsa
bile, renme kendi kendini glendirdii iin bu ba srer gider.
S eks, genleri kartrarak hatalardan synlmay salar. renmek,
davranlar ok daha hzl dzeltir. ok sayda kt mutasyonu miras ala
bi le c ek z i yan ol an yum urtal a r ve em b riyol a r yerine, zihinlerimiz kt fi
kirlerden kolayca kurtulur.
Seksle zeka arasndaki benzerliin en g l belirdii alan, seim
aamasdr . Bir elma aac, hangi elmalar muhafaza edip dallar zerinde
olgunlatracan ve hangilerini rzgara teslim edeceini bir anlamda "se
ebilir. " B ilinliliin, baka ne olursa olsun, eylemler arasnda aktif olarak
seim yaptmz bir arena olduu aktr. u ya da bu fikrin sonularn
modelleriz ve en iyisini seeriz. Zihinlerimiz, elien fikirlerle baa edebil
mek iin evrildike, bir fikri dierine giderek daha ok tercih ederiz: Neyi
gelitirip neyi gzden karacamz reniriz. Bu ise, ancak elmalada fi
kirler farkl olduunda sz konusudur. Klonlar arasnda seim yapmann
pek bir anlam yoktur.
Tm bu rnekler, deiim ve hataya kar, renmenin kuaktan ku
aa denge salayabilme yollandr. Ancak, renmeyi dengeli deil, dei
ken olma yolu olarak grmeye daha alknz. renmek, farkl durumlara
uyum gsternemizi salar. Atalarmz dier primatlardan ok daha geni
alanlarda dolam, hatta bazen gebe bir hayat srm olabilir. Bireyler
olarak, saliden ok farkl evrelerle karlatk. Aile iinde de, kardelerle
,

Hayvan davranlarn kendi doal koullan iinde inceleyen bilim dal -ed.n.

Lucv' N i N M I RASI

dorudan rekabet yaanmamas iin acil gereksinimi karlarz. Bunun bir

blm renme sayesinde ve hatta bilinli bir tercille yaplyor: Eer erkek
kardeim bir kou yldzysa, onu kendi sahasnda rekabete mi davet ede
yim, yoksa yzmeye mi balasam ya da bir kitap kurdu mu olaym? Kz kar
deim ebeveynlerimin yumuak bal bebeiyse, ben isyankar, Erkek Fatma
m olsam? Esnek renme, fiziksel evrem ya da hatta ailem iinde, bir de
receye kadar kendi yaam alanm sememi mmkn klar.
Kupa Kraliesi de kendi roln oynar. Dier bireyler ve trlerle ge
netik olarak rekabet etmek yerine zihni sraylar yapmay umabiliriz.
Ebeveynlerim iin yeterince iyi olan, ben oraya vardmda deimi ola
cak. 20. yzylda bu bizim iin ok allm bir ey: Daha yal olanlar, da
ha gen olanlardan bir e-postaya ilitirilmi dosyay amalarn ya da vide
oyu programlamalarn istiyor. Kupa Kraliesi n-insanlara eziyet etti mi?
Homo erectus, milyonlarca yl boyunca, temel olarak ayn biimi tayan el
baltalan yaph. O zamanlar, renilmi yenilikleri kullanabilecekleri ok
alan var myd ?
Grubun sosyal durumu kuaktan kuaa deitii iin, evet. nsan
prehistoryas boyunca, her kuak farkl kabile politikalaryla ba etmitir.
Bunun, zekay empanzelerin hilelerinden daha ileriye gtrmesi gerek
mez; ancak sre bir kez baladktan sonra giderek daha zeki rakip ve ar
kadalanmz oldu, bylece kendi yaam sremiz iindeki deiimlerle ba
edebilmek iin birbirimizin ilerlemesini saladk
Paraziderin ve hastalklarn Kupa Kraliesi rolnn, insan zekas
nn erken dnem evriminde yakn benzerleri yoktur, her kabilenin kendi
salk kurallarn oluturduu doru olsa bile. Nereye tuvaletimizi yapaca
mz, hangi ifal otlar ineyeceimiz, kt besinleri kusmak zorunda
kalmayalm diye hangi tabu yiyeceklerden kanacamz (zellikle domuz
eti ve kabuklu deniz hayvanlan ldrcdr; triinoz, beyinkurtuklar, ko
lera ve u malum Salmonella) bize retilir. Ayrca inancn salad psiko
terapiden yararlanrz. Ancak, bu kltrel tedavilerin, paraziderin kar sal
drya gemek zere gelitilderi hzla olutuuna dair hibir iaret yoktur,
modem hbbn geliimine dek tabii. Bu yzyla kadar genetik savunmalar
la yetindik: kuaklar iinde gelien bir baklk sistemi, kuaklar arasnda
68

SEKS, lA H M ETE DEER M i ?

seksel yeniden birleme ... imdi silahianma sava mikroplarla tbbi ara
trma arasnda. u anda, vurdumduymaz Kupa Kraliesi mem'lere kar ge
nin hakemliini yaparken, iek hastal sava kaybetti , ocuk felci kaybe
diyor, ama stma bizimle yapt yar kazanmakta.
Z i h i nsel C i n sel K i m l i kler m i ?
renmenin maliyeti, erkeklerin ikiye katlanm maliyeti dnda,
seksin maliyeti gibidir. Zihinlerinzin erkek olan yok. Kk olanlar ve
kzlarn dnme yaklamlar asndan farkllk gsterdii ak; ancak bu
baka bir konudur. ( Buna on drdnc blmde deineceiz.) Gerekten
zihinsel iftleme tipleri olsayd, her birimiz yalnzca kendimizden farkl
insanlardan fikir edinebilirdik Bir retmen rencisiyle ayn tipten ola
mazd. Yalnzca retmen tiplerinin aklda tutabildikleri belirli fikirler
olurdu. retmen tipi bu fikirleri alc bir renciye aktardysa, renci,
retmen tipi olmak zorunda kalrd; hpk bir bakterinin bir baka bakteri
den verici faktr almas gibi. Biz insanlar arasnda byle eyler olmaz.
Diyelim ki yalnzca iftleme tipleri deil, erkek ve diiye benzer zi
hinsel kimlikler de olsun. Bu, baz zihinlerin ok sayda fazla derin olma
yan, kvrak fikirler rettikleri anlamna gelirdi. Bu kimlik, daha sonra bun
lar daha derin, tutarl fikirlere dntrmek konusunda, kendi fkirlerini
de bunlara ekleyen dier zihinlere ihtiya duyacakhr. Dier bir deyile, "er
kek" yazarlarn mem'leri, fikirlerin gelimesini salayan aralann tek sahi
bi olan "dii" programc, yaync ve yapmcnn snr koyan mem'leri tara
fndan seilebilmek iin eitli manevralar yapacaktr.
Bu dnce bizi cinsiyet rolleri ve flrt edenle seen arasndaki asi
metriye gtiir .

Lucv'NiN MiRAS

DRDNC B LM

FLRT VE SEM

anm gerei, diiler be lirli ir enerji v e aba asndan er kl ere

_ Br kadn yaama, yumurtaya donueble
__
re daha az gamet retr.
cek yaklak yarm milyon olgunlamam dii gametle balar; i hti
yac olandan ok daha fazlasdr bu. rettiimiz yumurta saysyla deil,
ka ocuk yetitirmek istediimize dair bilinli kararlarmz bir yana, gebe
lik ve st verme sremizle de snrlyz. Bu durumda, yumurtalarn says
snrlayc bir etken deilse, her ocua dier alardan genellikle diilerin
daha ok yahrm yapmasnn herhangi bir geerli nedeni var m? Yalnzca
tarihsel nedenler ... Kambriyen* okyanusundaki sea sq uirt'i** gibi bir ey
olan omurgal ata, aslnda, yumurta ve spermlerin greceli saysyla doru
dan ilgili olan bir asimetriye sahipti: B irinden birka milyon fazla, dierin
den birka milyon az. Onun soyundan gelen atasal dii balklar belki de yal
nzca bir milyon yumurta yumurtlayabiliyordu. ou balk iin, saydaki bu
asimetri, erkeklerin diilere kendini beendirme mcadelesine ya da ha
remlerini korumalanna neden oldu.
Balklardan ok sonra evrilen srngenlerin yumurta retimi hala
snrlyd. Srngen anne, yumurtalarma su geirmez bir rt yapar; bu,
onun karada da yumurtlayabilmesini salar. Her yumurtada, yumurtadan
kann, kucak am suya kayvermek yerine havadaki yaam gslerne
sini salayacak yeterli yiyecek bulunur. Her yumurta iin diinin yatrm
arthka, cinsiyetler arasndaki farkllk da artyordu. Baz srngenler yat
rm konusunda daha da ileri giderler. Boa ylanlar her biri canl, yirmi ci
van, kvrm kvrm kvrlan yavru ylan dourur: Bu, artc bir sretir.
Timsah ve alligator [Amerika ve in'de yaayan bir tr timsah] anneler yu
valarn korur ve yavrularn kendi ldrc dileri arasnda suya tar.

Kambriyen sistem kayalannn olutuu jeoloj ik zaman dilimi. Yer'in jeolojik tarihinin aynid

11 dnemin en eskisidir. Bu dnemin egemen hayvan grubunu oluturan trilobitler dnemin sonunda

nemli lde azalrken eitli trilobit familyalar ortadan kalkmtr. -ed.n.

**
Ascidian ad da verilen, ilkel omurga benzeri uzuvlan olan deniz hayvan. -.n.

F L RT v e S e iM

Bu tarihsel ilerleme sonunda insan anneliin in biyoloj i sine vanrz.

Daha byk yumurtalar n , anala mahkum olduunuz anlamna geldii
ni syleyen kan lmaz bir mantk yoktur. Mantk sadece, baarl olunan
konuda uzmanamaya devam edileceini syler. Bu, atalarmzn evrimde
izledii yoldu. H er organizma soyu, yavru yetitirmek konusunda, erkekle
rin diiler kadar hatta daha fazla aba gsterdii trleri barndrr; yalnz,
bu trlere s k rastlanmaz, zellikle de memeliler olarak remeye mecbur
olan bizler arasnda.
Tarihsel bir dipnot olarak, "memeliler, memeleri olan yaratklar"
eklindeki admz da kanlmaz deildi. Linnaeus,*

8.

yzylda, bitki ve

hayvan krallklarn snflandrrken bize bu ad verdi; salar olanlar ya da

ii bo kulakllar da diyebilirdi. " Memeliler"i seti, nk doal anneliin
nemli olduunu dnmtil ve tesadfi olmayan bir biimde, sk rastla
nan, st annesi kullanma pratiine kar kampanya balatt. Linnaeus aris
tokrat kadnlarn bile kendi ocuklarn emzirmeleri gerektiini syledi.2
H ammels'in ateli hanm, kzgnlkla yle dedi:
" nsanln neden olduu engellere itirazm var!
zgr olmak istiyorum!
Ku gibi! Ar gibi!
Ah, neden memeliler snfndamn ki?"3

Ebeveyn lerin Yat r m

Daha a z sayda yumurta rettii iin y a d a hamilelik, st verme ve
olgunlamam yavruyu himaye etme gibi nedenlerle daha az sayda yavru
sahibi olma potansiyeli tayan cinsiyetin, sahip olduu az sayda yavru iin
yksek kaliteli yardmc ebeveynler bulmas gerekir. Dier cinsiyet gamet
sahibi olmak asndan deil, partneriere ulam asndan snrldr. Ener
jilerini partneriere ulamak iin yarrken kullanrlar ve herhangi bir se
im konusunda daha az seicidirler. Meyve sineklerinde bile, daha ok
Carolus Linnaeus (r707-I778): Bitkilerin cins ve trlerinin tanmlanmasna ynelik temel ilkeleri
ortaya koyan ve ikili adiandrma sistemini gelitiren botaniki. -ed.n.

Lucv'N i N M i RASI

partneri olan erkek dier erkeklerden daha ok larvaya babalk eder; te

yandan daha ok partneri olan dii, yavrularn sa kalmas konusunda di
er diilerden daha baarl olabilir, ancak bunun nedeni partnerlerinin sa
ysn deil, kalitesini snayabilmesidir. Toplam olarak, bitkiler ve hayvan
larda diiler daha seicidir, erkekler ise seilmek iin yaranlardr; erkek
ler sayya nem verir, diiler kaliteye.4
Bu savn snanmas, erkeklerin ocuklar yetitirdii, "zt roller"i
olan trlerdir: Denizat, ebelik eden kara kurbaas, ocuklarn koleje gn
deren babadr. Bu durumlarn tmnde, erkekler de partnerleri konusun
da son derece seici olabilmektedir; en azndan, yavrusunu kabul ettikleri
ve kaynak yatrm yaptklar resmi partnerleri konusunda. Bu arada, dii
ler byle bir erkek tarafndan kabul edilmek iin yanr. Denizatlar, part
nerlerinin yumurtlad yumurtalar kulukaya yatrabilecekleri keseler
oluturur. Dii, hala besinierin tmn salayan taraftr. Her ikisi, gnlk
flrt seremonileriyle birlikteliklerini tasdik ederek ibirliini srdrrler.
Yavrular yetitirmek zere ibirlii yapacak her ift hayvan iin, bunlar is
ter deniz at ister insan olsun, her bir cinsiyet Bay ve Bayan Doru'yu bul
ma konusunda byk risk tar.5

Pa rtner Arz
Mevcut partnerierin says seicilii etkiler. Eer dengesizlik varsa,
daha az sayda olan cinsiyet daha seici olabilir, daha ok sayda olan ise da
ha az seici. Bu durum, bu kuak olgunlarken in ve Hindistan iin n
grlebilir. Erkeklerin says olduka fazladr, bu nedenle gelinierin (ve on
larn ebeveynlerinin) pazarlk gc artacaktr. Tersine, erkek ktl, I. Dn
ya Sava tanklklarnda ortaya kmaktadr; Doris Lessing'in kendi anne
babasyla ilgili anlar buna rnektir. Bir hemire olan annesi, sonunda tek
haca olan, yaralanm, nazik ve sevecen bir askerle evlenmi; ama sava
ta ldrlen ilk akn hayal etmekten vazgememitir. Seimleri aka
kendimizde grebiliriz; nk kendimizi, tarihsel lekte kuaktan kuaa
grrz. Evrimsel lekte ise, grece saylar ayarlanr; oysa hayvanlar, tp
k bizim gibi, uzun yllarn ortalamasna deil, kiisel olarak kendilerine
kur yapanlarn saysna tepki verirler.6
FlRT VE

SEiM

S E M YAP M A K
Daha seici olan cinsiyet partnerini nasl seer? Baz durumlarda
h i de seici deildir; karsna kan ilk partneri kabul eder. Geveze kara
kurbaas diileri kendilerini kavrayan erkekleri reddetmez; iftleme gl
ne ulamak iin tehlikeli otoyollar geen herhangi bir erkek kabul grecek
tir.7 Baz diilerin ok uzun sre beklernesi gerekir ya da karlanna ok az
frsat kar; bu durumda seici olmamak ilerine yarar.
M adagaskar'n gzel, uzun boyunlu kuyrukluyldz orkidesi her i
eini bir ay boyunca taze tutar. Onu tozaklayacak tek bcein yanna u
ramas da bir ay srebilir: Darwin'in, varln iee bir gz atarak tahmin
edebildii, 30 cm 'lik bir dili olan , pembe tyl ahin pervanesi. Entomo

loglar sonunda onu bulduklarnda adn Xanthopan praedicta koydular.

(Pervane, onu aviarnaya alanlardan kamak iin uzun diliyle uarak i

ekten nce ortaya km olabilir, ama iein evrimi onu izlemitir.) Or
kideler bile seici olabilir: M adagaskar'n tepelerindeki kayalklarda yaa
yan, ayn aileden bir orkide, tohumlara babalk edecekler konusunda ol
duka nyargldr. Botanikiler, polen tanelerini iaretleyerek bceklerin
her iee polenleri eitli bitkilerden getirdiini ortaya kardlar. Oysa i
eklerin kendileri, yumurtaianna erimek zere tp gelitiren polenlere
izin vermiti.8
Dii reme sistemine ulaan sperm ya da polen dzeyinde seim,
diinin flrtleri ayn anda karlahrabilmesini salar. Ancak ou za
man, alternatif partner, sperm ya da birey olarak hemen ortaya kmaz. Bir
dii bir aday reddetmeye ve bir bakasn aramaya nasl karar verir?9 Eer
seim yapanlar, ayn anda bir arada bulunan partnerler arasndan seim ya
pamazsa, nceden belirlenmi bir alt snrdan daha iyi olan bulana dek
aramaya devam eder; yani biri beklentilerine karlk verene dek. Zaman
ilerledike ya da iftleme mevsiminin sonuna gelindike, alt snr, herhan
gi biri olur, noktasna dek der. Seici olan biri alt snr kendi kalitesinin
deerlendirilmesine uydurabilir. Kendinizi daha aa gryorsanz ya da
irkin buluyorsanz, dk bir alt snrla balayabilirsiniz. Son olarak, al
makta olduunuz bilginin kalitesinden emin deilseniz, geri dnp daha
Lucv'N i N M i RAs

73

nce incelediiniz birini, ilk dndnzden daha iyi mi yoksa kt m

olduunu grmek zere yeniden inceleyebilirsiniz.'0
am aalarn oyan bceklerden kaziara kadar tm hayvanlar bu
taktiklerin eitlernelerini kullanyor gibidir. B irini kabul etmeden nce,
birka potansiyel partneri -tipik olarak 2 ile 6 aras- ziyaret ederler. Bun

lar bile uzun mesafe sinyalleri temelinde ziyaret iin seilmi, mmkn al

ternatiflerin yalnzca bir alt kmesi olabilir. Bir hayvann kulland pratik
usul, seim yapmak iin toplanm ve muhafaza edilmi bilgi miktarn
gsterir. Bir dii ya da erkek kazn irkin olduunu dnmesinin karl
nedir? Ve potansiyel partneriere tekrar tekrar yaplan ziyaretler, baz hay
vanlarn, her birinde gneellenmi bilgiyle, "belli sayda flrt iinden en
iyisi"ni semek gibi bir stratejiyi izlediine bizi ikna eder m i ?
Flrt iftlemeye yol amayabilir, annda iftlemeye yol amad i s e
kesindir. Aslnda, erkek halka gvercinleri o k istekli diilerden kaar. Dii
halka gvercinlerinin, iftlemeye hazr olmalarn kontrol eden, iyi anlal
m bir hormon sistemi vardr. Erken aamalar erkeklerin kuroyla balar.
Dii, hormonal balang aamalanndan uygun bir sre boyunca geme
den, nihai iftleme partneriyle bile iftlemeye hazr deildir. Bylece, as
lnda, erkein ona kararl biimde kur yapp yapmayacan snar; yeteri ka
dar zaman ve aba yahnm yaparsa, belki uup gitrnek ve tm sreci bir ba
kasyla yeniden yaamak yerine, diinin yumurtalar zerine kulukaya yat
masna yardm etmeye daha istekli olacaktr. Erkek halka gvercinleri de
iftlernek konusunda ok hzl davranan diilerden kaar. Byle bir dii,
baka erkek gvercinlerle flrt etmi, hormonlar olgunluk aamasnda olan
diidir. ok istekli bir diiyi kabul eden erkek, boynuzianm olabilir."
Bir trn diilerinin daha bakire ya da fahie olarak tek tipletiril
mesi, feministleri kzdrmhr. Ancak ne yazk ki, hormon seviyesinde ol
masa da sosyal manhk seviyesinde bu duruma insanlarda da rastlanr. Bir
kadn kah bir kltrde yaar ve evlenmek isterse, ona, kur yapldnda
nazl olmak yakr; aksi takdirde erkek, halka gvercininin kard sonu
cu karabilir: Bir bakas onu yenmitir.
Daha seyrek olarak iaret edilen ey, erkein, resmi partnerinden
olan yavrusu iin yaph babalk yahnmnn fazla olmas durumunda, elde

74

F L RT VE S E i M

edilmesi g erkek roln oyn amann da bir erkek zellii olduudur. Te

keli ku trlerinde erkek, yaz boyunca tohum ve solucan toplar ve a gaga
lar besler. Bu yatrm seviyesinde, en iyi partneri bulmak iin dier kularn
partnerleriyle yaadklar geici ilikilerden ok daha fazla nedene sahiptir;
yumurtalada babalarn DNA'larnn karlatrlmasndan biliyoruz ki, bu
geici ilikilere olduka sk rastlanyor. Kazlarn zafer trenleri, turnalann
dans, gvercinlerin yuvalarnda yaadklar flrt, yalnzca eletren diinin
gz nnde yaplan erkek performanslan deil, karlkl snama ve ba
kurmadr. Bizimkine benzeyen trlerde, bir erkek diiden daha hzl biim
de heyecanlanabilir, ama sorumluluk isteyen evlilie daha zor yrlendirilir.
R E KA B ETi GAM B TLE R

E l i n i abuk Tutmak
Partner iin yaplan yarn bir yolu, oraya herkesten nce varmak
tr. Erkek pervane, dii feromonunun * bir moleklnn kokusunu bir mil
teden alabilir. Kimyasal madde younluunun artn diiyi bulana dek
izler. Seim iin devasa bir alan vardr: Molekl yakalamak iin daha ty
l bir anteni olmas, ereltiotu gibi daHanan bir antenle yklenmi olsa da
ayartc kokuya doru daha hzl umak. Bu zellikler, erkeklerle dorudan
bir iliki ya da eliki iermez. Sadece fiziksel ncelik iin acele edilir.
12

Ya rma
Kazanmann bir dier yolu, rakipleri fiziksel olarak kovalamak, ya
ralamak ya da ldrmektir. Konrad Lorenz, cinayetin yalnzca yozlam
insanlar arasnda grldne, hayvanlar dnyasnda olmadna inan
yordu. Ne yazk ki, hayvanlar da birbirini yaralar ve ldrr. Halka kuyruk
lu erkek lemurlar, rakipierin havada evik sraylar yapp, kulak, kafatas
ya da baldr yaralayabilen kpekdileriyle saldrda bulunduu zarif "sra
ma dvleri" yapar. Kl kurtlar homoseksel "tecavz" srasnda birbirle
rini yakalar ve kurbann erkeklik organlarn birbirine yaptran bir mad
de salglar.'3
Canl bir organizmann kendi trnn dier yelerine uyan. yiyecek bulma. seks vb. ile ilgili me
sajlar iletmesini salayan kimyasal madde. -.n.
Lucv' N i N M i R As

75

En yakn akrabalarmz olan em panzeler de fazlasyla bize ben

zer. Erkekleri stnlk kazanmak iin nadiren yaptklar savalarda dv
r ve srrlar. Gombe Stream Rezervi 'nin ve Tanzanya'nn Malale Da
lar'nn lider konumundaki erkekleri pozisyonlarn tipik olarak birka yl
boyunca muhafaza ederler. Gz ykseklerde olan rakipler koalisyonlar
oluturur; tehditler savurup kovalamaya kalkrlar. Politik patron ve arka
dalarnn oluturduu koalisyon da buna cevap verir. Nihai rol deiimi
genellikle gerek bir dve neden olur. Gombe Nehri'nin lider erkei
Goblin 'in devrilmesinde, daha gen erkeklerden oluan bir ete Goblin'in
skrotumunu hedef almt; Jane Goodall ve ekibinin yardmlar olmasa ya
ralar yznden lecei kesindi. Hollanda Arnhem M zesi'ndeki yal
kurnaz Yeroen ve onun gl yardmcs Nikkie, her ikisine de tahakkm
eden lider erkek Luit'e saldrd. erkek be yldr bar iinde geinip gi
diyordu. Son saldrdan sonra bile, Luit onlarla birlikte yaamaya alt.
Hayvanat bahesi bekileri ve bilim insanlar onu dierlerinden ayrnay
baardnda, vcudu derin yaralada kaplyd ve her iki testisi de kafeste,
yerdeydi. Veterinerlerin kahramanca abalarna ramen, Luit on iki saat
iinde ld. 14
empanzelerin rakiplerini zellikle hadm etmeye alp alma
dklar hala belirsiz; bylesine vahi birka dv biliniyor. Ancak, bu tip
bir yara dier hayvanlar arasnda ok ender grlr. Hayvanlarn bire bir
savamasna pek rastlanmaz: Kaybeden genellikle kendini savunabilir ya
da kendini kurtarp kaabilene dek rakibine saldrr. Ama empanzeler, er
kek dostluunun bulunduu bir toplumda yaar; bu da bir erkein, ibirli
i yapm dman etesi tarafndan yakalanma ansszlyla karlaabile
cei anlamna gelir. Bire kar iki ya da alb olunduunda, kurban yakalanp
sakat braklabilir.
Daha sistematik olduu iin belki daha da korkun olan, empan
zelerin dier hayvan gruplarna saldrmasdr. Gombe Nehri'nde empan
ze eteleri, komu gruplara sk sk saldrr. Bir erkek dman tutarken, di
erleri onu dver ve srr. Kurbanlarn asla ldrmez ama ldrc bi
imde yaralarlar. Aylar sonra grlen bir kurban, tannmayacak kadar za
yflamh ve skrotumu normal byklnn bete birine inmiti.
F L R T VE S E i M

. . .....
--.

;:;y .,.

" J'

.l ---

, ,,

Resim S God i ' n i n ld r l mesi. Komu gruptan alt erkek empanze, Godi'yi Gombe Nehri Rezervi'nde,
Ocak 1 974'te Tanzanya'da yalnz yakalad. i lerinden biri Godi'nin bann zerine oturdu ve bacaklarn
tuttu; dier bei onu dvd ve srd. Hepsi yksek sesle baryordu. Saldr sona erdiinde, biri Godi'ye
bir kaya frlatt. ok kt yaralanan God i bir daha grlmedi.
(H. Matama, grg tannn i fadesi, Goodall iinde, g 86)

Kurban grup tmyle ortadan kalkt. Erkekler ld, diiler galibin

grubuna transfer oldu. Malale Dalar'ndaki benzer bir olayda, bir grubun
tm erkekleri ortadan yok oldu ve diiler rakipierin grubuna katld; ldr
me eylemi grlmemise de eylemin gerekletii sonucuna vanlmt. ;
empanzeler bir noktaya kadar eylemlerinin amacnn farknda ola
bilirler. Bilinlilik konusuna daha sonra dneceiz, ama bu hayvanlar ok
iyi tanyan iki kiinin dncelerine bavurmak yerinde olur. Jane Goodall,
Gombe saldrlarnn iddeti, sresi ve odak noktas ile empanzeterin zi
hinsel kapasitesinin, saldranlarn ldrmeyi amalarln gsterdii kan
sndadr. Frans de Waal yle yazmaktadr: "Kendimi bu ahlaki yargyla sa
varken buldum, ama hala bir Yeroene yznde bir katil grmeden bakaLucv' N i N M i RAS

77

nyorum . . . ama 'katil' ldrme niyeti tar, bu durumda, bunun dorulu

unu ya da yanlln ispatlamak imkansz. "'6
Hayvanlar aleminde ounlukla seilen cinsiyet seen den daha vah
idir. Bir lt, erkeklerle diilerin vcut lleri ve silahlar arasndaki
farktr. Yalnzca bir cinsiyette fldii ya da boynuz varsa, o cinsiyet daima
erkektir; erkek denizgergedan, erkek da keileri ve erkek Habe may
munlarndan saknn. Her iki cinsiyet de eit derecede iyi silahlanmsa,
orman

duiker'lar

(kk

poignard

benzeri boynuzlar olan kk antilop

lar) ya da ar byk kpek dileri olan zarif, krkl gibon* gibi, her iki cin
siyetn de seici olduu ve kendi cinsiyetinden rakiplerle savaaca, teke

li bir iftleme sistemi vardr. Eer bir gibon tarafndan srlna tehlikesi al

tndaysanz, her iki cinsiyetten de saknn. Csse farkllklar, doal ve sek

sel seilimin karmak olan karlkl etkileimine bal dr ama eilimler
belirgindir. '7

okeli trlerde, erkeklerin ok sayda yavrusu olabilir; 2,5 tonluk ha

remaas fil foklarnda yz-iki yz yavru gibi. H i yavrular olmayabilir de.

Tersine, iftleme yana ulam, dii fl foklarnn ortalama drt yavrusu

olur, ancak yavrusuz lmeleri pek olas deildir. Erkein, riski daha yksek

olan bir oyunda duruma uygun stratejiyi benimsernesi artc deildir.'8

ABD 'de erkeklerin iledii iddete dayal su kadnlarn yaklak on
katdr; dier kltrlerde de bu oran yksektir. insani kltrel deikenler
ne olursa olsun, bu sonucun, dier erkek memelilerde olduu gibi, erkek
lerde saldrganla kar biyolojik bir eilim bulunmasndan kaynaklanma
s olasdr.

Partnerin Koru n m a s
Saldrgan taktikler dier cinsiyete d e ynelebilir. Erkek Ha be may
munlar ve empanzeler bazen, melip lk atan bir diiyi dver ve s
rkler. ilgintir ki, erkek empanze, dilerini nadiren kullanr; ne olursa ol
sun srmak pek valyece deildir anlalan. Ama verilen ceza , diiyi erAsya'nn gneydousunda ve yakn adalardaki ormanlarda yaayan, kk yapl yedi insansmay

iri diiere ve gl bir sese sahip gibon'larn kollar empanze, orangutan ve

goril gibi iri yapl insansmaymunlardan daha uzundur. -ed.n.
mun trnn ortak ad.

FLRr v e S e i M

kekle gitmeye ya da rakiple gitmemeye zorlayabilir. Dier primatlar ve biz

ler arasnda da bu durum devamllk gstermektedir; erkekler arasnda ka
dnlara ulanayla ilgil i ak szlemeler bulunduundan, kadnlar dier di
i memelilerden daha hassas olabilir. Bu davrann kklerini bize en yakn
primat akrabalarmzda grebiliriz./()
empanzelerin drt iftleme taktii vardr. Lider konumundaki er
keinin ncelii bulunur ve kzma dnemindeki diileri genellikle nce
o alr. Bunun nedeni dier erkeklerin ondan korkmas ve diilerin de onu
bulmaya almasdr. Ancak, bazen tm bir erkek grubu, ok ilikide bu
lunma konusunda birbirine anlay gsterebilir. nc olarak, bir erkek
ve bir dii bazen gruptan tamamen ayrlabilir, kzma dnemi srasnda
grubun geri kalannn gznden rak, "safariye kar." Baaryla svahil
rnek iin diinin ibirlii yapmas gereki r. Dii grlt yapar ve direnirse,
daha baskn bir erkek gelip ifti n uzaklamasn engelleyebilir. o
Gney Uganda'daki Ngogo topluluu olaand byklktedir; 26
yetikin erkek ve 40 yetikin dii vardr. Orada erkekler bir ya da iki arka
dalaryla koalisyon oluturup partnerlerini koruma yoluna giderler. Koru
yucu bir erkek rakiplerini kovalarken, bir yandan da diiyi gtmek zorun
dadr. D iinin bir bakasyla iftlernek iin yalnzca o saniyeye ihtiyac
vardr. ki veya erkek koruma ii ile birlikte iftlemeyi de paylatnda,

14 veya daha fazla sayda erkein bir dii iin rekabet ettii bir grupta, itti
fak oluturmak ansn tek bana denemekten -lider konumundaki erkek
iin bile- iyidir.21
imdi, erkekler bilinli olarak birbirlerine holuk yapabilseler, bir
erkek, altnda yer alan erkein safariye kmasna izin verebilirdi, ama kar
lnda da benzeri bir hogry talep ederdi. yle anlamalar yaparlar
d: "O dii senin, ama dieri benim." Bu ise, bizim, mahremiyet iinde se
vime ve tekeli yaama ya da en azndan seri tekelilie duyduumuz ei
lime zemin hazrlard. Bu bak asndan, diinin seimi erkeklerinki tara
fndan ciddi lde kstlanabilir. Erkekler durumu kendi aralannda ze
bilir, fiziksel gle ve diileri cezalandrarak artlarn dayatabilirdi. Dnya
zerindeki toplumlarda, partnerleri tarafndan fiziksel olarak taciz edildik
lerini syleyen kadnlarn yzdesi % 1 7 ile
Lucv ' N i N M i RAs

% 7 5 arasndadr. nsanlarda
79

partnerini koruma derecesinin dier erkeklerle dankl dve ne kadar

bal olduunu deerlendirmeliyiz.

22

nsanbiimci ya da hatta politik yarglara varmadan nce, her trn,

hatta her iftin gerek durumuna bakmak gerekir. Zplayp duran bir at ks
raklar etrafna toplar, ama normal bir ylda, bi r harem ksra, aygn onu
dier erkeklerin taeizinden korursa daha ok yemek yer. Ktlk yllarnda
baz ksraklar erkein oyununa katlmayabilir. Tay olan susuz anneler su
imek iin su kaynaklarna gider. Otlakta skp kalm k sran yannda
yalnzca st vermeyen birka dii bulunur. Erkein gc, ksraklarn onay
olmadan haremi bir arada tutmaya yetmez. Afrika 'nn daha susuz blgele
rinde zebra aygrlarnda olduu gibi erkee, blge belirlemek ve diiler ge
erken onlar durdurmaya almak kalr. .J

Bir baka durum: Dii hornbill* kuunun, balk ve hayvan gbre

sinden bir duvarn arkasnda, bir aa kovuunda, ay boyunca zerine

zorla bir rt ahlarak gizlenmi gibi kapal vaziyette erkek tarafndan bir
aralktan beslenmesini izlemek cezbedici olabilir. Duvar ina eden ve so
nunda ykann da diinin kendisi olmas, cinsel tutsakl kabul etmesi iin
beyninin igdsel olarak ykand anlamna gelebilir. Ancak, daha ciddi
bir bak, diini n deerli yavrusunu yiyebilecek avc hayvanlar engelledii
ni ileri srer. Bu arada erkek, gn boyunca ileri geri uarak, diiyi besle
mek zere meyve toplar. Tek seferde 250 kk incir getirebilir, bunlar
byk gagasnn ucuyla birer birer kvrr ve delikten ieri atar. Bu durum
da, inanlmaz bir isel alma ahlaknn esiri deil de nedir?
Tecavz
Bitki dnyasnda tecavz, en mulak tanm dnda varln gs
termez; bir dii genellikle kap kurtulabildiinden, hayvanlar dnyasnda
da nadiren grlr. Yaban rdekleri arasnda erkek rdekler, bazen dii
farkl bir erkee bal olduu ve suda mcadele verdii halde zerine atla
yp onunla iftleir. Ancak, tecavzn "doal" olduunu ima ettiinden, te
cavz gibi ar bir terimin rdekler iin kullanlmas iddetli fikir ayrlkia
nna neden olmaktadr.44

Tropikal Asya ve Afrika'da bulunan iri gagal bir ku. -ed.n.

8o

hRT VE SEi M

i nsanlar dnda tek bir primat trnde tecavz barizdir. Erkek

oran gutanlar yava byr. Yetikin yanak kenarlar ve boaz torbalar geli
tirmeleri on alt ya da on sekiz yan bulabilir. Baz erkekler fiziksel olarak
belki hi "bymezler." i ri erkekleri n , ormancia gk grlts gibi uulda
yan uzun barlar vardr. Dii kzma dnemine girdiinde, ary izle
yerek iri bir erkee doru yanar. ( Dii , kendisinin geebilecei ama erke
in geemeyecei byklkte bir kapnn kafesleri birletirdii bir hayva
nat bahesinde yayorsa, erkein kafesine yaklamas genellikle kzma
dnemlerinde olur.) Dier zamanlarda erkekle ilgilenmez ve tek bana se
yahat eder. Ancak bazen, gelimemi bir erkek karsna karsa, erkek onu
yakalayp, drt elinin birini dal tutmak zere ayrp dier yle diiyi tu
tabilir. Dii mcadele eder, lklar atarak kamaya alr. Erkek orangu
tann cinsel organnn kkl gz nne alnrsa, babalk etme olasl
bir yana, diinin iine girmeyi bile baaramaya bilir. Muhtemelen kk
bir olaslk sz konusudur, yoksa erkek denemeye kalkmaz bile. Buna te
cavz denmesi gerekiyor gibi. Aslnda, insanlarn yetitirdii erkek orangu
tanlar kadnlara tecavz etmeye almtr; kendi trlerinin davran on
lar yanl biimde, kendilerini yetitiren tre ynlendirmitir.
Bu, tersine, insanlar ve orangutanlar dnda gerek tecavzn pri
matarda son derece nadir olduunu gsterir. Belki dier primat diiler,
ok da mcadele etmeden istemedikleri iftlemelere boyun eebilir, ama
bu genellikle tecavzn sradan anlamn tamaz.'5 Bu, tecavzn insan
larda " doal" bir davran olduu anlamna gelir mi? Evet, elbette gelir;
orangutanlar yapt iin deil, insanlarn bunu yapt ortada olduu iin.
Doru davran olup olmamas bir yana, "doal" olann kanlmaz olup ol
mad sorusu ise daha sonra ele alnacaktr.

Hed iye Vermek

M addi hediyeler p a rtner bulma taktiklerinden biridir. Erkek ak
repsinekleri diilerine yeni ldrlm bcek sunar. ( B az erkek akrep
sinekleri, dierlerinin hediyesini alnay tercih eder; bu, kendi hediyele
rini yakalamaktan daha ksa srer.) Erkek

katydid'ler*

iki paral sperm

Amerika'da bulunan yeil ekirgeler familyasndan, n ayaklanyla tiz bir ses karan bir bcek. --ed.n.

Lucv ' N i N M i RAs

paketleri retir: Dii p ro te in asndan zengin olan blmn yer, kalan

ise diiyi dllemek iindir. Erkek ve dii Afrika keneleri evsahibini yan
yana srr. Erkek, evsahibinin ba kl k sis temi savunmalarna kar bir
engelleyici sa lg l a r . Bu ise, diinin, erkein dlleyebilecei binlerce yu
murtaya evirecei tek ve devasa bir kan besinini mideye indirmesine
yardm eder.26
Bunlarn tm, baz rmcek ve peygamber bceklerinin hediye
leri yannda hi kalr. Avustralya krmz srtl rmcei, ieri girii ta
mamladktan sonra, karnnn n blm tam diinin enesinin nne ge
lecek biimde takla atar. Diinin kendisini yemesine izin veren erkek, izin
vermeyenden daha ok yumurta dller. Dii, karnn n blmn iner

ken karnn arka blmyle daha uzun sren bir iftle meye izin verir. E r
kekler hesaplanm bir risk gze alyor gibidir; baz diilerin karn a ol
mayabilir. 27

Erkek empanzeler favori diileriyle et ve hatta yaprak dallarn pay

larla r. 28 Biz insanlar da hediye veririz; geri nakit deme, partnerin uzun
vadeli bir ilikiye girme s inin daha ok deil daha az ol as ol du un u ima
eder. He di ye vermek ve kabul etmek daima hassas bir dengeyi ierir:
Tanhmzdan beri, bana tek bir iek gnderdi.
Elisini byk bir dikkatle seti;
Kalbe ileyen, saf, hala slak kokulu ebnemiyle
Mkemmel bir gl.
ieklerin dilinden anlarm;
"Benim narin yapraklarm," diyor "onun kalbini gizliyor."
Ak ezelden beri muska olarak onu seiyor
Mkemmel bir gl.
Neden gnderen olmad hi
Neden dersiniz, yle mkemmel bir limuzin ?

Ah, hayr, ansma den hep

Mkemmel bir gl. 2.9
hRT V E S E i M

D rst Szler
Elbette, bu gl daha sonra elde edilecek yararlarn bir iareti, ncs
dr. Burada Darwin'in sorduu bir soru var: Bu tip gsterilerin seyircisi kim?
Darwin'in iaret ettii gibi, "Gzel tyler ve zafer arks da ieren canl tavr,
flrt iin olduu kadar sava propagandas olarak da kullanlmtr."3 Eer se
yirci dier erkeklerse, erkek, saldrganlk kapasitesinin derecesini ifade eder.
ster bir Masai savas olsun, ister bir cennet kuu, bas sesli kkremesi v
cut byklyle orantldr; havaya dikilmi salan ve dik duruu arln
ve kas gcn abartr; durmakszn saatlerce aa yukar sramas kuvveti
ni gsterir. Bu davranlarn tm, rakiplerle gerekten savamadan onlar
korkutup karnaya yarar. Ancak, bazen drstln yegane snav gerek
ten savamaktr. Erkek sava meydanna arldnda, tehditlerini yerine ge
tirmeye hazrlkl deilse bu tehditler hibir ie yaramaz. Erkek foyas ortaya
kmadan, abartma yoluyla rakiplerinin biraz nne geebilmeyi deneyecek
tir; dierleri de onu snamaya etmeye devam edecektir.
Eer seyirci seici olansa -yani diiyse- ayn gsteri, potansiyel
partnerin genlerinin ne derece iyi olduunu ve kavga patlak verirse o ve
oullarnn kazanma olasln gsterir. Erkein yalnzca genlerini sundu
u trlerde gsteriler art gsterir. Diinin, genlerini kabul etmesi iin er
kek poz verip caka satmaldr.
Diinin ilgilendii eyler farkldr. Yalnzca, oullar kadar kzlar
nn da yararna olacak genetik gle ilgileniyor olabilir. Pek ok trde
nemli olan, erkein diiyi ve yuvasn koruma ya da diiyi ve yavrularn
besleme olaslnn ne kadar olduudur. Dier bir deyile, nazik ve gve
nilir olma gstergeleri saldrganlk kadar nem tayabilir: te bu yzden
mkemmel bir gl. Ancak, bylesi bir bakrnn peinde olan diinin nem
li bir sorunu daha vardr: gsterileri deerlendirmek ve kandnlp kandrl
madna karar vermek. iftleip hamile kaldktan sonra erkek, yavruya ya
trm yapmayabilir. Erkein normalde yalmzca spermini verdii, diinin
ise yalnzca genetik adan en iyi babay bulmaya alt trlerde bile, yu
murtalar dllendikten sonra diinin karar geri dnlemez bir karardr, o
cuk dourulur.
Lucv' N i N M i RAs

ou gsteri, ovu yapann bu ie uygunluunu doru biimde yan

str. Bu yzden, epey enerjiye mal olan o aa yukar zplamalar ya da kuv
veti gerekten de vcut byklyle orantl olan kkremeler sz konusu
dur. Ty rengi ibik, sarkk gerdan ve gaga rengi kadar vcut zindeliini
gsteren bir lt deildir; bu yzden tavuklar canl gerdan ve ibikleri olan
horozlar tercih eder.
Parazirler muhtemelen, seksin kendisinin evriminde olduu gibi,
gsterilerin zel anlamlannn evriminde de rol oynamtr. Daha parlak
renkli kular ok miktarda parazitn bulunduu blgelerde, zellikle de tro
piklerde yaar. Potansiyel partnerin enfeksiyon tamadnn en ak ia
retlerinden biri, tylerinin ya da memelilerde krknn durumudur. Bu
fikri ispatlamak ok gtr ama, bir aratrma, bunun en azndan lepis
tes ' ler * iin doru olduunu gstermektedir. Lep istes' ler, onlar aviayan ba
lklarn bulunduu Trinidat nehirlerinde, avclarndan kaabilmek iin so
luk renklidir. Balk avclarn olmad nehirlerde ya da laboratuvariara geti
rilmi olanlarda, diiler, her kuakta daha parlak renkli erkekleri seerler ve
parlaklk, sudaki parazt miktar artka artar. Diiler seksel seilim teori
si dersine alm gibidirY
Paradoksal bir biimde, drst gsterileri alartmak -size, erkein
uygunluuyla ilgili doru bir eyler syleyen gsteriler- gerek bir kusur
olacak kadar ileri gidebilir. Ancak kusurlarn da avantajlan vardr. Seicile
re, seilenin ok enerjisi olduunu -rnein tavuskuunun kuyruunu ta
yarak bile sa kalabileceini- gsterir. Tavuskuu, leopar ve tavuskuu yiyen
dier hayvanlarla dolu olan Hindistan'n vahi kuudur. ( Umaya alan
vahi tavuskulann grm biri olarak, tatlannn berbat olduundan da
phelendim; bylesine ar bir av koruyan bir eyler olmal.) Byle bile ol
sa, avalannn elinden kurtulan bir tavuskuu olaanst salkl olmaldr;
yalnzca gzel oullarn deil, salam kzlarn da domasn salayacaktr.
Kusur prensibi ilk netildiinde biyologlar buna kar kmt; bu
nun bir nedeni, tersi ispat edilmedike hayvanlar mkemmelen uyum
salam yaratklar olarak dnmek istememizdir. " Kusurlu" kelimesinin
ok renkli, yaygn olarak akvaryumlarda yetitirilen tatl su bal. Gupi ya da gkkua bal ola
rak da bilinir. -ed.n.

FLRT ve

Sei M

kendisi bizi rahatsz etmitir, hala da eder: S eiciler gerekten de bir kusu

ru seebilir mi? Ancak, bu kavram imdi byk lde kabul grmtr.P

Jared Diamond, aka olmayan akalardan birinde, mao kovboy ve man

kenleriyle sigara ve iki reklamlarn n, yalnzca, sigarann sizi mankene
benzetip bir at ve bir yat alaca anlamna gelmediini syler. Bu reklam
lar, sigara ve iki ienlerin, salklarn tehlikeye atnalarna ramen yak
kl kalabilmeleri iin gerekten sper erkek

ve

kadnlar olmas gerektii

ni ima eder. Ksacas, erkek tavuskular diilere, yalnzca gzel bir kuyruk
lar olduu iin deil, bu kuyrua ramen kaabildikleri iin cazip gelir.B

G zel l i e Vu rulmak
Bu abartl gsterilerin, "seksel seilime kaplma" sonucu olduu
sylenir. Bu sre, ayrca, gsterinin evrimini de tetikleyebilir. Diyelim ki
bir cinsiyette bir tercille ilgili bir nyarg var ve tesadf eseri, kar cinsin
baz yelerinde kilide uyan bir anahtar bulunuyor. Belki diiler krmzy
seviyor, baz erkekler de pas rengine alyor. Bu erkekler, krmz seven di
iler arasnda daha ok ya da daha iyi partner bulabiliyor. Yavrular, zellik
le her ikisi ayn kromozoma bal olursa, her iki zelliin -krmz olmak
ve krmz sevmek- genlerini alacakhr. Bu durum, ileri doru beslenen bir
evrim iin zemin hazrlayacakhr. En krmz erkekleri semek konusunda
en kararl olan, en krmz, en seksi oullar dnyaya getiren diiler, en sek
si erkekleri seen kz ocuklar dourur. S iz daha ne olduunu arlamadan,
ortalk kzl ispinozlarla dolar.H
B irka durumda -kl kuyruklu plati'ler* ve Meksika'nn Tungara
kurbaalar arasnda- bylesine birbiriyle ilikili zellik, kkenine dek izle
nebilir. Bu gruplarn her biri iin, belirgin erkek gsterileri iermeyen da
ha ilkel trler mevcuttur: Plati'de uzam alt kuyruk yzgeci ve kurbaalar
da da belirgin bir vraklama. Abartl trlerin erkeklerini dier trn diile
rine gsterdiinizde, tm diiler gsterili silaloru semekte, tm dii

kurbaalarn kulaklar da erkek Tungara kurbaasnn ses tizliine ayarl

grnmektedir. Bir dier deyile, erkekleri eski usullere iten, yaygn, ilkel
dii beenisidir. H
Hilalbal olarak da bilinen tatl su bal. -ed.n.

Lucv' N i N M i RAs

Tungara kurbaas doal seilimin

klasik bir rnei.
Erkek, btn gece ark syler: "Tungara ! , "
Diisinin d e houna gider,
... var onun bir bildii.
Gitarn akort eder, o sis tten bataklkta
Duyabilen kulaklar iin diisinin
... hem suda hem karada;
Kur yapan kurbaa mecburdur vraklamaya
Hanmnn duymak istedii tonda
Ey konumac sen de konumam hazrlarken
Kulak ver Tungara kurbaasna
Dinleyen cannn istediini dinler
Yoksa seni bir bana brakr gider.36
Diiler bazen, gerek erkeklerin hepsinden sper olan "spernor
mal" bir partneri tercih eder. Kenya dulkular, savanalarn iinden frlayp,
vcutlarndan daha uzun flrt kuyruklaryla oynak danslar sergileyen si
yah, karga benzeri kulardr. Malte Andersson, erkek kularn bazlannn
kuyruk iliylerini krpt ve onlar dier erkeklerin kuyruklarna yaptrd.
(Uygun kontrol gruplan oluturdu; iliylerini krpt erkeklere yine kendi
iliylerini yaptrd. ift kuyruklu kular, hantal kuyruklar yznden, daha
az beslenip, belki de bakalarna daha fazla av olmalarna ramen, diileri
normalden daha ok cezbetti. Kuyruklar kesilip tekrar yaptnlan erkekler
daha ok diiyi cezbetmedi; bu nedenle etkiyi yaratan, kuyruk krpma ile
mi deil, kuyruk uzunluuydu.) Diilerin tercihleri giderek daha da gste
rili kuyruklann rzgarda salnmasna yol aacak ekilde sistemi ileri do
ru iter; yalnzca alk ve avclara yem olma kuyruklar belirli snrlar arasn
da tutmaktadrY
" Seksel seilime kaplma" terimi biraz da olsa knama ierir. Bu
terim, diilerin, iyi genler iin akl banda seimler yapmak yerine rasgele
estetik deerlerle yoldan kan hoppalar olduunu ima eder. Bu arada er
kekler de evreye daha iyi uyum salama gibi ciddi bir ie younlamak ye-

86

F L RT V E

SEiM

rine , enerjilerini gsterili tyler ve kl kuyruklara harcayarak diilere yal

taklanr. Bu durumda erkekler daha da muhteem kuyruklar, cafcafl ty
ler ve renkler gelitirmeye itilip, sonuta daha az yiyecekle yetinip kendile
rini avlayanlardan daha zor kanca, diiler kur yapanlardan en iyi adapte
olanlar seebilecektir. Bu, tam da Tungara kurbaalan zerindeki ksttr:
Vraklamalar yalnzca diileri deil, kurbaa yiyen yarasalan da kendine
eker. ehvetle ark syleyen, yine de bir yarasa grndnde suya dal
may becerebilen gerekten de deerli bir partnerdir.
Gzellik gsterileri iin seksel seilim, bizim gzellik fkrimizi
oluturan duygu ve beceriler iin en iyi adaydr. B ize gzel gelen zellikler,
ou hayvan gsterisinde kendisini gsterir. Abartma: tavuskuunun kuy
ruu. Parlaklk gkkua alabal ve florasan mavisi lapina ve kzl ispi
noz. Ritim: dans eden manken ya da cennet kular; kularn ve kurbaala
rn vraklamalar ve arklar. Tema ve eitlemeler: blbln arks. Si
metri: imdi simetriyi inceleyelim.
Kesme ve yaptrma ilemleri, kr krlanglarnn, krlang kuyru
u tylerinin simetrisini birka milimetre mertebesinde deedendirebiidi
ini gstermitir; dii krlang simetriyi tercih eder. Simetrik bir kuyruk,
krlanglarn aerodinamiine gerekten yardmc olabilir; ayrca geliimsel
kontrol gcnn hassas bir gstergesidir. Eer genler, evrenin oynak et
kileri karsnda kontroln dzenliliini oluturabilirse, bu, genlerin gl
olduunu gsterir. Gl genler de partnerin seilmeye deer olduu an
lamna gelir. Tersine, insan, ortalktaki en asimetrik trlerden biridir.
(Topra emek iin kulland iri kskacn keman tutar gibi tutan yenge

trleri de byledir.) Beyinlerinzin farkl blmlerinin farkl kapasiteleri

vardr ve ou yz ve vcut biraz yamuktur. Ayrca, " gzel" bir yzde ne

dzeyde bir asimetriyi ho grebileceimize dair gl duygularmz var.38

Estetik duyumuz, doal deil seksel seilim tarafndan belirlen
mi olabilir. Estetik hazzn kendini seksi hissetmekle ilgisi olmad ak
tr. Hibiri insanlar iin uygun seksel partner olmamasna karn, karl
bir da zirvesini, bir Rembrant ya da Van Gogh resminin gizemini, hatta
tavuskuunu beeniriz. Ancak, tercihin geni anlamyla partnerin seksel
uygunluu ile biyolojik ilikisi ilgintir. Genel olarak gzel olduunu dLucv' N i N M i RAS

nmediimiz bir ey de sradan olandr. Bir sanat ya da ak, "sradan"

anlamda gzeli kefettiinde, bu derhal, farkl, ritim tayan, simetrik ya da
asimetriyi karmak biimde dengeleyen ve parlak bir eye dntrlr.

O n u Ya p m a n n B i rden Fazla Yol u Va rd r

ou trde partner seimi ve flrt tek boyutlu deildir. Seiciler se
ilenin birden fazla zelliini deerlendirebilir. Baz trler alternatif kur
yapma taktiklerini sistemli bir hale getirmitir. i ri ve blge belirleyen, ma

vi solungal erkek pervanebalklar, ngiliz gllerinin kumlarndaki s,

iftleme blgelerinin iini oyarlar. Diiler iri, parlak erkei ve onun yatak
odasn deerlendirmek iin olay mahalline gelir. Bu arada bir ikinci tip er
kek, kk, soluk renkli ve olduka diilere benzeyen tr, snrdaki blge
de frlamaya ve dii yumurta dkmeye karar verirse, yumurtalarn bazlar
n ya da tmn dllerneye hazr vaziyette bekler. kinci tip iin kullanlan
orijinal teknik terim "bulduunu dlleyen sinsi" dir; bu terim, derslerde in
sann paasn nasl kurtarabileceini grmeye yarar. Ciddi ders kitaplarn
da imdi "sinsi" olarak ksaltlmaktadr.
Her cinsin grece says dierine baldr. " Sinsi"lerin says faz
laysa, var olan blgenin etrafndaki izdiham yaamak yerine, yeni blge
belirlemek daha iyi bir strateji olabilir. ok sayda blge erkeine karn
az sayda "sinsi" varsa, daha karl olan ey "sinsi"lerden biri olmaktr.
Tek bir tipin ideal olmasndan farkl olarak, genellikle evrimin kendisi al
ternatif retir.39
Doa yalnzca iki alternatifle snrl deildir. Kk bir Kaliforniya
iguanas, yarlar lekeli kertenkelenin reme stratejisi vardr. Turuncu
boazl erkekler blgeleri belirler, mavi boazl erkekler diileri korumaya
alarak ortalkta kouur ve sar izgili boazl olanlar da "sinsi"lerdir.
Kendi trmzde, erkekler yarnay kazanabilmek iin saldrganlktan
partnerini korumaya, kaynak bulundurmaktan yalnzca gzel olmaya uza
nan her eyi dener. Kadnlarn da kendi taktikleri vardr. B u gambitlerin o
u genetik olarak sabit deildir, herkesin arkada ve rakiplerden oluan
evresindeki gncel artlara gre deiir. Yine de, eitliliin kur yapmada
ie yaramas prensibi bizde de geerlidir.40

88

F l RT V E S E i M

RoL D Eci i M i
Mmkn olan her yerde "seen" ve "seilen" kelimelerini kullanma
ma karn, ou trde bu terimler dii ve erkeklere kar gelmektedir. nsan
ya da denizatlar gibi tekeli (ya da tekeli benzeri) olan trlerde, erkeklerin
de seim yapmas sz konusudur. Bu trlerde eierin her ikisi de yavrulany
la ilgilenir, her ikisi de potansiyel partnerlerini deerlendirme ve onlar tara
fndan deerlendirilmeye zaman ayrma konusunda isteklidir. Pek az trde
genel rnt tamamen tersine evrilir ve diiler erkeklere ulamak iin re
kabet eder. Yiyecein az bulunduu blgelerde dii

mormon ekirgeleri, er

keklerin yenilebilir sperm paketlerini elde edebilmek iin dvr; nazl er

kekler de kendilerine nerilen iftlemelerin yaklak yansn reddeder.
Zambaklarn zerinde dolaan bir su kuu olan jaca na ' larda , diiler birbir
leriyle dvp partnerlerini korurken, erkekler yumurtalar iin kulukaya
yatar. Ormantavuu diileri erkeklerden daha iri ve parlaktr; dvme ve
kur yapma olaslklan da daha fazladr. Kk ormantavuu erkekleri, asln
da byk olanlardan daha iyi durumdadr ve daha uzun sre kulukaya ya
tar. Diiler en ok kk, iman erkekler iin rekabet eder!P
Ho bir rnek de

stomatopod Pseudosq uilla ci liata dr.

'

Avn ani bir

hareketle kapan bu karidesin, av artp baklamak iin aniden alan

zrhl bir n uzvu vardr. Bu grupla almann bir tehlikesi, baz trlerin
akvaryumun camn delmesidir. Diiler iri ve saldrgandr, erkekleri kova
lar ve yakalarlar. Flrt ilerledike, her ikisi, zt ynde olmak zere tekrarla
nan hamlelerin dansna balar, srtlannn birbirlerine dokunmasn sala
yacak biimde yuvarlanrlar. Bu aamada bile erkek, kanndan karna ift
leme iin karn kvrlrken n uzuvlaryla diiyi srtndan tuttuu akroba
tik finaiden kaabilirse, riteli yanda kesebilir.
Erkekler bu ikilinin seici tarafdr: ok yumurtas olan iri diiler is
terler. Diilerin neyin peinde olduu ak deildir. Erkek kulukaya yat
maz ama spermle yiyecek salayabilir. Dii sk sk iftleir. Yalnzca bir ks
mn kulland spermleri depolar; bylece iftleen erkek bo yere (kiisel
risk bir yana) abalyor olabilir. Ksacas, bu neredeyse tamamen tersine
evrilme durumudur: iftleme eyleminin kendisinin erkekler iin daha
LuCY' N i N M i RAs

yksek bir maliyeti vardr; bu nedenle diiler daha sk, daha geni bir grup
la iftleirY
S PE R M REKABETi , S P E R M S E M VE D i i RGAZ M I

Sperm ve yumurta dzeyinde dllenme iin rekabet bizi, eski okya

nuslardaki

sq uirt gametleri benzeri ilk rekabet biimine

gtrr. Bir cinsi

yetten milyonlarcas dierine ulamak iin rekabet eder. Yaplan herhangi

bir seim kimyasaldr ve belirli bir yumurtann yzeyine hangi sperm kl
fnn antijeninin- uygun olaca temelinde gerekleir.
Herhangi bir iftlemede karde spermler hzl, enerjik ve seilmi
sperm olabilmek iin yar ederse de en azndan hepsi bir babadan gelmek
tedir. Eer dii birka partnede iftleirse rekabet farkl soylar arasndadr.
Sperm rekabetinin erkekler iin byk bir avantaj vardr: Fiziksel
kavgann yerini htabilir. Bu, eer erkek arkadalarna bal kalmak istiyor
sa zellikle avantajldr. Yeni Dnya maymunlarnn en irisi olan

muri q ui,

bunu bizim yaphmzdan ok daha ileriye gtrr. Erkekler neredeyse hi

tammaz, gven vermek zere birbirlerinin omzuna san krkl kollarn
dolarlar. Ancak, testisleri ar bymtr. Testisleri en byk olan yar
kazanr.43
Daha ok sperm reten erkek rakiplerini geer. Diileri ok sayda
erkekle iftleen empanze ve bonobolann, vcut byklne oranland
nda, insanlardan daha byk, goril harem aalanndan ok daha byk
testisleri vardr. Testisler empanzelerde 4 5 , 5 kiloluk bir hayvan iin yakla
k n3 gramdr; gorillerde ise 200 kiloluk bir hayvan iin 75 gramdr. G o
riller rakiplerini di, kas ve hretleriyle uzakta htar ve partnerlerini pay
lamaktan holanmazlar. nsan testisi, 755 kiloluk bir erkek iin yaklak
70 gramdr; bu, bizim diilerimizin gorillerden daha apkn, empanzeler

den daha uslu olduunu ima eder. Bu reme organlan -balinalann en b

y olmayan-

right

balinalannnkiyle karlabrldnda nemsiz kalr.

okeli diileri bir erkekler ordusu tarafndan kuablan

right

balinasnn

her testisi eyrek ton arlndadr.44

Ierisine girdii organizma araclyla antikor oluumunu salayan bakteri, virs. parazit gibi
protein yapsnda madde. -ed.n.

FLRT VE SEi M

Baker ve Bellis'in olaanst almas, erkeklerin, boalma mikta

rn rakip olaslna gre ayarlarln gsterir. Baker ve Bellis, niversite
lerinin biyoloji blmnden 35 ifti, insan cinselliiyle ilgili bir almaya

katlmaya ikna etti: Aratrma iin iftierin prezervatiflerin ihtivasn teslim

etmesi gerekiyordu. iftler fiziksel olarak birka gn uzakta iseler (akade
mik hayatta seyahatler nedeniyle sk rastlanan bir durum) , bu sre nceki
cinsel iliki aralyla ayn olsa bile, erkekler normal seviyelerinden daha
fazla sperm retmiti. Bu, sperm rekabeti olaslna kar fiziksel olarak
tepki gstermenin bir yolu olabilir.45
Kendimizde ve dier primatarda seim yapmann yollanndan biri.
dii orgazmdr. Baker ve Bellis, n kadn, her cinsel ilikiden sonra vcut

larndan gelen svy bir kap iine toplamas iin ikna etmiti: Bylece, ka
dn ayaa kalktnda gelen birka cm3'lk svy lebilmilerdir. Orgazm
dan sonra gelen sv ok daha azdr. Orgazm spermleri tutar.46
Dii orgazmnn ilevinin -eer varsa- ne olduuyla ilgili speklas
yon eitlilii olduka tuhaftr. nemli teori, srasyla, uzun sapl balta,
yukar doru emilme ve yan rn teorileridir. (Bu rahatsz edici adlar, bi
lim adamlarnn bu konuyla ilgili rahatszln yanstmaktadr.) Uzun sap
l balta teorisine gre, orgazm olan kadnlar o kadar tatmin olurlar ki ya da
o kadar hitap derler

ki, aceleyle kalkp gitmek istemezler; uzanp yatmak

da spermlerin ieride tumlmasn kolaylatrr. Yan rn teorisi ise, diile

rin, klitoral duyarlktan orgazma dek cinsellikten aldklan zevkin, erkekler
le ayn trden olmann bir yan rn olduunu syler: Erkeklerin reye
bilmek iin cinsel duyarla ve orgazma ihtiyalan vardr; duhul ve boal
ma olmadan dlleme de olmaz.
Baker ve Bellis'in aratrmasyla kesin olarak desteklenen yukar
doru emilme teorisine gre ise, orgazm spermleri aktif olarak dii reme
organlarndan yukanlara tamaktadr. Baker ve Bellis, bunun, diinin se
me gcn, zellikle de birden fazla erkekle sevitii durumlarda, glen
dirdiini sylemektedir. Eer partnerlerden biriyle orgazm olmaktan ka
nyorsa, onun ocuunu dourmas daha az olas demektir. Baka bir de
yile, iyi seks bir sevgilinin baba olma olasln artrr. Bu ise baz bilim
adamlarn artmaktadr.
Lucv' N i N M i RAs

 N SA N LARl N G sTE R L E R vE PART N E R S E M

Kendi davranmzn utangalk, tehir, saldrganlk gibi zellikle

rini birok hayvancia grrz. Temel nokta, bizim her eyi yapabilecei
mizdir. Hayvanlarla yaplan karlatrmalar bize neyin "doal" olduunu
sylemese de, ou eyin doal olduunu gsterir. nsanlar ay bal gibi
iki farkl iftleme snfna ayrlmaz. Herhangi bir toplulukta, genellikle bir
tek kiide bile birden fazla tercih sz konusudur. Bu da, bir trn, her ko
nuda iyi olan tek bir "ideal" tip yaratarak deil, genetik seviyeden yukarla
ra doru olmak zere geni eitlilikte tipler yaratt noktasn hatrlatr.
Bu bir yana, tabii ki bize zg ruhaflklarmz var: Diilerde kalc meme
ler ve kalalar; erkeklerde, dier insaymunlarla karlatrldnda ok b
yk bir penis.

Diilerde Ya Ta bakalar ve G izlenen Kz m a Dn e m i

Kadnlarda kzma dneminin d belirtileri bulunmaz; aslnda d
nem kadnn kendisi tarafndan da bilinli bir ekilde fark edilmez. Atala
rmzn kzma dnemini kokuyla, bazlarnn da parlak cinsel imeyle
belirttikleri durumu neden deitirdik? Belki insan diisinin cinsel iaret
leri "aldatc" ya da daha iyi bir ifadeyle "normal st" uyaranlardr. Anne
st, st retimiyle ilgili hibir ey sylemeyen ve st bezlerini evreleyen
ya bezleri tarafndan deil, st bezleri tarafndan salglanr. Dz gsl
kadnlarn bebeklerini besleme yetenei byk memeli kadnlarla ayndr;
meme ucu dnda grnr hibir eyi olmayan empanzelerinki de yle.
Geni leen kemikleri kolay doum yaplmasna yardmc olur ama etrafn
daki ya tabakalar benzeri bir i grmez. Otoyollarda len porsuklardan
Eskimalarn ldrd kurup aylarna (bu kesme ilemi dirseklerinizi
hayvann iine saknanz gerektirir) kadar pek ok hayvann ya tabakala
rn kesmi olan Caroline Pond, kadnlarn yalarnn dier memelilerle ay
n blgelerde olduunu sylemektedir; ancak, dier seksel adan seil
mi iaretlerde olduu gibi, belirli ya tabakalan abartlm durumdadrY
Bu, yan kendisinin rasgele olduu anlamna gelmez. nsanlarda
ve dier primatlarda, ya seviyesi adet grme ya ve doumlar arasndaki
sreyle (ya seviyesi dk olduunda daha uzundur) orantldr. Pek ok
FtRT VE SEi M

kltrde, kzlar evlenmeden nce "beslenir. " Bizim karn tka basa tok kl
trmz, evrim srecinde, reme iin yeterli kaloriyi almada yaadmz
skntlarn pek farknda dei1.48
Yan remede nemli olduu teorisine son destek leptinin kefin
den gelmitir. Leptin, beyne "yeterince ya" olduunu ve yemek yemeyi so
na erdirebileceini syleyen proteindir. Leptin kimyasnn almamas, fa
reler ve insanlarda obeziteye neden olmaktadr. Ayrca, leptin dii fareler
de ergenlii tetikler gibi grnmektedir. "Yeterince imanm" diyen bir
hormonal iaret, " imdi yumurdamaya ve hamilelik riskini gze almaya
hazrm" demeyi de ierir.
Cinsel adan olgunlam gen kadnlarn kum saati biimi, gen
erkeklere ayn ilkel mesaj iletir. nce bel ile geni kalalar ve gsler ara
sndaki tezat, kadnn dourgan (gs ve kala yalannn kantlad) ol
duunu, ancak hamile olmadn (ince belinin kantlad) syler. Erkek
leri cezbeden, bu bel-kala orandr. Elbette bel-kala oran, gerek ve tercih
edilen halleriyle kltr tarafndan etkilenir. Yukar Amazon blgesinin
Machiginga yerlileri, ince belli kadnlarn alktan lr gibi grndn
dnr, onlar cazip bulmazlar. B at uygarlnda ideal oran 88o'lerin
yastkla destektenmi kalalanndan 1 9 2 o 'lerin dz ve 1 9 9o'lann bir deri
bir kemik grnmne dnmtr. Ancak, modaya uygun olsun ya da
olmasn, kadnlar kalalarna gvenneye devam eder.
O zaman, neden bir kadn bu genel dourganlk iaretlerini tar da

zel olarak kendisinin iaretini vermez? Aylk dng yaayan ve ok sayda

partneri olan empanze ve Habe maymunlan, dngnn hangi gnleri
nin dllenme iin en olas olduunu gsteren byk pembe iliklerle ca
ka satar. Ya ya da cinsiyet fark gzetmeden iftieebilen bonobolann ne
redeyse tm evrimleri boyunca sren iliideri vardr. Ancak, bonobolar
da bile sradan seks, kzma dnemindeki seksten farkldr. Dii tamamy
la itiinde, yetikin erkek bunu bilir ve diiye ulamak iin yanr. nsan
lar ise genelde bunu bilmezler. Az sayda kadn, yumurta salndnda,
mittleschmerz ad verilen any hisseder. Ancak ou kadn, tpk ou er
kein de olduu gibi, zamanlamadan habersizdir. Modern dnemde, ou
kadn, rahim svsndaki deiimleri izlemekte ve bu bilgiyi doum kontraLucv' N i N M i RAs

93

}nde kullanmaktadr. Ancak, bylesi bir bilinli kontrol, bizim insan v

cudumuzu oluturan atalarmz arasnda olas deildi. Bunun yerine, onlar
ve sonra bizler, seks iin alc ve istekli olduumuz durumlar byk l
de genilettik
Sekizinci blmde, gizlenen kzma dnemi ve bunun sosyal rol
n, insaymun top lul uklar n da inceleyeceiz. Ancak, insan diileri cinsel

olarak

aktif tek tr deildir. Biz, insann primatlarn en sekseli olduunu

zannederdik, ama imdi biliyoruz ki, bonobolar, hem seksin skl hem de

partner eitlilii asndan bizi yaya brakrlar.

ok B yk Pen i s
nsanlarn bir baka tuh a fl, penislerinin vcut arlna oran
nn di er primatlarnkinin iki kat olmasdr. Aslnda goril ve orangutanlar

bu adan arpc derecede az te hi za tldr. Bonobolarda penis bizimkinden

uzundur ama daha incedir. Erkek bonobolar pembe penislerinde bariz bir
ereksiyon sergiler ve "penis eskrimi" yaparlar. En sk seks yapan iki insay

mun, byk penisleri ol a n iki trdr; yani bonobolar ve bizler.49

J ared Diamond, byk pe ni sin ilevinin dier erkeklere gsteri

yapmak olduu sonucuna varmtr. Belki de bunu sylerken Yeni Cine'de

geirdii dnemden etkilenmitir; orada insanlarn temel giysisi, abartl ve

ereksiyon halindeki penis klfdr. Tuvaletlerde, soyunma odalarnda, er

kek cinsel organnn dier erkekleri ilgilendirdii dorudur, hatta kadnlar
dan daha fazla ilgilendirir gibidir. Ancak, diilere zevk vermenin, partner
seimini desteklemenin ve dii orgazmn dokunnayla uyarnann reme
asndan avantajlan gz ard edilmemelidir.50

Yzler ve Antijenler: Size Ne Ka d a r Be nziyor?

Dier cinsiyetten alnan ilk iaretler, gs yalan ve penis byk

l kadar kaba d eildir . ou insan, dier insanlarn yzne bakar ve

bakt nda salk iaretleri arar gibi di r: parlak salar, duru bir cilt, uyank
gzler, kadnlarda genlik ve erkeklerde kadndan biraz daha yal olma.

Ayrca ou yz asimetrik olmasna karn, simetrik yzler daha ok bee

nilir. Ancak bu genellemeler dnda, insanlar, tam kendileri gibi olmayan

94

FLRT VE S E i M

ama neredeyse kendileri gibi olanlar seiyor gibidir. Aslnda, insanlar, ku

lak memesi byklne kadar, biraz ebeveynlerine benzeyen kiilerden
holanrlarY
Bu durumun hayvan paraleli J apon bldrcmdr. Daha nce kar
lamadklar kulada bir araya getirildiinde, bu bldrcnlar karde gibi on
larn benzeri olmayan (bu, tehlikeli bir akraba iftlemesi olurdu) , ancak ta
mamyla ilikisiz kular gibi de ok farkl olmayan ikinci dereceden kuzen
leriyle iftlemeyi tercih eder. nsanlarn seimleri de benzerdir: Charles
Darwin'in kendisi, birinci dereceden kuzeni olan Emma Wedgwood'la ev
lenmiti , ama akraba evliliinin ocuklar zerindeki potansiyel etkisi ko
nusunda umutsuzca endie duymutu. Bu tercih, rklar ve hatta yerel grup
lar arasndaki farkllklarn devamn salar. Ortalama olarak, elbette ou
insan yeni ve egzotik olandan holanr.s.
Molekler dzeyde insanlar aka, baklk sistemleri farkl olan
partneri seer. Farelerin, baklk sistemini etkileyen, temel tarihsel uy
gunluk (TIU) genleri farkl olan partnerleri setii aktr. Dii fareler ayn
TIU genleri olan erkeklerden kanr. Bu, seks ve Kupa Kraliesi'ne dek ge
ri gider. Eer seksin temel ilevi kendini paraziderinden kurtarmaksa, en
nemli ey baklk sisteminin antij enlerini deitirmektir. Fareler yete
rince farkl olan partnerin kokusunu alabilir.
nsanlar bunu yapabilir mi? Zrih'te krk drt erkek yksek lisans
rencisi iki gece boyunca, deodorant kullanmadan, yalnzca kokusuz sabun
kullanarak tirtlerle uyudu. Daha sonra her tirt plastik bir torbaya kondu
ve 49 kz renci tarafndan ciddiyetle (ya da kkrdayarak?) kokland. Kzlar
bu tirtlere ekicilik seks ilik, imdiki ya da eski sevgilileriyle benzerlik ya da
benzemezlik asndan puan verdiler. ( Seksiliin ekicililde ayn zellik oldu

u ortaya kt.) Kadnlar, gvenilir ve anlaml biimde, TIU'lar kendileri

ninkinden farkl olan erkeklerin tirtlerini seksi ve kendi partnerlerine ben
zer buldular. Bu deney, 121 erkek ve kadnla tekrarlandnda, zellikle iyi bir
takm kombinasyonlar deil, sadece kendilerinden farkl olan setikleri do
ruland. lgin biimde, erkekler -sadece kadnlar deil-, farkl TIU'lan olan
erkeklerin gmleklerini seksi yajya da ekici olarak notlandudlar ve benzer
olanlan da "cazip deil" eklinde deerlendirdilerY
Lucv'N i N M i RAs

95

Ancak, bir sorun var: Doum kontrol hap kullanan kadnlar, TIU
genleri kendilerine uyan tirtleri seti. Bunun biyolojik bakmdan bir an
lam vardr. Doum kontrol haplar hamilelik taklidi yapar; eer kadn ha
mileyse, kendisine ve yavrusuna zarar verebilecek yeni partner aramaktan
sa, ailesiyle, tandk olan temel kokularla birlikte olmay tercih eder. Bu
bulgu sregiden bir ilikide doum kontrol hapnn etkisine dair rahatsz
edici sorular ortaya atar. Bir kadn, TIU 'su seksi biimde farkl olan birine
ak olur ve memnuniyetle onun ocuunu tarsa, ne olur? Hamile kalma
dan nce, partnerinin kokusunu yatakta rahatlatc ve gvenli bulabilmek
iin kendi kokusuna uydurup uydurmadn merak ediyorum.

Stat ve Neza ket

David Buss, tm dnyadaki rencilere, partnerlerinde ne aradkla
nyla ilgili bir anket verdi. renciler toplumlarnn temsil edici rnekleri
deildi. Herhangi bir topluluktan ok byk rnek de yoktu, bazen bir pro
fesrn tek bir snf vard. Ancak, toplam say gerekten de ok bykt:
37 lkeden ro.ooo kii. Buss, cevaplarn artc biimde, bizim trm

zn seimleri konusunda tutarl olduuna inanmaktadr.54

Nazik olmak, her iki cinsiyetten ou insann ilk arad eydir.

Bundan sonra erkeklerle diiler farkl ynlere gider. Erkekler genlik ve g
zellik arar; bunlar, bir kadnn ok sayda salkl ocuk dourabileceini
gsteren fiziksel iaretlerdir. Diilerin -aile iin kaynak salama vaadinden
yola karak- stat ve zenginlik aramas muhtemeldir. Kadnlar, partnerle
rinde stat aradklarn sylemeyebilir, ama bir A B D rneklemesinde, ka
dnlarn evlenmeyi setikleri erkekler, semedikleri erkeklere gre % so da

ha fazla para kazanyordu. Ayrca kadnlar iin evlilik tercihinde sosyal sta
t kadar -salk ve kuvvet gstergesi olarak- uzun boy da -en azndan ken
dilerinden daha uzun- nemlidir.
Bu, banal stereotiplerin bize yeniden sunulmas m? Yoksa onlar
trmzn gerek ortalamalarn yansttklar iin mi, stereotip oldular?
Soruyu deitirerek sorarsak, insann partner seimiyle ilgili, sradan ste
reotip ve saduyuyla elien bir aratrma sonucuna gvenir miydiniz?
Buss' un vard sonular incelikten yoksun olsa da, insanln ortak paydaFlRT V E S E i M

sn aryor. Tanm gerei, inanlr bir cevabn incelikten yoksun olmas ge

rekir. Yine de, sylennesi gerekir ki, eitlilik konusunda zerimize yok
tur. Ortalamay tanmlamak ne kadar il gin olursa olsun, ou insann or
talama olmadn ve tam da yerinde evrimsel nedenlerle byle olmadkla
rn fark etmek daha ilgintir.
M odalar
Hayvanlar arasndaki cinsel gsterilerdeki neredeyse tm deiik
likler, evrimsel zaman boyunca, genellikle yzlerce kuak boyunca gerek
leir. Ama insanlar arasnda modalar yldan yla deiir. nsan modas, bi
zim gelitirdiimiz tre has grnmleri bozabilir, hatta yadsyabilir. Du
daklar dairesel rdek gagalarna benzeten dudak engellerine ne demeli?
Ya on santim uzunluundaki sarkk kulaklar? remeyi tehdit edebilen de
iiklikleri ne yapalm; Avustralya yerlilerinin, penisin kkn aan mda
halesini ya da 19 9o'larn anoreksik, eroin alm modellerini? Modalar
" Bak, nelerle ba edebiliyorum" anlamnda kendi kendimize yaptmz
eylerdir. Ayr bir boyut da tarlar, nk insanlarda fiziksel cesaret kadar
sosyal stat de gsterirler. Drdnc blmde greceimiz gibi, en erken
tarihli insan giysileri muhtemelen boncuk ve vcut boyalanyd.
Bizler, bildiim kadaryla, tepesindeki salan dklen tek memeli
trz. Primat akrabalarmzn bazlar insanlarda olduka zenilmi gr
necek sa biimlerine sahiptir; rnein uzun, beyaz tyleri olan pamuk ka
fal ipek maymunu ya da ortadan ayrlm, dik ba sorgulu bonobolar. On
larn sa doal olarak byledir. nsan sa ise keeleir, katlar, bitleri
kendine eker: Samzn fiziksel biimi, sa yapma kltr olmakszn ge
limi olamaz.
Primatlara zg karlkl trnar etme ve parazt ayklamadan, ken
di samz yapacak el becerisine ve arka taraftaki salarmzia ilgilenecek
arkadalara sahip olduumuzu anlatan ve seksel seilme avantaj tayan
gsterie gei yaptmz dnyorum.
Bu sa lleleri yerel alkanlklara gre ykanr, yalanr, amurla
nr, boyanr, dzletirilir, kvrlr, kesilir ya da ekleme yaplr. Ancak, hepi
miz, tamamyla kendi haline braklm bir san sahibinin umutsuz ya da
Lucv' N i N M i RAs

97

deli olduu sonucuna varrz. Antrapolog J udith Berman, " Paleolitikte Bir
'Sa Ba Dank' G n " balkl makalesinde, bakmsz salan "maara
adam" fikriyle badatrdmza iaret eder. Yine de, maara insanlar,
30.ooo yl nce ilk insan resimlerini yaptklarnda, kadnlar titizlikle rl
m salaryla plakt .55
Hzla deien modalara ayak uydurmak, fiziksel dayankllk za
man ve gene11ik1e de para -bir partnerde istenen eyler- gerektirir. Bu du
rumun bildiim tek hayvan paraleli kambur balinadr. Tm erkek kambur
balinalar neredeyse tek bir arky ayn anda syler, ama iftleme mevsimi
boyunca bu arknn eitlerneleri ve yeni temalar ortaya kar. Diiler bu
devasa arkclara iftlernek zere yaklar. Diinin seimini nasl yapt
n bilmiyoruz. ama baz erkeklerin dierlerinden daha iyi ark sylediini
varsayabiliriz. Birisi, gelecek haftann arksna az da olsa imdiden yakla
m olmaldr. Yalnzca, deniz yzeyi yaratklar olarak biz insanlar, kimin
kim olduunu anlamak iin bir arkcnn derinlik kaydn, balinann kuy
ruunun dalgalar zerinde bir grnp bir kaybolmasyla eletirmek zo
rundayz. Oysa dii kambur balinalar sralamada kimin stte olduunu ok
yanusun teki ucundan hissetmektedir.56
KuPA KRALiEsi ' N i N C i N siYETLE R ARAS I N DAK YA R I I

Bu blm boyunca, yzlemed v e ibirliki cinsel davran arasn

daki fark incelemedik Her cinsiyet dierine gereksinim duyar; ayn za
manda her biri dieri zerinde bask kurabilir, kandrabilir, bir bakasyla
ya da erkek fil fokunda olduu gibi yirmi fokla aldatabilir. Eer anssz bir
yavru byk bir boann fazla yaknna giderse boa, fark etmeden ya da al

dr etmeden, haremini koruma sabit fikrine younlam biimde yuvar

lanp onu ezebilir. Diiler de yaralanabilir, ancak, fl foklar yana dnerek

iftleir; bu da iftleen diiyi erkein arl altnda ezilmekten korur.

Zt roBerin birbirine muhalif oyunu, dier Kupa Kraliesi rklarn

da olduu gibi, evrilen yarmaclar arasnda oynanr. William Rice, meyve
sineklerini krk kuak boyunca retmi, dii tipini sabit tutarak erkeklerin
evrim geirmesine izin vermitir. ( Krk kuak ok uzun bir sre deildir:
nsanlar iin 8oo-rooo yl, meyve sineklerinde iki yldan daha az bir sreF LRT VE S E i M

dir.) Rice, her kuakta erkeklere, orijinal kmenin ayr bir topluluundan
yeni diiler verdi. Bir kez iftleen diiler ve bu diilerin k zl a r deneysel
toplulua asla geri dnmedi. Yal n zca o ull a r deneysel izgiyi srdrd.
Bu, erkeklerin erkek olmada giderek daha iyi olma durumuyla seildikleri.

ama diilerin bu sper erkeklerle ba edecek uyum iin frsatlarnn bulun

mad anlamna gelir.57 Erkekler evrim geirdike, dier erkeklerin sperm
leri iin toksik olan spermli bir sv gelitirdi. Bu ise, sperm rekabetinde ie
yarasa da evrim geirmemi olan diiler iin toksikti. Sper erkekler, ayr
ca, daha sk iftleme eilimi gelitirdi. Dii bu toksik iftlemelere ne ka
dar ok maruz kalrsa, lmesi olasl da o kadar artyordu.
Normal bir toplulukta dii uyarlamalan bu etkiye kar koyacakhr.
Belki diiler zehri etkisiz hale getirmek zere evrilecektir. Belki diiler, yal
nzca dier erkeklerin spermleriyle rekabet etmek yerine diilerin dourgan
ln ve kendi yaam uzunluklarn artran, ibirlii yapan erkeklere farkl
imkanlar sunacakhr; belki daha ok holarna giden erkeklerle iftleecektir.
Cinsiyetler arasndaki Kupa Kraliesi rknn yansn ortadan kaldran Ri
ce'n deneyinde kontrol ve denge yoktu. Sonu pek de i ac deildi.
Bu meyve sinei deneyi, cinsiyet savann kanlmaz olduu anla
mna gelir mi? H ayr: Kuaklar boyunca cinsiyetierin birbirine uyum gs
terdii anlamna gelir. Her cinsiyetn ibirliinden en fazla yarar salad
trlerde, retken rkn galibi, ibirliini en iyi gerekletiren ve partnerini
de aynsn yapmak konusunda ikna edendi. Meyve sineklerinin toksik
spermi, dii katydid'in beslenmesini artran ve itaat etmesi iin ona kur ya
pan erkein hediye ettii yenilebilir spermden daha kanlmaz deildir.
imdi, yalnzca partnerler arasnda deil, ocuklar, teyzeler ve asker
mfrezeleri arasnda da kendini gsteren ibirliinin maliyeti ve yaranyla
ilgili daha geni bir incelemeye dnebiliriz.

LuCY' N i N M i RAs

99

B E NCi B L M

HE SAPLI S EVGi

abam ve arncam kszd; anneleri, doum yaparken lmt. K

k olanlar uzun boylu, ince, esmer ve ho vey anneyi hatrlyor
lard; bu anne, babalarna verem hastaln geirmi, onunla birlik-

te lmt. 8 9 o 'larda birok insann kaderi buydu. Olanlar yetitirilmek

zere Marion ve May teyzelerine gnderilmiti.
Teyzelerin ikisi de evlenmedi; ama ailede M ay Teyze'nin Ontario,
Branford'daki en zengin adamn evlilik teklifini reddettii efsanesi anlat
lrd. Hemire olan May Teyze tm blgenin en akac ve zgrlne d
kn bekar olmutu. 8o yanda -bir yol arkadann skntsn ekmeye
hi niyeti olmadndan- tek bana Avrupa'y gezmiti.
Eer organizmay bir grup geni aktaran ey olarak deerlendirir
sek, M ay Teyze'nin seimiyle ilgili basit bir hesap yapabiliriz. D iyelim ev
lenseydi, hatta bir de ocuu olsayd. Bu ocuk genlerinin yarsn ta
yacakt. lm olan erkek kardei de genlerinin yarsn tamaktayd. ki
kk yeenin herbiri ise yalnzca drtte bir orannda gen tayordu. Ge
netik olarak, onlarn ikisi birlikte, May'in bir oul ya da bir kzyla ayn
saylr. Pratik adan biraz daha fazla; nk, M ay Teyze onlarn bakm
n stlendiinde, ou ocuun geemedii erken bebekliin tehlikeli
aamasn gemilerdi. Biyolojik terimlerle bu, onlara, domam bebek
lerden daha fazla "kendini retme deeri" verir. M ay Teyze' n in ayrca
bakmakta olduu yal ebeveyninin, torunlarna kaynak salama, onlara
bakma ya da faydal tlerle yardmc olma dnda, "kendini retme
deeri" yoktur.
Sylemek istediim ey, M ay Teyze iin btn bunlarn son derece
ak olmasdr. May Teyze, akrabalk dereceleri ve bebekliin risklerini bi
yologlara sorma ihtiyac duymad. Kendi kararlarn kendisi verebilmi , in
san sevgisinin bu kadar basite saysal dkmnn yaplamayaca anla
mna gelen dier faktrleri de kararlannda dikkate almt. Ayrca, tabii
kendisine kur yapanlardan holanmam olmas da muhtemeldir.
100

H ESAPLI S EVG i

Resim 6. M ay Teyze ve yeenferi, yaklak 1896. (Bislop ailesinin fotoraf albmnden)

AK RABALI K S E M

May Teyze'nin verdii karar ii andan bekleyemeyiz; bu kannca da

kz ve erkek yeenierini yetitirirken kendi remesiyle ilgili umutlann bir
yana brakmhr. Darwin, kannca kastlarn -kastlann varln deil- ii
lerin, eer topluluun yaranna olacaksa evrim geirebileceklerini dnd
iin ok ilgi ekici bulmutu. "zel bir zorluk ... balangta bana almaz
gibi geldi ve kuramm asndan da son derece tehlikeli grnd. Bcek top
luluklarndaki ntr ya da ksr diilerden bahsediyorum: Bu diiler genellik
le igd ve yap asndan erkeklerden ve retken diilerden byk lde
farkldr; yine de, ksr olduklan iin cinslerinin devamn salayamazlar ...
Almaz grnmesine karn bu zorluk, seilimin bireye olduu kadar aile
ye de uygulanabileceini hatrladmzda, azalmakta ya da benim inandLucv ' N i N M i RAs

101

m biimiyle kaybolmaktadr. "' Dikkat edin , grup deil aile demekte, ii

kanncann kz kardelerinin soyundan gelenlerden bahsetmektedir.
Darwin'den sonra. zoologlarn, adaptasyondan "trlerin iyilii iin"
diye bahsettikleri uzun bir dnem oldu. Bu bak asndan, ii karncann
kendini feda etmesi nemli bir sorun gibi grnmez. Bu dnce tarz, cin
sellii aklamaya kalktncia yetersiz kalr. Cinsellik ya da dier zellikler
evrim geirmekte ve muhafaza edilmekte ise, bu, birey genlerinin iyilii
iindir, trlerin deiL2 i karnca kimin genlerine yarar salamaktadr?
Cevap, karncann bir buuk kz kardeidir. Erkek karncalar haplo
iddir: Bir tam set gene sahiptir, bylece tm seti her yavruya geirirler. Bu
da, kolanideki her iinin babasndan benzeri genleri ald a nlamna ge
lir. Kralie dploiddir: G enlerinin yarsn, insan anneleri gibi, her bir yav
rusuna verir. i karnca iftleip yumurtlasa, her bir yavrusu genlerinin
yarsn alrd. i karnca bunun yerine kralienin iftle mesine yardm
ederse, kanatl kk kz kardeleri olur ve bunlar onun genlerinin drtte
ne sahip olurlar. Kz kardelerinde, ortalama olarak, ii karncann an
nesinden ald genlerin yarsna ama babasndan aldnn tamamna e
lenik bir set oluur.
Kanncann erkek kardeleri, tersine, dllenmemi yumurtalardan
geliir. Kz kardelerinin gen tamamlaycsnn yalnzca drtte birine sa
hiptir. iler bu yarm erkek kardelere asgari yatrm yapar, erkek karn
calar da ev ilerine yardm etmek iin antenierini bile kprdatmaz.
1 9 64'te, William Hamilton, Darwin'in evrim ve davrann kavran
masn yalnzca bireye ya da bir btn olarak tre deil aile iinde payla
lan genlere balayan grne kadar olan her eyi deitiren bir makale ya
ynlad. Klonal tek hcrelilerden insanlara kadar her canlya uygulanabile
cek bir genel ilke belirledi. Sonra, uzun sredir bilinen, karncalar arasn
daki haplodiploid ilikinin mkemmel bir test konusu olduunu fark etti.
Karncalarn cinsiyet belirlemede kullandklar tuhaf aralarn, iilerin
kendini feda etmesi ve bal yapmayan, .inesiz erkeklerin koloniye hibir
katksnn olmamasn aklayabilecei sonucuna vard. Kuaklar boyunca
gerekleen akraba seimi, bencil ve bencil olmayan davranlarn genetik
nispi avantajlarn "hesaplyordu. " Karncalar, arlar ve eek arlar arasn102

H ESAPli SEVGi

da, ksr dii leri n emei zeri ne kurulu sosyal hayat uzak soylar boyunGt
gel iip durmalyd . Dier bcekler ve hayvanlar arasnda bu tip bir toplum
nadiren grl r. Termit'ler ve plak kr sanlar, byle birbiri arasnda
reyen koloniler kurarlar ve dii karncalar gibi onlar da yakn akrabadr.'
E. O. Wilson'dan bir alnt yapmak istiyorum; yalnzca Hamilton'n
makalesinde neler olduunu gstermesi asndan deil, tamamyla yeni
bir fikirle karlamann acsn, benim bildiim en gl biimiyle tasvir
ettii iin .
Hamilton' n makalesini ilk kez , Bostan'dan Miami'ye yapmakta ol
duum bir tren yolculuunda, 1 9 6 5 ilkbaharnda okudum. Bu seya
hat biimi

yllarda benim iin bir alkanlkt . . . New Haven'n ku

zeyinde bir yerlerde makaleyi antamdan kardm ve sabrszlkla

sayfalar kartrdm. Savnn zn anladktan sonra, daha tandk,
daha ho eyler okumak iin acele ediyordum. Yazs karmak ve
kulland matematiksel yntem zordu, yine de haplodiploidi ve ko
lonyal yaamla ilgili temel noktay yeterince abuk kavradm. lk
tepkim olumsuzdu. " i mkansz," diye dndm, "bu doru ola
maz. ok basit. Sosyal bcekler hakknda fazla bir ey bilmiyor ol
mal . " Ancak, o le sonrasnn ilk saatlerinde, New York'un
Pennsylvania stasyonu'nda Silver Meteor'a gitmek iin aktarma
yaptmda, bu fikir beni yiyip duruyordu. New J ersey bataklklan
na doru, gneye yol almaya baladmzda makalenin zerinden
bir kez daha getim; bu defa daha dikkatliydim, olmas gerektiini
dndm affedilmez hatay anyordum. Aralarda gzlerimi ka
padm ve zarkanatllann sosyal yaamnn ve tm dii olan i g
cnn yaygnlnn daha ikna edici, alternatif bir aklamasn
oluturmaya altm. Tabii ki bir eyler bulmaya yetecek kadar bil
gim vard. Daha nce bu tip eletirilerde bulunmu ve baarl ol
mutum . Ancak imdi hibir ey bulamyordum. Akam yemeinlsoptera takmn oluturan yaklak 1 . 900 bcek trnn ortak ad. Karncalann dahil olduu
Hymenoptra takmndan ba msz bir evrim sreci geirmi olmalarna karn. biim ve davran ben

zerlikleri nedeniyle akkarnca ya da beyaz kannca adlaryla da tannrlar. -ed.n.

Lucv' N i N

M i RAs

103

den nce, tren Virginia'ya doru ilerlerken, giderek daha ok hayal

krkl ve fke duymaya balamtm. Bu H arnilton denen kii her
kimse, Gordion dmn* zm olamazd; zaten, ortada Gordi
on dm de yoktu, deil mi? " Sadece, tesadfi evrim ve hariku
lade doal tarihten ibaretti her ey" diye dnmtm. Ve kendi
mi, alakgnll bir biimde, sosyal bcekler konusunda dnya a
pnda bir otorite varsaydmdan, bir bakasnn onlarn kkenini
aklama ihtimalinin olmadn, en azndan yle bir rpda, ak
Imdan geirmitim. Ertesi sabah Waycross ve J acksonville'den ge
erken, kendimle tartmay biraz daha srdrdm. M iami'ye var
dmzda, le sonrasnn o erken saatlerinde bundan vazgetim.
Dininden dnm biri gibiydim ve kendimi H amilton'n ellerine
brakmhm. Bilim tarihilerinin dedii gibi, bir paradigma kayma
s yaamhm.4

K a r lkl Dierka m l k
Ksa bir sre sonra, Wilson parlak bir lisansst rencisi olan Ro
bert Trivers'la da tartmaktadr. Trivers yalnzca aile sevgisinin deil, arka
dalar arasndaki karlkl destein de doal seilim tarafndan evrildiini
iddia ediyordu. Uygun artlar alhnda, yardmclarn ayn trden olmas bi
le gerekmez . Wilson yle diyordu: " Bizler, kavramdan dedikoduya, oradan
akaya, sonra gerisin geriye kavrama dndk. B ilimimiz komediyle ilerle
di. Bu alverilerden benim aldm zevk, zihinsel kanklk yaratan ve
muhtemelen tehlikeli olan bir uyuturucuyu snarcasna, bir psikolojik risk
hissiyle karkt. ">

Krk be balk tr ve be karldes trnn evrimi, dier balklarn

paraztlerini temizlemek zere gelimitir. Bir balk asla ve asla temizleyi

cisini yemez. ardnda bile, byk balk temizleyicilerin uzaklamasn
ikaz etmek zere belirgin bir iaret verir ya da murana balnda olduu gi
bi, eneler birbiri zerine kapanmadan nce ban keskin bir hareketle ge
ri eker.6 Geni ve rasgele karm bir toplulukta dierkamlktan elde edi
len bir kazan yoktur. Ancak ou hayvan, aslnda -p balk gibi- sabit
blgelerde ya da kk sosyal gruplarda yaar. Eer ayn arkadalarla her

104

H ESAPLI SEVG i

gn karlayorsanz ve yaptnz iyilie karlk verme ihtimali olanlara

seici olarak ho davranabilirseniz, iyilik edenin dedii maliyet iyilikle
karlaann salad faydadan daha kk olduu mddete diericimlk
evrilir. Trivers, bireyler arasndaki sradan ibirliinin "arkadalk, holan
mama, ahlaki saldrganlk, mteekkir olma, sempati, gven, phe, gve
nilirlik, sululuk halleri ve drst olmama ile ikiyzllk iin (ceza)"nn te
mellerini oluturduu iddiasn ortaya atabilmitir.7
Arkadalk ve birbirinden holannama byle bir sistemin birbiriy
le ilikili psikolojik durumlar olabilir, bu aktr. Peki, ya ahlaki saldrgan
lk? Bu da , sahtekarlk yapanlar cezalandrmann bir yoludur. Adaletsizlik
ve hakkaniyetli olmama bizi son derece kzdrp gcendirir. Gven ve al
datma, nemsiz olsalar bile, birbirinden ayr olaylar deil, yaam boyunca
birikmesi muhtemel bir tutumun ipulandr. Arkadalar nemsiz bir iha
net yznden birbirini ldrebilir. air Archilochos'un fkesi 2 5 0 bin yl

sonra bile capcanldr .

. . . Kumsaldaki kpkl dalgalarn karaya vurduu

Salmydessos'ta plak, Trakya'nn kvrck sal erkekleri
Onu evlerine alacak, elendirecekler (bandan ok ey geecek,
Klelerin ekmeini ineyecek)
Souktan kaskah kesilmi, yapkan deniz yosunlar vcudunu sarm
D ileri takrdyor sefil bir aresizlikle yalan sylerken
Bir kpek gibi yz yerde srnrken
Dalgalarn knld kumsaln yannda.
Brakn ben de geleyim seyretmeye;
Beni aldatt, iyi niyetimi ayaklar alhna ald
Oysa bir zamanlar arkadamd.8
oKKATMANLI S E i i M

Nfus byk v e rasgele karm olmayp, komularn birbirleriyle

karlap durduu, corafi adan hareketsiz bir topluluk olsayd, ne olur
du? Ya da, akc olmayp belirgin gruplar halinde blrnlenmi olsayd? Bu
sorular pek ok adan sosyal biyolojinin temel sorulandr. Genler bir kuLucv ' N i N M i RASI

10 5

ak iin bir bireyde ve bireyler de topluluklar ya da kabileler iinde grupla

nrsa, bunlarn hayatta kalma ve remesinin grubun tamamna bal olaca
durumlar bagsterecektir.
Benzerler arasndaki rekabet, genlerin, bireylerin ya da gruplarn
"bencil" olmasyla sonulanr. Bir dierini yenen, basit Darwinci biimde,
geride daha ok yavru brakr. Ancak, bir sonraki daha yksek seviyedeki se
ilim yeterince glyse, iinde dierkarolar barndran grup -en azndan
birka- dier gruplar yenebilir. Dierkamlar, tanm gerei, kendilerini fe
da etmeleri dolaysyla grup iinde dezavantajl konumdadr. Yine de onla
rn dierkaml grubun bir btn olarak bymesine, zenginlemesine ve
rernek iin hayatta kalmasna yardmc olursa, bu takdirde, dierkarnlarn
genleri bir sonraki kuakta mutlak olarak artabilir. Kendi gruplannn bencil
genleri daha da fazla artar. Ayn grup iinde olduka, dierkarnlar hem bir
birlerine hem de bencil olanlara yardm eder. Sonra, gruplarn yeni "kuak
lar" yelerini yeniden dzenlediinde, bazlarnda yksek sayda dierkarn
bulunabilir, bunlar da gruplar aras rekabette komularn yenmeleri iin
kendi gruplarna yardm edebilir. Eer dierkarnlar dierlerinin yanna git
me eilimi gsterirse, dierkamln avantaj hala daha byktr. Bu takdir
de, bencilliin hkm srd gruplarla yaanan rekabetle, ok yksek bir
toplam baanya ulamak iin birlikte alan gruplar oluturabilirler.9
Akraba seimi ve karlkl dierkamlk gibi, okkatnant seilim de
bir say oyunudur. Bireyler arasndaki seilim gruplara gre ne kadar yo
undur? Grup iindeki bireyler birbirlerine ne derece baldr? G rupla kar
lahrldnda, bireyin kuak zaman nedir; yani gruplar ne sklkta ayr
lr ve yeniden bir araya gelir? Birbirlerini tanyp birbirlerinden holandk
lar iin ya da ayn mahallede bulunduklanndan, dierkarnlarn seici bi
imde dier dierkarnlara katlma olasl nedir?
Diyelim, ele aldmz grup bir tr. Trler milyonlarca, hatta yz
milyonlarca yl yaarlar. Bu sre boyunca her birey, doal seilim yasalar
altnda birbiriyle yanr. Bireyler arasnda bencillik ie yarar. Bir bireyin
tm tre kar dierkarn olacak biimde evrilmesine imkan yoktur; bu, bel
ki , son blmde nereceim gibi, yalnzca tamamyla yeni bir insanlk du
rumunda gerekleebilir.
o6

H ESAPLI SEVG i

Yine de diyelim ki , "grup" bir bireyde bir araya gelmi bir grup gen
olsun . Aslnda, gen seviyesinde, meiosis' i, blnme sonrasnda hayatta ka
lan drt yumurtadan biri iinde bulunacak ya da belirli genlere geirmek
zere cinsiyet orann deitirecek biimde ynlendiren, tamamyla bencil
mutasyonlar vardr. Ancak, tam bir birey seviyesindeki seilim o kadar g
ldr ki , dier genler onlara kar gelecek biimde abucak seilir ve bire
yin tmnn hayatta kalma ve reme ansn artrr. artc olan, bencil
genlerin bazlarnn hayatta kalm olmas deil, hayatta kalanlarn says
nn az olmasdr. Bir hcre ya da vcuttaki genlerin kaderi, byk lde
grubun baarsna baldr:o
lgin olan soru, krlma noktasnn nerede olduudur. Grup yeleri
arasndaki seilirole karlatrldnda, dengeyi, grup seviyesindeki seili
min gl etkisi ynne eviren aslnda nedir? Bu, ya-ya da anlamna gel
mez; her iki sre de annda gerekleir. Bu ise, seilimin sadece deiik se
viyelerde fark edilebilir olmas iin hangi artlarn gerektii sorusudur.
Bir kavram olarak "grup seilimi"nin sancl ve yakn bir gemii
vardr. 1 9 62'de, Vero Wynne-Edwards, hayvan ve bitkilerin aslnda, srle
rini korumak ya da var olma seviyesinin altndaki ortamlanndan yararlan
mak iin remelerini azaltmak zere evrim geirdiini ileri srmtr.
George Williams, John Maynard Smith ve William Harnilton bu sav rt
mtr. Bireyin kiisel avantaj iin seilim, bir trn tamam bir yana, b
yk ve kark bir sr iin yaplan seilirnden daima daha baskndr. An
cak, daha sk balar olan gruplar iin (bir bireydeki genler ya da k bo
yunca harmanlarda yuva yapan ideal farelerin genleri) her seviyedekj sei
lim gcnn ne olduu nemlidir.11
nsanlar iin ve daha nitelie dair bir cevap iin, sorun bana daha
basitmi gibi geliyor. Hepimiz varlmz tehdit eden, bir btn olarak
grubumuza (ya da eitli gruplara) ynelik rekabetin farkndayz. nsanlk
tarihiyle biraz bile ilgilenmi olmak, gruplar aras savalara gemite ne ka
dar sk rastlandn gsterir ve ben bunun, en azndan empanzelerle bi
zim ortak atalarmza kadar uzandn ileri sreceim. Romallar ya da
barbarlar, Moollar veya Han (Eski in Hanedanlarndan biri), Apalar ya
da Atllar (Amerikan Savandaki svari birlii) tarafndan ldrlmek
Lucv' N i N M i RA s

107

yerine, sadece hastalk ve fakidikle savamamz yalnzca iyi dnemlerde ol

mutur. Yaam ya da lm krizlerinde grubumuzu kapsayan bir d i erkam
lk gelitirmek iin epeyce frsatmz olmutur.
1975 'te Wilson, bu alana adn veren Sociobiology ( Sosyobiyoloji) ad
l kitabnda gen, birey ve toplumun maliyet ve yararlarn zetlemitir. Er
tesi yl Richard Dawkins, ayn fikirleri The Selfish Gene'de ( Bencil Gen) ya
ynlamtr. ok sayda insan, birden, biyologlarn, nezaket ve sevginin ge
netik rekabetten kaynaklanabilme biimlerini lmekte olduklarn fark et
ti.12 Bundan nce, p ek ok kii, mulak biimde, bizim davran zellikleri

mizin -Darwin ve Wallace 'dan nceki insanlarn ilirlerin evrimini mulak

biimde varsaymalar gibi- evrilmi temelleri olabileceini varsaymt.
Darwin'in doal seilimi aklamasyla olduu gibi, burada da sosyobiyo
loglara muhalefet edenlerin fkelenmesinin nedeni nicel, zihni olmayan
bir mekanizmann kendilerine dayatlmasyd. Ahiakn genetik uygunluu
artrmas ahlakszlk olarak grlyordu.

Elbette bu, beklenebilecek tepkilerden yalnzca b iri. Bizler, cmert

birini ya da gzn krprnayan bir kahraman, pazarlkta kendi payn gr
meden elini bile kprdatmayan hesap bir cimriden ayrt edebilecek m
kemmel bir duyarla sahip olacak biimde evrildik. Karlkl dierkaml

n anlam temelde gvenin bulunmasdr. Nezaketin getirisini hesapla

mak sonuta cmert olmamaktr. Bizler, sosyobiyoloji kuramma derin bir
gvensizlik duymak, hatta ondan nefret etmek zere programlandk
E B EVEYN -OCUK E L K S

Hesapl sevgi, balangta, atmalar incelemekten daha tehdit edi

ci grnebilir. Evet ama ya sevgi dolu bir ilikideki atmaya ne demeli?
ocuk st ister. Anne, enerjisinin bir blmn, kendi saln
korumak ya da bir sonraki ocuunu yetitirmek veya domu olan dier
leri iin saklamak ister. Pabucu dama atlm, ernekleyen ocuk yerine ne
kadar st ve ihtimam yeni bebee gitmelidir? Ve bir bebek, ebeveynin ver
mek istediinden daha fazla kayna alabilmek iin ebeveynini nasl yn
lendirebilir? Drst iaretler vererek mi yoksa byk bir ihtiya iinde ol
duu izlenimi yaratp ebeveynini, bir kak dolusu bal, bir para kaliteli zao8

H ESAPLI SEVGi

man ya da (ard kularnn yuvasnda olduu gibi) bir solucan vererek b

yk bir ihtiyac gidermi olaca ynnde ikna ederek mi?
S inyalleri yalanlamann bir yolu, daha kk bir ocukta olduu gi
bi, verilen bir hediyenin oransal olarak daha byk bir yarara yol aaca
anlamna gelen, daha ocuksu hareketlere "gerilemektir." Bu strateji, okul
andaki bir ocuun, yorulduunda ya da aresiz kaldnda herkesin g
z nnde sinir krizi geirme antajnda grlen rktc bebeksi ala
may aklayabilir.'3
ocuk, tm genlerini kendisiyle, genlerinin ortalama olarak yalnz
ca yarsn her bir kardeiyle paylar. Bu nedenle ocuk, kendi hayatta kal
n her bir kardeinin hayatta kalna gre iki kat fazla nemseyecektir.
Ebeveyn her bir ocukla eit olarak akrabadr; tm soyun hayatta kalmasn
eit derecede ister. Ebeveyn, ocuklarna tm karlkl yardm eitlerini
retmeye alr, ama bir ocuk iin maliyet kardeine salad yarann yan
sndan fazlaysa, bu noktada, ocuk biyolojik olarak duraklamaya eilirrlidir.
B azen, ebeveynler ocuun kabul etmek istediinden da fazla kay
nak verir; ocuk ayrlp bamszlk kazanmaya alrken, ocuu ebeveyn
evine "yuvadaki yardmc" olarak ynlendirmeye alrlar. Trivers' yeni
den okurken birden, babamn dier teyzesi Marion Teyze'yi hatrladm.
M arion Teyze, karakteri gl olan M ay Teyze'nin kz kardei deil, olan
larn lm annelerinin vey kardeiydi; M ay Teyze'yle, iki kk vey ye
ene bakma iini paylamasnn yan sra hayahnn byk blmn dul
annesine, zorba erkek kardeine ve vey erkek kardeine bakarak geirmi
ti. Hayatn nasl yaamas gerektiini onlar sylemi, o da onlar memnun
etmek konusunda daima istekli davranmh.'4

Rahi mdeki S ava

Ebeveyn-ocuk atmas doumdan nce balar. Cerin, gelecekteki
kardelerine kar azalm dierkamlkla ve annesi lecek olur veya gsz
derse kendisine bakamaz olaca gereinden hareketle, annesi iin ek bir
dncelilikle, besin maddelerini kendisi iin ister. Ancak, babadan gelen
genler anneyle ilgili deildir ve annenin gelecekte dauraca kardelerle il
gili olmas da gerekmez. Biz, birka genin, hangi ebeveynin o gene katkda
Lucv' N i N M i RAs

10 9

bulunduuna bal olarak, aktif ya da pasif olabildiini imdilerde biliyoruz.

Igf2 geni (enslin benzeri byme faktr 2'yi reten gen) fareleri, babadan
geliyorsa, anneden gelen genlere sahip olanlara gre doumda % 40 daha ki
lolu yapmaktadr. Bu gen, yalnzca bu cenin iin besin maddesi "talep" eder
gibidir. Ancak annenin de bir kar stratejisi vardr: Igf2 rnn ortadan
kaldrp yok eden aktif geni vardr. Bunlar birbirlerinin etkisini yok etmeye
alarak annenin patlamamas iin evrime kar hareket ederler. Fareler (ve
insanlar), imdi, bir halat ekme oyunu oynayan takmlar gibi saf almtr:
Eer bir tarafn ekmesine izin verilirse, dier tarafyere decektir.'5
Hangi ebeveynden alndna bal olarak deien psikoaktif genler
de olabilir. iaretli bir gen, anneden mi yoksa babadan m geldiini, dola
ysyla hangi ebeveynin akrabalaryla akraba olduunu bilir. Trivers, aktif,
anne soyundan gelen genlerin anneye, kardelere ve dii akrabalk soyun
daki dier akrabalara kar davransal dierkaml desteklediini, te yan
dan aktif baba soyundan gelen genlerin baba tarafndan akrabalar dnda
bencillii tevik ettiini dnmektedir. '6
Beyaz ayakl Amerikan fareleri ok sayda tr ve alttre ayrlr. o
u okelidir, az sayda tek eli vardr. Tek eli babalarn genleri -tek eli
bir erkein karlar tekeli partnerinin kadaryla aktndan- nispi
olarak "bencil deildir": Partnerinin hayatta kalp gelecekteki yavrularn
dourmasn ister. Tersine, okeli babalarn genleri yavrularm, bir baka
sn gelecekteki yavrular pahasna, mmkn olduunca byk olmaya
iter. Elbette, diiler bu genlere kar kmaya hazrdr; bylece her ey ge
nellikle normal bir biimde gerekleir. Ancak, laboratuvarda soylar birbi
riyle aprazlarsanz, okeli anneler tekeli bir babann nispi olarak daha az
iddial embriyolarn sktrr: Yar byklkte, elimsiz yavrular doar.
Tersine bir aprazlamada, ceninler giderek byr ve anneler lr. Tekeli
anneler, okeli bir babann ocuklarnn ek taleplerine kar kamazlar.
Bu mekanizmann srr henz zlmemitir ama sonu ortadadr. '7
vey Babalar n Cinayetleri
1970 balarnda, Sarah Hrdy, Harvard'da lisansst rencisiyken,
etrafnda sosyobiyoloji tartmas sryordu ve yeni ortaya kan bu kura110

H ESAPLI S EVGi

m snamak ii n u b i r rnek aryordu. Erkek hanuman langurlannn , ye

ni bir sr devraldklarnda, bazen kendi trlerinden bebekleri ldrd
n duymutu. Bu durum , onlar barl bir topluluk olarak tanmlayan br
baka saha almasyla tuhaf biimde eliiyordu. Bu ikinci senaryoya g
re, isyankar bir erkek, aaln uzak bir kesindeki dallan sallama cesa
retini gstererek, egemenlii rahata tersine evirebiliyordu.
Hanuman langurlar Hindistan'n kutsal mayrnunlardr; tapnak
larda ve sunaklarda bulunur ve beslenirler. Bir balerinin kendine gveni ve
bir engelli kou atletinin becerikliliiyle aalarn ve tapnaklarn duvarla
nnda gidip gelen, gmi gri renkte, uzun hacakl srayclardr. Hrdy,
"Ahmedabad endstri ehrinde, bir grup langur erkeinin trafikte zikzak
yapp, tekerlekli motosiklet-taksiler arasndan sekerek gzden kayboldu
unu ararak grdm"9 demektedir. Eski Hint destan Ramayana'da,
Hanuman'n kadn kahraman kurtarmak iin bu srayan maymunlardan
bir ordu armasna amamak lazm.
Erkeklerin bebek katliamlar evrilmi, uyum salam bir davran
biimi olabilir mi? H ryd, yln, Rajastan'n orak ovalar zerinde yk
selen ve hac blgesi olan ormanlar ve tapnaklar diyar Abu Da'ndaki s
rleri izlemekle geirmitir. Haclar ve turistler mayrnunlar, nohut ve cha

patis*

ile besliyordu, bu sayede bir gzlemci srnn ortasnda ayakta du

rabiliyordu. H rdy, kendi be srsnn yeni erkekler tarafndan sekiz kez

igal edildiini grd; bu sre boyunca toplam olarak yirmi yavru kaybol
mutu. Bir erkein, yeni srnn bebeklerine dokuz kez saldrdn, biri
nin ciddi biimde yaralanp sonunda ortadan yok olduunu grd; bir ba
ka erkek elliden fazla saldrda bulundu. Hrdy, yalnzca bir gerek ldrme
olay grd; ancak saldnlarn, yaralarn ve ortadan kaybolmalarn toplam,
bebek katliamnn Jangurlarn yaamnn tekrarlanan bir paras olduunu
ortaya koymaki:adr.

20

Hrdy bunun nedenini de aklad. Abu Da'ndaki kdemli erkek

yalnzca 2 , 5 yandayd. Dii kzma dnemine abuk girerse, yeni bir er
kein, kendi yavrulannn babas olmak, onlar bebeklikleri boyunca koruKuzey Hindistan'a zg beyaz undan yaplan bir tr yass ekmek -ed.n.
Lucv' N i N M i RAS

III

mak ve kk oul1ar, halefi tarafndan srden srgn edilmekle ba

edebilene ve kz evlatlar annelerinden olduka bamsztaana dek kstl
bir zaman vardr. Diinin o anki hamilelik ve st verme dnemini bitrne
sini beklerse, arkasnda, bir sonraki zorba tarafndan ldrlecek bir grup
aresiz bebek brakr.
Diilerde ne gibi kar stratejiler vardr? Srye yeni bir erkek gir
diinde, diiler genellikle, "uyarlm" kzma dnemi yaar. Langurlarn
"gel buraya" iareti olan tuhaf bir ba hareketiyle iftlemeye davet karr
lar. Zaten hamileyseler, erkei, bazen bebei kendi ocuuymu gibi be
nimsemesiyle sonulanacak biimde "oyuna getirirler. " ocuklar olan an
neler, yeni erkeklerden uzak durmaya alr. Kaybedecek az eyi olan ya
l diiler ve bykanneler bazen zorbalara bizzat saldrrlar, ancak erkek
onlarn iki kat byklndedir ve genellikle o galip gelen o olur. Bebek ci
nayetlerini ortadan kaldrmann evrimsel adan etkili stratejisi, diilerin
katillerle iftlemeyi reddetmesi olabilirdi ama bu, bir dii iin, gelecekteki
yl ya da daha uzun bir sreyle ocuk sahibi olamamak anlamna gelir
di; bu da ok byk bir bedeldir.
Hrdy 1977'de, The Langurs of Abu adl kitabn yaynladnda ok
byk bir tartmaya yol at. Feminist bak asndan bu tartma tuhaf
tr. Hrdy, bazen erkek ve diinin gndemlerinin ortak deil, birbirine zt
olabildiini aka ortaya koydu. 7o'lerin ikliminde bu elbette nemli bir
mesajd.' te yandan, ou insan, bebek ldrme eilimi fikrini o kadar
ok edici buldu ki, bunun doru olmadn dnd. Diiler ancak, ken
dilerinin yaraland noktaya kadar diren gsterip, sonunda da iftleip ka
tilin genlerini devam ettirdiyse, bu daha da ktyd. Bu arada, gzlemci
nin gz nnde daha fazla sayda bebek cinayeti gerekleti. George
Schaller, H rdy'nin aratrmasndan da nce, aslanlada ilgili olarak, ayn
durumu ayn neri aklamayla rapor etmiti. u anda, 13 primat trnde,
yeni bir erkek baa getiinde vuku bulan yzlerce pheli bebek kaybol
mas olayn saymazsak 48 civar bylesi durum grlmtr . 22
Gelelim insanlara. Martin Dely ve Margot Wilson, kaytlarn hem
biyolojik hem de resmi ilikiyi listeledii Kanada'daki 408 adet ocuk cina
yetini inceledi. Elbette, ocuk cinayeti ok nadirdir ve tespit edilmesi muh112

H ESAPLI S EVGi

temelen daha da nadirdir. Gerek ebeveynlerin iledii cin ayet oran. bir
milyon ocukta o 'un altnda olmasna karn vey ebeveynlerin

iledii ci

nayet bir milyanda 700 adetti ve bunlarn ounda katil vey babayd. vey

babalarn iledii cinayetler, byk oranda 2 ya alt ocuklarda younla

mt; bu bebekl ik ya, bir sonraki ocuun dllenmesini nemli lde
geciktirebilecek bir yatr.2}
Daly ve Wilson aratrmas daha da byk bir fkeye neden oldu;
bunun nedeni, vey babalar arasnda grlen u noktadaki gaddarln bir
biimde " doal" olduunu ima eder grnmesiydi ve eer bir eylem "do
al" ise doru ya da e n azndan affedilebilirdir. Bu yzden, bebek cinayet
lerinin "doal" olduu asla telaffuz edilmemelidir.24
nsanlarda grlen bebek cinayeti tartmasnn st imdilik r
tlm durumdadr. Primat tartmas ise yine alevlenmitir. Eletirmen
ler, bebek cinayetlerinin ounun, dier saldrgan dnemlerin ender gr
len ve evrimsel adan nemsiz ayrntlar olduunu iddia etmektedir. Bu
nemlidir, nk bebek cinayetleri imdi tekeliliin evrimindeki itici g
olarak ileri srlmektedir. Belki, tekeli erkek
ya

lernur ya da ipek maymun ve

gibon, hatta bokbcei bir tek diiye balanr; nk kendi yavrularn l

drc olabilen komularna kar korumak zorundadr. Dii iin babann

kim olduunu bilmemek, erkek iin de bebek lmne yol aan istilalara
kar mttefik sahibi olmak avantaj tadndan, okerkekli gruplarn ev
rilme nedeni, grup iinde partnerleri paylamak anlamna gelse de, ksmen
bu olabilir. Eletirmenler bunu, az sayda kantla kuram ok fazla destek
lemek olarak grmektedir.:s Bu sav kabul etmek iin, bebek cinayeti zel
liinin kahtmsal olduunu ve reme asndan avantajl olduunun kant
lanmasn istemektedirler.
Artk, bebek cinayetinin genetik temeli farelerde anlalm ve re
me asndan avantajlar da aslanlarda iyi aratrlmtr. (Vahi hayvanlar
seim yaparken arzi olarak ldrc olabilir, ama laboratuvar fareleri ze
rindeki kontroll deneylerde, bebekler, canlarnn yanmamas iin fare b
yklnde metal kpekbal kafeslerine konur.) Her yl, memelilerin e
itli cinslerinde grlen . vey babann iledii bebek cinayetinin skl ve
uyum salama avantajyla ilgili kant birikmektedir."6
Lucv' N i N M i RAS

II3

Evlat Ed inme
Bebek cinayetlerinin evrilmesi dehet vericidir; neyse ki bu davra
n insanlarda nadiren grnmekte. Evlat edinme ok daha sk grlr ve
de evrimsel aklama gerektirir. Kii, genetik bann olmad bir ocua
emek ve sevgi biimindeki bu byk yatrm neden yapar?
Elbette bunun nedeni evrimsel bir yan rn, genellikle biyolojik o
cuklara ynelen bir artk duygular btn olabilir. Ancak daha olas bir
aklama, bir sosyal grupta ocuk sahibi olmann mttefikleri olmak anla
mna gelmesidir. Dier ailelerle yaanan atmalarda ocuklarnz sizin ta
rafnz tutar. Sizinle ittifak yapacak bir dier ocuk yetitirirseniz, kendi
remenizi feda etmeden destek grubunuzu artrm olursunuz. Eer, bas
kn kii olarak, idareniz altndaki birinin bebeini karrsanz, hem sizin
mttefik aileniz geniler hem de onun ailesi azalr. Lernuriardan Habe
maymunlanna kadar, karma olaynn vuku bulduu her durumda kar
ma iini yapan baskn taraftr.
Neyse ki, evlat edinmenin daha yumuak bir yn de vardr. Eer
bir anne primat lrse, ocuklarnn gelecei, dier yetikinler yardm et
medii srece hi de parlak deildir. Gombe Nehri'nde, Gigi adnda gste
rili bir ksr dii vard. Gigi mkemmel cinsel ikinliklere sahipti ve er
kekler arasnda son derece poplerdi, ama hi hamile kalmyordu. Yllar
iinde, drt farkl ksz evlat edindi, yetitirdi. Dii empanzeler g etti
i iin, bu kszler muhtemelen yakn akrabalar deildi. Bebekler onun
himayesi sayesinde hayatta kald. J apon makaklarnda, anneleri ldrld
nde yavrulan stlenenin erkekler olmas daha olasdr. Ancak primatlar,
hatta lernurlarda (olduka ilkel bir grup) , daha yal olan kardeler, teyzeler
ve amcalar yavrulan, Marion ve May Teyze gibi evlat edinir. Bu, kriz d
nemlerinde sk rastlanan bir davrantr. Frans de Waal 'in belirttii gibi, bi
zim evrilmi davranlarmzn ou, benzeri biimde " iyi huyludur."27
ocuKLAR S EM E K

Birok kltr, kesin kurallarla belirlenmi durumlarda, bebek

lmleri gerekletirir ve bunu onaylar. Bu, bir vey babann iledii bebek
cinayetinden olduka farkldr, nk ebeveynlerin kendileri tarafndan
H ESAPLI SEVC i

onaylanr ya da gerekletirilir. Ebeveynlerin bebek ldrmeleri dier me

melilerde ok nadirdir, ama doumda ya da hemen sonrasnda rahatsz
edilen neredeyse her memeli anne, yavrularn terk eder. Kemirgenler,
eer yuva alrsa yavrularn yer. Tam bir yalnzlk iinde, bir maarada do
um yapmaya alkn aylar, hayvanat bahesinde tuhaf sesiere ya da koku
lara maruz kaldnda bile yavrularn yiyebilir. Hayvanat bahesindeki an
ne goril , babadan ayrlrlarsa bebeklerini terk etme ya da hrpalama eili
mindedir. Bunun bir anlam vardr. Vahi doada erkek goril, dierlerinin
bebeklerini ldrmek eilimindedir. Eer bir gmsrt grubu lrse veya
azledilirse, yavrusunu yetitirme midi pek yoktur.28
nsan bebeklerinin kltrel onayla ldrlmesi durumu, talepleri ai
leyi tehlikeye atabilecek bebekleri hedef alr: Fiziksel zrl bir ocuk, bir
ikiz, kendisinden byk kardeine ok yakn domu bir karde. !Kung ka
bilesinden bir kadn olan Nisa, drt yanda hala nasl annesinin stn
emmek istediini ve annesinin bir sonraki hamileliinde kendisine st ve
rilmedii iin yksek sesle bardn hahrlyor. Annesi doum yaphnda,
N isa'dan bir denek bulmasn istemi, bunurla yeni doan gmp Nisa'y
beslerneye devam edeceini sylemi. N isa, "Anneciim, o benim erkek kar
deim! Onu yerden al ve kye geri gtr! St emmek istemiyorum!" diye ba
rm. Annesi drt yandaki kznn yakarnalan sonucunda bebei ldr
memitir. Ancak, N isa iki yanda olsayd, yiyecek bulmak iin gnde yakla
k on mil yryen bir ! Kung kadn, hem emeklemekte olan bir bebei hem
de yeni domu olan tayp yryemeyeceini bilirdi.29
Bebekleri ldrmek ya da terk etmek son aredir; bir ocuu yeti
tirip yetitirmemekle ilgili bir dizi karann son admdr. Karar, cinsellikten
kanma, doum kontrolne bavurma veya krtaj olabilir. Kararlar sklk
la bilinsiz de olabilir: seks neren partnerden holanmama, ya da daha
sonra, bir ekilde annenin vcuduyla uyumlu olmayan ceninin annda d
rlmesi gibi.
Doum kontrol baarsz olursa ya da mevcut deilse, tm kltrler
deki kadnlar, tm zamanlar boyunca, daha zor olan seimi yapmbr. "G
venli" krtajdan kaynaklanan anne lrrleri, gelimi lkelerde 3.700 krtai
da iken, ''gvensiz" krtajlarda 25o'de 'dir. Dnya Salk rgt, her yl
Lucv' N i N M i RAS I

1 15

kresel olarak 20 milyon gvensiz krtaj n yapldn tahmin etmektedir; bu

da 7o.ooo kadnn lmne neden olmaktadr. Dier bir deyile, kadnlar ge

nellikle, korkutucu bir risk gze alarak krtaj semektedir.Jo

Bu, kasti krtajn her bir durumda doru ya da yanl olduu anla
mna gelmez; yalnzca kendiliinden krtaj ve bebek lmleri gibi bunun
da doal olduu anlamna gelir. Bazen bebekle birlikte anne de lmektedir;
bazen de bir kadnn daha salkl bir hayat srp daha salkl baka o
cuklar dnyaya getirmesini salar.
Ka ocuk?
Bu sorunun cevab akhr. Bir organizmann uzun dnemli zinde
liini artracak sa)'lda ocuu olmaldr. nsansanz, ocuk yerine arkanz
da fikirler ve etkiler brakabilirsiniz ya da ocuklara ek olarak bunlar bra
krsnz, ama bu daha sonraki bir hikayedir. Uzun dnemli zindelik kuak
larn devam etmesi anlamna gelir. Bylece, kaderi zar zor geinebilmek
olacak on sekiz ocuk yerine, sadece, tp fakltesine gndermeye hazr ol
duunuz (eer yetenekleri bu yndeyse) iki ocuk sahibi olmak sonuta da
ha iyi olabilir. Bunu genetik adan sylyorum, sadece para ya da prestij
asndan deil; geri zenginlik ve stat bu iki daktorun kendi ocuklarnn
hayatta kalmasn ve remesini salayabilir.
Her canl benzeri seimler yapar; karahindibalar da yapar. Harvard
niversitesi biyoloji blmnn arkasndaki tarlann karahindibalar d
zenli olarak biiliyordu. Mekanik avcdan kurtulmak iin, ieklenmeye ve
mmkn olduunca ok tohum retmeye alhlar. Daha uzakta, daha
uzun bitkilerin bulunduu tarlann karahindibalar baka bir sorun ya
yordu:

Goldenrod ve ambrosia ve tm dier saman nezlesine neden olan bit

kiler arasnda flizleniyorlard. Bu karahindiba cinsinin, rakiplerini geebii

rnek iin gl bir bitkisel bymeye ihtiyac vard. Kalabaln arasndan
balarn uzatahilrnek iin, rzgarn tohum emsiyelerini yakalayabilmesi
ni salayacak kadar geni yaprakl ve uzun boylu oldular. Her tohumun, bu
evrede hayata bir balang yapabilmesi iin daha fazla besine ihtiyac var
d; bu yzden bu tr, tek rakibi biilmi imenler olan , biilen tarladaki t
re gre daha az sa)'lda, daha byk tohumlar gelitirdiY

n6

H ESAPLI

Sevci

Bu, r seilim ve k seilim karlatrmasdr. Mmkn olduu kadar

ok sayda tohum gelitirme stratejisi, u noktada, trn azami reme h
zyla snrldr ve buna r stratejisi ad verilir. Bunun zdd olan strateji -da
ha az sayda tohum retmek ama her birine daha fazla yatrm yapmak
kapasitesinin snrna yaklam olan evrelerde uygundur ve buna k stra
tejisi ad verilir. Elbette, ou birey ve topluluun, ortalama bir seviyesi, se
viye eitlilii ya da en iyisi, stratejileri evresel ipularna gre deitirme
yetenei vardr.32
zelliklerin karm r seilimli ve k seilimli yaratklan tanmlar.
Daha az sayda, daha iyi hazrlanm yavrular, yani k stratejisi, tam, tahmin
edilebilir, rekabeti ortamlarda uygundur; r seilimi, son derece deiken
ortamlarda ok sayda ancak muhtemelen daha az iyi donanml yavrular
iin uygundur. Eer artlar ktyse, ebeveyn yatrm ne olursa olsun onla
r im bime makinesinden koruyamaz. Eer im makinesi biraz nce ge
tiyse artlar iyileecek, tohumlarn ou hayatta kalp geliebilecei bir ala
na sahip olacaktr.
Baz yaamykleri seimi kendileri yaparlar. K seilimli organizma
larn nispi olarak gvenli yetikinleri vardr. Topluluktaki yerlerini salaru
latrdktan sonra, daha yava ritimli bir hayatn glklerini muhtemelen
gsleyebileceklerdir. Tersine, r seimli topluluklar yetikin olarak da has
sas durumdadr. Eer remeyi ertelerlerse, hayatta kalma anslan pek azdr.
Byrken acele eder, erkenden ve ok sayda rerler. Talih bu kuan haya
tn ksa kesse bile belki gelecek kuaklann yzne glecektir.
Tandk geldi mi? Elbette. Onu ya da bunu yapmaya yarayan genler
deil de, ka ocuk yapacamz karar ile, karar verirken kendi yerel duru
mumuzu deerlendirmekle ilgili olduka geni bir seim yelpazesi olutur
ma yeteneini miras aldmzdan byledir. Neyin ie yaradnn mant
da benzerdir. Olduka dengeli ya da tehlikeli evrelerde, bizler de karahin
dibalarn mantn izleriz.

Kz Evlatlar m , Oullar m ?
insann hangi cinsiyette ocuklan olmal? Cinsel olarak reyen tr
lerde, erkek ve diilerin tm bir sonraki kuaa eit derecede katkda buLucv' N i N M i RAs

lunur. Ortalama olarak, ebeveynler oul ve kziarna eit miktarda enerji

harcar; bu, ayn sayda kz ya da erkek evlat sahibi olmakla ayn ey deil
dir.M Diyelim, sko kzl geyii gibi, siz de bir oula daha fazla st veriyor
sunuz. Bu, ebeveyn enerjisi asndan ayn maliyetle, daha az sayda erkek
evlat ve daha ok kz ocuk anlamna gelir.JS
Diyelim ki, gelenekler bir kzn eyize sahip olmas gerektiini sy
lyor. Hindistan'da eyiz ve dnler ailelerin, yaam tehdit eden , are
bulunmaz bir fakirlik iine dmelerinin temel nedenidir. eyiz olmadan
kzn evlenme umudu yoktur; baz sosyal kastlarda bu, kzn seenekleri
nin evde kalmak, cretli kle ya da bir fahie olmakla snrl olduu anla
mna gelir. Nakit para zerinden dnldnde, bir kz ouldan daha
pahaldr. Dahas, bir oul, ailesiyle oturarak ve onlar ldnde cenaze
ateini yakarak, kendisine yaplan yahrm geri der. Hintlilerin, cinsiyet
orann olan ocuklar lehine evirmek iin ellerinden geleni yapmalarna
amamak gerekir. Bombay'da, cinsiyet tespiti iin ultrasonun piyasaya s
rlmesinden sonra, 8.ooo krtajn 7999'u kz bebeklere yaplmtr. Bu
genelde bilinmektedir; ok kiinin bilmedii ise olan ceninin ebeveyni
nin, yanl bilgi verdii gerekesiyle testi uygulayan mahkemeye vermesi
dir. Oysa, nispi maliyet ve faydalan bildiinde, ufack bir incir-eekars bi
le benzeri seimi yapacakhr.36
Kk, portakal-pas rengi bir ty topu olan Seyel tleenini ele ala
lm. Trnn devamll tehlikede olan bu hayvann dnya zerindeki n
fusunun tamam, g88 'de, H int Okyanusu'ndaki 29 hektarlk bir kara par
as olan Cousin Adas'nda yaayan 320 adet kutan ibaretti. Daha sonra,
Jan Komdeur ve meslektalar, birka damzlk ifti, Aride ve Cousine adl,
zerinde yerleim olmayan adaya yerletirdi, tre hayatta kalmak iin iki
yeni ans verdi.
Seyel tleininin yuvasnda yardmclan vardr. Bunlar, ebeveynle
riyle kalan gen, yetikin diilerdir. Orijinal yuvalar olan kalabalk ve kt
kaliteli topraklarda, yardmclar besin stokunu kendileri yiyerek yavru ku
larn hayatta kalma olasln dryordu. Ebeveynler % 77 orannda
oul dnyaya getirdi, bu oullar daha sonra yuvadan ayrld. Ayn ebeveyn
ler, yeni, zengin adalarda yalnzca % J'lk bir oranla oul sahibi oldu. Kz
8

H ESAPLI SEVG i

evlatlar olgunlat ve yardmc grevini stlendiler. Yavru kularn hayatta

kalma oran h zla artt. Zengin bir blgede, yardmclar yavrular besledi.
Sonra ebeveynler, ihtiyalarn karlayacak iki dii yardmclar olduunda,
oul yumurtlama iine geri dnd. Ksacas, tleenler iin cinsiyet oran,
insanlar iin olduu gibi, hem ebeveynlerin yapmas gereken yatrma hem
de hangi ocuklarn bu yatrm aileye geri deyeceklerine bal olarak de
imektedir.l7

Orta l a m a O l m ayan Kzlar ve Oullar

B i r topluluun, rernek iin bir erkek ile bir dii gerektiinden, kz
ve erkek eviatlara eit oranda yatrm yapmas, nfus ortalamalanna daya
nan bir hesaplamadr. Siz (ya da vcudunuz) , ortalama olmadnz bilme
nin aralarna sahipseniz, neler olur?
Eer Klimanjaro'nun Amboseli rezervinde son derece kstl bir di
yetle beslenen baskn, dii bir Habe maymunu olsanz, kz evlatlan tercih
edersiniz. Habe maymunu kzlar srde kalr ve annelerinin rtbelerini
miras alr. Eer ayn srde hakszla uram bir diiyseniz, oullarnz
olsun. Oullar yeni srlere katlr ve buralarda byklklerine, glerine
ve sosyal becerilerine gre hayatlarn srdrrler. Eer dk statl bir
anne, zeki, salkl bir olan dnyaya getirmeyi baarrsa, bu olan dierle
riyle ayn ansa sahip olacaktr.38
Teksas'taki bir mercan adasnda lks iinde yaayan bir Habe
maymunuysanz, kznzn baskn olup olmamas ok da nemli deildir;
naslsa herkes iin yeterli yiyecek vardr. Ancak, son derece salkl ve ken
dine gvenen bir olan, bir sonraki erkee gre daha ok diiyle iftleir.

Bu artlar altnda baskn annelerin kzdan ok oul dourmas gerekir ve

yle de yaparlar. U zun bir sre boyunca primatologlar, birbiriyle elien ve
riler nedeniyle tartmtr, nk topluluklarn bazlan belirli bir biimde,
dierleri baka bir biimde -ou da rasgele- eilimliydi. Sonunda, bunla
rn tmnn yiyecek stoklarna bal olduunu fark ettiler. Primatlar bilim
insanlarndan ndeydi. Sri Lanka'daki

toque

makaklar hem stat hem de

vcut artlar asndan bu durumu sergiliyordu. Yksek statl ve salam

anneler daha ok olan douruyor, yksek statl ama dk kilolu anneLucv ' N i N M i RAs

lerin daha ok kzlar oluyor, te yandan en dk statl ve en kt du

rumdaki anneler yine olan douruyordu. Elbette bu istatistiksel bir ei
limdir, herhangi bir doum iin yaplan bir tahmin deildir ancak, 26 s
rde s8g doumun tmn topladmzda durum aktr.39
Fikir, (yine) Robert Trivers ve rencisi Dan Willard'dan kt. o
keli bir tr dnn -diyelim iri boynuzlu bir geyik tr (elk) ya da sko
adas Rhum'da yaayan kzl geyik-; burada erkeklerin haremi byklk
asndan deiim gsterir; bu nedenle erkekler farkl sayda buzann
dnyaya gelmesini salar. Diiler de deiir, ama ok deil. ok zayf bir
dii geyik bile yavru dnyaya getirirse de bozguna uram bir erkek getir
mez. Zayf geyik, reme olasl olan clz bir kz evlat yetitirebilir. Sa
lkl, baskn geyik bir olan yetitirir, onu bol stle besler ve belki bir ms
takbel harem aas olarak ortala salar. Kzl geyik iin sistem Trivers ve
Williard'n ngrd biimde iler.40
Henz hi kimse hayvanlarn, yavrularn cinsiyetini nasl setiini
bilmiyor. Muhtemelen, Habe maymunlar bu seimi seici krtajla yapar.
Yamurlardan nce hamile kalrlarsa da daha byk olaslkla, hamileliin
erken dnemlerinde yamurlar iyiyse ve imen bolsa, daha masrafl cinsi
yerin ceninini tutmaya karar verirler. Seyel tleeni tam olarak doru cin
siyetn yumurtalar zerine kulukaya yatar. nsanlar ve tbbi laboratuvar
lar, bunu nasl yaptklarn bilmek isterdi.4'
Ya insanlar? Neredeyse tm topluluklar, doumda o o kz ocua
o s erkek ocuk orann gsterir; saylar ksa srede eitlenir, nk olan
lar erken hastalklar ve kazalar konusunda daha hassastr. Az sayda veri
yanldr. Ortaa Portekiz'inde, cinsiyet oran aka hava durumuyla ilgi
liydi. Yamurlarn ve hasadn iyi olduu yllarda daha ok olan douyor
du. Utah Mormanlar g . yzyl boyunca ok iyi kaytlar tutmutur. Dini
statleri, zenginlik ve sosyal statnn tm zelliklerini yanstyordu ve do
um kontrolnden kararl biimde kanyorlard. Daha yksek statl er
keklerin eleri, zellikle de en gen ve en ayrcalkl eler daha ok olan
dourma eilimindeydi.
gso 'lerde yaplm kkrtc bir aratrma, hcum pilotlaryla
bombardman pilotlarnn retkenliini karlatrmt. H cum pilotlar12.0

HESAPLI S EVG i

n n k z ocuk sah ibi ol m a eilimleri varken, prestiji daha dk olan bom

bardman pilotlar alldk, eit oran gsteriyordu. Bu dnem "her ey ku

ralna uygun fadam gibi" dnemiydi; bu dnemde en mao kadrolarn yal

nzca kz ocuklar ol masna byk altndan glndn hatrlyorum.

Olas bir aklama, hcum pilotlarnn elerinin, kocalar nn bir sonraki
uua sa salim kp kamayacan bilmedikleri iin olaand bir stres
altn da olduklar ve "adam gibi" adamlarn kendilerinin de biraz stresli ol
masyd. te yandan, kadnlarn savalardan hemen sonra olan dourma
lar gibi gizemli bir durum da mevcuttur ( Daha iyi dnemlerin yaklamak
ta olduunu bilmenin rahatlyla olabilir mi?) Aklamas ne olursa olsun,
bu, eitli politikaclar tarafndan iddia edildii gibi, bir sonraki savaa as
ker salamak iin deildir; son olarak, Chelsea Clinton'n altm birinci
bakan kz olduu gereinin tuhafldr, oysa bakan oullannn says
doksandrY Bunun insanlarda nasl olduu da bilinmiyor.
Var olan veriler, baskn olma, gvenlik ve iyi dnemlerin biraz da
ha fazla erkek ocuk anlamna gelmesi olan, muhtemel bir Trivers- Wiliard
etkisine iaret ediyor. Ancak, insanlarla ilgili ok sayda kayda ramen by
lesi veri o kadar az ki , yavrunun cinsiyetiyle ilgili doum ncesi biyolojik
bir yanllktan sz edemezsiniz. Eer yeterince farkl veri gruplarna bakar
sanz, birka aratrmann sadece tesadf eseri istatistiksel adan anlaml
grneceini hatrlamak nemlidir. Yeni reme teknolojisinin yaygnla
masna dek, yavrunun cinsiyetinin doum ncesi seimi, ocuk doduktan
sonraki devasa kltrel seimlerimizle karlatrldnda nemsiz kalr.
KAB LEe L K

nsan doasnn hem iyi hem de kt taraflar, evrimimizin etkili

olan blmn, kk kabilelerin yeleri olarak geirdiimizi gstermek
tedir. Akrabalk seimi, dierlerine aile gibi davranmak anlamna gelir.
Gerek genetik benzerlik, ilikilerin her admyla hzl bir biimde kaybo
lur. Bunu, May Teyze ve erkek yeenierinde grdk. Ancak geni bir aile
byklndeki bir kabilede, herkese yardm etmek kendi genlerine de
yardm anlamna gelir. Karlkl dierkamlk yakn akrabaln tesine
uzanr, ancak bunlar tekrar grme olaslnzn olduu kiilerdir. Kk
Lucv ' N i N M i RA S

121

topluluklarn yeleri birbirlerini her gn tekrar tekrar grrler. Gveni ge

niletip bakalarna yardm etmek gibi cmert bir itki, az sayda yabancyla
karlatnz bir dnyada evrilmitir. Yabanclar aslnda, muhtemelen ra
kip kabilelerdendi. Rekabet karsnda, dierkaml kendi destek grubu
nuzu iine alacak ekilde geniletmek daha da karl olmutur.
Kabileciliin ktcl taraf, kabile dndan insanlarn insandan
aa bir grup olarak grlebilmesidir. Bu da, "adil savalar" iin zemin ha
zrlayarak katliamlara giden yolu aar. Katliamlarn temel bir insani eilim
olduundan kukusu olanlar, Jared Diamond'n, nc Maymun adl ki
tabndaki 1950-1990 arasndaki kimi tarihlerde grlen 17 rnee bakabi
lirler; bu rnekler Hutu ve Tutsilerin,* Srplann, Hrvatlann, Arnavutlarn,
Krtlerin, Irakllarn, Trklerin, eenlerin, Kuzey ve G ney Sudanllarn
199o 'larda yaadklan dehetten nceydiY
Hepimiz katliam yapabilme yeteneine sahibiz. A B D , yeriiierin yok
edilmesi ve Afrikal Amerikallarn kleletirilmesi zerine kurulmutu.
Avrupa kkenli Amerikallar, bizim dierlerinden -hatta Amerikan yerlile
rinin kendisinden daha kt almadmz ya da tutsaklar kendi deyileriy
le insandan aa olduklan iin dier kabilelere kle olarak satan Afrikal
lardan- daha kt almadmz konusunda bizi ikna etmek isteyebilirler.
kinci blm olan "Yabanl Toplumlar," primat atalarmzn kabile
lerini arahnyor. imdilik, sosyobiyolojik aklamalarn, Agincourt* arife
sindeki askerler gibi -"Biz az sayda insan, biz az sayda mutlu insan, biz
askerler"-44 akrabalk, karlkl dierkamlk ve grup ii rekabetin zorunlu
kld grup dostluunun yaand so ya da so kiiden oluan toplulukla
n anlamakta ie yararln sylemekle yetinelim.
DARW NC KKTE N C L K

Beeri bilimler blmndeki meslektaiarmdan biri, yaknlarda

bana, sosyobiyolojinin "yenilmi" olduunu syledi; kastettii, bu tartma
nn yirmi yla dayand ve feministler iin gncel bir sorun olmadyd.
Biyolojide de gncel bir sorun deildir. Bizim kabul edip kullandmz,
Agincourt Sava: Yzyl Savalarnn orta dneminde. 25 Ekim 1 4 1 5 'te, tngilizlerin Franszlara
kar kazand zafer. -ed.n.
122

H ESAPli S EVG i

normal bilimdir. Tartmann erken bir dneminde Thomas Henry H ux

ley' nin dedii gibi , " nsan do asyla i lgili aratrmalar, en temelinde. bir

krkayan bencil tutkular ve vahi itah na in dirgenebileceini gsteriyor

diye, bir insansever ya da bir aziz, asil bir hayat srme amacndan vazge
neli mi? Bir tavuk da gsterdii iin anne sevgisi, ya da kpeklerde de bu
lunduu iin, ballk deersiz midir ? "45

T. H. H uxley kendi karlamasn kazanmasna karn, E. O. Wil

son 1 975'te Sociobiology'i yaynladnda fke yeniden patlak verdi. Meslek
talar, genetiki Richard Lewontin, paleontolog Stephen J ay Gould ve emb
riyolog Ruth H ubbard ve dier faklte yeleri, onu dlamakta olduka ba
arl oldu. ( H ala H arvard niversitesi'nde birlikteler, ama artk ayn binada
deiller.) Amerikan Bilirnde ilerleme Dernei'nde renciler bana buzlu
su frlattlar. S osyobiyoloj i, insan davran iin bir biyolojik temel salama
hamlesi olarak suland. Gould ve Lewontin, bunun, "snf, rk ya da cinsi
yete gre, baz gruplarn var olan ayrcalklan ve statkonun genetik doru
lanmasn salama eilimi ... " gstereceini iddia etti. " ( Bylesi) kurarnlarn
1 9 r o ile 1930 yllan arasnda AB D'de ksrlatrma ve kstlayc gmenlik

yasalarnn yrrle konmas iin ve Nazi Almanya'sndaki gaz odalannn

kurulmasna yol aan rk politikalar iin" temel tekil ettiini sylediler.46

Wilson, kitabnn, sosyobiyolojiyi insanlara da uygulayan 27. blmn yaz
d iin on yl boyunca saldrya urad ve aaland.

The Selfish

Gene'in ya

zar Richard Dawkins, yaklak ayn dnemde ngiltere' de, daha kkrnc ol
masna ramen, bylesi bir kiisel kan davasndan kanabildiY
Bu tartma uzun sredir yatm durumda. Wilson, son zaman
larda, insani bilimleri biyolojide kklendirerek tm bilginin birletirilebile
ceini iddia edip yine ortal kartrdysa da, biyolojik eitliliin korun
masn savunmaya devam etti. Wilson'n hasmlar baka konularla ilgilen
meye balad. nsan davran iin biyolojik temeller nermenin dorudan
gaz odalarna yol at fikri artk ak bir gerek olarak grlmyor gibi.48
Tartmala: artk daha teknik: Aklamalar iin Darwinci uyarlarna
lara ne lde bavurabileceimiz ve Darwinci tartmalan ciddi olarak de
i tiren baka glerin olup olmad etrafnda dnyor. Kitabn yazd
m bu dnemde Gould, felsefeci Daniel Dennett ve evrim kurarncs John
LUCY' N i N M i RASI

123

Maynard Smith arasnda kamuya ak sert bir tartma var. " Darwinci kk
tencilik" Gould 'un, ok ileri gittiini dnd uyurucularn dnya gr
iin kulland ifadedir. Bu zel tartma sonunda yatacaksa da, varl
n srdren bir dieri mutlaka olacaktr; potansiyel olarak her eyi ak
layan bir kurarn daima phe eker.49 Sz konusu egolar gz ard etmeye
alp (bu biraz, kavga eden boa fllerini gz ard etmeye benziyor), tart
mann ana fikrini anlatmaya alaym.

Kemer st Dolgusu, Durgu n l u k ve an s.

nce temel soru: Dnya mkemmel mi? Hayr m? O zaman canl
larn her bir kanat, ty, uzun dokunga, uzant ve sarlgan uzuvlarnn ev
rim tarafndan zel olarak biimlendiini nasl varsayabiliriz? Kuramn ken
disi, rasgele deiim, "daha az gelimi biimlerin" ziyan olmas ve nihai de
iimden bahsetmektedir. O zaman neden, grdmz her ey iin uyar
layc bir neden bulmaya alyoruz? Baz trler evreye uyum salama s
recinde geri kalmaktadr. Dierleri, tesadfler neticesinde en elverili duru
mun altndaki uyum zirvelerinde mahsur kalmtr. Var olan her eyin, tm
olas dnyalarn en iyisindeki en iyi ey olduunu varsayarsanz, leoparn
beneklerini nasl edindiine dair uydurulmu nedenlerin bulunduu just

Stories 'den [ylesine ykler, oo,

So

Rudyard Kipiing'in ocuk ykleri] biri

ni yazm olursunuz. Dawinci kktencilie birinci itiraz: Deimekte olan

bir sahnede en elverili durumun bulunduunu varsaymayn.
Bu rnek bir baka soruna iaret ediyor. Leopann beneklerinin onu
avcilarndan koruduu aktr. Dz sar bir leopar, benekli olana gre kar
nn daha az doyurabilecektir. Neden spiral deil de benek? Belki benekler
ormanda gnein parlad noktalara uyduu iin. Aslnda, benekler, gene
tik adan kolay programlanabilir ekillerdir. ou hayvan ya benekli ya da
izgilidir; az sayda hayvan optik sanat rnei spiralli krklerle dolar.
(Spiralle byrnek kolay gibidir, en azndan bitkiler ve salyangozlar iin.
Benekleriyle byyen hayvan azdr.) D ier bir deyile, "kolay" ynde evril
mekle ilgili genetik kstlar vardr. Bunu daha ileri gtrelim. Eer bir may
munun genleri ve yaam biimiyle balarsanz, eliniz gibi bir el ve kuyru
unuz olur. Bir flin atas olarak balayn, o zaman burnunuzdan bir el yaH ESAPLI SEVG i

parsnz. ki nci itiraz: Yerili bir genetik tarihiniz olduunda her ey mm

kn deildir.50
nc itiraz: En radikal yeniliklerin ou aslnda yan rndr
ya da G ould 'un zarif biimde niteleyecei gibi "kemer st dolgusu"dur.
G ould, Yenerlik'teki San Marco Katedrali'ni ziyaret ettiinde, merkez kub
beyi destekleyen drt byk kemer arasndaki kavisli yzeylerinden aa
ya bakan ncil yazarlarnn drt altn mozaiiyle bylenmiti. Mozaikler
uzaktan bir hayal gibi grnr ve insan delip geen Bizansl gzleriyle
zerinize eilirler; oysa esas olarak dekordurlar. Drt kemeri karlkl yer
letitip zerlerine bir kubbe ina ederseniz, kanlmaz olarak kelerde
boluklar kalr. Bu boluklar, kemer stunlar zerinde kubbenin arl
n odaklanmak iin tala doldurulmaldr. Kemer st dolgularnn varl
ve ibkey biimleri, mimarn kemer ve kubbe inaatyla ilgili kararlan al
masyla sabitlenmitir. San M area' da, ylesine ihtiaml bir biimde eka
re

edilmilerdir ki sanki yapnn temel nedeni onlardr; ama bu, balang

ta mimari bir yan rn olan eyin gelitirilmi biimidirY

Diyelim, evrimsel terimlerle temel bir zellik iin, rnein drt
ayakla desteklenen bir srt, omurgadan asl bir vcut iin bir seilim
sz konusu. Derken diyelim ki, hayvann yan taraflar benekler ya da
izgiler veya cinsel ltlada ssleniyor. Bu durumda, hayvann yanlar
nn yalnzca gzel desenleri gstermek iin evrim geirdiini sylemez
siniz. S ergilerneye yarayan ilan tahtasn mimar salamtr. ilgin olan
nokta, yeni desenierin tam da sistemde oyun varken ortaya kabilmesi
dir; nk giysinin rengi, diyelim, hacaklar ve srt ve yanlar kadar temel
deildir. B ir ktrm ortaya karan byk bir dnm, vahi doada
muhtemelen varln srdremeyecektir, ama bir leoparn beneklerin
deki dnm onu siyah bir panter haline getirerek ormann glgelikle
rinde daha da derinlerde gezinebilmesini salar. Kemer st dolgulary
la ilgili nemli nokta , sistemdeki oyunun "nemli" uyarlarnalardan da
ha yaratc bir potans iyel sunabilmesidir.
Darwinci kktencilie drdnc itiraz, fosil kaytlanndaki deiik
liklerin ounun, uzun ve belirgin durgunluk dnemleriyle birbirinden ay
rlm , olduka ani deiiklikler olduudur. Bunlar tabii ki bir paleontoloLucv' N i N M i RAs

12 5

un hzl ve yava versiyonlardr: "Ani" yaklak bir milyon yl iinde de

mektir; "uzun sre" ise, daha ok yz milyon yla karlk gelir. Belki, Go
uld bizim, Darwin'in deiimin srekli ve yava artlarna deil, iki farkl
evrim srecine bakmakta olduumuzu sylemek istemektedir. s
Hzl dnemleri aklamak ok zor deildir. En byk lekte, gk
talar ya da belki kaotik bir ykm, okyanustaki trlerin drtte n bir
anda yok ettiinde, hayatta kalanlar koloni kurmak iin yeterince bo alan
bulmutur. Kk lekte, rzgarn uurduu hamile bir meyve sinei bel
ki yeni bir Hawaii adasna inecek, orada ok byk bir hzla yeni evrelere
uyum salayabilen yeni trler gelitirecekir. Bu, ok sayda trn n al
dnda tandk olan doal seilimdir. Kurucu organizmalar kendi aralarn
da redikleri ve nispi olarak genetik eitlerneleri az olduu iin, normal
artlar altnda asla ortaya kmayacak ekinik zellikler, ortaya kma ve ye
ni bir evrede snanma ans elde ederler. ou zararl alacaksa da birka
uyum salayacak ve yeni trler iin temel oluturacaktr. Bu, "gizli" eitle
menin ortaya kma yollardan biridir; uzak topluluklarda kendi iinde re
me, ekinik genlerin ortaya kmasna izin verir. Bylesi yeni frsatlar,
muhtemelen, ok sayda farklln ortaya kn aklar; ancak bu trler
iin geerli deildir. Genetik bilimci J. S. Jones, rzgarn savurduu hami
le bir dii brortosaurus* hayal etmenin g olduunu sylemektedir.53
Aklamas g olan, durgunluk dnemleridir. Ammorit** ya da at
nal yengelerinin varlklarn ok uzun sre srdrebilmeleri, genorular
nn nasl olduysa tek bir rntde donmu kalm olduu anlamna m ge
lir? Bildiimiz kadaryla, genarnlar ne donar ne de yalanr: Mutasyonlar
hepimizin bana gelen eylerdir. Kambriyenin ilk okhcreli organizma
larndan beri, yeni soylarn, yani tamamen farkl bir vcut tasiana sahip
yaratklarn ortaya kmad dorudur. Ancak, geni bir taslak ierisinde,
ok byk oranda eitlilik sz konusudur. Kendi soyumuz olan omurgal
lar grubu, bu lekte bizim yakn kuzenlerimiz olan ama ba parmamTm alann en byk kara hayvanlanndan biri olan. dev yapl, otul dinazor cinsi. Fosilieri
rupa ve Kuzey Amerika'daki Ge Jura kellerinde bulunur. -ed.n.

Av

Soyu tkenmi kafadanbacakllar grubu. S deniz sularndaki yaygn corafi dalmlar, geirdikle
ri hzl evrim ve kolayca tannan zellikleri nedeniyle nemli klavuz fosillerdir. -ed.n.

126

H ESAPLI S EVG i

zn

ucunda durabilecek M adagaskar'n pigme fare lemurlarndan,

aa pi tonlar

hagfish,

ve tavuskularndan insanlara uzanan bir yelpazeyi ierir.

Peter ve Rosemay G rant durgunluun en azndan bir srrn ortaya

karmtr. Grant'ler, Galapagos'ta, zerinde yerleim olmayan (kendileri .
rencileri ve arada bir gelen bir film ekibi dnda. Onlar da kk bir san
daldan atlayp kyya klabilecek tek kayadan kp, su da dahil olmak zere,
tm ekipmanlarn yegane dzlk olan kamp alanna tamlardr.) Daphne
Major Adas'nda Darwin'in ispinozlarn aratrmt. Grant'ler, 25 yl boyun
ca her yl a atp adann tm ispinoz nfusunu bir araya toplamtr.
Evrimin srekli olduu ortaya kmtr. Yamurlu yllarda, gagala
r biraz daha kk olan ispinozlar, ok sayda kk tohum aar. Kurak
yllarda ise gagalar daha byk olan ispinozlar arta kalan byk, sert to
humlar aar. Her kulukayla, doal seilim ortalama gaga bykln
bir o yne bir dier ynde iter. On yllk aralada bir araya getirilmi mze
koleksiyanlarna bakarsanz hibir ey deimemi gibi grnr. En ayrt
edici lekte, bariz grnen ataletin, ortalamalarn ortalamas olduu orta
ya kar; yal ve kuru yllarn sonular bir araya toplanmtr.54
Bylesine farkl ularda salnan doal seilim, Darwin'in ispinozlan
nn yirmi yl boyunca -ya da Darwin'in kendi koleksiyonundan beri so yl

dr- neden deimemi grndn aklar. Atnal yengeleri gibi yaayan

fosillerin neden ok uzun sre dayanabildiini aklamak iin bu yeterli mi
dir? New Jersey, Cape May'de, atnal yengeci srleri yumurtalann salmak
iin sahile akn eder, gkyz onlarn yumurtalarn yemek iin dal yapan
binlerce deniz kuuyla siyah ve sar edici bir grlt iindedir. Bu tam ola
rak, Serengeti'nin vahi hayvan g deildir, ancak bunun etkileyici hayvan
siilerinden biri olduu phe gtrmez. Gaga ve pene ve yorucu trman
m a biimindeki doal seilin etrafnzda srp gidiyor. Genetik atalet, Cape
May'de hayatta kalmaya yetmez. Katliam karsnda, tek sonu, attal yenge
lerinin her yl, atnal yengeliinde -bacaklar ve st kabuk ve dier unsurlar
ok iyi olmak zere seilmesidir. Hzl ve yava deiime yaplan itiraz, muh
temelen deiim ya da sreklilik iin seilmeye indirgenebilir.

Ylanbalna benzeyen kk bir deniz bal. -.n.

Lucv' N i N

M i RAs

127

Beinci ve nihai etken anstr. Mkemmel biimde uyum salam

b ir a tnal yengec i bile bir kum bcei tarafndan ezilebilir. Gould, ansn
roly le il gi li nemli ahlaki sonular karm tr. Evrim, nerede bir aklk
varsa orasn doldurur. Eer zeka kk, sosyal dinazorlarda gelimi ol
sayd, hayatta kalamayacamz iin bunu anlayamayacaktk. Bizim doldur
duumuz boluk, belki, pullada kapl, ciddi takm e l bisele ri yle seyahat
eden, igcn azaltmak yerine onlar yiyen velocirap tor'lar tarafndan dol
durulacakt. Dinazorlar ld; bunun nedeni belki de onlara ok byk bir
gktann arpm as yd. Onlarn yerine memeliler byk beyinler gelitir

mekte zgr kald. Yaam al lnda ki kk bir srgn he rha ng i bir aa

mada bizim srgnmz yerinden etseydi, evrim insan gelitirmeyi ko
laylkla atla ya b ilirdi. 55
S ize ya da bana neler olaca gibi ayrntlara bakarsanz, ans gl
bir etkidir ve bir tr ol uhran -rn e in kendim izinki gibi- topluluklar

gibi kk topluluklarda gl bir kuvvettir.

Belki bizden binlereesi yola koyulduunda bir genetik darboazdan

getik. Bir kabile savanda tamamen ortadan kalkabilirdik B ireyler ve bi

reysel olaylar iin ans nemlidir. Bazlar buna tarih adn verir.
Ancak, byk topluluklar iin istatistiksel kurallar ve eilimler
nemlidir. Yaam, trilyonlarca moleklden olumutur; trilyonlarca bakte
riden de gerek hcreler; en azndan on farkl soy okhcreli olmutur.
Bu bir ans deil, olaslk haline gelen anslarn toplamdr. Doal seilim
bireyler zerinde etkili olsa da, evrim topluluklardaki deiimdir. Daha iyi
uyum salama ynnde ufak bir eilimin baarl olmas, genelde muhte
meldir ve bu genel olarak zaman iinde gerekleir.56
Be savn tmnn ima ettii ey -evreye uyum salamada gecik
me, genetik kstlar, kemer st dolgular, durgunluk ve ansn rol- m
kemmel bir uyumun, grdmz her eyi aklayan tek aklama olmad
dr. Bu sonucun nitel bileenine dikkat edin. Belki, birka fosil iskeleti iin
bunun nitel olarak ne anlama geldiini karabilirsiniz; ama adaptasyonla
rn insan doasn ne kadar etkiledii sorusu cevapsz kalr. Fosillerde oldu
u gibi, cevaplar sizi ilgilendiren trlere bakarak verilmeli. Onun davran

-bizim davranmz- Darwin'in kuramyla ne derece uyumludur?

128

H ESAPLI S EVG i

Adaptasyon paradigmas ve onun almlar , sosyobiyoloji, insan

doasnn pek ok zelliini aa karr. May Teyze'nin kendi seimini
aklamasa da bir trn M ay Teyzelerinin yz yze kald ortak ikilemle
ri aklar.
S OSYO B YO LO J VE STAT KO

Bu kitapta ve hayatta karmza kan temel soruya ksaca geri

dnelim: gd kader midir? gd doru mudur? Biyoloji statkoyu
hakl karr m?

igd Kader m idir?

Kader olarak igdye on ikinci blmde geni biimde deinece
im. imdilik hzl bir cevap vereyim: Hayr, deildir. Wilson'n kitabnda
ve hayvan davranlar aratrmalarnda davran plastisite temas kendi
ni tekrarlar. Her genetik eilimin gelimek iin evreye bal olduu ak
tr. B u, kollar gelitirmek gibi gl bir eilim olabilir. (Eer evrenizde k
zamkk hastal varsa ya da yanl bir anda sizi talidomi* ile besledilerse,
bu gereklemez .) Eer evreniz testosteron asnda olduka zenginse, sal
drganlk eilimi gstermek gibi, gl ama daha karmak ve deitirile
bilir bir eilim olabilir. Byk bir kemanc olmak gibi, ok kesin olmayan
bir eilim de olabilir; tabii ebeveyniniz size sitar deil de bir keman alrsa.
Bunlarn tm banal saduyudur.
Felsefeci Philiph Kitcher, biyolojinin kader olduu fikrine yol aabi
len mantk yrtmenin drt yanl admn oluturmu, buna Wilson Mer
diveni adn vermitir; ben Kitcher Merdiveni adn tercih ediyorum. lk
adm, belirli bir zelliin verili bir toplulukta uyum gstereceini ileri sr
mektir. kinci adm, zelliin yaygn olduunu grmek ve bunun doal se
ili m tarafndan gerekletiini varsaymaktr. nc adm, seilim yal
nzca genler zerinde etkili olabildiinden, bu zellik iin aslnda bir gene
tik temel olmas gerektiini sylemektir. Drdnc adm, genetik temelli
zelliklerin deimesinin zor olduunu sylemektir; bylece biz bunlara
Yattnc ve kusmay nleyici olarak kullanlrken. dltte doutan yap bozuklukianna yol at
belirlendii iin terk edilen ila. -ed. n.

Lucv' N i N M i RAs

12 9

saplanr kalrz: Gemiteki evrim imdiki kaderimizdir. Admlar arasnda

ki balantlarn biri bile mantksal adan tutarl deildirY
imdi de onu geriye doru savlamaya aln ve admlar dz ifade
ler olarak deil, soru olarak atmay deneyin. Bir insan davranyla ilgili ola
rak en kolay bilebildiimiz ey, onun deitirilebilir olup olmaddr. Bir
davran deitirmek ne derece kolaydr? ou insan davran, bir ocu
un yetitirilmesini ya da gncel getirileri deitirerek kolaylkla deitiri
lebilir. Pek de artc olmayan bir alkanl ele alalm: Erkeklerin kadn
lara gre fiziksel olarak iddete daha eilimli olduklar ifadesine bakalm.
Bu, tm erkeklerin daima iddete eilimli olduu anlamna gelir mi? Peki,
olan ocuklarn daha ok ya da daha az iddete eilimli olarak yetitirile
meyecekleri anlamna gelir mi? Erkeklerin eylemlerinin sonularn ng
remedikleri demek midir? Bir erkein, okulda yaad kavgalardan sonra,
bir bakasna gerekten vurmadan hayatn geiremeyecei sonucu kar
m buradan? Aka bu durumda, biyolojik eilim ifade edilmek zorunda
deildir. Ancak, hangi cinsiyetn savaa gittii ya da tutuklandyla ilgili
kontroll bir deneysel arenamz ya da byk miktarda istatistiksel bilgimiz
olsayd, ortalama olarak, erkeklerin kadnlardan daha ok iddete bavur
duunu grrdk: zellik, deiken olmasna ramen mevcuttur.
Bir sonraki adm, genetik bir temel olup olmadna bakmaktr. Bu
rada, Y kromozomlarndan hormonlara, hormonlardan davrana giden s
ralamayla ilgili hayvan verilerinin tmne bakalm. nsan verileri daha ras
geledir, ama imdi testosteron salglamas ve davranyla ilgili ok sayda
kontroll aratrma vardr. (Ayrca, kas yapmaya alanlarn ald suni tes
tosterona elik eden, ilaca bal fke krizleri hakknda yaygn bir halk bilgi
si sz konusudur.) Genetik ve fizyolojik temeller son derece mmkndr,
ancak onlarn ayrntl kant dier trlerde yaplan aratrmalara baldr.
Bir sonraki adm, sava ve yerel iddetle ilgili kltrler aras veriler
den zelliin yaygnln tespit etmektir. H er ikisi de tm insan topluluk
lannda erkek ynelirnlidir. Eer sadece bu admdan elde edilen veriler gz
nne alnsayd, byk lde kltrel olabilirdi, ama bir nceki admda
muhtemel bir genetik temel bulmutunuz zaten. Bu durumda, erkek yne
liminin mutasyonla muhafaza edilen, ama en azndan evrimsel tarihte, do-

1}0

H E S A P L I SEVG i

al seilim tarafndan gl bir ekilde kaynlan, dk dzeyde bir tuhaf

lk olmad sonucuna varlabilir.
Son adm, saldrgan olmann ve iddet riskini stlenmenin erkek
lere bir faydas olup olmadn sormaktr. Bunun iin, temel cinsel seilim
teorisine geri gidelim ve bir de ne grelim: Erkekler tpk dier erkek me
mel iler gibidir!
Pek az kiinin zerinde tartaca -en azndan imdi deil; imdi,
1 97o'lerdeki, kk kz ve olanlarn androjen olabilecei dileinden kur
hlmu durumdayz- bir zellii ele aldm. Ama ayrca kesin olarak kade
re bal olmayan bir zellii setim. artlar deitirin, iddetin ortaya k
mas gerekmez, hatta erkeklerin iddetinin bile.

igd H akl m d r?
George Williams, " Doal seilim, nn gremeyen bencillii en
u noktaya gtrr. T. H. Huxley'nin 'ahlaki kaytszlk' terimi, yerinde
kullanlan bir terim olarak fiziksel evreni karakterize edebilir. Biyolojik
dnya iin daha gl bir terime ihtiya var" demektedir.58
Bir zelliin doal oluu onu hakl karr m? Erkeklerin iddet iin
mazur grlmeleri ya da hatta vlmeleri gerekir mi? Bebekleri ldren
vey babalar affedilmeli mi? Bir ocuk, ac dolu ve duygusal olarak yaral
bir yetikine dnse bile ebeveyni yaranna kullanlmas iyi bir ey midir?

yi beslenen kadnlarn doal olarak, iki yl arayla 12 ya da daha fazla ocu

u olmal m? Krtaja ne dersiniz?

Felsefi sorular, bizim "doal" olana -gncel olarak neredeyse saf
bir vg terimi- hayranlk duyup duymamamzla ilgilidir. Oysa gemi
yzyllarn ounda "doal, " kaba, saf, vahi, eitimsiz ve hatta akl eksik
anlamlar tamtr. Doal olmak zr kabul edilmezdi, sadece medeniyet
ten yoksunluk demekti.
Bizim "doal" hakkndaki duygularmz, igdnr kader olmasyla
ilgili duygularmzla yakndan ilgilidir. Eer "Elinden bir ey gelmezdi... " bir
zrse, o zaman igdsel temelli bir davran da susuzdur. Ancak bir de,
bir davrann ne kadar deiebilir olduuyla ilgili genel fikrimiz var. Hi kim
se, hatta tuzaa dm bir denizaltnda havay kullanp bitiriyor olsa bile, soLucv' N i N M i RAS I

131

luk ald iin sulanamaz. Ancak, eer bir katilin "elinden bir ey gelmezse"
ve hareketlerinin sonularn anlayamad iin eylemlerini kontrol etmezse,
biz kanuni olarak akli dengesinin yerinde olmad yargsna varrz.
Ksacas, doal olan eyin hakl olmas gerekmez, ne genelde ne de
zelde. Bazen yledir, bazen deil. Her seferinde sz konusu duruma g
re bunu tartmalyz.

Biyoloj i Stat koyu H a k l kar r m ?

Hayr demek ihtiyac duyulur ve orada durulur. Eer igd aka
kader anlamna gelmiyorsa, deitirilebilmesi genellikle mmkn ise ve
eylem iin ahlaki hakllk salamas gerekmiyorsa, biyolojinin durumu sal
Iantda deil midir?
Sosyal statko, ortalama hareketler sergileyecek ok sayda insann
eylemlerinin zetidir; yani tam da biyolojiyle ilgili bir durumdur. Eer in
sanlar verili bir alanda farkl hareketler sergilerse, farkl genetik eilimler
tadklarn ya da ortak bir eilimin nemli lde evresel faktrlere ba
l olduunu sylersiniz. nsanlarn sazdan kulbelerde ya da gkdelenler
de yaamalar deiken grnmektedir; ama bir eit snakta yaamalar
gerektii byle deildir. Gebelerin bile adr vardr. B izler souk, rzgar
ve aslanlardan korunmak konusunda son derece tutarl davranrz.
Hepimiz konuuruz. Hepimiz ocuklara bakar, biberonlaryla ilgi
leniriz. Tm toplumlarda erkeklerin iddeti kadnlara gre daha fazladr.
Hepimizin farkl statleri ve stat sembolleri vardr. H epimiz sslenir, sa
mz tararz ve neredeyse hepimiz cinsel organlarmz kapatan giysiler
giyeriz. Hepimiz savarz, sevgi dolu birlikteliklerimiz ve tanrlarmz
olur. Dier trlerde de, davran asndan bylesi dzenliliklerin gl i
sel eilimlerle sonulandn varsayarz.
Bu yzden, evet, biyoloji statkoyla alakaldr. nsana dair evrensel
davranlar ve onlarn neden gelitiini aklamaya yaraya bilir. (Onlarn ne
olduunu bize sylemeyin; bu, sz konusu tr gzlemekle anlalr. ) On
lan hakl karmayabilir, ama aklamaya yarar.
Ancak, artlar deiirse, empanzeler ve n-insanlarda ie yarayan
vatansever savalar nkleer aa uyum salayamazsa, biyoloji yaplmas ge-

132

HESAPLI

S EVG i

rekenin gelecek kuaklar korumak iin statkoyu deitirmek olduunu

syler. Sz konusu olan gl bir isel eilimse, bu zor olabilir, ama bunu
gelecei gz nne alma kapasitesi gibi bir bakasyla dengeleyerek gidia
t gerekten de deitirebiliriz.
Banal bir sonu; olmas gerektii gibi . Evrimci yorumlar davran
larmz ne deitir ne de aklar. Sosyobiyolojinin cazibesi, tesini gre
meyen bencillik iin dl olarak aklayabilecei itici birtakm eylemlerde
deil, sevgi dolu ailelerin ve destekleyici topluluklarn hi de umut vaat et
meyen bir temelden nasl gelitiinin kavranmasndadr. Bir bireyin ka
rna indirgenmi sosyobiyoloji nemsiz bir itir. Sosyobiyolojinin daha
nemli olan amac, bir yabancya gsterilen dierkamln en nemli jest
olabildii bir toplumun nasl bir evrimden getiini gstermektir.

Lucv'N i N M i RAS

 K N C AYR l M
YABAN l L ToPLU M LAR

Wa mba ' d a ki bir bonobo gru b u n u n lider d i i s i ola n H a ru , grup yeleri n i n di kkatini ek
mek iin el i a retler i yapyor. H a r u , gru p hareketleri n i n zam a n l a m a s n ve yn n d zenl iyor. Arka p l a n
da, annesi avc l a r tara f n d a n ld r l e n , ergen l i k a n d a k i b i r erkek t e k b a n a ot u ruy o r ; genler b i r yet i
kin erkei t rn a r ed iyor, iki d i i de hoka hoka ya p yor.
Resim 7 Kongo,

{Vcut bii m i de Waal ve Lan ti n g , 1 997: jestler H a shi moto ve Jol ly, gzle m .)

A LTINCI BL M

YABANlL TOPLUMLARDAKi KADlNLAR

oal ve seksel seilimin temellerini zetledikten ve biyologla

rn bu ilkeleri insanlara neden uyarladklarn anlattktan sonra,
imdi daha tarih sel bir yaklama bavuracam. empanzelere

dn ecek olan torunlarna kalarnn altndan glmseyen, kz karde

leri ise (ya da erkek kardeleri, adil olun! ) insanlar oluturan ortak an
neanneye geri gitmek olduka uzun bir tarihi sretir. Kendi kuzenleri
mizle bilimsel olarak uramak zor bir itir. Primatoloji , I l . Dnya Sa
va'ndan beri gelime gsteren, kadnlarn lider rol aynadklar olduk
a yeni bir aratrma alandr.
nsanlar, sk sk bana niin bu kadar ok sayda kadnn primatlar

-prosimian'lan

(lemurlar, loris'ler" ve cadmakilert'' ) , insaymunlan ve insan

lan ieren memeli grubu- arahrdn sorar. Primatoloji dndan insanlar

srekli olarak, insaymunlarla maymunlan ve lemurlarle

lemming'lerC7 kar

hnr ve kadnlarn onlar gzlediini dnrler. Soru hzla drt aamal ha

le gelir. Birincisi, gerekten de artc derecede fazla kadn, maymun toplu
luklannn defterini tutan yeler olarak sahada rrudr? kincisi, kadnlarm s
zel olmayan yaratklara kar zel bir igr ve ilgisi var mdr?
nc soru ok daha tehdit edicidir. Gzlemciler olarak bizler,
cinsel kimliklerimiz ve tarihsel balam nedeniyle sadece grmeye hazr ol
duumuz eyi mi gryoruz? Bu soru, kadn primatologlar iin sert bir bi
imde sorulmutur. Bunun nedeni Donna Haraway'in

Primate Visions

(1989) adl kitabnn, bilimin postmodern eletirilerinde mihenk ta olmaPrimatlar takmnn Lorisidae familyasndan. Loris cinsini oluturan iki kuyruksuz maymun trnn

ortak ad. Aalarda yaar ve gn boyu uyuduldan yerlerden geceleri karak etkinlik gsterirler. --ed.n.
Primatlar takmnn Tarsiidae familyasn oluturan. Asya'nn gneydousundaki adalarda yaa
**
yan kk maymun trnn ortak ad. Uzun bacaklan, ksa gvdeleri ve 8o" dnebilen yuvarlak
balan vardr. -ed.n.
***

Kemiriciler takmnn

Cricetidae

familyasndan n memeli trnn ortak ad. Oyuklarda ve kaya

atlaklannda barnr, kkler, otlar, filizlerle beslenirler; saylanndaki dzenli dalgalanmalann yan sra
dzenli gleriyle de dikkat ekerler. -ed. n.

Lucv' N i N M i RAS

1 37

sdr. Haraway, kadn maymun-gzlemcilerini, kzl kayn aacnda bulu

nan sanat ve bilimin rekabet alannn ate hattna srd.
Drdnc soru, ncyle ilgilidir: Kabul gren kuramn ieriinin
tarihsel eilimleri yanstmasnn nedeni, bizim dier primatarda seksin
rolyle ilgili grlerimizin feminizmin doduu onyllar boyunca dei
mi olmas mdr? Gmsrt gorili, partnerlerine cannn istedii gibi mi
davranr, yoksa o da Derrida'nn retisine maruz kalr m?
Aslnda, profesyonel primatalog derneklerinde kadn erkek says
eittir. Belki de kadnlarn egemen olduuna dair bir yanl alglama, so
nunda eitlii saladmz anlamna geliyor! Bu eitlik bile kadnlarn, bu
alanda dier bilim daUanna gre daha ortalkta olduklar anlamna gelir.
Kamuoyu, Jane Goodall'un National Geographic'in ef primatolou olduu
nu ve Dian Fossey'nin Gorillas in the Mist adl filminde Sigourney Weaver
tarafndan lmszletirildiini grp, kadnlarn bu alanda egemen oldu
unu dnmekte. Saymz neden bu kadar ok?2
Kadnlar dier primatlar bebek sever gibi mi sevmektedir? Pek sa
ylmaz: Gerek bir yetikin gorili ya da Habe maymununu bebek gibi sev
mek zordur. Halkakuyruklu lernur gibi tombiler bile, birbirlerine kar us
tura keskinliindeki dilerini kullanr ve rakiplerinin bebeklerini ldrr.
Primatlarn insanda iyi duygular uyandrmas zordur.
Ama belki kadnlar dier hayvaniara kar "doal " olarak daha du
yarldr. Sanrm bunda doruluk pay var. (Geri sosyalleme biimimizi
olduka nemli bir neden olarak gryorum.) Deneylerle ortal kartr
madan doay gzleme sabr, uzun sredir erkek zellii olmaktan ok bir
kadn zellii olarak grlmektedir: Kontrol etmek yerine kabul etmek.
sel olana geri dnersek, kadnlarn, kk ocuklarn szel olmayan duy
gusal zihinleri iin daha fazla sabr ve ilgi gelitirmi olmas mmkndr.
Bu, annelik ihtiyacndan daha ok, ocuklar anlama, onlardan renme
ve onlara retme kapasitesi gibidir; kesinlikle sadece kadnlara zg de
ildir. Bu kapasitedeki cinsiyet farkll ile balamak ve bu yetenei daha
sonraki sosyal beklentilerle byk oranda ynlendirmek, biyolojik adan
akla yatkndr. Dier primatarda bylesi bir isel eilim belirgindir. Gen
diilerin bebeklerle oynamas daha olasdr; bunun istisnas, bir trn ye1}8

YABA N l L ToP LU M LARDAKi KAD l N LAR

tikin erkeklerinin de bebekleri kucaklarnda tutm asdr, onlarn by

mekte olan oullar da bunu yapar.l
Buna zt ve eit derecede nemli mantk . nazik ve sabrl olmak bir
yana, hiyerarik bir laboratuvar grubunun denetleyici atmosferinden uzak
ta bilim yapmak isteyen bir kadnn yabani ortam yelemesinin muhtemel
olmasdr. Ormanda, onu reddeden kimse olmakszn, istedii kadar iinin
ehli olabilir. Eninde sonunda renciler, rehberler, destek personelle dolu
bir kamp yneten yalnz bir kadn , bir dii idealden ok feminist bir ideal
dir. Tabii ki bu olas motivasyonlarn hibiri dierlerini dlamaz.4
B izim gerek duygularmzn en iyi tarifi, J ane Goodall, Dian Fos
s ey ve B irute Galdikas'n l biyografisine Sy Montgomery'nin yazd gi
ritir. Onun durumunda sz konusu olan memeliler bile deil, tuhaf zihin
li kularla, insan byklnde koucular olan Avustralya emu'landr.
Montgomery, hayvanlarn bizden farkl olularna duyulan saygdan kay
naklanan yabani hayvan sevgisinin tankln yapar. Karlnda, onlarn
bizim varlmza ve merakmza hogr gstermeleri dnda, hibir ey
beklemeyen bir sevgidir bu. Onlarn bizim gzmze -bebek gibi (ki de
ildirler) veya bir doa idealinin duygusal bir yansmas (saha biyologlar
doay olduu gibi grrler) ya da kiinin kendi kanyerinin hammaddesi
olmaktan bamsz biimde- harika grnmelerinin nedeni tam da yabani
olmalardr. Onlarn varlyla sonsuza dek bylenmi olanlar iin, bizim
duyduumuz sevgi "teki"ne duyulan sevgidir. Bu, kadn ya da erkek zel
lii deildir; natralistlerin zelliidir.5
HARAWAY SAVALAR!
Donna H a raway " Maymun arkiyatl" diye haykrmaktadr.
Kitab

Primate Visions'a,

gerek tekiler olarak maymun ve insaymunlar

la ilgili bir blmle balar. teki , kendi yaam ve toplumlarmzn tm

nyarglarn yansttmz bir perdedir. Haraway bu perdenin bo ol
madn vurgular. Orada birileri vardr; grlen, ama ayn zamanda g
ren

birileri. G zleyenierin gzleri ve akllar, saf gerein saptrlmam

nlarn iletemez. Bizler drbn kullanarak karanlkta grrz. Doa

ya duyulan s evgi ve huu bile tarihsel olarak, ocuklukta yaplan doa

Lucv' N i N M i RAS

1 39

yry leri, bilim dnya s ndan haberler ve "teki " olma ya antlardr.
Doa sevgisi insanlktan eski olabilir, ancak evci lletiri lemeyen yaba ni
leri sevmek ve rili bir durum deildir. Petrarca,* bir daa trmanmann
sadece manzaraya bakmaya (ve iir yazmaya) yararln itiraf eden ilk
Avrupalyd herhalde; ama 9 yzylda in 'de yaaya n Po Ch-i ondan

nce davranm t . 6

"arkiyatlk" terimi Edward Said'e aittir. Said, Batnn Ortado

u'yu "arkllatrmasna " ate pskrmektedir. 1 9 . yzylda Avrupallar ve

Amerikallar byk, eri kllarn savuran, ipekler iinde davetkar hurile

re sahip eyhlerin dramatik resimlerini yapmtr; Dounun gerekliin

den ok, Batnn olmasn istedii romantizm hayali ve her eyden ok da

seks ieren tasvirlerdir bunlar. Said ve dierleri kendi hikayelerinin kont
roln ellerinde bulundurmak zere yola kt. M aymunlar doululatr
mak ok daha gvenlidir: Maymunlar insana cevap vermez/
Haraway'in

Primate Visions',

insani bilimler tarafndan neredeyse

evrensel bir onay alrken, bilim insanlar tarafndan reddedildi.8 Matt Cart
mill, bilim insanlarnn durumunu tarif etmektedir: " Bu, tesadfen kendi
dizin blmne arpp durmadan nce, 450 s ayfa boyunca alakasz eyle

rin karanlk dolabnda dolap duran bir kitap; ama bu bir eletiri deil . . .

nk yazan, tozlu kafalar payiayabilmek iin, ilgisiz gerekleri birbirine

arprnay ho ve canlandrc buluyor . . . Bir metnin ya da kavramn yap
zm, onun altnda yatan varsaymlan, varsaylan nesnellii ve otoriteyi
sorgulayan bir okumadr. Yap zmlemesi dosta bir eylem deildir ve
Haraway'in genelde bilime, zelde primatolojiye yaklam dosta deildir;
bu yaklam, bilim insanlannn niyetlerini anlamak ve onlara sempatiyle
bakmak iin aba harcamamaktadr . . . Primatlarn kendisiyle ilgili nesnel
'gerekler'le ilgilenmemektedir; buna gsterdii basit neden bu gerekle
rin var olmamasdr. Gerekler, gereklik ve doa , onun gznde bata ka
dnlar, smrgeletirilmi nc Dnya insanlar ve ii snf olmak
zere bask altndakiler zerindeki glerini hakl karmak ve glendir
mek iin B atl bilim eliderinin uydurduu fkirlerdir."9
Francesco Petrarca (1304-1374): Yaad dnemin en byk bilgini saylan talyan hmanist ve
air. Dncesi, bugnn gemiten beslendii fikrine dayanyordu. -ed.n.
YABA N i l TOPLU M LARDAKi KADl N LA R

H araway bunun kendisini fena halde yanl temsil ettiini dn

d . Cartmill , onu, tekbencilikten bir kariyer edinen birka akademisyenle,
en iddial yap zmlemecilerle bir tutmaktayd. D dnyann zerinde
anlalm bir efsane olduunu ileri sren eletirmenlerin olduu doru
dur. Haraway, bunun yerine, bilimi sanki bir aniat kurgusuymu gibi de
erlendirdiini iddia etmektedir.o Bilimin gerei aray olduunu asla in
kh etmemektedir; evde oturup uydurmak yerine, dar kp bakarak bir
maymun hakknda daha fazla ey reneceinizi syler. Ancak o, primato
lojinin tarihini, kan can olmayan entelektellerin kronii ya da bazen bi
lim insanlarnn kendilerini temsil etmek zere yazdklar kahramanlk y
kleri olarak deil, gerek etten ve kemikten insanlar tarafndan yapld
biimiyle yazmak istedi.
Bilim insanlar insandr. Bizler sosyal evrelerde yaarz. Paraya ih
tiya duyarz. Cinsel kimliimiz vardr ve hatta (t!) seviiriz. Haraway,
bir bilim insan olmann -ortaya kp fon bulmaya almann, sava ey
lemlerde bulunmann- o youn duygu karmaasn anlatmak istemiti; ya
ynlanm sonularn su gibi berrak grnmn deil, primatolojinin tut
kudan yaplm peltesini. "20. yzyln sonunda ak, g ve bilim, doann
oluturulmasnda nasl i ie gemitir? Ge endstri anda insanlar iin
doa ne anlama gelir? . . . Doa, hangi zel yerlerde, hangi sosyal ve entelek
tel tarihelerden ve hangi aralarla, erotik ve entelektel arzu nesnesi bi
iminde oluturulmutur? Modern doal bilimler de dahil olmak zere,
cinsel kimlik ve rkn berbat izleri, belirli kltrel geleneklerdeki sevgi ve
bilgiyi nasl mmkn klar ve nasl snrlar?""
H araway, primatoloji anlahsna Carl Akeley'nin New York'taki
Amerikan Doal Tarih Mzesi'ne rnek toplamak zere yaph yolculuk
larla balar: Da gorilinin ihtiamndan ilk kez bahseden, Virunga yanar
dalarnn yamacna gmlmeyi isteyen, Virunga yanardalarnn goriller
iin bir doal park olmasna Belika devletini ikna eden,* bir gmsrt er
keinin yzne bakp "nazik dev" ifadesini ilk kez kullanan Akeley. Tabii
sonra o gorili vurmutur. Bugn o goril. dii ve bebekler birlikte New
*

1 9 25 'te oluturulan ve 8.090 km"'lik bir alan kaplayan parkta fil. gergedan. goril ve okepa bata
olmak zere ok sayda yabaml hayvan yaamaktadr. -ed.n.

lucv'NiN M i RAS

York'un Doal Tarih Mzesi'nde yanardalarn ardndaki sisiere dalp git

menizi salar.
Akeley ve Teddy Roosevelt'in (ve Akeley'nin pek de istekli olmayan
elerinin) mao safarileri, Amerikan Mzesi 'nin harikulade diyoramalar
n oluturdu. Her birinde Haraway, bir hayvann size gzn diktiini g

rr. Onun gzleri sizi, tamamyla h aya li bir dnyaya, allklardaki kulara
ve hatta eer keden boynunuzu uzatacak olursanz, yalnzca sahte Afri
ka'ya neredeyse nanacak gibi olanlara grnen, savanadaki uzak allk
ateinin verdii heyecana davet eder. nsanlar yoktur. Akeley'nin Afrika
Blm'nde yoktur, Ian Tattersall'un nsan Evrimi Blm'ne giden kori

dariara doru yrmedike insanlar gremezsiniz. Afrika bizim atalarm

zn hep ait olduklar yerdir, ama Akeley'nin Afrika 's, Adem 'i ya da Hav
va's ol m ayan bir cennettir. Onun byc eli ensemizin zerindedir; bizi
boyal bir maarada asl kemikler ve postlardan ibaret olan eyde gerein
hayalini grmeye zorlar.
Haraway, Jane Goodall'un kariyerini ele alr. Bu kariyerin,

National

Geographic'in

sayfalarnda ve Orson Welles 'in st snf ngiliz aksanl dub

lajlannda hikaye edilen kamusal imajn vurgular. Bu imaj Haraway'e g
re, yalnz, Beyaz kadnn, Afrika'nn karanlklarna iyiletirc elleriyle
ulaan o nazik kadnn imajdr. Afrikallar tyl empanzelerin alter
egolar olur. Jane'in David Greybeard ile el ele ekilmi, azize resimle
rine benzeyen fotoraf M obil Petrol'n bilime verdii destein alaneti
farikas oldu ve Jane, birok kamuoyu aratrmasna gre, Angiasakson
d nyas nda Albert Einstein'dan sonra en ok tannan bilim insan zel
lii ka z and
Farkl bir biyograf Jane Goodall'a, kendi kaderini kontrol asndan
bu yzyln en kararl ve gl insanlardan biri olarak odaklanacaktr. i
ne balamasn Louis leakey saladysa da bu ilk yl baaryla tamamla
yan Goodall'un kendisiydi. Gombe Nehri'ndeki em p anzele ri yzlerce
metre teden, stmadan titreyerek, nceleri kendisi kadar ylmaz olan an
nesiyle sonra da daima kranla hatrlad Afrikal yardmclada izledi.
Haraway'in vurgulad gibi, imaj olmasa da pratik srekli deimitir.
r 96 o 'la rn sonunda Gombe Nehri , "kolektif, uluslararas bir aratrma bl.

YABAN i l TO P lU M LARDAKi KA D l N LAR

ges i" haline gel m iti, belki de Bat l gzlemciler tarafndan kurulan baka
primat arat rma blgelerinin her birinden daha fazla. " . . .eski Gombe al
anlar arasnda youn bir sosyal ve entelektel bir iliki a gelimiti. Bu
yapnn tm, empanzelerin gizli hayatnn

National Geographic versiyo

nunda sistematik olarak grnmez bir haldedir."'3

Goodall, aratrmasn yllar boyunca tamamyla Tanzanyallar
-yerel kylerden yerel erkekler- sayesinde yapt. Bu insanlar, not almak
ve davranlarn videoya ekmek iin gnde on iki saat empanzeleri iz
ler ve ziyarete gelen rencileri , neyi aramalar gerektii konusunda sa
brla eitirler. H araway'in kitab b u hikayeyi de - J ane Goodall Enstits
tarafndan yaynlanan bltenler dnda, yaynlanm her kaynaktan daha
iyi- anlatyor. Goodall'un, tutsak alnan empanzelerin insani muamele
grmesi iin yrtt gncel kampanyalar ile Tanzanya ve dier blge
lerdeki gen insanlara ynelik eitim kulpleri, " cennette yalnz dolaan
H awa" h i kayesinde bulunmayan insan davrannn sonularyla derin
bir iliki b iimi ierir. 14
ok sayda primatolog, Haraway'in kitabna akn bir fkeyle tep
ki verdi. Cartmill gibi biz de kendimizi saldnya uram, kltlm his
settik. H ayatlannzla ilgi arahrma ve gzlem dolu 450 sayfada, olutur
maya altmz o bilimsel kavrayn parlak byk eseri neredeydi ? Hat
ta snf, tarih ve cinsel kimlik kesimelerinin karmaasnda, bu vizyonun
kendisi neredeydi ?'5 Uygulamal bilimlerle uraanlan belirleyen, elbette
cinsel kimlik de dahil olmak zere yaantlanmzn tamamdr; bu pek de
gl olmayan ifade herkesin kabuldr. zerinde tartlmaz. Parlak bir
eserin olmad, yalnzca, yeni tarihsel dnemlerle yklp giden bir kum
dan kalenin var olduu yolundaki en iddial gr Haraway'in kendisi de
inkar eder. Ama, bilimi ve bilimin yapln, canavar siborglar, insana ben
zeyen maymunlar, kadnlar ve Onkofare mecazlarnda olduu gibi birbiriy
le melezler.16
Bu, son derece rahatsz edicidir. Benim blmmn yelerinden
(ounluk erkek olmak zere) ikisi, Haraway'in konumasn dinledikten
sonra, "Bu, benim akademik yaamm boyunca diniediim en berbat ko
numa!" diyerek patlad. Dier ikisi (bunlar kadnd), konumay analitik
lucv' N i N M i RASI

olarak izlemeye almay abucak braktn syledi. Sadece oturup, zih

nin sraylarnn ve iirin zevkini karmlard. Tpk T. H . White 'n gen
Arthur'un M erlin'den eitim alnn tasviri gibi: "Yaban denizlerde akn
edip, dalp kan bir yunusun neesiyle ... arkada braklm izler boyunca
hzla ileriesin diye, anlam karan, tahminde bulunan, bilinen kelimelere
tutunan ve aniden ortadan kan karmak akalara glen ... " 17

Primatologlar ve Haraway de dahil olmak zere, iimizden birinin

dedii gibi primatolog-tolog olanlan bir araya getiren yakn tarihli bir kon
feransta, bir sonu yzmze arpt. Saha bilim insanlarnn her biri, bi
zim en tannm keiflerimizi, maymunlar, insaymunlar ve prosimian 'larn

kabul ettirdiini iddia etti. Aslnda, oumuz balangta grmekte olduu

muz eylerle mcadele ettik, nk bunlar bizim zihnimize yerletirdikle
rimizle eliiyordu. Elbette cinsel kimlik, mali durum, aile ve ulusal gemi
in bir karm bizi bu alana getirip zihinlerimizi deiim iin hazrlad,
ancak yine de bizler yeni bir eyler grdk ve tabii grdklerimiz, dier in
sanlar da artt iin n kazanan bu yeni eyler oldu.s

Matt Cartmill, H araway'in, M arx gibi Orweii 'n da daima zerin

de srar ettii gerei kabul etmemeyi setiini sylemektedir. Bu ger

ek, insani hrs ve arzular ncleyen bir dnya olduu ve gl ve ki
birli olanlarn b u gerei kabul etmeye ancak burunlar srttnde
mecbur kalmasdr. 9

Gereklik vardr. Sadece, primatolog olduumuz iin, bu geree

burnumuzun srtmesi yerine onun aalardan zerimize abannas daha

muhtemeldir.
Bu yzden, tarihsel etkinin kabulnn en az olmasndan yanaym.
(Elbette ben bir primatoloum, postmodernst deil.) Bunu ifade ettikten
sonra, primatlar kavraymzdaki en byk deiikliklerin tanesinin,
belirli insanlarn gemileri, feminizmin douu ve toplumun deien bas
klarnn etkisini aklkla yansttn syleyeyim. ilk deiim, hayvan zi
hinlerinin ve karakterlerinin kavranmasdr. kincisi, grup yaps iinde di
ilerin ve diilerin birbiriyle olan balannn anlalmasdr. ncsne
geneiiikle koruma biyolojisi ad verilmektedir; gelecekteki evrimin aratrl
mas da denebilirdi.
YABA N l L ToPLU M LARDAKi KA D l N LA R

TAKD R EDEN B i R EYLE R

J ane Goodall hayvan karakterinin nemini savunan modern nc
lerden biriydi. Doktora tezinin bir blm olan ilk bilimsel monografisini
yaynladnda, hayvanara verdii adlar kullanmamas istendi. (Bununla
ilgili hikayelerde bir tutarszlk vardr; kimin ne kadar kar kt ak de
ildir.) Kurulu dzen, o zamanlar David Greybeard ve Goliath, Faben ve Fi
gan deil, "yetikin erkek"le ilgili genelleme yapmann daha bilimsel oldu
unu dnm olmal. "Anne empanze," kulaa Melissa ve Flo'dan da
ha nesnel geliyordu. Goodall silahlarna davrand ve empanzelere dair bi
limsel ilginin byk blmn onlarn son derece gelikin bireyselliinin
oluturduunu syledi.20
Bu, bazlarna gre feminen bir ilgiydi (yine pembe dizi): Kiisel
olaylara taklp kalyorlard, oysa gerek erkekler kategorize ederdi. Ancak,
bu hikayeyle ilgili bir sorun vardr. ll. Dnya Sava'ndan beri, Japonya'da
bamsz bir primatoloji gelenei gelimektedir. imdi drdnc kuak
aratrmaclar olan Kyoto Okulu, Profesr Kinji lmanishi tarafndan ku
rulmutur; temel amac, bireylerin tre zel toplumlan nasl yaratt ve
toplumlarn da buna karlk ilirlerin doasn nasl yansttn kavramak
tr. Bu evrimsel, Darwinci ya da sosyobiyolojik bir yaklam deildi; birey
sel olandan sosyal gruba doru, ibirlii hiyerarisi iindeki seviyeterin et
kileimde bulunmas hakkndayd, hala da yledir.
Bunu yapmak iin Japonlann, bireyleri, hatta hep birlikte ormandan
kp gelen soo'den fa zla Japon maymununun oluturduu. yiyecek verilen
srleri tanmalan ve izlemeleri gerekir. Japon bilim insanlar, Zen Budizm
ve into geleneklerinden gelirler; bu geleneklerde. insan ve doa bir srekli
liktir, insan zihnini ikiye blen Kartezyen tabu yoktur. Junichiro Itani erken
tarihli bir makalesinde yle yazyordu: "Ocak 1961, A srsnn numara
l lideri Jpiter ld ve Titan liderlii devrald. O zamandan bu yana iki yl
geti. Jpiter'in liderliinden beri birtakm deiiklikleri gzleyebildik. Birin
cisi, bireyler birbirlerine yaknlah. kincisi, erkekler diilere daha az saldrd,
zellikle de reme mevsiminde. Geici gibi gnse de, olduka nemli bir
deiikiikti bu; nfi.staki arhn nedenlerden biri olabilir. Bir baka nemli
z

Lucv' N i N M i RAS

1 45

neden liderin karakteri olabilir. Jpiter zalimlik derecesinde iddete bavu

rurdu, oysa Titan daha hogrlyd. Karakter gz ard edilemez.......
ok! Dehet! nsanbiimcilik!
Gnmze yaklatka, Japonlar ve Batllar giderek birbirlerine
benzer bir dil kullanmaya baladlar. Ama ortada olan ey u: Japonlarn
yaklam kendi terimleriyle "feminen" deil. J aponya 'da bilim insan ol
mak kadnlar iin hala son derece zor. Bugn az sayda da olsa birbirle
rine destek vermek konusunda hevesli kadn primatalog var, ancak hane
modeline gre biimlendii ak olan erkek primatalog andan farkl
olarak, kiisel saldrganlk gstermek zorunda kalyorlar . ..3 Bat bilimin
deki devasa deiikliin imdi bireylerden bahsetmemize izin verdii de
ayn biimde ortada.
DiiERN B i RBRiNE BAGIADIGI G R UPlAR

Primatolojinin "saf bilimi"ndeki ikinci byk deiiklik Bat femi

nizmiyle paralellik gstermitir. Buna dikkat eken makaleyi bir erkek yaz
mtr; bu, Richard Wrangham'in 1980 tarihli,

" Female-Bonded Gro

ups"udur [grup ban diilerin oluturduu gruplar]. Wrangham Gombe

ann yelerinden biriydi. Erkek empanzelerin yiyecek stoklaryla ilikili
dolamalarn inceledi. Dii empanzelerin, neredeyse dier maymunlarn
tmnden farkl olarak, gnn nemli bir blmn yalnz geirdiini
fark etti. Bir diinin neden dierleriyle dolaacan merak etmeye balad.
Bir grupta olmak, yiyecek stokunu bakalaryla paylamak anlamna geli
yordu. Niin dier primatlar da empanzeler gibi makul bir biimde yalnz
yaamyordu?...
empanzeler byktr. Kk Gombe Rezervi'nde onlar aviayan
lar azdr. Bu, kstlardan birini ortadan kaldrr. Dii empanzelerin korun
mak iin bakalarna ihtiyac yoktur. Yalnz dolamalarnn ikinci nedeni
yemek semeleridir. empanzeler (dier insaymunlar ve insanlar gibi) ol
gun meyveleri tercih eder. Bir empanze kk bir meyve aacn abucak
meyvesiz brakabilir. te yandan, maymunlar daha ok yaprak ve ham
meyve yer; bylece kalabalk iin yeterince yiyecek bulunur. Wrangham di
i mayrnunlarn, byk bir grup kk gruplan yiyecek stoklarndan kovaYABA N i l TOPLU M LARDAKi KAD l N LAR

bilecei iin, sr halinde bir araya geldiini iddia etmektedir. Aa byk

lnn elverdii snrlar iinde, byk gruplar daha iyidir.
Eer yiyeceklerinizi grup iinde paylayorsanz, yabanclada pay
lamamak en iyisidir. Akrabalada paylarsanz genlerinizin daha fazlas
gelecek kuaklarda tanacaktr. Maymun gruplar olutuka, diiler gide
rek daha ok akrabalada -kz evlatlar, anneler, kz kardeler, teyzeler- bir
arada olur. Yiyecekleri savunmaya yarayan grup, imdi birbirine bal bir
diiler topluluu olmutur. Gzleminizin ilk gn ya da saatinde, birbiri
ne bal diiler grubunu tanyabilirsiniz: Diiler bir arada oturur ve birbir
lerinin bakmn yapar. B iri dierinin krkn temizler, dieri arkadann
yapt masajla rahatlar. Birbirlerinin bebeklerini tar ve en azndan ken
dilerine en yakn akrabalarnn ocuklarn severler.
Temel nerme, toplumun evre tarafndan belirlendiidir: yiyecek,
avclar, snak. Bu yeni bir fikir deildi. Marx da bunu insann sosyal ya
am iin temel almt. Ancak iki yeni kavray Wrangham'in savn olu
turur: Birincisi, grup yapsn diilerin ekolojisinin oluturduu, ikincisi
ise kuaklar aras akrabaln herhangi bir anda grubun kesiti kadar nem
taddr. 25
Diiler, bebeklerini besieyebilmek iin yiyecee baldr. Her ek lok
ma daha fazla bebek ya da daha salkl bebek demektir. Enerjilerini yeti
kinler olarak nce kaynak elde etmek, ikinci olarak daha fazla ya da daha iyi
erkek iin harcarlar. Erkekler, tersine, fazla enerjiyi daha fazla diiyle iftle
rnek iin kullanr, ya da "resmi" elerinin bebeklerinin babas olmay garan
tilernek iin zaman ve aba harcar. Yaamlarn yiyecek dalmna gre
ayarlayanlar diilerdir. Erkekler ise diiler neredeyse oraya gider.26
Her fkir iin sz konusu olduu gibi, diiler zerine odaklanmann da
bir tarihi vardr. zellikle Sarah Hry'nin, erkeklerin bebekleri ldrmeleriyle
sonulanabilen, erkek ve dii lernuriann farkl gndemleri zerine yapt vur

guyu kastediyorum. Hry, cinsel kimlik gndemini, bizler de dahil olmak ze

re tm dier primatlan kapsayacak biimde geniletti. Bir dier nemli kay
nak, Jeanne Altmann'n, bizim erken tarihli rnekleme tekniklerimizin ou
nun nasl aktif, gsterii erkeklere ayrcalk tanyp, dillerin davranlarn
azmsacln gsteren makalesidir. Hry daha sonra Klimanjaro Da'nn altnLucv' N i N M i RAs

147

da yer alan sert ve kurak iklimli savanalardaki Habe maymunlar iin anneli
in fiziksel snrlarn nicel olarak inceleyen,

Baboor Mothers and Irfarts

( H a

be Maymunu Anneleri ve Yavrulan) adl nemli eserini yazmtr. Barbara

Smuts'n (Haraway, primatiann ilk sosyobiyolojik aratrmasn onun yazd
n sylemek"tedir) Wrangham'le uzun tarhmalar olmuhr; Wrangham'in ilk
dipnotu ona teekkr eder. Yine de dii ekolojisinin merkezi roln en ak bi
imiyle ortaya koyan, Wrangham 'in makalesidir.27 kinci nemli kavray, ku
aklar arasndaki akrabalk yapsnn iftleme yaps kadar nemli olduudur.
Elbette her antrapolog bunu tahmin edebilir. Antropologlar insan akrabal
hakknda konuur dururlar. Ancak, maymunlan ve insaymunlan inceleyen
eski renciler, konuamayan hayvanlarla ilgili akrabalk sorulan soramazlar
d. Bizler kanlmaz olarak srlerin kesitlerine baktk Ka erkek ka dii sa
yabiliriz? Bu yaklam, 19 5 0 ve r96o'lardaki, erkein borusunun tt varsa
ymyla uyum iindedir. Soru, bir erkein ka diiyle iftleebilecei ve onlar
dier erkeklerle paylamak zorunda olup olmadyd.
Daha nazik bir varsaym buna karm durumdadr. Eer erkekler
ve diiler grup yaam ve ebeveynlikte tamamen ibirlii iinde olsalard,
diilerin farkl kadaryla ilgilenmeniz gerekmezdi. Duruumuz erkek y
nelimliydi; cinsiyetierin ibirlii iinde olduu ynnde yanlyd ve ayrca
iftleme ilikilerine kar da tamamyla yanlyd.
Ya kuaklar arasndaki balar? Jane Goodall'un yetikin empanze
lerinin, yal annelerini ve yetikin kardelerini tandklarn ve iliki kur
duklarn duyduumda hem ok arm hem de heyecanlanmhm. Ksa
bir sre sonra anlald ki, lernurlarn bile yaamlar boyunca sren aile
ilikileri vard. Diilerin birbirine ballnn bulunduu gruplarda, diile
rin ebeveynleriyle kalp gen erkeklerin yuvay terk ediyor olmas aile ii
iftlemeyi nler. ou primat byledir. Byle olmayan az sayda primata
bizim kendi insaymun soyumuz ve Wrangham'i balangta ok dnd
ren empanzeler dahildir; her ikisinin de diileri ayrlmaya zorlayan ya da
buna izin veren zel bir ekolojisi vardr.
Bu gr deiiklii primatolojinin altn stne getirdi. imdi
birden, her eyi grmenin yepyeni bir yolu vard : Dii temelli, erkek te
melli olmayan ve yalnzca partnerler arasnda deil, kuaklar arasnda da
YABAN i l TO P LU M LARDAKi KAD l N LAR

var olan balar. Bunun , I 97o'lerin feminist hareketinin izlemesi tesadf

dei ldir ve bu deiikl i e katk s bulunanlarn ou , ak szl erkek ve
dii fem i ni stlerdi .
Belki de, deien grleri sadece diilerin diilerle ilgili ateli ara
trmalarna balamamak gerektiini sylemeliyiz. Byk deiiklie katks
olan ve primat diilerle ilgili yazanlarn ou erkektir. Ayrca ou kadn, er
keklerin mkemmel bir tasvirini yapar: Bo gazya kutularn birbirine ar
parak herkesi korkutan kabaday Humphrey, kurnaz Figan ve zeki Mike da

dahil olmak zere Jane Goodall'un Gombe'deki lider erkekleri gibi. Bana y

le geliyor ki, eer sz konusu bilim insan iin nem tayorsa, insann ken
disini bir grup hareketiyle (feminizm gibi) zdeletirmesi nemlidir. Ama
diileri yalnzca diilerin -ya da erkekleri yalnz erkeklerin- anlayabilecei
ni sylemek primatoloji deneyimiyle badamamaktadr.28

G ELECEKTEKi EvR i M i KAVRAMAK

Son yllarda, primatoloji okynlle ve okkltrlle doru
ilerlemektedir. Tropik blgelerden gelen primatologlarn saysnn artma
s, henz Avrupa, Amerika ve Japonya'nn hakimiyetini krmasa da, o yn
de ilerlemektedir. Zengin lkelerin bilim insanlar imdi, zellikle nc
dnyadaki arkadalaryla ve meslektalaryla ibirlii yaparak, hem kendi
lkeleri hem de dier lkelerdeki korumayla, hayvanlarn esenlii ve poli
tikayla yakndan ilgilenmektedir. Entelektel deiiklik, diilere younla
mann 7o'lerin feminizmiyle karmas gibi kanlmaz biimde politikay
la i ie gemi durumdadr. 29
Biyolojik eitlilii korumann, yaknlarndaki ormanlarda yaayan
lernuriara sevgi duyanlarn elencesi olmad giderek daha ok aa k
yor. Biyolojik eitlilik topraklar, deerli keresteler, su kaynaklan zerinde
ki haklar ve aa kesen zenginlerle fakir kyller ve yurtd ilikileri olan
otel sahipleri arasnda gelirin dalm anlamna gelir. Ayrca tabii ki dev
letler tam olarak insanlarn hizmetinde olmayp, dier insan kmelerinden
ibarettir. " S af bilim , " yalnzca ekolojik imdi ve evrimsel gemi iin yap
lan bir aratrma deildir. imdi, kendimizin ve dier primatlarn devam
eden evrimini kavramak zere aklmz kullanyoruz.
Lucv' N i N M i RAs

149

Bu, erkekler kadar kadnlar da ierir. Primatoloj inin en nl ehi

di acl, trajik kahraman Dian Fossey'dir. Doa sevgisi ve doay anlama a
l gelecee meydan okuduka dierleri de olacaktr.
Oturdu dalardaki karanlk yaamlar arasnda
Deimeyenler arasnda.
Kendi trne kar dierini semek
Doal ya da hayranlk verici deil tam da
-ama kusursuz kim var?
Kusuru insanla goril arasndaki fark kadard.

TV ovunda

nl, iyi giyimli komedyenle,

Yalnzca goril dilinde konuurken rahatt.

"Haumm, m-huumm, gaumm, haumm, m-huum ."
Da gerilinin bak
Ruhunuzu deler geer.
O, geriller arasnda gml.
ine dt fkeydi
Peine dt sevgiydi.
Hayatn hayvanlar arasnda oturmak iin feda etmek
Tuhaf, harika bir eydi.3

YABA N l L To PL U M LARDAKi KA D l N LAR

Y E D NC BLM

LEMU RLAR, MAYMUN LAR,

N SAYMUNLAR

undan 40 milyon yl nce, Paris'te aalarda geziniyorduk. Buras

henz bir ehir deildi, ileride Sen Nehri'ni oluturacak ukurun

temeliydi yalnzca, ama gzel, scak bir yamur orman yuvamz

d. Birka eidimiz vard. Bazlanmz gndzleri ortaya kyordu, bazlarmzsa geceleri. B azlarmz koca gbekliydi, aalara aslyor ve yaprak
yiyordu. Dierleri, bugnk M adagaskar sifakalar gibi dikeye yakn
omurgalarla aa gvdeleri arasnda zarif bir biimde sryordu. Kimi
miz kkt, o o gramdan fazla ekmezdi ve akam yemeklerinde tr
tr bcek yerdi.'
Gelecein Ik ehri'ne kapanp kalm deildik. Uzaklarda, Wyo
ming ve Teksas'ta yaayan trler de vard. Modem anlamda ilk primatlar Av
rasya'da ortaya kp, kuzey yarmkrenin tamamn kaplam gibidir. Daha
o zamandan gerekli eyleri vard. Gzleri yana deil, ileriye bakyordu. Bu,
daldan dala atlamak iin gereken stereo grnt asndan yararlyd, ayrca
' avclar iin zellikle yararlyd: Sincaplar, gzleri yanlardayken de aalarda
zplayabilir, ama kediler, bukalemurlar ve primatlar aviarna doru, ileriye
bakar. Dahas, gzlerinizin birbirine ok yakn olmas, elinizin uzanabildii
. yer civarndaki av zerine odaklanmak iin zellikle iyi, uzaklardaki dallarn
raklk asn anlamak iin ise pek iyi deildir. Ellerinin farkl parmaklan
vard. Bu, farkl bir kontrol altnda sallanabilen, gerek bir bklebilir ba
parmak anlamna gelmese de yana doru bklebilen ve daln kar taraf
na tutunbilen bir ba parmaktr. Belki de az sayda yavrulama, doumlarn
arasnn almas e uzam ebeveyn bakmnn sz konusu olduu bir re
me yoluna girmilerdi bile. Daha iri olan trlerin ikisinin erkekleri byk ve
diileri daha kkt. Belki bu, onlarn daha o zamandan dii says erkek
ten fazla ;olan gruplarda yaadan anlamna gelmekteydi.
Bu atalar,

prosimian

ya da "maymun ncesi" ad verilen bugnk

uzantlarna olduka benzemektedirler. T. H. Huxley -Darwin'in ada

Lucv' N i N M i RAS

ve savunucusu- prosimian beyni ile maymun beyni arasndaki farkn, may

mun beyni ile insan beyni arasndakinden daha byk olduunu sylemi
tir.J Ancak, Huxley'i ok daha fazla artan ey, primatlar arasndaki srek1i1iktir: "Belki de hibir memeli tr bize bunun kadar olaand bir kade
me dizisi sunmaz; acmaszca bizi, hayvan eserinin tal zirvesinden, pla
sental memeiiierin en dk, en kk ve en az zeki olanlarna yalnzca
bir basamakta indirir."4

PRMATIAR Ki M LERDiR?
Primatlarn sosya] yaam drt byk modern soyda geliti; bugn
tropikler, kuzeye doru Japonya ve gneyde Arjantin ve Good H ope Burnu
civarnda yaayan toplam yaklak 270 tr var. Bu, sosyal davrann gemii
ni ve kstlarn arlamada son derece yararl. Drt byk soyu kontrolleri olan
bir deney gibi grebilirsiniz. Eer, her birindeki baz trler ayn tip aile yap
snda karar klmsa -rnein tekelilik ya da harem gibi- ayn zm yolu
nun farklilamasna hangi evre ve hangi yaam biiminin yol atn sora
bilirsiniz. Bu, sosya] davranla ilgili speklasyon yapmak iin bize olduka
salam bir temel kazandrr. Ayrca, kendi grubumuz olan insaymunlann tu
haflklann bulup kannaya da yardm eder. Bu drt soy, insaymur1ar, Eski
Dnya maymunlan, Yeni Dnya maymunlan ve

prosimian lard r. Prosimi

'

an'lar Parisli byk-byk atalarmza ok benzeyen uzak kuzenlerimizdir.

Pros i m ian'lar
Modern

prosimian'Iar, Afrika'nn v e Asya'nn srayan bush-baby'Ie

Prosimian'Iar, henz

ri: ar kanl loris'ler*'* ve Madagaskar'n lemurlandr.

1 9 94'te kefedilmi olan 3 1 gramlk cce, pigme fare lemurundan, insan

lar Madagaskar'a yerletikten sonra, oo yldan az bir sre iinde tarihe ka
ran goril byklndeki lernuriara uzanan eitliliktedir.s

Lemurlar, Madagaskar adas Afrika'dan koptuktan ok sonra ktk

ler zerinde adaya gelmi olmal. Maymunlar ve insaymunlar ok ge geAfrika'da yaayan, maymuna benzeyen kk bir hayvan. -ed.n.
Iki kuyruksuz maymun trnn ortak ad. Aalarda yaar ve gn boyu uyuduklar yerlerden
karak etkinlik gsterirler; hareketleri son derece ardr. -ed.n.

sz

LEM URLAR, MAYM U N LAR, i N SAY M U N LAR


Lorisler

e
Lernurlar

!t

Lernurlar

indiriler

Resim 8. Ya ayan pri matlarn a;leleri. Prosim;an'lar alt farkl vcut tip;ne blnmtr. Zayf tarsiyerler.
prosimian' larla maymunlar arasnda yer alr. Amerika'da maymun ailesi, Afrika ve Asya'da bir maymun
ai lesi vardr. G;bbonlar "daha az i nsaymun olanlar"d r. Byk insaymun ailesinde yaayan ya l nzca be
tr vardr: oranguta nlar, goriller, basit empanzeler ve bonobo empanzeleri ile insanlar. (Fieagle, 1988)

litikleri iin bunu yapamamhr. Bu durum, lernur Robinson Crouse'lan

gndelik alkanlklar ve sosyal hayat gelitirmekte zgr brakmtr. Bu
lemurlar, dans eden sifaka, feryat eden

indri,* yarasa kulakl ve kemirgen

dili, bcekleri aa oyuklannda aviayan iskelet parnald ay-ay'lar*" gibi tu

haf yaralklan oluturmutur. Bugn lernuriann yaklak otuz tr ve alt
m alt tr hayattadr. Getiimiz bin ylda, belki on drt adet daha byk
trn soyu tkenmitir. Dev lernurlar ok abuk ortadan kaybolmu, by
lece de gzde bir sohbet konusu olmutur.
Afrika ve Asya'da, prosimian 'lar kk, gece yaayan (maymunlar
gndzleri ele geirdiinden) ve dolaysyla da incelemesi g olan yarahkMadagaskar ormanlannda yaayan. vcut yaps ince, kol

ve bacaklar uzun maymun tr. -ed.n.

rnekleri Madagaskar'n yamur ormanlannda yaayan, sineaba benzer maymun tr.-ed.n.

Lucv' N i N M i RA s

1 53

!ardr, ama bu onlarn ilgin olmasn engellemez. Gneydou Asya 'nn

ar kanl loris'i, ok az saydaki zehirli memeliden biridir. I sr fa releri l
drr ve krk zerinde salglar kendisini avlamak isteyenlerin midesini
bulandnr, bu yzden de hem yava hem de kt kokulu olabilir.6

Yen i Dnya M aymu nlar

Yeni pnya maymunlar muhtemelen, okyanusu gemeyi baara
bilen Eski Dnya maymunlarndan evrilmitir. Prosimian'lardan ok, Eski
Dnya maymunlarna benzerler; ancak atalarnn Afrika'dan m adaya ge
tii, yoksa Kuzey Amerika'dan gelen uzun yolu mu setii tartlmaktadr.
En kkleri marmoset'ler* ve ipek maymunlardr; bunlar, kula sineabm
. melezine benzeyen, ormanlarda seirten kk yaratklardr. Elleri sincap
gibi penelidir. Ama kular gibi krmz ve altn renkli sorgular, Kayzer
Wilhelm byklan ve tiz sesleri vardr.
Daha byk ve daha bilindik olan Yeni Dnya maymunlan, kvrla
bilen kuyruklaryla aslan tek primat grubudur. Bunlarn iinde,

cebus

(ba

zen zrl insanlara yardm etmek zere eitilebilen zeki maymunlar) ,

rmcek mayrnunlar, kulak zarn delereesine baranlar ve vahi orma
nn daha ender grlen yaratklar olan saki'ler,**

ollys) ve byk,

sann

uakariler,

tyller (wo

murikiler vardr.

E s ki D nya Maymunlar
Eski Dnya ' nn yaprak yiyen maymunlar son derece zarif srayc
lardr; tropik Afrika ve Asya'da yaarlar. Ormann dnda, lde ve pazar
yerlerinde yaayan istisnalar olan, bebekleri ldren hanuman Jangurlar
da bu grup iindedir. Asya ormanlarnda yaayan langurlarn says daha
fazladr. Bir grup, "tuhafburunlu maymun"lar olarak adlandrlmtr: Bor
nea nehir kenarlannn Pinokyo benzeri burnu olan maymunu ve in'in,
birka yz maymundan oluan srler halinde dalarda aa yukar dola
p duran kalkk burunlu altn maymunu. Onlarn Afrikal kuzenleri, bazOrta ve Gney Amerika'da yaayan kk bir maymun. -ed.n.

**

Gney Amerika'ya zg Pithecia ve Chiropotes cinslerinden maymunlann ortak ad. Kk gnp

lar ya da iftler halinde aalarda yaar, gndzleri dolaarak meyveyle beslenirler. -ed.n.

1 54

L E M U R LA R , MAYM U N LA R , i N S AY M U N LA R

lar siyah-beyaz, bazlar da harika krmz renkleri olan colob us'lardr. Si

yah-beyaz colobus'lar, sekiz ya da on iki adet talihsiz kurbann krkleri ve
ba tylerinden yaplma turist kilimieri olarak nldr.
Makaklar ve Habe maymunlan da Eski Dnya maymunlandr. Bun
lar, kahverengimsi , salam yapl, hem et hem de ot yiyen hayvanlardr. Aa
larda olduu gibi toprak stnde de rahatlkla yaarlar. Makaklar Avrasya'nn
kuzey yarmkresinde yaarlard. Bunlarn bir blm Cebelitank ve Fas'n
Berberi insaymunlandr. Dierleri J aponya'nn kar maymunlandr. Kutsal
(ama kutsal terr) Tibet makaklan, in'deki Emei Da'ndaki haclardan yi
yecek alar. Birka kiiyi korkutup , kayalk patikalarndan dp lmelerine
neden olmulard.

Rhesus makaklan,* H imalayalar'dan Orta H indistan'n pa

zarlarna uzanan blgelerde yaar; yengele beslenen, domuz kuyruklu ma

kaklar Gneydou Asya'da yaar; santrifujl sa modelleriyle

toque makakla

n Sri Lanka'nn tapnaklannda poz verirler. Makaklar yabani otla beslenen,

dengesi bozulmu habitatlara uyum salam hayvanlar olduundan, insan
lk onlara gerek orman maymunlanna verdii kadar zarar verememitir.
Onlarn yakn akrabalan olan Habe maymunlan, Salra'dan Good Hope
Burnu'na uzanan blgede yaar. M sr'n maymun tanrs Toth, ahane gri
mantosu ve ar seks dknlyle, Etiyopya ve Yukar Nil'in

hamadrya

maymunlandr. 7 Makaklar ve Habe maymunlan, tarih boyunca Eski Dn

ya'nn insan kltrlerine ainadr. M 2. yzylda satirist Ennius'un hicvine
neden olan da muhtemelen kuyruksuz bir herberi insaymundu:
u maymun ne sevimsiz
Bir hayvan
Berbat bir biimde
Sanki bir insan.8

insanlar da Dahil Olmak zere insaymunlar

nsaymunlar e n az 35 milyon yl nce, Eski Dnya maymunlan ka
dar erken bir dnemde ortaya kmtr. Dnyann daha scak ve daha ya-

Al yanakl

ebek olarak da bilinir. insan kanndaki Rh (rhesus) faktr. bu maymun un kanmda

ki agltinojenlerle tepkimeye girip girmemesine gre

lucv' N i N M i R A S

ya da - olarak tanmlanr.

-ed.n.

1 )5

l olduu Miyosen dneminde bugnknden ok daha fazla sayda in

saymun vard; muhtemelen maymunlar orman snrlarn kefe karken,
onlar daha ok orman ilerinde yayordu. Bugn sadece alt tr grubu kal
mtr. Daha az insaymun olanlar,

gibon trleri ve daha byk olan si

amang'lardr. Bunlar, Gneydou Asya'nn ormanlarnda dallarda sallanp,

kulak trmalayan seslerle brrler. S onra orangutan olumutur.
rika insaymunu -goril, empanze (iki tryle) ve pre-insanlar- 5 ile

Af

mil

yon yl nce aynmtr. imdi, basit empanzelerin v e bonobolarn goril

lere gre bize daha yakn akraba olduu bilinmektedir. Onlarn en yakn
akrabalar bizleriz. Molekler seviyede, bizler temel olarak empanzeyiz,
go rilierden ok da uzak deiliz.9
Bir lokantada oturmu sessizce yemeimi yerken sk sk
nsanlarn gorillere ne kadar da benzediini fark ediveriyorum.
uradaki kadnn
imdi kk kznn salarn kaldrp
Boynundaki trmk ya da sr inceleme biimi,
yle omuzlarn biraz stne kaldrp,
Koyu renkli yumuak salar sonra da brakmak,
Ve kafasn okamak.
Ya da olumun,
Trnn gen yetikin erkei,
Kzarm patatesleri teker teker eline alp,
Her seferinde sradan ama ie yarar bir seim yapmas,
Her birini ketap havuzuna batrnas
Ve azna gtrmesi,
empanzenin zeri termit kaynayan
Dal azna gtrmesine benziyor.
Bu, lo odada yiyecei yavaa kaldrp
Aza gtrme,
Bu metanet ve bu mrlt,
Bunda insaymun benzeri ve akl banda
gzel bir eyler var. o
lE M U R LA R , MAYM U N LAR, i NSAY M U N LAR

Pri m atlar n Sosyal G ru plar

Bir sosyal grup, birlikte yaayan, birlikte hareket eden ve ayn yerde
beslenen yelerden oluur. iftleenlerden olumas gerekmez. Boynuz
lanmak, tekeli insanlarn bana geldii gibi "tekeli" primatlarn da ba
na gelir. imdi DNA analizi, bunun, primat gzlemcilerin ya da sosyal a
dan kar koca olarak grnenierin sandndan ok daha sk olduunu gs
termekte.
Richard Wrangham'in, primat toplumunun ekolojisini kavramada
diilerin temel cinsiyet olduuna dair gr, grup yapsn snflandrma
ya balamak iin nmzde bir yol aar. Diiler , reyen dier diilerin var
ln ho grebilir mi? Dii, arkadalaryla birlikte yaar m? Yoksa yalnz
ca kendi akrabalar olan diilerle mi yaarlar?
Bu snflandrma beni art r, nk primatlar aratrmaya ilk ba
ladmda karlkl snflandrma kullanrdk Erkekler yalnz m yaar,
yoksa dier erkeklerle mi? Eer, akrabalar ya da akraba olmayanlada yaa
mak asndan erkek ve diilerin kesitini alrsanz, tekelilik gibi, toplumun
klasik tanmlaryla kar karya kalrsnz. Ama, ie diilerin bak asn
dan baladnzda durum biraz farkl oluyor.11
C i N S E LL K VE YAL N I Z D i i
"Yalnz dii"yle, reyen dier diilere hogr gstermeyenleri ta
nmlyorum. Yalnz diinin erkeklerle ilikisi olabilir ya da olmayabilir. Ba
zlar ounlukla yalnz yaar.
Ya l n z

Ya a m a k
Yalnz yaayan primatlar, tahmin edeceiniz gibi ok sayda kk

prosimian

ve bizim kendi insaymun akrabalarmzdan gorilleri ierir. Ne

denlerden biri, yiyecein kk paketler halinde geliyor olmasdr. En iyi

arkadanzia bile olsa, paylamak iin yeterince ok bcek yoktur ve bush
baby'ler gibi

prosimian'lar

da bcek yeme eilimi gsterir. Hatta potto'lar,*

dier hayvanlarn yerneyecei zararl bcekleri yemekte uzmanlamtr.

Afrika'nn tropik kesimlerinde yaayan ilkel maymun tr. Besinlerini meyveler, kk hayvan

lar ve bcekler oluturur. -ed.n.

Lucv' N i N

M i RASI

1 57

Bunlar, dallar kprdatmadan tuhaf ve yava bir biimde hareket ederek or

taya kar ve forsepse benzeyen bir elle aviarn srtndan yakalarlar. Tutsak
potto'larm bu yolu kullanarak, son derece duyarl antenierine fark ettirme
den hamambceini yakaladn grdm. New York mutfaklarnda ha

mambcekleriyle mcadele etmi olan herkes potto'nun bu sinsiliini tak

dir edecektir; ama tabii bu pek de sosyal bir beceri deildir. ' 2
Tuhaf biimde, orangutanlar iin d e ayn kst s z konusu gibidir.
ou yamur orman aacnda o kadar az meyve vardr ki, byk bir oran
gutan onlar bir oturuta bitirir ve daha fazlasn bulmak iin dolamak zo
runda kalr. Yamur ormanlar devasa ve eitli olsa da genellikle kt ka
liteli topraklar zerinde geliir ve meyve asndan zengin deildir. Bu yz
den, her iki cinsiyetten orangutan iin en iyi strateji, besinleri tek bana iri
lokmalar halinde yutmaktr. Orman olaanst zengin olduunda orangu
tanlar bir araya gelir ve ayn incir aacn paylar. '3
Bir dier kst, avc hayvanlardr. Yalnz yaayan hayvanlar, avcla
rndan, bir gruba gre daha iyi saklanabilir. Yine, yalnzlk gece yaayan
prosimian'Iardan bekleyeceiniz bir eydir. Ama orangutanlar neden yalnz
yaar? Belki orangutanlar, insanlarn onlar aviarnas yznden daha ok
gizlenir oldu. Orangutanlarn anavatan Afrika deil, Gneydou Asya' dr.

Homo erectus Afrika'dan yola kp Gneydou Asya'da yerletiinde, muh

temelen orangutanlar aviarnaya balamt. Sonra Homo sapiens geldi, yi
ne Afrika' dan. Orangutanlarn, Afrika'daki empanze ve goriller gibi, igal
cilere uyum salamak iin be milyon yllk sreleri yoktu. Belki de insan
s avclarn ifte saldrs, orangutarlarn, nceleri tercih ettikleri daha sos
yal bir hayattan geri ekilmesine neden olmutur.'4 nsanlar tarafndan ye
titirilen veya hayvanat bahesinde trdeleriyle beraber olan orangutanlar
sosyal becerilerin tmne sahiptir ve birbirleriyle dostluk ederler. Yabanl
doada, kk diiler arkadalar ve anneleriyle randevular. Bireyler, yl
larca karlamam olsalar bile birbirlerini tanrlar. '5
Hem orangutanlar hem de bush-baby'lerde, tek yaayan diiler k
zma dnemine girdiinde iftleme dnemi iin baskn erkek ararlar. Ay
ay'larda, erkeklerin ou diilere ynelir ve onlara sahip olabilmek iin bir
biriyle kavga eder; bu durum, gndz yaayan lemurlarnkine benzer. Ama
lEM U R LA R , M AY M U N LA R , i N SAY M U N LAR

tm trlerde, diiler aktif olarak tercih ettikleri erkeklerle ilikiye girer/

H em orangutan hem de bush-baby'nin kk, edilgen erkekleri de vardr;
bunlar, baskn erkekler tarafndan ho grlebilirse de nadiren iftleirler.
Daha nce grdmz gibi, kk orangutanlar bazen, kzma dne
minde olmayan diileri tecavze benzer biimde yakalar. Bilindii kadary
la, kk erkek bush-baby o kadar ileri gitmez.

Tekelili k: H e r Bi ri nden Bi r Ta ne
Primatlar arasnda tekelilik, bir yetikin erkein bir adet yetikin
diiyle birlikte yaamas demektir: Bu, mutlak bir cinsel sadakat anlamna
gelmeyebilir. D N A analizi , gibon partnerlerinin bazen birbirini aldattn
gstermektedir ve muhtemelen tekeli lernurlar ve Yeni Dnya maymun
larnn ou tr de eit derecede gvenilmezdir.17
yleyse, bu ilirlerin tekelilik yaamalarnn nedeni nedir? Tm
bir anda geerli olabilen en az drt nedenden sz edilebilir. Birincisi, yiye
cein temel dalm o kadar seyrek olabilir ki, bir dii, brakn dier diile
rin yavrularn beslemeyi, reyen bir dier diiyle yiyeceini paylamak da
hi istemeyebilir.18 Marmoset'ler ve ipek maymunlarda, diiler hormonal ola
rak kz evlatlarnn olgunlamasn bastrr. Tutsaklk durumunda, bir an
ne, kzma dnemine girmeyi baaran ama ayn kafeste tutulan kzn l
drebilir bile. Yabanl doada kz evlat elbette uzaklaacak, belki de annesi
tarafndan kovalanacaktr.
O zaman bir erkee neden hogr gsteriliyor? Belki, avclan gzet

lernede yardm almak iin. Aile iin tetikte olmak marmoset ve ipek maynu
nu erkeklerinin payna daha ok der: ahinleri gzleyebilecekleri yksek
dallarn zerinde onlar tarafndan grlme riski tarlar. Bylesine kk
hayvanlar iin bu nemlidir; onlar, tc kular gibi en gzde avlardr.
Etrafta bir erkein olmas, dier erkeklerden korunmada, yani be
beklerin ldrlmesine kar daha da nemli olabilir. Varsayalm balan
gta diiler yalnz yayordu, yalnzca iftlernek iin bir erkekle bir araya
geliyorlard. Diinin karsna kan bir dier erkek, bebein kendisinden
olmadn bilecektir. Eer bebei ldrrse, dii ksa bir sre sonra kz
ma dnemine girebilir ve eer diinin izini srebilirse, bir sonraki baba o
lucv ' N i N M I RAs

1 59

olabilir. Bu artlar altnda, diinin, bir sonrakinin zulmnden kanmak

iin tek erkekle kalmay tercih etmesine yol aan gl bir nedeni vardr.19
Bu defa erkek bak asndan olaya bakalm : Erkein de iftleme
den sonra diinin yannda kalmas iin nemli bir neden vardr; bu durum,
daha fazla dii aramak iin ormanda dolama ansn engellese de kendi
yavrularn dier erkeklere kar korumasn salar. Bebek lmlerinin
-bugn bu fikir moda olsa bile- tekeli trlerde -eer varsa- nadiren g
rldn sylemeliyiz. Tekelilik ok iyi iledii iin bebeklerin gerek
ten korunduunu ve bu yzden bebek lmlerinin grlmediini syle
mek gibi evrimsel bir savdan kanmalyz. Ancak, burada bir mantk sz
konusudur: Sistemin ortaya kabilmesi iin bile, hem erkek hem de kadn
lara birtakm avantajlar salyor olmas gerekir. Belki, erkekler, balangta
diilerin yannda birer valye gibi duruyordu, sonralar yava yava dad
olarak faydal iler grr hale geldiler.20
Tekeli erkekler genellikle ocuk bakrnma yardm eder. Babalkla
rndan olduka emindirler, bu nedenle de iyi baba olurlar. ( Babalarn, bir
sonraki ocuk iin iftleme ve onun babas olma olasln yok ettii iin,
son ocuklarna pek de yardmc olmadklar yolunda pheci bir gr var
dr.) Gibon'lar, titi 'ler* ve indri'ler, beslenme blgelerini, komularndan
arklar ve gerek savalada korurlar. Geri kaynaklar ocuklar iin mi,

partnerleri iin mi, yoksa sadece dier erkekleri uzak tutmak iin mi, koru
cluklar ok ak deildir; ama sonu ayndr: Ailenin daha ok yiyecei olur.

Indri erkekleri diilerin her istediini yapar; beslenme konusunda bir

valye tavr sergiler: Diiler daha yaprakl olan dallardan daha ok yiyebilir.21
Mamoset'ler ve ipek maymunlan daha da centilmendir. Erkek, ikiz

yavrularm, doumdan ksa bir sre sonra tamaya balar ve bebeklerin arl
kendi arlna ulaana dek de tamaya devam eder. Bu, diiyi yeniden dl
lennesi iin serbest brakr; nk dii yetikin yaamn ayn anda hem ikiz
lere st vererek hem de bir sonraki yavru grubunun gebeliini yaayarak gei
rir. Nasl bir ardkuu yavrularn her iki ebeveynin gn boyu sren abas ol
madan yetitiremezse, bu dii de erkein yardm olmakszn bunu baaramaz.

Gney Amerika'nn yamur ormanianna zg maymun trnn ortak ad. Postlan uzun. yu
muak ve parlak tyl; balar kk ve yuvarlak; yzleri basktr. -ed.n.

6o

lEMU R LAR, MAY M U N lA R, I N SAYM U N LA R

Po l i a n d ri: B i rden Fazla E rkei n Ya rd m

Yalnz yaayan baz diiler birden fazla erkekle yaar v e iftleir.
ok erkekle yaaya n , insan olmayan tek primat i pek maymundur. Erkekler
bazen erkek kardeler ya da baba ile ouldur; bazen de akraba deildir.
reyen dii her ikisiyle de iftleir. (lm ve g yeterince ok olduun
dan, bir oul genellikle onun olu deil torunudur.) H er ikisi de yavrularn
tanmasna yardm eder. Erkeklerden biri yavrulada allarn arasnda sak
lanrken, dieri daha grnr olduu dallardan onlar besler ve ayn za
manda avclar gzler. D aha sonra yavrular deiip, rolleri deitirirler.
Amazan 'un Manu Park'nda, krmz gbekli ipek maymunu gruplar as
lnda, birden fazla erkek yk payiamadka asla yavru yetitirmez. Bu sis
tem, erkek desteine bal olarak gelien tekeliliin bir uzantsdr.22
nsan diilerinde okerkeklilik, Nepal'in erpalar ve dier da in
sanlar arasnda ok grlr. nsanlarda bu daima erkek kardeler arasn
da gerekleiyor gibidir: Birka erkek karde bir kadnla evlenir. Bu durum
Nepal 'de Himalaya tepelerindeki toprak azlyla ilikilidir. Bir aileyi gein
dirrnek birka erkein abasn gerektirir, tpk birka ipek maymunu ge
rektirmesi gibi. Genellikle, kardelik gibi yakn bir ba ile bal erkekler bir
kadn paylamay kabul eder. ocuk genetik olarak kendilerinin olmasa bi
le, bir kz ya da erkek yeendir.23
K.AD I N A RKADA LAR

Gerek bir haremde, erkek, birbiriyle akraba olmayan bir grup diiyi
korur; bu erkek, diilerin dikkatini kendi nemli benlii zerinde toplar. Es

ki primatologlar, bir erkei olan bir gnp diiyi bir arada saydklannda, buna
otomatik olarak harem adn verirlerdi. Bilinen tm insan olmayan primat
trlerinin yalnzca ikisinin gerek haremlerde yaad ortaya kmtr.
sveli primatalog Hans Kummer, hayatn Etiyopya'nn

hamadryc

maymunlarna adamh.24 Hamad rya ' lar feministlerin kabusudur. Erkek

diiyi cezbeder, genellikle de ergen olmam gen diileri; bu gen diiler,
erkein gmi krkn okayarak, korunma ihtiyalarn anneden gele
cekteki partnerlerine transfer ederler. Yetikin yaamnda, dii korktuun
da, kendisini tehdit erkek o olsa da dorudan efendisine koar. Erkekler,
Lucv' N i N M i RAs

bir baka erkein yannda doru yoldan sapan diiyi tehdit eder ve diinin
yksek sesle barmasna neden olacak biimde boynunun arkasndan s
rarak cezalandrr.
Kummer'in deneyleri, erkeklerin, ou kavgay nleyen bir koda sa
hip olduunu gsterir. Diilerle ilgili olarak birbirlerinin hakkna sayg
gsterirler. Birbirine yabanc bir erkek ve dii tantrlr ve iliki kurmala
r iin 30 saniye verilirse, iftin bulunduu yere getirilen bir dier erkek,

onlarn uzana ohracak, bulunduklar yne bakmayacaktr. kinci erkek

birinci erkekle bire bir durumda daha baskn olsa bile durum ayndr. An
cak erkek son derece yalanp grnr biimde gten dmse, dierle
ri onun haremini almak iin haner benzeri dilerini kullanr. B unun d
nda, bir grup iinde ok sayda harem bir arada bulunur. Etiyopya' nn
uurum yzeylerindeki dar girintilerde hepsi yan yana uyur.
Ksa bir sre nce, Barbara S muts, insan diisinin erkee boyun
eiinin, birbirlerinin diiler zerindeki haklarna saygl olmak iin yap
lan erkekler aras benzeri bir anlamann sonucunda evrildiini iddia etti.
Yani, erkekler, birbirlerinin diiler zerindeki haklarn ihlal etme konu
sundaki tereddtleri nedeniyle diiler zerinde hakimiyet kurar. Kummer
hamadrya'lara -yerinde bir terimle- "zevce" adn vermektedir.25
Haremde yaayan bir dier primat grubu bizim yakn akrabamz
olan gorillerdir. Hamadrya'lar gibi bir arada yaamasalar da farkl grupla
rn erkekleri birbirlerini tanr. Baskn olan gmsrtlar, dier liderler ve
bekar gruplardan gelenlerle, gslerine vurarak ve blf yaparak, ama yal
nzca nadiren gerekten savaarak mcadele eder.
Diiler erkeklerini kendileri seer. G eden bir dii, dalarn yz
lerce metre tesinden seimini yapp yeni bir gruba koabilir. Liderin bu
konuda yapabilecei pek az ey vardr, ayrca dii kendi kzysa hibir ey
yapmamas gerekir. Yetikinlie ulatktan sonra , ou dii yllarca efendi
siyle kalr, bkp usanmadan onun bakmn yapar. Gorillerle vcut dilimiz,
gzn iine bak zamanlamamz ve hatta daha da ki bar biimde dorudan
bir baktan kanmamz ortaktr . (Grup iindeki yaam ou zaman o ka
dar sakindir ki, gorillerin son derece gergin primat gzlemcileri cezbetme
nedeni insanlar iin terapist grevi grmesi midir, diye merak etmiimdir.)

6z

LEMURLAR, MAYM U N LAR, i N SAY M U N LAR

S k , tropik, yamur ormanlar nda yaayan gorilleri ni incelemek, Vi

runga yanardalarnn devasa kereviz ve srgan ayrlarnda yaayan da go

rillerini incelemekten daha zordur. yle grnyor ki , daha ok olgun mey

ve yerler ve gruplar birbirleriyle daha sk ilikiye girer, hatta alt grup olutur
ma eilimleri vardr; dalardaki btnlk tayan gruplamalardan ok,
empanzeler arasnda grdmz fzyon-fzyon benzeri bir eydir bu.J,
Dii da gorilleri, orangutan ve empanzeler gibi tek bana dola
mak yerine bir gruba dahil olma zahmetine neden katlanr? Yiyecek fazla
syla mevcuttur, en azndan Virungalarda ve bu yzden diilerin, diiler
aras rekabeti azaltmak iin grup bykln snrlamas gerekmez. Di
inin bir erkee yaparak kazand ey, korunmadr. Erkek gorillerin be
bekleri ldrme ihtimali olduka fazladr. Bundan phe edilmeyecek ka
dar ok sayda dehet verici kant var. Eer bebei olan dii bebein baba
sndan yz evirirse ya da diinin grubu yeni bir erkek tarafndan ele gei
rilirse, bebeinin ldrldn grmesi muhtemeldir.2i Erkekler, grubu
avclardan da korur. Leoparlar gen gorilleri yiyebilir, ama Ruanda'daki b
yk katliamdan ok nce bile, goriller iin en byk tehdidi daima insanla
rn oluturmu olmas muhtemeldir. Soyumuz onlarn soyuyla yan yana
evrilmitir. Bugn, gzlemcileri tehdit eden ya da tehdit ediyor numaras
yapan (neyse ki) erkeklerdir. Dian Fossey'nin nl Digit'i ve Carl Akeley'in
"nazik dev"i gibi, gruplarn savunurken lenler de erkektir.

.s

G ru p Evl i l ii
Bazen, akraba olmayan birka dii, akraba olmayan birka erkekle
birlikte yaar: Bu, zellikle yaprak yiyenler arasnda grlr; sk rastlanan
bir sistem deildir. Bunun yerine akrabalada neden kalnmasn? Standart
cevap, yapraklarn, ou maymunun hem et hem de ottan oluan diyetine
gre ok daha eit bir biimde dalm olmasdr, bylelikle sr iinde
daha az rekabet vardr. Ancak, maymunlar kararlarnda srarldr; olgunla
m yaprak yerken bile yledirler. Baz aalar daha fazla protein salar, ba
zlar bitki zehirleriyle daha fazla korunur. Bu gruplarn akrabalk bann
avantaj larn neden kullanmad sorusunun cevab yoktur. Gerekten yok
tur; neden byle olduunu bilmiyoruz.
Lucv' N i N M i RASI

Ancak, neden yalnz olmak yerine grubu yelediklerini an lamak o

kadar zor deil. Leopar, oselo( ve kartaUar onlar avlar. Krmz colob us'Iar
empanzeler tarafndan vahice avlanr. Ayrca, bebeklerini yeni gelen er
kekler ldrr. Diinin, erkeklerin onlar avclara ve hemcinslerine kar
savunduu bir grup iinde yaamas iin her neden mevcuttur. Ak olma
yan ey, neden akrabalaryla kalmadklandr. Bir olaslk, diilerin, ele gei
rilme riski olan gruplardan g etme ihtiyacdr. Genellikle, birka erkei
ya da giriken erkekleri olan gruplara katlrlar. Eer bebeklerin ldrlme
si nemli bir tehlikeyse, bu, dii akrabalarnn desteinden ar basabilir.29
Bu grup yaps insanlarda ok ender grlr. 9 6 o 'larn hippi grup
lar ve Oneidalar** benzeri eski dini idealistler gibi az sayda topluluk bunu
denedi. Daha uzun sreli deneylerden biri, grup cinselliini deil dostlu
unu seen Shaker'lard.*** Tecrbeler, grup evliliinin bizim trrozde
pek baarl olmadn gsteriyor gibi . Paradoksal olarak, geen yzylda
ou felsefeci, insanlarn grup evliliiyle baladn ve ancak medeniyetin
bagstermesiyle tek erkekli haremiere ya da tekelilie kaydn aksiyom
kabul etmitir. Friedrich Engels, grup evliliinden tekelilie geii yle
anlatrnaktadr: "Aldatma ve fahielik tarafndan desteklenen tekelilik . . .
grup evliliinin cinsel zgrlnden giderek yoksun kalanlar erkekler de
il kadnlar. Aslnda, erkekler iin, grup evlilii bugn bile varln srdr
mektedir. Kadn iin ciddi yasal ve sosyal sonular ierecek bir su olan
ey, erkek iin onurlu bir durum ya da daha kts neeli bir biimde kat
Iand ufak bir ahlaki leke olarak grlmektedir.''30
Darwin ayn fkirde deildi: "Kelimenin dar anlamyla, evlilik al
kanl tedricen gelimi gibidir; bir zamanlar neredeyse rasgele ya da ha
ffmerep cinsel iliki tm dnyada yaygnd. Ancak, hayvan imparatorluOrta ve Gney Amerika'ya mahsus, kaplana benzer bir kedi. -ed.n.
**

John Humphrey Noyes ve mritleri tarafndan ABD 'nin Putney (Vermont) kentinde 84 'de ku
rulan topyac dinsel topluluk. Kitab Mukaddes Komnistleri olarak da bilinir. yelerinin cinsel ili

kileri ve ocuk sahibi olma kararlan, topluluun denetimi altndayd. -ed.n.

*** Kkeni l ngiliz Quaker'lanna dayanan, ABD'de cemaat yerlemeleri oluturan, bekirlk kuralna
bal binyk tarikat. retiyi ABD'de yaygnlatran tekstil iisi Ann Lee, Tanr'nn ikili doasnn di
ilyan ve Mesih'in iki nci bedenlemesi olduunu ilan ederek bekarl tarikatn temel ilkesi durumu
na getirdi. -ed.n .

l E M U R LAR, MAY M U N LAR, i NSAY M U N LAR

unun tmnde grlen kskanlk hissinin gcden , daha alt seviyedeki

hayvanlarla yaplan analojilerden . . . yola karak gemite mutlak olarak
11
rasgele cinsel ilikinin hkm srdne inanamam ." Darwin yine hak
ldr. G rup evlilii kavramnn izini srmek, Rousseau'nun onu neden ma
sumiyetin kayp cenneti olarak dndn ya da trrozn ve dier in
saymunlar n uzun sre benimseyemedii birka primat sisteminden biri
olarak neden 6o'larn topik bir ideali olduunu anlamak ilgin olurdu.

D i i A i L E LE R
Primat gruplarn nemli bir blm, bir y a da daha fazla erkei
olan dii aileleridir. Nadiren, bir grup akraba dii, erkeksiz yaar .

Rhesus

makakla n, J apon makaklar ve halkakuyruklu lernur gruplar , yetikin dii

lerden oluma bir topluluk biiminde, kendi blgelerinde grup halinde do
lap haftalarca ya da aylarca varln srdrebilir. Ancak, bu yalnzca ge
ici bir durum gibidir. Eer grup salamsa, bir ya da daha fazla erkek ara
lanna katlr.32
J i go lo G ru p l ar
Tek erkekli dii ailesi harerne benzese de harem deildir. Gelada ve
hamadrya maymunlar bu ztln altn izer. Etiyopya'nn Simen platosu
nun imenlerle kapl uurum tepelerinde gelada'lar yaar. Erkek, kakle
benzeyen kahverengi krkl byk bir yn gibidir, haremiyle gmi ha
madrya'lar kadar grlesidir. Ancak, erkek galeda birbirlerinin bakmn ya
pan ve etkileim iinde olan bir grup akraba dii iinde birka yllna mi
safrdir. Eer "harem"e karlk gelecek kltc bir szck aryorsanz
bu szck, jigolo grubu olabilir.13
Bu toplum tipi, primatlarda, Eski Dnya'nn langur ve guenon'lann
da, Yeni Dnya'nn da cebus'lannda yaygndr. Dii akrabalk ba, aslnda
memeliler arasnda normdur ama insanlarda nadirdir ya da bilinmemekte
dir. okeli bir kltrde de, Yusufun (ncil'de) Leah ve Rachel'le evlenme
si gibi, bir erkek iki kz kardei e evlenebilir. Ama, sannn kz kardeler ve
onlarn annesi, teyzeleri ve kz yeenieriyle evlenip, oluan bu ailede yaa
maya devam etmez. Bizde jigolo gruplar yoktur.
Lucv' N i N M i RAs

6 5

Bi rka Erkekle Baa kmak

Dii ballnn olduu ou grup. baz yetikin erkekleri cezbeder.
Bunlar, tm primatlarn en iyi aratrlm olanlardr. Bunun bir nedeni, on
Ian grebileceiniz aklkta ve yerde dolayor olmalardr. Daha iyi ama yi
ne bununla balantl bir neden de, biz insanlarn yerde dolayor olmasdr;
bu yzden belki onlar -zellikle de Afrika savanalarnn Habe maymunla
r- yeryzndeki yaamda bizim kendi maceramza dair ipular tarlar.
Habe maymunu ve makak gruplar, artc lde akraba kayn
c bir organizasyon olan birka dii grubundan oluur. Bir dii Ha be may
munu doduunda, onun hiyerarideki yerini tahmin edebilirsiniz. Anne
sinin altnda ve kendisinden byk kz kardelerinden yukarda olacaktr.
Eer daha sonra bir kz kardei olursa, annesi bu bebein kz kardeler ara
snda en yksek yere gelmesine yardm edecektir.34
Ancak, sistemde az da olsa hareket serbestlii vardr. Baz diiler
daha hrsl gibidir. Saldrganlk ve ittifakla, doumda ulatklar mertebe
nin zerine karlar. Bu zellikle, lme yol aan kazalar onlarn zerinde
yer alan dii silsilesini azalttnda gerekleir, bylece statnn zorlamas
daha az olur. Ama daha da artc olan ey, iki yana gelen, yani kendi ba
na hayatta kalabilecek ve sr iinde ait olmas gereken yeri renmi
olacak kadar bykken annesi len bir gen diinin bana gelendir. ksz
kalm, ergen olmayan dii Habe maymunu, kendisi de yetikin olana dek
yl boyunca gen ve itaatkar olmay srdrr. S onra sistematik olarak
l annesinin seviyesinin altndaki diileri kendi doum seviyesine ulaa
na dek tehdit eder.
Seviyenin ayrcalklan vardr: beslenme ayrcal, herkesten nce su
ime ve en nemlisi daha fazla ocuk yetitirme. reme baarsndaki eit
sizlik belirgindir, zellikle de yiyecek arz eitsiz olduunda. Bunun en u r
nei yapay bir durumdu. Koshima Adas'ndaki makak maymunu grubunu
tatl patatesle besleyen Japon bilim insanlar, bundan vazgemek zorunda
kald. Birka yl boyunca, alt seviyelerdeki dii silsilesinin hayatta kalan yav
rusu olmad ve yeni doan diilerin cinsel olgunlua ulamas drt yerine ye
di yl srd.3s Yalnzca iki baskn dii silsilesi yavrularn baaryla yetitirdi.
66

l E M U R LAR, MAYM U N LAR, i N SAY M U N LAR

Bunun nedeni h i de gizemli deildir; yiyecein da l m na bal

d r . Ryozen'de, anakaradaki b i r srnn, Koshima Adas' ndakilere gre or

manda daha fazla doal yiyecei vard. Yiyecekle besleme durdurulunca,
remeleri dii silsilesinde daha eit bir hale geldi. Tatl patatesle rden uv al

la verince, di i le r bunlarn tmn mideye indiriyordu; ormancia ise her

kes ayr ayr yiyecek aryor, dah a eit besleniyordu.36

Erkeklerle diilerin ili ki s i son derece karmak ve hassas olabilir.

Erkeklerin farkl baskn olma sluplar vardr; sald rga n kabaday, erkek it

tifaklarnn kurnaz sahtekar, belirli diilerle "arkadalk" kuran yumuak

tip gibi . A tipi karakterli yabani erkek H abe maymunlarnn tpk insanlar
gibi stres hormonlar daha yksektir. En dk bazal stres hormonlar sos
yal yapnn dengeli dnemlerinde baskn Habe maymunlarnda bulunur;
zellikle de erkek sosyal adan olduka yumuak balysa, yalnzca gerek

ten tehdit edildiinde tehdit ya da saldrganlkla tepki veriyorsa. Dengesiz

ege me nlik ilikileri ya da aniden fkelenmek biimindeki kiisel slup H a
be maymunlarnn stres hormonlaryla oynar.l7

Erkek H abe maymunlar sosyal becerileri byrken edinirler ve

gruptaki ayrcalklar daha uzun srelidir. Sk sk, gen bir gmen, yeni
gelenlerin tmn dvmeye kalkar. Daha yal, yol yordam bilen erkekler,
diilerle arkadalk kurarak yeni bir srye katlr; sonu olarak da daha
fazla partner bulurlar. Diilerle arkadaln nemli bir blm diinin
yavrusunun bakmn yapmak ve tamaktr. ri yar erkek, parlak kpek
dileriyle yavruyu srtnda j okey misali dolatrr, ya da ufak, knk burun
lu yavruyu yalar veya trnar eder.
Bu gruplardaki erkekler diilerden byktr. Kavgalarda onlardan
kamaya kalkan diileri dvebilir ya da srabilirler. Ancak, diilerin partner
semede artc bir etkinlii vardr. Uzun sredir arkada olduklar bir er
kekten yardm isteyebilir, bir erkei dieriyle rekabet etmesi iin harekete
geirebilir ya da allklarn ardna kaverirler. Habe maymunu ve makak
larn reme baarlarnn D N A analizi, genellikle erkek hiyerarisiyle bir
korelasyonu gsterir, ama bazen bu hi de belirgin deildir. Tersine, dii
ler yeni olduklar iin heyecan verici olan gmen erkekleri seer.l8 Kimin
seilmedii de nemlidir. D iiler, uzun sredir ortalkta olan erkeklerden
Lucv' N i N M i RAS

sklr; makaklarda bu. tipik olarak yaklak drt yl srer, yani bu erkekle
rin en byk kzlarnn olgunlamas iin gereken sre boyunca. Erkek,
baskn olsa da, en iyi dnemini yaasa da diinin kaytszl yznden, en
sestin alternatif tekil etmedii bir baka srye geer.
Dii ballnn olduu Yeni Dnya maymunlar, cinsiyetler ara
sndaki fark daha az olmasna karn, Habe maymunlar ve makaklara
benzer biimde davranyor gibidir. Ama halkakuyruklu lemurlar bir baka
eit sunar. Diiler yiyecek, daln zerinde bir yer, veya partner seimi ko
nusunda tamamen erkeklerden baskndr. Bunu aklamaya alanlar ol
muhr; en ikna edici aklama, diilerin cinsel adan boyun een erkekle
ri setiidir. Ancak ana fikir, bizim gerekten ne olup bittiini bilmeme
mizdir. okerkekli, okdiili halkakuyruk gruplarnda, erkek H abe may
munlar arasnda basknl gelitirdiini dndmz iftleme yaps
nn tam olarak ayns bulunmaktadr; ama halkakuyruklar ders kitaplarn
okumu olamaz.39
Peki ya insanlar? Habe maymunlannda kendi kiisel ilikilerimi
zin ounu grebiliriz: kzma dnemi dnda erkeklerle diiler arasnda
ki arkadalk, erkeklerin bebeklere bakmas, farkl basknlk biimleri iin
erkeklerin rekabeti, dii akrabalar arasnda mr boyu sren balar ve er
kekler iin diilerin birbiriyle rekabeti. Ancak, bizler, ayn sosyal incelie
muhtemelen ters ynden, birbirine bal erkekler grubundan geldik.
ERKEK KuPLER
Bizim en yakn akrabalarmz, basit empanzeler ve onlarn kuzen
leri bonobolar, birbirine bal erkek akraba gruplar halinde yaar. Yeni
Dnya maymunlarnn en bykleri olan rmcek maymunlar ve

muri

qui'ler de yledir. Diilerin yalnz beslenmesi daha muhtemeldir. S arah

Hryd, insaniann dii ball kadar diiler aras rekabeti de miras aldn
syleyerek feministleri kzdrmtr. nsaymun akrabalarmzdan biliyoruz
ki, birbirlerine bal olanlar diiler deil erkeklerdir.'10
Biz insaymunlarn ortak zellii, olgun meyve sevmemizdir. Bu du
rum, insaymunlann genellikle ok az miktarda bulunan yiyecek kaynakla
nna bal olduklar anlamna gelir. Bir ya da iki hayvan, aatan olgun
68

lE M U R LAR, M AY M U N LA R , i N SA Y M U N LA R

meyveyi yiyip, ham olan n b rakr ve yoluna devam eder. Az yiyecee sa

h i p iri bir hayvan olmann el i kisi ni zmlemenin bir yolu, orangutan
lar gibi yal n z yaa m a kt r . empanzeler ise farkl bir yol bulmu tur : F iz

yon - f zyo n to p lul ukl a r n da yaa rl a r .

em p anzeler
Tm topluluk ya da grup 2o-6o aras h ayvan dan oluur. Yiyecek az

olduunda, empanzeler yiyecek aramak iin ayrlr. Gombe Nehri rezervi n

de, dii empanze vaktinin ounu kendilerine baml yavrularyla yal n z ge

irir. em pa n zel erde , akrabalada birlikte olmak diiye pek az ey kazandnr.

ou, avcsn va z geirecek kadar b yktr , rekabetten de h o lan ma z . 41

Erkekler ok daha sosyaldir. Birbirini trnar ede r, kucaklar ve gven

vermek iin birbirlerinin skrotumlann tutarlar. Gerek bi r g elde etme

p olitik as ieren , deiken, gel i mi ittifaklar kurarlar. Birlikte yaamaya

devam edebilmeleri iin, tartmalardan sonra karmak bar ma yollan

vard r; hatta p atr a nlu k sistemleri vardr: Bir av hayvan yakalayan erkek,

avn gzne gi rmek i s te dii hayvana gtrr. Ntologi -Mahale Dalarn

da on be yl boyunca liderlik yapan erkek- sistematik olarak, kendisini

destekleyen nc, drdnc seviyeden erkeklere lezzetli lokmalar sun
mu, onunla rekabete tutuabilecek olan ikinci seviyeden erkeklere is e bir
ey vermemitir. Erkekler kzma dnemindeki diilere de cinsel kabul

karlnda et sunar. Ksacas, erkek hem centilmen hem de politikacdr;

hatta, komutanlk zellikleri gsterecek bii m de bir sava mfrezesi bile
oluturabilirY
empanzeler, dier gnplara kar ortak alanlan savunur. Blgeyle
birlikte orada yaamay semi diileri de korurlar. Erkek empanzeler, s
nrlar "korumaya" birlikte gider. (Buna mfreze demek, yar aka yan cid
didir.) Normaldeki grltc tavrlarndan olduka farkl bir bii mde , ger

gin bir sessizlik i in d e dolarlar. Yanlanndaki bir gen grlt yaparsa, da

ha yal olann onun azn kapad grlmtr. Birbirine komu toplu
luklar

o,

20 yl b ar iinde yaayp (insanlarn 192o 'den 1935'e kadar yap

tklar gibi) sonra birden nemli bir sorun yaayabilir. Gombe empanzele
ri, ana topluluun gney grubunun erkeklerini yok ettii bir savaa giriLucv' N i N M i RAs

miti. Tanzanyal bir gzlem gc sayesinde, bu savan nemli bir blm

gzlenebilmitir, ama M ahale Da rezervinde ve muhtemelen Fildii Sali
li'nin Tai ormannda da benzeri, grup halinde yok olular sz konusudur.41
Richard Wrangham, bu ktcl davrann altnda empanzelerin
fizyon-fzyon zelliinin yattn sylemektedir. Eer herhangi bir anda,
yiyecek peindeki gruplarn bykl ok eitliyse, byk bir grubun,
daha kk bir grubun ya da yalnz dolaan birinin karsna k p, onu k
eye sktrp gvenli bir biimde saldrmas mmkndr. empanzeler
ancak, saylar kurbaniann saysndan ok fazla olduunda saldrya geer.
Ne yazk ki, empanzelerin ete savalar insanlarn kabile savaia
rna ok benzer; Amazan'un Yanomamolar arasndaki ya da M akagas
kar'da benim altm kolenizasyon ncesi Tandray blgesinde olduu
gibi. Eer say eitse savana; sadece hakaret et! Eer senin sayn dman
dan fazlaysa ve dman savunmaszsa, erkekleri ldr, kadnlar al.44 By
lesi bir davrann evrimsel temeli, protoinsanlarn, savanalarda esnek
gruplar halinde kk kazarak avianarak ya da fndk fstk toplayarak yiye
cek aramasyla balamtr. Bizim beslenme ekolojimiz, fizyon-fzyon top
luluklarnn tehlikeli yaamn tevik etmitir.
Erkek ballnn olduu fizyon-fzyon gruplarnda cinsiyetler
aras iliki nasldr? Yeni Dnya muriqui'leri artcdr; yetikinler ara
snda neredeyse hibir saldrganlk ya da cinsel partnerlerle ilgili sahiplen
me belirtisine rastlanmaz. Erkekler, kzma dnemindeki bir diiyle ift
lernek iin temel olarak sraya girme yntemini kullanr; hepsi birbiriyle
akrabadr, bu yzden bebein babas kim olursa olsun, bebek zerinde
her birinin epeyce hakk vardr. Elbette rekabet vardr; sperm dzeyinde
erkekler birbirine rakiptir. Katie M ilton , kendisinin ilk aratrma grubu
olan m uriqui'leri grdnde, korkutucu bir fl hastalna tutulmu ol
duklarn dnmtr; bu kadar byk skrotum normal olamazd. Asl

na bakarsanz bu, yoldann krkl omzuna gven verici biimde sarn

koluyla sarlrken, diileri spermle doldurmak iin srada beklerneye hazr
erkekler iin normaldir.45
Basit empanzeler daha serttir. Erkek diiden baskndr ve belirgin
bir biimde birbirlerine baskn kmaya alrlar. Dallar sallayp ta frlaLE M U R LAR, M AY M U N LA R , i N SAY M U N LA R

tarak ormanda olay karr, gsteri yaparlar. Eer bi r dii canlarn skarsa,
onlar da onun cann skar, hatta aatan aa atarlar. Lider konumunda
ki erkek ortalkta, rahatsz edilmeden epey bir iftleir, ama erkeklerin

m de iftleme frsat bulur ve muriqui' ler gibi sperm rekabeti iin stokla
n

doludur. Bir dii genellikle alt ile sekiz erkekle art arda hzl biimde ift

lese de Gombe'deki empanze yavrularnn ou " safaride" peydahlanr:

bu, belki insanlarn cinsel mahremiyet tercihlerinin bir nrneidir.4c
empanzelerde bile, diinin (ve muhtemelen kendi erkeklerinin
de) onlar gzleyenierin phelendiinden daha fazla seenei var gibidir.
Cristophe Boesch'in, F ildii Salili'ndeki Tai Dalarnda bulunan srde
doan empanzelere yapt DNA testleri, 13 yavrunun ]'sinin babasnn

topluluk dndan erkekler olduunu gstermitir. Bu, diilerin grnme

den baka yerlerde partner bulmak konusunda baarl olduklar anlamna

gelir . Bu, elbette yalnzca bir gruptur ve her grubun zel artlar vardr.
Toplam

n. s

yllk kdeme sahip iki lider erkein hayatta kalan hi yavrusu

olmamtr; bunun nedeni diilerin evdeki erkeklerden holanmamas ola

bilir. Ancak bu, empanze topluluklarnn erkekleri tarafndan yaplan gt
me,

kuatma, kavga ve ayartma faaliyetlerinin, diilerin seeneklerini snr

lamada baarl olmayabileceini gstermektedir.47

Bon obolar
Bonobo ya da pigme empanzeler, 192o'lere kadar ayr bir tr ola
rak grlmyordu, hatta imdi bile onlar yabanl doada grebilecek kadar
korkusuz ya da ansl olan az sayda bilim insan vardr. Yalnzca, Kon
go'da, Kongo (ya da Zaire) N ehri'nin byk hilalinin gneyindeki yamur
ormanlarnda yaarlar. Aslnda, boy ve bacak uzunluu bakmndan basit
empanzelerden daha kk deillerdir ama uzun bacakl, ince yapl ve
genellikle iki ayakldrlar; aslnda, vcutlar, bizim 3,5 milyon yl nceki
muhtemel atamz australopithesin Lucy'nin vcut ekline rahatsz edici bi
imde benzer. Akrabalk asndan bize basit empanzelerden daha yakn
ya da daha uzak deillerdir; empanze soyu bizimkinden 5 ile 8 milyon yl
nce ayrlmtr. Bu iki empanze, Lucy'nin soyu daha aklk alanlara do

ru

ilerlemeye baladnda, belki 4 milyon yl nce aynlmtr.48

Lucv ' N i N

M i RAS

Bonobolar tartlmaz biimde en seksi primatlardr. Biz insanl ar n

en seksi olduunu dnrdk, oysa bonobolar ci nsel ilikiyi yaam bii
mi olarak ele alr, zellikle de grupta yok edilmesi gereken bi r gerginlik var
sa ya da herhangi bir dolap dnmekteyse. Uyannca, tekrar karlanca, bir
yavnyu teselli ederken ya da bir baka nedenle ... Erkek diinin zeri ne bi
ner ve iine girer. ki dii klitorislerini birbirlerine hzla srter; buna ngi
lizce'de G-G, yani genital-genital srtme denmektedir ama ben yerel M on
gandu dilindeki hoka-hoka'nn benimsenmesi taraftarym. Yetikin erkek
ler, birbirlerinin stne biner ya da arka taraflarn birbirine srter. Yavru
lar da, hem oyun olarak hem de yetikinlerin partneri olarak, iin iinde yer
alr. Bu toplumda, yavrular ve genleri cinsellikten mahrum etmek ocuk
istismar anlamna gelirdi.49
Erkein, diinin kzma dnemine yakn tamamen imi olaca
n ve muhtemelen onunla iftleeceini anlamasna amamak lazm; ger
i dii ayn byk blmnde kzma ikinliini ksmen muhafaza eder
ve iftlemeye isteklidir. Erkek diiye maksimum ikinlik srasnda ulaa
bilmek iin yarr. Burada, diinin kaynvalidesi iin yepyeni bir rol do
mu gibidir. Daha yal bir dii, cazip bir dii partnede

hoka-hoka yapmay

baarrsa onu oluna sunabilir.50

Bonobolar en uzun sre incelemi olan Profesr Kana ve Furuichi,
balangta gruptaki tm bu ilikilerin yannda -herkesten tamamen farkl
olarak- az sayda yakn bala bal erkek ve diinin asla ve asla iftlememe
sine armlardr. Aratrmann ikinci ve nc aamasnda, bunlarn
baskn anneler ve onlarn yetikin oullar olduunu anlamlardr.s
Bonobo gruplar empanzeler gibi fzyon-fzyon ve erkek akraba
toplumlar olmalarna ramen en gl kiisel balar, anneler ve oullar ve
ikinci olarak da dii arkadalar arasndadr. Ergen bir dii yeni bir gruba r
keke katlmaya alrken, dierleri arasnda kendisine yardmc olabile
cek, kendisinden yal bir arkada ve usta bir dii bulmaya alr ve cinsel
lik de kendine usta ayarlamann bir parasdr. Dii koalisyonlar bireysel
erkeklerin yerini alabilir. Genel olarak, bonobolar basit empanzelerden
daha btnlemi bir gruptur. Bonobolar sadece olgun meyvelerle deil,
ormandaki otla da beslenir; bu yzden beslenmek iin b i rbirlerinden ok
LE M U R LA R , M AY M U N LA R , i N SAYM U N LA R

sk ayrlmazlar. Basit empanzeler ve bizlerdeki gruplar aras husumetin

onlarda bulunup bulunmad bilinmemektedir. Grlen tek grup kar
lamas nda iki grubun erkek ve diileri birbirinin stne trmanma lgn
l na ka plmtr; karlamann gerginlik ve tehdit ierdii ak olsa da sa
vamam, sevimilerdir.
Oysa ben bir bonoboya baktmda , arlk kaldranlarn deri altn
dan grlen ylan ben zeri damadaryla son derece gl kollar, yani dii
lerden ok farkl bir vcut yaps grrm. Bu ve gl kpek dileri, ister
leoparla ister birbirleriyle olsun, bir eyle savamaya hazr olduklan anla
mna gelir. Korkarm ki, Sarah Hrdy'nin szleriyle, " Bonobolarla ilgili bil
m ediim iz ok ey var." Ayn zamanda, son derece yakn iliki iinde bulu
nan bir toplum modeli sunuyorlar.52
B ize benziyorlar m, yani, tandnz birilerine benziyorlar m?
B Y KA N N E VE BY K BA BALA R I N I ZA SAYGI G STE R N i Z

Bizler yetikin hayat boyunca, ailenin her iki tarafyla dzenli ola
ilikilerini srdren tek primat tryz; bunu yaparken eit
davra n m ayz . Kltrlerin ounda yeni evli bir ift, geni bir ailenin ii nde
ya da yaknnda yaamaya balayacaksa bu aile kocann ailesi olur. Bu du
rum antropoloji gurusu Claude Levi-S trauss tarafndan bir ilke mertebesi
ne karlmtr. S trauss, Amozon'da yaayan kzlderili kabilelerinde ve
dnya zerinde tm erkeklerin, kz kardeleri ve kz evlatlar de i toku
rak akrabalk

ederek bar yaptn yazmtr.

Bu pazarln feminist adan deerlendirilmesi, Gail Rubin'in, "Ka

Erkeklerin Bizi Takas Etmeye Ne Hakk Var?" balkl maka
lesinde ortaya konmutur. Tm akrabamz olan dii goril. empanze ve bo
nobolar ergenlik dneminde ve bazen de yaamlannn daha sonraki bir d
neminde, yeni ve ilgin erkek gruplarna katlmak zere yola d erler. Bono
bo diisinin mstakbel kaynvalidesiyle arkada olmas gerektii dorudur.
Bir dii empanzenin ou zaman yalnz gezdii ve her zaman bir erkekle
ilikisi olmad da dorudur; ama kendi gruplarn daima seerler.
Gorillerin bir partneri dierine tercih ederek ak olduklar sylene
bilir; bunu dalarda grebilirsiniz. Hayvanat bahelerinde, bekilerin setidn Kaakl:

Lucv' N i N M i RAs

1 73

i bir erkekle ayn kafese konan diinin parmaklklar arasndan kendi ter
cihiyle iftlemeyi baardna dair ok sayda h i kaye anla tlr. Benim favo
ri ykm, Los Angeles H ayvanat Bahesi' ndeki gorilin yirmi admlk bir
duvar delmeyi baararak, dier taraftaki hendei geip arzulad erkee
kavumasdr. aran yneti ciler bunun kamusal bir tehlike te kil edip et
mediine karar vermeye alt. Sonunda, hibir gorilin bunu daha nce
yapmad ve diinin nerede olmak istiyorsa orada olduu sonucuna vard
lar, bu yzden de onlar rahat brakrlarsa yerlerinden kmldamayacaklar
n dndler. Bu otuz ksur yl nceydi; dii goril gerekten de yerinden
kmldamad. 53
empanze ve goril davranlarnn da esneklii vardr. Bat Afri
ka'da, Cine'deki bir empanze grubunda, dii kadar erkek de yeni partner
bulmak iin grubunu terk etmekte. Malale Dalarnda, be yanda bir er
kek, bir empanze savanda kazanan tarafa annesiyle birlikte transfer ol
du. Dier gen, erkek empanzeler gibi o da gen diilerle oynad, zerle
rine kt ve galip erkekleri izledi, izin verildiinde erkekler kulbyle takl
d. "Kahramanlar" kendi grubunun erkeklerini ldrm olmasna karn,
onlar ldrrken ve kendi bebek erkek kardeini yerken grm olduu
halde bunlar yapt.
Tersine, her dii empanze doduu grubu terk etmez. En iyi bili
nen insaymun ailelerinin -Gombe empanzelerinden Flo ailesi ve M elissa
ailesi ve Virunga da gorillerinden Beetsme grubu- evde anneleriyle kalan
yetikin kzlar vardr.54 Yal Melissa, gece konaklayaca yuvasn kznn
kinden yaklak o metre uzaa kurduunda, erkek tarunu Getty "annesi
nin yuvasndan dar, dallara trmanarak kar, gkyznn akam vakti
portakal-krmz renginde silueti grnen minik bir yaratktr. Meli s sa ' nn
yuvasnn zerindeki kk bir dala ulatnda aniden aa , hop diye b
ykannesinin gbeine der. Bykannesi yumuak bir glmseyile
onu skca kucaklar, gldrene dek boynunu ve yzn oyunbaz bir biim
de srr. O kaar, yukanlara trmanr ve yine hop diye a a der. S onra
bunu yine yapar." Dii insaymunlar genellikle dii akrabalaryla yaamasa
da anneler, kzlar ve hatta bykanneler arasndaki diilere zg duygusal
balar varln srdrr .5s

1 74

LE M U R LAR, M AY M U N LA R , i N SAYM U N LA R

Biz insanlar da byle yaparz. Erkeklerin birbirine ball ve dii

g konusunda gl bir eilimimiz vardr, ama ou aile ve ou kltr,
kuaklar boyunca hem oul ve kzlarnn, hem de anne ve babalarnn izi
ni srer. Bunun iin pazarlk gerekir: kran Gn iin erkein ailesi, No
el iin kadnn ailesi. Dier insani ilikiler gibi bu balantlar da kopar.
Ama genel olarak bizler, ailenin her iki tarafndaki byk ebeveynleri ve to
runlar sayan ve seven insaymunlarz.

Lucv' N i N M i RAS

17 5

S EKZNCi BLM

NSAN SI NSA YM UNLAR

emur, maymun ve insaymun topluluklar bizim davranlarmzn

pek ok zelliini yanstr; insanlar her tr grup biiminde yaaya bi
lir. Evlilikle olumu aileler daima erkek ballnn baskn unsur-

larn tayan daha geni bir grup iinde yer alr. Bu bize, empanzelerde
olduu gibi, mttefik ve rakiplerle ba edebilmek iin incelikli bir sosyallik
salar. ok nadir griilen iftleme yaplar, tamamen yalnz bir yaam, bir
kadnn birden fazla erkekle birlikte yaamas ve grup evliliidir; etrafarn
daki toplum bunlarn tmnn epey tuhaf olduunu dnr.
Herhangi bir insan topluluunda kadn bedeni erkeinkinin yalnz
ca % 85-9o' kadardr. Bir erkek Habe maymunu diinin iki katdr, goril
ler ve orangutanlarda da yledir. Habe maymunlar okcinsiyedi bir sos
yal grupta yaar; gorilin gerek bir haremi vardr; orangutan , brts
nn ak partnerleri cezbettii durumlar dnda yalnzdr. Vcut bykl

orannn herhangi bir grup yapsn yanstmad aktr; ancak, birka

erkein ok sayda diiyi dlleyip dier erkeklere dii brakmad trlerde,

erkekler oransal olarak diilerden byktr. Diinin bykl yiyecek
arama ve remeyle, dier bir deyile diinin ekolojisiyle ilgilidir. Diiler k
lmemitir; aksine, rekabet eden erkekler byk ve tehlikeli olacak biim
de evrilmitir.
Tekeli hayvanlarda ise erkek ve dii temel olarak ayn byklkte
dir, boynuz ve uzun sivri diierin bykl ayndr. Farkl renklerde ola
bilirler ya da kk tyl balklan vardr ama, fiziksel olarak birbirlerine
uygundurlar. Cinsiyetler arasnda remeyle ilgili farkllklar olduka azdr.
Aldatmalar olur ancak reme abas genellikle partnerin baarsyla sonu
lanr. Gibon'lar tekeli kuzenlerimizin bize en yakn olanlardr.

Gibon part

nerlerin dileri ayn byklktedir, her biri kendi cinsiyetinden olan raki
bini uzaklatrr. Memeli topluluklannda genel olarak erkek-dii byklk
oran, partnerierin erkek-dii oranyla yakndan ilikilidir: Byklk fark
arttka, erkekler daha ok partner bulmay "umarlar. "
i N S A N S I i N SAY M U N LA R

rf
g Q
, Q_ ,;,;
Diilerin

bono bo

gzyle erkekler

,,m""

....

"

Q
= Q a
Erkeklerin

gzyle diiler

bonobo

insan. d

-" ?o

erkek

--" 0
...

Resim 9 Bir erkegin bedeni trnn diilerine gre ne kadar byk grnrse o kadar ok ei olmaya
doru evri l i r. Her iki cinsin de birbirine atfettikleri cinsel zellikler ne kadar byk olursa dii o kadar ok
e bul maya doru ev r i l i r ; ancak insanlar tekelilik ve dier yaam biimlerini de semilerdir. (Shorftan
esinlenerek, 994; bonobolar eklenmitir.)

Eer bu forml uygulamak zere kadn ve erkeklere bakarsak, in

san erkeklerinin iki ya da partner "umduklar" sonucunu karabiliriz.
Dier bir deyile, erkek ve kadnlar arasndaki byklk fark, erkekler iin
bir ya da birka yz kadn arasnda deien davran yelpazemize karn,
muhtemelen hafif bir okeiilikle evrilmitir.
Bir baka aklayc zellie -testislerin vcut arlna oranna
bakarsak, partner saysyla ilgili nasl bir sonuca varabiliriz? nsanlar, en
azndan primat kuzenlerimizle karlatrdmzda, yine ortalamadr.
nsan testislerinin arl,

2oo

kiloluk bir gorilinkiyle ayndr; bu,

insan erkekleri arasndaki sperm seviyesi rekabetinin, gorillere gre daha

baskn olduunu gsterir. Goril gruplan birbirinden olduka uzakta yaa
dndan, bir dii gorilin, grubunu tamamen deitirmeyi dnmedike,
komu bir erkekle iftlernek iin dev srganlarn arasna kamas muhte
mel deildir. Aldatma amal bir iliki iin gizlice kap, fark edilmeden geLucv' N i N M i RAs

ri gelmek ok byk bir fiziksel risk anlamna gelir. Bazen bir haremde iki
yetikin erkek olabilir ve bu erkeklerin ikisinin de iftlemesine izin verile
bilir; ancak bu durumda genellikle daha gen olan, harem liderinin gzde
oludur. Goriller harem kurmak iin kas gcyle rekabet eder; sperm mik
taryla yarmalar gerekmez.

okerkekli gruplarda yaayan basit empanze ve bonobolar ise

sperm rekabeti iin iyi bir donamma sahiptir. nsanlar da ksmen byledir;
hem testis bykl ve hem de iftin ayr kald sreye bal olarak f
krtlan miktar asndan. Bu, erkeklerin balisierini muhtemel sadakatsiz
lie kar oynarlklar anlamna gelir. Ayn dourgan dnemde partnerleri
nin bir baka sevgilisi -ok fazla deil, bir ya da iki- olmasna karlk,
sperm seviyesinde savunma yapmak zere evrilmilerdir.2
Bir baka deyile, vcut bykl ortalama olarak, eski insan er
keklerinin belirli bir anda iki ya da partneri olabildii anlamna gelir;
testis bykl ise vcutlarmzn evrildii ok uzun dnemler boyunca
kadnlarn da birden fazla partner bulduunu gsterir.
UZAYAN C i N S E LLK VE

iFT

BAGIARI

nsan ncesi toplumlarda, dii retken yaamnn byk blmn

de regl olmuyordu; ya neredeyse srekli olarak hamileydi ya da st veriyor
du. n-annelerimiz evrildiinde, yaam sremizin yalnzca iki ya da y
lnda regl oluyorduk. Modern kadnlar ise tersine, 35 kadar "retken" yl
hamile olmadan ve st vermeden geirir. Bu deiikliin temel nedeni do
um kontrol teknolojisidir. Bugn sanayilemi lkelerde ailelerin ocuk
says genellikle ikidir ya da talya ve spanya'da olduu gibi tek ocuklu ve
ya ocuksuz ailelere de rastlanr. Afrika'da 25 yl nce tamamlanm ailede
ki ocuk says alhyken, bugn bu say e dmtr. kinci faktr ergen

lie ulama yadr: Bat ' da, geen yzylda, salk ve beslenmedeki geli
meler nedeniyle bu ya 8'den 12'ye dmtr. S o n olarak, modern kadn
lar hamile kalp dourduklarnda bebeklerini yalnzca birka ay emzirmek
te ya da hi emzirmemektedirler; oysa n-annelerimiz her ocuu birka
yl emziriyordu. Fizyolog Roger Short, art arda yllar boyunca sren aylk
kanamann, modem kadnlarn yaam srecinde pek de doal bir seyir oli N SA N S I i N SAY M U N LA R

marlna iaret etmitir.j Erken dnemlerde insan diileri evrilirken . aylk

kanamalar nadir grlrd.
Gibon'larda aylk dngnn yaanmamas, iki bebek arasndaki
ya da drt yllk aralar boyunca sren, neredeyse cinselliin olmad bir te
kelilie neden olur. Habe maymunlarnda erkek "arkadalar" diileri iz
ler, korur ve diinin kzma dnemine yeniden girmesinden nceki yllar
boyunca da sk sk onun yavrularn tar. Hamile ya da emziren protaka
dmlar da erkeklerin yardmn ve ilgisini, onlarla seks yapmadan elde etme
nin bir yolunu bulmu olabilir, ama bizler bir baka yol bulduk. Bizim bul
duumuz zm, cinselliin ilevini yalnzca remeyle snrl tutmayp
sosyal ileve doru geniletmek olmutur.
Tutku, yaknlk, gerilimin giderilmesi, hatta maddi kazan iin cin
sellik gibi gnmz insanlarnn cinsellii yaama nedenlerinin tm, es
ki in sanlarda sosyallii kolaylatran unsurlard. Bu zellikle farkl cinsiyet
ler arasnda bu iieve hizmet etmi gibidir. Ecinsellik ve biseksellik ka
pasitemiz yksek olsa da, bonobolar gibi her iki cinsiyete de eit zaman
ayrmaktan uzaz. remeyle ilgili karlar gz nne alndnda, prota
kadnlarn genilemi cinselliinin, temel olarak erkekleri -ama sadece on
lar deil- cezbedecek biimde evrilmi olmas manhkl grnmektedir.
Cinsel isteklilik kadnlarda dier sosyal gereksinimlerle birlikte ev
rilmitir. Bu, srekli deil, genilemi bir kardr. Profesyonel yaamn
hayvanlarn cinsel yaamna adam olan Frank Beach'in dedii gibi: "Hi
bir insan diisi 'srekli olarak cinsel adan alc durumda' deildir. (Bu ya
nlsamaya den erkek, ya hafzas zayf bir yal adam ya da ac bir hayal
krkl yaam gen erkektir.)"4
Kzma dnemi dnda, cinsellik memeliler arasnda nadirdir, ama
vardr. empanzelerde bile, dii hamile kalm olsa da iftleme ksmen de
vam eder. Cenin byrken bile empanzenin labia's imeye devam eder.
Dii banuman languru, reme durumu ne olursa olsun, yeni ve potansiyel
olarak bebek ldrebilecek erkeklere cinsel davette bulunur. Ban bir o ya
na bir bu yana sallar ve arka tarafn gsterir: Bu onlarn trnn cinsel da
vetidir. Kesin olarak hamile olan vardr, ama belki de iftletii yeni e bebe
ini kabul eder ve yaamasna izin verir. Ancak, yalnzca insanlar ve bonoboLucv' N i N M i RASI

17 9

lar diilerin cinsel itahnn, sadece birka gn sren gerek ya da belirgin k

zma dnemi yerine aylarca srmesini baarabilmitir.5

G izlen m i Yu m u rtlama
okerkekli primat trlerinde, kzma dnemine iaret eden cinsel
ime, en az yedi farkl dnemde evrilmitir. empanze ve bonobolarn
gsterili parlak krmz reklam balonlar, ok sayda erkei uzaktan cezbe
den trlerde grlr. empanze gzlemcileri, kar tepede ikin bir kn
pembe rengini, istekli bir erkek empanzeden ok daha kolay tespit edebi
lir. Erkek empanzeler ve Ha be maymunlar diilerin gsterili cinsel i
kinliklerine kar son derece duyarldr. Baskn olan erkekler, bir diinin
yumurtlama dneminin zirvesinden nce ya da sonraki gnlerde, kendile
rine tabi olanlarn, hatta yetikin olmayanlarn, diiyle iftlemesine izin
verirler ama zirve dneminde kendi haklarn talep ederler.
Orangutan ve gorillerin yumurdamaya dair grsel bir iareti nere
deyse yoktur, ama feromon salglar ve davranlar erkekleri sz konusu
gnlerde harekete geirir. Grsel olarak gizlenmi kzma okerkekli tr
lerde yaygndr, tekerkek ve tekeli trlerde de grlr. Bu, iftleme siste
mi hakknda fazla ey anlatmaz; yalnzca, diinin, koku ve davran ipula
rnn diinin ihtiya duyduu tm erkeklere haber vermeye yarad bir
grupta yaadn gsterir.
nsan diileri ise yumurtlama ann gizler. Tm insan evrimi bo
yunca dllenmenin ne zaman olas olduu, brakn erkekleri, diiler tara
fndan bile bilinmiyordu. Daha yakn dnemlerde, baz kadnlar yumurtla
ma iareti olarak, atelerini her gn lmeyi ve rahim salgsn izlemeyi
renmitir. Ancak, memeliler arasnda kendi dourganlk dummunu kesin
letirrnek iin teknolojiye ihtiya duyan tek tr olduumuz ortada.6
Hormonal deiikliklere bal ikinlikler yerine, insan diileri
meme ve kala gelitirmitir; bunlar, aylk dng olmasa bile alclk iin
kalc reklamlardr. Dourgan rol yapmann yan sra, kadnlar a rzu ve
orgazm rol de yapabilir; erkekler ise yapamaz. D i i bir empanze de ya
pamaz; rol yapmaya itiraz olduundan deil: Kzma dnemindeki
empanzenin kendisine et veren erkekle iftlemesi daha olasdr, erkek&o

i N S A N S I i N SAYM U N LA R

lerin avlanmas da ounl ukla kzma dnem indeki diileri beslemek

iind ir. Yine de, bir empanze fahie ylda yalnzca birka gn hayatn
kazanabili rdi.7
Gizli yumurtlama ve genilemi cinselliin insanlarda neden ge
litiiyle ilgili iki ana kurarn vardr ve balangta bu ikisi taban tabana zt
gibidir. J ared Diamond bunlara "baback evde" ve "okbabal" kurarnlar
adn verir. 8
" Baback evde"nin isim babalannn listesi uzundur; bu listeye,
967'de The Naked Ape'te ( plak Maymun) ak ama tekeli cinsellie bir
vg yazan, en ve arsz etolojist Oesmond Morris de dahildir.9 Kocasnn
kendisiyle ve ocuklaryla ilgilenmesini (ve baka kadnlardan uzak durma
sn) isteyen bir kadn, kocasyla her can istediinde seviebilir. Eer ne ka
dn ne de erkek, tam olarak ne zaman ocuk sahibi olacan bilmiyorsa, da
ha da iyi. Bu durumda, erkein babalkla ilgili hakl paranoyasn kullanabi
lir. Eer doru zaman kimse bilmiyorsa, erkein bunu salamas ve kans
nn aradaki dnemlerde baka erkekleri bulmasn engellemesi gerekir.
Bu elbette, bonobolarn tamamen zgr cinselliinin ilevi deildir.
Saral H rdy, bunun yerine "okbabal" hipotezini ileri srer. Belki de geni
lemi cinsellik, diinin tek bir erkei kapana kstrmasnn deil, ok say
da erkein ilgisini ekebilmesinin bir yoludur. Eer dii, rakibinin ocuk
larn ldrecek kadar kskan erkekler arasnda yayorsa, bu durumda iki
kar yol vardr. Gorillerin setii yol, sizi ve ondan olan yavrulannz koru
maya kararl, gl bir erkek bulmakhr. Bonobolann yolu ise, rakip erkek
lerin ocuklarnza kendi ocuklarym gibi davranacaklar biimde, ok
erkekle iftlemektir. yi bir frsat khnda iftlemekten daha iyi bir yol
olabilir mi? Bonobolar gerilimi, zellikle de beslenmeyle ilgili gerilimi or
tadan kaldrmak iin iftleirler. Erkekler sk sk sekse kar yiyecek verir,
geri her iki taraf da hem yiyecei hem de cinsellii sever gibidir.10
"okbabal" ve "baback evde"yi bir eliki olarak ortaya koymak,
her ikisinin de geerli olabilecei gereini gz ard eder. Harvard' dan Da
vid Pilbeam, yllardr rencilerine evrimin her zellik iin yajya da tr
bir aklamas olmadn aklamaktadr. ki iyi neden bir nedenden iyidir.
Eer insan diisi ne zaman isterse o zaman cinsellik yaayabiliyor ve isteLucv' N i N M i RAs

mediinde rol yapabiliyorsa, biz pastamz hem yiyip hem de saklayabiliriz.

Erkekler kendilerini bazen tehdit altnda, bazen de derinden, scakkanllk
la ve kalpten sevilir hissetmekte hakldr. Biz her ikisini de deneriz.
G izlen mi Cin sellik
iftlernek iin mahremiyet aramak, gizlice yumurdamak kadar s
ra d bir eydir. Primatiarda bu durumun benzeri neredeyse yoktur. En
yakn olan, empanzeterin "safari"sidir: Erkek empanze, kzma dnemi
bitene dek, diiyi gnler boyu sessizce kendisini izlemesi iin ayartr. El
bette pek ok primat, dier memeliler ve gizli iftleen kular, bakalarnn
ie karmasn nlemek iin geici olarak saklanr. Ama baskn olanlarn
ve meru bir yuva kurmu iftierin mahremiyet aramasna gerek yoktur."
Bu zellik, herkesin onaylad iftleme partnerinin evrimiyle bir
likte gelimi gibidir. Atalarmzn gruplar, kabul edilmi ilikilerle bir
araya geldike, her ift ilerine karlmasn engellemeye almtr. Bu,
te yandan her iftin baka iftiere gereksinimi olduu anlamna gelir. So
nuta, kular ya da gibon'lar gibi birbirinden ayr blgelere blnmeyi gze
alabilselerdi, yalnzca cinsellik iin deil tm yaam iin mahremiyet sz
konusu olurdu.u
Bu tuhaf sistemimiz, daha byk bir grup iindeki gl kiisel
balardan kaynaklanr. Bu, empanze safarisinin iki haftalk balay eklin
de uzamas, sonra iftin geceleri kendi yuva ya da kulbesinde geirmesi
ama, gndzleri grupla birlikte yiyecek aramas ve aviannas demektir. B u
strateji babalkla ilgili kesinlii ve destei glendirir, ayrca ocuk bakm
na yardmc olan arkadalar da ieren daha byk, daha btnlemi bir
sosyal gruba katlm salar.
Gizli cinsel birleme sistemin ileyiinde kritik bir rol oynar m?
Diilerin baskn kokular ya da parlak renkli klarla, iftleme annn geldi
ini kabilenin tm erkeklerine reklam etmesi durumunda mahremiyeti
muhafaza etmek g olabilir. Ancak, bizim gibi ve bonobolar gibi srekli
olarak seksi olan diilerle ayrmsz iftlemeyi snrlamann da g olaca
n ileri srebiliriz. Bonobolarn kstlamalar yoktur; bizimse var. Mahremi
yet iinde gerekleen cinsellik insanlara zgdr.
i N SA N S I i N SAYP.A U N LA R

D i ilerin Erkekler Ta rafndan Kontrol Edilmesi

nsanlar sadakate nasl yneldiler? Bu, genellikle her iki tarafn da

mit ettii eydir ama bazen diilere erkeklerin zoruyla uygulanr. Bu asi
metri niindir? Kadnlar -eer varsa- ikinci aklarn gizlemek iin erkek
lere gre niin daha fazla skntya katlanr? Milyarder } ames Goldsmith'in
esprisini hatrlayn: " Metresiyle evlenen bir erkek bir boluk yaratr."
Memelilerin hamilelii ve st vermesi sz konusu olsa bile, iftle
me stratejisinin tamam iin yeniden erkek-dii farkllna geri dnmek
yeterli olmaz . Esas partnerimize kar sorumluklanmz vardr. Szel bir sz
leme yalnzca Homo sapiens'in yapabilecei bir eydir ama, ykmllkle
ri ok az sayda partnede snrlamak ve ballk asndan partnerler arasn
daki asimetri belki ok daha eskidir.
Bir primat bizim durumumuzu aklar: Bu, gerek bir harerne sa
hip, gmi yeleli Etiyopya tr olan hamadrya maymunudur. Bir leden
sonra, H ans Kummer'in ynettii bir deneyin filmini seyrettim: Bu film
de, kahverengi bir savana diisi bir erkek hamadrya ile tantnld. Ayn ak
am, hrn Kate'in cinsel kimyasndan ok feminist bamszln vurgu
layan Hrn Kz'n* zellikle antagonistik bir versiyonunu seyrettim. Kah
verengi savana maymunu beslenmek iin dolanp durdu; kendi trnn
grubunda can nereyi isterse oraya giderdi. Tersine, bir hamadrya diisi ye
rini bilip harem aasn izler ama, onun desteini ve korumasn bekler.
Gmi, kzl kl hamadrya erkei, kahverengi diinin davranna fke
lenmi gibiydi; dii, erkein davran nedeniyle giderek daha akn bir
hale gelirken, erkek diiyi izliyor ve onu giderek daha ok snyordu. So
nunda, dar bir uurum kenannda, dii kanay brakp erkei izlemeye
balad; tam bir kanmal artlanma yoluyla yeni roln renmiti. Bu
durum, Hrn Kz dan alabileceim tm zevki berbat etti.
Kahverengi diinin iki ya da gn sonra hamadrya efendisinden
kap kurtulduunu rapor etmekten memnunluk duyuyorum. Primatolog
larn en ak fikirli ve en duyarllarndan olan Kummer'in, durumu anla
mak iin yapt bu deneylerde mmkn olduunca az sayda hayvan kul'

William Shakespeare'in karakter komedisi tarzndaki oyunu. -ed.n.

Lucv' N i N M i R AS

landn ve imdi, yabanl primatlar sosyal balamlarndan koparnann

ne kadar zc olduunu nceden grebilmi olsayd, bylesi deneyiere
kalkmayacan sylediini de eklemeliyim.'3
Hamadrya'lar, erkein ift olma ban zorla kurduu ve diinin bo
yun edii insan iftleri modelinin ok tandk olan biimini gsterir.
nemli etken, cinsiyetler arasndaki kas gc farkll deil, erkekler ara
sndaki karlkl sayg anlamasdr. Bu durum, hamadrya'larn ve Barba
ra Smuts'un iaret ettii gibi, insan diilerinin bir baka koruyucuya ka
masn ya da kiisel zgrlk yaamasn zorlatrr.'4
Erkek anlamasnn tersi, kskanlktr. B azlarna gre, bir erkein
kskanl, zellikle de "mantkl olmayan" kskanlk, erkein kendine
duyduu saygnn az olduunu gsterir. Bu durum, tabii ki, istenmeyen bir
konumda bulunduuna dair erkein yapt deerlendirmenin doru oldu
unu anlamna da gelebilir. Eer ei de bu gr paylayorsa, kskanl
iin temel oluabilir; bu noktada bu kskanlk hi de "mantk d" ol
mayacaktr. Tm dnyada erkek kskanl, szde tutku sular, hatta ein
ldrlmesi durumu iin kanuni bir savunma olarak kullanlr. "Oranla
ma" ifadesi, bir insann karsn sopayla dvmesinin, ancak bu sopa koca
nn baparmandan kaln ise su tekil edeceini syleyen r8. yzyl yar
gsndan kaynaklanr.s

i k i Ebeveynli Ai lelerin ve Evl i l iin Evrimi

iftleri birbirine balayan eylerden biri z o r kullanmaysa, dieri
insanlarda, erkeklerin ocuklarna bakmak istemesidir. Tm tek ebeveyn
ler, parasal kaynaa, barnmaya, kiisel gvenlie ve bebek kulak ars e
kerken ya da son temiz arafn zerine kustuunda vardiyay devralacak
birine ne kadar ok ihtiya duyulduunu bilir. Bazen tek bana olmak ba
a klnas ok zor bir durumdur. Elbette uzun vadeli eler isteriz. Her
iki cinsiyet de bunu ister. Birbirimize duyduumuz sevgi, birlikte ebe
veynlik yapmann evrimsel gereksiniminden kaynaklanmtr. Bu, iftin ,
ocuklarnn biyolojik a n a babas olmasn gerektirmez: imdi ve gelecek
teki ballk gemiten daha nemlidir ve bykannelerle bykbabalar
dan, teyze ve halalardan, amca ve daylardan oluan geni aile de son dei N SANSI i N SAYM U N LAR

rece ie yarar. Erkek-dii asimetrisi varln srdrr; ama tek e , resmi

e ya da gzde e olan bir kadn kocasnn desteini elde edebilir.

iftie

rin ayinler ve haklada resmi olarak tan nmas olan evlilik, insana zg bi
imde evrenseldi r, ak da yledir.
Olgun eker kamn
kemirirken bam kaldrp bakyorum.
bu adama bakarken,
gzlerim tam
drt adet gz oluyor.
Glnecek bir ey yok,
ama durmadan glyorum.
elleri,
yumuak szleri,
hzl dudaklar
dua eder gibi kvrlm .
Kabul ediyorum,
bu adam seviyorum.
Bu gece
bir sevgili gibi
onunla buluacam.

16

Ki D o G U M ARASI V E ocu K BAKI M I

nsan bebek ve ocuklar dier primatlardan daha uzun sre bam
l kalr. Doumda tutunabilmeleri iin yeterli postlar olsayd bile onunla
kendilerine destek salamalarn salayacak kvrlabilir ayak parmaklar
yoktur. Otuz yanda olup niversiteden yeni mezun oluyor ya da lisanss
t eitimi yeni tamamlyor olabilirler.

Ancak, bir insaymun ocuunun annesinden fiziksel talepleri daha

da fazladr. Borneo'daki Tanjung Putting'de orangutan doumlan arasn
daki sre ( 1 9 97-1998 'deki yangnlardan nce) yaklak sekiz yld. Anne,
bebeini ilk yln byk blmnde tar. Be ya da alt yl boyunca emzi
rir, ancak yedi yl sonra adet grmeye balar. Yamur ormannn yiyecek
Lucv' N i N M i RA s

8 5

stoku ve seyahat rotalarnn karmaklna kar ocuun tek retmeni,

gizlenen leoparlara kar tek savunmas dr. 17

Genellikle yalnz dolaan dii empanzeler de benzeri bir zorlukla

kar karyadr. Doum aralklar biraz daha ksadr: be ya da alt yl. Da

ha sk buluurlar ve kardeler yaklak sekiz yana kadar yuvacia kalr; by
lece ocuklar teyze, amca ve daha byk kardeleriyle oynar. Alt yandaki
erkekler, yetikin erkek "kahramanlannn " peini brakmaz; ama yine de
bakm, tama ve st vermek iin en byk enerji talebi anneye ynelir. B
yk insaymunlar arasnda yalnzca dii goriller, sk harem gruplar iinde
avclar gzleyecek srekli elikilere ve ellerinin altnda oyun arkadalar
na sahiptir. Virungalarn dev srgan ayrlklarndaki gorillerin doum ara
lklar da be, alt yl bulur.18
Bebeklerin hayatta kalmasnda annenin rolnn bir gstergesi, k
szlerin bana gelendir. empanzelerde drt yandaki kszler lr; be
yandakiler depresyona girer, gelime ve renmede baarsz olur, etkin
ve daha yal kardein ya da yetikinin onlar temel olarak evlat edindii en
der durumlar dnda da lrler. Bonobolarda snrlar bu kadar kesin izi
lemeyebilir. Wambal Shijimi, yanda kk bir yavruyken, annesini
avclar yznden yitirdiinde, genel olarak grup tarafndan, zellilde de
byk grup erkeinin bakm ve efkatiyle yetitirildi; ancak, o bile ac ek
ti. Onun bymesini izleyen ve parmaklarndan birinin kskan bir yeti
kin dii tarafndan kopanlmasn kaydeden olaanst bir B BC filmi var
dr. Kendi annesi, st ve rahatlk salamann yan sra, onu bylesi bir sal
drdan da koruyabilirdi. 19
Doum aral, anne ve ocuun fiziksel ve enerjiyle ilgili gereksi
nimlerinin toplamdr. H ayvanat bahelerinde bol yiyecek ve isizlilde, b
yk insaymun anneleri her iki- ylda bir doum yapabilir. Hutteritlerin"
ve meme verme dnda doum kontrol uygulamayan, dier iyi beslenen
kadnlarn doum aral da ayndr. reme iin sahip olduumuz fizyolo
jik potansiyel dier insaymunlarna benzese de bilinen hibir insan toplu
luunda tekrar dllenebilmek onlar kadar uzun srmez. o
Kuzey Amerika ve Kanada'da yaayan ve ortaklaacla inanan bir tarikatn mensuplan -ed.n.

86

i N SANSI i N SAYM U N LAR

M arj orie Sh ostak tarafndan aratrlan , ! Kung San arketip toplu

munu ele alalm. Bir arketip olmasn nedeni, avc-toplaycln tek ya
am biimi olmas deil, son zamanlara kadar geleneksel yaam biimle
rin i srdrmeleri, Kalabari l' nde dolamalardr. Bu gruplarda doum
aral drt yla kmt r; bu sre boyunca, anneler ernekleyen bebekleri
ni emzirebilir ve yiyecek bulmak iin yaptklar uzun, gnlk gezilerde
onlar yannda tar. Ama ! Kung S anlarda bile, neredeyse her yetikin bir
bebee ancak bir sre bakar . Daha byk ocuklar -drt yandakiler, Ni
sa gibi yeni bebek kardeleri olanlar- kampta yetikin davranlarn sey
rederek koup duruyordu ve yetikin becerilerini kazanmak iin raklk
yapmaya balamt . te yandan drt ya da be yandaki bir empanze ya
da orangutan hala neredeyse tamamen annesine baldr. Tanzanya'nn
avc-toplayclar olan H adza'ya baktmzda ztlk daha da belirgin bir hal
alr. Aratrldklar r98o 'ler boyunca, San'dan daha zengin topraklarda ve
daha az avcyla yaamlard. Bebekler ve emekleyenler bile daha byk
ocuklarn bakrnma braklmt; bylece anneler daha seyrek emzirdi,
yavrularn daha az mesafeler boyunca tad ve yalnzca 2 , 5 yl sonra tek
rar hamile kald.
nsan yavrusunun doumdan ergenlie ve daha tesine dek bakma
gereksinim duyduu tamamen dorudur. Ancak, tm bakm annenin yap
t bir tek insan topluluu bile yoktur. Bu, benim , insan ocuklannn g
reli bamszlyla kastettiim eydir. Anneler yardm almakszn onlan
bytemezdi. ocuklanmz sekiz yanda evde brakldklarnda bile birile
rinin yardmna gereksinim duyarlar.
Tm trlerde yardm vardr. Modem insan gruplannda bakrnn o
unu dier kadnlar ve daha byk ocuklar, zellikle kz ocuklar salar.
Yardmn biraz kocalardan gelir; annenin babas, erkek kardei ya da part
neri olmayan erkeklerden neredeyse hibir fiziksel ya da maddi yardm gel
mez. yle grnyor ki, insan ocukluu ve bunun ierdii tm baml
lk annenin destek grubu iinde evrilmitir. Destek grup, zellikle dii ol
mak zere akrabalardan ve zellikle dii olmak zere arkadalardan, ama
potansiyel ya da uzun sreli partner olma anlamnda erkek "arkadalar
dan" oluabilir.
Lucv' N i N M i RAs

lgnlar ve mnzeviler dnda benimsemediimiz bi r primat sosyal

yaam biimi de yalnz yaamaktr.

Bu

tuhaftr, nk bizim dii empanze

akrabalanmz haftalarca, orangutanlar da aylar boyunca yalnz dolar. Bizim

destek ihtiyacmz ylesinedir ki, " nsan kalbi insan okyanusunda bir deniz
anasdr: Okyanus deniz anasndan alnrsa, deniz anas kurur. "22
B i R S E NARYO

yle bir senaryo dnelim: empanzeler, bonobolar ve gen er

keklerin blgeleri ve diileri miras almak zere evde kald az sayda goril
gruplar gibi tm Afrika insaymunlarnn atalar akraba erkekler grubu ola
rak yayor. Gen diiler, cazip erkekler bulmak zere orman kendi balar
na geerek erkeklere kahlyor. Ayrca, kaynvalidelere kar sreen bir geri
lime neden olsa da, grupta bulunan daha yal diilerle arkada oluyorlar.
nce goriller ayrlyor. Gruplarnn ou gerek haremiere dne
ne dek klm, baskn erkek zerine daha fazla odaklanm. empanze
insan izgisi ise tersine kaynak arayna balam, bu ise gruplarn bazen
birlemesine neden olsa da genellikle byk gruplar halinde beslenmeleri
ne yol am. Muhtemelen, diiler erkeklerin ou ile iftleerek cinsel il
ginin dnemini uzatmaya o zamandan balam.
Yine iki soy ayrlyor. empanze-bonobo soyu, gr alanndaki her
erkee snrl bir sre boyunca cinsel birlemeye ak olduunun reklam
n yapan byk ikinlikler gelitirmi. Protainsan soyu ise cinsel alcln
zamanlamasn uzatmaya devam etmi. Etraftaki her erkee ynelik kalc
reklam arac bym meme ve klar gelitirilmi. Bu ikinci grubun dii
leri kendi setikleri baz erkekleri cezbetmekle kalmyor, cinsel olarak se
ilmi gsterileriyle kendileri bizzat seim nesnesi oluyor.
empanze soyu son bir kez daha blnyor. empanzelerin cinsel
ikinlikleri balangta geici, ama bonobolar kendi ikinliklerini anato
milerinin bir paras haline getirmi. Her dngnn byk blmnde
bunlar muhafaza ederek, kendi uzam cinsel alclklarn gsteriyorlar.
Ancak yine de iaretin younluundaki deiikliklerin farkndalar. Bu ara
da protainsan soyu, iaretlerini bulanklatrmada daha da ileri gidiyor. Gi
derek yumurtlama zaman, hi kimsenin -hatta kadnn kendisinin bile-

88

I NSANSI i N SAY M U N LAR

bundan emin olamayaca bir hal alana dek gizleniyor. Yumurtlamann

oluumu iki- yl boyunca belki bir ya da iki kez olacak kadar seyrek.
okerkekli, okdiili gruplarnda protoinsanlar, ok sayda erkekle
iftleip bazen evde kalan dii akrabalar da dahil olmak zere ok sayda di
iyle arkadalk kuruyor. Erkekler onlarn tmn koruyor. Bir fzyon-fz
yon toplumunu ve gruplar arasnda karlkl saldrlar tevik eden, orman
kenan ya da savana habitatnda yayorlar. Ancak, grup iinde kiisel iliki
ler btnlk kazanyor. Erkekler birbirleriyle, iftleme hakkna sayg gs
termek iin balangta bilinsiz, sonralar bilinli anlamalar yapyor. Dii
ler de belirli erkeklerin belirli ocuklarn babalar olduunu dnmesini
salyor ve kendi partnerlerinin dier diilere gsterdii ilgiyi kskanyorlar.
Genel olarak, grubun huzurlu olmas, onlara gereksinim duyan be
bekleri bytmelerine yardm ediyor. Bu tabii ki artl bir strateji; partneri
ni deitirebilir ya da sorun karmay tercih edebilirdin, tpk imdi de ol
duu gibi. Mahrem cinsellik iki ie birden yaryor. Diiler eer uygunsuz
bir erkekle iftleiyorsa dier primatlar gibi saklanyor. Ama esas ya da ka
bul edilmi partnede saklanmak kskanl savmaya yaryor. Kamuya ak
cinsellie kar tabunun bu kadar gl ve evrensel bir hal almas iin, bu
nun tm taraflarn huzurunu muhafaza etmede ok nemli bir etken ol
mas gerekir.
Hikayenin nemli bir paras neredeyse speklasyondan ibaret. Kom
u gruplar arasnda olan biten udur: ou primat arasnda kolay olmayan
bir atekes yaanr; bu, yiyecek ve blge konusunda diiler arasnda oluan
sorunlarla sekteye urar. Wrangham'in empanzeleri arasndaki "eytani er
kekler"in tanklk ettii gibi, erkekler diileri ele geirmek iin bazen lm
ne savar. Eer dier gruplarda akrabalan varsa bu nemlidir; gmen ver
vet* erkekleri akrabalaryla savarken daha yumuak davranr.23
empanzelerde grlen savalara benzer savalar, evrilen insan in
saymunlarda artmtr. Yine de diilerin dier gruplarda -maceraperest ye
ni yetmeler olarak terk ettikleri anne ve erkek kardeleri- akrabalar vardr.
Modern empanzeler ve insanlarn kabile tarz yaamna ramen, ou zaGrimsi yeil renkli ve siyah benekli Gney Afrika maymunu. -ed.n.

Lucv' N i N M i RAS

man insan komularyla bar iinde yaar. nsanlar hem annenin hem de
babann akrabalaryla temas halinde olmaya ne zaman ve nasl balad? Be
nim senaryom, kz kardelerini gruplar arasnda dei toku eden erkekle
rin bilinli "kadn kaakl "ndan ok nce baladdr. Belki de, kocala
r ve erkek kardeleri arasndaki ilikileri muhafaza eden, kz kardelerin
arabuluculuuydu. Tabii ki bu, karlkl saygya dayanan erkek paktn, h
smlarn da dahil edecek biimde geniletmenin yollarn bulan erkeklerin
onayyla olmutur.
M E NAPOZ VE YAl N N E M

Ele alnmas gereken son grup yallardr. Hayat dourganln bit

mesiyle son bulmaz; kadnlarda dourganln, yaamn, hatta cinselliin
sona eriinden ok nce bitmesi olaanddr. Pek ok memelide byle de
ildir. Arashiyama Japon makaklarnn en yal diisini grdm zaman
hatrlyorum. 33 yandayd; gmi tyl, gz nezleli, romatizmal. Kala
larnn hareket ediini grmek bile ac veriyordu. Parlak gzl, krk bu
runlu, ibii yeni doanlarda olduu gibi ayrk olan bebei, srtna tutunmu
tu. Bebek, ayn ilkbaharda doan byk-byk torunlanyla ayn yatayd.
Aslnda ou dii memeli yalandka dourganl azalr. Dier
trlerin ounda olduu gibi kadnlar, pilot balinalar ve baz fller ile em
panzelerin dngs tamamen durur. N eden sremizin bitiminden ok n
ce rernekten vazgeiyoruz? Ya da tersi, neden sonrasnda bu kadar uzun
yayoruz?
Bu sadece bir yan rn olabilir. remenin -ve dier vcut ilevle
rinin- genetik etkilenmeyle durmas yeterince uzun sre geciktirilirse,
hayvanlar ya hastalktan ya da alktan lrler. Dier bir deyile, doal sei
lim hayvann zaten lecei noktaya kadar canl bir biimde yaayp ok re
mesini destekler. Bu noktadan sonra, eer bir aslan ya da verem mikrobu
sizin iinizi grmezse, diyelim 200 yana dek sizi salkl tutmas iin
genler zerinde pek az seici bask vardr. Craig Packer ve meslektalar,
yabani aslanlar ve Habe maymunlaryla ilgili ok sayda kayt incelemi ve
onlarn, son ocuklarnn doumundan bu ocuun "yuvadan uuuna"
dek geen sreye yetecek kadar yaadklar sonucuna varmlardr. Hem
i NSA N S I I N SAYM U N LA R

aslanlar hem de Habe maymunlar torunlarna bakar. Ancak, bykanne

nin sa olmas ya da sa ama ryor olmamas, torunlarn hayatta kalma
sn etkiliyor gibi grnmemektedir.'4
Yavrularna hayatta kalabilme ans vermek iin, anne aslann yal
nzca bir yl, Ha be maymun un ise yalnzca iki yl yaamalar yeterlidir. n
san annelerinin daha fazlasna ihtiyac vardr. Dahas, insan annelerinin
doumlar st ste gelir: Bir sonrakine balarken ncekinin "yuvadan u
masn" beklemeyiz. Bu ise daha yal bir annede, riskli bir son ocuk do
umunun var olan ocuklan da riske sakaca anlamna gelir. remeyi
azaltan genlerin etkisini daha ge bir dneme ertelemenin "yan rn" bi
zim iin " kemer st dolgusu"na dnebilir; kadnlarn var olan ocukla
rna daha iyi bakabilmek iin ocuk sahibi olmay durdurmasn salar.
(Cinsel iliki srasnda kalp krizi geirmek gibi gerek bir olaslk dmda
-anlalan buna demektedir- ge reme, erkekler iin zel bir tehlike
oluturuyara benzemez.)s
Yararlarn ikinci aamas torunlada ilgilidir, ama istatistikler bu
nun hayatta kalmaya yardmc olduunu gstermiyor. Aslanlar, Habe
maymunlar ve hatta kk vervet maymunlar torunlarn yalar, kucaklar
ve korurlar. nsan bykanne ve babalar da bunu yapar, yiyecei de payla
rlar. Onlarn, daha uzun sren ocukluumuzu ve dier insaymunlardan
daha ksa olan iki doum arasn mmkn klan yardmn paras oldukla
r ve ailenin hayatta kalmasna ve baarsna katkda bulunduklar aktr.
Menapoz sonras yaamn bir dier yn, dourganln deil yaa
mm bitmesidir. Yalanan toplumumuzda kadnlarn erkeklerden daha
uzun yaadn biliyoruz. John M. Allman ve rencileri, u koullarda de
il, bir primat iin orta snf bir yaam demek olan hayvanat bahesinin
konforlu koullarnda yaayan eitli primat trlerine ait mr tablolarn
bir araya getirdi. artc biimde, diilerin ocuk bakmnn ounu yap
t trlerde diiler daha uzun yayordu. Kesin olarak tekeli trlerde

-gi

bon'lar ve siamag'lar, kk Yeni Dnya bayku maymunlar ve titi'ler- er

kekler de uzun yaar. Dier bir deyile, bebeklerini tayan, onlarla oyna
yan, besleyen ve koruyan erkekler doal seilim tarafndan daha uzun ya
amak zere seilir. Burada politik adan don bir ana fikir var, ama ne
Lucv' N i N M i RAs

yazk ki yardm etmeyi seen erkekler bundan yararlanmay ancak evrim

sel zamanda elde etmeyi umabilir. Politik olarak rahatsz edici bir sonu da
var: ocuk bakmnn byk blmn, insan ncesi dnemde de diiler
yapm t .6
Elbette, insanlar iin yal ebeveynler ve bykanne babalarn sa
lad yarar yiyecek ve bakmdan ibaret deildir. Bazen bilgelii de paylar
lar. Jared Diamond, Pasifik'in Sleyman Takmadalar'ndaki Rennell Ada
s'nda yetien yenilebilir yabani bitkileri aratrrken, yerliler onu kendi
otoritelerine gtrd. "G zlerim zay f a alnca orada, kulbenin arka
snda aresiz, zayf, ok ya l bir kadn grdm, destek almadan yryemi
yordu. Hungi kengi'den (1910 tarih i n de felakete yol aan siklon) sonra, i n
sanlarn bahelerinde yeniden bitkiler yetimeye balayana dek, yemesi g
venli ve besleyici olan bitkiler konusunda dorudan tecrbesi olan son can
l kiiydi ... 1910 siklonundan sonra hayatta kalmas, hungi kengi'den nce
ki son byk siklonda hayatta kalan y a l la r n sahip olduu bi lgi sayes in
deydi. imdi, insanlarnn bir baka siklon sonrasnda hayatta kalabilmesi
onun hahrnda kalanlara bald r ."27
Yine, bunun izleri dier memelilerde grllr. Kuraklk dnemin
de dier tm su kaynaklar kurumuken, grubu uzak bir batakla gtren
yal bir mangabey* diisi vard. Daha byk bir lekte, yal dii fller de
bunu yapar. Grubun hafzas olan en az birka yalnn bulunmas ocuk
larn, torunlarn ve tm akrabalarn hayatta kalabilmesini salayabilir.28 Ka
dnlarn uzun yaamas herkesin iyiliinedir.
Kap eiinde oturuyoruz ikimiz,
ocuklarmz ve torunlarmzdan bahsediyoruz.
Memnun

ve

mesut yal kadnlmzn iine gmlyoruz.

Scak lapann iine gmlen iki kak gibiyiz. 9

Afrika ormanlannda yaayan, ince yapl. uzun hacakl be maymun trnn ortak ad. -ed. n

i NSANSI i NSAY M U N LAR

Do K U Z U N C U B L M

N SAYMUN ZEKASI

i z insanlar zekann daima bir avantaj olduunu varsayarz. B u , in

sanlar iin her zaman doru deildir; dier trler iin ise nadiren
dorudur. kinci blmde ortaya konan, zekann cinsellik gibi oldu

u fikrini izleyelim . Dier insanlarn fikirlerinin kafanz kartrmasna

izin vermek tehlikeli bir kumardr; geri potansiyel faydalan da vardr.
ler yolunda gittiinde zeka, hem zarara kar daha fazla denge hem de de
iimle ba edebilmek iin daha fazla esneklik salar. Bu blmde zekann
yabani insaymunlar iin salad zel yararlarn ne olduunu aratraca
z. nsan ncesi insaymunlar iin yararlar nelerdi? imdi politikaclann
bile biraz zeka sahibi olmalannn iyi olacan varsaymamza neden olan o
ilk admlan neden attlar?
nsaymun ve insan zekasyla ilgili her tartmada, cinsel kimlikle il
gili nyarg kendini gsterir.

r9. yzyl dnrleri, erkeklerin insan

olma

s iin evrimsel nedenler bulmutu, dier cinsiyetin yapt erkein izini

srmekti. Darwin bile, zeka iin seilimin yalnzca erkeklerde gerekleti
i sonucuna varmt: " ki cinsiyetn entelektel glerindeki temel farkl
lk, bu ister derin dnce, mantk, hayal gc ya da sadece duyu ve elie
rin kullanmn gerektirsin, erkein daha yksek bir dzeye ulam olma
sdr. Dmandan kamak ya da baarl bir biimde ona saldrmak, yaba
ni hayvanlar yakalamak, silah yapmak daha yksek zihni melekeler, yani
gzlem, mantk ya da hayal gcnn yardmn gerektirir. Bu eitli mele
keler bylece, srekli olarak erkeklik boyunca snanacak ve seilecektir . . .
ksmen cinsel seilim, yani rakip erkeklerin rekabeti yoluyla v e ksmen de
doal seilim, yan i yaam iin genel mcadeledeki baar yoluyla. "
Darwin, " Bylece, erkek sonunda kadndan stn bir hale gelmi
tir. Aslnda, memelilerde karakterlerin her iki cinse eit olarak yaylmas
ansl bir durumdur; te yandan erkek tavuskuunun tylerinin diisine
gre daha ssl olmas gibi, erkein zihni yeteneklerinin de kadndan s
tn olmas muhtemeldir." sonucuna varmtr.
Lucv' N i N M i RA s

1 93

Tabii ki bu gr bugn tamamen reddedilmi durum. Biliyoruz

ki, kadnn evresini byk lde kocasnn oluhuduu az sayda insan
kltrleri dnda, kadnlar evreyle ba ederken kendi balarnn aresine
bakabilmektedir. Kadnlarn kk ocuklarn eitimi gibi nemli bir i
yapmakta olduunu biliyoruz; cinsel seilimin insanlarda her iki ynde de
ilediini de: Her iki cinsiyet de seer ve seicidir.
Darwin'in sav aslnda olduka mantklyd. Yalnzca bir cinsiyet ha
yat mcadelesi iindeyse ve dierleri tamamen ona bamlysa, ikinci cin
siyetn ihtiyac olan tek ey, diinin diline mr boyu yaamak iin yerle
en Boniella erkei gibi, iyi bir parazitn snrl repertuvar olacaktr. Dar
win'in yanld nokta antropolojiydi. Atalarmzn ou Viktorya dnemi
insaniarna benzemiyordu.

EVREYLE BA ETM EK

El Beceri s i ve Alet le r
96o 'larda lisansst eitimi grrken, insan statsne srama
nn alet yapmakla olduunu renmitik: B izler "alet yapan insanlardk."
Sonra, Jane Goodall, empanzelerin saman ve fdanlar koparp ularn
dzgn bir biimde srdn, yapraklar ve dallar ayrdn, bunlar ya
rm mil kadar uzaa tadn ve bu biim verilmi nesnelerle, iman,
reme ncesi dnemdeki termitleri avladn gzledi. Louis Leakey yle
diyordu: "Ya aletin ya da insann tanmn deitirmeliyiz veya empanze
lerin insan olduunu kabul etmeliyiz!"3
Tabii ki " insan"n tammn deitirdik Alet yapm gzden dp,
yerini dil ve kltre brakt. Bill M cGrew, empanzeler arasnda gerekten
becerikli termit avclannn dii olduunu, bu diilerin, karln protein
olarak veren bir ura iin saatler harcarken ocuklannn da onlarn yanla
rnda oyun oynadn iaret ettikten sonra, alet yapm iyice gzden dt.
Avianan dii empanzeler, harcanan zamana gre, erkeklerden daha fazla
termit tutar.4
Belki de "teknik zeka," insaymunlarla insanlar arasndaki farkllk
ta, maymunlarla insaymunlar arasndaki kadar nemli bir rol oynamam
tr.5 Aletlerle en az ilgilenen insaymunlar gorillerdir. Ancak, gorillerin ye1 94

i N SAY M U N

Z E KASI

dii neredeyse her ey, kanca biiminde eyler, klklar ya da ineler tara
f ndan korunur. Aratrmaclar naylon yamurluk, eldiven ve kauuk iz
melerle yola kar, yine de Yirunga'nn dev srganlarna dikkat etmek zo
runda kalrlar. Bu arada geriller canlar yanmakszn dikenleri sakin sakin
iner. Aslnda detayl bir manevra dizisi gerekletirirler. Tek elle yaplan
bir hareketle gvdenin yapraklarn syrr, dier elle srgan yapran dz
gn bir paket haline getirir ve sonunda yaprak paketini azlarna atarlar;
tm sre ele, dudaa ve dile en az zarar verecek biimde gerekleir. Dev
samanlar dikenli engelleriyle farkl bir ele alma biimi gerektirir. Geriller
ayrntlarda bireysel farkllk gsterir ve aile yeleri de bu ayrntlan payla
r. Hayvan yavrulan ebeveynlerinin davranlarn kopya eder gibidir. Yi
yecee kar davranlar nkltrel bir gelenek zellii tar.6
" Gml yiyecek" -bir baka eyin iinde bulunan, mesela kvnk
bir yaprak iindeki bir bcek, bir termit tepesinin iindeki termit, ineleri
olan bir srgan- aray, yiyecek dnda ncelikle baa klnas gereken
bir ey olduu anlamna gelir. Hayvan, yalnzca bir deil iki aama uzaklk
taki bir hedefle baa kmaldr. Nesneler konusunda zeki olan hayvanlar,
gizlenmi yiyecekleri arayan rakunlar, ay-ay'lar,

cebus

maymunlan, em

panzeler ve tabii ki insanlar gibi trlerdir.7

Ancak bu bizi fazla uzaa gtrmez; brakn insanlan, ay-ay'larla
empanzeler arasndaki fark bile aklamaz. ou bitkinin karmak sa
vunma aralan yoktur. Bitkiler, kabuu krlmas daha zor ya da ineyi da
ha can actc veya zehri daha ldrc yaparak korunur. Genellikle, al
mas

gereken bir dizi zorluk icat etmezler; bir manivelayla alan kabuun

iinde bir burguyla alan bir tane daha , onun da iinde tala vurulmas ge
reken bir dieri gibi .
te yandan, insaymunlar birbirini izleyen zmler bulur. Diken
leri soyma ve katlama dizisi, aslnda srayla yaplan alt farkl hareketten
oluur. insaymunlarn, maniplatif alanda kendini aka gsteren, ok
adml seriler ieren problemleri zme kapasitesi vardr: Bu, muhteme
len , sral diziler halinde dnmenin ilk adm olmutur. s

Sral dnme, teknik zeka alan dndaki pek ok dier alanda da

nemlidir. B ir adm sonrasn grebilme, bir dizi eylemi hatriama hatta

Lucv' N i N M i RA S I

1 95

planlama becerisi pek ok insan becerisinin temelidir, buna dilin dizilerini

ina etmek de dahildir. te yandan, doada yaayan empanzelerin, zor bir
amaca ulamak iin farkl sopa ve talardan oluan takm antalar kullan
d bilinmektedir.9

Z i h i nsel H a ritalar
Harita karma, evresel zekann bir baka alandr.

Howler

may

munlar bile yiyecek elde edecekleri aalar arasndaki mesafeyi en aza in

dirmek iin hareket dizisinin haritasn karr. ( H owler'lar yaprak yiyen,
enerjisi az, Yeni Dnya maymunlardr; enerjilerini her gn, maymun gz
lemcileri altlarndan dolap dururken, dallarda saatlerce dinlenerek birik
tirirler.) Sinirli, daha geni alanlarda dolaan rmcek ve
n,

cebus mayrnunla

meyve bulunan blgelere yaptklar ziyaretlerde daha da uzun dizilerin

haritasn karrlar. o

Orangutanlar yine muhtemelen primatlarn ampiyonlardr. Yeti

kin bir orangutan, Borneo'nun Tanjung Putting yamur ormannda yakla

k 400 farkl yiyecek yer; bunlar en az

229

farkl bitki tr ve mantar, b

cekler ile yabani baldr. ou meyve farkl hzlarda olgunlar, aalarn ze

rinde bir trn her yesi farkl zamanda, birka yl uzunluunda zaman i
zelgelerine gre meyve verir; ayrca bu meyve aalar tropik ormanda dii
ler iin be kilometrekarelik bir alana, iri ve dolaan erkekler iin de ok da
ha byk bir alana yaylm durumdadr. Savanalardaki atalarmz muhte
melen, orangutanlardan daha byk bir alanda dolayordu ve yanl yne
gittiklerinde, enerji ve susuzluk iin daha byk bir bedel dyorlard."
Harita hafzas dar alanda uzmanlam bir beceri miydi, yoksa in
san beyin gc iin daha gelimi bir uyaran myd? Mekansal hafza bazen
uzmanlam bir beceri olabilir. Bu konuda gerek ampiyonlar ne orangu
tanlar hatta ne de biziz; ampiyonlar Clark'n fndkkranlar. Beyinleri bir
ay ka byklnde olan bu Kalifomiya kular, sonbaharda 3 0 . 0 0 0
fstk am tohumu saklar, grsel iaretler kullanarak onlar hatrlar v e nle
rindeki alt ayda ihtiyalar olan en az 3.000 civar tohumu bulurlar.'2

Primatlar ise ok daha genel ilkeler olan snflandrma ve neden-so

nu ilikisiyle alr. Yiyecek bulma snflar, neden-sonu ilikisi ve ezai NSAYMU N Z E KA S I

manl meka nsal organizasyon becerimizin bilenmesine yardmc olmu

tur. Primatlar, fstk am tohumlaryla k boyunca yaamaya son derece
uygun olmasa da fndkkranlardan daha genel beceriler gelitirmitir.'J

Zeki Avc lar

Alet kullanma v e zihinsel haritalar karma dnda, zekann n
c gstergesi avlanmakt. Antropologlar entelektel kamp ateleri etrafn
da, n-insanlarn ne kadar avland, byk kedigillerin avlad hayvanla
rn leinden ne kadar yedii, temel vejetaryen diyederine sadece ek olarak
ender bulunan ama harika bir eyi ne kadar kattklar konusunda neredey
se boaz boaza gelirler.'4
imdi biliyoruz ki, erkekler modern empanzeler gibi avcyd. Da
has, avlananlar kadnlar deil erkeklerdi. Giriimci Eskimo kadnlar bile
ounlukla kk hayvanlar tuzaa dryor, erkekler ise buzda fok ba
l ve mors avlyordu. Erkekler avlanr ve elde edilen eti paylar. empan
zeler arasnda et genellikle kzma dnemindeki diilere gider, insanlar
arasnda da erkein resmi kars ya da karlar veya eleri dndaki kadn
lara iletilir. Baz eyler hi deimemektedir, en azndan son be alt mil
yon yldan beri. 15
Avianma hzl tepkileri, younlamay, ngry, avn ka rotas
n belirlemeyi ve savunma iin saldran daha gl hayvanlardan kanma
y dllendirerek zekay glendirir. (Yetikin kzl

colobus

maymunu er

kekleri empanzeleri genlerden uzaklatrmak iin urar.) empanzele

rin avda ayrt edilebilir bir iblm bile vardr. Tai ormannda baz erkek
empanzeler av dvme iini stlenirken, dierleri ldrmek iin avn ka
rotas zerinde bekler; gerek bir iblm sz konusudur. Avn eti yal
nzca baskn erkekler arasnda deil, tm avclar arasnda bltrlr; bu
da, durumun avda ibirlii yapan erkeklerin yaranna olduu anlamna ge
lir. ( Bu , Gombe empanzeleri iin doru deildir; burada ormann stn
rten bitki rts erkeklerin aviarn tek balarna yakalamalarn salaya
cak kadar alaktr ve etin dalm pek adil deildir. r6
Primatologlar, byk aviann kahramanca gerekletirilmesiyle ilgi
li belgeler konusunda duyduklan heyecan nedeniyle, av tuzaa drmek
Lucv' N i N M i RA s

1 97

ve oyuna getirmek ksmna daha az dikkat etmitir. Craig Stanford, bir pri
matn tuzayla ilgili bildiim tek hik.iyeyi anlatr. Stanford , erkek empan
ze grubunun Gombe Nehri'nde, bir grup krmz colobus maymununu yk
sek, tek bana duran bir palmiye aacna doru srdn grm. Colo

bus erkekleri, empanzelerin ou vazgeip gidene dek tehditlerini srdr

m. Yalnzca bir tanesi, Wily Frodo, yukardaki maymunlarn gremeye
cei bir yerde, yaygn palmiye yapraklarnn oluturduu tacn hemen alt
na saklanm. Frodo, yavaa bir yapra aa doru ekmi, palmiyeyle
bir sonraki aa arasnda bir kpr oluturmu. Colobus'lar, altlarndaki
tyl eli grmeyip kamak iin komular. Yedi-sekiz tanesi getikten son
ra, kendisine yapm bebeiyle bir anne gemeyi denemi, aada bekle
yen empanze onlara doru sradysa da ulaamam. (Zeki ya da deil)
Frodo onlar skalam. Anne ve yavrusu kam. 17
Aslanlar ve kurtlar av srmede ve tuzaa drmede tpk empan
zeler gibi ibirlii yapar. Ev kedileri fare deliklerine doru sabrla srnr.
rmcekler, bizimkiler kadar ayrntl tuzaklar kurar. Gerek byk farkl
lk, ldrdkten sonra etin paylatrlmasndadr. empanzeler dlleriyle,
beceriidi bir politika uygular: ttifak kurar ya da diileri ayartrlar. Avian
mak hz ve karmak kararlar iere bilir, tuzaa drmek de sabr ve ng
r gerektirir; ama primatlarn aviannas -bunu tpk aletler ve haritalar gi
bi dnerek yaptklar iin- dnceyi tevik eder gibidir. 18

evre n i n Karma kl
Zekann bu evresel kullanmlarn konutuktan sonra, kendi yan
llmzn farknda olmalyz. Gelimi lkelerdeki insanlar fiziksel evre
nin ounlukla kontrol altnda olduuna inanr. evreyi ehliletirilmi ola
rak grrz. te yandan, doaya daha yakn olan insanlar yangn, sel, ku
raklk, ekirge istilas, ocuklar ldren hastalklar, tuzak kurmu avclar
grr; ayrca zor kazanlm dlleri olur. Uyaranlar snflandrma ve ne
den-sonu terimleriyle dnme gibi erken tarihli becerilerimiz gelitike,
evrenin bir sonraki admda neler yapacan birazck olsun tahmin edebil
mek byk bir avantajd. Etraftaki iaretierin ok daha ayrntl okunmas,
ehir insanlarnn tahmin ederneyecei kadar faydal olmu olabilir.'9
i N SAYM U N Z E KASI

Bir defasnda krmz yzl bir eski smrge memurunun, Botswa

na'da ! Kung San tarafndan ava gtrlmesi ni an i at n dinlemitim.

Uzaktaki bir antiloba ate etmi, ama sadece yaralayabilmiti. z srcler

an tilobu takip etmiti. Ara verdiklerinde, onun yn deitirdiini sylyor

lard; gen bir erkek olduunu, sol arka ayann yaralandn, yine de ya
rasnn o kadar kt olmadn, bu yzden de aviarnn uzun sreceini . . .
M emur, " Kendimi hi b u kadar aptal hissetmemitim! Bakyor v e hibir
ey grmyordum. Bunlar hangi izleri takip ediyorlard bilmiyorum; ben
hibir ey grmyordum!" deyip duruyordu.
G elimi lkelerdeki insanlarn evrenin karmakln azmsa
malar dnda, laboratuvarlardaki geleneksel psikologlar da ondan tek
kelimeyle nefret eder. ( F are psikologlar neredeyse tanm gerei, kont
rol saplantsna sahiptir.) D aha sonraki blmlerde sosyal zekidan bah
settiimizde, sahip olduumuz verilerin ounun, gzleyenin grd
en artc eyle mlerle ilgili anekdotlar olduunu greceiz. Nice} sosyal
veriler bile yabanl ortamlardan gelir; buralarda hayvanlar doal olarak
yaptklar ve en iyi yaptklar eyleri gsterir. Tersine, mekansal hafza
ve planlamayla ilgili laboratuvar testleri genellikle hayvanlarn becerile
rine deil , bizim nemli olduunu dndmz nceden belirlen
mi kriteriere dayaldr. Bylesi deneyler doadaki kapasiteyi nemli l
de azmsayabilir.zo
Yabanl doada bile kapasiteyi, rnein, "H alkakuyruklu lernurlar
haftada bir, yalnzca 5-20 hektarlk bir alanda srekli tekrarlanan gnlk
bir srete, belki on ana blgede yemek yerler" diyerek belirtme eilimin
deyiz. N adiren, evreyle ilgili anekdotlan anlatyoruz. 1 9 92'de bir gn Lisa
G ould'un halkakuyruklu lernur grubu hazrlanp yola kt; kurumu bir
dere yatan geti ve meyve vermi tek bir manga aacna ulaana dek, a
llklar ve iftilerin tarlalar arasndan iki kilometre boyunca tek bir sra ha
linde aceleyle ilerledi. Meyve vermi ve iek am pek ok aacn olduu
bu yamur mevsiminde, bu kadar uzaktaki bir manganun kokusunu mu
aldlar? Aacn orada olduunu, bir diiden dierine geen bir bilgiyle ya
da gmen bir erkek sayesinde uzaklardan gelen bir gelenekle hep biliyor
lar myd ? Grmek iin doru olan o gn semediimiz, ya da lernur gruLucv' N i N M I RASI

199

bu yemeklerine doru giderken iki kilometrelik all yeterince hzl gide

mediimiz iin kardmz baka neleri biliyorlar?
Gould bunun, sosyal olarak muhafaza edilen, her yl tekrarlanan bir
bilgi olduunu dnyor. " ki yl sonra 1 9 9 4 'te, tm leden sonran bo
yere onlar arayarak geirmitim; ancak gn batmnda geri geldiler. En az
yarm gn ortadan kaybolmulard ; imdi yzlerinde portakal rengi man
1
go izleri vard ve elleri yap yap t . " 2

MAKYAVELST Z E KA
Sosyal ilikilerin genel zekann evriminde nemli bir rol oynad
n fark etmek uzun zaman almtr. Toplum, bir tr iinde hzlandrlm
geribesleme salayan tek evrimsel bask unsurudur. Rakip ve arkadalar
daha zeki olduka, aray amamak iin yeterince zeki olmak ynnde gide
rek artan seici bir bask vardr.
982'de Frans de Waal,

Chimpanzee Politics

adl eserini yaynlad;

bu kitap Arnhem Hayvanat Bahesi'ndeki Yeroen, Nikkie ve Luit adl er

kek empanze arasndaki grltl koalisyonlarn, aldatmalarn, darbele
rin

ve

kar darbelerin hikayesiydi. Erkekler, yal byk Mama tarafndan

ynlendirilen diiler korosuna kur yapyor ve onlar tarafndan destek gr

yordu. De Waal, manevrac erkeklerin byk bir incelikle, sanki M akyavel
okumuasna hareket ettiini aka ortaya koymutur. De Waal, M akya
vel 'in rakipleri ve ztlklar olumsuz deil, yapc elemanlar olarak sundu
unu sylemektedir. Makyavel, gle ilgili gdleri yalanlamay ya da bun
larn stn rtmeyi reddeden ilk kiidir. Var olan ortak yalann ihlal edil
mesi ho karlanmam, insanla hakaret olarak grlmt . 22 De Waal,
ayrca, bylesi manevralarm bilinli olarak amaca ynelmesi gereknedii
ne iaret etmitir. nsan ebeveynleri, oraplarn ailede gerekleecek bir
g deiiminin iareti olduunu pek de fark etmeden, yeni yetmelerin kir
li oraplann kimin toplayaca konusunda fkeleniverirler.
9 87 ' de Dick Byrne ve Andy White n , Floransal gerekiyi

Machiavelian Intelligence (Makyavelist Zeka) adl kitapta yeniden canlandr

d. Yazarlar hakl olarak, zaman gelen bir fikri incelediklerini ve kitaplan
nn alan zetleyen son kitap olacan iddia etti. O zamandan beri, patla-

200

i NSAY M U N Z E KASI

ma yapan bir edebiyat gryoruz; neyse ki bunlarn ou

vam kitabnda younlam olarak bulunuyor.23

Mach

I I adl de

Ana (ya da moda olan) vurguyu alet, harita, gml yiyecekler ve av

dan sosyal yaamla uramaya kaydrmak neden bu kadar uzun zaman al
mtr? zellikle feminist olmayanlar bile bunun, d dnya ya da erkek
dnyasndan diilere zg olduu dnlen alana doru bir kayma oldu
unu gryor olmal. Primatlarn bildiimiz en karmak sosyal manevra
s, insan erkeklerinin hileleriyle paralel olarak erkek empanze politikasy
ken , bu tuhaf bir kabullenitir. Ama bir biimde, entelektel evrimde
nemli bir g olarak sosyal hayata diren, bunun gerek bir bilim olama
yacak kadar yumuak, mulak, empatik, igdsel, kolay ulalabilir oldu
u ynnde bir hissiyat ierir. Yalnzca kadnlarn deil, feministlerin de
kabul edecei pek ok sfat sz konusudur burada.
Byrne ve Whiten'a ilham verenin ne olduu aniatlmaya deer. Bu
ilhamn bir blm, Gney Afrika'nn imenli bir bayrndaki Paul adnda
gen bir Habe maymununa aittir. Bu maymun, yetikin bir diinin sert
topraktan -kendi gen kuvvetinin asla karamayaca- bir kk kazp
karmasn seyretti. Sonra sanki dii ona saldrm gibi lk att. Ortalkta
grlmeyen annesi, tepeden kp geldi ve dier diiyi tehdit etti . Dii ka
maya balad ve kaarken deerli yiyeceini drd. Paul'un annesi ken
di iine geri dnd. Paul ise kk yedi. Whiten ve Bryne'ye, Paul kasten
"yalan syledi" gibi gelmiti.24
Sorun u ki, bu yalnzca tek bir anekdottu; bilimsel kurallar asn
dan kabul edilemez ve inanlamazd. Annesi ortada yokken Paul bunu yi
ne yapt; yine dii Paul'un annesine boyun edi.
Bryne ve Whiten, vazgemek yerine bulabildikleri tm primatologla
ra yazp, primatlarn aka birbirlerini aldatt durumlarla ilgili anlatmaya
cesaret edemedikleri eyleri sordu. 22 5 adet benzeri olay topladlar. Lemur
lar ve dier prosimian'larda kasti aldatmann izine rastlanmad, Yeni Dr
ya primatlarnda yalnzca birka rnek grld ama Eski Dnya may
munlan ve byk insaymunlarda ok rnek grld sonucuna vardlar.
Aldatmada farkl gelimilik seviyeleri vardr. Basite gizleme, yani
saklama yaygndr; zellikle bir alln arkasnda kendilerine tabi bir erLucv' N i N M i RA S I

201

kekle iftleen diiler iin. Tepkisini geciktirmek. kendini daha fazla kont
rol edebilmeyi, ayartc bir yiyecein yanndan isteini gizleyen bir bakla
gemeyi ve daha sonra geri dnmeyi gerektirir. Arnhem Hayvanat Bahe
si'ndeki gen, erkek empanze Dandy, bunu yle baarl bir biimde yap
t ki insan gzlemcilerini bile kandrd.
De Waal'in greyfurt gmd bir yeri yry hzn deitirme
den geti; bylelikle gzlemciler, greyfurdu bulunamayacak kadar derine
gmdklerini ve deneylerinin baarsz olduunu dndler. Saatler son
ra yetikin empanzeler uyumaya balaynca, Dandy kalkt ve o alana gidip
meyveyi kard, rahat rahat yedi.
Jane Goodall da benzeri hikayeler anlatr. B ir yeniyetme olan Figan,
ok daha byk bir erkein bann zerindeki bir aata kimsenin grme
dii bir muz tespit etti. S anki istekli baklaryla kendisini ele vermek iste
miyorrnucasna aratrma evinin arkasna gitti ve ancak erkek gittikten
sonra geri geldi. Sonra hemen muzun yanna gitti."5 Gen Figan, ormana
(muhtemelen uzaktaki bir yiyecek kaynana doru) gidiyordu, onu bir
grup saf yetikin izliyordu, sonra da bakalarnn grmedii muzlar ye
mek iin gerisin geri dnyordu. Bir seferinde bunu denediinde Goliath
ortaya kt; Figan dndnde meyveyi mideye indirmekle meguld. Fi
gan kendini yere att ve sinir krizi geirdi.
Laboratuvarda David Premack, empanzelere, iaret ettikleri yiyece
i kendilerine veren "iyi" eitmenle, yiyecei kendi yiyen "kt" eitmene
farkl tepkiler vermeyi retmeyi denedi. Gen empanzeler kt eitme
ne srtlarn dnmeyi, her eyi anlatan baklarn gizlerneyi rendi ama
yalnzca son derece akll bir testi olan yetikin Saral, kt eitmene yan
l yeri iaret etmeyi baard.
Belki de tmnn en belirgini olan gzlem, Arnhem'deki "em
panze politikas"ndan gelmektedir. Baskn olan Luit, daha gen olan
Nikkie karsnda gcn yitirmekteydi. S rt N ikki'ye dnk biimde
otururken, Luit'in yzne korku dolu bir srtma yayld. Parmaklarn
alp dudaklarn birbirine biti tirdi ( kez) , sonunda yznden gl m
semeyi silene dek. Ancak bundan sonra, rakibiyle yzlernek zere sr
16

tn dnd.

2.02

i N SAY M U N Z E KASI

 nc bir kiiyi alet etmek d ah a da iyidir. Paul

annesini, yiyecei

olan diiye saldrmas iin gerekten ka nd r d y sa yapt ey annesini alet et

mektir.

Z r ih Hayvanat Bahesi'ndeki erkek Hamadrya maymunlan "ko

runmu tehdit" i gelitirmitir; bu durumda diiler harem aasnn tam kar

snda ayakta dururken birbirlerine tuhaf yz hareketleri yapar. Kurbann
tehditleri karlama cesareti varsa, harem a a syla yaracaktr; bir hamadr

ya iin bu hi de iyi bir fikir de ild i r. Bu zel davra n asla doada grlmez;
hayvanat bah es in i n sosyal serasnn bir rnne benzemektedir.27

Bunlarn ve ok sayda baka olay l ar n birikmesi yeni bir nermeye

neden olmutur: Dierlerini oyuna getirmek uyum salamaya yarar. Mak
yavelist zeka ortaya kmhr.

M a kyavel i st i b i rl i i
Whiten v e Bryne, terimlerinin sosyal zekann yalnzca ho olmayan
zellikleri kapsayacam hi dnmemiti . Herhangi bir iletiim biimi
ni anlamaya alrken, ie kandrmayla balamak uygundu, nk iletiim
en iyi onu engelleyen eye, bilginin neden ve nasl engellendiine, bakla
rak anla labilir. Sorunsuz biimde btnlemi bir iletiim,

ne dan
'

pheromo

telepatiye ka dar herhangi bir arala gerekleebilir; bylece kandr

mak size daha iyi bir yol salar.

28

M akyavel'in kendisi de baar iin tek yolun kandrmak olduunu

d n myordu . " P rens iin . . . tm (erdemli) niteliklere sahip olunmas ge
rekmezse de onlara sahipmi gibi grnmek ok gereklidir . . . rnein ba
layc, gvenilir, insancl, masum, dindar grnmek faydaldr -ve yle
olmak da-; yine de zihnen, bunlarn zddn yapabileceinize ve alabilece
inize hazr olmalsnz"29 Sosyobiyolojinin hesaplanm ilikilerine tekrar
geri dnyoruz. Evet, ailenizi seviniz. Evet, arkadalarnzla ibirlii yap
nz, siz ve genleriniz sonunda yarar grene dek. Bu ayrca, daha tevik edi
ci bir biimde sylenebilir: Kendinize yarar salamak iin nce dierlerini
dnn; ancak daha iyi bir seenek olmadnda ihanet edin.
Primatlar sever, destek verir, ibirlii yapar, kavga ettiben sonra ba
nr. Frans de Waal 'in kitaplan

Natured'te

Peacemaking among the Primates and Good

( Primatlarn Barma Yollar ve yi Huylu) 'da insan ncesi ahlak

Lucv ' N i N M i RAs

203

. -

'
. .
---

.._ ,..
...

.'. .

. ...

, 'c, ... ,.

1-- .

Resim o. ibirlii yapan zeka. Hollanda'da Arnheim Hayvanat Bahesi'ndeki bir erkek empanze kuru
mu bir aaca trmand ve byk bir daln krd. imdi bu dal, ca n l bir aac n dallar arasndaki elektrik
kordonuna trmanmas iin Lu it' e uzatyor. Luit de karlnda tm gru bun, zel l ikle de N i kki'nin yeme
si iin yaprakl dallar krp yere atyor. Erkekler bazen stat rekabeti ko nusundaki geri limi ortadan kald r
mak iin ibirlii yaparlar. (De Waal, 1 982)

vgsn okuyun. Waal, primat srlerinde uyum iin ince ve srekli bir
arayn yksn anlahr. Tm rekabete karn bu hayvanlar bir arada yaa
mak zorundadr ve byle olmas yolunda bir istek gelitirmilerdir. Eski d
manlar arasndaki barma, lernurlarda pek grlmez ama maymunlarn ve
insaymunlarn tmnde bir dereceye kadar bulunur.30
Bu zor bir durumdur.

Rhesus makaklar, daha zayf olan hasmla ba

rmay nadiren balabr. Hiyerarik dnyalarnda gllere yarannaya a

lanlar zayflardr. Ama rhesus'larn yakn akrabas olan kuyruklu makak
lar ok daha eitliki gruplar halinde yaar. Bonobolar gibi kuyruklu ma
kaklar da heteroseksel ve homoseksel iftleme isteinde bulunur.

204

i NSAY M U N ZEKASI

Gl kuyruklu makaklar, zayflar zerlerine bi nmeye davet eder:

Bu, grup i indeki sosyal yaamlarn yumuatmann bir yoludur. Tm

nn en ayrntl -neredeyse en dolamba l diyecektim- ibirlii y apa n r

nekleri hem basit empanzeler hem de bonobolar gibidir.
Primatiarda grlm sosyal maniplasyonu n belki de en iyi rne
'
i, Arnhem H ayvanat Bahesi'ndeki yal ve gl dii B yk Mama nn

bartrma abalardr. Erkekler ciddi kavgalardan sonra gergin ke n , Byk

M ama bazen oturup rakiplerden birinin tmarn yapar. Mama kn yava

a hareket ettirir, erkek de onun zeki ellerinin ulaabilecei mesafede kala

bilmek iin onu izler. B ir sre sonra M ama, gkyzne ya da hasn dn
daki herhangi bir yere bakmakta olan dier erkee de ular. B yk Mama
onu da trnar eder ve tabii erkekler de onun srtn trnar ederler. Sonunda,
B yk M ama ikisinin arasndan ekilir, onlar birbirlerini trnar ederken
yalnz brakr. Grev tamamlanmtrY
Goodall ve Nishida, doada bylesi bir nceden dnlm bar
ma grmediklerini sylyorlar; ancak barma benzeri eyler gndelik ha
yatn bir parasdr. Ztlklar olmasa barma da olmazd, ama ztlklar ka
dar bu da dier primatarda ve bizlerde hayatn bir parasdr. Barma ve
sosyal ittifaklarn oluumu, Prens'in sinik armlanndan kanmak iin
" sosyal zeka" olarak adlandrlabilir. Ama M achiavelli bu nu zetlemi tir :
Erdemli grn -ve yle ol- tersi gerekmedike.32

S O SYAL Z E KAN I N G E L M E S
9 66'da benim i l k saha almarndan sonra, sosyal davrann, le
murlar da dahil olmak zere memelilerde yaygn olduunu anlamtm.
Sosyal hayatn muhtemelen, maymun seviyesinde zekann geliiminin yo
lunu at ve onu ekillendirdii sonucuna vardm. O zamanlar sosyal kar
makl derecelendirecek bir yntemimiz yoktu. Syleyebileceim tek
ey, halkakuyruklu lemurlarn, birka erkek ve birka diinin oluturduu
gruplar halinde ou maymun gruplarna benzer biimde yaadyd. Le
murlar, basknlk hiyerarileri ve akrabalkla (geri o zamanlar bizler akra
baln pek farknda deildik) baa kmak konusunda benzeri sorunlarla
urayor gibiydi. Ayrca Kummer'in "korunmu tehdit"ini grmediimi,
Lucv' N i N M i RAs

bu yzden de belki sosyal etkileimin aynntlarnn. onun hamadrya may

munlarna gre halkakuyruklarda daha basit olduunu sylemitim.n
Kaamak kelimeler, yani gerekli bilimsel temkinlilik iin krler
olsun. Ohz yl sonra, lernuriann gerekten de sosyal olarak maymunlar
dan daha az gelimi olduu ortada. Halkakuyruklu lernur ilikileri nere
deyse tamamen siyah ya da beyazdr: Grup iindeki dier hayvanlardan
holanma ya da holannama durumlar sreklidir. Sonu olarak, bir il iki
deimedike dmanlaoyla pek barmazlar ve ifte deerlilikleri azdr. 4
Trnar etme ve yakn olma alar. anne ile kzlar ve biraz da kz kar
deler arasnda yakndr. Lernur arkadalklar, makaklarda olduu gibi, se
kiz ya da on akrabaya dalmaz. (Aslnda makaklar iin bile destek seviye
si, daha uzak bir akraba iin olduka hzl biimde debilir.) Gen rhesus
makaklar tehdit edildiklerinde, akrabalardan ve akraba olmayanlardan ge
len tehditlere farkl tepkiler verir. Anneler, akraba olmayan birinin ocuk
larn tehdit ettii bilgisine ok daha gl bir ekilde tepki verir, dorusu
da budur: Akraba olmayanlarn iddete bavurmalar kuvvetle muhtemel
dir. Tersine, lernurlarn bylesi incelikiere ihtiyalan yoktur. Aslnda, anne
lernurlar nadiren ocuklarn destekler, en azndan egemenlik hiyerarisin
de kayrnayla onlara bir yer salamalarna yetecek kadar deil; geri kz ev
lat genellikle yal annesine bakar.35
Lernurlarn "hedefli saldrganlk"lar vardr. Kaynaklar kstlyken
baskn olanlar, zayf olanlar, bu talihsiz kuzenlerini gruptan dar srme
noktasna gelinceye kadar taciz eder. Maymun gruplar da ayrlabilir ama,
maymunlar kuzerlerini bylesine taciz etmezler. Benim aklamam, bir
maymun grubunda pek ok hayvann, grubu dierlerine kar korumak
iin ibirlii yaptdr. Maymunlar iin kuzenler yararldr. Halkakuyruk
lu lemurlarda, grup iindeki ihtiyat ve sava hali bir ya da iki baskn diinin
omuzlarndadr. Grubu desteklemeyen zayflar baskn olanlar iin istee
bal ekstralardr; aile genlerini iletmede ve aviann dikkatini elmede fay
dal ama, kaynaklar ktsa gzden karlabilir ekstralar.6
l iliki yok gibidir; aldatmay gerektirecek tarafl karmak
sorunlan yoktur. Lernurlarn birbirlerine sanlp lernur yuma haline gel
dikleri dorudur; krk ynndan dar taan alt ya da sekiz halkakuyruk206

i N SAYM U N

Z E KASI

la yeni domu bebee ulap onlar yalamaya alrlar. S k sk dierlerine

saldrdklan da dorudur; ama bu durum her bireyin yaranna gibi grn
mektedir. Michael Pereira, M ark Twain'in mezatnn ne zaman yalan sy
lediine dair szlerini dn alarak yle demektedir: " Durum tamamen
uygun olmadka, bir lemurun dierine saldrdn hi grmedim. ":-

M aymunlarla insaymunlar arasnda farkl sosyal gelimilik seviyele

ri var mdr? nce hangi insaymurlardan sz edildiini belirlemek gerekir:

Kk, tekeli gibon'lar ve yalnz yaayan orangutanlar muhtemelen saylma
mal. Koalisyonlarn bykl, zellikle de erkek empanzeler arasnda da
ha fazladr. (M aynunlarda iki ya da ten fazla olduu enderdir.) nc ta
rafn bir "sosyal alet" olarak kullanm daha sk ve daha karmaktr.
Ben , sosyal davrann nesneleri maniple etmekten daha yaygn ve
zorlu olduu konusundaki erken tarihli savm hala savunuyorum. On iki
ya da yirmi kiilik gruplarda yaamak, gnlk olarak on iki ya da yirmi adet
farkl ilikiyle uramak anlamna gelir, her biriyle ba etmek iin olduka
basit genel geer kuralnz olsa bile. Bana yle geliyor ki, grup yaam da
ha karmak ilikilerin geliimine nc olmu ve bunlar da zekann gelii
mine biim vermitir.
Deimi olan, artk ortada evrilecek bir eyin olmasdr. Sosyal zeka
nn kendisi, zihinler daha byk ve daha karmak bir hale gelirken verili bir
ey deildir, mutasyona urar. Bir gruptaki hayvanlan yalnzca saymak, onla
rn ilikilerinin tm olas durumlanru anlatmaz: On iki lernur on iki may
mundan gerekten de ok daha

az

karmak bir korubinasyon oluturur.

Bey i n Bykl ve To p l u m
B i r gruptaki hayvan saysnn art daha byk bir beyinle ilikili
dir, zellikle de neokorteksin daha byk olmasyla. Sosyal ilikilerin izini
srme kapasitesi grup byklne bir st snr bile koyabilir. Yiyecek sto
kunun izin verdii, az sayda tuhafhabitatta da baz primatlar byk grup
lar halinde yaar, ama yalnzca kk bir arkada grubuyla anlaml bir ili
kide bulunmay srdrr. Bu, bizim Manhattan'da yaptmz, Japon ma
kaklarnn Takasakiyama'daki biner hayvanlk gruplannda yaptklan ey
dir; belki Gabon yamurormanlannda saylan 6oo'n stndeki grupta,
lucv' N i N M i RAs

krmz-beyaz-mavi gz ve burunlanyla, bu renklere uyan arka blmleriy

le 25-30 tamamen yetikin erkek de dahil olmak zere, mandril'lerin yap
t eydir.38
Beyin byklyle grup bykl arasnda bir korelasyon kur
mak olduka karmak bir itir. ncelikle, daha byk hayvanlarn vcut
larn altrabiirnek iin daha byk bir beyine ihtiya duymalar nedeniy
le, genel olarak byk vcutlarn etkisini azaltmaya alrs nz. Bu bile tar
tmaya aktr: Belki de ilgin olan lm, neyi altryor olursa olsun
mutlak beyin bykldr. Ayrca, vcudun hangi paralarnn makine
"saylaca" konusunda da baz pheler vardr. Yaprak yiyen maymunla
rn meyve yiyeniere gre daha kk "vcut iin beyin arl"na sahip ol
duklar aktr. Ama bu, dank halde bulunan meyveleri bulmak iin da
ha fazla beyin gerektii anlamna m gelir, yoksa yaprak yemenin bylesi
ilennemi bir yiyecei haznetmek iin greli olarak daha fazla vcut ge
rektirmesi anlamna m ? (Yaprak yiyenlerin byk, gevi getirmeye yara
yan barsaklar vardr!)39
Sonra da karlatrdnz iki trn seilmi hasklara ayr ayr tep
ki vermesini kontrol etmeniz gerekir; birbirine yakn olan trler miras aln
m bir temann eitlerneleri olabilir. Ardndan, akl kartran deiken
leri hayal etmeye alrsnz: Byk bir beyin daha byk bir grsel kes
kinlii yanstr m?
Akla yakn (yani, imdiye kadar dnlm) tm itirazlar kontrol
ettikten sonra, ortada hala salam sonu vardr. Primatlar ve etiller, hatta
muhtemelen yarasalar arasnda, byk gruplar halinde yaayan hayvanlarn
neokorteksinin bykl, beynin geri kalanyla karlatrldnda daha
fazladr. Hibir evresel deiken bununla korelasyon oluturmaz; ne bes
lenme rejimi, ne evrede gndz dolama, hatta ne de dier faktrler ka
nldktan sonra gndzleri faaliyette bulunma. Ancak, gr neokorteks b
yklnde olduka nemlidir ve muhtemelen sosyal yaamla da ilgilidir.40
Robin Dunbar grup yaamnn sral ileme deil, byk bir primat
grubunun sosyal zorluklaryla ayn anda baa kabilmek iin paralel ileBat Afrika'da yaayan ve sr halinde gezen bir cins iri ve yrtc maymun. -ed.n.

.o8

i NSAYM U N ZEKASI

me nedeniyle seildiini nerir. Belki balangta, paralel ileme grsel ve

rilerle ba etmek zere gel imi ve sonra sosyal yaamn etkisiyle ok b
ymt. Bu, sosyal zekann alannn, bizim kendi, son derece paralel ze
kamz hazrlad anlamna gelir.4'
Genel Geer Sosya l K u ra l la r

Sosyal zekann ne kadar zeki olmas gerekir? Bunu ou durumda

ilk ilkelerden hesaplamak iin, neredeyse snrsz bir hesap kapa si te sin e sa
hip zihinlerimiz olmas gerekirdi. Bunun yerine genellikle genel geer ku
ra ll a r kullanrz. Bu kurallar daima en iyi zm vermez, ama genellikle
"en iyi" sonu yeterince iyi olandan sadece bir nebze daha iyidir ve aslnda,
en iyiyi bulmak iin gereken zaman ve enerjiyi dnrseniz, daha da k
tdr. Herbert S imon, insanlar yerine bilgisayarlardan balayarak, yeteri
kadar iyi olan kurallara "yeterince yeterli" adn verirY
Halkakuyruklu lernur diileri, sk sk rakiplerinin bebeklerini orta
dan kaldrr. lk bakta, kendi gruplarndan zayf bir annenin den bebe
in i almasn kasten nlyor gibi grnrler. Dier gruplarn annelerini de
uzaklatrrlar. Eer grup sava srasnda bebek derse, kazananlar bebe
i kendi blgelerine gtrebilir, ama burada da bebek lmeye terk edilir.
Davranlarn ayrntlarna bakarsanz, ok basit genel kuraldan olutu
unu grrsnz: Birincisi, alayan herhangi bir bebein yanna git. kin
cisi, senin ya da yakn arkadann bebeiyse onu al, bazen de kendi iste
iyle senin zerine trmanmasna izin ver. ncs, anneye her zaman
davrandn gibi davran; yani, grubun zayfysa hrpala, baka bir gruptan
geliyorsa saldr. Aslnda nc kural, kural olmayan eydir; " Her zaman
ki gibi davran" kuraldr. Bu nn toplam dier anneleri bebeklerinden
ayrmann eitlemeleridir, ama karmak bir ama ynelimli planlama ha
yal etmenin gerei yoktur; bu sadece evrimsel bir avantajdr.43
nsanlarn e seimini nasl yaptklaryla ilgili o ok eski soruya ge
ri dnersek eer, " Bir altsnrn zerindeki ilk aday se" kural, " En uygu
nunu bulmak iin btn adaylar dene" kuralndan daha iyi sonu verebi
lir. S iz tm blgenin en iyisinin kim olduuna karar verip onu ard
nzda, o baka bir yerde megul olabilir. Neoklasik iktisatn marjinal malilucv' N i N M i RAS

yet ve yararla ilgili matematiksel hesab ve mutlak optimumu araynn,

yanl demesek de sezgisel olana bu kadar zt olmasnn nedenlerinden bi
ri bu olabilir. nsanlar bu biimde hareket etmez; en azndan dier insan
larla ilikilerinde byle davranmazlar. Araymz srasnda geen zaman
hesaplamayz (ekonomi bunu da yapabilir). Daima rakip ve mttefiklerimi
zin hesabn yaparz.
FAZLA Z E K i

Hepimiz, hayrlarna olmayacak kadar zeki insanlar tanmzdr.

yzyl airi Su Tung-p'o, olunun doumu zerine u alayc dizeleri
yazmt:
r.

Bir ocuk doduunda, aileler

Onun zeki olmasn ister.
Bendenizse, zekarn sayesinde
Tm hayatm mahvettim.
Bebein
Cahil ve aptal olmas
Tek isteim;
Bylece kabinede bakan olur
Sakin bir yaam solur.44
Ancak, zekann yararl olmas ve insaniann bu zellii fazlasyla ta
mas daha da artc bir eydir. Birkamz senfoni besteler ya da kuantum
fziini bulur. oumuz iki ton arlndaki bir malcineye binip, onunla
New Jersey otoyolunda saatte 70 mil hzla gitmeye -geri yirmi tonluk metal
yn daha da hzl vanr- isteklidir. Neyse ki srclerin ou gnn sonun
da evlerine sa salim vanrlar. Ayn balamda gelimesi mmkn olmayan
bu "ekstra" kapasiteler nasl ortaya kt? Tmnn bilmecenin zmne
katkda bulunduu drt cevap var: Birincisi, bizler sistematik olarak dierle
rinin yaam biimlerinin, hatta insayrnunlann bile, entelektel taleplerini
kmseriz. Hile yapp yanmza fabrikada ilenmi bir balta alsak bile, em
panzelerin habitatnda bir hafta hayatta kalmay az sayda ehirli becerebilir.
2.10

I N SAY M U N Z E KA S I

 kinci nokta ok daha temel bir noktadr. H ibirimiz, yalnzca orta

lama artlada ba etmi atalarn soyundan gelmiyoruz. Belirli bir noktada
hayatta kalabilmi tm soylar, olaand olanla mcadele sonucunda ha
yatta kalmtr: avclar, yklan aa, sel, aa indirme problemini annesi
nin zd aata asl kalm ocuk. Olaand olan kt olandan ibaret
deildir, iyi olann dldr de; dallar dierlerinden yksek olan meyve
aacna, ancak empanzenin biri, arkada iin dal merdiven gibi uzatma
y akl ettiinde ulalabilmesidir.4'
Fazladan kapasite her alanda grlr. On dokuzuncu blmde, son
yzylda insanlarn vcut arlnn % so, yaam sresini % oo artr
dn greceiz. Bu, genetik bir deiiklik olabilmek iin fazla hzldr.

Dnya besin seviyeleri iyileirken zaten mevcut olan bir genetik potansiye
li ifade etmektedir. Gemite bylesi bir vcut endamnn yaygn olarak ifa
de edildii birka kez olmutur; bugn Cro-Magnor'larn" boy ve arlkia
rna yeni dnyoruz. Yapl olmay salayacak g ve zeka iin olsun, seil
mi olan yalnzca hayatta kalm olan deil, en iyi durumda olandr.46
Bu kitapta tekrar tekrar karmza kan nc nokta, farkllklarn
nemidir. Eer cinselliin kendisi, genlerin yavrular arasnda gelii gzel
bir b iimde dalmas ynnde geliseydi, zellik ve beceriler dalacakt.
Belki gelimekte olan beynin mimarisinde, frsat olduunda yeni ve yarat
c

kapasiteleri ortaya karan rastlantsal b ir eleman vardrY nsanlarda

Newton, Mozart, Einstein (ya da el baltasnn mucidi, atei kontrol altna

alan kii) olacak rastlantsal dahi, -ocuksuz lm olsa bile, en azndan

akrabalar iin- beynin yapmndaki byk bir gecikme riskine deecektir.

Drdnc ve son nokta, bir balamda gelien becerllerin dier ba
lamlarda da kullanlabilme olasldr. Ksacas, zeki iin "kemer st dol
gular . " Eer ormanda meyve bulmak iin dizi ve kategorilerle ba etme ka
pasitesi, altmzdaki daln krlmas ya da uzun atlarn arasndan bir asla
nn kp gelmesi halinde hzl refleksler gelitirdiysek, bu becerileri, Jersey
st Paleolitik dnemde (yak.

3510 bin yl nce) yaam insan rk. Yaplan ilk aratrmalar. bu r

1.90 m. boyunda olduunu gsteriyordu;

km tipik rnei olan Yal Cro-Magnon Adam'nn yakla k

ancak sonraki almalar. zgn Cro-Magnon kalntlannn boylarnn .66-1 .7

m. arasnda olduunu

ortaya koydu. --ed .n.

Lucv' N i N M i R A S

211

otoyolunun behemoth'uyla- ba etmede ve karmakark drtyol azlarnda

yolumuzu bulmada da kullanabiliriz. Hatta daha fazlasn da yapabiliriz:
Hayatn mekaniiyle ok ilgilenmeyen ufack bir beyin paras varsa, bu ge
nel zeka iin byt1ebilir.

Bu da

bizi u soruya getiriyor: Genel zeka diye

bir ey var m?
HAYALET P ROG RAM LAR VE ALAN LAR

Bir ktphane dolusu psikoloji yayn, zekann belirli alanlar iin

deki belirli becerilerin bir birikmesi mi, yoksa tm alanlarda kendini gs
teren ok amal bir genel beceri mi, olduunu tartmaktadr. " Dikey alan"
alet kullanm, yn bulma ya da Makyavelvari sosyal beceri gibi, zeka iin
bir balamdr. Yatay alan, rnein hafza ya da alglama gibi, herhangi bir
alanda faydal olan bir beceridir. Genel zeka (bazen, matematie benzesin
diye g-faktr adn alr) hem yatay hem de dikey alanlar ierir.48
Hayvanlar olarak bizler belirli balarnlardaki belirli gereksinimler
le evrildik. Dier hayvanlar gibi, beyinlerimiz bu gereksinimleri karla
mak zere uyum salad. Sonunda, zihni melekelerimizi, balangta belir
li alanlarda gelimi olsalar da, daha geni alanlarda kullanabilecek ekilde
evrildik. imdi bile, Francis Crick'in iaret ettii zere, "Beyin, genel ama
l bir bilgisayara hi mi hi benzemez. "49
Zihindeki dncenin karmakl, bilgisayarda olduu gibi altru
tinleri harekete geiren rutirlerle gerekleir. Bilgisayar dilinde, kk bir
ilemci komutuna "demon"** ad verilebilir. (Bu ad,

Pandaemonium adnda

ki bir bilgisayar dnyasnda baarl olmak iin yanan ok sayda kk de

mon 1a yapay bir hafza oluturma teebbsnden kaynaklanr.)

B ir

demon,

"Tek banaysa i'yi byk harf yap" gibi bir komut belirdiinde ilemeye
balayan herhangi bir program olabilir. Her
ap kapayan kck

dernon 1ara

mon1ar kapsayan kendi

demon 'un,

tek tek nronlar

indirgenecek biimde daha kk

de

protokol vardr. Demon1arn i ie gemi hiye-

Kitab Mukaddes'te bahsi geen, suaygnna benzer bir hayvan. -ed.n.

** Bilgisayar terrninolojisinde "hayalet program" ad verilen programlar. Bu programlar arkaplanda
ve kullancdan bamsz alrlar. ingilizcede kt ruh, cin, ya da eytan anlamna gelen "demon," ok
alkan ve becerikli kii anlam da tamaktadr. -.n.
212

INSAYMUN ZEKASI

rarisi olmadan, beynin ilemesi ya da evrilmesi olanaksz olurdu. Bu, Her

lert Simon'n, Tempus ve H ora meselincieki temel ilkedir: H er karmak
organik yapda bir hiyerari vardr.so
Beyin tek, basit bir hiyerarik yapdan ibaret deildir. Onun tek bir
eytani efendiye harfi harfine uymak yerine paralel almas,

dernon 1arn

aktif kmelerinin beyinde yarp ibirlii yapmasn salar. Hala zekann

farkl kullanmlarn, tepeye yaklahka uzmanlk alanna dnen yneti
ci

demon

benzeri eyler olarak gzmzde canlandrabilir miyiz? Belki.

Sosyal ilikilerle, fiziksel olanlara gre daha etkili bir biimde ba edebilme
eiliminin mirasna sahip olduumuz aktr.
Dier primatarda da bu eilim vardr. Lernurlar nadiren nesneler
le oynar; bebekler, genler ve yetikinler ise birbirleriyle. Daln ucundaki
meyveyi ekrnek gibi, aletin bir parasn ekmenin ii zecei durumlar
dnda, maymunlar iin hazrlanm bilmeeeleri zmezler. Ancak, birbir
lerinin, tehdit ya da destek potansiyeli tayan mekansal pozisyonlanna
kar son derece hassastrlar. Vervet maymunlan piton izlerini, bir pitona
yakalanacaklar olaslyla ilikilendirmezler ya da leopann yeni ldrd
bir hayvan grp onun hala civarda olabileceini dnmezler; her iki
durumda da bunlar olduka yararl kanmlardr. Oysa bir gencin sknhl
bann buna cevap vermesi gereken belirli bir anneyle ilikilendirirler.
ocuklar (ve maymunlar) , cansz nesneleri tasnif edebilmelerinden ok da
ha nce, sosyal alanda tasnif ve geililik kavramarna sahipti. rnekler
neredeyse sonsuz sayda oaltlabilirY
Bazen psikolojik bir test, insanlarn bir kavramla ne kastettiini stan
dartlatrmak iin bir rnek, tr rnei eidi olur. Bu durumda bu test Wa
son seim testidir.52 nnzde drt kart duruyor. Arkalannda unlar yazl:
4

Psikolog size, her numarann arkadaki bir harfle ilikili olduunu

syler. Ayrca kontrol etmek iin bir de kural vardr: Eer kartn n yzn
de 4 rakam varsa, arka yznde B harfi bulunur. Kuraln bozulup bozul
madn anlamak iin hangi iki kart evirirsiniz?
Lucv' N i N M i RAs

21 3

imdi de unu deneyin: alan birisiniz. irketinizin bir kural

var; hafta sonunda bir gn alrsanz, hafta iinde bir gn izin alyorsu
nuz. Kartlarn zerinde, "hafta sonu alt," "hafta sonu almad," "izni
var," "izni yok" yazyor. Kurala uyulup uyulmadn anlamak iin hangi
kartlar evirirsiniz?
imdi una bakn: irketin iverenisiniz. Yukardaki kartlarn ayn
s karnzda, alanlar iin geerli olan kurallarn ayns geerli. Kural
kontrol etmek iin hangi kartlar evirirsiniz?
Problemler mantk asndan birbirinin benzeridir. Doru cevap bi
rinci ve nc kartlardr. Ama bu testin bir uygulannda, katlanlarn an
cak % ro'u rakam-harf versiyonunu doru yapabilmitir. Sosyal durumla
ilgili soruyu alanlarn % 75 'i, "iverenlerin" ise yalnzca % 2 'si doru bil
mitir. Leda Cosmides bunun, zihinlerimizde bulunan, h ile yapmay kont
rol eden zel bir alan olduunu iddia etmektedir.B alan, "Patron hakla
rm krpyor mu?"yu renmek ister, bu yzden de " izni yok" ve " Hafta
sonu alt" ona bunu syler. veren sorar: "Personel fazla izin mi yap
yor?"; "Hafta sonu almad" ve "izinli" kartlarn evirir. Az sayda insan,
daha az nemli olan mantkla urar.
Trivers'n karlkl dierkamlkla ilgili dncelerinde ngrd
eilimin aynsna sahibiz. nsanlarn ittifaklar ok nemli ama ok hassas
tr; bu yzden de srekli olarak test edilmeleri gerekir. Aldatma olup olma
dn snamak, insana ait evrensel bir zihni eilim gibi grnmekte. Wa
son testinin, Amazon yerlilerinin bizim yaptmz gibi soyut mant izle
mek yerine hile yapanlar tespit ettii, bir efn kabileye ait yz dvmesi
karlnda manyok kk verdii versiyonlar vardr.54
Sosyal zekayla ilgili en ikna edici savlardan biri Nicholas Hump
rey'nin 1976 tarihli savdr.55 Mmkn olan her yerde insana benzetme yo
luna bavururuz; hatta canl bir eye benzetmeyi de kullanrz. imizde,
hangi tip hareketlerin bir eyin canl olduu anlamna geleceine dair
programlar vardr. Kk bebekler, yetikinler gibi, ezamanl hareket
eden k noktalarnn tek bir "organizma" olduu sonucunu karr. Yeti
kinler gibi, emekleyenler de byle iki noktann birbirinin cann ne zaman
yakacan, ne zaman yardmc olacan, kovalayacan, avlanacan, des2 14

I N SAYM U N

Z E KASI

tek vereceini bilir. Eer pheleniyorsanz canldr ve eer canlysa, onun

birtakm niyetleri olduundan pheleniriz; bir yere saplanm bir otomo
bil, mrlayan kedi, bankamatik, frtna. Bu kitabn banda, doann kendi
amalar olduuna dair bir inanmzdan sz etmitim: Bu, tam da zeki
bir sosyal primattan beklenecek bir dncedir.
in ve Babil'de astronomi ve astrolojinin bulunuundan beri, bin
yldr yldzlarda bile ama aryoruz. Onlara bakyoruz; onlarn bize bakt
n gryoruz. B izi primat gzlerle seyrediyorlar.

Lucv' N i N MiRAs

215

NC AYRIM
BiR Zi H N G E L T RMEK

..
cesareti gsterm iti.
Resi . Atlet Ma ria Pati no, tek bir genin her ey demek olmadn soyleme
( Mara Patina'nun izn iyle)

 N U NCU B L M

O RGANK BTNLER

u kitabn i l k iki blmnde , evrimsel ilkelerden yola kp bakte

riyel cinsellikten insaymunlarn zekasma doru ilerledik. Daha
ileri gidebilmek iin yeni bir yaklama ihtiyacmz var: nsanlarn

bireyler olarak evrilmesi. Her birimiz, kendisini evreleyen siteplazmann iinde bir DNA zinciri olan, miras alnm bir avu genle yola koyu
luruz . Bu ufack damla, bu kodlanm bilginin sktrlm zinciri Ar
nold Schwarzenegger gibi byk ve organize olmu bir btne nasl d
nr ? Geliimi irdelemenin akla getirdikleri, doal seilim irdelendi
inde ortaya kanlardan ok farkldr. Bizim vcutlanmz, Darwin'in de
yiiyle, en gzel ve en harika biimlerdir. Onlarn karmakl ve etkili
lii muhteemdir.
kinci ve nc blmlerde canl organizmalann be zelliini
saymtk varln srdrme, reme, snr, paralar arasnda ibirlii, par
alarn bir dierinden farkllamas. Evrim yerine gelimeyi incelemek
bunlarn hepsiyle ilgili farkl bir bak sunar. Paralar birbirinden farkl ol
sa da, gelien vcutlarda grdnz ey, bu paralar arasndaki olaans
t ibirliidir.
B izim gibi bir memelinin genlerinin remesi, organizmann hayat
ta kalarak remesiyle gerekleebilir. Tamamen farkl bir bakteri zerinde
yaamak iin virslere otostop eken bakteriyel genler gibi tek bana yola
kamazlar. Organizmann kendisi remedike reyemezler. Genlerimizin
karlar tamamen iinde yaadklar topluluun baarsna baldr. Bencil
olduklar phe gtrmeyen genlerin bulunduu dorudur; bunlar, ge
nomdaki dier genlere zarar verme pahasna, kendi balarna reyebilirler.
Beinci blmde okkatmanl seilirnden bahsederken belirttiim gibi,
anarik olarak reyen bu genlerin saysnn azl artcdr. ok daha faz
la sayda gen ise zararldr: Bunlar, organizmalannn yaam biimi iin k
t olan ama, kendilerine hibir zel yarar salamayan, kazara zarar grm
kimyevi maddelerdir.
Lucv' N i N M i RA s

219

Zararl ya da bencil bir mutasyon olutuunda, bu mutasyon orga

nizmann soyunun tkenmesiyle tasfiye edilebilir; ancak, varln srd
rrse, telafi iin gl bir ekilde seilecek olan dier genler hatay ortadan
kaldracak ya da etkisine kar kacaktr. Genemda mutasyon tamayan
genlerin says fazladr. Bunlarn kolektif varlnn olduka hzl bir biim
de mutasyona kar kmas muhtemeldir. Bu genlerin Darwinci bak a
syla kendi karlarn dnmesi, kendilerini tayan organizmay yarat
mak iin rekabet deil, ibirlii gerektirir. Bu karlkl destekleyici etkiye
"genlerin meclisi" ad veriliyor.
Ask yzl evrimci bunun maliyetine iaret eder. Kendi ebeveyni
nizdeki milyarlarca sperm ve yarm milyon yumurta hayatta kalarnad ve
ok sayda dllenmi yumurta da embriyo haline gelerneden kayboldu. Sa

ylamayacak kadar ok olas ata, kendi soyunuzda bile arkasndan gelecek

nesiller brakmad; yaamn balangcndan beri ocuksuz len tm kuzen
lerinizi dnn. Bir embriyolog sonulara bakar: birlii yapm genetik
mimarlarn zaferi sizsiniz.
Bu bak asndan, organizmann snrlan da farkl grnr. Canl
bir varlk, evresi olmadan var olamaz. DNA'nn bilgi zinciri, onu evreleyen
sitoplazmayla uyumlu alr. Embriyonun plasentas, annesinin rahminin
bymesine ihtiya duyar. ocuk, retmeniere ve kendi yaantlanndan kay
naklanan geribeslerneye ihtiyac duyar. Doal seilirnden bahsederken snr
lan vurgulanz: Bu organizma yaar, unlar ise lr. Gelimeden sz ederken
srurlann ne kadar geirgen olduunu vurgulanz. Kendiniz ile hava arasnda
ki izgiyi nereye izersiniz? Bumunuzdan ieri ya da akcierierinize girmez
mi? Ya da moleklleri kanmza kanmak zere snrlan gemez mi? Okurken
sizin fkirlerinizle benimkiler arasndaki snr nerededir? Yaayan, gelien bir

sistem dnyadan duvarlada ayrlmaz; dnyayla etkileim iindedir.

N D RGEMECL K VE RTAYA IKI

"Birbiri yerine geebilen" biiminde tanmladmz, birbirinden

ayr varlklarn oluturduu topluluklar istatistik yasalarna tabidir. Doal
seilimin gen topluluklarndaki deiiklikler biiminde incelenmesi mate
matiksel olarak kolaydr.
220

ORGAN i K BT N LE R

Gelimeyi aratrmak daha g bir itir. Birbirlerinden farkl, orga

nik bir btn ina ederken kendi zel katklar olan bireyleri , bu bireyler
vcudu oluturan farkl genlerden ibaret olsa da , anlamak zordur. evreyi
eklediinizde, etkileim iindeki etkilerin potansiyel olarak snrsz alann
da srece eklersiniz. Bu hala bilimdir, ama farkl bir bilim insan trn
cezbeder. Ne yazk ki, hsnkuruntuya da neden olur. nsanlar Darwinci
likten kurtulmann zarif bir yolu olarak, doadaki ibirliine olumlu bir ba
k ieren, kiisel geliim fikrine tekrar tekrar bavururlar. Bu bak as
nn lml versiyonlar aklayc olabilir. Pek ok biyoloun organizmalarn
i paralar ile d evre arasndaki ibirliini gz ard ettii dorudur. An
cak, daha keskin versiyonlar, btnc aklamalarn bir biimde doal se
ilim aklamalarnn yerini aldn ya da onunla elitiini ima eder.
Bu, klasik bir sava alandr. Benim iin en son rnek, dzenin or
taya k konusunda Brian Goodwin'i dinlemek oldu. Banyo suyu ve di
er svlar dar bir delikten aktncia olduka hzl dnen bir girdap oluur:
Adeta organik bir ekildir bu. Eer ya alttan eit bir dalmla strsanz,
neredeyse farkl hcrelere benzeyen, dzgn geometrik aralklarla ayrlm
konveksiyon akntlar oluur. Ritmik olarak, merkezi bir noktaya birbirini
iten manyetik paracklar atarsanz, bir yandan da onlar simetrik olarak bu
noktadan ekerseniz, ayiei tohumlarnn matematiksel spiral rnts
n taklit etmi olursunuz, bu da Yunan altn orannn ta kendisidir.
Bu harika bir malzemedir. Hepsi, fiziin basit kurallanndan elde
edilmi olduka karmak organizasyon rnekleridir; doal seilim olmak
szn ortaya kan bir dnyann rntleridir. Bunlar gerek bir biyolojik
hcre ya da ayiei gibi son derece karmak organizasyonlar deildir,
ama yine de evrim iin hammadde sunabilecek fiziksel rntlerdir.
Goodwin daha sonra, fizikteki dzenden, serbest piyasa kapitalizmi
ile Darwinci rekabeti inkar etmeye geiverdi. Doal olarak dzenli yapla
rn doal seilimsiz ortaya k, onun iin alternatif bir ahlak -rekabet ya
da zulm olmakszn gerekletirilmi bir yap- haline geldi. Bu da, ibir
liine dayal bir insan toplumu iin umut besleme yolunu at; ancak so
nuta bu bir konferanst, savnn ara admiarna ayracak vakit yoktu. Yine
de bir biimde amacn ok daha belirgin kld: Dzen salamada itici g
lucv' N i N M i RA S I

221

olarak Darwinci rekabeti ortadan kaldrmak ya da zayflatmak. ( Ben arka ta

raflarda fkeli baklar frlatrken, bilgisayar programcs dinleyiciler teza
hratta bulundu.)
Pek ok modern okul, benzeri bir gndemi srdrr. Goodwin gi
bi, Santa Fe Enstits'nn karmaklk kurarnclar da fiziksel yaplar ma
tematiksel gereklilik yoluyla dzenli rntler biiminde deerlendirirler;
rnekleri, gelimekte olan bir embriyodaki hcrelerden galaksilerin dal
mndan borsadaki dalgalanmalara kadar uzanr.3
Avusturyal Rupert Reidl'n havarisi olan Viyana genetik okulu da bi
yolojik dzeni ve ortaya k gklere karr. Doal seilin yadsmazlar; sa
dece gen balarnma ok az vurgu yapldn dnrler. Her genin eylemle

ri tm vcuda yaylr ve karlnda genom da bir btn olarak onlar etkiler.4

Feminist biyologlar, zellikle Ruth Hubbard ve Evelyn Fox Keller,
gen eylemi iin balarnn nemini de vurgular. Gzlemleri, yumurta sitop
lazmasnn ok sk olarak dii, pasif, yalnzca makineyi ileten alet ve yiye
cek deposu olarak kodlandn gsteriyor. Aslnda, sitoplazma nkleer ge
netik programn her aamasnda etkileime girer. ekirdein kendisi her
iki ebeveynden olumutur ama, genleri matematiksel adan dijital ele
ment topluluu olarak ele alnabildiinden, bir altmetin, onu dzenleyici
erkek olarak kodlar. 5
Bunlarn tmnn duygusal arka plannda Darwincilie kar bir
tepki vardr. Bu, nadiren Goodwin'in aklamasnda olduu kadar apaktr
ama, yine de ortadadr: Yap iyi, hatta diidir, te yandan paral analiz her
eyin her eye kar eytani savadr ve muhtemelen erkektir.
Bilimdeki indirgemeci aklamalar daha byk, daha karmak var
lklar, daha basit paralar ve ilkelerle analiz etmeyi ierir. Sonunda tm bi
limi, biyolojik organizmalarn kimyasal molekller, molekllerin de fizik
ilerin atomlanyla akland bir kavray a olarak grrz. Her bir aa
mada, indirgemeci aklama daha dk seviyelerle zde elementler gru
bu olarak ilgilenir. Elementiere gerekten bakarsanz bir miktar bireysellik
leri olduunu grebilirsiniz; ama bu, matematiksel yntem iin nem ta
maz. rnein nfus ekolojisi bir gldeki tm kurbaalan bir arada ele ala
bilir, insan demografisi ise bir lkedeki tm insanlar. Sonra, nfus ei-

222

ORGA N i K BT N LER

Jimlerini yanstabiliriz ama, bunu her bi reyin ya da her iriban eilimleri

ni gz nne alarak yapmayz.
Daha yksek bir dzen ieren karmakl anlamaya da eit dere
cede gereksinim vardr. Elenik elementlerin grubu bir topluluktan ibaret
tir ama, eer birbirlerinden farkllamaya balar, ibirlii yapar, snr geli
tirirlerse, daha kk paralanndan farkl eilimleri olan dzenli btnler
alanna gireriz. Koestler'in holonlarna geri dnm olduk: Bunlar hem bi
reyler hem de bireylerin oluturduu topluluklardr. 6
Halonlar nceden bilinmeyen yeni zellikler oluturma nitelii ta
rlar. Bu nitelikler tek bir paraya, hatta paralann oluturduu topluluun
basit bir toplamna deil, paralann birbiriyle balanhl mimarisine aittir.
Goodwin'in konferansnn vurgulad gibi, mimarinin nemini anlamak
iin canl hcreye dek inmeniz gerekmez. Organik kimya, ounluu hidro
jen, oksijen ve karbon olmak zere olduka az sayda elementin farkl dizi
si demektir. Organik kimyann tm gc karmak biimlerin basit eleman
lardan olumasnda yatar. Su bile hidrojen ve oksijenin ikiye bir orannda
birleimiyle deil, birletiklerinde oluturduklar tuhaf alarla hayat mm
kn klar. Suyun ngrlemeyen "su gibi olma" nitelii, onu oluturan ele
mentlerin eilimlerinden yola karak tahmin edilemez. Her seviyedeki ya
p, ister kimyasal ya da hcresel olsun, ister bir organizma, bir alttaki sevi
yeden tahmin edilmesi zor, ngrlemeyen niteliklere sahiptir.
KARMAI KLIGIN CM B

20. yzylda hem sanat hem de bilim, srekli olarak btnleri birbi
rinden ayr, belirgin, dijital hale getirilmi paralara indirgedi. William Eve
dell, The First Moderns (1997, i lk Modemler) adl kitabnda bu eilimin izi
ni pek ok entelektel alanda srer. Evedell, gerek saylarn matematiiyle
balar, atom un elemanlanyla devam eder ve bir Seurat resminin renkli nok
tacklanna ve Picasso'nun erken dneminin st ste bindirilmi bak ala
nna varr; tabii Mendel'in bamsz olarak ayran genlerine de. Dijital hale
getirme yalnzca bilim ve bilgi teknolojisinin bir teknii deil, modern d
ncenin de yaygn bir zelliidir. Mobilyada, aparman bloklarnda, montaj
hatlannda byk btnleri modllere indirgeme eilimi tanz.'
lucv' N i N M i RAs

22 3

Ben, kiisel olarak, doann indirgemeci ve bilinmeyen zelliklerin

ortaya k biimindeki tanmlar arasnda mantksal bir eliki grmeyi
asla baaramadm. Benim iin, holonun Janus* benzeri iki yz kendisini
hem birey hem de topluluun bir yesi olarak grebilir. Gen topluluklan
zerinde oluan birikimli doal seilim yoluyla canllarda karmakla ula
ldn inkar etmeden de karmakln tadn karabiliriz.
Yine de tartmalar hep yeniden alevlenir; bunun nedeni yalnzca
farkl entelektel grler ya da ahlaki sonulara dair farkllklar deil, temel
duygusal ztlklardr. Temel olarak baz insanlar element paracklar na indir
geme yapmay sever, dierleri ise karmak btnlerle itigal eder. Bu ayrm,
erkeksi ile kadms ya da bilimle sanat arasndaki ayrm deildir; her alanda
grlr ve dnen her insanda zaman zaman ortaya kar. Felsefecilerin
analitik olanla sentetik olan karlatrmalan, sanat annemin kontroll for
mlasyonla barok taknlk adn verdii ey, air Elizabeth Sewell'in sayyla

ryay karlatrmasdr; h a matematiin iindedir. Husserl,

Felsefesi adl kitabnda tekil elementlerin

Aritmetiin

kmeleri fikrini, srekliliin bilin

ciyle karlatrd. Husserl'a gre, tm gerek saylarn sreklilii gibi baz

matematiksel yaplar paralan olmayan, blnemez btnler olarak kavran
maldr.8 Husserl'in daha sonraki eserinin etkisi Heidegger ve Sartre'a dek
uzanr. Eer bugn Fransa'da ya da Belika'da felsefe eitimi gryorsanz,
lisans rencisi olarak Husserl' okurnanz gerekir. Bu akm, sonunda Ro
land Barthes'n ve Jacques Derrida'nn, "nesnel" bilimi znel insan bilincine
dayandrma yolundaki postmodem abalarna dnmtr.9
Bu arada paral ve analitik olan Anglosakson felsefe okulu Hert
rand Russell'dan Gdel ve Turing'e, oradan da dijital paracklada d
nen insanlarn yapt bilgisayar devrimine sramtr (yaylm amtr) . Alf
red North Whitehead, arkada ve meslekta Bertrand Russell 'a yle yaz
mt: " ki eit insan vardr: kafas karklar ve kafas aklar. Ben, ne ya
zk ki kafas kanklardanm. Ama sen, Bertie, senin kafan apak. "'0
rnekler iin, Sewell'n, iki Fransz sembolist airi, Stephane M al
larme ile Arthur Rimbaud'yu say ve rya kutuplarnda karlatrmasn ele
Eski Roma'da. ba iki yzl bir tanr. -ed.n.

ORGAN i K BT N L E R

alaym. M allarme, mutlak boluun,

Le

Neant'n saflna ulamay istiyor

du. Okurunu artan ilk eyi n , kelimeleri matbaa harfleri gibi zerine d
rd sayfann zerindeki bo alanlar olmasn istiyordu.

" Un Coup de

Des" adl iiri kabaca ans, olaslk ve istatistikinin, zar zerindeki saynn

zar atldktan sonra kesinlie dnmesi biimindeki paradoksu hakknda

dr. iirin son dizesi udur: " H er bir dnce bir zar atmdr." ' '
M allarme iin , yldzlar bile paracklardan ibarettir, kozmik b i r he
sab n elementleridir:

B i R TAK I MYILDIZ O LSUN

U nutulutan ve hkmszlkten donmu
ama
bir bo ve st yzeyde
saymayacak kadar da deil
pe pee darbesini
yldz tarznda
oluum halindeki bir toplam hesabn."
Rimbaud ise her eyi, hemen imdi ister. En nemli iirinin mer
kezi olan sarho gemi, ilk drt satrda insana ait snrlar aar gider: "
lklar atan Kzlderililer" krekilerin plak bedenlerini seren direklerine
iviler. Azgn

behemoth'lar ve rm leviathan'lar** arasnda gemi yan ya

tar, arkasnda boulmu bedenler yzer. ocuklara gstermek istedii

zel mi gzel balklar ve panter gzl, insan yzl iekler vardr. Sonunda
yldzlara ykselir gemi; bu yldzlar Mallarme'nin numaralanm noktala
r deil, tm bir tropik takmadadr:
Yldz yldz adalar, ktalar grdm; cokun
Gklerinde gez gezebildiin kadar, serbest

ev. mer Aygn ( Stephane Mallamii Profil. mer Aygn {yay. haz.], istanbul: Yap Kredi Yayn
lar, 2002, s. 95).

* *

Tevrat'ta ad geen byk bir su canavan. -ed.n.

Lucv' N i N M i RAs

225

O sonsuz gecelerde mi saklanm uyursun

Milyonlarca altn ku, sen ey Gelecek Kudret.*
Dncenin iki biimi -Janus'un herhangi bir nesneyi, hem para
larnn bir toplam hem de zengin bir biimde ina edilmi bir btn ola
rak grmesi- zihinlerimizde ve duygularmzda mcadele halindedir. Her
ikisi de dorudur. Bir iriba, kurbaa havuzundaki topluluun bir elema
ndr; ama ayn zamanda kendine ait olan, kanlmaz, kpr kpr kendili
idir. Bunu anlamak, oumuzun n nasl olup da ayn anda hem par
ack hem de dalga olduunu anlamasndan ok daha kolaydr. Ama, biyo
loglar arasnda bu iki duygusal yaklamn, Lilliputlarn* yumurtay hangi
utan krmak gerektiiyle ilgili sava kadar zmsz bir biimde, kk
ten bye ve bykten ke bakn tercih edilmesiyle ilgili elien ku
ramlara dnmesine pek armamak lazm.

ev. Sabahattin Eybolu (Dnya iiri Antolojisi, Ataol Behramolu, zdemir nce [yay. haz.], I s
tanbul: Sosyal Yaynlar, 1997, c. 2 , s. 649).
*
i riandal yazar Jonathan Swift'in Gliver'in Seyahatleri adl eserindeki cceler lkesinin halk.
--ed.n.
O RGAN i K BT N LER

N B R N C BLM

CiN S E L KMLKL VCUT

etti Stevens, Mendel cinsiyetn ayncs olan

Y kromozomunu ke

fettiinde Bryn Mawr'da aratrma asistanyd. Hocas byk gene

tik bilimci T. H . Morgan 1 9 03 'te, dllenmi bir yumurtann evre

artlarna bal olarak iki cinsiyetten birine sahip bir yetikin olacan yaz
m, ama Stevens'n Carnegie Enstits aratrma bursu iin yapt ba
vuruyu desteklemiti.'
Stevens, laboratuvarda beslernesi kolay olan, kuru unu bceklendi

ren kk, siyah bcekleri, tenebrio'lar incelemiti. Tenehrio'nun yalnzca

on set kromozomu vardr. Stevens, balang hcresi blnmeden nce
kromozomlar iftken , hcreleri titizlikle iaretlemiti. Erkeklerin daha b
yk kromozomla bir ift tekil eden kk bir kromozom tadn, dii
lerde ise bunun bulunmadn gos'te yaynlad ve bunun cinsiyetn gene
tik belirleyicisi olduu sonucuna vard. Stevens sonunda kendi adna bir
aratrma profesrl kazandysa da, 1912'de meme kanserinden ld ve
grevini yapacak kadar yaamad.2

E M B R YO N K C N S YET VE C i N S E L K M L K

Y kromozomu, (aslnda b u kromozomun, insanlarda S R Y geni, fa

relerde Sry ad verilen kk bir paras) memelileri erkek yapan sreci
balatan paracktr. Genetik olarak dii olan bir fare embriyosu, Sry geni
verildiinde, tamamyla ilevsel bir erkek olarak geliir.3
Bu, sra d bir gendir. Temel olarak hayatta kalma ya da reme a
sndan ak bir dezavantaj tamayan, geni bir alternatif insan kast tanm
layan tek anahtar gendir; bu geni tamayan insanlar tahmin edilebilecei
gibi farkl vcut ve davranlar gelitirir. Ayrca, "ortaya karan gen"le kas
tettiimiz eyin rneidir; bir anahtar gendir, ama dier genler gibi o da
tek bana i gremez.
Bizlerin ve tm dier memelilerin, X ve X adnda iki benzer, byk
kromozomu olan diileri vardr. Kularda, Z ve Z adnda iki benzer kromoLucv' N i N M i RASI

zomu olanlar erkeklerdir. Dier cinsiyetn gen iftinde bir byk ve bir k
k kromozom vardr: XY'ler erkek memeliler, ama ZW'ler dii kulardr.
ki benzer kromozomlu cinsiyet, nceden belirlenmi bir ayar temsil eder.
Bir kromozomu eksik olan, bylelikle genetik olarak sadece XO ya da ZO
olan bir hayvan, nceden belirlenmi biimde, srasyla bir dii memeli ya
da erkek ku olarak geliecektir. Bu kk, tuhaf kromozom zerindeki Y
ya da W geninin aktivitesi, alternatif vcut planna biim veren bir hormon
elalesini balatr. En gl muhalefete bile kar koyan gl bir gendir
bu: XXY ya da hatta XXXY olan insanlar ve fareler yine de erkek olurlar.

Bu noktada, aktif-mao s perm ve hmbl-pasif yumurta gibi, u ko

mik anlam karmalardan biriyle karlarz. Memeliler iin dii vcut pla

n nceden belirlenmi ayardr. Bu, diileri kadim anne, ana tanra yapar
m? Diiler bir biimde hepimizin olmas gereken nihai biim, yani evrimi
ni tamamlam bir Havva, kaburgadan deil, yle bir tutarn alnp bir ke
nara konan bir genden Adem'leri oluturacak ikinci dizinin yapld biim
midir? Ya da madalyonun dier yznden bakp, diiyi, usta mleki Y
kromozomunun ideal bir erkee dntren dokunuu olmadka hareket
siz ve ekilsiz bir balk yn olarak m grmeliyiz?
Neyse ki, kar rnek olarak kular var. H angi cinsiyetn nceden
belirlendii, hangisinin anahtar gene sahip olduunun nemsizlii hemen
ortaya kyor. Ku soyu byle balamtr, memeliler ise dier biimde.
Eer aratrmaya devam ederseniz, cinsiyeti belirleyen genlerin bcekler ve
yuvarlak solucanlarda da farkl olduunu grrsnz. Cinsiyetn genetik
olarak belirlenmesi birbirinden bamsz birka evrim geirmitir. nem
li olan tek ey, kavak noktasnda, embriyonun sonuta birbirini tamamla
yan iki cinsiyet oluturacak biimde hangi yn seeceine dair gerekli komutun bir yerlerde bulunmasdr.

Anahtar Neyi A a r ?
Anahtar analojisi nemlidir. Anahtar etkili klan asl mekanizma
nn neredeyse tamam, dier kromozomlar zerindeki dier genlerde kod
ludur. Bu, onun hem erkek hem de dii embriyolarda bulunduu anlam
na gelir. Bir elektrik dmesi dnn. Evdeki kablolar, elektrik santralle228

C i N S E L K i M Li KLi VcuT

FEMALE
Mesane
Gulfe (snnet derisi)
Bzr {clitoris) ba

Q
8

MALE
Mesane
Gulfe (snnet derisi)
Kam ba

O Kam yumrusu
Siyek Q Siyek
Yumurtalk O Erbezi
Byk dudak (labium) Q Erbezi torbas
Sidik borusu O Sidik borusu
Bbrek O Bbrek
Rektum Cl!) Rektum
Bzr yumrusu

@
@
Vajina @
@ Prostat bezi
@ Ersuyu kanal

Fallop borusu

Rahim

Resim 1 2. Erkek ve dii organlarnn ou (1-10) embriyonun geliimi srasnda ayn taslaktan kaynaklanr.
Embriyo ayn zamanda cinsiyete bal olarak iki farkl kanal seti retir (kadnlarda 11-13 ve erkeklerde 14-1 5) .

ri, baraj ve trbinler, petrol kuyular ve uranyum ubuklar baka baka yer
lerdedir. Evrimsel ya da tarihi dnemde ina edilip evlerle fabrikalarn ge
reksinimlerine uyarlandlar; ama imdi , bu ev iin, anahtar ne yne evri
lirse evrilsin, varlar. Masa lambasn amann elektrik santrali yaratama
mas gibi, S R Y geni de hi yoktan bir erkek oluturamaz. Aslnda, elektrik
santrali ounlukla her iki cinsiyet iin de alr.
Anahtann yapt asl i nedir? SRY tarafndan retilen proteinin bir
blmnn, dier genlerin etkinlemesini deitirdii aktr: Bunu,
D NA'larn 70-80 derecelik keskin ayla bkerek yaparlar; bir baka deyi
le, dier genlerin mimarisini deitirerek. SRYnin ok erken bir aamada
gerekleen eyleminin hedefi olabilecek belki yann dzine aday gen vardr.4
Sonunda yumurta ve sperm olarak farkllaacak hcreler, ok erken
bir evrede ortaya kar. Embriyonun vcudu iinde deil, embriyonik yu
murta kesecii iinde ie koyulurlar; belki de 8 hcre aamas kadar erken
Lucv' N i N M i RAs

22 9

bir aamada bir tarafa ayrlrlar. Gelecein "balang soyu, " geliim tara
fndan bozulma ihtimalinden nce, hemen balangta ayrlr. Bu muhte
mel gametler daha sonra vcudun iine g eder ve uygun yerlere, yani ye
tikin reme organlar olacak hcrelerin "geni tal kemeri"ne yerleirler. Ce
nin, bu genital kemerden dar uzanan bir deil iki adet kanal kmesi ve
d genital kemeri oluturacak balangc gelitirir. Bu aamada tek belir
gin fark, erkek embriyolarnn diilerden biraz daha hzl bymesidir. Er
keklik zelliklerinin kendini daha erken gstermesi gerekir; tersi durum
da, farkllamam yaplar -nceden belirlenmi olanlar- dii olma yolun
da ilerleyebilir.5
Embriyologlann tanmiayabildii ilk cinsiyet hormonu olan testos
teron, kendisini tayacak olan genital kemere ular. Kemer hcrelerinin
bazlar uzmanlam bir soy haline gelir; bunlar

li hcreleri kendilerini,

Sertoli hcreleridir. Serto

"kordonlar," yani gelecekteki sperm yapc tpk

ler biiminde dzenler. Kordonlar paralel sralar halinde uzandklarndan,

bu kk organ mikroskopta izgili grnr. te, ilk grnr erkeklik
zellii: izgiler!6

Sertoli hcreleri ikinci bir hormon retir; bu,

SRYnin dorudan he

defi gibi grnen bir genin etkisi altndaki Mlleriyen [Mller tarafndan
bulunan] kanal engelleyici faktrdr. Embriyonik kanallarn, bir diide
fallopiyan tpleri, uterus, vajina olarak geliecek olan seti paralara ayrlr.
Ayrca, ayn hormon, blnmeye balam olan ilk germ hcrelerini [to
hum veya yumurtada bulunan asl hcrecik] de engeller. Bu engelleme
nemlidir: Bu hcreler balang aamasnda bulunan yumurtalar olarak
geliirlerse, gonad yumurtalk olarak muhafaza edecek hormonlar kendi
leri tetikleyebilirler.'

Sertoli hcreleri daha sonra ikinci tip testis hcresini, yani Leydig hc
relerini tetikler. Leydig hcreleri farkl hormon salglar. F-alfa-indirgeyici
si, d cinsel organlan erkekletirir.

Labia ve

klitoris'e dnecek olan topak

klar, bunlar yerine erbezi torbas ve penis olarak geliir. strojene benze
yen

estradiol ceninin beynini hedef alr.

Laboratuvar san, fare ve maymun

lannda beyni, daha sonraki erkeksi davran iin ayarlar. Var olan kantlar
(ounlukla san, fareler ve maymunlardan elde edilen)

230

estradiol'un,

benze-

C i N S E l K i M Li Kli VCUT

ri biimde bizlerde de erkek beynini ve davrann ayarladn gstermekte

dir. Leydig hcreleri ayrca daha fazla testosteron salglarlar. Testosteron, tes
tisten penise giden sperm kanallarn oluturacak kanal setini etkiler."

Soukkanl hayvanlarda, gonatlar vcudun iinde kalr. Scakkanl

memelilerin, spermlerini daha dk slarda darda tutmas gerekir. Ce
ninin geliimi srasnda, memeli testisleri vcuttan skrotuma iner. Baz er
keklerde, testislerin biri ya da ikisi birden doumda inmemi durumdadr.
Bu testisler ergenlik dneminde doal olarak ya da ameliyatla inmedii tak
dirde, reme zelliini yitirir. Testisler, ngrnn semi olabilecei yol
da deil, evrim srecinde adm adm iledenen bir yolda giderler. Bu,
sperm kanallarnn, hala vcut boluunun nce iine, sonra tekrar dna
ynlendirilmi, idrar yolunun etrafna (Steven Pinker'n deyiiyle) , "bir
aaca sarlm fil hortumu gibi" dalanm olmasna neden olur.9

Tm bu farkllama, dier aktif genlerle uyum iinde hareket eder.

rnein, strojen her iki cinsiyet iin de kesinlikle gereklidir. strojen iin
alclar olmayan farelerin birden fazla eksiklii vardr ve ne sperm ne de
yumurta gelitirebilirler. o

ilke aktr: Erkeklik ve diilik iin sahip olduumuz en dramatik

anahtar tam olarak ite budur; geliimin son derece karmak matriksi iin
deki tek anahtardr. Aslnda, bildiklerimizin ou, anahtann erkeklerin di
i olmasn nasl engellediidir. Temel plan olan dii o kadar karmaktr
ki, bilim insanlar onun nasl ortaya ktn zmeye yeni balamtr."
Dax- ad verilen aday bir gen, testis oluumunu engeller gibidir, ama bu
genin hareketlerini analiz etmi olan Amanda Swain, Dax-'in ve Sry geni
nin kendisinin, tm omurgallarda ortak olarak, ok daha eski ve ok daha
genel bir cinsiyet belirleyici rnekanizmaya eklendiini ne srmektedir.""
Tuhaf bir biimde, yakn zamana kadar anatomistler, karianna
kann ne olduunu bile bilmiyordu. Klitoris, kitaplarn yazdndan ok da
ha byktr. D ksmlar 2-4 cm uzunluundadr, iki kolu geriye doru 5

9 cm daha uzar ve idrar yolunu vajinann n duvarna kadar kapatr. Yap

nn tm sinir asndan zengin, kanla sertleebilen dokudan olumutur.

Hem "klitoral" hem de "vajinal" cinsel uyarlnada ilev grd aktr. Ay

rca muhtemelen, cinsel iliki srasnda, uyarlm peniste idrar yolunun kaLucv' N i N M i RA s

2JI

panmas gibi idrar yolunu kapamaktadr. Anatomisinin tmnn 199 8 'e

dek tam olarak tanmlanmam olmasnn nedeni, aratrmann, yapnn
kaybolmu olduu, menapozu oktan gemi kadavralar zerinde gerek
letirilmi olmasdr. Erkek ve dii organlarnn para para karlatrlma
s, imdi penisin ve klitorisin ayrntl bir karlatrmasn da iermektedir.'3
Dii X'in At l i a m a s

Diilerin bir sorunu daha vardr. Tek bir X kromozomu tarafndan

katkda bulunulan genlerin ou, erkek ya da dii bir vcudun geliimi iin
yeterlidir. Diilerde iki doz bulunur. zm, X'lerden birinin her hcrede
atl hale getirilmesidir. Bu genellikle rasgele olur; farkl X'ler, diinin vcu
dundaki farkl hcrelerde atldr. Bazen bitiik hcre sarglar ya anneden
ya da babadan gelen ayn X'i atl hale getirirler. Klasik rnek, beyaz, gri ve
turuncu benekli olabilen tekir kedidir. X genlerinin birinin ya da dierinin
ifade edilmesi ona turuncu ya da gri rengi verir.
Bu durumun, bir X kromozomu zerinde hemofli benzeri bir gen
tayan kzlar zerinde dorudan etkisi vardr. Annesinin X kromozomu
zerindeki hemofli genini miras alma talihsizlii yaayan bir olann bu
hastala yakalanaca kesindir, nk Y kromozomu zerinde telafi edici
bir gen yoktur. Ama tesadf eseri, genin her versiyonundan ( allele) birini
tayan bir kz ocuk, kan yapc dokularnn tmnde normal X versiyonu
aktifse, bu hastalktan tamamen koruna bilir. Tersine, ans eseri hatal X bu
dokularn bazlarnda ifade bulursa, kann phtlamas daha uzun srecek,
adet dnemi dier kzlardan daha ar geecektir; ama erkek kardei kadar
etkilenmi olmas istatistiksel adan byk bir anomali rnei olurdu.
X kromozomunun atl olmas genlerin tmn etkilemez. B azlar
bundan kaar ve ift dozda kendilerini gsterir. Y kromozomunun da er
keklikle hibir ilgisi olmayan bir grup geni vardr. Bu, "evi ekip eviren
genler," erkein X kromozomu zerindeki elenikleriyle alr ve gerekli
geliimsel komutlar salar. Birka paragraf nce, tek bir X kromozomu
olan kiinin dii olacan syledim; ama sradan bir dii olmaz. Bu tip in
sanlarn % 9o' embriyo halindeyken lr. Hayatta kalanlarn ise gelime
mi vcut yaps, boyunda ekil bozukluu, yumurtalklarn ilevini yerine
232

C i N S E L K i M Li K Li VcuT

getirmemesi gibi anomali leri olma eil imi vardr. Bu duruma Turner
sen dromu denir; asl nda cins iyetn belirlenmesincieki bir anomali deil,
her iki cinsiyette de ift dozda i grmesi gereken genlerin anomalisidir.

M uGLAK KiM L KLER

SRY geninden , kavak oluturan bir gen olarak sz ettim. John Mo
ney -mulak cinsiyetleri olan insanlarla ilgili temel aratrmalarn ounu
o

gerekletirmitir- geliimin sadece bir kavak deil, ok sayda kavak

noktas ierdiini yazmtr. nsanlarn byk ounluu sola ya da saa

giderek , belirgin erkek ya da dii kimliine doru ilerler. Yollar asla tama
men ayrlmaz: oumuz, "erkeksi" ya da "kadns" olarak kodlanm zel
liklerin harika bir toplamn paylarz. Ancak, baz insanlar cenin yaam
nn ok erken bir evresinde kark dnler yaparlar. Aslnda, zaten geni
olan mevcut "normal" erkek ve dii snrlar arasnda ylesine karmak ge
iler bulunur ki, radikal biyolog Anne Fausto-Sterling, herkesin cinsiyeti
nin snflandrlabilir ve insan eitliliini kartayabilir olduu fikrinden
tamamen vazgememiz gerektiini ileri srmektedir.14
Baz Ta n m l a r
Cinsiyetlerinin belirlenmesinde fiziksel bir mulaklk tayan in
sanlara

Cinsiyetler aras denir. Terim bazen, kromozomsal ve bedensel cin

siyet arasndaki herhangi bir uyumsuzluu olan insanlar da ierecek bi

imde geniletilir.

Herna.froditler, her iki

cinsiyetn zelliklerini gelitirmi

olan cinsiyetler aras insanlardr. Salyangozlar tamamen hennafrodittir;

bizler ise hibir zaman tam anlamyla hermafrodit olmayz. Hibir insan
hem ocuun babas olup hem de onu douramaz. Ancak, hem erkeklerin
d genital organlarn tayp, hem de dii memelerine ya da her biri uy
gun i kanallaryla, bir tarafta yumurtala dier tarafta testis dokusuna sa
hip olmak mmkndr.

Tra n s sekseller
Kendi cinsel kimlikleri, fiziksel grnmlerinin zdd olan insan
lardr. S onunda sosyal, hormonal ya da cerrahi yollarla cinsiyet deiikliLuCY' N i N M i RAs

233

ine karar verebilirler.

Travestiler,

dier cinsiyetn giysilerini giyerler.

Onlar iin heyecan bir cinsiyete ait olmak, ama dierinin ss psyle
hava atrnaktr; bu , gerekten cinsiyet deitirmeyi isternekten olduka
farkl bir durumdur.
Eci n seller
Cinsel olarak kendi cinsiyetlerine ilgi duyarlar. Ecinseller dier in
san gruplarndan ok daha fazladr. Dier gruplarn yelerinin ecinsel y
nelimleri olabilir de, olmayabilir de; ecinsellerin genellikle tanmlanabil ir
fiziksel bir cinsiyetler aras zellii yoktur. Elbette bu gruplarn hibiri ok
belirgin deildir. rnein, ecinsellik ve heteroseksellik ile, sz konusu
partnere bal olarak her iki cinsiyete de ilgi duymak olan biseksellik ara
snda snr izrnek zordur.
Genetik olarak cinsiyet deiimi bazen doal yolla gerekleir. Bas
kn olarak dii rerne sistemli baz insanlar XY'dir, baskn olarak erkek re
me sistemli dierleri ise XX'tir. En sk rastlanan neden, belirleyici olan S R Y
geninin Y 'den silinmesi (ilk durum) y a d a b i r X kromozomunun zerine
yerlemesidir (ikinci durum) . Testosteron iin olan alclardaki X'le ilikili
hatalar gibi, ayn etkiye yol aabilen baka genler de vardr. XY diileri ilev
sel yumurtalklar gelitiremezler ve strojen seviyeleri dktr. Ortalama
dan ksa olan XO Tumer diilerinden farkl olarak, baz XY diileri ok uzar
lar; bunun nedeni yetikinlikte, uzun kemiklerin byme blgelerini kapa
mak iin strojene ihtiya duyulmasdr. Gemi yzyllarda opera arkcla
r olabilmeleri iin hadm edilen erkek sapranolar gibi, hadm edilmi erkek
ocuklar da ayn nedenle -strojen eksikliinden- uzarlar.'5
Hermafroditler mozaik benzeri bir oluumdan kaynaklanabilir. o
cuk, ya iki farkl sperm tarafndan dllenen hcrelerden oluur ya da bir
hcre soyu farkllarken cinsiyet kromozomunu ok erken kaybeder. Tuhaf
bir biimde, eer yalnzca bir yumurtalk varsa, bu genellikle sol taraftadr.
Hormonal anomaliler, cinsiyetler aras vcut biimlerine yol aabi
lir. rnein, konjenital adrenal hiperflasiyada, adrenal salgbezleri testos
teronun yaphklarn taklit eden bir stereoiti fazla salglar. 1 9 3 o'larda, dk
yapma riski olan bir grup anneye, hamileliklerini devam ettirebilmeleri
2 34

Ci N S E L K i M Li K Li VcuT

iin sentetik progesteron olan progestin inesi yaplmt. Progestin, by

yen ceninde, adrenal hormonlar gibi testosteronu taklit eder. Erkek bebek
ler bu durumdan etkilenmedi, ama kz bebekler, gelimemi erkekler gibi
(i organlar etkilenmemiti) , dar frlam cinsel organlada dodular. Bu
ocuklar inceleyen J ohn Money, kzlarn "Erkek Fatma" gibi davrand so
nucuna varmt. Bunun nedeni, ebeveynlerin ocuklarn doumsal belir
sizliini bilmeleri miydi, yoksa 30'lar ile 9o'lar arasnda, deien sosyal ik
limde bu kzlarn davran fark edilmeyebilir miydi, imdi bunu renme
miz mmkn deil.'6
M oney, aratrmalarnn tmnden, doumdaki cerrahi "dzeltme
nin" -esas olarak erkek benzeri dokunun alnmas- doru olduu sonucu
nu karmt. oculdarn temel olarak retilen cinsiyeti kabul ettiklerine
inanyordu. Ancak, iki yandan sonraki cinsel kimliin yeniden ayarlan
masnn ok byk bir duygusal travmaya yol aacan anlayarak, kararla
rn iyi niyetli yetikinler tarafndan erken bir aamada verilmesi gerektii
ni dnmt.
Literatre giren nemli bir olay vardr. 8 aylk ikiz olanlar skm
gulfe nedeniyle ameliyat edilmiti. ocuklardan birinde doktorun eli kay
m, penisin byk blmn kesmiti. Money, aileye ocuu cerrahi ola
rak hadm etmeyi ve penisin geri kalann da almay tledi, bylece o
cuk zarar grm bir penisle byme travmasndan korunacakt. Ameli
yattan sonra, bebee oyuncak bebekler ve gzel elbiseler veril&i ve ocuk
kendisinin kz olduuna inanarak byd. Bu olay, evrenin belirledii
cinsel kimlii ispatlamak zere sk sk rnek gsterilmitir.17
Ancak 19 97'de olayn devamn duyduk. ocukken bile oyuncak be
bekleri sevmiyor, elbiselerden nefret ediyordu. Erkek kardeiyle aalara
trmanmak istiyordu. Okuldaki kk kzlar ona "goril" adn takmt. 9r

yalar arasnda erkek olmak istediine karar verdi. Bu noktada kendisi

ne, " Her kz, byrken byle eyler dnr" dendi. yle dndn
hatrlyordu: " B eyaz nlkl doktorlar srsyle tartamazsn; sen k
ck bir ocuksun, onlar da kararlarn nceden vermiler. Dinlemek iste
miyorlar . " 14 yanda, kz olarak yaamay reddetti, uniseks pantolonlar ve

gmlekler giydi, strojen tedavisini reddetti, vajinal cerrahi nerisine kar

Lucv ' N i N

M i RAs

2 35

geldi, di i kimliini glendirme amal psikoterapiyle mcadele etti. '8

"Doktor xxx yle dedi: '(Vajinal ameliyat olup kadn olarak yaamazsan)
Zor olacak, sana sataacaklar, ok yalnz kalacaksn, kimseyi bulamayacak
sn.' Ben de kendi kendime dndm, biliyorsunuz o zamanlar pek de
byk deildim, ama yine de anladm ki, bu insanlarn benim iin dn
dkleri tek ey buysa, insanlarn evlenip ocuk sahibi olmalar ve retken
bir hayatlarnn olmas, bacaklarnn arasndaki eyse, bu insanlar ok s
olmal . . . Benim deerimi bacaklarmn arasndaki eyle belirliyorlarsa, be
nimle ilgili tek dndkleri buysa, gerek bir beceriksiz olmalym."'9 in
tihar etmeyi dnd. Ancak o zaman, babas gz yalar iinde bebeklik
te ona yaplanlar anlatt.
Olan yklmam, tersine rahatlamt: " Birden her ey yerli yerine
oturdu. lk kez her ey anlam kazand ve ben kim olduumu, ne olduu
mu anladm.'' Yerel doktorlarn desteiyle, ok fazla hissetmese de, sertle
ebilen doku iin olmak istedii ameliyat geirdi. Ayn lisede eitimine de
vam etti. Okul arkadalar, onu erkek kimliiyle kzken kabullenmedikleri
kadar kabul ettiler. imdi evli ve mutlu bir insan; karsnn daha nceki ev
liliklerinden olan ocuklarn evlat edindi ve onlara babalk ediyor. Kimlii
ni gizliyor ama benzeri bir travmadan bakalarn korumak iin, hikayesi
nin tp camiasnda renilmesini kuvvetle destekliyor.

zo

Tek bir olay hibir ey ispatlamaz ya da belki ispatlad ey,

96o'larda cinsel kimliin tamamen evre tarafndan belirlennesini umut
etmenin mmkn olduu, halbuki 199o 'larda aratrmaclarn ayn rne
i, cinsel kimlik zerinde biyolojik etkinin bir rnei olarak alntladdr.
Bu olayn neden olduu bir ey varsa o da, politik olarak aktif cinsiyetler
aras insanlarn kk topluluuna, kullanabilecekleri bir bilgi salamas
dr. Bu topluluk, doumdaki cerrahi mdahalenin, ocuun kendi ikircikli
durumunun farknda olarak bymesi ve sonunda kendisi iin karar ver
mesinden ok daha kt olduunu iddia etmektedir.2'
Pek ok insan "cinsel kimlik karkl" yaasa da, az sayda insan
kendini "yanl vcuda domu" hisseder. Toptan cinsiyet deiiklii ham
lesinde bulunan transsekseller kk bir grup oluturur; zihinlerindekin
den farkl bir vcut iine bir biimde kstrlm olduklarn kendilerine ve
C i N SEL Ki M Li K Li VcuT

tm dnyaya

duyurup,

istedikleri k imlii elde edebilmek iin radikal ame

liyatlar ve sosyal travmalar geirirler. kircikli hisler tayp, kendileriyle il

gili pheleri olan insan saysnn ok daha fazla olduu kesindir. Tama
men biyolojik temellerde bile, doum ncesi hormonlar dnce biimini
etkiliyorsa, baz insanlar, toplumun ikircikli etkisinden de nce karkla
neden olan ortalama dozlar alyorlar demektir.
Ceninin bilinen geliim yollar, vcut ile zihnin aynl iin biyolo
j ik bir temel oluturur. Eer baz insanlarn beyinleri, reme kanaln er
kekletiren f-alfa indirgecini ve testosteronu almadan estradiyol alrsa, bu
ayrlk gerekleir. Dominik Cumhuriyeti'ndeki birka ailede bulunduu
bilinen bir gen mutasyonu, baz olanlarn ikircikli, diilemi d genital
organlada domasna neden olmutur. Kz olarak yetitirilmelerine karn,
ergenlik dneminde testosteron dalgas olutuunda, erkek cinsel organla
r ve sakal gelitirdil er, sesleri tenor ya da bas oldu. Cinsiyet rollerini dei
tirmede ak bir glk yaamadlar; geri bunun ne karlannn beynin kim
yasal besleniine, ne kadarnn kltrleri iinde daha cazip bir role brn
meye bal olduunu bilemeyiz. Erkek ocuk olmann zgrlnden, yal
nzca kadn olmann getirdii kstlara gemek zorunda kalsalard, belki
durumu daha fazla protesto ederlerdiF2
Ancak glkle tahmin edebileeeim bir yaanty, dandan birinin
zeti biiminde vermek konusunda tereddt ediyorum. Bunun yerine ken
dilerini anlatan insanlar alntlayaym. J an Morris'in 1974 tarihli kitab

nundrum

Co

(cevab kelime oyununa dayanan bir eit bilmece), hikayeyi ak

lkla anlatan ilk kitaplardand: "Yanl bir vcutla domu olduumu ve as

lnda kz olmam gerektiini fark ettiim de ya da drt yandaydm. O an
iyi hatrlyorum ve o, hayatnn ilk ans... Annemin piyanosunun altnda
oturuyordum, onun mzii elale gibi akyor, beni bir maara iindeyni
im gibi saryordu... M antk erevesinde dnldnde, benim bir er
kek olduum aikard. .. Bir erkek ocuunun vcuduna sahiptim. Erkek o
cuklarn giydii giysileri giyiyordum. . . Piyanonun altndan kendimle ilgili
bu kef bildirseydim, ailem belki ok geirmezdi (Virginia Woolfun andro
j en

Orlando'su

evimize girmiti ) , ama kesinlikle arrlard. .. Bunu ak

lamay hayal bile etmedim; bir sr gibi sakladm ve yirmi yl boyunca bir
Lucv ' N i N M i RASI

237

tek kiiyle bile paylamadm . . . kran duasnn kelimelerini her gn bir

anlk bir sessizlik izliyordu: 'Hazreti sa'nn ltfu ve Tanr 'nn sevgisi ve
Kutsal Ruh'un refakati hep bizimle olsun . ' Dileklerim balanma ve ay
dn]anmayken, ben erkek ocukluk dnemim boyunca, her gece sessizce,
daha az kran dolu ama daha az iten olmayan bir biimde, o bir anlk
sessizlikten sonra yle yalvardm: 'Ve ltfen Tanrm, kz olmama izin
ver. Amin. ' "23
Biyolog C. S. Hall "Aklamann, beynin doum ncesi beslenmesi
kadar basit olduunu dnyorum. Bunu basit olarak grmek ok mem
nuniyet verici. Uzun bir sre, mantkl hibir aklamaya izin vermeyen bir
yerdeydim: Kamusal ve zel kimliklerim arasndaki farkllktan kahtm so
rumlu olamazd, nk fiziksel olarak tamamen dii gibi grnyordum;
evre de sorumlu olamazd, nk ailem ve dierleri bana daima kz mu
amelesi yapmt' demektedir. Bu eliki iftinin farkna varmam, muhte
melen ben ok kkken balad ve genetik ve ona kar gelimeyi yeterin
ce renmeden nce, bu savla o kadar uzun sredir birlikte yayordum ki
artk onu gerekten gremiyordum. Aniden, daha birka ay nce fark ettim
ki , cinsel kimlik, temelde sahip olunabilecek ok faydal bir zellik -ok ke
sin snrlar olmas gerekmez ama son derece erken tarihli ve gl-; bu
nun nedeni pek ok sosyal ve cinsel ilikide temel tekil etmesi. Ve eer
cinsel kimlik temel olarak remi deilse, normal olarak ne kadar gl bir
biimde fenotipe bal olursa olsun, bazen ikisi birbirinden ayrlabilecek
tir. (Buna basit bir mutasyon ya da doum ncesi hormon salgsnn evre
sel nedenlerle yanl zamanlamas neden olabilir.)"
Dii olmak nceden belirlenmi durum olduundan, erkekten dii
ye dnen (edd) transsekselin gerekli tm hormonlara sahip olduunu,
ama beyin ksmn deitirmek iin gereken kk miktarda malzemeyi
kardn ya da zamanlamasn yanl yaptn, te yandan diiden erke
e dnenierin (ded) beyninin bu miktar elde ettiini, ama hormon paketi
nin devamna sahip olmadn dnrsek, her ikisinin (edd ve ded) ayn
sklkta olutuuna inanmak iin bir neden yoktur. S ezgilerim, erkekten
diiye dnn daha sk olduunu sylyor. Aslna baklrsa raporlar da y
le sylyor; gncel literatr, diiden erkee dnn bildirilmediini ya da
: . 1\ S t L I\ M LI K L i VCUT

daha az bildirildiini ve her ikisinin eit olmas 'gerektiini' sylyor ama

belki de yle deildir. .. Cinsel kimliin seme ansna sahip olduumu
hi hissetmedim, sadece ocukken bazen, seimlerimin normal geliimimi
engellediini hissettim; yani, sporcia daha iyi olabilseydim ya da otomobil
lerle daha oks ilgilenseydim ya da kelime oyunlarndan ve iirden ok ho
lanmasaydm, uygun erkek cinsel organlarn gelitirebilirdim."l-4
Son sz, cinsiyet deitirmeden nceki 45 yl boyunca askerlik, ga

zetecilik ve babalk yapm olan J an Morris'ten geliyor: " Benim iin cinsel
kimlik hi de fiziksel deildir, elle tutulamayan bir eydir. Belki ruhtur, ye
tenektir, zevktir, evreseldir, nasl hissettiinizdir, k ve glgedir, i m
ziktir, admlarnzdaki hafiflik, birbirinize frlattnz baklardr; cinsel
organlar, yumurtalklar ve hormonlarn herhangi bir kombinasyonundan
daha gerek olan yaam ve sevgidir. Kendiliin, ruhun btnlk parasnn
temelidir. Erkek ve kadn, cinsiyet, erkeksi ve kadns cinsel kimliktir ve
kavramlar aka aksa bile, eanlaml olmaktan ok uzaktr. .. Cinsel kim
lik gerekliktir ve cinsiyetten daha temel bir gerekliktir. "25
L M PYATLARDA C i N S iYET TEST VE S PORDA KU LLANILAN STE ROTLER
Olimpiyatlarda yaran kadnlann tm, biyolojik cinsiyet testin
den geer. Yarmak iin kadn rol yapan erkek rnei yalnzca bir tane
dir. 1 93 6 'da, Hermann Ratjen, cinsel organlarn balayp yksek atlama
yarmasna " Dora" adyla girmitir. Finallerde kadn tarafndan yenilgi
ye uratlm, bylece N azi Genlik Hareketi'ne zafer kazandrmak gibi b
yk bir frsat karmtr. Ancak, yanmaya devam etmi ve 1938'de kadn
lar dnya rekorunu krm , srrn saklamaya devam etmitir. Aka erkek
olarak yaamaya 1 957'de hikayesini anlattktan sonra balamhr.6
Daha sonraki yllarda erkeksi grnl baz atletler phe uyan
drd; zellikle de 1 9 5 9 ile 1 9 63 arasnda yaran, bu dnemde be altn
madalya kazanp 26 dnya rekoru kran S ovyet kz kardeler Tamara ve
Irina Press . 1 9 6 6 'da, Avrupa P ist ve Saha Kuruluu ampiyonluu'nda
kadn yarmaclarn, jinekologlar nnde " plak gei" yapmak zere
soyunmalar i stenmiti; bu, daha sonra inmemi testis kontrol iin i
muayeneyi de iermiti. Press kardeler ve baz dier Dou Bloku lkeLucv' N i N M i RA s

2 39

lerinden atletler yarmalara gelmediler ve ksa bir sre sonra yarma

dan ekildiler. 27
Kas kuvveti ya da ksa sreli enerji younluu gerektiren pek ok
sporda, kadnlar erkeklerin krd rekorlara asla ulaamamaktadr. Dier
lerinde -saatler boyu yerine gnler boyu sren ok uzun koular ve ok
uzun yzmek- kadnlarn rekorlar bazen erkeklerinkini amtr. Farkl
karlamalar ve rekorlar belirlemenin amac her iki cinsiyete kar adil ol
maktr; ancak, bunu yapabilmek iin kimin kadn olduuna karar vermek
gerekir. Uluslararas Olimpiyat Komitesi bu kararn atletlerin kendilerine
braklamayacan dnmektedir.
Son yllarda, plak gei ve jinekolojik muayene, yerini kromozom
larla ilgili, daha "bilimsel" bir metot olan, az mukozasndan alnan sme
ar testine brakm, 19 9o'larda SRY geninin kendisinin mevcudiyeti iin
DNA testiyle gncellenmitir. Bugnlerde, ila testinde atletler ahitler
nnde idrar yapmak zorunda, bylelikle herhangi bir genital anormallik
varsa ortaya kyor. Ama, daha az ak olan hormonal cinsiyetleraras du
rum ne olacaktr? Tek bir test -genin kendisi iin olsa bile- bir atietin v
cudunda gerekten neler olduunu anlatabilir mi?
Bu hkme kar kma yrekliliini gsteren ilk sporcu, spanyol
engelli kou atleti Maria Patino olmutur. 1985 'te, Tokyo'daki dnya ni
versiteler yarmalarnda, yanak testi erkek sonucu vermitir. 24 yandaki
atlet daha nce kendi kadnln hi sorgulamamt. Yara giderken, aya
nda bir sorun varm rol yapmas istendi. Yarmasna izin verilmeye
cekti. "Neler olup bittiini glkle kavrayabiliyordum. Korkuyor ve utan
yordum ama ayn zamanda da fkeliydim, nk vcudumun neresinin di
er kzlardan farkl olduunu gremiyordum" diyordu. "Alyordum, ama
ayam iin deil. Sralarda oturup, dier kzlarn benim yerime yarmas
n izliyordum. Bu korkun srla birlikte Japonya'da bir hafta daha geir
mem gerekiyordu. Yurttaki herkes ehri geziyor ve eleniyordu, ama ben
odamda yalnz bama oturuyordum. Konuacak kimsem yoktu." Patino
spanya'ya dnd; uzun sren, pahal endokrinolog ziyaretlerine balad ve
antremanlarna geri dnd. Gerekten de XY kromozomlar tadn,
ama ayn zamanda testosterona kar duyarsz olduunu rendi. Vcudu
C i N S E L K i M Li K Li V C U T

testosteronun ilk mesajiarna hi tepki vermemiti, bu yzden de kadn

olarak gelimiti."11
Drt ay sonra, bir sonraki yar mevsimi balarken spanyol Spor Fe
derasyonu'nun bakan, Patina'ya kendisi hakkndaki karar bildirdi. Kalc
gibi grnecek bir baka hastal varm rol yapacakt. Eer komay se
erse, durumu herkesin malumu olacakt. Komay seti. "Yar durdura
caklar korkusuyla talambm. Arkama bakp duruyordum. Biti izgisini
getii m de, endieden hastalanmtm ." Tekrar spor yapabilmesi iin ab
davay kazanabilmesi iki buuk yllk bir kamu sava gerektirdi; biyoloji ei
timli bir antrenr ve gazeteci olan Alison Carison ona yardm etti. Carlson,
biyolojik cinsiyetn tek bir genden ok daha karmak olduunun anlalma
s iin kampanya yrtmektedir. Carlson, Patina'nun davas gibi davalarn,
bizi cinsiyet ve cinsel kimlikle ne kastettiimizi tekrar incelemeye sevk etti
ini sylyor. Maria Patina'nun kard sonu daha dorudandr: " Kadn
olduumu biliyordum: bbbn gznde, Tanr'nn gznde ve en ok da ken

di gzmde. Eer atlet olmasaydm diiliim asla sorgulanmayacakt."9

Her 504 olimpik atletten biri, cinsiyet testinden kalr; 1 984 olimpi
yatlannda alh kii bu testi geemedi. Bunlar, hayatlan boyunca kendilerini
kadn olarak grm insanlard. Kromozomlanyla ilgili rendikleri ey,
psikolojik adan onlar ykabilirdi, spordan bir mr boyu uzak kalmalan
na neden olabilirdi. Kendi kimliklerinden phe edenlerin muhtemelen pek
az, testierin kesin sonucunu renme cesaretini gsterir. Yzc Kirsten
Wengler gibi yalnzca hatal pozitifvarsa ya da Patina rneinde olduu gi
bi androj en duyarszl varsa, bu kadnlarn dier kadnlara kar gerek bir
stnl yoktur. Uluslararas Amatr Atlet Federasyonu 1992'de, cinsiyet
testini hem yararsz hem de aalayc olmas nedeniyle kullannarnay
onayladysa da, Olimpiyat Komitesi bu testlere devam etmektedir.lo

Bu arada, sporcia steroit kullanm giderek artmaktadr. Daha

1 9 6 o'larda, cirit atcs Olga Connoly, cinsiyet testinin bir komedi olduu
nu, asl sorunun ilalar olduunu belirtmiti. Almanya 'da, 1 9 9 8 'deki ola
and bir mahkemede, 1980 ile 1 984 aras dnyadaki en iyi serbest stil
yzcs olan Birgit Meineke Heukrodt, ila kullanmnn byk beden
sel zararlar verdii gerekesiyle, devlete kar eski atetierin davasn temsil
luCY ' N i N M i RA S I

etmitir. Dou Alman yzme takm antrenrleri, ya kk yzclere

uluslarnn zaferi iin, "vitamin" dedikleri kk pembe, mavi haplar ver
miti. imdi baarl bir cerrah ve anne olan Dr. Heukrodt, karacierinde
ki tmrden duyduu korkuyla, hi soru sormayan kendisi ve ailesi de da
hil olmak zere herkesin sistemi kabullendii gerei arasnda gidip gel
mektedir. Bariton sesiyle, kendisine tm gen kzl boyunca sistematik
olarak androjen verdikleri iin, bir zamanlar baba figr olarak grd
antrenrlere ve doktorlara kar ifade vermektedir.3'
Temel olarak kas yapan anabalik steroitlerle, testosteron da dahil ol
mak zere temel olarak erkeksilik yaratan androjenik steroitler arasnda ke
sin bir anlamsal farkllk vardr. Gerekte ise kimyasal bir farkllk yoktur.
Anabalik steroitler erkeklerde olduu gibi kas yapar. Bu bir sr deildir:
Tm atletler steroitlerin ne ie yaradn bilir, onlar alma isteine kaplsa
lar da kaplmasalar da. Anabalik stereoitler, hem kadnlarda hem de erkek
lerde kas gcn artrr. Kadnlarla erkekler arasnda biyolojik sreklilik di
ye bir ey varsa, o da steroitlerdir. Daha fazla atlet ila ald iin yakalandk
a, ilalarn baar uruna nelere yol at daha ok ortaya kmaktadr.
S teraitler kendi patolojilerini, vcut gelitirme kltn yaymlardr.
Gzellik iin vcut gelitirmek, anoreksinin aynadaki aksidir. Anoreksikler
kendilerini ala mahkUm ederler, giderek zayfladklan halde iman ol
duklarna inanrlar. Moda dergilerinin ve mankenlerin su ortakl zayflk
imajn pompalar, baz insanlar da klinik anoreksi gelitirir. Tersine, vcut
gelitirenler genellikle hasta deil, ama tuhaf insanlar olarak grlrler. Oy
sa aynaya bakar ve ok zayf olduklann dnrler, tpk alktan len bir
anoreksiin ok iman olduunu dnmesi gibi. Aslnda, vcut gelitir
meye megareksi denilebilir: Daha ok protein, daha ok egzersiz ve neredey
se kanlmaz olarak kaslan gelitirmek iin daha fazla steroite kar doymak
bilmez bir itah. Temel olarak anoreksi bir dii hastal, megareksi ise er
kek hastaldr; ama ikisi de tek bir cinsiyete zg deildir.
Diniediim en rpertici renci seminerlerinden biri, bir lisans
rencisi atletin konumasyd. Bu renci, anabalik steroitlerin etkilerini ay
rntl olarak anlatyordu: Kas gc ve gllk, ama ayrca sivileeler (ek hor
mon miktanndan kaynaklanan ergenlik sivileelerinin ayns) ; karacier,
CiNSEL KiMLiKLi

VCUT

bbrek ve kalp bozukluklar; kontrolsz ruh hali ve iddetin "steroit fkesi"

ve sonra beynin hipofz bezinin olduu blge yeteri kadar testosteron dola
m olduuna karar verip, doal kaynan kapatmaya karar verince testis
lerin tam bir ksrlkla sonulanacak biimde kendi kendini kltmesi.
Ana fikir uydu: "Tabii ki, buna deer." Snf sinmeye balarken
aklad, " B akn. Diyelim bu, niversite bursu alabilmek ya da alamamak
anlamna geliyor. Diyelim, olimpiyatlara katlmak ya da katlmamak anla
mna geliyor. Gm ya da bronz deil de altn madalya almak . . . Hatta ka
zanmay bo verin, yalnzca para iin. Tabii ki buna deer."
A D ET VE M E NAPOZ
Bir erkek vcudu ya da kadn vcudunda yaamak kromozom,
genital organlar ve cinsel kimlik dmda da farkldr. H ormona dayal et
kilerin en belirgin ikisi, adet grme ve menapoz ile bunlarn duygusal
etkileri dir.
i nanl bir Katalik olan Barbara Ward, ldnde ilk i olarak Tan
r'ya kadnlara neden sv tesisat yaptn soracan sylemitir.P Adet
grme dngsnn hormonal temelleri yeterince bilinmektedir. Ama ne
den kana ma ? Niin, yeniden balamak iin kan ve dokuyu emmek yerine
fkrtmak? Aslnda nedenini bilmiyoruz. Bu sre insan ncesine aittir.
Eski dnya maymunlar ve bizim akrabalanmz insaymunlar adet grrler,
demek ki adet grmek uzun sredir devam etmektedir.
nerilerden biri , rabmin bakterilerden arnmasdr. Marjorie Pro
fet, kkrtc bir aratrma balatmtr: " Spermler hastalk vektrleridir."
Bu sava ok kar klmtr. Sonuta, ok sayda mikrop teneffs eden bu
run sadece mukozayla bu durumu halleder; sindirim sisteminde pek ok
engel eidi vardr. Rahim, hastalktan kurtulmak iin neden astarn da
r atmak zorundadr?33
Muhtemelen, adet grmek kanserden korur. Rahim dokusu son de
rece aktiftir, srekli blnr. Kadnlar menapozdan sonra strojen takviye
si aldklarnda, doktorlar genellikle progesteronu da tavsiye ederler; proges
teron hafif bir adet grmeyi tevik ederek, olas kanser ncesi hcreleri te
mizliyor gibidir. Ancak, tbbi grler muhteliftir. Baz doktorlar (ve pek
LuCY' N i N M i RAs

243

ok kadn) artk, gereknedii durumlar dnda adet grmeye devam etme

nin bir anlam olmadn dnyor.
Daha basit bir nc olaslk vardr: Belki de kanama enerji har
catmak yerine enerji tasarrufu salyordur. Rahim cidar kaln, sngersi ve
aktif olduunda bunu muhafaza etmesi metabolizma asndan masra fl
dr; dan atldnda i s e o k daha az. S anayilemi lkelerdeki kadnlarn
yllarca adet grdn, halbuki dier kltrlerdeki kadnlarn genellikle
st vermekte olduunu hatrlayn. Bizim avc-toplayc ilk annelerimiz, bu
gn dnyadaki kadnlarn ou gibi yllarca st vermitir; kendileri ise ge
nellikle az beslenmi ve bu yzden de yumurtlamalar muhtemel daha az
olmutur. Yetikin yaamlarnn byk blmnde adet grmediler. Bu
durumda soru olumsuzdan olumluya dnmektedir: " Dng sona erdiin
de neden dokuyu kaybediyoruz?" yerine, " Dourgan bir dng iin rahim
dokusu ina etmek, ne zaman bunun iin gereken enerjiye deer? "34
Son bir olaslk, adet grmenin bir tr optimal ama deil , sadece
evrimsel bir zm olabileceidir. Bizim soyumuz anneyle embriyo arasn
da giderek daha yakn bir temas gelitirdike, daha uzun, daha karmak
st verme sreci gelitirdike, rahmi daha ayrntl biimde hazrlamamz
gerekmitir. Rahim dokusunu aydan aya muhafaza etmek iin evrimsel
bask, tutmaya hazr olduu yaam iin onu daha krlgan, sngersi ve al
c yapmak gibi daha gl bir baskyla elimi olabilir.
ou kadn, bizim adet grme dngmz izleyen duygularmzn
biyolojik ritminin farkndadr; kimilerinin ise ruhu duymaz. Derslerimde,
birisi adet grme zerine seminer verdiinde, genellikle konumay yapan
kii dndakilerin gzlerini kapamalarn ve bylesi duygusal deiiklikle
rin kiisel olarak farknda olup olmadklarn ellerini kaldrarak beliTtmele
rini isterim. Bunun farknda olanlar kabaca

% go civandr. Daha artc

olan, dalmn eitliidir. Yirmi kiilik bir snfta daima, ay boyunca hibir
deiiklik fark etmeyen bir ya da iki kadn olur.
Dr. Katherine Dalton tarafndan adet ncesi gerginlik, psikosomatik
bir kendine acma deil, gerek bir rahatszlk olarak ortaya konmutur. Hatta
bu temel zerinden, bir cinayet davas baarl biimde savunulmutur. Kati
lin, her ay olduu gibi geici olarak aklnn banda olmadna karar verilmi-

244

C i N S E L K i M Li K Li VCUT

tir. Baz kadnlar adet ncesi hormon dengesizliinden dayanlmaz biimde

rahatsz olurlar.15 Tersine, baz kadnlar, dngnn ilk blmnn strojen et

kisiyle hipoma ni derecesinde bir mutluluk yaarlar; menapozdan sonra da st

rojen hap ve bantlannn duygusal yardmna minnettar kalrlar.

ou

kadn

iin sre daha yumuak iler; kendi gelgitlerinin ritrnini izlemek zevkli olur.
Menapozun kendisi, adet grmenin sona ermesi olarak tanmlan
maktadr. Fiziksel deiiklikler, azalan strojen seviyesinden kaynaklanr.
stroj enin kayb geriye kalan her eyi tetikler. Baz kadnlar deiiklii na
diren fark eder ve neden bu kadar alartldn merak ederler. Dierleri ise
bu dnemi strap verici bulur: beklenmedik kanamalar, ruh hali dalgalan
malar ve saatte birka kez olabilen ate basmalan. Biraz kzarnann kim
seye zarar dokunmayacan dnenler iin, bir seferinde kt bir ate
basmasnn tm belirtilerini gsteren bir erkek grdm sylemeliyim;
bu erkek o kadar rahatsz oldu ki nefes nefese, terleyerek ve kipkrmz bir
yzle yatt. Kendi kendime kadnlarn bu durumla daha iyi ve daha sk ba
ettiklerini dndm. Birka saat sonra, erkekteki ate basmas yksek st
ma ateinin ilk nbeti olarak kendini gsterdi.
Antropoloji metinlerinde zerinde durolduunu hi grrnediim
ey (sadece bir kez bir doktorun odasnda), kadnlarn hormon seviyeleri
nin ve bizim onlara duygusal tepkilerimizin son derece eitli olmasdr.
rnein, tutsaklk durumunda iftlemeleri iin gorillere ve empanzelere
yardm etmek zere, kzma dneminin idrar analizini yapan herhangi bi
ri, her hayvann her hormon iin kendi zamanlamas olduunu bilir. Ge
nel ilkeler ayndr ama her bir empanze seviye, zamanlama ve mdahale
lere verilen tepki asndan farkldr.'6
Kadnlar birbirlerine eitli bilgiler verirler: Kendisine u deil bu
doum kontrol hap ya da dozaj uygundur. Radikal bir doktor strojenle il
gili yle sylemitir: "Deneyin! Bu, yanl belirlenen inslin miktannn si
zi koruaya sokabilecei diyabet hastal deil. Her kadnn optimal dozu
farkl olabilir. ou hi istemez, bazlar 'standart doz'un yalnzca bir par
asn ister. En iyi seviyeyi ancak kendiniz deneyerek bulabilirsiniz."
Muhtemelen pek ok dier bedensel ilev ve duygu da benzeri bi

imde deikendir. Kadnlarn duygulannn gelgiti vcutlanyla temas iinLucv' N i N M i RAs

de olmalarn salam ya da onlar buna zorlamtr; bazen erkekler bunu

kendilerinde grmezden gelir ya da kadnlardaki duruma inanmaz veya ifti
ra atarlar. itiraf edin ya da etmeyin, hem erkekler hem de kadnlar, hormon
larn ve nrotransmitterlerin* yaptklarn hissederler ve belirtilerini tanrlar:
Yalnzca nerede olduuna bir bakaym,
sesim zayflyor,
Konuamyorum,
dudaklarm sessizlie mahkum,
derimin altnda zayf bir ate
yaylyor;
Gzlerimin nnde grnen hibir ey yok,
Kulaklarm
Gk grltsyle sar.
zerimde batan aa ter, ate
vcudumu sarsyor, kuru otlardan
daha solgunum;
Hissediyorum, bana bir eyler oldu,
hissediyorum
lm yan bama geldi.37
GE N L E R C i N S YET T M YLE B E Li RLER M ?
Cinsiyerin genler tarafndan belirlenmesi pek de gerekli deildir. o
u organizma, Thomas Morgan'n ilk dnd gibi, evrelerine gre geli

ir. Mississipi timsahlan arasnda, bir kulukadaki yumurtalar yksek scak

lkta geliirse daha ok erkek, dk scaklklarda ise daha ok dii olur. Ne
hir kenannda kulukaya yatan bir timsahn, serin bataklkta yatana gre da
ha ok olu olur. Ancak, yumurtalarn scak Yunan gneinde yumurtlayan
Yunan kaplumbaas daha ok dii retirken, defne korusunun serin glgeUyarlan sinir boyunca tayan kimyevi madde -ed.n.
C i N s E L KiMLi KLi VcuT

liinde daha ok erkek retilir. Baz srngenlerin iki ulu erileri vardr; ara
scaklklarda daha ok dii, iki u scaklkta daha ok erkek gibi.3
Bazen, en nemli evre faktr sosyaldir. Bilinen en byk cinsel
ikilie sahip yaratk, derin deniz tabanndaki kesecik benzeri solucan Bori
ella' d r . Srklenen bir Boniella larvas, deniz tabanna indiinde diiye d
nr . Vcudu iin bir oyuk yapar, ama son derece uzun, yaklak bir met
re uzunluunda mobil bir dil gelitirir; bu dili yukardan aa kar gibi ya
an, yiyecek birikintileri yakalamak iin uzatr. Er ya da ge, dili zerinde
ki gve belki bir baka Boniella larvas olacaktr. Bu durumda, kk, para
zitik bir erkek gelitirme ansn kullanr. Gerekten bir dii bulabilme
ans, onunla (aslnda iine girmek) kalabilmek iin tm dierlerini feda
etmeye deer.9
Cinsiyetn belirlenmesi tm yaam boyunca srmek zorunda deil
dir. Mavi ylanbalklarnn dilerini temizleyen p balk, mercan kaya
lklarnda blgesel srler halinde yaar. Erkek byk ve parlak, dii ise k
k ve renksizdir. Erkek lrse, en baskn dii bir gn iinde erkek gibi ha
reket etmeye balar. Meslektalarn ynlendirir ve blgesini korur. Bir haf
ta iinde, dii/erkek gz alc neon mavisine dnr ve dourgan sperm
sahibi olur.40
Dier seri hermafroditler sosyal uyaranlan beklemez, normal yaam
srecinde deiirler. Bahe salyangozu kkse erkektir; byk, iman sal
yangoza dntnde ise dii olur. Ezamanl hermafroditler ayn anda iki
cinsiyeti banndnr; bu, pek ok bitki ve adi toprak solucan ve salyangozlann
akrabas olan kara salyangozlan gibi

az

sayda hayvan iin dorudur.

Dzenleyici ilkelerden biri, daha byk olan cinsiyetin, byk ol

makla en byk kar elde ettiidir. Byk bir erkek denizylan daha ok di
iye liderlik edebilir. Byk bir timsah, bataklkta ak arklan syleyebilir
ve daha fazla diinin yumurtasn dlleyebilir.
Tersine, byk bir dii smklbcek ya da kaplumbaa daha ok
yumurtlayabilir. Byk olmak ona, erkee gre daha ok ey kazandnr;
nk erkekler diilere fiziksel yanla deil, trmanarak ular. Bir dier
dzenleyici ilke, ender bulunma ve dalmdr: Engin bir denizde bir dii
nin dilini bulan bir Boniella ansn kullanmaldr.
Lucv' N i N M i RASI

B i R RGAN ZMA YARATMAK

Genin ve evrenin ortak etkisi embriyoyu oluturur, bir vcut gel i

tirir ve yaam boyunca biimierimize ve duygularmza ekil vermeyi srd
rr. Cinsel kimlik geliimi bizim en belirgin genetik "anahtar"mzdr; SRY
ve aa yukar o ya da bu cinsiyetten olan vcutlarn ve zihinlerin karmak
lnn gzel bir rneidir bu. ok sayda farkl gen, bir anlamda tm aktif
genler sonuca katkda bulunur: Embriyo yaamak iin gerekli donamma sa
hip olmasa, cinsiyet ya da cinsel kimlik gelitirecek kadar ok yaayamazd.
Genlerin Darwinci anlamda kar rekabette deil, ibirliinde ya
tar. Genlerin meclisi, tm kusurlarna ramen varln srdren bir orga
nizma yaratr. 41 Organizma ve geliimle ilgili aklamalara bavuranlarn
biyolojiyi, evrimi genetik evrimsel dzeyde inceleyenlerden ok daha
"ho" bulmalarnn gerek nedeni budur.
Bu, ayrca genetik ve evresel etkiler asndan indirgemeci akla
mada neden bir sorun grmediimi aklar. Evrimin mantnn kendisi,
genlerin vcudun harika mimarisini -asimetrik barda dnen Olimpiyat
jimnastikisi, bolua atlp hatasz bir dal yapan yzc, ipi gsleyen
koucu- yaratrken ounlukla birlikte alacaklar ynndedir.

C i N S E L K i M li Kli VCUT

N K N C BLM

GD, GRENME VE KADER

o h n Tooby v e Leda Cosmides yeni ortaya kan evrimsel psikoloji iin
1 9 9 2'de bir manifesto yazd. U zlamac bir sluplar olduu sylene
mezdi. Muhaliflerini, "modas gemi gelime teorilerden kaynakla
nan na if ve hatal kavramlar -doa-evre modellerinin hatal analizi
(ve) olanaksz bir psikoloji" nedeniyle suladlar. Oysa, kendi evrimsel psi
kolojileri insan doasnn evrensel zelliklerini, atalarmzn evrildii ev
relerde hayatta kalmamz salamak zere seilen zellikleri aryordu.'
Tooby ve Cosmides kendi yaklamlarn, muhaliflerinin "Standart
Sosyal Bilim Modeli," S S B M ile karlatryordu. SSBM 'ye gre, insan zih
ninin yorulabilirlii neredeyse sonsuzdu; onu ekillendiren kltrd. Bi
reyin igd repertuvar, "hi de etkileyici olmayan ilk performanslaryla,
yani ban ve alayla donanml gelen bebekten baka bir ey iermez ."
Kltr bylesine etkisiz bireylerin rn olamazd; grubun beklenmedik
bir biimde ortaya kan bir zellii olmalyd. SSBM'ye gre, insan kiili
i, zihinler arasndaki bolukta bir yerlerde domu olmaldr:2 "Bu iddi
ann, sosyal olgularn (lale saan lgnl ya da yapbozumcu modalarn
bulac yrngesi veya arz ve talep ilkeleri gibi), yalnzca bir tek bireyin ka

fasnn iini iaret ederek anlalamamas gibi, bariz bir konu olmad vur
gulanmaldr. Bunun yerine, insan yaamnn her alannda kendini gste
ren zengin bir organizasyonun yarahmyla ilgili bir iddiadr ... Bugn ou
antrapolog iin, 'cinsel kskanlk' ve 'baba sevgisi' gibi duygular bile sos
yal dzenin rnleridir ve sosyal grup(un) artlar dahilinde, btnlkleri
iinde aklanmaldr . . . S S B M 'nin vard sonu, insan doasnn sosyal
srelerle doldurulmay bekleyen bo bir kap olduudur."}
Tanmladklar S S B M aslnda olanaksz bir psikolojidir, asla evril
mi olamayacak bir psikoloji. nsanlar her eyi retmek iin kltre da
yansayd, bir tek kuan savaa ve kaosa kanmas, hayatta kalmalda ilgili
tm umudu yok ederdi. Emekleyenlere, dil renmek iin ebeveynlerinin
diline dikkat etmeleri gerektiini kim sylerdi? Gl zihinler ve vcutlar
Lucv'N i N M i RASI

249

gelitirmeleri iin oyunlarda onlar kim eitirdi? Kar cinsi fark etmeleri
iin ergenlere kim dil dkerdi? Konumak, oyun oynamak ve hatta ergen
lik dnemi idollerine tapmak iin bile, igdsel arzularmza gvenmek
daha iyi bir fikirdir. Alayp baran bebek, o listeden igd sahibi tek ey
olarak karlmaldr. Geliimin her aamasnda, igdlerimiz, onlara ih
tiya duyduumuz anda beliriverir.
S S B M gerekten savunuluyor mu, yoksa aptal ve rkn bir kukla
dan m ibaret? Bazen bir felsefeyi bir cmlede zetierne abas, bir karika
trn resimden daha ok ey anlatmas gibi, temel olan ifade eder. Cornell
niversitesi'ndeki kadn aratrmalar blmnn lisans dersleri katalo
undaki yazda -sosyal bilimcinin mstakbel rencilerine iletmek istedi
i en acil fikir- yle denmektedir: "Yalnzca heteroseksellie ayrcalk ta
nyanlar da dahil olmak zere, cinsel kimliin tanmlar doal ya da evren
sel deil, zaman ve mekana gre deien, ciddi politik amalar ve ideolo
jik temelleri olan sosyal yaplardr."4
Cinsel kimlik, kltrlerin ounda istatistik asndan ok sayda in
sanda bulunan, biyolojik cinsiyet ile uyumlu cinsel kimlik zellikleri deil
de, tanma uyan ey eklinde totolojik olarak tanmiamyorsa ancak, ne de
mek istediklerini anlanm. Umarm, cinsel kimlikle ilgili tm ilgin sorula
rn cinsel kimliin kltrel zelliklerine ilikin olduunu kastediyorlardr.
Akllca tartlrsa, S S B M elbette entelektel bir kukladr. Kltrel
antropologlar bile sk sk insan vcudunun var olduunu kabul eder; an
cak, ikinci bir kukla fgr yaratrlar: B erbat Biyolojik H ortlak. Bu kliede
beni ve dier biyologlar ilgilendiren eyler ya sradan ya da son derece teh
likeli grlerek dlanmtr. S S B M ile B B H arasndaki blnme, alevler
saan byk kllada kuanm korkuluklarn dellosu gibidir. Her biri,
okkal bir mantk darbesinin hasmn bir enlik ateine ve bir avu kle
dndreceini hayal eder.
Ancak Tooby ve Cosmides'in iaret ettii gibi biyologlar, hasmlar
arasnda ciddi bir iletiim bulunmamasnda su ortakl etmektedir. Sos
yobiyolojiyle ilgili can yakc savalardan sonra, oumuz kzl kayn aac
nn kendimize ait olan tarafna ekildik Parmamz kampusun insan bi
limleri blmnn olduu tarafa doru sallayp yle nrldandk " Ku-

ic0o0, R E N M E VE KADER

ramlarmz, bal arlarnda ve maymunlarda ehvet ve kskanlk ve yumu

akl andran davranlar aklamaktadr. Ancak, siz hmanistler, insan

lar konusunda uzmansnz. nsanlarn tamamen kltrel olduunu iddia
ediyorsunuz. Tamam, eer yapabileceinizi dnyorsanz yapn, insan
lar aklayn."
GD V E KAD E R
Sanrm gidip hayvanlarla yaayabilirim.
O kadar sessiz ve sakinler ki.
Durup uzun uzun bakyorum.
Terlemiyor, hallerinden ikayet etmiyorlar.
Karanlkta uyank yahp, gnahlar iin alamyorlar.
Tanr'ya kar grevlerinden bahsedip beni bunaltmyorlar.
Tatminsiz olan yok, hibiri bir eylere sahip olma deliliiyle
Akln karm deil,
H ibiri bir dierinin ya da binlerce yl nce
Yaam olann nnde eilmiyor,
Hibiri saygn ya da mutsuz deil.>
Dnp hayvanara baktmzda, onlarn sessiz ve sakin olduklan
n, hayatlarn nasl yrtecekleri konusunda igdsel olarak kendilerin
den emin olduklann dnrz. Aslnda onlar da tereddt eder, umut
ederler. M utsuz olabildikleri aktr, ama bizim gibi deil; mutsuzluklan
bize benzemez.
Bu, bizim igdsel kesinliklerimiz olmad anlamna gelir mi?
Yoksa, bizler de hayvan myz? Vcudun geliiminde gen, hormon ve yap
nn birbiriyle i ie geiine hayranlk duymak bakadr, duygularmz ve
davranmz zerinde etkili olduklann kabullenmek baka. Kadn, atlet ya
da cinsiyetler aras olan ya da bu gruplarn baz yelerini tanyan okurlarn
bu durumu zaten bildiklerine gvenerek, son blmde onlarn bizi etkile
dii yolundaki saduyulu gr ileri srdm. Ancak, dnce resmiyete
brndnde rktcdr. Bizim deerli kimliimiz, genlerimizin bir
rnnden mi ibarettir?
lucv' N i N M i RAs

Bu konuda konumann sorunu, insa nlarn belirli bir davran ifa

de etmek iin isel bir

kapasitenin, o biimde davranmaya zorlarmak anla

mna geldii fikrine sarlmasdr. Lisans rencileri, snavlarda grev bilir

likle, genlerin ve evrenin etkileim iinde olduuna dair ak seik bir ifa
deyi ve hangi genlerin hangi evrede ifade edildii gibi ilgin bir soruyu or
taya koyarlar. (Profesrlerin ne duymak istediini bilirler. ) B azlar Steven
Pinker'n, yalnzca karlkl etkileime vurgu yapmak, bilgisayar o kadar
gelimitir ki yazdnz eyin nemi yoktur iddiasnda bulunmaktr, ifade
sini daha da teye gtrr. "B ir sistemin iine yerletirilmi ok sayda ma
kine olmas sistemin, girdilerine daha az deil daha zeki ve daha esnek bir
biimde tepki vermesini salamaldr." 6
Derken bir gn sonra, renciler konuurken, igdnn kader ol
duu dncesine geri dnverirler. Syleyebileceim tek ey, insanlarn
igd kelimesiyle genellikle kastettikleri eyin biyologlarn anlad eyle
ayn olmaddr. nsanlar, genellikle bir eit kaderi, kiisel olarak kar
lamalar olas evre biimlerinde asla kamamayacaklar bir karakter zel
liini anlatrlar. Arizona eyalet senatr Ann Day, sigorta irketlerinin ge
netik teste dayal ayrm yapmalarn yasaklayan bir kanun imzalad. ifte
helezonu kefedenlerden biri olan James Watson yle demektedir: " n
sanlar kaderlerinin yldzlarda olduuna inanyordu. imdi biliyoruz ki , ka
der genlerimizde, DNA'mzda . "7
Giderek artan sayda psikolog, bir

tabula rasa'nn,

yani zihnin bo

bir levha oluunun, bize tam bir dnce zgrl salamayacana ia

ret etmektedir. Bu o kadar verimsiz olacaktr ki, brakalm atalarnn by
mesini, iftlemesini ve evrim srecinde arkalarnda hayatta kalabilen o
cuklar brakmasn, bir ocuk bile ok zor byyebilecektir. Gerekten, her
eyi sfrdan renmek zorunda olsaydk, renmeye nasl balayabilecei
mizi bile, bir memeyi nasl emeceimizi ya da insan seslerine nasl dikkat
edeceimizi bile bilmeyecektik. Bir tr temel programlama arttr.
Pinker'n mecazna geri dnelim. Diyelim, birisi size harika kapa
siteli mkemmel bir bilgisayar verdi. Gerekten, ona ne yapmas gerektii
ni makine dilinde sylemek zorunda olmay ister miydiniz? ( M akine dili

tabula rasa'ya olduka

yakn olsa da, ne zihin ne de makine tamamen bo

iG D , G R E N M E V E K A D E R

bir levhayla ie balayabilir.) Kelime ilemci, yaz sayfas, elektronik posta

ve Soliter oyununun yklenmi olmasn tercih etmez miydiniz? imdi hi
kayelerinizi yazabilir, i planlar yapabilir ve arkadalarmzla sohbet edebi
lirsiniz, temel programlar oluturmak iin yllarca uramamz gerekmez.
gdsel programlama daha az deil, daha ok yaratcl mmkn klar.
Aslnda, yapay zeka mucitlerinin, makinelerin basit, igdsel eyleri (bi
zim olaan kabul ettiimiz eyler, rnein belli bir adan bakldnda n
bir dikdrtgeni tanmak gibi) yapmalarn salamaya alrken. en bata
gerek dnyann dzeniyle ilgili ok sayda "isel" varsaymla program yap
mas gerekir.8
igdler yalnzca program yazmaz; bize programlar kullanmak iin
neden de salar. Psikolojinin babas William James, una iaret etmiti: " Ku
lukaya yatm bir tavua dnyada, kendisinin dnd gibi, yumurta do
lu bir yuvann hankulade ve deerli ve zerine oturulacak bir ey olduunu
dnmeyen bir yaratn bulunmas fikri muhtemelen canavarca gelecek
tir."9 Benzer biimde insanlar da bizim istediimiz eyi isterler: Isnmak ama
scaktan bunalmamak karnn doyurmak, sevmek ve sevilmek.
i sel Eylem rntleri

H epimizin igdsel olduunu kabul ettii basmakalp davran

larn bazlarna ve igdnn neden genellikle kaderle zdeletirildiine
geri dnelim. Bunu yaptktan sonra igdnn, sklkla zgrlkle ele
tirdiimiz renme biimi iin bile ne kadar temel olduunu anlamak
zere, karmak insan davranlarnn altnda yatan modl ve programla
r inceleyebiliriz.
ilk yuvasnn zerinde oturan bir yaban rdei, bebek rdeklerin s
kntl seslerine tepki verir. Bebek rdek sesleri, anne rdein "kayp yavru"
iin annelik kilidini aan bir anahtar gibidir. Anne rdek gagasyla, alayan
yavruyu doru yuvaya iteler. Yavru sesini keser; anne ona bakar. Eer gr
d farkl trden bir rdein yanl renkli yavrusuysa, anahtar, "yuvamda
bir yabanc var" kilidini aar. Onu ldrene dek gagalar.o Bu tuhafbiimde
paralara ayrlm davran, byk oranda sabit igdlerin tipik rneidir.
Bunlar genellikle az sayda, basit ama nemli uyaran ile ortaya kar ve olLucv' N i N M i RAS

duka az motor hareketi ierir. Bu, elbette bizim, igdy zorlayc davra
n-kader olarak -esneklik olarak deil- olarak dnmenzin nedenidir. r
Bylesi igdlerin ortak yan, bir eyi ilk seferinde doru yapmak
konusunda ok nemli olmalardr. Pek ok ku ve kk memeli, eer da
ireler ok byk ya da kk deilse ve zellikle kkten bye doru
adeta yaklayormu gibi olursa, iki daireye kar isel bir korku duyar. Eer
genileyen iki daire gsterirseniz, bu, yeni domu civcivleri fel edebilir ve
yeni domu domuz burunlu ylanlar titremeye balayabilir. Baykuun
gzlerinin daire olduunu adm adm renmek iin zamana ihtiya duy
salard, ilk admdan sonra hayatta olmayacaklard. Bizim de isel olarak te
tiklenen benzeri tepkilerimiz vardr: Bunlar orgazm (geri bizim bunu
renme frsahmz olur) ve yaamnzn ilk hapr, douunuz ya da ocuk
douruunuz gibi son derece nemli eylemlerdir. '2
Vcudunuz, isteseniz de istemeseniz de haprmaya balar, birinci
den ikinci aamaya giden kaslmalada ocuk dourmaya balam oluverir
siniz. Bir seferinde, hemire bana "S akn itme! " demiti. " B en it miyorum "
diye tiz bir sesle bardm, "O itiyor. " iterken, ileri bilinli ya da bilinsiz
olarak yavalatabilir ya da hzlandrabilirsiniz ya da korku ve endie yzn
den kaslmalar basklayabilirsiniz, ama doum srasnda vcudun bilgeli
i sizin bilinli kararlarmza uymaz.
Haprmak ve ocuk dourmann bizim bilinli zihinlerimize ula
t aktr. Hayvanlarn bilinlilii sorusuna daha sonra geri geleceiz
ama, bizim kendi tecrbemiz, bir hayvan, srf eylemleri isel olarak tan
nan uyaran tarafndan tetikleniyor diye zihinsiz varsayamayacamz gs
teriyor. Belki, saf yaban rdei, yavru ona seslendiinde ilgilenme hissi ve
sonra yuvasnda bir yabanc bulmann verdii rahatszlk hissinin rdek
versiyonunu duyuyordur.'3
rren Haline Getirme
Her iki kuun da partnerine sunduu grn, bir anda tamamen
deimiti. nceleri, siyah ve benekli koyu kahverengiydiler; imdi birbir
lerini tamamen parlak, beyaz renkte ve yzlerinin etrafn kestane ve siyah
renkle saran daireler olarak grmekteler. " Bu pozisyonda, birka saniye,
2 54

i G D , G R E N M E VE KA D E R

Resim 1 3. G lrnek iseldir, tm trlerimizde ortaktr ve dil konusunda baarsz oldugumuzda bile pay
lalabilir. (Bill Leimbach, Morris'te, 1977)

gslerinden yukarya doru bir o yana bir bu yana yavaa sallandlar; es

riklik verici bir hareketti, sanki bir dans mziiyle sallanyorlard."14 ite Ju
lian Huxley 1 9 1 4 'te , byk tepeli dalgkuunun flrtn byle tasvir edi
yordu ve temel bir mecaz oluturdu. Dalgkuuyla partnerinin durular
nn "trenlemi" olduunu syledi. Hayvanlarda tren. abartma, klie ve
tekrar anlamna gelir. Bunu, bir insan trenini tanyacanz biimde tanr
snz; adeta anszn paratle Bali'nin maymun dansna ya da Vatikan'daki
byk ayine gitmi gibi olursunuz.' Hayvaniann sosyal iaretleri neden t
ren biimi alacak ekilde evrilmitir?
Belirs izlik tamayan alglama ve alglanmak nemli olduunda,
doal seilim trenlemi iaretierin hem gndericisini hem de alcsn bi
imlendirmitir. Bizler, normalde, bu evrimi bir tr iinde gereklemi
olarak dnrz, ama bu, trler arasnda da ileyebilir. p baln neLucv' N i N M i RAs

on mavisi pullar ve dalgalanarak yaklamas ylanbalna, bu baln onu

paraziderinden kurtaracan iaret eder. H er ikisi iin de (geri p ba
lk iin ok daha nemlidir) ylanbalnn onu yememesi nemlidir.
Sosyal sinyallerimizin ou , farkl insan kltrleri arasnda ve
hatta kr ya da sar domu insanlar arasnda bile klielerden oluur.
Onlar isel olarak trenlemi eyler biiminde dnebiliriz. Kahkaha
ve glmseme, belli bir mesafeden selamlama amal ka kaldrma, tel
didin gergin dudakl ka at evrensel insan iaretleridir; empanzeler
deki benzer yz ifadelerinden ok farkl deildir. Kr bebekler insan s e
si duyduklarnda glmser ve grmeyen gzlerini sesin geldii yere
odaklarlar. Glmseme ve odaklamann, bir yetikinin glmseyiini
kopya ederek ya da hatta bebei glmsedii iin dllendirerek renil
mesi gerekmez. Ama grsel kopyalama da olduka iseldir. Yirmi daki
kalk bir bebek bile bir yetikinin ifadesini taklit etmeye alabilir. Az
n aar, ka atar ve hatta, ciddi ps ikologlarn antikalklarna tepki olarak
1
dilini bile karr. 6
Trenletirmenin evrimi iyi kavranmtr. Darwin, sosyal iaretie
rin genellikle "yan rn" hareketlerinden balarlna iaret etmi, bunlara
"yararl ortak alkanlklar" adn vermitir.17 Darwin'den alman bir ders ki
tab rnei, cinnet benzeri fkenin krmz yzdr. Daha da tehlikeli olan,
soluk, souk fkedir. Beyazlaan bir yz, burun deliklerindeki mavilikle,
sahibinin bir bak ekiyor olduu anlamna gelebilir. Sinir sistemi, i or
ganlardan kan ekip savamak ya da kamak zere hazrlk iin da verdi
inde ve sonra hemen hareket edebilmesi iin gerekli kaslarda younlaa
cak ekilde deriye kadar ektiinde, renkler deiir. Renkler, kaslarn hazr
durumda olmasnn bir yan rndr, ama biz onlara anlaml uyaranlar
m gibi tepki veririz. Avrupal ve Uzakdoulu insanlar byledir. Bunu sor
duum esmer Malay arkadalarm da souk, titreyen bir fkeden bahsetti
ler. Bizim trrozde sinir sisteminin temel ileyii, iaret olarak kullan
mndan daha yaygndr; geri soluk yzler, ak tenli bir yz gelitirirken
renk deiikliklerini alartm olabilirler.
Trenlemi iaretler iin ikinci bir kaynak, niyet ifade eden hare
ketlerdir. Bir vervet maymunu bir dierine yaklamak isterse ileri doru
i G D , R E N M E VE KAD E R

hareket eder, karsndaki bu hareketi korkuyla kontrol eder. Vervetler ve

dier pek ok omurgalda, bylesi yakl analar ve kontroller, yz gerilmele
ri ya da ban aa yukar hareket etmesi biiminde trenlemitir, bunla
ra genellikle azn ak olduu, tehdit ieren yz ifadesi elik eder. Bazen,
ilk yaklam balatan fke deil , arzudur. Herhangi bir ehir gvercinin
reveranslarna ve cilvelerine bir bakn!
Kzarmak ya da yaklanann niyet bildiren hareketleri gibi mkem
mel biimde i gren iaretler varken, trenletirmeye neden ihtiya duyul
mutur? Mkemmel olmayan bir telefon hatt dnn: Belki M adagas
kar' dan eve telefon ediyorsunuz. Sadece seeneiniz var. Birincisi, ha
r: Sesini iyice ykselt ve bararak konu. kincisi, ii basitletir: "iler iyi
gitti ve uuumu deitirebileceim, sanrm bu pazar olabilir" yerine " Pa
zar gn geleceim! " ncs, onay alana dek kendini tekrar et: "Ta
mam, seni karlayacaml " Ancak bundan sonra, hat kesilene dek daha in
ce sevgi szckleri syleme riskini gze alabilirsiniz.
sel iaretler genellikle hem abartlm hem de basittir. Bir erkek
dikenli balk, yumurtalar olan hamile bir diiye benzeyen ikin gbekli ka
ba bir balk modeline kur yapar. Krmz boyal gbei olan modele ise ra
kip bir erkekmi gibi saldrr. Oxford'daki laboratuvarnda Niko Tinber
gen'in deneyleri, kzl ngiliz posta arabalarnn uzaktaki bir caddeden ge
iiyle kesintiye uramt. Dikenlibalk erkekleri, srt dikenlerini kaldrp
akvaryumlarnn pencere kenarndaki blmne gitti ve posta arabasn
kendi blgelerinden kp gidene dek, bir keden dierine giderken izledi.
Balklar aptal deildi. Gerek balkiara modeller ya da posta arabalanna ver
diklerinden daha gl tepki verdiler. Ancak, acil evrimsel ihtiya, ilk me
saj basit bir biimde doru olarak almaktr.'8
ou gsteri yalnzca abartlm ve basit deildir, abartl olsa bile
sabit bir younlukta yaplr.'9 Bu, yine belirsizlii ortadan kaldrr. Ancak,
bu bir hayvann duygulannn younluunu iaret etmenin yolu olarak ses
yksekliini ya da j est yelpazesini kullanamayaca anlamna gelir. Ses
ykseklii deimez biimde "yksek"e ayarlanmtr. Buna cevap, tekrar
dr. Tekrar, mesaj yerine ulatrr ve ayrca mesaj gnderen yaratn sra
rn kaydeder. Vervet maymunu tekrar tekrar ban aa yukar saliayarak
Lucv' N i N M i RAs

2 57

tehdidini srdrr. Reverans yapan ehir gvercini diisi krntlar istek

siz isteksiz yerken, gsterisini srdrr.
Bunu, partnerierin fiziksel g ya da potansiyel ball deerlen
dirme kararllyla birletirdiinizde, hayvan flrtlerinin kendilerini hari
ka bir biimde tekrar etmesine, tavuskuunun yzlerce gz olan kuyruu
na ya da cennet kularnn gzel tylerini gstermek iin srekli taklalar at
masma armamak gerekir.
Baz hayvanlar, ok sayda bylesi iaretle ba edebilmek iin gere
ken beyin alanma ya da bilgi kanal kapasitesine sahip olmayabilir. Evrim,
niyet hareketlerinin hammaddesinden yeni iaretler oluturduka, eskile
rin ender ve tannamaz hale gelmesi ya da fazla kullanlmaktan etkisinin
azalmas mmkndr. Fazla kullanma cinsel iaretiere uygulanabilir. Bir
rakibi saf d etmek iin giderek daha dk motivasyonlarda bile "yksek
younluklu" bir iaret ret: Gerekten istediin ey sadece bir gecelik bir
ilikiyken, lmsz bir tutkuyu ilan et. Bu iaretierin alclar da onlar gz
ard etme ve yeni bir yaklama daha fazla dikkat etme -bu da sonunda t
renlemi hale gelebilir- konusunda evrilirler.20
nsan iaretlerinin basit, abartl, sabit younluklu ve tekrar eden
bir zellie sahip olmak zere evrilmesinin nedenleri aktr. nsanlarn t
renleri de nemli ve bir anlamda sarih olan anlam iletir; geri bunu bizim
insan dikkat alann dolduracak biimde genilemi olarak yaparlar. nsan
larn trenleri, kkenieri unutulduunda bile, kendi ivmesini kazanr. B el
ki, Madagaskar telefon hattnda barmak gibi grltl bir kanaldaki me
sajlar ayn zelliklere dneceklerdir. Belki de trenletirmenin, duyma
s, anlamas ve sonunda cevap vermesi gereken, sar ve uzak tannlara
ulamann doru yolu olduuna dair bir zihni duyuyu da miras aldk.

KARMAl K GENETK ZELLKLER

Karmak biimde deien zelliklerin miras alnn incelemenin
iki yolu vardr. Birinci yntem, tek yumurta ikizlerini ift yumurta ikizle
riyle karlatrmaktr. Tek yumurta ikizleri tek bir dllenmi yumurtadan
oluur; tm genleri ortaktr. ift yumurta ikizleri iki yumurtadan oluur;
dier kz ya da erkek kardeler gibi ortalama olarak genlerinin yars ortaki G D , i:; R E N M E V E K A D E R

tr. Soru udur: Eer ikizlerden biri , romatizmal artrit, i zofreni ya da yk

sek IQ gibi bir zellik gsterirse, dier ikiz ayn zellii ne sklkta gste
rir? Eer tek yumurta ikizleri arasndaki benzerlik normal kardelerinkin
den daha fazlaysa, bu fa rkn bir blmn kaltma balayabilirsiniz, an
cak tmn balayamazsnz. Tek yumurta ikizleri doumdan itibaren bir
birine benzer ve benzer biimde davranr. Yabanclar onlar kartrr. Bir
birine benzeyen tepkileri, aile ve arkadalarn onlara aynym gibi davran
malarna yol aar. Ksacas, tek yumurta ikizleri, normal kardelere gre da
ha benzer bir evreyi paylar. Benzerlikteki farkllk, kaltma giden mut
lak bir rehber deildir; yalnzca lm iin bir yaklamdr.
Ancak farkllklar artcdr. ki erkek kardein biri alkolikse, onun
ikizi % 40 olaslkla alkoliktir, halbuki normal kardelerde bu oran %
2 o'dir. (Dii ikizlerde bu fark byk deildir: % 2o'ye % 30.) Farkllk, i
zofreni iin, tek yumurta ikizlerinde % 45, ikiz olmayan kardeler arasnda
% s ; otizm iin % ss 'e % 20; okuma bozukluu iin, % 6o'a % 40'tr. o
u, hastalk benzeri farkllklar gsterir: romatizmal artrit iin % 45'e % ro;
sara iin % 8 5 'e % 25. Daha mulak zellikler de ayn eilimi tar: utan
galk, gl hafza, ergenlikte mesleklere duyulan ilgi, IQ testierindeki ba
ar gibi . IQ testierindeki korelasyon, tek yumurta ikizleri iin % 8o'e ula
r, ikiz olmayanlarda yalnzca % 55'tir. Birbiriyle karlatrlan ikizlerin
her biri ayn ailede ayn anda yetitirildii iin, bunun, toplumsal arka plan
asndan standart bir IQ testinin yanlma payyla ilgisi yoktur.2'
kinci yaklam, evlat edinilmi ocuklar, biyolojik ve evlat edinen
ebeveyri ve kardeleriyle karlatrmaktr. Yine kaltm, ikizlik aratrmala
nnda ortaya kan e zelliklerin tmnde byk bir rol oynar. nsan davra
n zelliklerinin byk oranda kaltmla gemesi, hayvan genetikbilimcile
ri iin pek de artc deildir. Sadece birka kuak iinde, kolaylkla akli
farkllklara sahip hayvanlar retebilirsiniz. Baz fare seylan, labirentlerde
ilerinden geldii gibi komay tercih eder; dierleri Iabirentn kollan zeri
ne boyanm grsel ipulanna dikkat eder. Baz fare soylan dier erkeklerin
yavrularn ldrr, bazlar hogrldr.

Cocker spaniel'Ier yumuakbal

lk iin ve coli'ler srlere obanlk yapmak iin yetitirilir. Kendi kiilikleri

miz ve entelektel becerilerimiz zerinde genetik etkilerin olduu aktr.
Lucv' N i N

M i RA S

2 59

IQ korelasyonlar ortaya bir rakam karr: n sanlar aras ndaki

farkllklarn kabaca % 5o'si kaltma, % 5 o 'si evreye bal gibi grn
mektedir (art-eksi % zo). Dier bir deyile, grlen farkllklarn % 3 o 'la
% 7o'i muhtemelen kaltma baldr. ( Bu, bir topluluktaki eitlerneyle il
gilidir. Genlerin size ya da herhangi bir bireye zekanzn % 5 o'sini verdi
i, dier % 5o'yi de kltrn ekiedii anlamna gelmez.) S anrm, bu tip
bir istatistik neredeyse nitel bir ifadeye indirgenebilir: Evet, hem genlerin
hem de evrenin zekayla byk bir ilgisi vardr. Bu da bizi baladmz
yere geri gtrr. u
Tehlikeli olan, bunu

nicelik

olarak kullanmaya kalkarak, politik bir

solucan kutusunu amamzdr. zerinde anlalan vurgu tamamyla evre

seiken ( S S B M kuklas ve yalnzca ksmen doru), karlan sonu, ebeveyn
leri ve aileleri ve hatta iyi ocuklarn televizyonunu desteklemek iin, okul
lar, kreleri ve HeadStart* programlarn iyiletirmek olmutu. Vurgu, b
yk oranda (ne kadar fazla olduu nemli deildir) bir kahtm bileenine
kaydnda, u eski Berbat Biyolojik Hortlak, "igd kaderdir," tekrar or
taya kar. Protesto etmeye alrsnz: " Bakn, bu rakamlarn arkasndaki
tm varsaymlar kabul etseniz bile poplasyon varyansnn % 3 o'la % 7o'i
kiisel kader anlamna gelmez! " Yine de, " Eh, baz insanlar aptal doar" di
ye balayan grlere maruz kalrsnz.

Ortaya karan/Engelleyen Genler

Genetik mekanizmalada ilgili fazla bir ey sylemeyecei m . Ama,

ortaya karan gen demekle ne kastettiimizi aklamak gerekiyor.

nellikle engelleyen gen demektir. Fark edilen deiiklikler yaratan

Bu ge
byk

gen etkisi, genellikle bir takm karmak srelerdeki engellenmedir. ou

genetik engellenme akli bozukluklara neden olur: down sendromu,

ketonuria**, "hassas X"in genetik olarak kesintili tekran

phenyl

gibi. Brakn deha

y, sradan zeka dediimiz olguyu ina etmek iin bile ka adet genin etki

leim iinde olduu hakknda bir fikrimiz yok. Analoj i , tatan yaplma keAB D'de dk gelirli ailelerin ve aniann 05 ya aras ocuklarnn ihtiyalarn karlamaya yne

lik devlet program. -.n.

**

Zihinsel sorunlara yol aan genetik bozukluk -ed.n.

260

i G D , R E N ME VE KA D E R

mer rneidir. Bir ta ekin, tm kemer ker. Kemer iin hibir ta, ke
meri yaratan ta deildir. Bunun byk istisnas S R Y'dir, burada vcudun
tam olarak gelimi iki program vardr: Bunlar iki farkl insan kastnn cin
siyet farkllklarn retmeye ve izlemeye hazrdr.
Bu, belli bal genleri tanmlamakla elde edilen kazanmlar k
msemek deildir. rnein Huntington hastal, yetikinleri orta yata
mahveden bir nrodejeneratif hastalktr. Tiklerle ve rasgele el sallama ha
reketleriyle balar. On yl ya da daha uzun bir srede engellenemez biim
de ilerler, akli bozukluklar ve lmle sonulanr; ancak hastalar durumla
rnn ktye gittiinin farkndadr. 1 993 'te, bu hastaln kromozom 4 ze
rindeki tek bir gen iinde tekrarlanan bir paraca bal olduu bulundu3
Molekler biyolog ekipleri ile aile psikolou Nancy Wexler arasn
daki 25 yldan fazla sren ibirlii, genetik anamaliyi kefetmeye harcan
mtr. Wexler'in amcalarnn Huntington'dan lmt; sonra ,
1968 'de annesinin hastala yenilmeye balad tehis edilmiti. kinci bir
aile de aratrmaya katkda bulundu. Mutasyonu olan tek bir kadnn so
yundan gelen n.ooo kii Venezuela'da Maracaibo Gl civarnda yaa
maktadr. H untington hastal dnyada en fazla bu insanlar arasnda g
rlmektedir. Onlarn kan rnekleri ve genetik soyaalar, sonunda hatal
genin bulunmasn salamtr. " Hemen balarsak belki annem iin ge ol
madan bir tedavi bulabiliriz, diye dnmtk Sonra belki kz kardeim
ve benim iin gecikmeyecek bir tedavi olabilir diye dndk. imdi, bir
biimde, tm dnyada H untington riski tayan binlerce insandan oluan
ok byk bir ailem varm gibi hissediyorum. Onlarn tm iin ge ol
mayacak bir tedavi bulacamz mit ediyoruz. "-t
Yok etmenin tersine, karmakl ina etmek iin, eklemeli ya da
etkileimli etkileri olan pek ok gene ihtiyacnz vardr. Bu gen gruplar, ye
tikin boyu ya da IQ puan gibi nicelik olarak deien zellikleri belirler.
Olaslklar asronomiktir ve tek bir genin neden olduu etkiler ya da ok k
sa seriler dnda, ksa srede bilginin snrna dayanrz. Bu, bizi kaltma
bal deikenliin orann tahmin etmekten alkoymaz. Sadece, bizim,
hangi genlerin ya da ka tanesinin iin iinde olduunu genellikle belirle
yemediimiz anlamna gelir.
Lucv' N i N M i RAs

Ecinselliin Geni Va r m ?

Dean Hamer v e meslektalar, 1 993'te, X kromozomunun s o n ks

mnda bulduklar kk bir blgenin erkek cinsel ynelim ini etkileyebile
ceini duyurdu. H amer 'n grubu ecinsel erkeklerin, yksek oranda e
cinsel erkek kardeleri olduunu ortaya kard . Ha mer, "Aile tarihini in
celediimizde, baba tarafndan ok, anne tarafnda ecinsel erkek olduu
nu grdk . . . zellikle, ecinsel erkeklerin daylannda ve teyzelerin oul
larnda. " demektedir.25 Bu, kahtmsal bir faktr olduunu gsterir, ancak
bunu ispat etmekten uzaktr. Erkek ecinsellii iin klasik psikoanalitik
aklama, zayf bir babayla baskn bir anneden kaynaklanddr. B elki ca
navar kadnlarn oluturduu aileler, kocalar ve oullar kadar, erkek kar
deleri ve erkek yeenieri de bask altnda tutmutur. Bu da bize ayn tip
soyaacn verirdi.
Soyaalarnn syledii ey, ecinsellikle ilgili erkek eilimi kal
tmsal ise, geni aramak iin baklacak en iyi yerin, annelerin oullarna ge
irdii X kromozomu olduudur. Hamer'n ekibi, aileleri anne tarafndan
kahtm gsteren ecinsel erkek kardelerden 40 iftin kromozomlarn in
celedi. Otuz iftte, X kromozomunun sonundaki iaretleyici gen ayny
d. Bu, otuz iftte, be iaretleyicinin yaknlarnda bir yerde, davranla
rn etkileyen bir genin bulunduu anlamna gelebilirdi.
Meme kanseri genini kefetmi olmasyla nl Marie-Claire King,
H amer'n grubu bulgularn akladktan bir hafta sonra,

Nature'a

bir

mektup gnderdi. Erkek kardelerden yedisinde bu iaretleyicilerden ol

madn hatrlahyordu: Onlarn durumu neydi ? S oyaalar, tek bir geni
paylaabilecek ecinsel topluluu bulmak iin kasten seilmiti . Sonular,
genelde ecinseller ya da ecinsel olmayan (ya da olmadklarn syleyen)
denekierin erkek kardeleriyle ilgili kuramsal alanda ka farkl genetik
faktr bulunduu ve ecinsel olan ve olmayan erkeklerdeki orann ne ol
duu, genin skl ya da onunla ilgili iaretleyiciler hakknda hibir ey
sylememektedir. G

King yle devam etmektedir: "Cinsiyet, yani dii olmak, imdi

dnyada, genetik zellie bal seici krtaj iin en sk rastlanan nedendir.

iGD, G R E N M E VE KA D E R

Eiti mle, ecinsel erkeklere kar benzeri bir hogrszln ortaya k

n nleyebilecei m i ze inanmak isterim. Ancak, insan kavrayndaki tm
temel ilerlemeler gibi , modern genetik de haksz kullanrnlara aktr... e
itlemeyi tanmlamak ve zerindeki genetik etkilerini karakterize etmek,
bu eitiernenin nemini ve deerini kabul etmektir, onu lanetlernek de
il." Anne Fausto- Sterling ve Evan Balahan unlar ekliyordu, " Bizler, ara
trmaclardan, yaygn cinsel davran rntlerinin 20. yzyl Avrupa ve

Amerika'snda, sanki tek ve bamsz bir varlkm gibi adlandrdmz,

tek bir son noktasna (ecinsel ynelim) giden ok sayda yolu temsil ettii
ni hatrlamalarn istiyoruz. Ecinsellere ynelik nefret sularnn skl
gz nne alndnda, ecinsellerin yaamnn tehlikede olduunu syle
mek adil ve gerein ta kendisidir."27 Hamer'n ilk bulgularn izleyen di
er aratrmalar kesin sonular vermemitir. B irka bin ikizle yaplan eit
li anketler, erkek ecinselliinin, IQ gibi yaklak % 5o'lik bir oranla kalt
ma bal olduunu gstermektedir. IQ tahminlerinde olduu gibi, hata
marj ok byk olmaldr; ou insann yalan syledii bir konuda marj
daha da byk olacaktr.28
Byle genler nasl alyor olabilir? mitlendirmekle birlikte so
nusuz olan bir rnek, memelilerden deil meyve sineklerinden verilebi
lir: Tek bir gen, eer sinein kokuyu tand anten loblarnda kendini
gsterirse, erkek sinein, bir dier erkein kokusunu cazip bulmasna ne
den olan anahtar evirir; bylelikle bu erkek hem erkek hem de diilerle
flrt eder. nsan cinselliinin yneliminin tek bir pheromon'a bal oldu
unu kimse ileri srmyor. Ancak, zt cinsiyedi partnerin farkna varl
mas, reme iin, bizim memeli atalarmzn -en azndan arkalarnda
kendi soylarndan gelenleri brakanlar- davranlarnda olduka sk bir
kilit ve anahtar mekanizmasna sahip olmas gereken, basit ve nemli ey
lemlerden biridir.29
Ecinsel topluluun tepkisi elbette karktr; her toplulukta ok sa
yda farkl insan vardr. ounun, Hamer'n bulgularn olumlu karlad
alntlanmaktadr. Gnmz Amerikan kltrnde erkek ecinsellii
iin genetik bir temel, bu zelliin ne ecinsel kiinin ne de ailesinin kara
r olduu anlamna gelmektedir. Ecinseller farkl domu olduklarn syLucv' N i N M i RAS I

leyebilirler. Bu elbette ok gvenilir deildir. Genetik eilim fikri, Nazile

rin Yahudilerden nce ecinselleri ld rme nedenlerindendi.
Amerikan erkeklerinin yaklak % 2 ile % 4' eci nsel olduunu
aka belirtmektedir. Kinsey, Amerikan erkeklerinin neredeyse % 4o' nn ,
orgazm noktasna gelinceye kadar en az bir kez ecinsel temasta bulundu
unu tahmin etmitir; daha yakn tarihli bir aratrma, tahmini % 2o'ye in
dirmektedir. Eer ecinselliin genetik bileeni varsa, neden bu kadar faz
la? Neden doal seilim tarafndan deiiklik gstermedi ? 10
Birka telafi edici avantaj ileri srlmtr. Belki yakn akrabalar
ecinsellerden fayda gryordu. Harika amca, day, teyze ve hala olan re
meyen yetikinlerin bulunduu bir aile, buna sahip olmayan ailelere gre
daha iyi durumda olacaktr. Bir dier aklama, ou ecinselin ocuunun
olmasdr. Yakn gemite toplumumuz ecinsellii ylesine damgalam
br ki, baz ecinseller daha hogrl bir toplumda biseksel olacakken e
cinsellii semitir. Benzeri biimde, daha hogrl bir kltrde, hetero
seksel olarak yaayan pek ok kii de biseksel olacaktr. Ecinsel davra
n, bizim tm primat akrabalarmz da dahil olmak zere, ou ku ve me
melide grlr; ama bu biseksalitedir, saf haliyle ecinsellik deildir. Pri
mat biseksellii, diilerin, (kzma dneminde olmayan) dii partnerler
iin gruptaki partnerleriyle rekabet etmelerine kadar geniletilebilirY Eer
saf ecinsellik muhtemel ok sayda genle birlikte ok sayda evresel ne
denle srekliliin bir ucuysa, bu genlerden bazlarna sahip olmann, insa
nn kendisi, yavrusu, ailesi ve hatta grubu iin avantajlar olacakhr. Sonu
ta, Eski Yunanllara gre bir asker, arkadalarn sevrneden nasl onlar iin
hayahn verebilirdi ki?
GD D o G RU M U D U R ?

Eer igdler ve karmak zelliklerin ortalama olarak sabit gene

tik bileenleri doal seilirnden kaynaklanyorsa, bunlarn, atalarmzn o
u iin pek ok kuak boyunca gerekten de doru olduunu -yardmc ol
duklar anlamnda- varsayarz. Kentlerde yalnzca 5.000 yldr yayoruz.
En fazla o .ooo yldr, doay iftliklere dntrebilmi durumdayz.
gdlerimizin tarihi ise ok daha ncesine dayandrlr. Bunlar, bizim av

IGD, R E N M E VE KAD E R

c -to playc atalarmza gre programlanm tr. Bu, igdsel

eilimlerimi

zin ounun ta devrinde uyum salad anlamna gelir. Doal seilim de

vam etse de, yeni artlara uyum salamak iin deiecek kadar vaktimiz ol
mamtr. Bu, ayrca, bugn etrafmzda grdmz, bencillikle dier
kamln , kiisel hrsla sosyal sorumluluun harika karmnn uzun za
mandr mevcut olduu anlamna gelir.
Bugn bir zelliin doru (uyum salam olmak anlamnda) oldu
una karar vermek iin, " H angi zellik?" ve " N e zaman?" sorularn sorma
mz gerekir. Emzirmeyi ele alalm. Emzirmek elverili, temiz, anne-bebek
ban glendiren bir eydir ve hem baklk direnci bileenleri, hem de
inek ya da soya stnde bulunmayan proteinler ierir. Steril su bulmann
g olduu nc Dnya'da, biberonla beslenen bebeklerin lme riski,
emzirilen bebeklere gre iki kat fazladr. Her adan, doal sre daha iyi
dir; annenin evden uzakta almas, H IV virs tamas veya gerekten
bundan holanmamas ya da bir nedenle yeterli st retmekte glk ek
mesi dnda. La Leche Ligi'nin propagandasna ramen, her yeni anne ol
mu kadn yeterli st retmez; sadece, Batl hastane usulleri altnda, ou
zannettiinden daha fazla st retir. Kadnlar reme, dourganlk, hamile
lik srasndaki mide bulants,

preeclampsia, *

doum srasndaki glk gi

bi konularda olduu kadar bu konuda da farkllk gsterir. Baz durumlar

da, biberon kullanlmas hem anne hem de ocuk iin daha iyidir. Eski M
sr' dan kalma, bebekleri beslerneye yarayan kaplar vardr; kadnlar seme
ansna sahip olduklarn uzun zamandr bilmekteler.3
Sahip olunacak ocuk says sz konusu olduunda, doal sre da
ha iyi midir? gdlerimize gvenirsek -ya da en azndan iftleme ig
dmze bakarsak- sanayilemi toplumlarn iyi beslenen kadnlarnn on
iki civan ocuk dourmas doaldr. Varlmz srdrme ve sahip oldu
umuz ocuklar iin mmkn olann en iyisini yapma ynndeki derin
ebeveyn igds, igdlerimizi izlernemizi engeller.
Soyut ahlaki koda gre deil de avantaj asndan doru olandan
bahsetmekle, tanm yapmaktan kanm m oluyorum? Bu kitabn ana
Gebeliin sonlannda ortaya kan kan basncnda ani ykselme, grme bozukluu, an kilo alma
ve iddetli ba ans gibi belirtileri olan zehirlenme -ed. n.

Lucv' N i N

M i RAS

fikri ahlaki kodlarn da genel olarak avantajl olduudur. Bizim atalarmz,

dnyadaki toplumlarn her birinde, sosyal normlardan korkma ve sayg
gsterme, hilekarlk yapaniar snama, benci llik yerine ibirliine deer
verme kapasitesi gelitirmitir. Ama bu, herhangi bir durumda nasl dav
ranlacayla ilgili sorunu zmez . Bu, bebei neyle beslemeniz gerektii,
bir bebeiniz daha olmasnn gerekip gereknedii sorusunun cevabn
vermez. Bu, vcut ve zihinden oluma bir kimera* olduumuz, zih inleri
mizin de zamann her bir annda neler olup bittii ve daha nce de neler
olduuyla ina edilen kimeralar olduu bilgisinden rkmememiz gerekti
i anlamna gelir.
fARKLI LIKLARI D E STE K L E M E K

nsann kendi yavrular arasndaki eitlernelerin sahip olduu

nemden (epeyce) bahsettik eitierne o kadar nemlidir ki, onu retmek
iin seks yapmaya bile deer. evrenin amatas iinde bir eylem i doru
yapmak nemli olduunda, igdsel ya da genetin etkisi alhndaki dav
ran hakim oluyorsa, bu davran eitlilii nasl ortaya kar?
Bir olaslk, farkl olaslklar iin farkl kahtmsal komutlar prog
ramlamakhr. Eer yaklaan balk toparlaksa flrt et; zayf ve krmzysa sa
va. Eer dnya byk erkek aybalklaryla doluysa, dii taklidi yapan bir
sinsi ol. Elbette genlerde bile bilgi kapasitesi snrlar ve olas durumlarn
saysnn snrlar vardr; bu snrlar, uygun tepki iin seilim uygulayabilir.
e i t l i B i i mler Alabi len Davra n l a r
Bir dier olaslk, rasgelelii programlamaktr. Baz oyunlarda, ye
nilemez tek strateji tamamen rasgele oynamaktr. Bu, gvelerin yarasalar
la oynad oyundur: Uan bir gve, bir yarasann ln duyduunda,
dzensiz halkalar izip taklalar atmaya balayabilir. Bu, kinci Dnya Sava
'nda denizalt kaptanlarnn oynad trden bir oyundur; bazen, tehlike
li gemilere zikzak biimli yaklamlarn belirlemek iin zar atmlardr.
Fze ynlendirme sistemlerinin iinde, izleyen fzeleri artmak iin rasYunan mitolojisinde, kafas aslan, bedeni kei, kuyruu ylan biiminde olan ve azndan ate
pskren canavar. -.n.

266

i G D , e; R E N M E VE KA D E R

gele belirlenmi rotalar vardr. Rasgele ve bu yzden de tamamen tahmin

edilemeyen davran, ok ciddi bir oyunda en iyi strateji olabilir.::
G en l e r re n m eyi Yn lendirir
Baz renme biimleri, igdsel eilimler tarafndan belirgin bi
imde ynlendirilir. Canlnn kendi cinsini tanmas hem nitelik hem de za
man asndan belirlenmitir. Genel olarak erken bebeklikte, organizmann,
nceden ayarlanm delildere uyan uyaranlar kabul etme ve renmeye
ayarl olduu hassas bir dnem vardr. Bu, rdek yavrularnn, vak vak sesi
kararak paytak paytak yryen Konrad Lorenz'i izlemesinin nedenidir.34
nsan kltrnn zengin eitliliini renmek nasl mmkn
olur? Bir zihin, etrafndaki kltr olmadan bir insan zihni deildir. nsan
lar kltre tepki verebilir, onun kstlarna isyan edebilir ya da ocukluk
normlanndan uzak kltrlerde yaamay seebilirler. Ama kltrel model
ler olmakszn, zihinlerimiz -hatta beynimiz- byyemez ve geliemezdi.
Retinann bile, rnt tanmay oluturabilmesi iin, erken dnemde gr
sel girdiye ihtiyac vardr. (Bir kedi yavrusunu duvarlannda yalnzca dikine
izgiler olan bir silindirde tutarsanz, o kedi bydnde yatay izgileri
tanmasn salayacak sinirleri gelimez.)
Yzleri, dili ve sosyal rntlerin anlamn renmek iin ura
nz. Cevap vermeyen bir evreyle byyemeyiz. yi ki, biyolojik adan
nemli tm ilevlerde olduu gibi, becerilerde de ok byk oranda fazla
lk vardr: ocukluk dnemindeki byk bir yoksunluk bile, bir insan,
dnyay anlaml olarak bir araya getirebilmekten alkoyamayacaktr. Ancak.
zihinlerimiz, bir rdein, annesinin bir rdek olduunu renecek ekilde
evrilmesi gibi, kltrel modellerin iskeletini ierecek ekilde evrilmitir.35
ren m ek G e n leri Y n lendiri r
Kltr, b i r seilim basks uygulamak konusunda srarlysa, gerle
rin kendileri sraya dizilebilir; bu, binlerce yl boyunca bakalan tarafndan
taranmaya, kendi kendini tarama becerisini kaybetmekle karlk veren is
yankar samz aklayabilir. yi incelenmi belirgin bir durum da, st e
keri (laktoz) toleransdr. St, ou insan hasta eder, nk stn hazmeLucv' N i N M i RA S I

dilmesine yardm eden enzimi (laktaz) retme yetenekleri yoktur. ou

Asyal ve Afrikal, memeden kesildikten sonra bu berbat iecek iin tole
ransn yitirir. Yetikinlerin st rnleri tkettii kltrlerde, toplumun
yelerinin % 9o 'ndan fazlas st hazmedebilir, ama byle bir gelenein
olmad yerlerde tipik olarak % 2o 'den az insan st hazmedebilir. Bu,
tam olarak rkla ilgili deildir. Masailer kanla kestirilmi st ier; Tibetliler
aylarna, sar yak tereya topaklar atar. Masailer ve Tibetliler, laktozla ba
edecek genleri kaybetmemi ya da bunlar gelitirmilerdir. 36
Eer kltr, stn sizi rahatsz etmesi gibi, tek bir geni etkileyebi
lirse, farkl kltrlerin insanlar arasndaki daha ince zelliklerin farkl ol
mas beklenebilir mi? Aka, evet. Eer doal seilim cilt, burun ve kan
tiplerinin skln etkileyebiliyorsa, zihinler zerinde hibir etkisinin ol
mamas sra d olurdu.
Ancak, zihni zelliklerin grup ortalamalarnda ok sayda farkllk
bulmamz olas deildir. ilk olarak, elbette, oumuz bunu istemeyiz; ama
baz bilim insanlar ve istatistikiler yine de aramak zorundadr. kinci ne
den tekniktir: Zeka, insanseverlik ya da boyuneerlik gibi karmak zellik
lerde, son derece fazla kiisel eitierne vardr. eitleme, gen-evre etkile
iminden, ok ama ok sayda genle, ok ama ok evrenin etkileiminden
kaynaklanr. Eer, bir zelliin ortalama bir deerinde, yzde bir kadar bir
farkllk varsa, bu, her grup iindeki eitlilie kyasla nemsizdir ve her
hangi bir sistematik evresel eilim tarafndan maskelenir. nc neden,
istatistiksel bir sorundan ibaret olmayp ok daha temeldir. Eer kltr ai
leler ve sosyal gruplar iinde farkll seiyorsa, dnmeyen doal seilim
de farkll destekliyorsa, o zaman grdmz bireysel farkllk, gelecek
teki istatistiksel ayarlamalar artmaya devam edecek bir temele oturur.
Son neden tarihseldir. nsanlar daima, bir gruptan dierine gitmi
ve kltrler yzyldan yzyla deimitir. nsan genarnunu byk lde
etkileyen evresel bir etkinin genel olarak binlerce yl boyunca srmesi ge
rekir. Baz rklar kuzey iklimlerinde, raitizmden kamabilmek iin D vita
minini emen soluk bir cilt gelitirmelerine yol aacak kadar uzun yaad
lar. Dierleri tekrar gneye gitti; Hindistan ve Gney Afrika'da, Afrika'da
ki ilk atalarmz gibi, cilt kanserini nleyecek, koyu renkli cildi gelitirdi.
z68

i G D , R E N M E VE KA D E R

Ancak, insanlar kltr yarattklarndan beri, bir yaam biiminde, balk

larn ayak parmaklarnda perdeler ya da avclarn pene gelitirmesini sa
layacak kadar uzun sre asla kalmadlar. Avcy balkdan ayrt edecek zih
ni alkanlklar gelitirmek iin de hi vaktimiz olmam gibidir. Bunun
yeri ne, byk lekte, kendi kabilemizin tuhaf alkanlklarn renme ge
reksinimini gelitirdik
nsanlarda ya da dier hayvanlarda ok ama ok sayda kuak bo
yunca duraan olan bir durum, tepki yaratmakta etkili olmaktadr. En hz
l renen hayvanlar seilir. Onlarn renmesine yardm eden genler, tep
kinin kendisi giderek daha olas ve daha isel hale gelene dek, topluluk
iinde giderek daha sk grlr. Tersine, eer evre kuaktan kuaa kar
maklayorsa, olas tek tepki deneme ve yanlmadr. Herkes renebilir,
ama kendi hatalarn yapmak zorundadrlar.
evre hzl deitiinde, ama bu deiim fazlasyla hzl olmad
nda, dar alanda sabitlenmi igdler ya da rasgele deneme-yanlma ye
rine, ynlendirilmi renme tercih edilir. Pek az kltr. sabit zihinsel
zellikler ina edecek kadar uzun sre deimeden varln srdrm
tr. Bunun yerine, toplumlar, sadece belirli bir kltr deil, kltr
renmek, kendi zaman ve mekanlarnn adetlerini renmek iin yeterin
ce esnek olan insanlar tercih ederler. alar boyunca, zihinlerimizi gide
rek daha alc klan genlerle, retme sabr olan insan ortamnn ok say
daki eitlerinden birinin gerekleme olasl arasnda, karlkl bir et
kileim yaanmtr.37
Her gn gelen bir ocuk vard,
Ve hayretle, acmayla, sevgi ya da nefretle bakt
ilk nesne, ocuk o nesnenin kendisi oldu
Ve o nesne o gn boyunca ya da gnn bir blmnde . . .
ya d a uzun yllar boyunca y a d a yllarca
ocuun bir paras oldu.
ilk aan leylaklar ocuun bir paras oldu,
Ve imenler, beyaz ve krmz gndzsefalan, beyaz ve krmz yonca
ve sinekyutan kuunun arks,
Lucv' N i N M i RA S I

Ve martta doan kuzular ve damuzun ak pembe yavrular ve

ksran tay, inein buzas ve avlunun grltc yavrular ya da
kk gln bataklndakiler . . . orada, aada tuhaf biimde
asl duran balkla r. .. ve o gzel , tuhaf sv . .. ve zarif, dz balaryla
su bitkileri . . . hepsi onun bir paras oldu . . .
Onun kendi ana-babas. . . gece babalk iini yrten v e onun babas
olan erkek. .. ve kadn, onu rahminde yaratan ve douran ... onlar
bu ocua bundan daha ok kendilerini verdiler,
Ondan sonra ona her gn verdiler. .. onlar ve onlarn olan ,
o ocuun paras oldu.38

iG DO, R E N M E VE K A D E R

N N C B L M

D NME

ilin, zm olmayan srlardan biridir. Benim dndm bile

biliyor musunuz? Belki de bu kitap kendiliinden yazlmtr ve ben
aslnda yldzlardan mesajlar gnderiyorum. Siz krmz grd

nzde, benim de mor deil, krmz grdme inanyor musunuz? Yok

sa siz renk kr msnz ve hibirimizin petunyann mortesi znn bir
anya nasl grndn bilemememiz gibi, siz de benim krmz olarak
ne grdm bilmediinizi biliyor musunuz?
Belki de bilinlilik durumunu asla anlayamayacaz. Sonuta, flo
zoflar en az 2.500 yldr, fazla bir ilerleme kaydetmeksizin bunun iin u
ramakta. Steven Pinker, bunun, drdnc boyuttaki nesneleri grselle
tirmek gibi, beynimizin anlamak zere evrildii her eyin dnda olduu
nu iddia etmektedir. Eer beynimiz, atalarmzn zmesi gereken prob
lemleri zmek zere evrildiyse, beynin nasl alt bunlardan biri deil
dir. Bu, M bius eridinin* tm dnyann ayn anda hem ieride hem de d
arda bulunacak biimde drdnc boyutta evrilmi hali olan boyutlu
Klein iesi** gibidir. Beyin kendine has bir biimde gkyzn kavrayabi
lir, ama belki de kendisini kavrayamyordur.1
" Ben," karanlktaki tek bir fener deil, sinir sistemi

dernon 1annm

meclisine benzer gibidir. (Bu aamada programcilann komutlarna "me

lek" adn vermi olmasn isterdim.) Kafanzda oturan ve kk bir ekran
da toplanty seyreden, bir cinba, bir bamelek ya da srtkan bir

culus*** bulamazsnz.

bir senaryo sizi sonsuz bir gerilemeyle,

*

homun

Felsefeci Daniel Dennett'in iaret ettii gibi, bylesi

homunculus'un nasl olup da bilin-

8s8'de iki Alnan matematiki A. F. Mbius ve J. B. Listing tarafndan birbirlerinden bamsz olarak

bulunan. dikdrtgen bir eridin bir yann devirlik dndrlm iki ucunu birletirerek elde edilen topoto

jik

**

uzay. eridin tek bir yz vardr ve boylamasna kesildiinde tek bir erit olarak kalr. -ed. n.

Adn Alman matematiki Felix Klein'dan alan. silindirik bir yzeyin ulanru bir tr sirnit yzeyi olu

turacak biimde deil de ters ynde zdeleyerek elde edilen topotojik uzay. KJein iesi boyutlu Eukle

ides uzaynda izilemez ve uygun bir biimde ikiye kesildiinde iki Mbius eridi ortaya kar. -ed.n.

***

Bir siroyager tarafndan yapay olarak retilen cce -ed.n.

Lucv' N i N M i RASI

li olduu sorusuyla kar karya brakr. Psikologlarn ve nrobiyologlarn

deneyleri , bilincin tm bileenlerinin zamanda tek bir noktada topland
tek bir merkez bulunmadn gstermektedir. Dennett, " H ayal rn ho
m unculus'lar dizgemizden silmek iin, bu ii yapacak aptal ordular orga
nize etmek gerekir" demektedir. Hounuza gitsin ya da gitmesin, beyin bir
brokrasidir. 2
En azndan imdilik bilincin
k olmasna ramen,

niin

nasl alt

konusunda aklmz kar

alt konusunda kafamz biraz daha ak.

B ilin, aklmzn almaya ihtiya duyduu paralar iin karar verme merci
dir, ama dier birok para, bilinsiz ilevleriyle de yeterince iyi alr. Bi
linli ya da bilinsiz beyin, srekli olarak,

"imdi ne yapacam ? "

sorusuy

la urar. Omurgallarn en erken tarihli atalarnn kesecik benzeri akra

bas olan sea squirt'i, yaama, ilkel bir sinir sitemiyle larva olarak balar; bu
sistem sadece yzmeye sonra da bir kaya zerine yerlemeye yarar. Yerle
tkten sonra, almas gereken karar kalmaynca kendi beynini yer (bir profe
srn mr boyu i garantisini elde ettikten sonraki hali gibi) . B eyin, lar
va} deniz terimleriyle bir sonraki aamada ne yapacamzn belirlenmesi
olan bu ilk admdan sonra, ilk basit a duyarl noktadan ilevsel gzlerin
oluumu gibi, bizim kendi karmaklmz oluturacak biimde yava ya
va evrilmitir.3

DiGER Z i H N Ti PLER
Dennett, bizim, robotlarn bilinli olduunu kolaylkla varsayd
mza iaret eder. Biz bunu hep yaparz, Frankenstein ile 2 o o ' deki R 2 D 2
v e HAL gibi. Her ocuk oyuncak ays i i n bunu yapar. E ski primatlarn
insanbiimcilii, dierlerine duygu atfetmeyi doal hale getirir . H ayal
edemediimiz ey, bir robotun

nasl

bilinli olduudur. Ayrca, sistem

karmaklk asndan dallanrken , daha kk cinlerin ilevlerinin hiye

rarisinin, paralarn toplamndan daha fazla bir ey oluturmasn kav
ramakta da glk ekeriz. Ancak, bu, tam da beyn i mizin alma bii
midir. Silikondan yaplma beyinlerin , eer insan beyinlerinin karmak
lna ularlarsa, etten yaplma beyinler gibi dnp hissetmemesi iin
bir neden yoktur.4
D N M E

Rene Descartes
Bu yzylda asl snav , robotlara deil , dier yeryz yaratklarna
evrilmi bir bilin atfedip etmediimizdir. Genellikle, Descartes dnyay
ikiye ayrmakla sulanr. Bilincin tamamen insan yetenei olduu, hayvan
larda bulunmad ve bununla ilgili olarak, zihnin vcuttan farkl bir ey ol
duu nermesinin Bat dncesindeki uzun gemii Descartes'e mal edi
lir. Bu, insan ruhunun ihtiamn kutlamak iin kullanld gibi lklar
atan hayvanlar kesmeyi, onlar "gerekten hissetmedii" iin, hakl klmak
ta kullanlmtr.
Descartes'in,

Metot zerine Konuma's,

aslnda, hayvanlan hem

maki neler hem de bilinli varlklar olarak grr. Descartes onlara duygu,
basit dnceler ve rya grme yetisini ierecek biimde, "hayvan ruhlar"
atfetmiti. nsan bilinci iin ayrt edici izgiyi, bizim bugn izeceimiz ye
re izmiti. Descartes iin, yalnzca insanlarn metafiziksel zekas vardr;
yani, karmak dnceler dille ifade edilir.5
Descartes bir eit Turing testi bile nermiti. Bilgisayar biliminin
kuruculanndan olan Alan Turing, her biri ayr odada olmak zere, bir insan
ve bir bilgisayarla yazl konumalar yapmay nermiti. Eer hangisinin in
san olduunu ayrt edemezseniz, bilgisayara canl diyebilirsiniz. 17. yzylda
bilgisayar yoktu, ama Descartes bir hesap makinesi yapm; mudtler karma
k, otomatik oyuncaklar gelitirmiti. Altndan kular oymal kafeslerde ar

k sylyor, mankenler oyuncak orglan alyordu. (Bunlar Hoffinan'n ark

syleyen oyuncak bebek ve ona ak bir gen adam anlatan Olimpiya yk
snn nclyd ya da daha yeni versiyonuyla, William Gibson'n yazd.
bilgisayar tarafndan yaratlm Japon mzik idolyle flrt anlatan roman
nn ncl. Tabii bir de

Stepford Kadnlan var l

Descartes, byle bir marke

nin konumasnn mmkn olup olmadn soruyordu. Mankenin, uygun

uyaranlara ok sayda cevap retmek zere programlanabileceini ileri sr
d: "Tantmza memnun oldum" ve "Ah!" ve hatta "Seni seviyorum." An
cak, eer birileri gerek bir konumaya balarsa, makinenin asla insan dili
nin kombinasyonlarn ve yeniliklerini retemeyecei sonucuna varmt.

Metot zerine Ko n uma nn

'

bir dier blmnde slup ve zevk ko

nusu tartlr. Descartes insan kalbinin tanrnma birka sayfa ayrmtr.

LuCY'N i N M i RAs

273

okurunun, Harvey'nin yeni kef olan eyi, kann vcutta dalatn ve atar
damarlardan dar akan eyin toplardamarlardakilerle ayn olduunu he
nz iitmemi olduunu varsayar. Bu, kalbin ne i grdyle ilgili srrn
tmyle zmektedir! Descartes, dolam sistemini, kalbin sa kulakn
dan akcieriere ve sonra sol karnca, sol kulakktan vcuda ve sa karn
ca dnn izler. Devreleri doru anlam, ama rnekanznada yanlm
tr. Kalbin, pompalayarak deil, buhar makinesi gibi syla altna inan
mh. Ancak nemli olan bu gzel vcut makinesine duyduu ilgidir.
Daha sonraki yzyllar, Descartes'in ilk olarak zihnin vcuttan tama
men ayr olduunu, ikinci olarak da vcutlarn zihinle karlatrldnda
deersiz olduunu sylediini kabul etmitir. Descartes 'in insan ruhunun
farkl bir z olduunu sylemesi ve mmkn olduunca nesnel bir biim
de, insan zihninin zelliklerinin ne olduunu sormas farkl bir eydir; ama
Descartes vcuttan da etkileniyordu ve uykusunda inildeyen, kaslar seiren
bir kpein, ryasnda kedi kovalyor olabileceini tahmin etmiti.

Don ald G riffn

imdi yz yl ileriye gidiyorum ve Donald Griffn'in The Question
ofArimal Awareress (967, H ayvan Farkndal Sorunu) ve Animal Thinking
(1984, Hayvan Dncesi) adl kitaplarna geliyorum. Griilin'in ilk kitabn
yazd dnemde, hayvan davran aratrmalannn kabul edilmi doktrini,
Kartezyen dncenin bir karikatryd. Hayvanlarda bilin ya da niyeti ima
eden herhangi bir kelime, editr ve eletirmenler tarafndan "bilimsel deil"
denilerek iziliyordu. Elbette, Jane Goodall ve Japon primatologlan gibi isyan
karlar vard. Aslna baklrsa, doadaki memelilerle ilgilenen herkes onlarn
bilinli olduunu varsayyordu: Onlar anlamann apak yolu buydu. Ama
bilim insanlannn sansr ve bylesi dncelerin daha haslnadan otosan
sre uramas, Stalin'in dayatt her eyden daha ktyd.
Bu iklimde, Griffn'in, "hayvan farkndal sorununu" zihni ve
vcudu yeniden bir araya getirmek zere yeniden gndeme getirmesi
son derece cesur bir davrant. Durumdan pek zarar grmemesini b
yk lde "sert" bilim insan olarak yapt hrete borluydu. S onuta
yarasalardaki ultrasonik yanklamay bulmutu. D urumu kurtarmasn
D N M E

salayan bir dier neden d e dier okulun temel tana, yalnlk ve tutum
lulua saldrm a s yd.
Yalnlk ve tutumluluk ya da cearn'n usturas , eer basit bir
aklama varsa, karmak olann kabul edilmemesi gerektii ilkesidir.
a ynelmek ya da yerekimine tepki vermek gibi basit yne limler, bir fi
dann srgn ve kklerinin byrken gittii yn aklar. Bitkinin yery

z ve gnele iliki kurmak "istediini" nermeye gerek yoktur. Ama ya

lnlk ve tutumluluk, biz aka bilincinde olduumuzda, aratrma, yeni

lik ve hatta sevgi ve nefret gibi eylemlerin hayvanlarda olamayacan

syleyerek yanl kullanlmaktayd. G riffin, insanlarn ve dier hayvanla
rn eylemleri birbirine benzer grndnde, hayvan bilincini inkar et
menin, "yalnzca yalnlk ve tutumluluk ilkesine kar deil, ayn zaman
da bencilce bir ey olduu" sonucuna varmt.7 Ayrca hayvanara farkn
dalk atfetmenin, onlarda gzlenen davranlar iin yaplabilecek en et
kin aklama olduunu iddia etti.

Z i H N M O D E LLE R
Bilince ulaan nedir? Hangi davranlar bilince ular, hangileri
ulamaz? ou ulamaz. Nefes alrz, klavyede bir eyler yazarz, kedinin
pencere eiinde olduunu grrz, dik otururuz, gzlerimizi krpanz,
hepsini de ayn anda yaparz; bunlar, yazacamz bir sonraki kelimenin
ne olaca hakkndaki sessiz i monolou hi karmadan yapanz. Bilin
siz olan ey nemli olabilir (nefes almak) . sel biimde snrlanm (nefes
almak, oturmak, gz krpmak) ya da uzun zaman nce renilmi olabilir
(daktilo kullanmak) veya gncel olmasna karlk karar gerektirmeyebilir
(kedi, klavyenin zerine basmadka).
Burada nemli olan, neyin karar gerektirdiidir. Bundan sonra ne
syleneceinin, gelecekte ne yapmak gerektiinin ve ayrca, gemite aln
mam kararlarn tekrar tekrar dnlmesi (Teklif edeyim mi? Kabul ede
yim mi? Keke asl syleyecein unutmasaydm! Keke annem lmeden
"eyler zorunlu olunduundan fazla oaltlmamaldrn ilkesine verilen ad. Varlk konusundaki bu
yalnlk ve tutumluluk ilkesi. ortaa skolastik filozofi Ockham'l William tarafndan ska ve kat bir bi
imde uyguland iin felsefe tarihinde bu adla anlmtr. (Ockham'n usturas olarak da bilinir.) -ed. n.
Lucv' N i N M i RA s

bunu ona sylemi olsaydm . . . ) Daktilo kullanmak gibi eylemler renilir

ken bilinlidir, ama sonra bilinsiz rutinler haline gelirler.
Bilin, eylemleri modellerneye yarar. Alternatif yollar arasnda, her
birini gerekten denemeden seim yapmann yoludur; eylemler ve fikirler
iin "seim alan"dr. Karar gerektirmeyeni bilince karmak yalnzca ge
reksiz deil, verimsizdir de.
Kara kurbaa elence olsun diye,
"Syle bakalm, nce hangi ayak, sonra hangisi ? "
Diyene dek,
Krkayan keyfi yerindeydi.
Balad yormaya akln adm adm
Oturdu kald delikte, dalgn dalgn
Nasl koaym diye.8
PET scan'lerin* ortaya kyla, nrologlar bilinci izlemeye bala
mtr. nsanlar sorunlar dndklerinde aydnlanan, sorunlar otomatik
olarak zldnde ise aydnlanmayan beyin blgeleri vardr. Duygulada
ilgili eski merkezi yaplardan tek bir rnek vereyim. Amigdala,** dier me
melilerdeki sosyal tepkileri birbiriyle ilikilendiren blgedir. nsan gnl
ller, yz fotoraflarn seyrederken taramadan geirildiler. Yzlerden biri
fkeliydi. Gnlller -bir fareye de uygulayabileceiniz klasik artlanma
biimiyle- onu tehdit edici ve naho bulduklarnda bir grlt patlamasy
la eitilmiti. Daha sonra testte, o yz bilince ulamayacak biimde hzla
gsterildiinde ve sonra artlanlmam, ntr bir yzle maskelendiinde,
gnlllerin sa amigdalas aktivite gsterecek biimde aydnlanyordu.
Eer tehdit edici yz, gnlllerin ne grdklerinin farkna varmalarn
salayacak kadar uzun bir sre kalrsa, sol amigdala aktive oluyordu. Bun
lar, sol beyinli, sa elli insanlard; sosyal bilin, dil gibi beynin ayn taraf
na vuruyordu. Bu ve pek ok dier deneyin toplam, artc fiziksel aynn
hlaryla bilincin patikalarn izleyecek.9
**

Pozitron emisyon tomografsi: Beynin nasl altn aratrmada kullanlan bir tarama teknii. -.n.
Beyin korteksinin altnda, temporal lobda bulunan, badem biimli blge. -.n.
D N M E

Nrol oj inin henz ortaya koymad ey. bilincin ne zaman gerekli

olduudur. Aslnda baz yaralanmalar, beceriterin ilevlerini engellemese
de bili nten siler. Bunlarn en nls "kr gr"tr. Bu nadir grlen du
rumda, artkafa lobuna verilen zarar, insann kendisini kr sanmasna ne
den olur. Kendisine kare mi, gen mi, koyun mu yoksa masa m gsteril
diini tahmin etmesi istenir; kii hibir ey gremedii iin bunu tahmin
etmenin sama olduunu syler, ama doru tahminde bulunur! '"'
Hangi hayvan eylemlerinin insanlarda bilinli olduunu varsayanz?
ncelikle sradan dikkat. Pencere eiindeki kedi, dandaki aacn zerin
deki sereyi seyreder. Onu yakalama umudu yoktur: Pencere camnn yarat
t engeli bir yana braksak bile, on iki metre uzaktadr. Ama kulaklan ve
gzleri odaklanmtr, kafas kuun uuunu izler. Ne dndn bilmi
yorum; "ku" ya da "av" gibi bir kategoriye sahip mi, yoksa sadece "kk
lekli bir hareket" mi? Ama, nasl olursa olsun, kedi dikkatini serede sa
bitleyebilmektedir. Elbette, olduka basit bir robot da bunu yapabilir.
Dikkatten yola karak bir lek oluturabiliriz. Kedi, kaps ak b
raklm bir dolab merakla aratrr; kk bir Habe maymunu, elinde
kk tutan bir dier diiye saldrmas iin annesini kandrabilir; goril, ilte
sinden bir saman paras alr ve yanndaki kafeste bulunan bir portakal par
asn trtklar; empanze yalnzca kendisinin grd muzlardan dier
hayvanlar uzaklatnr. Listenin bir noktasnda, bu davran insanlarda bi
linli olmaldr ve niyet edilerek yaplmaldr, deriz. Neden hayvanlar iin
bir baka mekanizma icat edelim?
En yakn akrabalanmzn en karmak ve yarato davramlarna bir
kpr kurduktan sonra, geilemeyen bir blnme artk mevcut deildir. Elbet
te, dierlerinin farkndalnn niteliini bilmiyoruz. Genellikle bir bakasnn
ne hissettiini anlamak bile zordur; bir yarasa gibi olmann nasl bir ey oldu
unu hissetmek mantksal olarak imkanszdr. Yine de, yarasamn, yarasa ol
mann ne demek olduuna dair bir farkndal olabileceini kabul etmeliyiz.
r

RoL YA PMAK

VE

O L U M suz OLAN

Yarasa olmay hayal etmekle geen ksa bir ara, bizi, hayal etme soru
sunun tam da kendisine getirir: yle olmayan bir eyle ba etmek. Gregory
Lucv' N I N M i R A s

Bateson, uzun zaman nce, olumsuz olann byk nem ini ortaya koymu
tu.

Eer kk bir Habe maymunu bir dieriyle greir ve onu akacktan

srrsa, oyunlar bir kavgann btn bileenlerini ierir. Bu, aslnda, lm

ne ciddi yetikin dvlerinin j imnastiidir. Ama oyunun baka iaretleri de
vardr: az ak bir oyun yz ifadesi ve " Bu gerek deil, ciddi deil" diyen
srayp hoplama yry. Daha yal, daha byk ergenler kklerle,
kuwetlerini kontrol ederek oynar. Hepimiz oyunun hangi noktada geree
dntn biliriz. Anaokulu bahesinde bazen biri kontroln kaybeder,
birilerinin can yanar, birisi fke gzyalaryla karlk verir. Habe may
munlar da bu snr bilir. Kk bir yavru, oyun srasnda "gerek iin" tiz
bir sesle barrsa, yetikin erkek oyun grubunu datr. '2
Sert ve itip kakmal oyun, en basit, en belirgin erevelerden biridir;
dv olmayan dvtr. Ama bizim dilimiz ve hayal gcmz bylesi er
evelere dayanr. "Sandalye" kelimesi sandalye deildir. Bir dnce ya da
hayal edilmi bir hayal, temsil ettii ey deildir. Bu, bizim dnmekle
kastettiimiz eyin bir parasdr.
nsan olmayanlar hayal kurabilme yetisine sahip midir? Elbette r
yalar mevcuttur. H zl gz hareketleri tm memelilerde vardr. R E M uyku
su insanlarda rya grmekle ilgilidir ve ryada "rol yapacak" kaslara giden
sinir uyaranlarnn basklanmasdr. Kk ocuklar, yetikinlere gre uyu
duldan srenin daha byk bir blmn rya grerek geirirler; bebek
ler daha da ok rya grr. Ceninler ve prematre bebekler, yeni domu
bebeklerden daha fazla R E M 'e sahiptir.
Domam bir ocuk neyin ryasn grr? Bilmiyoruz. Belki g
zn sinirlerini eiten ve gelitiren hayallere "bakar." ocuklar ve dier me
meliler, retinayla beynin ilikisini kurabilmek iin doumdan itibaren ba
karlar. Belki bu sre rahimde balar. Bu hayallerin ierii, bizim yetikin
hayal gcmzden, Descartes'in rya gren kpeklerinin dncelerinden
(tavanlar m?) daha uzaktr.
Ryada grdklerimize inannz; sadece uyanmaya yakn aamada,
uyanarak bir kabustan kamaya alrken inanmayz. Ryalar, beynin nes
nellik olmakszn hayal retebileceini gsterir. Ama gerek hayal gc ne
dir? nsaynunlar arasndaki sosyal aldatmann, basit bir saklamadan ayrnD N M E

tl yanl ynlendirmeye giden rnekleri vardr. Bizim insan olmayan ak

rabalanmzda sosyal olmayan, belirgin rol yapma rnei var mdr?

Evet, birka tane. H erhangi bir maymunun, resimlere tepki verme

yi ve onlara gerek eyleri temsil edercesine davrannay renebildii ak
tr. Maymunlar resimleri gruplara ayrabilir: Hayvanlar buraya, insanlar
uraya. En nl rnek, evde yetitirilen empanze Viki'dir. Viki, kendi fo
torafn insanlarn yanna, ama babasnn fotorafn hayvanlarn yanna
koymutur. Elbette, gerek ltn bilmiyoruz. Belki, giysileri olan insan
lar plak gezen insanlardan ya da insan ailesi gibi olan insanlar, ilikisi
nin olmasn istemedii insanlardan aynyordu.'3
Resimleri tanma kapasitesi primatlarla snrl deildir. En geni de
ney, H errnstein'n gvercinler zerine yapt aratrmadr. Eitilmi gver
cinler binlerce fotoraf, herhangi bir insan iermeleri (uzakta belirsiz bir
biimde bile olsa) ya da iermemeleri, aa iermeleri ya da iermemeleri
asndan doru snflandrabilirler. te yandan, gvercinler, Playgirl dergi
si verilen, evde yetitirilmi empanze Lucy gibi davranmaz. Lucy sayfalan

evirdi, erkek genital organlarna trnayla dokundu ya da onlar izdi. Son

ra orta sayfaya gelince, kendisini dikkatle, resimdeki genital organn zeri
ne yerletirdi, klitorisini srtt ve tam doru noktaya idrarn yapt.'"
ok sayda primat deneyi resim tanmay garanti olarak grr ve da
ha ince sorular sormak iin basamak olarak kullanr. Verena Dasser,

rhesus

maymunlarnn anne-yavru kavramn, benzeri hayvanlarn fotoraflarn

gstererek test etmiti. Maymunlar, iftler anne ve yavrusuysa, evet diye
tepki vermek zere eitilmiti. M aymunlar hzla yeni portre tiplerini genel
lemitir. Yalnzca ya deil, ilikiyi de tanrlar: Anneler ve yetikin ocuk
lar "evet" cevabn, anneler ile annenin ocuu olmayanlar -yetikin ya da
bebek- "hayr" cevabn aldlar. Sonu kendi iinde ilgintir; ama burada
nemli olan, byle bir sonucun ilk planda maymunlarn, resmin aka o
hayvan olmamasna karn gerek, bildik bir hayvan temsil ettiini kabul
etmesine dayanmasdr.'5
En azndan, bir maymunun bir resmi bir dier maymundan ayrt
edemeyeceini dnen, bizim olduka grsel hayal gcmz artnak
tadr. Belki kendi uzmanlk alanmz olmayan, farkl bir tarzda bir resim olLucv' N i N M i RAs

279

sa, kendimizden bu kadar emin olmazdk. Cheney ve Seyfarth, maymunla

rn tek tek yavrularn skntl ariarn tandn ve cevap veriyor olma
s gereken anneye baktn gsterdi. Bu ar bir temsil midir, yoksa yavru
ve annesinin bir nitelii midir? Bu bir koku olsayd daha da az emin olmaz
mydk? Belki halkakuyruklu lernurlar bile, bireysel kokular sadece bireyler
le deil, bu bireylerin anneleriyle de ilikilendirir; sonuta tm toplum an
ne-yavru ikililerinden olumutur. Belki

rhesus maymun u

iin bir resim, bi

rinin sesinin rengi ya da vcudun kokusu gibi yalnzca bir niteliktir.'6

Birka tartma gtrmez temsil rnei vardr; bunlar her zamanki
gibi insaymunlardr. Oyuncak bebekleri ele alalm. ou kk dii pri
mat, bebeklerle oynamay ve onlar tamay sever. Baz trlerin erkekleri
de bunu yapar. rnein,

Barba ry makaklarnda,

yetikin erkekler genellik

le bebekleri stat oyunlarnda rehine olarak tar. B u trlerde kck be

bekleri tayan ve tutan, en iten "anne olmayan anneler" gen diiler deil
erkeklerdir. Bu yzden, bebekleri tama iini rol yapma olarak bir kenara
koyarz -daha byk genlerin eveilik oynuyor olmas gerekmez, yalnzca
irinlik karsnda tre zel bir tepki veriyorlardr. Evcil hayvaniara bebek
muamelesi yapmak (Goril Koko ile yumuak tyl kedi yavrusu) , irinlie
gsterilen tepkinin bir uzants olabilir.'7
Ancak her primat irin bir canl bebekle bir sopa arasndaki fark bi
liyor olmal. Doada yaayan empanzelerin sopalara oyuncak ya da oyun
cak bebek gibi davrand izlenimini veren iki rnek vardr. Bunlardan bi
ri, bir dalla oyun yz ifadesi ve nefes alp veriiyle green ergen bir erkek
tir. Bu, topla oynayan bir kedi yavrusuna benzetilebilir, ama kedi yavrular
avc olarak evrilmitir, empanzeler ise yalnzca empanzeler ile grei r.18
Uganda'nn Kibale Orman'nda, Richard Wrangham, sekiz yan
daki Kakama'nn bir kt alp iki gn boyunca saklandn seyretmiti:
Kakama kt kucaklam, yuvasnda srt st yatarken, onu mmkn
olan her pozisyonda tam, annelerin bebeklere yapt gibi, onu ayaklar
zerinde dengede tutmutur. Kk bir gndz yuvas yapm ve kendisi
yuvann yannda dururken, kt yuvann iine yatrmtr. Dt za
man kt yakalamtr. Wrangham, sonunda, homurtular karan allk
domuzlarn atiatmak zorunda kalnca empanzenin de ktn de izini
D N M E

kaybetmitir: Wran gh am yle yazmaktadr: " Kaka ma, bir oyun arkada
olmasn ok isteyen ocuk tipi nin ta kendisiydi. Oyuncu bir kiilie sahip
ti ve ailenin tek ocuuydu, annesi olduka asosyaldi ve hamileydi. . . S ez

gi m , profesyonel olarak pheci bir bilim insan olarak, tek bir gzlem te

meli nde kabul etmekte tereddtl olduum bir olaslk nerdi: Gen, erkek
bir em panzenin bir oyuncak bebek icat ettiini ve onunla oynadn gr
mtm . . . B i r oyuncak bebek! Kavram o kadar yeniydi ki, kimseye bundan
pek bahsetmeden, notlarm dosyaladm ve ertesi hafta U ganda'dan ayni
dm. Drt ay sonra, Kibale'deki iki saha asistan -Elisha Karwani ve Peter
Tuhairwe- Kabarole ve Kakama'y izliyordu. Ne Karwani ne de Tuhairwe
benim gzlemimi bilmiyordu. Buna ramen, saat boyunca Kakama'nn
bir kt -nceki ktn ayns deil, tabii ki- beslenmek iin nereye
gitse oraya gtrdn seyretmilerdi. Bu defa Kakama'nm kt brak
tn da grdler. Kakama'nn gzden kaybolduuna kani olunca kt
alp kampa getirdiler ve onun zerine, kendi dorudan yorumlann tanm
layan bir etiket zmbaladlar: " Kakama'nn Oyuncak Bebei"19
Tutsak hayvanlarla ilgili birka rnek daha vardr. iaret dilini kul
lanan insaymunlarn ilki olan Washoe dzenli olarak ykanyordu. Bir bu
uk ile iki ya arasnda bir dnemde, oyuncak bebeini ald, banyo kveti
ni suyla doldurdu, bebei kvete att, dar kard ve havluyla kurulad.
D aha sonra bunu tekrar ettiinde, bebei sabunlad da. Bu bir taklittir, ama
ayrca, bir temsil -rol yapma- biimi de olmaldr.10
u ana kadar en karmak rnek, tartmasz biimde, Viki'nin grl
meyen ekme oyuncadr. Evde yetitirilen ve drt kelime telaffuz edebilen
empanze Viki, ekilebilen her eyin bir ekme oyunca olduu, emekleme
yandayd. Aniden, var olmayan bir ipe bal bir oyunca ekiyormu gibi
bir kolu arkada, arkasna yere bakarak ekme hareketi yapmaya balad. Onu
evlat edinmi olan psikolog annesi Cathy Hayes bunu not ald, ama yorum
yapma isteini engellemeye alh.

Viki oyunu defalarca tekrar etti. Bir gn,

grnmez ip, banyodaki su bonlanna dolat. Viki bocalad, ipi ekti, hare
ket ettirmeye alt, yine brakh. Sonra yine, grnmez ipin zerine oturup,
var olmayan nesneyi yerden aviarnaya alt. Sonra lazmlna oturduun
da, var olmayan nesneyi ellerini stne koyarak yerden aviarnaya alt.
Lucv' N i N M i RAs

z8

Birka hafta sonra Cathy Hayes yle yazmaktadr: "Viki'nin dikka

timi datmaktan holand gnlerden biriydi. Srekli yan mda dolayor
ve her kk krizde 'Anne' diye baryordu ... Viki, grnmeyen ekme
oyuncan hivaletin yannda ekerken, ben de banyo aynasnda sam ta
ryordum; Viki, kap tokmanda bir kez daha durup, grlmeyen dolam
iple uraana dek, artk sradanlam bu duruma pek de dikkat etmiyor
dum. Ama bu defa pek az bir aba harcadktan sonra vazgeti. Gergin bir
kordonu htarcasna ellerini uzatm bir biimde aniden ohrdu. Aynadaki
yzme bakt ve yksek sesle 'Anne, Anne' diye bard. " z
i nanmamasma ramen, Cathy H ayes, ipi zmek gibi ayrntl bir
pandomimle urat ve onu kk empanzeye geri verdi. " Sonra onun
yz ifadesini grdm: Tam bir, kendini bir eye adama bak. Yz, tama
men ocuklarn, byklerin rol yapmas karsnda duyduu aknl
yanstyordu. Ama belki de Viki'nin bak sadece ok dikkatli bir bakt. " zz
Birka gn sonra Ca thy Hayes oyunu gelitirmeye karar verdi ve kendi ek
me oyuncan icat etti: Oyuncak yerde takr tukur, halnn zerindeyse ha
r huur gidiyordu. Viki, hayali ipin hayali oyuncakla karlat noktaya
gzn dikip, korkmu bir "Oo-oo-oo" sesi kard, Cathy'nin kucana at
lad ve o oyunu bir daha asla oynamad.

SANAT
Sanat annem, insaniann dekore etme isteinden bahsederdi. Doa
nn orasn burasn dzeltmek, bir eyleri tamir etmek iimizde var gibidir.
Tanm gerei, bu, henz olmayan eyi hayal etme kapasitesiyle ilikilidir.
ok nadiren, hayvanlar da bir eyleri dekore eder. Wolfgang Kohler,
Teneriffe'te, empanze kolonisiyle birlikte (insann, hayatn Birinci Dn
ya Sava'nda geirmesinden ok daha iyi bir alternatif; o zamanlar bu tek
alternatifti) , bir "ciddi oyun" rneini not etmiti: " S ahada, bir adam tahta
bir sopay beyaza boyad. i bittikten sonra beyaz boya dolu kab ve gzel
bir fray sahada brakp gitti. Orada olan tek empanzeyi gzledim; ona
dikkat etmiyormuuru gibi, yzm ellerirole gizledim. i nsaymun, fraya
ve boyaya yaklamadan nce, bir sre bana byk bir dikkatle bakt; eya
larmz ktye kullanmann ciddi sonular olabildiini renmiti. Ama
D N M E

ksa bir sre sonra , be nim tavnndan destek bularak fray ald , boya ku
tusunun iine daldrd ve orada bulunan byk bir ta gzelce beyaza bo
ya d. Tm bu sre boyunca insaymun tamamyla ciddi davrand. " <
El becerileri daha fazla olan primatlar , tutsakln bask dolu orta
m nda dekorasyon iine giriir.

Cebus

maymunlar ve empanzeler, oran

gutan ve goriller, eer kendilerine alet verilirse bir eyler karalar ya da bo

yarlar. Eer aletleri yoksa kafes duvarla rn dklaryla svarlar.

Cebus may

m unlar "heykel" yapar; bir kil topan farkl bir ekle sokarlar. Bu, kur ya
pan kularn flrtleri gibi , trn genel biyolojisinin bir paras deildir.
Tutsaklkta bile yalnzca baz bireyler bunu yapar. nsaymunlarn nadiren,
bir yapra apka gibi sslenmek iin takmalar ya da daha yakn tarihli bir
rnekte olduu gibi, krmz bir colobus'un cildinin kolye gibi kvrlmas d
nda , yabanl yaamda byle rnekler bulunmaz. 24
B oya yapan insaymunlar olaand bir konsantrasyonla alr. ile
ri bitmeden biri onlar durdurmaya alrsa sinir krizi geirirler. Bir resmin
25
ne zaman bittiini bilir ve yeni bir sayfaya balamak iin onu koparrlar.
B unun iinde ne kadar dnce vardr? nsaymunlar desenleri den
geler: B i r tarafnda bir nokta ya da ufak yuvarlaklar olan bir kat verildiin
de, dier tarafa bir eyler karalarlar. Bo bir gen ya da kare verildiinde
boluu doldurur ya da d izgilerin zerinden geerler. "Noktalar birle
tir" oyunu oyrayabilirler. Annda kompozisyon oluturma kurallan olup ol
madn soracak kadar, empanze sanatn ciddiye alan kii. kendisi de bir
sanat olan Desmond Morris olmutur. Onun kk empanzesi Kongo,
ya yelpaze desenleri ya da dairesel eriler izmeyi tercih ediyordu. Bunlar el
bette motor aktivite olarak aklanabilir; ama Kongo, erken lmnden ksa
bir sre nce , iinde ayn noktalar olan daireler izmeye balamh. ocuk
larda bu, tannabilir yzler izmeye balamadan hemen nceki aamadr.
ocuklar ayrca, yetikinlerin gznde temsili sanah baarmadan hemen
nceki bu aamada, resimlerinin ne anlama geldiini sylerler. '6
Dil eitimli insaymunlarn bazlar -Gardner'n laborahvanndaki
empanze M oj a ile Patterson'n gorilleri Koko ve Michael gibi- bazen reUzun

kuyruklu Afrika maymunu ailesi -.n.

Lucv' N i N M i RAs

simlerine kelimelerle isim verir. Bunlarn ne anlama geldiinden emin ol

mak zordur ve ou empanze aratrmacs bu konuda phecidir. Eitim
ciler, deneklerini, izimden sonra bir kelime sylemeleri iin istemeden
ynlendirmi olabilir. Tanm gerei, annda ad verme deneysel geerl ilik
iermez. Birinci deney kesinlikle soruya dair bir ipucu ieriyordu, ama ce
vap bir srprizdi. "Nisan aynda, 1 9 6 5 'te, Moja, ok az sayda izgi ieren
sra d bir karalama yapt. Elikisi Tom Turney, tebeiri tekrar Moja'nn
eline verdi ve bir eyler daha yapmas iin iaret etti. Moja tebeiri brakt
ve 'Bitti ' iareti yapt. Cevap sra dyd, izim de yle. Turney, ' B u ne ?' ia
reti yapt. Moja sa elinin baparma ve iaret parman dudaklarna g
trerek 'ku ' iareti yapt. Moja eserini geniletti, dier resimlere de isim
verdi. Ama zaten empanzeler incelikli sosyal manevralar yaparlar; Moja,
Turner'in aknln ve memnuniyetini kesinlikle kaydetmi olmaldr. "27
Goril Dernei'nin web sayfasnda ( www . gorilla.org) , Koko ve M ic

hael'n, sonu vermese de, mit uyandracak derecede uygun isimler ver

dii grntler bulunmaktadr; zellikle de M ichael 'n, doadan bakarak

yaph krmz-yeil "biber. " Bir pheci, yine de bunlarn gerillerin genel
likle parlak poster boyalarn sevdikleri anlamna geldiini syleyecektir.
Michael'n elindeki palette tm renkler olmasna ramen, beyaz stne si
yah darbelerle yaplan resim dnda bu dorudur. B una " Elma kovalama
cas" adn vermiti; onun siyah beyaz kpeinin ad Elma'yd. Resmin, k
pee benzemesi (kpein resmi web sitesinde vardr) artcdr. Richard
Wrangham yle demektedir: " F rancine Patterson sormak iin iaret dilini
kulland. . . Koko'ya iki duyguyu, sevgiyi ve nefreti temsil eden resimler iz
mesini syledi. Ardndan, hangi resmin hangi si olduunu tahmin etmemi
istedi. B iri, yumuak krmzlardan bir kvrmd . Dieri siyaha boyal kes
kin alardan oluuyordu. Gayet belirgindi . Ancak, resimlerinin insanlar
tarafndan hissedilen duygular temsil etmesi bir yana, Koko'nun talimat
lar anladn ispatlamak bile zordur."28

B E N L K DUYGUSU VE TE K LE R
Bir kii kendisini aynada tanrsa, bir benlii olduunu biliyor olma
ldr. Kendini tanmak elbette aynalarla oynanan bir oyundan ok daha fazD N M E

Resim 1 4-

Goril Koko , yzne tebeirle makyaj yaptktan sonra aynada kendine bakyor ve iaret dilinde

"kadn" anlamna gelecek biimde dudana parmayla dokunuyor.

(Ron Kohn, National Geographic'te, Ekim 1 978)

la bir eydir. Ama aynalarla oyun oynamak ak seik, kesin bir kanttr.
"Orada, ite, ben" tepkisini vermek, "ben"le ilgili bir tr kavramnz oldu
u anlamna gelir.29
nsaymunlar ve insanlarn kendilik duygusu vardr, maymunlarn
ise yoktur. Bir ayna onlara, sadece memnun edilecek ya da saldnlacak bir
hayvan gsterir. Bir yl boyunca kafeste duran bir ayna, can sklan bir hay
van gsterir. Bir anne ve onun ergen yavnsuna braklan bir ayna, anne
ye, bir dier anneyi ve bir ergeni gsterir; kendi ocuunun yansmasn bi
le asla gstermez.30
nsaynunlar iin bu tepki belki bir haftalna ayndr. Olgun insay
munlann tm deilse de ou bir gerek anna ular. Sallanr, jestler ya
par, deiik yz ifadeleri taknr, yansmay gzlerler. H i grmedikleri v
cut paralarn incelerler; azlarnn iine, cinsel ikinliklerine bakarlar.
Luo ' N i N M i RA S

Bu, her adan, iki ya civarndaki bir insan yavrusunun , kendisini aynada
kefettii gnlerden biri gibidir.
Ayna testi kendilik duygusu iin bir lt olmutur. nsaymunlar
uyuturup kulak ya da ka zerine bir nokta izerseniz, yeniden bilinleri
ni kazandklarnda ve bir ayna verildiinde, kendilerine iki kez bakarlar.
Kafalar zerindeki yabanc noktaya dokunur ve karmaya alrlar. Bu
test ou empanze ve orangutanda baarldr, ama gerillerin tmnde ba
arl olmaz. iaret dilini kullanan goril Koko, formel testleri geer. (Aln
n, suya ya da pembe boyaya batrlm bir bezle silmitir.) Onunla karla
ma ayrcaln elde ettiimde, rujumu dn ald, st dudana srd ve
yzn bir video kamerann merceinde incelemek iin kotu. Bonobolar
kapal devre televizyona ayna gibi davranr, sonunda da, flmin canl olup
olmadn anlamak iin hzl bir snama hareketi yaparlar.
Becerileri ge balar -farkl bireylerde ile alt ya arasnda- oysa
biz iki yanda balam oluruz.3'
Nesneleri tanyacak bir bilgisayar yapmann balangtaki karma
kln aabilirseniz, kendisini tanyacak, olduka basit bir kalp olutura
bilirsiniz. Ancak, doadaki insaymunlarn bylesi bir kalp gelitirmesi
mmkn deildir. Duru su birikintilerine baktklar grlmtr, ama
uzun sreliine deil. Aynadakini bir insaymun olarak tanmak yeni ve
nemli bir karm olmaldr.32 Bu nermenin doal bir sonucu vardr. Eer
bir insaymun, " te, orada, ben" diye dnrse, bu dnmedir. Desear
tes'in "Dnyorum, o halde varm" cmlesinde vurgulanmayan kelime
"ben"dir. Bir insaymunun " Ben dnyorum" diye dndn syle
miyorum, ama eer "ben"i dnebiliyorsa, ilk adm atm demektir.

Zihin Okuma ya da Dierlerinin Zihin l eri Old uu Kura m

Dier insanlarn d a kendilikleri olduunu fark etmek iin ne gere
kir? Burada da nemli olan soru, olumsuz sorudur. Dierlerinin farkl bil
giye, kendininkinden farkl bir bak asna sahip olabileceini fark etmek
iin ne gerekir? Davranlardan yola karak dierlerinin eylemleriyle ilgili
doru tahminlerde bulunmak eski tarihlidir. Herhangi bir sincap, bir dier
sineabm eylemleriyle ilgili dolaplar evirebilir. Kk bir deniz squirt'i iin
286

D N M E

bunu syleyemezd i m . Bir dierin in

cehaletini telafi etmek ya da onu kendi

ne yarar salamak zere kullanmak iin ne gerekir?

M aymunlar bazen birbirlerini kandrrlar, ama daha sk olarak,

di

erlerinin bilgisinin ya da bilgi sahibi olmadnn farknda deildirler.

Maymunlarn iletiimi, dilin nemli zelliine -dieriyle iletiim kurma
niyeti- sahip deildir. Maymunlarda dierlerinin zihni kuram yok gibidir.
n

ocuklar da drt yana kadar dier insanlarn bilgi sahibi olmadklar

durumu hayal edemezler. Tip testi " Maxi ve ikolata"dr: Bir ocua, bir

para ikolatay, daha sonra yemek iin ekmeceye koyan kk Maxi'nin

hikayesini anlatrsnz. Maxi gider. Annesi ikolatay grr, bir parasn
yemek iin alr, kalann bir dolaba koyar. M axi ikolatasn nerede arama
ldr? yandakiler dolaba bakacan syler, nk ikolatann nerede
olduunu biliyorlardr. Be yandakiler ikinci aamay baarabilirler: Ma
xi, eer ekmeceyi amak iin bykbabann yardmna ihtiya duyuyorsa
nereye bakmaldr ve ikolatay saklamak istiyorsa, a gzl erkek kardei
ni bakmas iin nereye yollamaldr?34
Yanl bir inanca kaplmak ve etkili kandrma aamalar boyunca ge
liir. ki yandakiler bir oyuncak bebee banyo yaptrmak gibi "oyun rol
yaparlar." yandakiler kandrmaya alr (yzleri ikolata iindeyken,
"ikolatay ben yemedim" derler) . Drt yandakiler kandrmada ve yanl
ynlendirmede giderek daha becerikli olurlar; be yandakiler ise dierle
rinin inanlarn kendilerininkinden farkl olarak deerlendirirler. Elbette,
yetikinler bile genellikle pek ok durumda ayn bak asn paylatm
z varsayar: " Bunu bilmediine inanamyorum!"35
nsaymunlarm niyetleri anlayabileceini ispatlamann ilk adm,
zeki ve testlerden anlayan Sarah adndaki dii empanzeye video filmleri
gstermek olmutur. Videolar, bir sorun yaayan eitimeiyi gsteriyordu.
Eitimci, asl duran muzlara ulamak iin kuhlar st ste koyuyor, bir pi
kapta plak almaya alyordu. (Teknoloji eskir; sonular eskimez.) Saral,
sonucu oluhracak fotoraflar seiyordu: Eitimci kuhlardan olumu
kulenin stnde duruyor ya da fii takl olmayan pikab fie takyor. Ho
lanmad bir eitimeinin videolarnda, eitimeiyi yerde, kurularn zerine
otururken gsteren fotoraf seiyordu .36
Lucv ' N i N M i RAs

Primatlar, niyetler kadar dierlerinin dikkatini de kavrayabilir m i ?

empanzeler dierlerinin bak ynn izieyebil i r ve dier insann (ya da
empanzenin) nereye baktn grmek iin bir engeli aarak bakabil irler.
empanzeler, yiyecein nereye konduunu gren, dolaysyla gvenilir bir
bilgi sahibi olan insanla, odann dnda bulunduu ya da kafasnda kat
torba olduu iin yiyecein yerini bilmesi mmkn olmayan insan ayrt
edebilirler. Dil eitimi alm empanzeler, bir eitimeinin tutmak ya da
iaret etmek yerine sadece bakt nesneleri belirleyebilirY ok kk em
panzeler kk ocuklar gibi bu ilerin hibirini beceremez.38
empanzeler bir dereceye kadar bakalarnn roln de anlayabilir.
Tip testi Daniel Povinelli'nin ibirlii oyunudur. Povinelli, ekran olan bir
masa st ina etmitir; bylelikle yalnzca bir oyuncu, saa ya da sola ko
nan yiyecei grebilir ve onu gsterebilir. Karda duran oyuncu iki kulp
tan birini eker: Eer yiyecein yannda duran kolu ekerse, kol her oyun
cuya yiyecein bir parasn veren bir yay harekete geirir. Her seferinde
yiyecek almak iin oyuncularn ibirlii yapmas gerekir: B iri doru kolu
sola ya da saa doru hareket ettirmek, dieri de ekmek zorundadr. M a
kak maymunlar ya da empanzeler her rol iin insanlarla eletirilmitir.
Yaplmas gerekeni renmek birka deneme gerektirir: nsan olmayan
primatlar nadiren ayn anda iaret ederler ve dierlerinin iaretlerini kolay
lkla anlayamazlar, ama sonunda tm sorunu renmitir.
Daha sonra kritik denemeye sra gelir: Kutu evrilir. M aymunlar
iin, bu tamamyla yeni bir durum demektir. Tersine, empanzeler hemen
gerekli tepkiyi verir; dier kiinin roln kolayca benimserler. Povinelli, di
erinin roln hemen benimsemenin, dier insann bak asn anlamak
olduunu iddia etmitir: Bu, gerek empatidir. Dierlerinin aklnda ne ol
duuyla ilgili ayrntl bilgiye doru ilerlemek iin insan akl gerekmez.

Ta kl it ve retmek
Psikologlar taklidi dier insaymunlarn yapmayp, insanlarn yapt
her ey olarak zekice tanmlarlarsa, taklit tanm gerei insana zg bir
beceri olur. Dier insaymunlarn yedikleri ya da ellerindeki yiyeceklere y
nelmi dikkat, imdi sadece "renmenin kolaylamas " olarak adlandrl288

D N M E

maktadr. Gerek taklit, dierinin gsterdii sreci kavramak anlamna ge

lir.}9 Bylesi bir beceri dierlerinin ne

olmadnz bildiklerini bilerek. on

dierinin ceha

larla zdeleebilmeye dayanr. Gerek retmenlik ise bir

letinin farkna varabildiiniz, yardm etmek istediiniz anlamna gelir. En

yksek seviyede, retmek ve renmek, dier insanlarn zihinleri olduu
kuramma dayanr.
Genel anlamda "renmenin kolaylamas" yaygndr. ou meme
li, daha yal hayvanlarn beslenmesiyle iliki kurarak, hangi yiyecekleri yi
yeceini renir. empanzeler bile bizim dnmekten holandmz ka
dar sk taklit yapmazlar aslnda. Kk bir insaymuna, kk bir trm
evirip ekerlerneyi kafese nasl sokacan gsterin. nsan ocuklarnn
gsterileni tam olarak yapt bir yata, empanzeler sadece trmkla el ha
reketleri yaparlar. Sklkla, trm yanl yerletirip ekerlerneyi karrlar.
nsanlarn yetitirdii empanzeler bu konuda daha beceriklidir. Bir eyin
nasl yaplacan gsteren bir insana yakn bir dikkat yneltmek, entelek
tel bir sre olduu kadar sosyal bir sretir de.40
Cine'deki empanzeler, yetikinlerin yannda oynayarak, ok sert
kabuklu yiyecekleri tala amay renir. Daha sonra deneme yanlma yo
luyla renmeye devam ederler. yanda kabuklular amaya balarlar;
on yana geldiklerinde, teknikleri tam anlamyla olgunlamtr. nsan o
cuklar da on yana kadar kabuklu yemileri etkin biimde aamaz. Belki
de hem hedefe ynelmenin becerisini elde etmek, hem de knlmak istenen
eyin kck paralara ayrlmasna neden olmayacak kadar bir g uygu
lamak iin, insanlarn da empanzeterin de bunun kendilerine gsterilme
sine deil, olgunlua ve uygulamaya ihtiyalar vardrY
Gerek taklidin birka belirgin rnei vardr. Elle yetitirilmi in
saymunlar, " Bunu yap, benim yaptmn aynsn yap" gibi genel bir ko
mutu renebilir. Hayali ekme oyunca olan empanze Viki de yleydi;
orangutan Chantek bir dieriydi. " S imon bunu yapman sylyor" komu
tu verilince, Chantek jestleri taklit ediyordu: El rpyor, sallanyor, kula
na dokunuyordu. Aklda kalan anekdot ise, kopya edemedii jesttir. ret
meni sram, Chantek ise birbiri ardna yanl hareketler yapmt. So
nunda, retmeni, orangutanlarn -anatomileri gerei- srayamadn
Lucv' N i N M i RAS

fark etti. Tam bu srada Chantek kendi zmn buldu: Yere koyduu
upuzun kollarn kolruk denei gibi kullanp bodur bacaklarn yerden yu
kar kaldrd. 42
Birute Galdikas'n* eski ortamiarna dnm orangutanlar, en iyi
taklit yapan insaymunlardr. Galdika'nn onlar bazen lgn, kzl ocuklar
olarak grdn sylemesine armamak lazm! Kaplar , kavanoz ka
paklarn aar, teknede ksa krekleri eker, dilerini fralar, sigaralar ya
karlar. Supinah adndaki dii orangutan nehirde, amarc kadnlarn ya
nnda giysileri ykar. Bir para bez verilince sabunlar, itiler ve durular; bu
bir rutindir, ona hi retilmemitir. Bir seferinde yakt deposu kilitliydi.
Misafir psikolog Anne Russon dnda birileri orada olsayd Supinah, filme
ekilmek yerine oradan uzaklatrlrd. Orangutan odun toplamak, sifon
iin gazya tenekesinin zerine bir hortum yerletirmek ve horhmu em
rnek gibi tm kurma aamalarn gerekletirmiti, ama ne yazk ki ate
yaknay becerememiti.43
Dier primatlar aktif bir biimde renebildikleri gibi, aktif bir bi
imde retebilider mi? Yine ufak farkllklar bulunmaktadr. Yetikinler
yuva kurma, fndk krma, termit aviarnay her uygulaylarnda bir ren
me frsat salarlar ve ocuklarn her ilemi bylenmi bir dikkatle izle
melerine hogr gsterirler. retmek ad verilebilecek tek bir adm olu
mrmak yerine, bir ite becerikli hale gelmenin kademeli leinden sz
edebiliriz.44
i yaplrken ocuun orada bulunmasna izin vermek, .firsata

l retmedir.

daya

Bu renmeyi ocuun ilgisini canl tutacak olan fndk par

acklaryla dllendirmek (bu, yetikin empanzelerin yapt eydir)

mek,

can skan bir ocuu pataklamak ise

olumsuz eitimdir.

eit

H erhangi bir

ev kedisi ya da kaplan, eve, ocuklarna ldrmeyi retmek iin canl av

getirdiinde bu basit ynetimi kullanarak retir.45 Niyete dayal,

retme

gstererek

rnekleri gerekten de ok azdr. iaret dilini ilk kullanan insay

mun olan Washoe, tpk kendisine retildii biimde, olunun ellerine

litvanya kkenli, Kanadal antropolog. Psikoloji ve antropoloji eitimii alm; almalanna

1971

ylnda Borneo ormanlanndaki orangutanlarla balamtr. Gnmzde alannn sayl otoritelerinden

biridir. -ed.n.

D N M E

"sandalye" kelimesini iaret edecek ekilde biim vermitir. i aret dilini

kull anan goril Koko, oyuncak bebeinin ellerini bile bir iaret oluturacak
ekilde dzeltmitir. Christophe Boesch , tuhaf biimli bir fnd krmakta
zorlanan kzna yaklamak zere, yapmakta olduu ii brakan bir anneyi
doada yalnzca bir kez grmtr. Anne, ta kznn elinden alm, yava
ve abartl hareketlerle, kznn dikkatini izleyerek fnd en etkin biimde
kavramay gstermitir. Anne daha sonra ekile fnd krmtr. Kz, gs
terileni dikkatle izlemi ve annesi iine dndnde ekici alm, kendisi
ne gsterilen i zorlu bir abayla taklit etmitir. Kendisine gsterilmeden n
ce fndklar bu ekile krmay baaramazken , daha sonra gsterilen tekni
i kullanarak baarl olmutur.46
Hepsi bu kadardr: anekdot. phecilerin karsna kabilmek
iin gereken zarf ve sfatlar n tmne bir bakalm: tuhaf biimde, yavaa,
abartl, dikkatle, zorlu bir abayla. Christophe Boesch, seyrederken, ne gr
mekte olduunu tam da bu sfat ve zarflarla kavramtr. Bu, yine de tekil
bir retme rneidir; insanlar bunu srekli yapt iin insan gzlen ta
rafndan tespit edilebilmitir.
N - K LT R

H ayvanlarn byk ounluu birbirinden bir eyler renir. Kuz

gunlar, dier kuzgunlar izleyerek yiyecek bulur ve dier kuzgunlar tedir
gin eden avclardan korkar. Fareler dier farelerin yedii yiyeceklere gve
nir. Pek ok hayvan, ilk yuvalarnn snrlarn, ebeveynin peinde dolar
ken renir. Bu, sosyal renmedir; kltr adn vermek gerekmezY Kl
tr, tersine, hem bilinsiz olarak iselletirilen, hem de kastl olarak re
tilen ve yaylanlardr.
Dier primatlar bile insanlarn kulland anlamda kltre sahip
deildir; ancak, n-kltr ad verebilecek eylemleri vardr. Japon makakla
r, tatl patatesleri tuzlu suda, tahllan ise kurnda ykamay dier makaklar
dan renmitir. Bu, sosyal renmenin kolaylamas kadar kastl olmaya
bilir, ama yine de renmeye yol aan sosyal ortamdr. empanzeler, kann
ca ve termit avlamak iin sopa ve saman paralar, svlar imek iin de
yaprak sngerleri kullanr; sopalar ve talar ise silahlandr.
Lucv' N i N M i RAS

Her ormanda sosyal gelenee gre deien alet tipleri vardr.4x Bat
Afrika'da empanzeler fndklan tala krar. Dou Afrika empanzeleri bu
nu yapmaz. Ayn fndklar Dou Afrika'da da yetiir, ama empanzeler bun
lar yemez. Dou Afrika empanzeleri, batdakilerin farkl bir alttrdr; bu
yzden, onlarn zihinsel adan farkl olduklann ya da belki evrelerindeki
fndk aalannn farkl olduunu iddia edebilirsiniz. Ama Gabon'daki em
panze topluluklan da fndk krmaz. Onlarn da dierleri kadar ok fndk
aac vardr. Yerliler ve dier hayvanlar fndklar yer, bu da onlarn besleyi
ci ve lezzetli olduklar anlamna gelir. empanzenin beslenmesi dier em
panzelerinki gibidir: Fndk yerine geen eyler yenmemektedir. Ta ve kk
ler, eki ve rs olarak kullanlmaya hazr, ortadadr. empanzeler dierleri
kadar zeki gibidir: Sapalan kannca avlamakta ve bala daldrmakta kullanr
lar. Bunun sadece bir manbkl nedeni vardr: Dier empanzeler gibi fndk
lan krmazlar, nk bu, yerel geleneklerinde yoktur.49
Primat n-kltr yine de insanlarn retme yntemlerinden ok
farkl geliir. Gsterilen faydal becerilerin yalnzca bir ocuun kendi ba
na renebilecei eyler olmas durumunda, n-kltrden glendiril
mi kltre doru evrilmek olduka g olmaldr. Gerekten gsterilmesi
gereken davranlar enderse, retmek iin gereken evrimsel bask ok az
dr, bu yzden de evrimin balamas gtr.50
Ama belki de, retmenler zerine fazla vurgu yapyor, ocuun
konsantre dikkati zerinde de az duruyoruz. Bizler kltrle yaayan trle
riz. ocukluktaki en gl ynelimlerimizden biri, bu kltr edinmektir.
St, scaklk ve sevgi talebiyle domu olmamz gibi, bize bir eyler retil
mesi konusunda da ok talepkar ve yaygaracyz.
Hiyerarik organizasyonlarn nemini aklamak iin Tempus ve
Hora meselini anlatan, siber-kuramcs Herbert Simon, insanlarn isel
"yumuakl" zerine de yaz yazmhr. "Yumuaklk"la, insanlarn yn
lendirilme zelliini kastetmektedir. ocuklar, yetikinlerin onlara syledi
i ve gsterdii eylere inanrlar. Ergenler, arkadalarnn etkisine daha
fazla ynelir; yetikinler ise ergeni yetikinlerin sosyal normlarna sokmak
iin abalarn younlahrrlar. Bu, biyolojiyi dlayan deil, dierlerinin
tekil ettii rnee, tre zg bir inanma ihtiyac olan kltrdr. Bizi buD N M E

lunduumuz yere getiren , evreleyici bir kltr saana altnda, bireysel

yumuakln i leri beslemeli srecidir. B i zler birlikte dnebilen yaratk
lar haline geldik.

UYUM SAG LAYAN

VE

SAGLAYAMAYAN

K LT R

Genel olarak, evremizdeki kltrn hayatta kalmak ve rernek iin

gereken temel biyolojik em irleri tadn varsayarz; en azndan hayatta
kalmay baarm kltrler bunu yapar. Bazen biyolojik bir yaklam, kl
trn altnda yatan rntleri bile gsterebilir. En temel akrabalk farkllk
larndan biri kahtm rntleridir. Dnyadaki pek ok insan arasnda, bir
kadnn ocuklarna geleneksel olarak ismini ve mirasn veren kocas de
il, erkek kardeidir. Atalarmzn erkek ballnn bulunduu gruplar ile
seyahat eden diilerden oluan bir trden geldiini dndmzde, bu
tuhaf grnr. Baz toplumlardaki kadnlar kendi akrabalaryla yle yakn
bir iliki iindedir ki, erkek kardeleri onlarn temel erkek akrabalardr.
Kadnlarn, ocuun mirasnn annenin erkek kardeinden geldii
toplumlardaki partnerleri giderek daha ok kabul etmesi artc deildir.
Hesap yledir: Bir baba, ocuuyla genlerinin yars kadar akrabadr; day
ise yalnzca drtte bir akrabalk tar. Bu nedenle, herhangi bir kuakta, er
kek karsnn sadakatinden yar yarya eminse, mallarn erkek yeenierine
brakahilecei eikte demektir. Bu, ok yksek bir sadakat belirsizliidir.
Elbette toplumlarn tamam nadiren bu ortalamaya ular! Ancak, bu man
t kuaklar boyunca izlerseniz, erkek soyundaki genetik ilikiyi sfra d
rmek iin, gelinlerden birinin sadakatsizlii yeterlidir. Bir erkek kendi
karsnn davranndan emin olsa bile, kuaklar boyunca, erkek soyundan
gelen kaltma bal kalmak ya da sadakatsizlikle ilgili ok sert nlemler al
51
mak ok daha gvenli olur.
Toplumlar arasndaki bir dier ayrm, baz ebeveynlerin evlilik a
ndaki bir gen kzla birlikte eyiz vermesi, dierlerinin ise balk paras
talep etmesidir. Genellikle balk paras, eit saylabilen ya da en azndan
kadnn miras olaslklar asndan eit olduu toplumlarla korelasyon gs
terir. (Gney Madagaskar'daki Tandraylar arasnda, bir gelin genellikle bir
inek ile bir boann fiyat arasnda bir paraya mal olur.} Hayvan srleri-

Lucv'N i N

M i RAs

2 93

nin ve sosyal yaknlklarn kaltm kesi nlikle babadan gel ir; bu nedenle bir
erkek, can kimi isterse onunla evlenmekte serbesttir, kabile dndan biriy
le bile evlenebilir. Ancak, evlendiinde kars ona cinsellik ve ocuklarn ya
n sra yardm da sunar, bu yzden elbette deme yapmas gerekir.5.
eyiz sistemleri ise katmaniam toplumlarla korelasyon gsterir;
bu toplumlarda resmi ein ocuklar st snf stats elde eder. eyiz, zel
likle resmi tekelilii muhafaza eden toplumlarda art gsterir. Gelinin
ebeveyni, ona, kendi snfnn dier kadnlarnn zerinde bir stat satn
53
alr ve kocann mallar ile torunlarnn sahip olaca gc korur.
Ebeveynler bazen kzlar iin eyiz paras biriktirmekten ok daha
fazlasn yaparlar. Kzlarnn bakire olduu ve yalnzca yksek statl koca
snn zevkine ve dllemesine adanm olduunu fiziksel kantla sunarlar.
iniiierin ayak balamalar u noktada bir kanttr. Bu, efsaneye gre, oda
lklarndan birinin kck ayaklarna ak olup onlar hilale benzeten bir
imparatorla balamtr. Bu ayak ekli , sekin bir evlilik yapmak isteyen
kzlar iin gerekliliktir. Anneler yandaki kzlarn ayaklarna sardklar
bezleri, kzlar acyla barana dek skar, tpk kendileri ve kendi anneleri
gibi ktrm yetikinler olana dek de buna devam ederler. znde bu i
lem mstakbel kocaya, kadnn asla kaamayacan, onun izni olmadan
hibir ey yapamayacan ve ona gzel grnmek iin her admn ac do
lu olduu bir hayata katlanacan anlahr.54
Ebeveynler kastlam, okeli toplumlarda kzlarn bu biimde
adamaktadrlar. Kz, sosyal merdivende kendisinden yukarda bulunan
biriyle evlenmeyi baarr ve bir oul dourursa, bu oulun ok saydaki
kars ona ok sayda erkek torun verecektir; bu, kadnn soyundan gelen
ler iin hem reme hem de zenginliin takdis edilmesidir.55 Bunlarn t
m, ebeveynlerin kzlara ve oullara atfettikleri grece deeri yanstr.
Seyel tleeni balsimize geri dnersek eer, kuun yumurtalarn cinsi
yet orann, hangi cinsiyetn ailesini yetitirmede daha ok yardmc ola
cana bakarak ayarladndan sz etmi tim. eyizin tm ailenin felake
tine yol aacak bir maliyeti alacaksa , kz ocuk sahibi olmamaya alan
(krtajla, terk ederek ya da bebekken ldrerek) H intli ve inli ebeveyn
ler, Seyel tleeni gibi rasyonel davranmaktadr; yani , kendi toplumlar2 94

D N M E

nn kstlar iinde hem ekonomik hem de biyolojik adan mantkl bir

davranta bulunurlar.
G e n ital Sakatlama
Diilerin bekaretini kantlamann en u noktas, Kuzey Afrika' da , yl
da yaklak 8o milyon kadn zerinde gerekletirilen snnettir. Bu, klitori
sin ucunu kesrnekten klitorisin tamamn almaya, vajinay dikip yalnzca adet
kanamas iin kk bir delik brakmaya kadar uzanr. Bu, geleneksel olarak,
adet grmenin balad dnemde, genellikle aynntl trenler ve ayn anda
ameliyat edilen kzlar arasndaki bir kz kardelik bayla yaplr. Bugnlerde
erken emekleme dneminden okulun bittii dneme kadar ya da evlilikten
hemen nce yaplyor. En u biiminde, damadn dikilmi olan genital orga
n kuwet kullanarak amas beklenir. Koca seyahate ktnda ya da kadn
hamileyken yeniden dikilebilir, ocuk dourmak iin yeriden alr.56
Kadnlar bunu dier kadnlara uygular; inli annelerin kzlann
ayaklarn balamas gibi. Yaralarn iltihaplanarak, adet grme, idrar ve
cinsel ilikiyle ilgili zorluklara, bazen de ksrla ya da lme yol aabile
ceini herkes bilmektedir. Buradaki manhk, kadnn cinsel itahnn azal
tlmas ve dolaysyla kocann ve ailesinin erefine halel getirmemesidir.
Temizlik de bir alt nedendir: Mkemmel ocuklar dnyaya getirmek iin,
cinsel arzunun eytaniliinden annlmaldr. Birok yerde, bozulmu olan
kadnn koca bulamamas sradan bir gerektir.
Gnmzde diilere snnet uygulayanlar Mslmanlardr, ama
Kuran buna mecbur etmemektedir ve Kuzey Mrika dndaki lkelerde ya
ayan Mslmanlar bunu uygulamaz. Dii snnetinin firavun dnemi M
sr'nda uygulandna dair kantlar bulunmaktadr. Bu, islam'dan daha es
kiye dayanan bir gelenektir, kk Byk Salra'da bir yerlerdedir. Dour
ganln tam da temeline saldnda bulunan bylesi bir gelenek nasl olup
da varln srdrmtr? Bir koca bulmann sosyal adan kabul edilebi
lir tek yolu buysa, insanlar bunu bile yaparlar. Ama baz lkelerde neredey
se her kz buna maruz kaldndan, bu durum zel bir stat salamaz. D
ardan bakan biri iin, biyolojik anlama ramen, bir ktann drtte birini
zel olarak kt bir mem etkilemi gibidir.
Lucr' N i N M i RAs

2 95

Snnet edilmelerine izin verenler yalnzca Afrikal kadnlar deil

dir. Erkeklerin snnet edilmesi de yaygn bir uygulamadr. Bu, genellikle
reme asndan bir etki yaratmaz. Ancak, geleneksel olarak, kabilenin en
yal erkei tarafndan, titreyen elindeki pasl bir tra bayla ergenlie
ulaan erkek ocuklara uyguland biimiyle, Tuganlar ve ou Kenyal
arasnda pek de zararsz deildir. Avustralya yerlileri arasnda da zararsz
deildir; bu yerliler neredeyse penisin alt ksmna ulaacak biimde idrar
yolunu aarlar, bu da reme asndan nemli bir sorun tekil eder.

G ru p i nti h a r
Kiisel intihar, biyolojik olarak irrasyonel ya da rasyonel olabilir. Bal
yapamayan inesiz bir erkek arnn, diiyi korumak iin genital organn
yrtmas biimindeki intiharyla sonulanan tekelilii ya da krmz gbek
li rmcein erkeinin, diinin kendisini yemesine su ortakl etmesi ta
mamen ilevsel intiharlardr. nsan intiharlarnn genellikle yeniden yara
tmdan deil umutsuzluktan kaynaklandn syleyerek itiraz edebilirsi
niz, ama aslnda rmcein, sonuta rmcek byklnde bir umutsuz
luk hissedip hissetmediini bilmiyoruz.
Bir intiharn sonularnn neler olduunu sormamz gerekir. Dn
yadan gmenin daha iyi olacan dnen kii, bazen hakl olabilir. l
m akrabalar zerindeki duygusal ve ekonomik yk kaldrabilir ve dier
lerinin hayatlarn yeniden kurmalarn salayabilir. Ebeveynin, ocuklarn
ya da sevgilinin sululuk duyaca gerei, bazen len kiinin hastalnn
ok ar olmas nedeniyle, hayatta kalmasnn herkes iin daha kt olabi
lecei gereiyle karlahrlmaldr. Bizim, lmle ilgili genel ngr ve
kavraymzn paras olmak dnda, intihar iin kendiliinden bir kapa
site gelitirdiimize dair bir iaret yoktur; ama intihar bile bazen geni an
lamda uyum salayc olabilir.
Grup intiharnn ise tersine, kesinlikle biyolojik bir dayana yok
tur. Waco'daki klt ya da C uyana'da zehir ienler , yalnzca ebeveynleri de
il ocuklar da ldrdler. r 8 s 6 'da, Gney Afrika'daki Xhosa kabilesinde
de daha byk lekli bir vaka grlmtr. Kabilede, medyum bir kzn
azndan konuan l ruhlarn, kabile tm hayvan ve rnlerini yok ettiD N M E

i takdirde bel irli bir gnde bunlarn fazlasyla geri geleceini ve nefret
edilen Beyaz adamlarn topraklarndan atlacan vaat ettiine dair bir
inan geli m itir. eflerine itaat eden Xhosalar, tm yiyecek stoklarn
yok etmitir. B unu izleyen ktlkta 6 o . o o o 'den fazla insann ld tah
min edi1mektedir.57
karabileceimiz tek sonu, mem'lerin imdi , kiisel kendini koru
ma " igdleri"nden daha byk bir gce sahip olduudur. Kltrel ola
rak dayatlanlara inanma kapasitesi, lideriere inanmak ve kiinin kendi
karlarn grubun zaferine feda etmesi biyolojik yarar iin seilmi durum
dadr. G enel olarak, bizi bulunduumuz yere kltr konusunda sahip ol
duumuz biyolojik kapasite getirmitir. Ancak, insan davranlannn ou
nun deil de,

tmnn biyolojik

olarak uyum salayc olduunu iddia et

meye alan biri aka yanlmaktadr.

Lucv' N i N M i RAs

2 97

N DRD NC BLM

UYUM SAGLAMI I<ONU MA

il, genetik bilgi gibi ina edilmitir. Her ikisi de hiyerariktir, tekil
elementlerden olumutur, izgiseldir ve her seviyede balama da
yanr. Dil, okkatmanl bir yapdr. Temeldeki, dilsel denilebilecek

en kk elementiere fonem -konumann birbirinden farkl sesleri- ad

verilir. Tuhafbir biimde, fonemler tekil elementler gibidir. Dnyada birka

bin fonem bulunur; saylan, yirmi iki arninaasidi belirleyen genetik kodun
elementlerinden ok daha fazladr. Fonemleri iitirken snflandnnz. Eer
bir ses, bilinen kategorilerin arasnda bir yerdeyse, onu bilinen bir snfa so
karz. Kayt yapmak iin tele balanm bir biberondan st emen bebee,
bilgisayarda tretilmi bir "p" sesi aln. Ses tekrar ettike bebek buna alr
ve sesi duymazdan gelir. Ama imdi, bilgisayar "p"den sonra, kademeli ola
rak nefes alnmayan duraklamay ksaltsn. Birden yetikinler sesi "be" ola
rak duyarlar. Ayn anda, bebek deiiklii fark eder ve daha ok st emer.
(Fonem kategorilerinin insanlara zg olduunu iddia edemeyiz. inilla
lar* da bir insan bebeinin yapabildii ayrmlar yapabilir. V
Bebekler henz alt aylkken, yava yava etraflarnda iittikleri dile
ait olmayan fonemleri ayrt etmeyi brakrlar. ngilizler yalnzca krk, Ko
isan** ve Sumanlar ise 141 adet fonem kullanr. Bebekler, balangta tm
fonemleri tanrlar; sonra ihtiya duymadklarn , duyduklar birka taneyle
gruplandrarak kategorilerini basitletirirler. Tuhaf bir biimde, erken bir
yata fonem renmi yetikinler, uzun bir sre nce unutmu olsalar da
sesleri duyabilir. Hindu dilinin, bir ngilizin kulann ayrt ederneyecei
iki farkl T eidi vardr. Erken ocukluk dnemlerini H indistan' da geir
mi olan Amerikallar, sesleri iitmi olduklarna dair bir anya sahip olma
salar da iki farkl T sesini ayrt ederler.3 Bu durumda, dilin temelinde, isel
olarak tannan ve sonra faydal olduklar bariz olanlar kalacak biimde buGney Amerika'da yaayan, kk, kemirici memeli. -ed.n.
**

Koi.koiler, Sanlar ve Afrika'nn gneyinin Bantu olmayan halklan arasnda yaygn dil ailesi. En nem

li zellii, nsz sistemi iinde bir alt sistem oluturan bir dizi aklamal sese yer vermeleridir -ed.n.
UYU M SA(;LA M I KO NU M A

danan tekil fonem serisi bulunur. Bir sonraki seviye morfemlerdir. Bunlar,
kelimelerin kk anlamlardr; daha ok kelime retmek iin bir araya geti
rilebilir ya da deitirilebilirler. Elbette, morfemler her dilde farkllk gs
terir. Daha da st seviyede dilbilgisi, cmlelerde yerlerini almak zere, ke
limeleri birbirine balama, yajya da deitirme kurallar yer alr. Tm dil
ler ayn derin, dilbilgisel yapya sahiptir. Hepimiz, verili bir dil iinde, an
cak izin verilen biimde kodlanabilen zne , eylem ve nesnelerle urarz.
yle grnmektedir ki, bu formel yap yanstt "gerek dnya"dan daha
snrldr; hibir dilin izin vermedii yap biimleri vardr. Yine, dilbilgisi
nin de isel bir temeli vardr. Hatta, ocuklarn kendi dillerinin kurallarn
kolayca renme yeteneini zel olarak engelleyen bir genin varl bilin
mektedir. Bu insanlar, dzgn konumak istediklerinde, anadillerinin dil
bilgisinin dzenli ve dzensiz fillerini, dzensiz oullarn ezberlemek,
yani okulda renilen skc dil almalarn yapmak zorundadrlar.4
Dilbilgisi ve cmlelerin inas, elbette dilin en yksek seviyesi de
ildir. Tersine, cmleler aniatlar oluturmak zere bir araya gelir; katman
katman stnedir. Aniatlann inas hakknda da gl fikirlerimiz vardr.
Zevkler farkl olsa da, herkes iyi bir hikayeyi tanyp, tatmin edici olmayan
dan ayrt edebilir. Bir hikaye oluturmuyor gibi grnen birbiriyle ilikisiz
paracklar reddederiz. (ok modern romanlar, konuyu ortadan kaldrm
gibi yapabilir; bu durum, okurlar bir konu icat etmeye tevik eder.)
Bu artc yap, bir kromozom boyunca sralanan DNA temelleri gi
bi birbirini izleyen fonem dizisi, izgisel bir dizidir. Romanc A. S . Byatt, "Bir
roman, rnein, Women in Love (Ak Kadnlar), kalnlarla inceleri birbirine
ekleyerek rer gibi, dilin uzun ipliklerinden olumutur."5 demektedir. Her
element ayrca, bir sonrakiyle ilikilidir. Her biri, ses ve anlam balamnda
var olur. Balama dayanmak genler iin de benzeri biimde geerlidir.6
Toplam olarak hem dil hem de genetik (rg rmek de) birleim
seL tekil ve izgisel bir sistemin gcne sahiptir. Btn bunlarn dnda,
dil ve genetik kendilerini yeniden retir ya da daha iyi ifade edersek, kendi
evreleriyle etkileim iinde yeniden retilirler. Bunlar, bylesi sistemler
den bizim bildiimiz iki tanesidir. Karlatrma yeni deildir. Genellikle
bilimsel yntemin kurucusu olarak grlen Francis Bacon, "Herkesin orLucv' N i N M I RAs

299

tak aknl udur: Milyonlarca yz arasnda nasl olup da tamamen ayn

olan yoktur; imdi tersine, nasl byle bir ey olabileceine aryorum. 2 4

harften dikkatsiz b i r biimde v e bir alma yapmakszn birka bin kelime

nin olutuu dikkate alnrsa, bu eitlilii oluturmak iin bir insann do

kusuna ka yz adet izgi izilmesi gerektiini bir dnn."7
A N N I C E N N M E LO D LE R

ocuklarn dil renmek konusunda gl b i r isel program var

dr, ama tabii dili dierlerinden renirler. Bebekler, renmeye balamak
iin doumu beklemez. Annelerinin kendi dilinin vurgularn, dier diller
den farkl olarak yeni doduklarnda bile renirler. Anlalan dinlemeye
rahimde balarlar.8
Dier insanlar onlara yardm eder. Primatlarn sesle kardklar
grlt,

ebeveyn

konumalarnda bile insan cmleleri haline gelir. Kk

bebeklerle konuan insanlar, ana frekansn tizliini artrr. Benzeri duygu

sal balamlar ngilizce, Almanca, Franszca, talyanca ve Japonca'da ayn
art ve dleri retir. 9
Onay m iletmek istiyorsunuz? ster " Seni gidi Z E Ki olan S E

N i i ! , " isterseniz "AF Ferin! " deyin; bunun bir yolu, sesinizi ortalama tiz
likten daha yksek bir tiz sese kaydrmak, s onra da, iki oktav uzunluun
da olabilen bir

glissando

(mzikte parma tularn zerinden hzla gei

rerek karlan ses) ile aa indirmektir. Elbette eitlerneler bundan iba

ret deildir, ancak deien tizlik belirgin olarak ocuk ynelimlidir: "Ne
de ZEKi kk bir OGlansn, S E N ! " " O O K Z E K si n ! " Yasaklama, tekil ,
ksa hecelerle, tizlikteki kk b i r deiiklikle ifade edilir: " H ayr fha
yrfyapma unu" ya da sadece "YA P M A unu ! "da olduu gibi. Rahatlat
ma, tekrarlanan hecelerle, alak balayp azalan bir biimde, " Zaa-vall
o-lan," " S akin ol, sakin ol!" gibidir. B u melodiler muhtemelen primat
larn arlarndan tremitir ve gerekten de, kelimeler olmakszn bil
gi ileten primat arianna benzer. Yeni domu bir bebein kulaklar
yetikinlere gre, daha tiz sesiere tepki verir ve daha az ayrm yapabilir.
Bebekler, zlmesi daha zor yetikin konumalar yerine, byle s i bebek
ynelimli konumalarn tekrarn iitneye alacaklardr.'0

}00

UYU M SALA M I KO N U MA

Bu duyulahilen vurgular daha sonra, ernekleyen bebeklerle, "anne

ce" altyazl, tuhaf bir konuma biimini destekler. Annece, tekrara daya
nan, basitletirilmi bir kelime daarc ve komik bir dilbilgisi olan bir dil
dir. iki yandaki bir ocukla konuurken, ifadelerin yaklak % so'si tekrar
edilir; bunlarn % 99'dan fazlas dilbilgiseldir. ocuklar, anneceyi duysalar
da duymasalar da, konumay renirler. Baz kltrler, syleneni anlama
yan ocuklarla konumann faydas olmadna inanr. Bu ocuklarn, ba
ka herkes gibi, bir dili renmek iin yeterli isel yaps vardr. Ama anne
ce, ocuun zihni imajlar ile ksa srede uzmanlaaca karmak dilbilgi
si ve kelime daarc arasnda eviri yapmaya yarayacak bir tr evinnen
grevi yapar. Bana gre bunu en iyi anlatan ey ninnilerdir; onayn melo
dik tizlii, on drt kez tekrar etmesi, vezinsel tekrar, son satrn yavalaya
tak sona ermesi (ve tabii, ninniyi Odetta'nn sylemesi) :
it kk bebek, tek kelime etme,
Anneciin sana alaycku alacak.
Bu ku ark sylemezse,
Anneciin sana elmas yzk alacak.
Yzk sahte karsa,
Anneciin sana ayna alacak.
Ayna olur da krlrsa,
Anneciin sana yavru kei alacak.
Keicik yonca yemezse,
Anneciin sana Rover adnda bir kpek alacak.
Rover havlamazsa eer,
Anneciin sana bir atl araba alacak.
Atl araba devrilirse devrilsin
Sen yine de bu ehrin en tatl bebeisin.
iARET D i L N KuLLANAN N SAYM U N LAR

Dil bizi insan yapan bir beceridir, ama elbette bunu salayan tek be
ceri deildir. Televizyon, foto muhabirlii ve internet ayla eitim gren
bu kuak, muhtemelen daha nceki kuaklann okuma yaznayla dnmeLuCY ' N i N M i RASI

301

si gibi, grsel sembollerle dnmektedir. Yine de aktr ki, baka hibir

tr dille dnmez.
Bu mutlak bir snr mdr? Bir insaymunun, iaret edilen ve iaret
edenleri olmad iin kelimeleri kullanmay asla renemeyecei iddia
ediliyordu. Alan ve Beatrix Gardner, Washoe adndaki kk bir empan
zeye ASL (Amerikan Krler in iaret Dili) retti. Beatrix Gardner, ba
langta bunu deneme cesaretini nasl bulduklarn anlatt . Grnmeyen
ekme oyuncan icat eden, evde yetitiTilmi empanze Viki'nin klibini
seyretmilerdi. Viki, bazen "anne" ve "baba" sessizlerini sylemek iin el
leriyle dudaklarn kapayarak nefesli bir fsldamayla drt adet kelimeyi
sylemek iin urayordu. Seslendirme iin istemli kontrole sahip deildi.
Sonra yksek sandalyesinde, dil altrmalarndan kurtulduunda ocuu
nun pikabna bir plak koydu. Plak almad, Viki de onu fie takmak iin du
vara doru gitti. Beatrix Gardner hayretle bard, " Fii kontrol etmeyi bili
yorsa, hayvanlarn

bir eit dil yetenei

olmal! "'2

Washoe, sonunda 3oo'n zerinde kelime rendi. Bu kelimelerin

kullanmn genelletirdi -kutular ve dolaplar iin

ak kelimesi- ve

hatta,

yaratc bir biimde, Alan Gardner' dan karavan evinin duvarndaki bir de
lie den oyuncan almasn istedi . (N evada niversitesi kampusunda
kendine ait, ayr bir karavanda yayordu.) Bazen iaretleri bir araya getiri
yordu; bunlarn en nls, bir kuuyu grdnde "su kuu" iaretini yap
masyd. pheciler bunun ar sevecen ebeveynin dublaj olduunu sy
lediler. Daha sonra, titiz ift-kr testler* Washoe'nun, bizim kelimeleri kul
lanmamz gibi, nesneleri gsteren resimleri gvenilir biimde adlandrd
n ve bir snfa ait yeni nesneleri genellediini gsterdi.
Meslekten olmayanlar iin daha etkileyici olan, Washoe'nun bazen
bir resim kitabna bakarken kendi kendine nesnelerin adn sylemesi ya
da kk ocuklarn kendi kendilerine ark sylemeleri gibi kelime oyun
lan oynamasyd. Unutulmaz bir klip, aata tek bana duran bir insaymu
nun, iaret dilinde " Pislik. pislik. pislik! Pislik, pislik, pislik! " diyerek ark
sylediini gsterir. zgrlemi modern zamanlarda bu iaret daha daDenekierin ve deneyi yapaniann test ierii ve kontrol gruplarn bilmedii test tipi. -.n.

J02

U Y U M SALA M Ko N U M A

ru

bir

eviriyle

"bok"

olabilir. Washoe, daha sonra, bunu, kendisini tehdit

eden maymunlar ve insanlar iin kulland. Viki, empanzelerin vokal " an

l almaz szler sylemesi"nin ksa dnemli olduunu gsterm itir, ama
iaret dilini kullanan insaymunlar iaretlerle oynar. ' 1
AB D'deki en az on bir farkl laboratuvarda, dier empanzeler. iki
goril ve bir orangutan Washoe'nun ileriedii yolda gitti. Ama Beatrix Gard
ner bazen , uzun, karanlk bir tnelde nlerinden kamakta olan bir figr
kovalyorlarm gibi hissettiini sylemitir. nsaymunlarn baz kelimele
ri kullanabildii ortaya kar kmaz, dilbilimciler, kelimelerin dilin lt
olmadna karar verdi. Bunun yerine dilbilgisi talep ettiler.14
David Premack, insaymun dilbilgisi aratrmasn balatt. Onun
yldz rencisi Sarah, yetikin bir empanzeydi ve gerekten de dilbilgisel
ilikileri iletmek iin basit kelime dizileri renebilmiti. Daha sonra, N im
tartmas sz konusu oldu. Kolombiya niversitesi'ndeki Herbert Terra
ce, Nim impski adndaki kk bir empanzeye dilbilgisi retmeye a
lt. phecilerle yzlernek iin ok sk kontroller koydu. Nim, Terra
ce'n mit ettii kadar ilerleme gstermedi. Nim'in kasvetli ve kurumsal
lam test ortam ve yavrunun drt ksa yl boyunca altmn zerinde
farkl bakcsnn olmas pek ok insan yavrusunu renmekten alkoyabi
lirdi . Terrace 'n , Nim'in eitimiyle ilgili 3 . 5 saatlik videoya bakmas dnm
noktas oldu. retmenlerin, genellikle, retmeye altklan iaretleri
aka ima ettiklerini grd. Dilbilgisiyle ilgili hibir kant grmedi. Ulaa
mad bir yerde tutulan bir portakalla ilgili olarak, Nim'in iaretlerinin en
uzun kayt dizisi, onun yalvarmasnn dilbilgisel cmlelerden nasl farkl
olduunu hemen gsterir: "Ver portakal bana ver yemek portakal ben ye
mek portakal ver bana yemek portakal ver bana sen."5
Terrace'n N im'le ilgili kitab, insaymunlarla ilgili dil aratrmalan
iin fonlarn ounun kesilmesine yol at. Dierleri, zellikle Chantek
adndaki orangutanla alan Lynn Miles kendi deneklerinin iaretlerinin
ounun doalama olduu ve dilbilgisi iin ok daha fazla kant bulundu
unu syleyerek kar kt. Francine Patterson ve Roger Fouts insayrnun
larn canl tutmak, beslemek ve kaytlarna yavaa ilgi ekebilmek iin
mcadele etti. Yine de, nceden dil eitimi alm insaymun gruplarnn baLuCY' N i N M ; RA S I

zlar, tbbi aratrmalarda yer ald ve hibir ey anlamayan teknisyeniere

kafeslerinden iaretler yaptlar.16
Bir sonraki bulu, Sue Savage-Rumbaugh bonobolada ilgilenmeye
baladnda yapld. Savage-Rumbaugh ve kocas Duane Rumbaugh zaten,
Washoe da dahil olmak zere sradan empanzelerle almt . iaret dilini
kullanan empanzelerin "kelimeler"inin bile, insan kelimelerine olduka
benzediinden pheleniyorlard. Uygun biimde retildikleri doruydu,
ama anlalyorlar myd? Savage-Rumbaugh, S herman ve Austin adnda iki
empanzeyi iaret dilini kullanarak iletiim kurmak zere eitti. Bunlar, bil
gisayar h.lar zerindeki sembollerdi. Bilgisayar, ne "sylendiini" kayde
debiliyordu. iki insayrnun sorunlar birlikte zecekti. Ya Sherman ya da
Austin, zel bir aletle aiabilen bir bulmaca kurusunun iindeki yiyecei g
rebiliyordu: itmek iin bir sopa, bir anahtar, bir apa. Dier empanzenin
alet antas vard. Birincisi, ne istediini sylyordu. kincisi, ad sylenen
aleti veriyordu; tpk, bir hemirenin cerraha, sngeri ya da pensi vermesi gi
bi. Eer doru olan yaparlarsa, dl paylayorlard.'7
Oyunu renmeleri pek kolay olmad. iaretierin tmn teker te
ker biliyorlard. Dier insaymunlar gibi, insanlardan bir ey isternek ya da
insan psikolog vey ebeveynlerini sevindiriyormu gibi grnen adlandr
ma ilemlerini yapmak iin iaretlerini kullandlar. Sradan empanzeler
iin, empanzeler aras iletiim salamak iin dili kullanmak zor bir adm
d. Savage-Rumbaugh dilin ltnn, retimi deil, retileni kavramak
olduuna daha da ikna oldu.
Daha sonra, Matata adndaki bir bonoboya bilgisayar dilini ret
meye alt. Matata yetikinken yakalanmt; renmedi. Kzma dne
mine girdi ve iftlernek iin ana bonobo grubuna geri dnd. r , 5 yanda
ki ocuu Kanzi, laborah.varda klavyeyle kald. Kanzi daha ilk gn hibir
komut almadan, kelimeleri kullanmaya balad: "Grdm eye inan
makta tereddt ediyordum. Kanzi klavyeyi bir iletiim yolu olarak kullan
nakla kalmyor, sembollerin ne anlama geldiini de biliyordu; annesinin
onlar renememesine karn bunu yapyordu. rnein, o sabah yapt
eylerden biri, 'elma,' sonra da 'kovalamak't. Sonra bir elma ald, bana
bakt ve yznde oyun glmsemesiyle kat. Birka kez yiyecek tularna
UYU M SAi:: LAM I KON UMA

vurdu ve onu buzdolabna gtrdmde, klavye zerinde belirttii yiye

cekleri seti. Kanzi , nesneleri isternek ve adlandrmak ve niyetini bildirmek
iin belirli kk szlkleri kullanyordu. Onda olduunu fark etm edii
miz tm nemli sembolik becerilere bavuruyordu. Bu nasl olabilirdi?
Matata'ya iki yl boyunca sistematik olarak, az sayda sembol retmeye
alm, pek azn reteb i lmi tik. Kanzi, Matata'ya retmeye alt
mz her eyi biliyor gibiydi; oysa biz, elendirmek dnda onunla ilgilen
memitik bile. ocuklarn yapt gibi , kavrayn maruz kalma yoluyla
renmi olabilir miydi ? imkansz grnyordu."'8 Savage-Rumbaugh , kural
kitabn bir keye koydu. Bu insaymuna ocuklarn rendi i ynteml e
balam iinde kullanlan sembollerle retmeye karar verdi. Kanzi iaret
dilini renmekte hz kazand. Sonunda, o ve kendisinden k k kardele
ri iaret dili kadar konuulan kelimeleri de aniayabildiklerini gsterdiler.
Kanzi'yle ilk karlamamda ben de bir soru sordum. Kafesinde al

t adm uzunluunda, plastikten bir yap vard. Buna ne ad verdiklerini sor

dum; ad olan bir test nesnesi deil, sadece bir oyuncakt. Aptalca, " Kanzi,
oyuncann zerine kabilir misin?" diye sordum; bu arada srekli ola
rak, "Onu gzlerimle ynlendirdim, bu eyin adn sordum, sonra tekrar
ona baktm. Eer gidip onun zerine oturursa bu, sadece, beni dinieyecek
kadar nazik olduunu gsterecek" diye dnyordum. Kanzi gitti. Oyun
can bir uta dengeleyecek biimde yukar kaldrd, sonra ona bir elini di
erinin zerine koyarak trmand ve dier utan yere dt . "zerine k
mak" onun iin trmanmak demekti, bir aaca trm a nm ak gi b i . Benim ima

ettiim niyete deil, szel steime cevap vermiti.

Kanzi dilbilgisiyle de urar. Savage-Rumbaugh bir maskeyle, ek

rann arkasndan ya da kulaklklardan yeni, szl komutlar verir: " Kanzi,
arnlarn ine yapraklarn buzdolabna koyabilir misin?" ve dilbilgisel ke
lime srasn kullanarak: " Kanzi, oyuncak kpeinin, oyuncak ylan sr
masn salayabilir misin? " ya da "Kanzi, Perrier suyunu jlenin iine ko
yabilir misin? (Tersi de il) . Kanzi bunlar yapmaktadr."'9
Kanzi, eer tanmladklan ismin arkasndan gelirlerse yan cmle
lerle bile ba edebilmektedir: "Kanzi, am yapraklarn, buzdolabndaki, ge
tirebilir misin ?" Son durumda eli am yaprakianna doru gider, cmle deLucv' N i N M i R ASI

Resim 15. Bonobo Kanzi, farkl nesnelerle dolu bir odada, Sue Savage- Rumbagh'nun yeni szel kom utla
rna tepki veriyor: "Kanzi, elektrikli sprgeyi dar karr msn?" Kanzi, katianan tahta zerindeki sern

boilere ia ret ederek iletiim kurar. (Bass, 1995 )

vam ettiinde, buzdolabna koyduu am yapran almak iin dner. Ya

pamad ya da glkle yapabildii ey, farkl fikirler dizisi olarak duydu
u eyi aklnda tutmakhr: " Kanzi, buzdolabna doru gider misin ve am
yapran alr msn? "lo
Kanzi ve ailesi aslnda baz insan kelimelerini taklit etmektedir: yo
urt, kavun gibi. (Kanzi'nin bir ailesi var: M atata geri dnd ve Kanzi an
nesi, kardeleri ve insanlarla byd.) Bir seferinde, tekrar kullanmak ze
re bazlann seme amacyla, Japon istasyonu N H K tarafndan yaplan, sa
atlerce sren video filmlerine konsantre olmutum. Birden, Kanzi ekerle
rnelere eriirken, bir bonobo sesinin "M ve M " dediini duydum. Yksek
sesle aknlm belirttim, ama Savage-Rumbaugh kuru bir sesle yle
syledi: "Bu balamda bu sesi son iki gndr belki yirmi kez iittiniz. Bu,
sonunda kulanza yerleen eyden ibaret."
UvuM SA LAM KoN U M A

Bonobolar ya da dier insaymunlar dil gibi bir eyi doal olarak kul
lanr m? Savage-Rumbaugh, onlarn temsili semboller iin en olas gerek
sinimlerinin, verili bir yere gitmek ya da belirli bir yiyecei yemek iin ni
yet bildirmek olduu sonucuna varmtr. Bonobo gruplar gn boyunca
fizyon ve fzyon iindedir, ama geceleri genellikle bir araya gelirler. Bir
randevu ayarlayabilmek ok faydal olurdu. Savage-Rumbaugh Kanzi'ye,
ormandaki farkl blgeler iin semboller retti. Kanzi oraya gitme niyeti
ni bildiriyor, sonra bakclarna yol gstererek oraya gidiyordu.
Doadaki bonobolarn da ayn eyleri yaptna dair bir belirti var
mdr? Hayr, yoktur. Ama eer varsa bile, biz bunu renebilir miyiz? Ses
leri bizimkine benzemez: Soprano slklar ve sesli harf dizileri sessiz harf
ler tarafndan kesintiye uramaz. Bylesi seslerden ok uzun diziler yapar
lar . Sohbetimiz lklarmz , alamalarmz ve iniltilerimizden ne kadar
farklysa, bonobolarn yumuak, fsldayan sesleri de ac ve ince lklar ve
crtlak seslerin duygusal serisinden o kadar farkldr. Ancak, kularn daha
az tiz olan arklar da bonobolarn sohbetine ok benzer. Bir kayt zerinde
bileenleri ayrt etmeyi baarsaydk bile, kastedilen ey konusunda nasl
hemfikir olurduk? Diyelim ki, bir bonobo gerekten de bir zencefl alanna
gideceini bildirdi, ama oraya bataklktaki krpe ve sulu bitkilerin bulun
duu blge yoluyla gitti; zencefl iin yaplan iareti karabilecek miydik?
En fazla, bonobolann dilsel beceriyi doada kullandklanna dair-bir be
lirti olmadn syleyebiliriz. Ancak, aklmz ak tutmak akllca olabilir.
S YLE DG EY LMAYAN KELi M E

" Babil'den nceki gnlerde Tanr, insan rkn konumalann arasn

da kanklk yaratp dilleri farkllatrarak, cennete dnerek trmanan bir ku
le ina etme kstahl gsterdii iin cezalandrmadan nce by gelenei
ne gre, kelimeler nesne ve nesneler de kelimeydi, insan ve glgesinin ya da
zihninin ve beyninin ayn olmas gibi, bunlar tek ve ayn eydil er."' Bugn,
sandalye kelimesi sandalye deil. nek kelimesi, vache ya da Kuhe kelimesi
deil, ama hepsinin de gerek bir inekle ilikisi var. Sassure, Bertrand Ru
sell ve 20. yzyln akademik kitaplanyla dolu tm ktphaneler, kelime
nin, z sadece syledii eyi imiemek olan doasyla uramakiadr.
LUCY' N i N M i RASI

Ve yine de, bizler romanc A. S. Byatt tarafndan dile getirilen by

geleneinin byl kelimelerini -ad verdikleri eylerle sreklilik gsteren
byl kelimeler- tanr, hatta varlklarndan heyecan duyarz. Biz onlar ta
nrz. Biz onlar, ok eyin byl olduu ocukluumuzdan beri biliriz.
Onlar yetikinliimizden, dklama, cinsel iliki ve Tanr'nn yasak keli
meleri olarak biliriz. Bu isimler, sfatiann en sradam olarak konumam
za eni kattnda, kelimelere ya da daha az yer kaplayan sesiere dnr.
Nesnenin kendisini ortaya karma gcne sahip olacak kadar duygusal
balants gl olan isimler, kelimeler deil dualardr.
Dilin evrimindeki bir aamada, birka ses, zihnin aletleri olmak
zere, gndermelerinden yeterince uzaklamtr. Duadan mecaza yol al
mlar ve analojiye giden geirgen snr gemilerdir. Yeniden, B ateson'n
olumsuzunun temel nemine geri dnyoruz: gidilmeyecek yolun bilinli
tespiti ve yle olmayan gibi yapmamz salayan hayal gc. Kelimeler, bu
rada olmayann, duayla arlamayacak olann, yalnzca tartlacak bir d
nce olann ad sylemek iin gerekli dilsel gc iletir.

:z:z

Diyelim ki bir bonobo ya da bizim bir zamanki atamz, "zencefil

blgesi" anlamna gelen bir sese sahipti. Can zencefil istediinde o sesi
karabildiyse ya da onu yemek iin birden baka bir yere gittiyse, bu bir ke
lime olmann yars demektir. Faydal m, evet: Dierlerine nerede buluu
lacan syleyebilirdi, zenceflin baharatl tadn canlandrp onlarn oraya
gitmesini salayabilirdi. Bylesi seslerin bazlar, atalarmzn, iletiimsel
konumann ilk admlarn atmasn salamtr. Hatta, daha sonra nereye
gidecekleri konusunda tartabilirlerdi (primatlarn kelimeler olmadan da
yapt gibi) ; bir grup, ad verdikleri iin zencefl blgesine doru, grubun
gidiatma karar veren say ve sosyal stnlkte olan dierleri ise batakla
doru gitmek isterdi.
Bir gn (ya da bir bin yl), atamz, nemi olmayan alternatifn ad
n syleyerek, " Hayr, bataklk deil, zencefil blgesi" dedi. Barmad;
korku ya da tiksinti kaydetmiyordu. i fade edilmeye deer hibir ifade,
duygulardan tamamen arndrlm deildir. Grubun batakl k hizbine kar
dmanlk hissetmi olabilir, ama batakln kendisi sadece olumsuz
oland. Ve bu bir kelimeydi; kendi bana bir fikir olacak biimde byden
UYUM SA LA M I KO NUMA

kurtulmu bir kelime. Yeni bir alan yaratlmt; insan zihni iin, fikirler,
mem'ler iin bir alan.
Neredeyse yle bir ey yazdm: "Gereklik kadar gereklik olmaya
n da iine alan bir alan ." Ama kastettiim ey bu deil. Nesnelerde devam
llk gsteren byl kelimeler tam olarak gerek deildir. Bu yanlabilen,
ortada olmad halde neden-sonu ilikisi grebilen, dnyas arzulad
renklerle boyanm kk, benmerkezci bir ocuun yanl bak as ola
bilir. Bu da gereklik d deildir: Byk airler, gzya dktrecek keli
meler bulurlar. Dilin duygusal alanndan asla dan krnayz (bunu iste
meyiz de) , ama hem doa alann aratran bilim insan, hem de hayal g
cnn dier dnyalarn yaratan romanc, yolculuuna ayrlmann ilk ad
myla balar, syledii ey olmayan kelimeyle.

Lucv' N i N M i R A S I

3 09

N BENci BLM

BEBEKLER NSAN MIDIR?

nsan bebekleri embriyo olarak doar. Yeni domu bebeklerimizin be

yinlerinin yetikin beynine oran dier insaymunlarla ayn olsayd, yir
mi aylk bir gebelik dnemine ihtiyacmz olurdu. Bizim bir yandaki
bebeklerimize benzer bir ocuu dourduunuzu dnn! Hayr, bunu
ayrntl olarak hayal etmemek daha iyi.
nsanlar birbirine zt iki zor i yaptlar: Bizler arka ayaklarmz zerin
de dorulduk ve ok byk yetikin beyinleri gelitirdik zm, bebekleri ya
amlarnn ok daha erken bir aamasnda, beyinlerinin henz bir blm ge
limiken dourmakt. Sonu, dier insaymunlar ana rahminde gven iinde
yatarken, bizim yeni doanlanmzn sosyal davran, anne ve dier bakclany
la iletiim kurmak ve renmekle geen neredeyse bir yla sahip olmasdr.
Primadar genelde erken gelimi biimde doarlar. Bu, gzleri ak,
kulaklar iitir ve postlar vcut scakln muhafaza eder biimde doduk
lar anlamna gelir. Primatlar erken geliimin u noktasn tekil etmez: Bir
bebek gnu,* doumdan bir saat sonra annesinin arkasndan koabilir. Bir i
tay geemez ama, bunu gemeyi denemesi iyi olur. Bir bebek fl, annesinin
dii ailesine ayak uydurmak iin, doduu gn be mil yrmek zorunda
kalabilir. Primat bebekler zorlu yryler yapmazlar, ama anneleri aa te
pelerinde hoplayp zplarken, annelerinin postuna tutunurlar.
Yakn akrabalarmz olan byk insaymunlarn bebeklerine yardm
ettii durumlar vardr. Anne empanze ve goriller bir aylktan kk be
beklerini, etrafta doladarken bir elleriyle destekler. Bu anneler, kendileri
ni aviayanlar az olduu iin ayakl yrmeye katlanabilir, zamanlarnn
ounu yerde geirir ve aalara tumanrken bile vahi sraylar yapmaz
lar. Bebekler hala vaktinden nce gelimi durumdadr; gzleri aktr,
postlan vardr ve annelerine tutunurlar.
*

kz bal antilop olarak da bilinir. Genellikle su kaynaklarna yakn yerlerde, kalabalk srler
halinde yaayan gnu'lar, rktklerinde bir sre hzla koup sonra tehlikenin ne olduunu anlamak iin
birden durarak geriye bakarlar. -ed.n.

JIO

B E B E K L E R i N SAN M I D I R?

Bunun zdd olan geliim tipi ise yeteri nce gelimemi durumda
domaktr. Yeni domu fare ve sanlar pembe, plak, kvrlan solucanlar
gibidir; gzleri, saydam bir deri tabakas altnda kapal siyah gzbebekleri
dir. Yeni domu bir kedi yavrusunun bile gzleri smsk kapaldr. Yete
rince gelimemi yavrular gvende olmalar iin yuvada tutulurlar. Yar
embriyovari bir balangtan sonra, olaanst bir geliim gsterirler.
Bizler primatz. Balangta, yuvada deil memede byrnek zere
domaya ayarlandk Beyinle iki ayak zerinde yrme arasnda bir eliki
yaadmzda, insan soyumuz ikincil olarak yeterince gelimemilik duru
muna sapmtr. imdi , hem ocuk hem de bakclar iin son derece
nemli sonular olan yardma muhta, yar olumu primat bebekler dn
yaya getiriyoruz.
DoGUM
Bizler, bu zme de evrim srasndaki dier deiiklikler gibi adm
adm ulatk. B izim soyumuzla dier insaymunlar arasndaki ilk byk fark
ayaa kalkmakt. buuk milyon yl nce, atalarmz australopithesinlerin
-Lucy ve onun akrabalar- beyinleri modem empanzelerden daha byk

deildi, ama savanalar gemekte modern insanlar kadar etkiliydiler.

Drt ayakl bir hayvan, kann blgesi organlarn omurgaya asl bir
birletirici dokuyla destekler. Pelvis, omurgann basksn kalalara ve arka
ayaklara olmak zere aaya ve dar doru verir. Pelvisin merkezi akl
herhangi bir soruna yol amadan, omurgadan yere doru uzanan dikey
boyutta uzun olabilir. Ancak, bir kez ayaa kalktktan sonra kann blgesin
de mideyi, barsaklar ve hatta bymekte olan embriyoyu tutma iini le
en kemii devralr.
Australopithesinlerin leen kemikleri daha ok, bugn bizim miras
aldmz geni, anak biimli, destekleyici yapya benzemitir. Doum ka
nal iin ana aklk da biim deitirrnitir. En geni olduu boyut, nden
arkaya doru deil, bir yandan dier yana dorudur.
Belki de bu leen kemii biimi, kk beyinleri ve muhtemelen
kk beyinli bebekleri olan Lucy'nin akrabalan iin bir sorun oluturmu
tur. Bu sorunu, bugn baz maymunlarda bile bilinen bir doum sreci geLuCY' N i N M i RAS

JII

litirerek zebilirlerdi: ocuk dorudan dar kaymak yerine, doum es

nasnda dner ve kvrlr. ou insaymun ve maymun yz ne dnk do
ar. Bebek slKap maymunlar kendi doumlarn kolaylatrmak iin, kol
lar ortaya kar kmaz annelerinin gbek krkne tutunur. Normal do
um durumunda modern bir insan fets doum kanalna, yz anneye
gre yan dnm durumda girer; ba, doum kanalnn st blmndeki
en geni boyuta gre -Lucy'ninkiyle ayn boyutta olan- kendini ayarlar.
Ba, modern insanlarda nden arkaya doru olan, doum kanalnn alt b
lmne ulatnda, ocuk dner. ocuk imdi, annenin kalalarna doru
geriye bakmaktadr. Bu arada, yukarda omuzlar yan olarak girmektedir.
ocuk, dar karken omuzlarn kanaln alt blmnden geirebilmek
iin bir kez daha dner.,
Normal bir doumda, insan anne yardm etmek iin ocuu eker
se -ou primat annenin yapt gibi- aslnda ocuun boynunu ve omur
gasn geri eker ve belki de ona zarar verir. Eer ceninin normal olmayan
bir pozisyonu varsa, ne doru bakyorsa ya da ayaklar nce gelecek biim
deyse, iki kez skm bir kanaldan geerek domak hem ocuk hem de
anne iin lmcl olabilir. Dier primatiarda da ocuk doumu srasnda
lmcl komplikasyonlar vardr; ancak bunlar bizdeki kadar sk grlmez.
Derken i eri Ebe G i rer
Deneyimli bir dii, ocuu kmakta olduu ynde yavaa ekebi
lir ve tehlikeli doum an getiinde onu annenin koliarna verebilir. Do
um esnasndaki yardm, anneler iki ayak zerinde yrmeye yeni bala
dnda -australopithesin Lucy'nin dneminde bile balam olabilir- be
bein kk ban deil geni omuzlarn geirmek iin gereklidir. Ebelik,
en azndan ikinci en eski meslek olmaya adaydr.3
nsan beyni bydnde sorunlar daha da artmtr. Doum sra
snda kvrlmak ve dnmek bunu zememitir. Yetikin beyinleri, Homo
erectus'ta, daha sonra da Homo sapiens'te bydnde zm, beyinleri
yetikin beyninden daha kk olan bebekleri dourmakta bulunmutur:
dsal, yeni domu bir embriyo. Bu gelime ebelerin iini daha da zorla
trmtr. Ebeler anne henz bunu yapamyorsa, ocuu kucaklamak, st312

B E B E K L E R i N SA N M I D I R ?

mak ve temizlemek, bazen de nefes al balatmak zere burun delikleri

ne flemek ya da poposuna bir aplak atmak grevlerini yerine getirir. K
sa bir sre sonra , destek iin ara sra yardm deil, yllarca tam bir bakm
talep eden bebee bakmak zere annenin kendini topadamas gerekir.
Davran olarak doum. Doum yalnzca mekanik bir sre deildir.
ocuk, anne ve bakclar arasndaki etkileimdir. Normal doumu balata
nn ne olduu ak deildir. Ancak, hem ceninden hem de anneden kay
naklanyor gibidir. ocuun da en azndan douma hazr olma kararnda
pay vardr: Doumun kaslmalarn tetiklemeye yardm eden hipofiz be
zinden oksitosin retir. Srecin tamam, rahim kanaln yumuahp "ol
gunlatracak" ve kaslar oksitoksin reseptrlerine gre ayariayacak hor
monlar ierir.4
Normal insan doumlarnn gece gereklemesi istatistiksel olarak
daha muhtemeldir. En byk aratrma, ABD'deki ve Avrupa'da, 848 ile
1960 arasndaki dneme ait, 6o .222 doum ieren almadr; ama birka
yz doum da ayn sonucu gsterecektir. ou doum gece olur; doum
lar sabah

ile 6 aras bir younlamayla sona erer, en ok doum sabah 3

ile 4 aras olur. Sra d komplikasyonlar olan doumlarda bu tip farkllk

lar grlmez. Tabii ki, doktor eliinde hastanede balatlan doumlar o
unlukla gndz olur.5
Yardmsz doum gece olduunda, gndz dourolanna gre orta
lama iki saat daha ksadr. Bunu ilk kez rahat ngiliz sisteminde, evimizde
nc ocuumuzun doumuna yardm etmeye hazrlanan bir ebeden
duymutum. Kocama, eer gece dourmaya balarsam kendisine telefon
etmesini sylemiti. Aksi takdirde, kocam onun evine gidecek ve pencere
sinde duran, o gnn ziyaret saatlerini gsteren tahtaya bakacakh. (Bu, cep
telefonlarndan nceydi.) Kocam ebeyi dosta uyarrken, ben de, bir rhesus
maymunu olsam bu plannn bana uyacan, ama bir insan olarak bu du
rumdan honut olmadm syledim. "Ah" diyerek bize garanti verdi

"eer bir gndz doumuysa ok vaktiniz olacak."6

Gece doumu primatiarda kuraldr. Elbette istisnalar vardr. Gece

leri aktif olan trler genellikle gndz dourur, kendilerine ait nedenlerle
gndz douran dierleri gibi. Eer anne, primat grubuyla dolap yeni doLucv' N i N M i RASI

313

ana bakmak isteyen ok sayda dierlerinin istekli dikkatini datmak isti

yorsa, bebeini gece, huzur iinde dourmas iyi olur. Evrilen insanlar, yi
yeceklerini yalnz aradlar ya da bugn, empanze ve toplayc insanlar gi
bi kk gruplar halinde bunu yaptlarsa, gece kampnn gvenli ortamn
da doum yapmak daha da nemli olacaktr. Aslnda biraz daha uzun bir
gndz doumu avantajl olabilir. Kampa gitmek ya da 1 9 6 o 'larn ngilte
re'sinde olduu gibi, en azndan bir ebe bulmak iin vakit salar.
Elbette kltrler farkldr. ! Kung San anneleri geleneksel olarak, Af
rika allannda, kamptan uzakta, tek balarna doum yaparlar. H amileli
inin erken dneminde, ilgin bir tropik hastalk geiren bir arkadam ise
Washington OC'deki hastanede, doumu izlemek iin yedi farkl daktorun
yanna geldiini anlatt. (Kz doktorlar hayal krklna uratacak kadar
salklyd.) ou yerdeki ou kadnn istedii sadece bir ebedir.7
Anne kendini gvende ve rahat hissederse, doum daha ksa olur
mu? Dier primatlardan birka rnek bulunmaktadr.

Rhesus maymunlar
rhe

nn tutsaklkta remelerine nclk eden Gertrude van Wagenen,

sus'un, bakclar eve gidene dek doumu sessizce ertelediini dnmeden

edemeyeceinizi sylemitir. Benim bildiim llm tek aratrma, "haf
ta sonu etkisi" dir. Laboratuvar kolonilerinde yaayan empanzeler, rutin ko
loni aktiviteleri ve bakm tarafndan rahatsz edilmedikleri hafta sonlarnda
daha ok doum yapyorlar. ok az sayda tbbi metin, kadnlar kendilerine
gvendiinde insan doumlarnn daha ksa srdn ya da kadn, labora
tuvar bakcsyla kar karya kalan bir empanze gibi davrandndan kadn
daumcunun odaya girmesinin kaslmalar durdurabildiini aklar. Buna
bazen "beyaz nlk etkisi" denmektedir; doktor, hastann tansiyonunu l
mek iin muayenehanesine girdiinde, hastann tansiyonun ykselmesi sk
grlen bir eydir; daktorun yalnzca grnts bile tansiyonun ykselme
sine neden olur. Elbette insan anneler, ideal olarak, istatistikleri bekleme
den gvenli ve rahat hissetmeyi tercih ettiklerini syleyebilirler.8
Doumun ilk aamas yatay kas kaslmalardr; bunlar, bebekten
ok ii sv dolu plasentay sktrr ve rahim yolunun almasna yardmc
olur; geri doum "suyun gelmesiyle" de balayabilir. kinci aama, bebei
dar itmek iin uzunlamasna itmektir. Baz annelerin kaslmalar arasnB E B E K LE R i N SAN M I D I R?

daki aralklarda uyuklamalarn salayan , doal ola rak retilen morfin ben
zerleri ya da ar kesicileri vardr. ocuun ne hissettii bilinmemekle be
raber, skntya katianmasn salayacak bir dizi, etkileyici tampon vardr.
Bunlar, basn altnda ekil deitiren kafa kemikleri ve eklemlerinin yu
muaklndan , doum anna kadar oksijen yoksunluuna dayanabilmeyi
salayan fizyolojik yetenee uzanr.
Vcudu lm de dahil olmak zere en u insani fiziksel dnm
yaarken, bebein ac hissetmemesini ya da bir yetikin veya bir ocuk kadar
ok hissetmemesini salayan aralarn var olup olmad merak konusudur.
Yeni doan, hemen etrafndaki insanlarla iletiim kurmaya balar;
embriyo insaymun olabilir, ama ne de olsa bir insan yavrusudur.

YE N OOGAN
Yeni domu bebekler, yanaklarna dokunulduunda balarn evi
rirler ve azlarna bir ey konduunda emerler. Bu konuda ilerdedirler:
Birka saat boyunca annelerinin memelerinde sv olmayacaktr, ama yeni
doan hazrdr. Meme ucunu emmek ya da hatta yalamak, anneyi aksito
sin salglamas iin uyarr; bu da rahmin kaslmasna, plasentann atlma
sna ve kanamann azalmasna yarar. Oksitosin imdi genellikle doktorlar
tarafndan verilmektedir, ama gemite bebeklerin meme emmesi, baz
annelerin hayatn kurtarm olabilir.9
Yeni doan, nesneleri elleriyle kavrar ve ayaklaryla yere basma ha
reketleri yapar. Bir babann gsnde, kk eller kllara yapr, bu yap
ma, bir tr emeklerneye dnebilir. Yeni doann tutunuu kendi arl
n destekleyebilir. (Ama lspartallarn bebeklerini, hayatta kalmay baa
racak kadar sk tutunup tutunmadklarn grmek iin ellerinden saak
lara asl brakt hikayesini, onlara iftira atmak isteyen Atnallarn uydur
duunu dnyorum.) Yeni doanlar, insan sesleri karsnda, uyarlma
durumlarna gre ya sessiz kalr ya da harekete geerler. Eer bebein ba
arkaya doru derse ya da ilteye vurursa, kollar vcudunun orta izgi
sine doru hareket eder ve ne bulursa onu yakalar. Bu, " Moro refleksi"' dir:
Bu refleksin, anne hareket etmeye baladnda ona tutunma ynndeki
eski bir primat hareketi olduu bulunana dek, yllarca doktorlar tarafndan
Lucv' N i N M i RA S

bebeklerin koordinasyonunu snamak iin kullanlmtr. Bebeklerimiz ha

la, aa tepelerindeki annelerine tutunmaya almaktadr.
Helen Blauvelt, yeni doann repertuvarna "sevgi refleksleri" adn
vermektedir.'0 Bunlar isel olarak ayrt edilen tetikleyici uyarana isel tep
kilerdir, ama ok tatldrlar. Refleksler ocu un ihtiyalarn anneye iletir;
bebek, rahatlk ve scaklk iin anneye yapr ya da emmek iin anlalmaz
sesler karr. Baka eyler de yapar. Daha nce grdmz gibi, yirmi da
kikalk bebekler bile yzdeki ifadeleri kopyalayabilir. G rdkleri yz tak
lit etmeye isel olarak hazrdrlar; gzlerini kocaman aar, kk dillerini
kanrlar. Ayrca ok da hzl re ni rler , en azndan koku ve ses alannda.
Bir haftalk bebek, annesinin stn, onun zel sesini -bunlar rahimde
re nilm i bile olabilir- ayrt edebilir. "
Anney le Kurulan Ba
Bu arada anne de kendi deiimlerini yaar. Hepsi olmasa da , o
u kadn doumdan sonraki bir ya da iki saat iinde nedensiz bir nee
hali yaar. Bu, tabii ki kltrn bize his setmemizi syledii eydir; bu
yzden renilmemi bir tepki saylmaz. Ayrca, doal bir endorfn art
olmas muhtemeldir. Bu, primat annenin vcuduna yapan yeni ya
bancy, slak, yapkan ve rahatsz edici bir ey olarak atmadan kabul et
mesine yardmc olur.
Doumu izleyen ilk iki saat iindeki anne-bebek ilikisiyle ilgili ok
ey sylenmitir: Bu saatler, hormonal olarak her ikisinin de karlamaya

hazr olduu, insann yavrusuyla ilk karlamasnn normal zamandr.

Ancak, bunun tek bir an olmad aktr. Anne-bebek ba hayatta kalmak
asndan, yedei olmayan bir biimde tek bir ana braklamayacak kadar
nemlidir. B ir annenin, zor bir doumdan saatler sonra ilk kez grdn
de ya da prematre doumdan bir ay sonra ilk kez tuttuunda veya bir o
cuu evlat edindiinde ocuunu sevebildiinin elbette farkndayz. Baba
lar da yledir. Doadaki primatlarda, kardeler ve teyzelerin bile evlat edin
dii kszler vardr. Doal olan, hayatta kalabilmek iin mmkn olan her
yerde mekanizma saysnn fazla olmasdr ve insanlar da dahil olmak ze
re, bebek primatlarn hayatta kalabilmek iin sevgiye gereksinimleri vardr.
B E B E K L E R I N SAN M I D I R ?

E mzirmek
Ayrca ste de gereksinim duyarlar. Doumdan birka saat sonra,
anne az st retmeye balar. Bu, antikorla dolu, sarms berrak bir sv
dr ve baklk sistemi almaya balayana dek bebein korunmasna yar
dmc olur. ou kltrde, annenin az stn karp atmas gerektii
sylenir, nk bu kt bir ste benzetilir. ocuk iin koruyucu ilevi ve
annenin emzirmeyi balatmasndaki rol dnldnde, bylesine sa
lksz bir inann bu kadar yaygn olmas artcdr. Gnmz Bat kl
trnn doumla ilgili baz tuhaf inanlar olduu dorudur, ama bunlar
dan dier insanlarda da vardr

.12

Yaklak iki gn sonra gerek st gelir. Bu da, koruyucu kimyasal

lar -zellikle de, dnyadaki ocuklarn lmesinde birinci sray alan bebek
ishallerine kar bebei koruyan laktoferin- asndan zengindir. Eer an
ne , bakteri ve virslere maruz kaldysa herhangi bir yetikin gibi antikor
retir. B unlar kan dolamna, oradan da ste geer. ocuk, evresindeki
tm bakteri ve virslere kar bu antikorlar "bedavaya" alr; bylece, mik
roplarla savamak iin kendi olgunlamam savunmalarn harekete geir
mek zorunda kalmaz. Memeyle beslenen drt aylk bir bebek, stnden
gnde yarm gram antikor alr. '3
nsan stnn besleyicilii, primat mirasmz yanstr: Olduka
suludur, protein ve eker asndan zengindir. Bu, srekli olarak var olan
bir memeden sk sk st emecek, tanacak bir ocuk iin tasarlanm bir
sttr. neklerin st yal asitler asndan daha zengindir. En yksek ya
oran, ocuklarn uzun srelerle yuvada brakan tavanlar ve sivrifare gibi,
her gn geri gelip bask altnda, yavrularna birka dakika st fkrtan hay
vanlardadr. En yal st ise, yavrularn yalnz braknakla kalmayp, fok
bal ve su samuru gibi m ve slak brakan hayvanlardadr. Stmz
primat stdr, ama talepkar bebek beyninin bymesine ayarlanm olu
uyla bu st primatlar arasnda bile zel olabilir.'"
Emzirme, bildiimiz en iyi ayarlanm biyolojik geri besleme siste
midir. Bebek ne kadar asa o kadar ok emer ve memeler daha ok st re
tir. Emzirmeler arasnda biberonla beslemek bebei doyurur, bu nedenle
bebek bir sonraki emzirmede memeleri tamamen boaltmaz. Memeler daLucv' N i N M i RASI

ha az st gerektii mesajn alr. Son emzirmeden kalan n st nce veri

lir, taze st arkadan gelir. Arkadan gelen st ya asndan ok daha zen
gindir. Tam ya da sk verilen meme, ocua yetecek kadar ya salar. Ara
larda verilen biberonlar, ocua daha az emnesi iin ipucu vermekle kal
maz, yalnzca sulu n st emmesine neden olur. Sonra da ocuk erken
den, karn a ve huysuz bir ruh haliyle uyanr. Bu da anneyi yeterince st
retmediine ikna edebilir. U N I C E F , annelerin en az % 97'sinin yeterli
st verebUdiini hesaplamtr. % 3 yine de yksek bir orandr; tandnz

birinin ya da sizin banza gelebilecei anlamndadr. nsanlar her eyde

olduu gibi, ocuk doumunda da, st retiminde de farkldr. Seenekle
rimiz olduu iin anslyz. s

Ancak, A B D'deki baz hastanelerin, yurtdnda ise ok sayda has

tanenin bebek hala hastanedeyken dzenli olarak biberon verdiini bilmek

nemlidir. Bu, olumsuz dngy balatabilir, yeterli emzirmeyi salama
ansn azaltabilir. U N I C E F , anne zellikle istemedike biberon vermeyen
hastanelere, "bebek dostu" sertifikas vermeye balad. nc Dnya art
larnda ise, suyun kendisi steril deildir. Suyu kaynatmak iin gereken
odun, annenin yan bana getirilmeli ya da tanmaldr. Fakirlik, forml
oluturulurken st tozu miktarnn bakclar tarafndan azaltlmasna ne
den olmaktadr. Daha fakir lkelerde, biberonla beslenen bebeklerin lm
olasl emzirilenlerinkinin iki kahdr.'6
Anneyle ilikide olduu gibi, elbette emzirme de gereksiz olabilir ya
da baka bir eyle deitirilebilir. Milyonlarca baarl, salkl, zeki bebek bi
beronla bymtr. Eski Msr'dan kalma kilden yaplm biberonlar var
dr. Tanyor olabilsek, mutlaka, koyun ya da inein ilk evcilletirildii dne
me tarihlerren daha erken tarihli biberonlar bulabilirdik Biberonla besle
mek, annenin hasta olmas ya da doumda veya doum sonrasndaki ate
nedeniyle lmesi durumunda zorunluydu; gnmzde ise annenin H IV vi
rsn tamas halinde gereklidir. Yine de, ou zaman biberonla besleme
ve st anneye bu ii havale etme konusu annelerin seimine baldr.17
Avrupa' da, ortaadan 19. yzyla kadar, paras olan kadnlar ocuk

larn emzirmesi iin st annelere verirdi. S k, gen kz vcut biimlerini

korumak, emzirmenin yaratt yorgunluk ve bitmeyen taleplerden kanB E B E K L E R i N SAN M I D I R ?

mak ve st vermenin neden olduu gecikmeyi yaamakszn, yeniden ha

mile kalabilmek istiyorlard. Tbbi el kitaplar bu uygulamaya kar karak,
kadnlarn ocuklarn rahatlklar ya da kendini beenmilikleri nedeniyle
bir kenara brakmak yerine, beslemeleri gerektiini sylemitir. Kadnlar
kendi seimlerini yapmaya devam etmitir, hala da devam etmektedirler.'

Dans n R it m i
Henz b i r gnlk bebekler kol ve bacaklarn hareket ettirir v e ister
ngilizce ister ince olsun, yzlerini teybe kaydedilmi dii seslerine do
ru evirirler. Birbiriyle balantsz sesli harfler ya da pat pat vurma sesleri
ne bu tepkiyi vermezler. imdiden, hatta belki de rahimde, sosyal ritimle
ri renmilerdir.'9
nsan bebeklerinin ou, gnn byk bir blmn bir yetikinin
vcuduna yaslanarak geirir. Yuvalarn dallarn zerine kuran veya bebe
i hareketsiz biimde bir daln zerine brakan baz

prosimian trleri hari,

tm memeliler byle yapar. Bir yere braklan bebeklerin bir dizi koruyucu
zellii vardr: Neredeyse hi kokular yoktur ve neredeyse hi alamazlar.
Kamerun' daki yamur ormannda, bir avcnn yaklah tek bana brakl
m bebek potto, dal brakr ve yaprak demetinin zerine bir ta gibi der;
orada, annesinin sesini duymadka hareketsiz bir biimde yatar. Bizim,
potto'lar gibi evrilmediimiz aktr."o
Tanan bebekler, bakclarnn hareketlerine tepki verir. Sabit bir
yrme hznda uykuya dalar, hz deitiinde uyanr ve tutunurlar. i
ya da kaka yapacaklarnda, bunu iaret eden kprtlarla hareket ederler;
bu da primat annenin onlar kenara bir yere gtrmesini salar. Bunu
nermiyorum: Bebek bezleri daha byk bir kolaylk salar; tabii, eer fa
kir deilseniz ve eski primat sisteminin ie yarar gibi grnd scak bir
i klimde yaamyorsanz.
Dnyadaki ailelerin ounda bebekler, ebeveynleriyle ayn ritimle
uyurlar. Meredith Small, uyuyan bebeklerin uykunun katmanlar boyunca,
ana babalarnn uykusuyla ezamanl olarak ilerlediini ve gerilediini ay
rnhlaryla anlatr. Bu, annelerin, ok fazla uyanmak zorunda kalmadan be
beklerini emzirebilmesini salar. Ayrca, ani bebek lm sendromuna
Lucv ' N i N M i RA S I

3 19

-aklanamayan biimde, bebeklerin yataklarnda ani lm- kar koru

duu da aktr. Ana babasyla birlikte uyumakta olan bebein daha hafif
olan uykusu ve bebein yakndaki bilincin ritimleri, bebee nefes almas
gerektiini hatrlatr.21
Peki, bebekler insan mdr? Elbette yledir; bir eit insandrlar.
Ama imdi B B H 'ye geri dnelim: nsanlarn kltr yaratklar olmalar ge
rekmiyor muydu? Bizler, ne yaplacan ve hayatlarmz nasl yaayaca
mz renen bir tr deil miyiz? Bu tanma gre, bebek bir hayvandr; hat
ta tam bir hayvan bile deildir. gdleri vardr, ama bunlarn pek ou
bakcsn gereksinimlerine ynlendirmeye yarar. Her primat annenin ya
paca eyleri ister: beslenmek, scaklk ve birlikte uyumay ister. Ayrca il
gi, ses ve dil de ister gibidir. Sosyal bir varlk gibi sokulur, meme emer,
uyur ve uyanr. Bebek, biyoloji dnyas ile yetikin insan dnyas arasnda
ki bir

amfibian'dr. * Ana babalarn da, bunlara karlk gelen igdleri ol

mas ansl bir durumdur.

u bebekler ne de irkin! O iko
Kendilikleri dnda hibir eyi umursamaz halleri
Hamur gibi yorulabilen bedenleriyle,
Sumo greileri gibi zevku sefa iinde.
Mutasyona uram periler gibi.
Tombul ve insan deli edercesine gece hayatna dkn hepsi.
Kararl ve cehennem cierleri.
(Azlarndan taan baloncuklar ksmak iin
bir dme olmamas ne feci!)
bir de o kadar tutucular ki,
Meme deiince balarlar feryada
Dur durak bilmez, vicdanlar ise hi mi hi szlamaz.
Bazlan onlar pek beenir, tatl, irin bulur
Hepsi sizin olsun derim. Size iyi anslar;
Ne de olsa siz de onlardan biriydiniz bir zamanlar. :
Hem suda hem karada yaayan hayvan. -ed.n.

}20

B E B E K L E R I NSAN M I D I R ?

 LK Y L

ocuun, dierlerinin yardm etmesini salayan sosyal beceriler d

nda, hala fiziksel olarak aresiz olduu bu ilk ylda neler olur? Motor
kontrol zayftr, ama zihni daha imdiden aktiftir. Bebekler, imenli tarla
da Lorenz'i izleyen yabanrdei yavrular gibi, kendi trlerini tanma sre
cinden geerler.
Bir rdek yavrusu, kk bir bebek olarak ok genel uyaranlara tep
ki verir. ok byk olmayan, hareket eden ve gak gak gak gibi tekrar eden
sesler karan her nesneye yaklamaya alacaktr. Daha sonralar, yavru
kendi annesinin zelliklerini ayrntlaryla renir; bylelikle de onu dier
annelerle kartrmadan izler. Biz insanlar tm o beyin gcmze karn
bir rdei dierinden ayrt etmekte zorlannz, ama bir rdek yavrusu bunu
baarr. Sonra nc aama gelir: rdek yavrusu, annesi olmayan yaban
clardan korkmaya balar. Yine, bu durum nemlidir. Yanl rdek, muh
temelen onlar yle iyice bir gagalayacak, yanl tr onlarn yanl yne git
melerine neden olacaktr; stelik yabanclarn bazlar da tilkilerdir.
Bir yandan kk insanlar, elbette izlemesini bilmez. Bunun ye
rine, bakclarn yaklanalar iin kendilerine ekerler. i ki temel iaretleri
vardr. Yksek sesle alamak bakcy rahatsz eder ve bu dayanlmaz g
rlty durdurmaya ynlendirir. Dier iaret -bebein glmsemesi- ba
kcnn onu sevmesine yol aar. Bebeklerin, yzlere tepki verdiini ve do
umdan itibaren bir biimde onlar tandn grmtk Yaklak alt haf
talkken, bebek olduka ani bir biimde, gzlerini bir yz zerinde odakla
mann tm belirtilerini gelitirir ve kocaman, ldayan, yumuack, anlam
l bir glmseyile bakar. Aslnda bu erken aamada, ocuk bir kat para
s zerine izilmi iki siyah gze -domuz burunlu bebek ylanlarn titre
melerine yol aan bayku gzleri kadar genel bir imaja- glmserneye de
hazrdr. Glmseme, primat evriminin erken bir aamasnda, korku tep
kisinden kaynaklanmtr: Bu yzden, gz noktalarna glmseme igd
snn temelinde, kk oranda sosyal olarak yattrmafmemnun etme
abas bulunabilir.23
Bebek olgunlatka, yzlerin giderek daha yz benzeri olmasn ta
lep eder. Ksa bir sre sonra da, gzlerle birlikte bir ba , sonra bir burun ve
Lucv' N i N M i RA S I

}21

az ister. Muhtemelen anneyi ayrt eder (sesini ve kokusunu zaten tand

n hatrlayn) , ama ve drt aylkken yabanclara da ayn istekiilikle g
lmsemeye hazrdr. Be ya da alt aylkken, tand insanlara ok daha
fazla tepki verir.
Daha sonra, bazen sekiz ay endiesi ad verilen aama gelir. Bu ol
duka deikendir; baz bebekler tm sre boyunca sosyal adan da d
nk olmay srdrr. Ancak, ou kendi annelerinin yzyle (ya da tan
dklan dier bakclarn yzleri), bebee hayranlkla bakmak iin gelen iyi
niyetli bir arkadan yz arasnda ciddiyede gidip geldikleri bir dnemden
geer. Karlatrrnay yaptktan sonra ocuk, yzn bakcsnn boynuna
gmer ve gzyaianna boulur. Arkada ise baklarn karr ve alnm
bir biimde, zr dileyerek geri ekilir.
Bu aamalar dizisi, r o . o o o yl ncesine kadar yaam biimimiz

olan avc-toplayclarn kk gruplarnda byk nem tam olmal. Be

bekler kkken srekli olarak tanr, ama aylk bir bebek ardr. Ku
cakta tanp bara baslacana dair gl bir iarete ihtiyac vardr. Bu

aamada ok sayda yabancyla karlamas olas deildir ve eer -rdek

yavrusunun tilkiyle karlamas gibi- kt niyetli biriyle karlarsa, yap
lacak fazla bir ey yoktur. Ancak, ocuk srnneye ve yrmeye balad
nda, kabilenin daha aksi tabiatl yelerinin iine de karabilir. Yani, tp
k yavru rdeklerde olduu gibi, yabanclardan korkma vakti geldiinde.
Aama dizisi tamamen ayndr.24
Otizm
Otizmin genetik anorrnallii zihin okumayla ilgili temel bir yetenek
eksiklii ieriyor gibidir; otistler dier insanlarn zihinleri olduunu anla
myor gibidir. Otistik ocuklarn ounluu ya son derece fiziksel zrl
dr ya da ksa srede bu hale gelir; ama yaklak % 2 5 ' i , genel zeka aral
iinde yer alr. Bazlarnn, matematikte ve sanat alannda ok zel yetenek
leri vardr ya da

Yamur Adam

flmindeki, Dustin H offman'n oynad

otistik karakter gibi destedeki her kartn oyununu hatrlayabilirler.

Otistik insanlar sosyal durumlarla ba etmekte zorlanr. Aslnda, ra
hatszlk daha da zel olabilir. Otistik ocuklar resimlerle anlatlan meka-

322

BEBEKLER i N SA N M I DI R?

nik bir yky, normal ocuklar kadar, hatta daha iyi bir biimde yorumla
yabilir; rnein, denize ta frlatan adam gibi. Davranlar okuyabilirler:
Bir ocuk d ier bir ocuun dondurma klaln elinden eker alr ve kur
ban alar. Yapamadklan ey beklentileri, niyetleri ve inanlar yorumla
maktr. Bir ocuk iek koparmak iin oyuncak aysn bir kenara brakr.
Bir dier ocuk oyuncak ayy alar. Birinci ocuk geri geldiinde, aysnn
kaybolduunu grp arr. Onun aknl da otistii artr. Otistlerin
yalan sylemedii aktr; gerei saklamann mmkn olabileceini d
nemezler. 25 Bylesi kk testler, dierleriyle eduyum yapamamann na
sl bir ey olduunu anlatamaz. Belki de, kendilerine yabanc bir dnyaya
ulanaya alan otistlerden baka hi kimse bunu anlatamaz. J im Sinela
ir yle yazmaktadr: "Yedi yama kadar, bakalarnn var olduunu gerek
anlamyla bilmiyordum . Birden, baka insanlarn var olduunu fark ettim.
Ama sizin yaptnz gibi deil. Hala kendime, insanlarn var olduunu ha
6
trlatmak zomndaym . '1 2
Dr. Temple Grandin, ocukluktaki duyusal endiesini betimlemekte
dir: "Ani sesler kulaklar m, bir diin in aletini sinire isabet ettirmesindeki
gibi actyordu." ou otist sar gibidir: Ac veren ve kafa kantran grlt

y perdelemek iin mitsizce, tm grltlerden kanrlar. Dokunmann

pek ok eidine kar da kanma davran gsterirler: " etekler kandnp
trmaladndan, genellikle kilisede ruhaf hareketler yapardm. Pazar gn
giyilen kyafetlerin teni me dokunuu, gndelik giysilerinkinden farklyd . . .
ou insan farkl giysi tiplerinin tene dokunuuna birka dakikada alr.
imdi bile, yeni tip i amarlan giyrnekten kannm. Yenilere almak
drt gnm alr . . . Duyusal girdileri tamamen kstlayan ortarolara konulan
hayvanlar, basmakalp davran, hiperaktivite ve kendine zarar verme gibi
otistik davranlar gsterirler. Bir otistik ve bombo beton hayvanat bahesi
kafesi iindeki aslan neden ayn belirtileri gsterir? Kendi tecrbemden yola
karak, olas bir cevap nermek istiyorum. itsel ve tensel uyaranlar genel
likle beni bunaltt iin ok youn olan girdilerden kanarak, kendi kendi
me yarathm bir duyusal kstlamaya neden olmu olabilirim. Annem, bir
bebekken kendimi kasp geri ektiimi anlatt. Geri ekildiim iin normal
geliim iin gerekli olan rahatlatc, tensel girdiyi alamadm. "27
lucv' N i N M i RA s

Grandin, hayvanlarda, erken dneme ait benzer yoksunluklarn be

yin yapsn kalc olarak deitirdiini gsteren aratrmalar gzden geir
mektedir. Romanya'daki yetimhanelerinin srgn ortamnda, sosyal iliki
lerden yoksun braklan ocuklar da benzeri biimde kalc zararla tepki ve
rebilirler (ama neyse ki her zaman deil).
Grandin ayrca, otizmin neden olduu beyincik hasarnn kendisi
ni ritim duygusundan yoksun braktn sylemektedir. M zikle ezaman
l olarak el rpamamaktadr. Kendini eitme abalarna karn, hala baka
larnn szn kesmektedir. Bebekken, yetikin konumasyla uyumlu ha
reket etme ya da "sohbet babndan" konumalarn dinle-konu-dinle-konu
u ile kucaklama ve bak frlatma frsatna hi sahip olmad. Duyusal has
sasiyeti ile birlikte doru zamanlama yapamamas, bebeklerin igdleri
nin dier insanlarn var olduunu renmeye programland o ilk kritik
yllarda, onu izole etmi olabilir. imdi bile, doktoral niversite retim
yesi ve grsel tasannc olarak olaanst yeteneldi biri olan Grandin,
sosyal ilikide bulunduu canllarn ounun otistik ya da aratrd b
ykba hayvanlar olduunu sylemektedir. Dier insanlar sz konusu ol
duunda, "Mars'taki bir antropolog" gibi onlar anlamak iin bilinli bir a
ba gstermektedir.28

Bir Meka n i i ndeki N es neler

nsann bakclann tanmas, mekan iindeki nesneleri genel kav
raynn bir altblm mdr? Pek deil. ocuklar bazen hareket eden bir
nesneye, mesela parlak renkli, dnp duran asl bir oyuncaa glmser
ler, ama bu hibir zaman sosyal glmseme kadar belirgin deildir. Nes
neleri anlamak, tanmann sosyal geliimiyle paralel ilerler.
ocuklar daha iki haftalkken bile, nesneleri bir biimde kavrarlar.
Yeni domu bebek, uyumlu biimde uzanp bir nesneyi kavrayamaz; bu,
ilk psikologlarn, bebeklerin nesnelere dair zihni kavramlar da olmad
sonucuna varmasna neden olmutu. Sonralar, bir kp hologram gsteri
len yeni domu bir bebein, kpn bulunduu yere doru rpnd an
lald. Daha da aklayc olan, bebein eli hologramn bulunduunu du
yumsad boluun iinden getiinde alamasdr. Kayt yapan bir bibeB E B E K L E R i N SAN M I D I R ?

ronu ernerken video izleyen bebek, daha ince ayrntl sorular cevaplayabi
lir. Bir top siyah bir perdenin arkasna yuvarlanr ve deiiklie uramadan
perdenin arkas ndan karsa, ocuk buna armaz. Top daha kk ya da
farkl bir renkte karsa, yn deitirirse ya da iki top olursa, ocuk bir an
lna daha ok emecek kadar arr. Dier bir deyile, yeni domu bebek
ler bile yetikinlerin nesnelerin davranlaryla ilgili beklentilerinin bazla
rna sahiptir."9
Yaklak drt aylkken, bebekler bir gn iinde kollarn rasgele
uzatmaktan, ulama ihtimali olduka yksek bir biimde ynlenmi, balis
tik bir uzanma hareketine geerler. Bu yeni, harika bir oyun haline gelir.
Ama J ea n Piaget'nin, kendi ocuklarnn geliimini not ettii gnlnde
belirttii gibi, bebekler neden-sonu ilikilerinden ok da yoksun deildir.
Ayn sonucu byl bir biimde retmek ister gibi, baarl hareketleri tek
rar ederler. Bir ipi ekmek, ekince hareket eden bir oyunca yerinden oy
natyorsa, oyuncak grnr biimde ipe bal olmasa da ipi ekmeye de
vam ederler. Kk Laurant Piaget bir sigara kutusunu tutarken elini sal
lad, sonra kutuyu drnce, kutu yeniden grnecekmi gibi yine kolu
nu sallad. Bu yata, birka saniyeden daha fazla bir sreliine gzden kay
bolan bir nesne yok olmu gibidir. ocuk, onun srekliliini kavrayamyor
mu gibi, nesneyi aramaz.30
Bu cesur cmlenin ispatlanmas gerekir, ok kez ispatlanmtr da.
Videolada yaplan testler, ocuklarn nesne sreklilii kavramna sahip ol
duunu gsterir. Bebek maymunlar saklanm nesneleri bulmak iin, bir
perdeyi kaldrana dek bariyerin etrafnda emekleyerek dolarlar.' Drt ay
lk bebekler henz emekleyemediklerinden, maymunun seeneine sahip
deildir. Ne anlama gelirse gelsin, aslnda, yedi ya da sekiz aylk olana dek
saklanm nesnelerin peine dmezler. Sonra (yine olduka ani bir biim
de) , gizlenmi bir oyunca bulmak iin giysileri ve kutulan kaldrmaya
balarlar. Ama tuhaf bir hata yaparlar. Eer bir oyunca gizlenmi olduu
yerde bulurlarsa, oyuncak onlarn tamamen grebilecei biimde ikinci bir
yere gizlendiinde, yine gidip birinci yere bakarlar! Oyunca orada bula
maynca da, hayal krklna uram olmann her belirtisini gsterirler.
Piaget'nin yorumu, ocuun imdi nesnenin zaman iinde var olduunu
Lucv' N i N M i RAs

Resim 16. Olan ocuu Donald ile empanze G u a birlikte yetitiri ldi. ayl k olan Donald, "emb riyonik"

yln bitirmek zere. Motor kontrol, Gua'nn doumdan hemen sonrakine benziyor. apkay kimin ala
ca besbelli. (Kellogg ve Kellogg, 1 933)

bilmesi, ama mekan iindeki hareketini izleyememesidir. ocuun yine

"byl" eylemi tekrar ettiine dair farkl yorumlar da vardr: Oyuncan
yeniden ortaya kmas iin o rty kaldr. Bir kez ie yarad, o zaman ay
ns yapmaya devam et.l"
Yetikinler bazen ayn yaklam benimserler. (Be dakika nce bak
m olmama ve orada olmamalarna karn, gzlklerimin orada olmas

rektiini biliyorum.)

ge

Kuramsal cila ne olursa olsun, ocuklar yaklak bir ya

civanna dek, bir nesneyi ok sayda gizleme yeri boyunca elle izleyemezler.

reti m ve Kavrama
Bir tema, tm sosyal, mekanik ve dilsel alanlar kapsar: Bir bebek,
onlar hakknda bir ey yapamadan ok nce uyaranlar anlyor gibidir. Sos
yal olarak, yeni doan, yetikinleri kendisini kucaklamaya davet eden g
lmsemeyi gelitirmeden haftalar nce, on aylk ya da bir yandayken di
erlerine yalpalayarak kendi bana ulama arac olarak emeklerneye ya da
yrmeye balamadan ok, ok nce insanlara tepki verir ve onlar tanr.
B E B E K L E R i N SAN M I DI R?

Bir bebek,

eliyle gm bir ngra veya plastik bir kurbaay hedef alma

dan ok nce, elini hologramn iinden geirince alamaya balar; grtlak

henz tek bir kelimeyi karamadan nce sesleri, ritimleri, hatta kelimele
ri tanr. Sanki bu ekstra "embriyonik" yl, yeni domu bir insayrnundan
biraz daha fazla motor kontrolyle sona erer gibidir. Kazandmz, nesne
ler, dil ve dier insanlarn dnyasyla evrelenmi bir olgunlama yldr;
dnyay anlamaya balamak iin ek bir yl .
Yine de bir yandaki bir bebein zihni, " gemi ve gelecein varln
dan" ne kadar da uzaktr. air Pamela Wilkie torunu iin u iiri yazmtr:
ok yakn gibiyiz
Glrozn kenarnda duran bir ift paten gibi
Senin bir yanla
Benim tm yann aras
Hi de uzak deil gibi.
Ama imdi eve gitmelisin,
B inlerce mil uzaktaki.
Byle bir ayrlk iin
Hangi glmseme
Hangi el sallama kafi?
Benim kelimelerirole
Senin algladklarn
Dnyalar kadar farkl.
Gemii ve gelecei
bilmeyen sen
B eni unutaean da
Bil miyorsun,
Senin sonsuz, devasa imdin
Aramzda vadinin sisi gibi ykseliyor,
Yarndan da telere gitrnelisin,
Byrnek ve bahe kapsndaki
Gizli gzyalan m anlamak iin
Gereken tm o yllan gemelisin.n
Lucv ' N i N M i RAs

BiRDEN BEE

B i r yandaki ocuklar yrmeye balar, ou da konumaya. Bir

ka kelimeyle cmle kurarlar. Dilbilgisel yapy seveder. Hatta, etraflarn
da duyduklarndan daha dzenli dilbilgisel biimler kullanrlar. ocuklar,
dzenli fiil biimlerini dzensiz fi iller iin de kullandar. Ayrca, inanl
maz bir dil alklar vardr. Ernekleyen ocuklar konuma ve dinleme tale
binde bulunur, kelimelerle oynar ve gnn her saatinde yeni bir kelime
renirler. Uzmanlar, dilbilgis ini renmeye yarayan isel modln ne
kadar zel olduunu tartmaktadr: Bu modl tamamen dille mi ilgilidir,
yoksa daha genel olarak etrafmzdaki dnyann aktr ve znelerini kavra
mann mantyla akmakta mdr? H er iki durumda da bu, ocuun
zerinde alt bir eydir; yrmeye almak ya da kucaklanmak gibi
hissedilen bir ihtiyatr.34
Daha yal, byk insaymunlarn kendilerini tanma yolunda b
yk bir adm attn grmtk kinci yln sonlarnda, insan yavrusu bir
aynann yanndan emekleyerek geer, ona dokunur, snar ve komik yz ifa
deleri yapmaya balar. Aynada kendini tanma, bir dizi dier davranla bir
likte ilerler: Utanma ve sululuun balangcdr.n
ki yandan kk bir ocuk, hala abanr ve tutunur. Dierleriyle
oynayabilir ve krete uzun sre bulunmakla ba edebilir; ancak, aktif ola
rak temel balaclarndan ayrlmaya almaz. Freud, doumla iki ya aras
dneme "oral aama" adn vermitir. Freud'un dili, tm zevkleri cinsellik
le ilikilendirdii iin ok edici olabilir; ama, bebein bir meme ucunu ya
da ba parma (ya da hatta ayak baparman) emmekten zevk ald ku
ram doru gibidir. Freud, bu aamada, ocukla bakcs arasndaki srek
lilii vurgular. ocuun, kendisiyle sevdii arasnda ayrm yapmaya pek az
ihtiyac vardr.36
Tm bunlar, ocuk bir kendilii olduunu kefettiinde deiir.
Derken iki yan zor dnemi gelir. ki yandaki bir ocuk, genellikle, neyi
tutabiliyorsa onu tutmaya hazrdr. Eer savalar tuvalet terbiyesiyle ilgili
deilse, hala mama sandalyesinde otutnakla ya da verilen bir eyi yemek
veya souk bir gnde oraplarn giymekle ilgilidir. imdi ocuk konu
maktadr ve genellikle de "hayr" diyerek sze girer. Btn ocuklar isyan
BEB EKLER

i N SA N

M I DI R ?

etmez elbette. Bazlar, mkemmel bir cazibe ve dengeyle bu dnemi gei

rir; bazlar ise atmay sinir krizine dek vardrr.
Kt geen iki yan, daha nceki atalarmzn stten kesilme at
masyla bir ilgisi olup olmadn bil mek ilgin olurdu. M odern insanlar
belirgin bir ynelim gstermezler. ou kltrde insanlar yaklak iki bu
uk yanda stten kesilir, bazen biraz rahatlamak iin ocuu bykanne
ye ya da teyzeye gnderirler. Ama memeden kesme sresi, biyolojik bir
normla ilgili pek az belirti tar ve doumdan balayarak yaklak be ya
na dek uzanr.
ya da drt yandan sonraki dnem, insaymunlarda iaret ettii
miz byk zihni admlardan ikisinin atld dnemdir. Aynada kendini ta
nmann, sululuk ve utan gibi ince iaretierin ve "bana, ben" hakknda
sryle hikayenin gsterdii gibi, kk ocuun kendilik duyusu vardr ve
dnyadan farkl olduunu bilir. ocukta eksik olan, dierlerinin farkl dav
ran, bilgi veya kapasitelerinin net bir resmidir. Dier insanlarn varln
ve kendisiyle olan balantlarn elbette bilir, bunu doduu andan itibaren
bilmektedir, ama yaklak drt yana kadar dier insanlarn kendi bilgi ve
cahillikleri olabileceini hayal edemez. Sonra "zihin okumaya" balar. Di
er sosyal beceriler kmesi de yaklak ayn dnemde ortaya kar.
Freud buna dipal dnem adn verir. ou ocuk mastrbasyon ya
par (daha nce yaptklan gibi) ve aka cinsel organlara ynelir. Ayrca, etraf
lanndakilerin cinsel kimliinin de daha ok farkndadrlar. Kk kzlar ye
tikin erkekler, babalan ve dierleriyle flrte balar. Daha az belirgin bir bi
imde, kk olanlar oyun oynarken ok daha erkeksi olur. Bunun, toplum
sal ve bedensel bilinteki genel bir art olup olmadn merak ediyorum. o
cuklarm, oyun oynamaya gelen arkadalannn siyah ya da beyaz terli oldu
unu bildirmeye bu yata balamt. ( Bununla ilgili bildiim bir aratrma
yok, ya da bu tip aratrmalar ocuklarla ilgili genel bir eyi gsterir mi, yok
sa yalnzca iinde bulunulan kltr m anlatr, bunu da bilmiyorum.)
Elbette bu yata, bahsedilenlerden ok, ok daha fazlas olur: hika
yeler ve oyunlar, anaokulu ve maceralar ve hayal gc. Yetikin insaymun
larn drt yandaki insanlarn mekanik ve sosyal becerilerine sahip olduk
lann sylemek, onlarn peri masallar dinleyebilecekleri anlamna gelmez.
LucY' N i N

M i RA s

32 9

B E YA I N DA N E RG E N L G E
Daha sonraki ocukluk, insanlar n ya am tarih indeki ikinci b
yk tuhaflktr. Birincisi bizim, drtte biri olu mu bir beyi nle erken
domamzdr. Ancak, bir yandan be yana uzanan y llar, dier insay
munlarn ergenlik ncesi yllarndan ok farkl deildir. nsaymunlar,
kendilerini ve dierlerini tanma aamasna ulanada daha yavatr, iki
ve drt yaa gre ve alt yalarnda bu aamaya ularlar. Duygusal ba
mszlklar hi de farkl deildir. Drt ya da be yanda stten kesile
ne dek, annelerine derinden baldrlar ve diiler dierleriyle aynasalar
bile, yaklak sekiz yanda ergenlie ulaana dek ounlukla anneleriy
le kalrlar. Erkekler de o dnemde ergenlie girer, ama yaklak on iki
ya na dek sosyal adan olgun deildirler; bunun nedeni, grup iindeki
dier olgun erkeklerle statleri iin tam amen byyene dek rekabet
edememeleridir .
Biz insanlar, insaymunlarn yllk stten kesilme sonras dne
mini, arkada grubumuzla oynadmz ve ou kltrde, evdeki, iftlikte
ki ya da avclk kampndaki ilere yardm ettiimiz, ocukluun altnc ya
da yedinci ylna uzattk Freud bunu, bizim insan olduumuz dnem ola
rak deerlendirmiti. Daha sonraki ocukluk, somut kiileri aan bir biim
de doru ve yanlla ilgili soyut bir bilin gelitirdiimiz dnemdir. Kabile
mizin ahlak kuraln renirizY
Bizler, dier primadardaki ergenlik ncesi dnemin roln sorma
ya henz yeni balyoruz. Bu, yetikinlerin arl iin ok ince olan dallar
da beslenen, bylelikle kkler iin biraz yiyecek artmasn salayan, ks
men yetikinlerden farkl bir ekolojik nite var olmann bir yolu mudur?
Daha dorusu, biz insanlar onu, renmek iin kullanrz. Freud gzlemi
ni, !Kung-San ocuklannn cinsel oyunlar oynad kulbeler yerine ahlak
Avusturya'da yapt iin, be-on ya aras ocuklarn cinsellie ilgisini,
tuhaftr ki azmsam olabilir. Ancak, buna, kltrmz kural temelinde
renmeye baladmz dnem olarak iaret etmekte haklyd ve bu d
nem, akrabalarmzn bymesiyle karlatrldnda, en uzun sren d
nemimiz gibi grnmektedir.38

330

B E B E K LE R i N SA N M I D I R?

E RG E N L K

Anatominin bir sonraki byk deiiklii ergenlikle gerekler. Ey

lem i n sras, her zamanki gibi evrim tarafndan ynlendi rilir. Erkek ocuk
lar geliirken cinsel organlan yetikin bykl ve hatta aktivitesi kazan
maya , fkrtmadan nce ya da bunun ilk aamalarnda balar. Kzlarda ise,
genellikle nce fiziksel bymenin bir blm gerekleir, daha sonra adet
grme gelir; sonra ilk dourgan, yumurtlama sikluslar kendini gsterir.
Bu retkenlik anlamna gelir. stekli bir kadn bulan yeni yetme bir olan,
bir ocuun babas olabilir belki. Vcudu hazr deilken hamile kalan bir
kz ise, ocuu daururken lme riskini tar.
Evrildiimiz avc-toplayc yaamda, bir kz kendini ve bebeini a
brakmamak iin ya depolamann yan sra, yeterli kemik byklne de
sahip olmaldr. Drdnc blmde, arzulanabilir olma iaretleri olarak
byk meme ve klarn evriminden sz etmitik. Rose Frisch, kzn vcu
du kritik bir ya oranna ulaana dek adet grmenin baiamaclna dair
ok tartlan bir kurarn ortaya atmtr. tahn ayarn kontrol eden ve fa
relerde diinin reme olgunluunu tetikleyebilen leptin hormonu, bu hi
potezi destekleyen bir bulgudur. Dier bir deyile, yemeyi azaltacak kadar
kilolu olduunuza dair iaret, dourgan olacak kadar kilolu olduunuzu da
belirlemeye yardmc olabilir.39
Adet grme ya, kayt tutmaya baladmzdan beri dmektedir.
En eski tarihli aratrma, g. yzyl banda sveli kz topluluuyla ilgili

dir. Ortalama olarak, 8 ya da g yana kadar adet grmyorlard. ingilte

re'den biraz daha ge tarihli kaytlar, ortalama 6 ya vermektedir, ama

sosyal snfa gre bir yllk bir fark vardr. sve'te ve ngiltere'de, bu ya
her on ylda bir dmeye devam etmektedir ve imdi, gelimi lkelerde
on bir buuk yaa kadar inmitir. Bildiimiz kadaryla, bunun nedeni ta
mamen beslenmeyle ilgilidir. imdi daha iyi besleniyoruz. Alternatifler,
kendilerini ala mahkUm eden anoreksiklerde ve kaslannn durumu iyi
olmakla birlikte vcut yalarn yakan atletlerde grlmektedir. Her iki
grupta da, antrenman dneminde ya da alk ekilen dnemde adet gr
me genellikle balamakta, ama daha sonra durmaktadr.40 Ergenliin ruh

dalgalanmalar kltrrozde belirgindir. Bunlarn biyolojik temeli var

LuCY' N i N M i RA s

331

mdr? Vcutlar yeniden ekillenirken, genler ocukluun yumuak ta

biatn muhafaza etmeleri konusunda eitilebilir mi? 1 92 o 'lerde, insanlar
Margaret Mead'in

Coming ofAge in Samoa (Samoa 'da

Ergenlik) adl kitab

n mkemmel bir kar rnek olarak gstermitir. M ead'in Samoal sr

dalar, mutlu mesut sevgili edindiklerini, bilinli seimden ziyade ergen
sterilliiyle hamilelikten kandklarn ve sonunda hi travma yaamadan
oluk ocua kartklarn sylemitir. Derek Freeman'n M ead'n bak
asyla ilgili saldrs, anlatlan hikayenin, oka olmas istenen eylerin
olmu gibi anlatlmasndan kaynaklandna i aret eder; ama Samoa ko
nusunda bir baka uzman olan B radd Shore, bilgi veren ergenlerin gerek
davranlardan bahsettiini, Freeman'n alntlad kat, kltrel norm
lardan bahsetmediini ileri srer; belki Mead kadar kendileri de, olmas
n istedikleri eyleri gerekmiesine anlatmlardr.
Belki de ergenlik, her yerde potansiyel olarak hormonlarn tetikle
dii bir karmaa dnemidir. Elbette baz halklar ve baz insanlar, vcutsal
yoksunluk, derinin kaznmas, halsinasyonlu beyin ykama, gece yars
yaplmas gereken ev devleri ve snavlar ieren ergenlie giri trenleri
nin, ergen enerjisini yetikinler tarafndan onaylanan formlara baaryla
dntrdn dnr.41
On drt yandaki, kkrdayp durmak, abartmak zorunda msn ?
On drtlk, neden kei gibi inatsn?
On drt yandaym, nedeni bu
Kkrdayp abartmann yandaym.42

B EBEKLE R i N Ci N S E L K i M LiGi
Bebeklik, ocukluk v e ergenlik boyunca toplum, b i z e cinsel rolleri
retir. H amile bir kadn amniyosentez testi yaptrrsa, bebeinin cinsel
kimlii henz domadan balar. "Ah, kk bir kzn olacak demek! N e
gzel!" "Ah, olan bebek! Gurur duyuyor olmalsn!" D ier primatlar da

cinsel kimlie nem verir. Anneler ve sr arkadalar, yeni doanlarn

cinsel organlarn inceler, parmaklaryla kontrol eder ve bebeklere cinsiyet
lerine gre farkl davranrlar.43

33 2

B E B E K LE R I N SAN M I DI R?

H akl olarak n kazanm bir deneyde, bir iyerine gelen bir kadn
bekleme odasnda bulunan annelere yaklayordu. Bu yabancnn tuvalete
gitmesi gerekiyordu; beklemekte olan anne, alt aylk bebeini, kk Beth
ya da Adam' be dakikalna tutar myd acaba? Bekleyen anne, elbette ka
bul ediyor, bebei alp etrafta bulunan oyuncak eitlerini ona sunuyordu.
Pembe elbiseli B eth ' e oyuncak bebek verilmesi daha muhtemeldi. M av; tu
lumlu Adam'a ise tren veriliyordu. Beth, daha sk kucaklanyordu, Adam
ise daha az yakn. Sonra Beth ya da Adam'n annesi geliyordu. Yardmse
ver anne, mlakat iin kendi ocuuyla ieri giriyordu. Kendisine sorulan
dier sorularn yan sra, kk olanlara ve kk kzlara farkl davranp
davranmad da soruluyordu. (Bu deney, feminist 1 97o'ler srasnda ger
ekletirildi .) Annelerin tm, "Ah, hayr, ocuklara eit muamele edilme
li, ocuklar istedikleri gibi gelimelidir" demitir.44 Buradaki espri, Beth ve
Adam'n ayn (erkek) bebek olmasyd.
Kendi kltrmzde, bebein yatandaki sslemelerden, liselerde
retmenierin tuturularna kadar her ey yetikinlerin cinsel kimlik bek
lentilerini yanstr. Kltrler birbirinden farkldr. Gilda Morelli, Zaire'de
arnanda yaayan pigmeleri ve pigmelerin birlikte yaad Bantu haneleri
ni inceledi. Pigme avc-toplayclarda, kk olanlar ve kzlara yneltilen
taleplerin miktar ya da eidi arasnda bir fark yoktu. Yerleik tanm top
lumlar olan Bantularda ise ev ilerine yardm, kzlar olanlardan sekiz kat
fazla yapyordu; hem de kzlar henz iki buuk yandayken!45
Ksacas yetikin cinsel kimliinin geliimi byk oranda karlkl
etkileime dayanan bir sretir ve renme ile igdnn karlkl etkile
imine dair verebileceimiz rnekler kadar iyi bir rnektir. kisinden biri
ne ok fazla arlk vermek, saduyu ve ortak deneyime kar gelir. Birey
ler olarak ahitlik yapma hakkna sahip olan insanlar, sadece cinsiyetlera
ras olanlarla ve transseksellerdir; u ya da bu nedenle, biyolojik cinsiyet
ve kltrel artlanmaya ters amalarla maruz kalan insanlardr. Geri kalan
lar iin, kltr temel olarak balangtaki belirlenmeyi glendirir- ya da
ar glendirir.
Feministlerin androjenlik mit etmeleri gerekten tuhaf grn
mektedir. u ya da bu cinsiyetin deerini kmseyen nyargdan kurtullucv'N i N M i RAS

333

mak iin acil nedenler bulunmaktadr, ama iki cinsiyetn tamamen ayn ol
mas pek muhtemel deildir. Belki buna ihtiyacmz da yok. Belki de kii
sel zgrlk, kiinin kendi cinsiyeti

ile cinsel

kimliinin kiisel kombinas

yonunda rahat edebilme hakkn da iermektedir.

nsanlarn geliimini dllenmi bir yumurta parasndan, ergen
liin alkantsyla baa kma becerisine sahip bir yarata giden yolda iz
ledik. Zihnin geliimini de sevgi reflekslerinden, kendilik ve dierlerinin
bilinmesi yoluyla, retmen ve renciliin yceltilmi rollerine kadar
takip ettik. Bu srecin her admnda, bylesi bir organizasyonun herhan
gi bir organizmada var olabilmesi artcdr. Evrilmi ve evril m ekte
olan en gzel ve en harika biimler arasnda, bizler phesiz ki hamet
ve mucize tamaktayz.

334

BEBEKLER i N SAN M I D I R ?

D RDNC AYRIM
NSANLIK

AG.

Resim 17. Ebeliin ve daha byk ocuklarn bak m n n ortaklaa yaplmasn n ne zaman balad olduk
a aibelidir, ama her ikisi de kendi trmzden daha eskilere dayanr. H o mo erectus' larda hayali bir do
um sahnesi; Homo erectu s'un beyn i , imdiden, daha "embriyon" bii m i nde doanlardan ve uzun o

cukluk gerektiren insaymunlardan daha bykt. ou doum, modern insaymunlarda olduu gibi ge
celeri olurdu; insanlar da ayn eilimi gsterir. (Vcut izimi, J. Gurche, National Geographic, ubat 1 997)

N ALTI N CI BLM

NCE AYAKLAR, S ONRA BEYiN LER

imdi, bireylerin hikayesinden yine evrimin hikayesine dnelim; tarih
le i ie geen evrime. Bizim insan statsne geiimiz, gzel bir pe
ri masal gibidir. Bu, onun, hayal gcnn uydurmas olduu anla
mna gelmez; aniatsal bir yapya sahip olduunu gsterir. ' Klasik pe
ri masallar yle geliir: Kahraman bir kurbaadr, irkin rdek yavrusudur, yetim bir olandr, kendini beenmi vey kardelerin klesi, cceler
tarafndan yetitirilen bir kszdr. Babas ya da annesinin lm kahra
manmzn bir bana yollara dmesine neden olur. Bana gelenler, hem
i gcn hem de krlganln ortaya karr: Pirincin tan ayklamak zo
rundadr; cceler ona ihanet planlar yaparlar. Byl bir yardmsever ya
ratk ona g armaan eder; byl bir kl, fasulye sn ya da balkaba
ndan bir arabadr bu. Kahraman, bu hediyeyle ve gerek bir cesaret ve i
tenlikle, azndan alevler fkran ejderhay ldrr, devi gkyznden
aa indirir ve prensle evlenmek iin ayak parmaklarn kesip cam terlik
lerle yryen kz kardelerini alt eder. Bizim kadn ve erkek kahramanlar
mz deiime uram ve zafer kazanmtr. Sonra, "Onlar ermi murad
na ... "; ama masallann yetikin versiyonlarnda, kibirlerine yenilip trajik bir
sonla karlaabilirler. :.
Doal seilimle evrim bu format izler; ister insaniam insaymun
lar ister karada yaamak iin srnerek denizden kan akciere benzer or
ganl balklan dnn. Yalnzca hem yetenekli hem de ansl olanlar, her
kuan zorlu mcadelesinde hayatta kalabilir. Gerekten yeni olan her tr,
yeni bir ortamda kendine ait yeni bir alana yerleirken, fiziksel zellikleri tm
akrabalanndan farkl olan, zinde ve ansl bireylerden kaynaklanr. Deneme
ve dnmenin hikayesi, uyum salayann hayatta kalmasnn hikayesidir.
Elbette kahramanlar bizler olduunda, hikaye kulaa daha ho gelir.
Kahramanmz insanlk olduunda, anlat bir peri masal deil,
mittir. insan bilinci, onu veren gce meydan okuyan mthi bir hediye ha
line gelir. Bizler, azmzda bilginin yasak meyvesinin tadyla, Promete'nin

Lucv' N i N M i RAS

337

ateiyle silahlanp ayaa kalkarz. Dnm an, insan fosillerinin temkin

li hazrlanm katalounda bile kendini gsterir. Evrimin, doal seilim ku
ram ve kayalardaki kemik paralaryla zetlenen hikayesi hala, bilgi edin
menin ve bilgiden kaynaklanan gcn hikayesidir; insan olmayann insan
olana ve belki de insann gelecekteki dierine dnmnn hikayesidir.3

AusTRALOPTH ESNLER
Darwin -her zamanki gibi- insan evriminin aniatsn doru an
lamtr. Onun hikayesine gre, bizler savanalardaki mnzevi yolculuu
muza kmak iin Afrika ormanlarn terk ettik; bu da arka ayaklarmz
zerinde yryebilmek iin seilmemizi salad. S avana etilleri ve ken
di trmz arasndaki rekabetin yaratt glkler beynin gelimesini
salad. Byk beyinler bize grup ahlak hediyesini verdi. Bu ahlak, hem
etillere kar ibirlii yapmamza hem de silah ve alet kullanarak birbi
rimizle savamamza neden oldu. Buradan hareketle, grup destei ve ile
tilen maddi kltr, medeniyetin baarlarna-ya da karmaklna-gi
den yolu at.4
Ancak, Darwin'in hikayesi genellikle itiraz grm ya da glgede
braklmtr; zellikle de Piltdown erkeine inananlar tarafndan. Pilt
down erkei, aslnda, 1 9 1 2 ylnda Sussex'teki nehir yatann kumlar ara
snda, o blgenin yedisi, avukat Charles Dawson tarafndan ayr yerlerde
bulunan kafatas ve ene kemii paralardr. Ben bazen Piltdown ky ya
knlarndaki Lewes'ta yaarm. Oraya ilk gidiimde, Lewes'n kasaba tarih
isi, Tarih Dernei adna satn ald evde kendisi oturduu iin Dawson'a
hala kzgnd; anlald kadaryla, yaad yerde n antropoloji dnya
sndaki kadar iyi deildi.
Dnemin nde gelen anatomistleri Piltdown', insan evriminin
anahtar, zincirin kayp halkas ilan etti. Piltdown, insanln nce beyin
oluturduunu sylyordu. Kafatas neredeyse modern bir kafatas zelli
ini tayordu, ama alt ene belirgin biimde insaymunsuydu. Bu durum,
doru ve olmas gerektii gibiydi; ortaya kmakta olan insanln tanmla
yc zellii olarak, byk beyiniere ve zekaya bir vgyd, zellikle de ilk
insan bir ngiliz olunca.
NCE AYAKLAR, So N RA BEYi N LE R

Kenneth Oakley flor tarihierne tekniklerini kullanarak, kafatasn n

insan gibi grnmesinin bir ortaa insanna ait olmasndan kaynakland
n, ancak 1 9 5 o 'lerde ortaya koyabildi . nsaymunsu ene de modern bir
orangutana aitti. B irisi , bir arada olmalar gereken blgeyi paralam, son
ra fosilleri demirle boyam ve insaymun dilerine benzeyen dileri insan
biimine uyacak biimde ustalkla trplemiti.>
nsanlar neden bu kadar uzun sre buna inanmtr? Belki, Daw
son'n yaptndan daha st dzeyde bir kafatas sahtekarl olmutur ve
nemli kariyeder tehlikededir. Byk bir utanca neden olduuna gre, ne
den sonunda kontrol edilmi ve ortaya kmtr?
Piltdown'dan on iki yl sonra, Taung kireta yatandan gelen iki
kasa fosil, J ohannesburg'da retmenlik yapan Raymond Dart'a teslim
edildi. Dart, bir arkadann evlilik trenine ev sahiplii yapmak zereydi;
sadlk grevi iin naftalin kokulu giysisini giyip kolal yakasm takmaya
alyordu. Kasalara yle bir gz atma isteine kar koyamad. Yakasm
karp att ve nce bir kutuyu, sonra dierlerini ah:
Kapa kaldrr kaldrmaz, bir heyecan dalgas zerimden geldi ge
ti. Ta ynnn tam zerinde, phe gtrmez biimde, bir kafata
snn i blmn ya da i kafatas kalb olan bir ey duruyordu.
B ir insaymun trnn fosillemi beyin kalb olsayd bile, byk
bir bulu diye nitelenirdi: Byle bir ey daha nce hi grlmemi
tL Ama daha ilk bakta, ellerimin iinde duran eyin sradan bir
antropoidal beyin olmadn biliyordum. Kireta kehisine d
nm kurnun iinde duran ey, bir Ha be maymunu beyninin
kat byklndeki bir beynin kopyasyd... Bu i kafatasnn en
etkileyici zellii, d yzeyinin arkasndaki iki iyi tanmlanm ve
kartnlamayacak kr ayran belirgin mesafeydi ... (knklar
arasnda) (o kadar ok) genileme olumutu ki, ister goril ister
empanze olsun, yaayan bir insaymunun var olan i kafatasnn
kat byklnde bir mesafeyle ayrlm durumdayd. Bu yzden
. . . beyni bu tip bir kalp zellii gsterecek yaratn. yaayan her
hangi bir insaymundan en az kat daha zeki olacan hemen (anLucv' N i N M i RAS

339

ladm). Bir cimrinin altnn elinde tutmas gibi, ben de glgede

beyni elimde tutarak durdum, zihnimde olacaklada ilgili bir dizi
ey canlanmaya balad. .. Darwin'in, insann erken tarihli atalarnn
muhtemelen Afrika'da yaam olduuna dair, pek de itibar edilme
yen kuramn hatrladm. Onun "kayp halkasnn" bulunmasn
salayan arac ben mi olacaktm?6
Derken endieli damat kolunu ekitirdi: "Tanrm, Ray, derhal gi
yinmen lazm, yoksa baka bir sad bulmam gerekecek! " Dart, hikayesi
ni doksan yandayken, New York'taki Amerikan Doal Tarih Mzesi'nde,
19 84 tarihli byk "Atalar" konferansnda anlatt. Orada, dnyann nde
gelen paleontologlan ve Taung ocuunun beyni, yz ve enesi de olmak
zere, saysz deerli fosil bir araya gelmi ve en nadir bulunan elmaslar
dan daha nadir olan bu fosiller kurun geirmeyen bir camn arkasndan
gsterime sunulmuh. Dart, bu beynin, "anlalr bir konumann elde
edilmesinde gerekli kilometre tan oluhran bilginin temelini attn;
bu bilginin grnm, duygu ve seslerdeki ince farklar ayrt edebilen bilgi"
olduunu dnyordu.
Omurilikle balant, insaymunlarda olduu gibi arkada deil, kafa
tasnn altnda bulunuyordu. Bu yaratk iki ayak zerinde duruyordu! Kan
snn rg ileri de dahil olmak zere, eitli aletlerle yetmi gn al
tktan sonra Dart, kafatasnn yzn matriksin ikinci blokundan kurtar
nay baard. Gen biriydi, st dileri hala yerindeydi. Alt yandaki mo
dern bir insana benziyordu. ocuk aslnda daha da kkt, nk
Australopithesinler bizden daha hzl geliirdi. D art buna, "Afrikal Gney
nsaymunu" anlamnda,

Australopithecus africanus adn verdi?

Taung ocuu hala tartmaldr. Beyni gerekten de dier insay

munlardan bu kadar farkl myd? nsan antropolou Ralph H olloway, bey
nin kvrmlarnn, insaymunlardan farkl, belirgin bir yeniden rgtlenme

yi -bu kadar erken tarihli olsa bile- gsterdiini ileri sren Dart'n gr
n desteklemektedir. Beyin anatomisi konusunda uzmanlam bir dier
uzman, Dean Falk, kalbn yanl ynlendirilmi olduunu ve beynin tama
myla insaymun zellii tadn ileri srmektedir. Bu, modern insanla
34 0

N C E AYA K LA R , SO N RA B E Y i N L E R

ll.l
V
:
:O

"

liom<>
neanderthalmsis

!t::ensis

heid

"2

Homo
sa_
p en
__-------------------------

It

Homo

,..,.,...

Homo

Homo

rudollenss

:;::l

;.:

. /!.bUi

1., ersr

rob'\

'.
a
t

:t

Par.nhropus

. 7

Australoptlecus

. L
7'

Par.ntlrq0115

_.....

Parantlropus

Australopitlecus
atarenss

Resim 8. Modern insan lara giden yol, birinden d ie r ine dz bir izgiyle ilerleyen bir sre deil. pek ok
tr n olu turd uu bir al l kt. Her tarih, ad ve ayrm noktas hl tartlmaktadr, ama beyin ve davran
karm aklndaki art barizdir. (Tattersall, 1 995)

tedricen geiin ne zaman ve nasl olduu tartmasnn ok saydaki bul

maca parasndan biridir.8
Kafatasnn tepesindeki iki delik, muhtemelen, ocuun son anla
rnn izleridir. Bu izler, hala kk Habe maymunlarn yakalayan ve ka
fataslarn benzeri biimde delen Afrika kartalnn pene izlerine uymak
tadr. Belki bir kartal, kurbann kireta ukuru zerindeki bir aata bu
lunan yuvasna gtrm, yemi ve dier bir avla birlikte aa atmtr.
Su, ukurun bulunduu maaraya szm ve kartaln att kemiklerinden
oluan yn yavaa fosilletirmitir; yumuak beyin de ta halini alm
tr.9 i ki buuk milyon yl sonra, Afrika'da bulunan yalnzca be adet i ka
fatas kahbndan birincisi, bir kireta oca dinamitlenirken ortaya k
m ve dnyada bu kahbn nemini kavrayabilecek , drt kiiden birine
gnderilmitir. o
Lucv' N i N M i RAs

34 1

G iderek daha ok Australopithecus fos ili ortaya ktka, ok edici bir

sonu da onlarla birlikte gn yzne kt. Aslnda, beyinleri modern insay
mun beyninden daha byk deildi; yalnzca 400-500 santimetrekpt.
Ancak neredeyse tam bizim gibi yryorlard; belki biraz daha az, belki bi
raz daha fazla etkin. Leen kemikleri, imdi bizim femur kemii -cerrah
larn elik bilyelerle deitirdii o krlgan kala eklemi- zerine uygulad
mz basntan daha az basn yapyordu ...
Asl dnm noktas, 1976 'da bir akam paleontolog Andrew H ill, ev
rebilimci David Westem tarafndan kendisine frlablan bir fil pislii parasn

dan kamaya altnda gereklemitir. H ill ne doru, dizlerinin zerine

dmt; burnu, kurumu bir nehir yatann yan bandayd, gn batm

nn loluunda kayadaki tuhaf girintileri fark etti. Bunlar, 3,6 milyon yan
daki yamur damlalannn fosillemi izleriydi. Durumu, Tananya'daki La
etoli yaknlanndaki kaz alannn efi olan Mary Leakey'e anlattlar. Leakey,
girintili tabakadan giderek daha fazla ortaya kardka, tavanlardan gerge
danlara kadar ok sayda hayvann kvrml izlerini buldu; sonra da -mucize
vi biimde korunmu olan- Australopithesinlerin ayak izlerini.12
ki veya yaratk, yamuda yapkanlam, yeni dm volkanik
kln zerinde yrmt. Biri byk, dieri kkt. ki ayak izi birbirin
den yalnzca 25 cm uzaktayd, ezamanl olamayacak kadar yakndlar; ama
yaratklar yrylerini birbirlerine uydurmutu. Kim olurlarsa olsunlar, el
ele yryeriard ya da daha muhtemelen birinin kolu dierinin omzundayd;
biri uzun, biri ksa boylu iki kiinin yrrken yapb gibi. Byk olann ayak

lan, yumuak kln iinde biraz kayyordu ya da arkadan bir nc geliyor

ve byn ayak izlerine basyordu. Ayaklan bizimkiler gibi yere basyordu;

nce topuklar, sonra byk baparman biraz itmesiyle ileri doru yuvada
nan ayak taban. Sonra volkan bir kez daha patlad ve sonraki 3 , 6 milyon yl
boyunca ayak izlerini koruyacak biimde yeni kl serpintisi olutu.'3
L u cy Erkek m iyd i ?
Australopithesinler, insaymunlardan ayrldktan sonraki atalarm
zn bilinen en eski tarihli olarlandr. Etiyopya'da, Don Johanson tarafn
dan bulunan, neredeyse tam bir iskelet olan Lucy, 3 ,2 milyon yandadr.
34 2

N C E AYA K LAR, SO N RA BEY i N LER

Lucy, ufak tefek bir yaratkt, boyu 1 2 2 cm bile deildi; arl ise yaklak

3 2 kil oydu. Ondan nce , yaklak 4-4>4 milyon yl ncesine tarihlenen ve yi

ne yalnzca ene, diler ve incik kemii paralanndan tannan dier trler
vard. Lucy'den yarm milyon yl sonra, "annesi"nin yar byklndeki
olu gelir. Daha sonraki australopithesinler belirgin biimde ok sayda t
re ayrlrlar. Taung ocuu ve dier kk, ince yapl fosiller 2, 5 milyon yl
nce yaamt. Farkl,

byk

vcutlu, birka dala aynlan kol , yalnzca bir

milyon yl ncesine kadar gelmektedir. Australopithesinlerin farkl trleri

uzun mesafe komutur; iki ayak zerinde yaplan bir koudur bu.'4
Lucy gerekten dii miydi? J ohanson'n ekibi, bunu leen kemiine
bakarak syleyemediklerini itiraf etmektedir; syleyebilmeyi ummuyorlar
bile. Australopithesinlerin beyni insaymun beyni byklnde, yalnzca
yaklak 400-500 santimetrekpt; bu yzden diilerin doum kanallan
nn genilemesi gerekmiyordu. Lucy'nin dii olduuna karar verilmesinin
nedeni, ufak tefek olmasyd. J ohanson ve ok sayda dier arkeolog,
milyon yl nce dnya zerinde her yerde, geriller gibi byk erkek ve k
k diilerden oluan yalnzca bir tr olduuna inanmaktadr. Ama, biri
byk dieri kk olan en az iki tr de var olmu olabilir. Malzeme, er
keklere de diilere de yetecek eitliliktedir; ancak her tr iinde cinsiyetie
rin bykl yaklak eittir. Trlerin saysyla ilgili tartma, Etiyopya'da
bulunanlara ilk isim veriliinden bu yana devam etmektedir.15
Yaplacak seim, australopithesinlerin davranyla ilgili tm fkir
lerimizi deitirebilir. Erkekler dillerin bir buuk kah byklndeyse,
bu, erkein ok sayda diiyle iftletii ve rakipleriyle kas gcn kullana
rak rekabet ettii -mnzevi orangutanlar, harem kuran goriller ve oker
kekli savana Ha be maymunlannn yaph gibi- bir iftleme sistemini ge
rektirecekti. Buradan kan sonu, erkein fiziksel olarak kendisine kar
koyan her diiyi yenebilmesidir. Tersine, her biri eit byklkte cinsiyet
leri olan iki farkl tr varsa, bu, cinsiyetler arasnda ok daha eit bir iftle
me orann ifade eder. Ne tip bir toplum oluturduklarn kesin olarak sy
lemez, ama muhtemelen tek elilie benzer bir ey olmaldr.
Feminist antropologlar hangi seenei beenider dersiniz? Diiler
le e byklkte olan erkekleri mi, hantal ar skJetleri mi? imdi, LaetoLucv' N i N M i RA s

343

li 'de bulunan ayak izlerine geri dnelim. Heykeltra John Holmes, New
York'taki Amerikan Doal Tarih Mzesi iin, bu izleri oluturanlarn rk
tc benzerlikte heykellerini yapt. ri bir erkek, kolunu ufak bir diinin
omuzlarna -korur gibi- dolamt.

Diyorama'nn''

camndan izleyicilere

fal ta gibi alm gzlerle bakan diinin az da alarm durumundaym

gibi aktr. Belki o da, ktmser grnen erkek de, gelecek kuaklar iin
ayak izlerinin izini tayacak olan, yuvalannn patlama sonras gri-beyaz
kllerle kapl manzarasna bakmaktadr.16
Paleontolog Adrienne Zihlman, "cennetten kovulma" diyerek tepki
sini dile getirmekte, iri erkek-kk kadn hipotezine kar kmaktadr:
Ayak izlerini brakanlar, iri tr bir ebeveynle ergen bir ocuk olabilir. Zihl
man'a gre, erkein koruyucu hareketi fazlasyla cinsiyetidir. Aslnda onu
en ok kzdran, John Holmes'un sanatnn inandncldr; Holmes bi
zim grdmze inanmamza neden olmaktadr. Zihlman, bunu protes
to eder: '" kinci cinsiyet,' toplumun erkek oyuncularnn hizmetileri ola
rak gsterilmeye devam etmektedir; bu oyuncular -eer gncel kurarnlar
kabul edersek-

hominid evrimi

icat etmekte ve gelitirmektedir. Bu girda

bn, evrim srecinde ve toplumsal hayatta kadnlarn merkezi roln orta

ya koyan aratrmalarn giderek glenen akntsna kar ilemesi zellik
le ironiktir. Oysa evrim geiren kadnlar kavram, camn iindeki E s ki Ahit
diyoramasna hapsedilmitir.17 u anda, Lucy ve akrabalar iin bir zm
yoktur; fosiller hala gizemini korumaktadr.
Australopithesin kolu, yolculuumuzu balatr. Yaklak alt mil
yon yl nce, empanze, bonobo ve australopithesinin ortak atas, her za
man olduu gibi tropik ormann derinliklerinde beslenmekle meguld.
Alt milyon yl ncesinden kalma insaymuna benzer fosiller vardr; bunu
bir boluk izler: Bu boluk 4,4 milyon yl ncesine ait olan

Australopithe
cus (ya da Ardipithecus) ramidus'un kefyle byk oranda kapanmtr.
Australopithecus ramidus, diler ve bir kafatas alt parasnn, entellektel
ektoplazmayla kol kemii paralarna balanmasndan oluur. KafatasSergilenenierin doal byklkte ve boyal bir arkaplan nnde gereki bir doal ortam benzet
mesiyle grlebildii sergi biimi. -.n.

344

N C E AYA K LAR, SON RA BEYi N L E R

nn boynun zerine oturduu ektr, ne doru knt oluturmaz; ra rni

dus ayaa kalmaya balamaktadr. Sonra, biraz farkl bir Australop ithecus
anamensis, kesin olarak dik duran bir incik kemiiyle, bize 4,2 milyon yl
ncesinden miras kalmtr .'8

Dnya apndaki deiim yaklak 5 milyon yl nce balamtr. Hi

malayalar ykselmektedir (hala da ykseliyor) . Atiantik ve Pasifik Okyanus

lar arasndaki tropik balanty Panama yoluyla bir toprak kpr kapatm
tr. Dnyann iklimi giderek soumu ve kuraklamtr. Afrika' da, savana
lar ormanlarn yok olmasyla genilemitir.
Yeni habitat kefetmek zere yeni trler evrilmi, savana insay
munlan birok hayvanla birlikte ormandan dar kmtr. ya da drt
ayak boyunda byk etiller fil ve iri H abe maymunlan yannda kk

kalmaktadr. Savana insaymunu gerekten de tehlikeli bir yolculua k

mak zeredir. 9

Neden iki ayak zerinde dik yrdler? Muhtemelen ezamanl bir

ok neden yznden. ki ayakla yrme uzun mesafeleri kat etmede, insay

munlarn drt ayakla gitmesinden daha etkindir; en basit cevap, etrafta do
lamak iin bunun iyi bir yol olmasdr. Modem insaymunlar iin iki ayak
la gitmek, besienirken en faydal durutur. Ar bir hayvamn, yukandaki
dallardan meyve koparmak istediinde, dal zerinde dengede durmas iin
de iyi bir yoldur. Lucy'nin hala, ksa bacaklar, dner omuz kemikleri, aa
doru kvrlma potansiyeli olan kvrk el ve ayak parmaklan vard. Lucy mey
ve toplamak iin aalara trmanr, etillerden saklanrd; insanlar da bunu
yaparlar. Zambiya niversitesi'nin kurucu mdr yardmcs bana, arka
dalaryla krsal blgedeki evlerinden yatl okula giderken getikleri Luang
wa Park'nda, yolu kaybettikleri geceyi anlatt. Hepsi bir aacn tepesinde
uyumutu. En kkleri olduundan, o en alt daldayd. Dmekten korktu
u iin kemeriyle kendini aaca balamt. Aslan srleri kuzeye, gneye
ve batya doru birbirlerine kkreyip durmu, o ise aslanlarn aalara tr
manmadn kendi kendine tekrarlarken bir leopar sesi duyrnutu.20
Dik yrmek, insan-insaymunlann, imenlerin zerinden avclan
grebilmesini salamtr. ou primat -halkakuyruklu lernurlar bile
uzaklara bakabilmek iin arka ayaklan zerinde dorulur. Dik yrmek, bLucv' N i N M i RAs

345

ymekte olan beyni serin tutmu da olabilir; daha az gnee maruz kalp s
nn daha iyi yaylmasn salamtr, zellikle deri daha o zamandan krk
mantasunu kaybetmeye balamsa. Bu da beynin gelimesi iin elzemdir.2
Erkekleri n Ka hra m a n l k H i kaye l e ri

ki ayakl yrme, elbette, baka eyler yapabilmeleri -rnein alet

ve silah kullanabilmeleri- iin elleri serbest brakr. Australopithesinlerin
kpek dileri, vcut byklne oranla, insaymun dilerinden ok daha
kkt. Bunun yerine belki, erkekler birbirlerini elleriyle ve ellerinde tut
tuklan eylerle tehdit ettiler. Biim verilmi aletiere dair bir kant yoktur,
ama ta atm ya da modern empanzeler gibi aa dallarn sallam olabi
lirler. Sopa, elle tutulan en eski s ilahtr.

22

r96o 'larda ve 7o 'lerde, "avc insan" vizyonu domutur. nsan avc

toplayclarn ounun, tm dier primadar gibi etten ok sebze yedii ak

t; ama avclk ortaya kan kahraman iin harika bir "armaan"d, grubun

dierleriyle ibirlii yapabilmesini salard. Tuzak kurmay planlamak iin

ngr gelitirebilirdi. Tahta mzran yontup erkeksi bir kesinlikle frlata
bilirdi. Avdan iki aya zerinde yryerek, omzunda bir antilopla dnerdi;
o olmasa sadece fndk ve kk kemirecek olan, kendisine hayran diilerle
avn paylard. Avc insan yalnzca bir lele beslenen kiiye indirgerneye
alanlar olmutur, ama yle olsa bile, iri etilleri ldrd aviardan uzak
latrmas gerekmitir; bu, hala epey kahramanca ve hala bir erkek ii. 23
En temel kahramanlk hikayesi , Darwin'e ve onun "erkek tavusku
u diisine gre nasl daha sslyse, erkeler de zihni adan diilerden da
ha donanml bir hale gelmilerdir (gelebilirler)" biimindeki aklamasna
kadar geri gider."24 Eer iri australopithesin erkekleri, kk, Lucy benzeri
diileri elde etmek iin youn cinsel seilime maruz kaldysa ve zeka baa
r iin nemliyse, o zaman cinsel seilim, harem aasnn diilerinden ok
haremaasnn kendisini etkileyecektir.
D i i l e r i n Ka h ra m a n l k H i kaye leri

198'de, iki revizyonist kurarn neredeyse ezamanl ortaya kt: Adri

enne Zihlman'n

Women as Shapers of The Human Adaptation'

(nsan Adap-

NCE AYA KLAR, SON RA BEY i N LE R

tasyonuna Biim Verenler Olarak Kadnlar) ve Owen Lovejoy'un, "Kadn ya da

erkein cinsel ve reme davrannn benzersizlii, insann kkeninin olmaz
sa olmaz olabilir" eklindeki sav. H.er ikisi de, insaniann tm dier primat
lardan farknn, yiyecei paylama derecesi olduunu syler. empanzeler eti
paylar. empanze, ipek maymunu ve dier primatlar, kklerin yakalamak
ta ve karmakta glk ekecei dier yiyecekleri, rnein hzl hareket eden
bcekleri ya da kaln kabuklu fndklan paylarlar. Ama bizler, yiyecekleri ok
daha fazla ve ok daha sk paylanz. Yiyecek paylama, hem toplumumuzun
btnlemesini hem de bizim nihai i blmmz belirler.'
Zihlman insanlarn, dier primadar gibi toplanm bitkisel yiyecek
lerle beslendiine iaret etmitir. ki ayakllk, insanlarn birbirlerine etle
birlikte sebze tamasn da salamtr. ilk aletler, kadnlar tarafndan ya
plm olan, insanlarn toplanm tohumlan ya da suyu tamak iin hala
kulland byk sukabaklanna benzeyen, yiyecek nakli yapmaya yarayan
byk kaplardr. Kk ocuklar ! Kung kadnlannn kulland okamal
alete benzeyen, esnek deri askyla tanabilirdi. Kaross'u (kare eklinde di
kilmi derilerden yaplan Afrika giysisi) icat etmeden nce, bebei tutmak
iin en az bir serbest elle dolamak ok nemliydi herhalde. ki aya ze
rinde yryen, her iki eli serbest bir kadn, dier elinde sopa tayabilirdi;
kazmaya yarayan bir sopa, mzraktan ok daha faydal olurdu.
Zihlman'n senaryosundaki erkekler, toplama becerilerini annele
rinden renirdi. Onlar da tpk anneleri gibi yiyecekleri paylamaya bala
mt; ncelikle anne ve kardeleriyle, sonra da mstakbel eleri de ieren
daha geni bir grupla paylarlard. Olduka kk topluluklarda okeli bir
sistem, her ocuun erkein ocuu olabilecei anlamna gelirdi: Bu du
rum, erkein paylam klan iinde eit biimde yapmasn salard. Elbet
te, olanlada aviannaya gidecektir, ama bu olduka kk bir ekonomik
role sahiptir, belki aletlerin ya da zekann evriminde, diilerin rolyle kar
latrldnda, nemsiz bir yeri vard. Zihlman'n armaan hala yiyecek
paylamyd, ama bu ok daha zeki bir annenin salad paylamd. '6
Owen Lovejoy ayn verilerden yola kt. ki ayakl, kk beyinli, k
pek dileri kk yaratklar vard elimizde. Owen nemli olann, bebek ba
mllnn uzun dnemi ve annelerin hassas ocuklan tama ve bakma
Lucv' N i N M i RA s

347

ihtiyalar olduunu iddia etti. Modern insaymunlarn doumlar arasn

da be ile sekiz yl ara vardr ve yaklak sekiz yanda olgunlarlar. nsan
diileri, ergenlie ve yumurdamaya daha da sonra ulanasa ve ocuklar
daha da yava biimde bymese, varln srdrebilecek yavrular nasl
yetitirirdi? Owen, hayatta kalmay artrmak ve doumlar arasndaki sre
yi ksaltmak iin ocuk bakmnn gelitirilmi bir biiminin ortaya km
olacan ileri srd. Bu deiiklii de, erken bir dneme, dii kahrama
nmzn henz aalardan nnedii dneme kadar geri gtrd. 27
Diinin yiyecek elde etmesinin bir yolu, yiyecek arama alann
paralara blmek olabilirdi. Diiler daha kk alanlarda beslenebilir, er
kekler daha geni alanlara alabilirdi. Balangta farkl besin maddeleri
aramayacaklard; yalnzca mekansal bir ayrlk sz konusuydu. Bir erkek
neden uzaklara gitsin ? Bu, kendi tekeli partneri ve yavrusu iin rekabe
ti azaltr. Tekelilik sz konusu olduunda , iki ayakllk ve tama iin
gl bir seilim olacaktr, bylelikle eve yiyecek getirebilir. Dier bir de
yile, erkek, ift oluturan kular ve etillere benzeyecektir; tek fark, to
hum dolu bir tahl ya da et dolu bir mide yerine, eve karayoluyla yiyecek
tamas olacaktr.

28

Bu arada dii, yumurtlama dnemini giderek daha ok gizleyecek

tir; bunun amac, etrafndaki erkeklerin ksa sreli rekabet kavgalarna gi
rimesini engellemektir. Ama, kendi erkeiyle, o ne zaman eve gelse ift
lemeye hazrdr. Hem erkek hem de diinin cazibesi kalcdr -byk me
meler, byk penis- bu, ayr kaldktan sonra "zafer gsterileri e kucaklaan
kularda olduu gibi, partrere srekli olarak hem seksilik hem de garanti
reklam yapyordu. Lovejoy'a gre i blm, gizlenmi yumurtlama ve
nkleer aile, iki ayakllktan bile nce gelmi olmaldr; insanla doru
ilerlemeyi salayan armaan ise tekeliliktir.
Feministler bu duruma ok fkelenmiti. Hantal, okeli erkek fikri
korkuntu, ama bu tip bir tekelilik daha da kt grnyordu. Lovejoy'un
senaryosu, diilerin ve ocuklarn ihtiyalaryla balam olmasna ramen,
diilerin evde oturmasn ve daha bulaklar icat edilmeden birka milyon yl
nce bulaklar ykamasn gerektiriyordu. Tm yenilikler -iki ayakla gezin
mek, avlanmak, yiyecek bulmak- erkeklerden kaynaklanyordu, kadnlara
NCE AYA K LAR, S O N RA B E Y i N L E R

den ise sadece, kocay eve balam ak iin daha seksi olmakt. Bu, bilin.
kazandrma yllar olan 7o 'lere uymuyordu.

Australo p ithes i n Sen a ryo su

Lovejoy'un, insan diisinin ocuklar iin yardma ihtiyac olduu
yolundaki balang nermesi, yeterince aina olduumuz bir eydir. Bu
noktaya, sekizinci blmn bitiminde "insan insaymunu" senaryosuyla
iaret etmitim. Aradaki fark, benim buna ocuk bakm adn vernem ve
bir annenin, yalnzca tekeli bir erkekten deil, arkada ve akrabalardan da
yardm alabileceini sylememdir.
Peki australopithesinler iin benim senaryom nasldr? Fosiller ko
nusunda uzman deilim. Fosil uzmanlar tam anlamyla blnm du
rumda; hemfikir olmalar yllar alabilir. nsan evriminin her aamasnda
giderek daha ok sayda trn bir arada var olduunu fark etme yolunda
ilerliyoruz. Her aamada bizim soyumuz, nihai insanla doru, hep yuka
n

trmanan gvdesiyle bir palmiye aac deil, evrimsel bir allktr. Bu

yzden

a priori olarak, birden

fazla australopithesin trnn, 4-5 milyon yl

nce savanlarda dolamakta olduunu dnebiliriz.29

Ancak, davransal adan Lovejoy'un tekelilii yerine, iri erkekler,
kk kadnlar ve ortalama dzeyde apknlk ngryorum. Savana insay
munlar, birbiriyle akraba empanzeler grubu halinde yaadysa, grubun
diilerine ulamann ortak bir ekilde kontrol edildii, ama iftlemenin
grece bir zgrlkle gerekletii, bu durumda da erkeklerin, modem
empanze ve bonobolarda olduu gibi daha iri olacaklan sonucuna varabi
lirsiniz. empanzelerin ve insan erkeklerinin ete sava davran beni en
ok etkileyen eydir. Belirleyici faktr olarak, diilerini savunan, devriye ge
zen erkek mfrezeler gryorum. Bunun nedeni yalnzca akrabalk deil
dir. Barl bonobolar, yamur ormanlannda sradan empanzeler kadar
yakn akrabalardr. Ancak, australopithesinler ak arazi imenierini yerdi
(geri dileri kumta kapl kklerin izlerini tamaz). Diyetleri, gnm
zn savana ve orman kenarlarnda yaayan empanzeleri gibi fizyon-fz
yon toplumunu iaret eder, bu da empanze tipi savalara eilimleri oldu
una dair bir ipucudur.30
Lucv'N i N M i RA s

349

Australopithesinler fzyon-fzyon toplumunda yaadlarsa, empan

zeler gibi erkek ballnn olduu gruplarda, diiler de apkn bir biimde
iftlemi olabilir. Erkekler, en az erkek empanzeler kadar babacan, ocuk
lara kar hogrl olmal ve bazen onlarla oynayp, kahramanlara hayran
genleri pelerinden srklemi olmal. Erkekler birbirleriyle akraba olduk
larndan, ocuklarn tm her erkekle bir biimde akraba olacaktr; diileri n
davran ise neredeyse her erkein baba olabilecei anlamna gelir.
Olaslklardan biri, nceleri gizlenmi yumurtlamann ok sayda
erkei cezbetmekte ie yaram olmasdr: Dii, erkei kzma dneminin
sre snrlamas olmakszn gerekleebilecek cinsel iliki karlnda, yi
yeceini paylanas iin kkrtabilir. Erkekler diilerden daha fazla avla
nr: Bu, empanzelerde, Habe maymunlarnda ve her insan grubunda
byledir. Gizlenmi yumurtlama, diiye paylalan et ve dier yiyecekleri
salar; ayrca babann kim olduu konusunda kafa karkl yaratp, be
beklerin ldrlmesini engellerneyi ve ocuklar iin en iyi genleri semek
iin birka deneme yapabilmeyi salar. Bu, sonuta hem modern empan
zelerin hem de bonobolarn bir bilesidir ve az sayda insan toplumu "grup
evlilikleri" ile kurulmasna ramen, ok sayda modern erkek ve kadn bi
rey iin de bir olaslktr.31
Daha tekeli ballklar, iki ayakllk ve gizlenmi yum urtlamadan
ancak ok sonralar mahrem sekse ve bir babann kendi sevgili yavrularna
kar babalk ykmllkleri tamasna yol amtr. Bu ise, hem partner
ler arasnda, hem de ilk ya da resmi partnerine ne kadar bal olduu ve ha
la cannn istedii gibi gezinmek iin ne kadar zgr olduuna dair, dii
nin kendi psikesinde ciddi ihtilaflara yol aabilirdi. Belki, bir seferinde bir
partneri sevme eilimi, homo'nun evrilmesine dek ortaya kmamtr. Sa
nrm, Amerikan Mzesi'ndeki australopithesin diyorarnas iin ciddi ola
rak nerilen hikayeler arasnda, kk diinin kzma dneminde olmas
ve kn kendisini izlemekte olana sallamas yok.32

FAT H H O M O
Yaklak 2 , 6 milyon y l nce, birileri akltalarn sistematik biim
de bir ynde, bir kenar oluturmak zere yere arprnaya balamtr. Ta
NCE AYAKLAR. So N RA B EY i N LE R

aletlerin yan sra, kafataslar australopithesinlerden daha ince ve daha yu

varlakt; bu kafataslar

Homo

habilis' in, beceri sahibi adamnd. Daha ok

sayda fosil, 6 oo-750 cm3'lk beyne sahiptir. Australopithesinler gibi, bu

da bir tr ama gibi bizlere ulaan bir dz izgi deil, ok sayda toplulu
un ve muhtemelen birka trn oluturduu bir alyd.
Bir milyon yl sonra, uzun boylu bir olan ocuu, Kenya'nn Turkana
blgesinde ld. amurun iine o kadar abuk gmlmili ki, ne kurtana

lar ne de le yiyenler ona ulaabilmiti. i skeleti neredeyse hi dokunulmam

durumdadr. Yaklak 2o ya da so cm boyundayd, ama yetikinlie erseydi,

sadece 8 o cm' den biraz uzun olacakt. Kol ve bacaklan, bugn Turkana'nn

kra ikliminde yaayanlannki gibi ince ve uzundu. Dileri dokuz ile on bir ya
aras modem bir ocuun dileri gibiydi, ama uzun kemikleri bizim on ya
ndaki ocuklanmz gibi geliimini tamamlamaya balamt bile.
Dier bir deyile, vcudunun bymesi ve boyu posu, dilerinden
nde gidiyordu. Modern insanlarda olduu gibi ge ocuklukta yava by
yp. ergenlikte aniden byrnek yerine, modern empanzelerde olduu gi
bi, ocukluk boyunca bymeye devam etmi gibiydi. Bu, bizim uzun s
ren ergenlik dnemimizin henz evrilmediinin kantdr. Modem insan
larda, toraksa giden omurilik sinirleri genilemitir. Bu, konumay mm
kn klan gelimi nefes kontroln salar. Turkana olannn toraks si
nirleri ok daha dardr. Belki konumuyordu; bizim uzun, melodik ifadele
rimizle konumad ise kesindir.H
B unu n kazanmakta hakl olan bir tr izledi:

Homo erectus, yalnz

ca bir milyon yl nce ortaya kmh. Bu yaratklarn beyinleri, 750-1250

cm3'e ulamt. Belirli modellerde aletler yapmaya baladlar: Her iki tara
f ve kenan beceriidi bir biimde yontulmu yaprak biimli el baltalan yap
mlard. Sonra, onlar Afrika'dan Java'ya ve Pekin'e gtren epik yolculuk
larna ktlar. Pekin yaknlanndaki bir maarada, " Her ey in'de icat edil
mitir"i hakl karan bir gelenei oturttular: Atei evcilletirdiler. Bundan
nce, daha uzun bir ocukluk ve ocuk bamllnn insan modelini ge
litirmi olmallar.

Homo erectus bu baarlarnn tadn bir milyon yl boyunca kard.

yle grnyor ki bu tr Java 'da, 5J . O O o ' de n 27.000 sene ncesine kadar
Lucv' N i N M i RAs

351

varln srdrd, zamansal adan sapiens'lerle ve aradaki birka trle a

kt. Tm bu sre boyunca, aletleri, kemiklerinin evrildii hzdan daha
hzl deimedi. Kenya'daki Olorgesailie gibi en gzel kaz blgelerinden
biri el baltalaryla doludur. Bu baltalarn bazlar ok byktr ve kullanl
mas byk beceri gerektirir, estetik adan da etkileyicidir. Ancak, on bin
lerce yllk ayrla ramen Afrika'daki bilenmi akmaktalaryla aralarn
da ok az fark vardr. Zamanda ve mekandaki deiimin hz hala, klt
rn deil biyolojinin hzyla gereklemektedir.H
Beyinleri daha bykt; bu yzden yaam evrimi de embriyonik
bebeklerin ve daha sonraki yava ilerleyen ocukluun modern rnts
ne doru deimi olmaldr. Bu gerekletiinde, ocuklar ve anneleri da
ha ok enerji salayan besin ve ocuk bakm iin yardma ihtiya duymu
olmal. Modern insan beyni, bizim bazal metabolik enerjinzin % 22'sini
tketir, empanze beyni ise yalnzca % 8'ini. Et yemenin, ister aviannakla
ister le toplamakla olsun, a beyiniere yiyecek bulmak zorunda olan bir
toplumda daha nemli bir hal alaca sylenebilir. Bu belki de, erkekler, o
cuklarn beyni iin gereken ste lazm olan eti salamak zere, eierine
ciddi biimde yiyecek getirmeye baladnda olmutur.
Bu aamadan nce, ekonomik karlkl bamllk iin gl bir
avantaj ve bununla birlikte tekelilik biimleri ya da en azndan kiinin
kendi e ya da eierine balanmas durumunu gryoruz. Paleontolog
Alan Walker, Homo erectus iin; "Gnnn velociraptor'uydu. * Gzlerinin
iine bakabilseydiniz eer, bir daha bakmak istemezdiniz. S izi avlard."
demektedir. Maeve Leakey buna kar kar: " Bir empanze ya da bir go
rille birka saniye geiren herkes bu yaratklarn bizimle akraba olduu
nu anlar. Gnmz insaymunlarndan daha byk bir beyin kapasitesi
olan erectus'un, bizimle daha da yakn bir akrabalk iinde olaca kesin
dir." Bana gre, erectus, australopithesinlerden daha gizemlidir: ok ba
arl, neredeyse insandr, becerikli, belki eleri sz konusu olduunda
paylama ve sevgi yaayan ama, yine de bir biimde hayal gcnden yok
sun bir trdr.35
Uzun kafal, dz bururlu, ayaklannn ikinci parmaklannda orak biimli tma olan dinozor.

3 52

-.n.

N C E AYA K LA R , SO N RA BEY i N LER

H o M o SAP E N S

Erectus

vE

B i RKA

N SAN DAH A

olmayan arkaik kafataslar, yaklak s o o . o o o yl nce Avru

pa ve ngiltere'de ortaya kmt. Beyinleri daha byktr, ama yine de

. o o o -2.000 santimetrekplk modern snrlar iindedir.

herkesin

sapiens

Erectus olmayan

olduunu sylemek yaklamlardan biridir. Bir dieri ,

bunlarn modern sapiens'lere uymad ve kendilerine ait bir tr hak etti

idir: Homo

heidelbergensis.36

Bu insanlar, yalnzca ta stunlardan alet yap

makla kalmam, hazrlanm ta stunlardan dikkatlice yontulmu byk

aletler de imal etmitir. B ir

heidelbergensis

snann kalntlar, Gney

F ransa' daki, Akdeniz'in eski kysnda olan Terra Amnata'da (o zaman bi

le emlak gzne sahiplermi ! ) , Akdeniz'in eski kysnda 300.000 ile
4 0 o . o o o yl ncesinden kalmtr. Bu snakta oval bir odann etrafnda,
talarla desteklenmi direk ukurlar vardr. Bir Alman kmr madenin
den karlm 400 . 0 0 0 yllk tahta mzraklann, am aac gvdesinden
yontulmu bir ucu ve modern ciritler gibi balang noktasndan te bir
uzaklkta denge noktas vardr. Atalarmzn sabr, beceri ve ihtiyatla al
t ortadadr ve avlar da byk hayvanlardr. Yaklak 300.000 yl nce
sinden itibaren beyinleri hzla bymeye balamhr. Bundan nce, mo
dern ocukluk geliimi ve ksa bir sre sonra greceimiz gibi. dili hareket
ettirme ynnde deimi olmallar.
Bu yeni insanlarn alet tiplerini eitlendirmesi yava olmutur. Siv
ri ulu ve keskin akmakta eitleri, bir sonraki trn ya da alt trn, Ne

anderthal adn verdiimiz insaniann maara evlerinde oalmtr. Nean

de rth a l le r in maaralar ve kamplar delgi, bak ve kazyolann bulunduu
'

gerek alet antalaryla doludur. Bu insanlar buzul a buzdalarnn k

esinde baarl bir biimde yaamtr. Kt adam tiplemesi iin kullanla

bilirler, ama aslnda sert, zeki ve teknolojik olarak ileriydiler.'7
Neanderthal'lerin sembol ya da sanatla ilgili bir iz brakp brakmad
tartmaldr. Delinmi kemiklerden yaplma kolyeler takyorlard: Bu pra
tik, ge bir dnemde gelimiti; daha ileri olan bakalanndan dn alnm
da olabilir. Neanderthal'ler Fransa' daki maaralarna girip orada birtakm
yaplar ina etmi olabilirler: Drt keli dikit koleksiyonunun tarihi, G
(gnmzden nce) s o . ooo'e dayandrlr. Bu, onlar yaparlarn atei yalLucv' N i N M i RASI

353

nzca snmak iin deil, yeraltn aratrmak ve inaat yapmak iin de kul
land anlamna gelir. Neanderthal'lerin llerini cenin pozisyonunda gm
dkleri kesin gibidir. Vcutlada birlikte herhangi bir eya gmmyorlard ,
ama bir gmnn ieklerle sslenmi olduu dnlmektedir.38
Bu arada, tamamen modern ilk insanlar ortaya kmtr. Gerek
bir

Homo sapi ens'in

en erken tarihli kafatas 1 0 o . o o o yl ncesine tarihle

nir; buluntular Gney Afrika'dan Sudan'a uzanr. 1 984 ylnda Gney Af

rikal bir arkadam Atalarmz Sergisi'ne gtrmtm. Amerikan Mze
si'ni nlatan kahkahalarla gld. arm okul ocuklar, bir kafatasna
bakp kahkahalar atan bu deli adama bakakald. Arkadam sonunda gzle
rini sildi ve kendini toplayarak Border maarasnda 1 o o . o o o yl nceden
kalan fosili iaret ederek mnldand: " Boerlerin, Gney Afrika'ya yerleen
ilk insanlar olduklarn iddia etmelerini dnnce ! "

M iTO KO N D R YAL HAWA y K R O M O ZO M LU ADEM ' LE KARl LAlR ( M I ? )

1987'de Rebecca Cann ve yardmclan, modem insanlarn, Afrika'da
2oo. ooo ile 1oo.ooo yl nce yaam tek bir kadndan trediini ileri srd.
Bu kadn

Sapiens olmayabilirdi, belki onun byk-byk torunu sapiens olarak

evrilmiti. Ancak, ya tesadfen ya soyknrnla ya da yalnzca baarl ebeveyrlik

biimleri sayesinde, onun mitokondri soyu dierlerini ortadan kaldrmtr.39
Mitokondriler oksijen kullanan, enerji reten, hcresel organcklar
dr: Aseksel kionlar yalnzca yumurtayla geer ve bunlarn dier klonlar ka

bul etmemesi, spermin ok kk olmas ve ocua az mitokondri DNA's

geirmesinin ya da hi geirmemesinin temel nedeni olabilir. Bu, mitokond

rinin tamamen diinin soyundan gelen akrabalklarn ifresini zebilmek

iin neredeyse mkemmel bir alet olduu anlamna gelir. Sperm bazen -bel
ki 5 00 kuakta bir kez- kendi mitokondrisinin bir blm ya da en azndan
yeniden birlemi DNA paracklaryla katkda bulunabilir. Bu durum, mito
kondrinin bize anneden gelen miras gsterdii ynndeki temel sav dei
tirmez, ama Havva'nn tahmini yan ikiye katlayabilir,

heidelbergensis'in Ak

deniz'deki o viilay ina ettii dneme kadar geri gidebilir.40

Eer bir kadnn soyundan gelen diiler, hepimizi oluturacak bi
imde hayatta kaldysa, baarlar muhtemelen zellikle iyi mitokondri
3)4

NCE AYAK LAR, SON RA BEYi N LE R

gen lerine sahip olmal aryla ilintili deildir . Grlen eitlemelrin ou.
hibir kimyasal etkisi olmayan " ntr"lerdir. Belki ilk kadnn baka iyi
genleri de vard, ya da belki kendisinden hemen sonra gelen soydalan
nn k zlar varken , arkada larn n yalnzca oullar vard ya da belki sade

ce anslydl ar.

M itokondri H avva's byk bir tartma balatmtr. Teknik soru

lar mutasyon oranlar, aratrmak zere seilen genlerin ntrl ya da se

ilimi, snflandrma aalarnn fazlalktan arndnlp anndnlmad ve

imdi de babadan geen mitokondriyi ele alr. Ancak, Rebecca Cann keskin
protestolarn, "bilimsel nesnellik"in ok tesine getiini dnmektedir.
eitlilik tartmas ok yaknmza geldiinde, bir kadn yz ve siyah de
ri rengi karmzda belirdiinde, younluun byk oranda arttn fark
ediyorum. eitlilik tartmasnn zgrce ve aka yaplmasyla ilgili aka
demik ve yavan szler ie yaramyor. rnein, devlet televizyonunda yapt
m, kadnlarn genleri ve insanln kkeniyle ilgili bir konuma netice
sinde, hem yaratllar hem de eitli politik gruplarca nefret dolu bir pos
ta bombardmanna tutuldum. Aile yelerinden biri, ana babam davran
m yznden azarlad. Aile albm gerei olduu gibi yanstmaktayken,
neden tamamen yabanc insanlara atalannn siyah derili olduunu syle
diimi sordular! Byk bir mzede, insan evrimiyle ilgili hararetli bir foru
ma katldktan sonra, bir ynetim kurulu yesi beni kenara ekmi ve d
manca sorulara daha dii bir tavrla tepki verneyi renmemin iyi olaca
n sylemitiY Havva hipotezine kar kan temel gr,

sapiens'in erectus

atalardan, birka kta zerinde ezamanl olarak yayldn ileri srm

tr. Bu csseli tr, birbirinden uzakta bulunan topluluklar arasndaki da
nk gler nedeniyle, topluluk iinde reme kapasitesini korumu olabi
lirdi. Hayvan trleri normalde byle olumazlar. Hayvan trleri, bir die
rinden genetik izolasyonla ayrlm, kendi zel tuhaflklann gelitiren k
k topluluklarda ortaya kar. S av, insanlarn hem ok geni bir yaama
alanna hem de gezme merakna sahip zel yaratklar olduuydu. Bu gr
e gre, her ktann alt topluluklarnn, farkl

erectus topluluklanndan

ras ald, hafife farkl zellikleri olacaktr. Ksacas, rklar modem

mi

Homo

sapiens'i ncleyecektir.
Lucv' N i N M i RASI

355

Bu versiyonun, rklarn nispi yetenekleri konusunda hibir ey sy

lemediine dikkat edin. Atalarnzn kendinizden 3 0 . 0 0 0 ( Havva hipotezi)
ya da 300.000 yl nce (erectus hipotezi) olutuuna inanmamza bal ola
rak, dier insanlara hayran olabilir ya da kmseyebilirsiniz. Ancak, erec
tus hipotezi daha erken tarihli ayrlyla, rksal zellikler "gerek" insanl
n tanmndan neeye tarihleniyorsa, dier insanlara kar -kim olurlarsa
olsunlar- duygusal bir nansla, onlarn pek de insan olmadklar sonucu
na vard. Afrikal Havva ise, hepimizin olduka ksa bir sre ncesine ka
dar akraba olduumuzu ileri srdnde, duygusal gerici tepkiler, yalnz
ca nefret dolu mektuplardan deil, f.ldii kuleden de geldi. 42
Mitokondri Havva's imdi Y kromozomlu Adem ile birlemitir:
Geri randevularn

roo. ooo

ile 300.000 yl arasnda karm olabilirler

di. Teknik tartmalar devam ediyor, ama en azndan bir adet olas senaryo
ortaya kmakta. 43
Birincisi, trmz, sapiens'e geiinden nce -belki de ok nce
yaamakta olan kk bir insan topluluundan tremitir. Baarlarnn
byk blm, baz soyadlarn ebeveynler kendi adlarn srdren cinsi
yette ocuk sahibi olduu iin devam etmesi gibi, bir tesadften ibaret ola
bilir. ok sayda baka insann ekirdeksel genleri de temsil ediliyor olabi
lir, ama mitokondri ya da Y kromozomlar temsil edilmez. Ayrca, Adem ve
Havva'nn soylarnn, en azndan kendi cinsiyetleri iin, seilim avantajna
sahip olmas muhtemeldir.
kincisi, iki atann soyundan gelenler, o.ooo ya da .ooo kiilik bir

"genetik darboaz"dan geti. Bu grup kendi iinde redi; bu da tmnde

benzer mitokondri ve Y kromozomu olmasn salad. Genlerin daha b

yk bir toplulukta bastrlabilecek ekinik eitlerini ifade etmesini de sa
lad: Sonu, daha hzl bir evrimdi. Bu grup ii reme ve hzl evrimi taki
ben, kabile sonunda dnyaya yerlemek zere dald.44
ncs, bu darboaz insanlar Afrika'da yayordu. Adem'le
Havva hi karlamadysa bile, sonunda karlaan aileleri dourmutur.
Sonra darboaz gelmitir. Bundan sonra da, ailenin soyundan gelenler sa
piens'e evrilmitir. Zamanlama, Border maarasndan gelenler gibi, erken
dnem modern kafataslarnn atalar iin doru zaman aralndadr. Bu NCE AYAK LAR: SON RA BEYi N LE R

radan, soylar yeni mutasyonlar geirerek yayld . Modern Afrikallar, hem

mitokondri hem de Y kromozomu ve dier DNA'lar asndan, Asyal, Av
rupal ve Amerika yerlilerinden ok daha geni bir eitlilik aralna sahip
tir. Afrikallar daha uzun sredir buralardadr; geri kalanlar sonradan gr
melerdir. Yeni bir ktaya g eden her grup, Afrika'da birikmekte olan e
itlemelerin kk bir altrneinden yola kmtr.45
yle grnyor ki, kadnlar erkeklerden daha ok g etmitir. Y
kromozomu eitlemeleri, ok daha kk corafi alanlarda bulunma ei
limindedir; mitokondriyal DNA'nn ortalama eitlernesi daha yaygndr.
Bu u anlama gelir: Genlerin deiik yerlerden gelip kanmas, temel ola
rak, ktalar ap fethettikleri halklardan ocuk yapan Cengiz Han ve onun
srleri trnde insanlardan kaynaklanmamtr. ou erkek, yerinden k
prdamaz ya da yerlemeye hazr olduunda eve dner. nsan toplumlan
nn yaklak % 7 o 'i babann bulunduu yere baldr. Evlendiklerinde (ya
da basknlarda kanldklannda) dzenli olarak tananlar kadnlard ve ha
la da onlardr. Bunun, kadnlarn dii goril ve empanzelerle maceraperest
atalar paylanasndan beri srdn dnyorum.46
Son bir bilmece daha var. u ilk sapiens'ler genetik ve anatomik olarak
adalanndan farklyd, ama kltrel adan farkl grnmyorlard. Daha
on binlerce yl Heidelberger ve Neanderthal'Ierle ayn aletleri yapmlardrY
YANA DOGRU B YK S I RAYI
4o. ooo-3 o . o o o yl nce, nemli bir ey oldu ve buna ileri Doru
Byk S ray ad verildi. nsanlar sanat buldular.48 Sadece sanat deil,
belli ki dini de. Takvimi de buldular, moday da, atafatl cenaze trenleri
ni de. Statnn belirgin iaretlerini de. Bu insanlar Cro Magnon'lard; bi
zim bildiimiz toplumu icat eden, Avrupa'nn ilk gerek sapiens'Ieri.
Rusya'nn Don Vadisi'ndeki mercandan ve belemnite'ten (koni bii
minde bir eit fosil) yaplma boncuklar 36.ooo yllktr. JO . ooo yldan da
nce, Fransz Cro-Magnon'lar da, mamut dii ve sabuntandan boncuk
yontmutur:'9
Moskova yaknndaki Sungir'de bulunan gm, G 28.ooo'den
bugne bozulmadan kalmtr. Bunun nedeni yas tutanlarn mezarlan, s-

Lucv'N i N M i RA S

357

rekli olarak don altnda kalan toprak tabakasnda derin kazm olmasdr.
Antrapolog Randall White'e gre, kemik ve sslemelerin arkas, cesetler
yanan crufzerine konduundan, hala islidir. M uhtemelen ayn aileden
diler: olgun bi r erkek, on ya civarnda bir olan, sekiz ya civar bir kz.
Erkein her bir baldrnda birer adet ve her kolunda altar adet cilal ma
mut diinden, bir krmz bir siyah biiminde diziimi bilezik vard. Kolye
sinin ucunda, ortasnda siyah bir nokta olan, krmzya boyanm ist ta
bulunuyordu. Erkein gmsnde 2 . 9 3 6 , olan ocuunda 4 . 9 0 3 , kz o
cuunda 5 .274 adet yumuak kenarl bir dikdrtgen benzeri, fldii boncuk
vard. Bazlar kolyelerde kullanlm, bazlar ise giysilere ve balklara di
kilmiti. Boncuklara dikkatle biim verilmiti; kolyeleri salladnzda her
boncuk bir ncekiyle dik a yapan bir biim alyordu. White, her bir bon
cuun yapmnn yaklak bir saat srdn tahmin etmektedir. Olann
yannda, fldii zerine yontulmu bir mamut, neredeyse 2.7 m uzunlu
unda devasa bir fldii mzrak ve krmz aboyasyla dolu, cilal bir insan
kemii bulunuyordu. 200 adet tilki diinden oluan bir kemeri vard. Til
kilerin yalnzca drt dileri vardr; bu kemer en az elli tilki demektir. Kzn
mezarnda geyik boynuzundan bir sopa, kk, delinmi fildii diskler ve
mzraklar bulunuyordu. Bu cesetler vakur, estetik rluyusuna sahip aristok
rat bir aileye mi aitti, yoksa kriz dnemindeki komnal kurbanlar myd?
Nedeni ne olursa olsun, ait olduklan insanlar, onlar 1 3 .0 0 0 saatlik kalifiye
emein rn olan eyalada birlikte gmmt.50
Afrika'dan gelen bu yeni insan dalgas, sonunda Neanderthal'lerin
Avrupa'daki yerini almadan nce, bir sre srail'deki maaralarda yaam
br.

Cro Magno n lar, Neanderthal'leri yava yava yok etmeden nce,

-

'

on bin

lerce yl onlarn yan banda yaamhr, ama yakn dnemin molekler ka

ntlar, iki rkn neredeyse hi karmarln gsteriyor. Kanmamalan yal
nzca farkl kltrler deil, biyolojik olarak da farkl trler olduklarna iaret
eder gibidir. Bu konuyla ilgili daha birok soru vardr; ancak, gnmzdeki
gr,

Neanderthaller sapiens'lerin geliinden ok uzun zaman sonrasna

ka

dar spanya'da yaarnalarna ramen, onlarn genlerini almadmzdrY

leri Doru Byk Sray'n kafa karhrabilen iki anlam vardr:
Birincisi, Avrupa'da kltrden bir koputur. Neanderthal'ler bazen lleri NCE AYAK LAR, S O N RA BEYi N LE R

ni gmse de, Cro-Magnon'larn yapt gibi bir sanat biimi, mzik (akal
kemiinden fltler) , stat ve merasime dair ve

Cro-Magn.on

nesnelerin s

rekliliine benzer hibir ey, neredeyse hibir iz brakmamtr.

Neandert
hal ve Cro-Magnon zihniyet arasnda gerek bir ikilik var gibidir.'2 Dier an
lam ise, sapiens soyu iinde ani bir krlmadr. Gerekten de, modern insa
nn hayal gcne gei bir gecede mi olmutur? Toplumu ve muhtemelen
beynin kendisini de bylesine yeniden ekillendiren ey ne olabilirdi? Be
nim bildiim tek fiziksel aklama, J erome Dobsan'n,

Neanderthal'lerin

iyot eksiklii ektii ve bunun onlarda modern kreterlere benzer bir iske
let yaps ve zeka geriliiyle sonuland grdr. Eer

Cro-Magnon'un

iyot emilimini artran mutasyona uram genleri vardysa, zeka konusun

da gerekten de ileri doru bir adm aniden atm olabilirY Daha yaygn
olan gr ise, sembolik dilde de ani bir deiimin olduudur.
Bence buna inanmak g. Dilin isel kkleri derin ve karmakhr.
Dilin nemli yaplar insanlarn dnyaya yaylm tm soylarnda ortakhr.54
Bunu salayan genler, Afrikallar Avustralya, Asya ve Avrupa'ya gitmeden
nceki dnemde, erken sapiens'lerde de var olmaldr. Ya leri Doru B
yk Sray ncesinde insanlar dilbilgisi, sembol, mecaz ve ninnilerin bi
yolojik temellerine sahipti ya da onlarn soyundan gelenler, inanlmaz de
recede benzer dil kapasitesi becerileri gelitirdiler.55
Avrupa kltnn ani ortaya k, yeni bir yuvada gelimeye bala

yan gmenlerin seyahat ve fetihlerinin izi olabilir. Yryp durmulardr. Er

ken dnem

sapiens'leri

yalnzca Avrupa'ya deil Asya'ya da yaylmt, hatta

Avustralya'ya yerlemek zere denizi gemilerdi. En erken tarihli Aborigin

(Avustralya yerlileri) blgeleri ok

tartmaldr. 6o.ooo yl, hatta daha ncesi

ne ait olabilirler; bu ise, atalannn Afrika'y ok daha nceden terk etmi ve de

nizi gemek iin tekneleri kullarm olduu tahmin edildiinden, temel bir
sorun tekil eder. Avustralya'da

4o.ooo-3o.ooo yl nce, insann, gergedan

byklnde keselihayvanlan, yedi ayak uzunluunda kertenkeleleri ld

rp kaya duvarlar zerine kazyarak izgiler ektii kesindir. Bu insanlar, ayn

dnemdeki Avrupallar gibi, llerini merasimle gmyordu: Mungo Ada

m'nn iskeleti, krmz a boyas ve zel bir sslemeyle kaplyd. Delinmi ko
zalak kabuklanndan yaplma bir kolye 32.000 yl ncesinden kalmadr.56
Lucv' N i N M i R As

359

Eer Amerika 3 0 . 0 0 0 yl nce gibi erken bir tarihte yerleim gr

dyse (bu olduka tartmaldr), bu takdirde bu insanlar, benzeri biimde
erken tarihli Homo sapiens sapiens gnn Asya dalgasndan, Bering kara
kprsnden gelmitir. Gnmz insanlarnn dil ve tren kapasitesi ay
ndr; Avrupa'da ve Avustralya'da 3 o . o oo yl nce yaam insanlarn da y
leydi, bu yzden modern Zekann, Afrika'da uzun sren, yava bir dnem
geirdiini dnmek biyolojik olarak akla yakndr (ancak ispatlanmam
tr). Sonra kltrn patlamas, elbette byk bir sray olacaktr, ama bu
sray Afrika'dan Avrupa'ya, Asya'ya, Avustralya'ya ve sonunda Yeni
Dnya'ya olmak zere yaniara dorudur.57
Bu hikayenin de sorunlu bir taraf vardr. Homo sapiens, Ortado
u'da, byk sraytan nce G oo.ooo 'den G 4o . o o o ' e kadar Nean
derthal'lerin yan banda yaamtr. Ta ileme yntemleri olduka ben
zerdir. Modern alet yapma kapasiteleri gerekten yava gelitiyse bile, bu
belli olmamaktadr. ok erken dnemli, bilinli bir sanat rnei olan k
k paracklar vardr. srail'den, yar dairesel izgilerle oyulmu bir ak
mak ta 54 . 0 0 0 yl ncesinden kalmadr. Yine srail'den, yaklak 223 . 0 0 0
y l ncesinden volkanik bir bein "ba ," "kollar" ve "gvde" iin doal
yumrular vardr ve bunlar zerine boyun ve kollar belirtmek zere insan
yaps olduu bariz girintiler almtr. Afrika'nn geri kalanndan devam
etmemizi salayacak sayda ipucu elde edilememitir. Afrika'da narn nes
neleri muhafaza edecek donmu toprak katmanlar yoktur. Yalnzca birka
yontulmu ta paras, Zaire'den yaklak 9 0 . 0 0 0 yllk oyulmu zpkn ve
muhtemelen daha da eski olan, delinmi kozalak pullar ve krmz a bo
yas izi tayan zeri oyulmu devekuu baalar bulunur. Belki bakalar
n da bulacaz, ya da belki Afrika'daki ya da Ortadou'daki anatomi bak
mndan daha modem insanlar byle eyler yapmaya ihtiya duymadlar; ta
ki Byk Srama'nn kltrel deiimlerine kadar ... 58
Eer byk srayn tamam o . o o o yl iinde gerekletiyse, insan
ncesinden insan yapm nesnelere gei olduysa, bu biyolojinin deil kl
trn hzyla yol almtr. 20. yzylda hepimiz biliyoruz ki, bir kuakta kl
trel deiim olabilmektedir. Belki byk sray, sosyal yap ve demogra
fdeki bir bymeydi. Eer dilde bir ilerlemeyi temsil ediyorduysa, boluk
NCE AYA KLAR, SO N RA B EYi N LE R

ii n d e bir dil -kayalklardaki odasna srgn edilmi bir air- deil, sembol

lerio daha yaygn kullanmyd. Daha byk gruplar halinde yaayan daha
ok sayda insan, yaam ve savan kurallarn yeniden biimlendirmi olur
du. Topluluklar iinde emein uzmantamas ve hiyerariyi gelitirirlerdi.

Neanderthal'ler de

dahil olm ak zere, dier etnik gruplardan kendilerini ay

rtrma ihtiyac hissetm i de olabilirlerdi; gnmzde hem diyalekt hem de

vcut sslemelerinin merkezi ilevi budur. Eer byleyse, zihnin biyolojik
evrimi byk lde tamamlanmt ve bayrak topluma gemiti. O Rus er
kei, olunun, tilki dilerini boverip yerine ku kemiinden engelli ine
lerle vcuduna

piercing yaptn grse herhalde dehete kaplrd.S9

Onlar Bizierd i
Avrupa maara sanat geen yzylda yeniden kefedildiinde, in
sanlar onu modern akla giden bir kpr, "ilkel" olann insan etkileyen b
ys olarak grd. imdi zaman leimiz o kadar artt ki, bu modem bir
olgu gibi grnyor. Onlar "ilkeller" deildi; onlar bizlerdi. Onlarn etraf
Iarndaki dnyayla ve insan yaamnn nemiyle ilgili ayrntl zihni imaj
lar oluturduu sonucuna varabiliriz. Neden-sonu ilikileri kurdular, aksi
durumda aklanamayacak olaylar birbirine balamak iin grlemeyen
nedenlerle ilgili speklasyonda bulundular. lmden korktular. Bilincin
kaplarn aacak etkiler yaratmak iin Bordeaux'nun yabani zmlerini
fermente ettiklerine dair bahse de girerim .
Birka bin nesneden -ince diki ineleri, balk engelleri, boncuk
ve kolyel er ve gm ve yiyeceklerin donmu olarak sakland ukurlar- yo
la karak ok mu fazla ey varsayyoruz? M aara duvarlannn sanat olma
sa, belki. Yeryznn derinliklerine ay yann kullanld ta lambalar,
ii bo fralar ve toz haline getirilmi boya maddeleriyle dalan insanlar ha
yal gcnn dzenini yaratyordu: Diinin cinsel blgesinin gen biimi
olabilecek izgiler, gvdeler ve kvrk horturolu mamut izimleri yapblar.
Tuc d'Adoubert'in* kil bizonlarnn etrafnda, ergen topuk izlerinden bir
halka bulunur. flenerek boyanm el siluetleri ve bir parman eksik ol*

Gney Fransa'da, paleolitik sanat rnekleri banndran maara. -.n.

Lucv' N i N M i RAs

duu eller vardr; bu eller kesilmi midir, yoksa maarann glerine sanat
yoluyla sembolik olarak adanm mdr? Bizim iin, bu maaralar byl
dr. Karanlk tarafndan yutulur, resimlere hayran kalrz. Bu resimleri ya
panlar ve titreyen bir larnba yla onlar grmeleri iin yeryznn de
rinliklerine indirilenler, bunlar karsnda hayranla nasl kaplmaz?60
Bizim iin en nemli duvar resimleri olan, Lascaux'daki at ve geyik
frizleri ve Altamira'daki boyal boalar "ilkel" sanat deildir. Byl dn
yay kontrol altnda tutmaya alan kabile insanlarnn soyutlama, tekrar
ve yzey dzl yoktur. Bunun yerine, Partenan'un atlar gibi, kendile
rinden emin bir biimde klasiktirler. Gerekidirler. Omuzlarnn glgeli
kabartmas, hem tan doal d izgileriyle hem de pskrtlm boyann
gz yanlmas yaratan etkisiyle dar frlar. Hareket halinde resmedilmi
lerdir; erkek rengeyii diisinin alnn yalar, inek srar, boa brr. Bir
yaban domuzu, drt ift ayann art arda izimiyle sanki durmadan kotu
mr. Dier oymalarn yalnzca ok sayda aya deil, ne eilmi, ileri
uzanm, yukar kaldrlm balan da vardr. Randall White'n syledii gi
bi , derin maarann duyusal yoksuniuu ve trenin duyular artrmasyla,
atein nda hayvanlar gzmzn nnde hareket etmeye balar.6'
Bu, paleolitiin yksek sanatna basit, amanistik bir yorum yak
hrmak deildir; bunu yapmak, Sistina apeli'nde M ichelangelo'nun boya
d tavana yalnzca Katalik inancn ifadesi olarak bakmak anlamna gelir
di. Sanahn tm tarihinin te ikisinden daha fazlasndan bahsediyoruz;
36.ooo 'den ro.ooo yl ncesine gelen bir dnemden. Bu insanlar, G
8.ooo'de zirveye ulaan son, byk buz devrinden ok nce ve ok sonra
yaamtr. Lascaux ve Altamira maara resimleri, 2 0 . o o o ve 7. o o o kadar
"erken" bir dnemden kalmadr. Chauvet maaras ise 3 2 .000 ncesinden
dir. Onlardan Rnesansn iekleurnesi olarak bahsedebiliriz, ama devam
llk gsteren bir kltr temsil etmezler. Tm zamanlardan geriye, M
o o o ylndan kalma bir dzine heykelcik, Alexander Calder'in " sirk"i ve
mucize eseri, balarnndan soyutlanm bir biimde Sistina apeli kalsay
d, Bat sanahn nasl yorumlardk?62
ou yaklak G 26.ooo'lerden kalma, plak "Vens" heykelcik
lerine ne demeli? Bunlar ana tanra m yoksa tanabilir porno eserler mi
NCE AYAK LAR, S O N RA BEYi N L E R

ya da her ikisinden de biraz mdr? Bu, son derece fkeli bir ekimenin ko
nusudur. Eski gelenekler onlarn, by yoluyla dlleme gc elde etmek
iin ya da yalnzca zevk iin, erkekler tarafndan yapldn varsayyordu.
Feminist bir bak as, onlarn kadnlar tarafndan ve kadnlar iin yap
lan dii klt figrleri olduunu ileri srd. Bazlar iman, bazlar ince ve
ou da hamiledir. Grimaldi maarasndaki seri, G 14.ooo'e kadar gider
ve ikiz beklediini dneceiniz biimde byk karnlan olan heykelcik
ler ierir. M uhtemelen erkeklerin esin kayna olduu dourganlk sem
bolleri ergen (geri bazen etli butludurlar) kzlara eilim gsterir, ama en
azndan Grimaldi serisi, ocuk daururken baarl olmay ve hayatta kal
may salayan muskalar gibidir.61
Kesin olan tek sonu, bu insanlarn bizler olduudur. Birbirleriyle
konumak iin sembolik bir sanat yarattlar. Bu sanat, biz onlar asla tam
olarak anlayamasak da hala konumaktadr.
LK KEz KiM KoNUTU ?
nsanln biriciklii iin nerilen kesin snrlardan en yakn tarih
li olan dildir. Dil renmek, kk ocuklarn gl ve isel bir isteidir.
Beyinlerimizde, hem fonetik hem de dilbilgisel olarak yaplanmtr. zel
genetik hatalar insanlarn, isimlerin belirli tiplerini renmelerini ya da
dilbilgisini bilinli kurallan ezberlemek zorunda kalmadan renmelerini
etkileyebilir. nsaymunlann da bir eit dil kapasitesi vardr, ama bizler bu
nu ancak maruz brakma yoluyla ocuklanmza geiririz. Her ocuu ko
nuturacak gl ihtiyalanmz var; bu beceriyi insaymunlara ve papaan
lara geirebilirsek daha da iyi.
Dilin insan evriminin balarnda m, sonlannda m, hzl m, yava
m gelitiiyle ilgili tartmada ok byk bir duygusal yatrm bulunur. Bir
uta, bazlar, ileri Doru Byk Srama'nn kendisinin sembolik dilin bir
sonucu olduunu; dilin hzl biimde ve ge bir dnemde, yalnzca
4o.ooo- 3 o.ooo yl nce gelitiini syler. Dier uta ise , insaymun byk
lnde beyinleri olan, ancak beyin organizasyonlan yeni bir tipte olan
australopithesinlerin, en az modern bir bono bo kadar dnm ve konu
mu olabilecei ileri srlr.
LuCY' N i N M i RAS

Fosil kantlarn en heyecan verici paras hipoglossal kanaln (kafata

snn altnda, beyinden dile giden motor sinirini tayan delik) lmn
den elde edilir. Bizim kendi kanallarmz yaklak olarak insaymunlarn ke
sitinden , 8 kez byktr. Gney Afrika'nn 2 milyon yandaki australop
ithesinin kanallar (ya da belki en erken tarihli Homo habilis'lerdir) insay
munlarn kanallarndan daha geni deildir. Tersine, erectus ile modern in
sanlar arasndaki arkaik dnemden olan, 4 o o . o o o ile 3 0 o . o o o yllk Homo
heidelbergensis'in kanallar bugn bizim sahip olduumuz kanallar kadar
geniti. Neanderthal'lerin kanallar da yleydi. Bu, modern ncesi olanlarla
Neanderthal'lerin dillerini bizim kadar hareket ettirdii anlamna gelebilir.
(Bunlar son dnemlere ait bulgulardr, daha imdiden aklama gerektirir
ler ve dili daha ok hareket ettirmeyi destekleyecekleri aktr. )64
Bu, dier birka fosile uymamaktadr. U zun boylu Turkana olan
nn, ,6 milyon yl nce, melodik konumann nefesini kontrol edecek
omurga sinirleri olmad grlmektedir. Zaman leinin teki ucunda,
bir Neanderthal, dilinin temelindeki atal biimli kemikle, tam da modern
insanlara benzer. Bu bir srprizdir. On yllar boyunca, insanlar, Neandert
hal anatominin, eitli sesli harfleri ve dolaysyla da bizim bildiimiz an
lamda konumay engellediini dnmtr. Gerek bir dil kemiinin
kef belki bu sonucu deitirir.65
Aslnda, dil iin eitli sesli harfiere ya da modern burun ve grtla
a ihtiya duyulduunu sylemenin mantn pek anlamyorum. Bizim
modem dzenlememizde, Adem elmas dm, burun ve boazn arkas
genilemi, bylelikle de, yiyecek lokmalaryla boulma olasln artrmak
gibi ok yksek bir bedelle bize, konumay retecek esnek bir organ veril
mitir. Bana gre, bu, deiik artklasyon iin seilim basks gz nne
alndnda, bylesi bir organ olan insanlarn atalarnn ok uzun zaman
dr konumakta olduunu gsterir. Bizim grtlak biimimiz, konumay
nclemek yerine, konuma baladktan sonra onunla birlikte gelimi ve
giderek nemli bir hale gelmi olmaldr.
Bence, birincil ihtiya zihni organizasyon ve gnll kontroldr.
Bonobolar gibi, sessiz harfleriniz (sesli harflerden ok daha nemlidirler)
olmasayd bile, tizlii deitirebilir ve birka genizsi ses karabilirdiniz.
NCE AYAK LAR, SON RA BEYi N LE R

Modern zihniyette bir insan, sa1r olmas durumunda, elinde bonobo slk
lar karmaya yarayan bir fltle kalakalsayd , bu slklar dilsel bir kod ola
rak nasl kullanacan renirdi. Gerekten de, sarlarn kulland, ses
yerine kodlanm jestler olan iaretler tam bir dil zellii tar, beynin dil
blgelerinde yer alrlar.
Ksacas, benim grm, konuma gibi son derece karmak bir i
levin muhtemelen son derece uzun bir evrimsel tarihi olduudur. Gerek bir
flin hortumu, Kipiing'in ylesine ykler'indeki flin hortumu gibi bir ak
amda deil, milyonlarca yl sonra ortaya kmtr. 25o.ooo yl nce modem
beyin byklne ulamken insan beyninin temel aracnn yaklak bii
miyle var olmadna inanmak bana g geliyor.66
Dil iin seilim mekanizmalar nelerdi? Alet yapmak, gsteri ve za
naatkarln ince taraflarn grnr klmak m? Avianmak m? "Vahi hay
vanlar u tepenin arkasnda; sen u tarafa git, ben de bu tarafa gideyim ve
onlar tuzaa drelim." Ya da onsuz yapamadmz dedikodu mu? "Tat
lm, tam bir ok, Quog'un partneri Hampton'a nasl da gz szyor. Bir ik
tidar deiiklii mi gryor, yoksa yine ileri kartumakla m megul?"67
Primatalog Robin Dunbar'n ileri srd dedikodu kuramn ger
ekten beeniyorum. Sosyal grup bykl arttka, acilen, birbirine ba
km yapmaktan daha etkili iliki aralarna ihtiya duyduk. Bakm yapmak
aslen bire bir bir ilikidir. Bunu geniletmenin tek yolu, bir arkadan ba
kmn yaparken, bir dieri tarafndan bakm grmektir. Bakm yapan er
kek empanzeler, tren oyunu oynayan ocuklar gibi -erkek balln g
lendirmenin bir yolu- birbiri ard sra otururlar. Ama zel konumalar,
drt farkl insandan oluan bir grupta hemen yaplabilir. (Daha ok insan
olduunda, konumakta olan grup da idaresi g bir hale gelir ve daha k
k konuma gruplarna blnr.) Bu, Dunbar'n, neokorteks bykl
nn primatlarn sosyal gruplarnn byklyle orantl olduu yolunda
ki hesaplamalarna uygundur.68
insan sohbetlerinin ieriini dinlemek bile bilgi vericidir. ou ko
numa gndelik konumadr, sosyal grltdr, hikayedir; teknik konu
ma ya da stratejik planlama deildir. Konumalann ou insanlar hakkn
dadr. Elbette, bizim kltrrozde baz insanlar halka mal olmutur. Spor
lucv' N i N M i RAS

yldzlar, pop arkclar ve bakanlarn kabahatleri hakkndaki konumak

da dedikodudan saylr.
Dil, cinsel olarak seilmitir. Ayartc konumalar ve ikna edici sz
vermeler insana daima partner kazandrr; bizim soyumuzcia her iki cinsi
yet de maceraperest ve seicidir. Bu, politik olarak seilmitir. S zel ve ze
kice ortaya konan savlar kiisel g kazandrr; bu da hayatta kalmay ve
remeyi salar. Dil ocuk bakmnda da seilmitir. ocuklaryla konuan
ana babalar yavrularna konuma hediyesi verirler. Ne cinsel dil ne de a na
baba dili, ne de dedikodu, dnyayla ba edebilmek iin " sokak dilini"nin
kullanmn dlamaz; bunlar evrimi hzlandrmak iin sosyal grup iinde
bir baar dilisi ii grr.
Fosillerin beyin byklklerinden karabildiimiz dnm d
nemleriyle ezamanl olarak, beynin evriminde de daha hzl geliim d
nemleri var olmu olabilir. Bu dnemlerdeki sosyal dil, insann sosyal yol
dalannn ilgisini ekebilmek iin hzlandrlm bir bask altnda da olma
ldr. Byk Srama ister ileri, ister yana doru olsun, kesinlikle byle bir
dnem olmaldr.
Psikologlar, ortalama olarak kk kzlarn olanlardan daha erken
ve daha akc konutuunu, dil konusundaki yeteneklerini yetikin yaam
lannda da srdrdn aka ortaya koyarlar. B u yetenek, matematiksel
mekansal yaplardaki gelimi erkek yetenei kadar nem verilen bir yete
nek deildir, ama geleneksel olarak dezavantajl olan cinsiyet iin son de
rece nemli bir yetenekteki avantajdr. Bunun doru olduunu, o son de
rece nemli insan sosyal ilikileri anda kadnlarn rol yznden doru
olduunu, dnmek istiyorum. 69

NCE AYAKLAR, SON RA BEY i N LE R

N Y E D N C B L M

KONTROL TALEBi

aara resimlerini yapanlar, grlmeyeni aklamak iin neden

sonu ilikileri, kategoriler ve mitler hayal ettiler. Bizim bak a
mzdan, gl saylmazlard; doa aleminde yalnzca en hafifin

den ayak izleri brakmlard. Ancak, evrelerindeki dnyay anlamak ve

hayatta kalmak iin zekalarn kullanmalan bakmndan, hayatlarnn kont
roln ellerine almaya baladklar grlr.
Modern avc-toplayclar, sonsuza dek tekrar eden ayn yaam bii
minin miraslar mdr? Bugn, tarmn imkansz olduu yerlerde -ller,
buz, yaannas zor ormanlarn derinlikleri- yayorlar. artc bir biim
de, baka hibir eyin baaramacl n baanp bu marjinal topraklarda ya
amlarn srdryorlar. Avc-toplayclar, u yerleim alanlannda yaa
makla kalmaz, bir de bunu herkesten daha az emek harcayarak yaparlar.'
Bir gnlk yiyecei iki saatten ksa bir srede bulmalar mmkndr.
Gelin de bunu, ocuklan kreten almak iin koturup, akam ye
mei piirip ya da smarlayp, fatura deyip, televizyonun karsnda uyu
yup kalncaya kadar sakin olmaya alan ifte gelir sahibi Amerikan ana
babalarna anlatn. Elbette, bir avc-toplayc olarak, ktlk ba gsterirse
bir baka yiyecek ya da su kaynana kadar uzun sre yrmeye hazr ol
malsnz ve yolda grubunuzdan bazlarnn leceini kabul etmeniz gere
kir. lm ve g, nfusun younluunu azaltr, bylece geride kalanlar
hayatta kalabilir.2
Bu tip insanlarn sahip olduu eyler azdr. Genellikle gebedirler.
Kamp kurar ve diken allklar, devasa yamur nleyici yapraklar ya da s
ktrlm buz bloklarndan bulduklar yerde snak yaparlar. Av silahlan
n ortaya karr ve yk tadklar torbalar boaltrlar; bu torbalar daha son
ra yiyecek tamak iin kullanlacaktr. Elbette becerilerde bir eitsizlik sz
konusudur. Bazlan dokuma uzman ya da hatiptir; birka byc-doktor
ya da byc-kadn olur. Ama maddi servette eitsizliin ortaya kma im
kan grece azdr.
Lucv 'N i N

M i RAS

Bu insanlarn yaratl mitleri, resmigeitleri, amanlar, trans halle

ri ve tedavi yntemleri vardr. evreye dair bilgi, ila, yiyecek, ev yapmnda
byk bir birikimleri vardr. Bu konularda uzak gemie k tutarlar. Az e
yanz olsa da insan olabilirsiniz, ama bo bir beyinle bu mmkn deildir.
Genel olarak, avc-toplayclar tekelidir. Bu, azla yetinen bir yaa
mn ve eit statlerin tekeliliidir. Az erkek birden fazla kadn satn alabi
lir ya da kadnlar buna zorlayalilir ve az sayda kadnn birden fazla koca
ya ihtiyac vardr. Ama sonuta her birinin bir dierine ihtiyac vardr. Ka
r ve koca birbirini farkl rolleriyle tamamlar.3 Ancak bu cinsel sadakat an
lamna gelmeyebilir. Baz toplumlarda, zellikle Eskimalarda kadn misa
fide paylamak konukseverliin bir parasdr. Bu durum erken dnemde
oraya gitmi olan Avrupallar hem artm hem de memnun etmitir.
Grnland'daki Thule kadnlarnn karma bir ikilem kmt. Limana sey
rek gelen bir gemi yanamt: denizciler kadnlara kendilerine elik ettik
leri takdirde hediye vermeyi teklif ediyordu. Ne yazk ki kocalarn tm av
dayd. Kadnlar sonunda inisiyatifi ele alp denizcilere gitmeye ve kocalar
avdan dnnce denizcileri dvmelerini istemeye karar vermiti. Bylelikle
izin verme frsat bulamayan kocalarnn gururu incinmeyecekti. Bu du
rum, hediye frsatn kardklar iin dvlmekten ve konuksever davran
mam olmaktan iyiydi.4
Arzu dolu ve bamsz kadnlarn ok sayda a vardr, tersi de
dorudur; geri bu, o andaki resmi ein gsterdii kskanl da ierir. Cin
sel kskanlk, komu kamplarn arasnn bozulmasnn yaygn nedenlerin
den biridir: bu, Kongo'nun Efe pigmeleri olan Sanlar arasnda ve neredeyse
her grupta geerlidir. Neyse ki, bylesi sorunlar en azndan geici olarak bir
hizbin uzaklamasyla zlebilir. nsanlar -bir kye bal kyller gibi- i
ten ie byyen bir fke tayarak birlikte yaamak zorunda deildir.
! Kung Sa'lardan N isa, kabilelerde yaam srdren tm hemcinsie
rimize aina gelen bir biimde, kabilesinin kadn olmakla duygulara sahip
olmak arasndaki sreklilii anlatmaktadr:
Bo'yu asla terk etmem. Holandm bir baka erkek bulsam, onu
nemsiz bir erkek, bir sevgili olarak kabul ederim. Hatta baka biri
K O N T R O L TA L E B i

gelip benimle evlenmek istese, onunla Bo yokken seviir ve muhte

melen ondan holanma iznini kendime verirdim; ama Bo'yu asla
terk etmezdim. Bunu yapmam gerekmez.
Kocam ve ben ok kavga ederiz. Srekli ikayet eder, birbirimi
ze barrz. Ama bu bandan beri byleydi. Bazen, benden al
man istediinde ben almadm iin tartrz. Benden bir ey
yapmam ister, ben de reddederim. Bana barr ve kavga etmeye
balanz. " Bugn su getirmeye gitmeyecek misin?" der. Gitmeyi
reddedince, " Syle bakalm, kadnlar ne i yapar? Bir erkek bir ka
dnla evlendiinde kadnn yapmas gereken ileri buyurur: Su ge
tir, odun getir ve battaniyeleri hazrla. Kadnn ileri bunlardr. Ya
ta yapp, suyu getirip ve yakacak odun bulmuyorsan, ne biim bir
kadnsn sen?" der.
Ama ben de, "Dier erkekler kaniarna yardm etmiyor mu?
Karlar odun toplamaya ya da su getirmeye gittiinde, kocalar da
onlarla gidip eve odun getirmeye ve kaplan suyla doldurmaya yar
dm etmiyor mu?" derim ve kavga etmeye devam ederiz ... Bana ba
rr: " Nisa, gerekten ktsn! Seni brakacam ve baka kadn
bulacam, bak grrsn!"
Ben, "Tamam! Git! Kendine baka kar bul... Urourumda ol
maz. zleceimi mi sanyorsun? zlmem. Sevgililerim olur, on
lar her ite bana yardm ederler. Tek erkek sen misin?" derim ... Da
ha dn kavga ettik ... sonra bartk ve birbirimizi yeniden sevdik
Herkes, "Ah, N isa ve Bo iyi geiniyor. Kavga ettikten sonra yine bir
birlerini seviyorlar" der. Birbirimizi sevmeye ve birbirimizin yama
cnda oturmaya devam ediyoruz. Kavga ediyoruz, baryoruz; kav
ga ediyoruz baryoruz. te byle yayoruz.5
Zengin Avc-toplayclar
ada avc-toplayclarn glklere gs geren yaam tarzlar
gemite evrensel deildi. Neolitik dnemde tarmn kefinden nce, hem
zengin topraklar hem de verimli olmayanlar, av hayvan ve meyve asn
dan zengindi. Beyaz insanlar Amerika ve Kanada'nn bat sahillerini fethet
lucv' N i N

M i RASI

meden nce,

Haida

ve

Kwakiutllar* genellikle

geyik eti ve yazn akn eden

sornon balyla besleniyordu. Haidalar, insan ruhlarnn sornon bal ola

rak dnyaya geri dndne ve sornon balklarnn da daha sonra insan ru
hu olduuna inanyordu; deniz tanrs, yeryzndeki insan dnyasnn ay
nadaki aksi ve alter egosu olan bir dnyadan snrsz ihsan datyordu.
Dnyann en cretkar sanat rneklerinden bazlarn kuzeybat salili kabi
leleri yaratmtr. Totem direkleri, ruh maskeleri, oyulmu ve boyanm sa
va kanolar soylu bir gemii anlatr ve imdi atalarnn geleneklerini can
landran Kanadal sanatlar tarafndan yeniden yaratlmaktadr.6
Bu sahil insanlan potla insanlanyd. Bir ef statsn, arkadalar ve
rakiplerini bir elenceye davet edip hediye yamuruna tutarak gsterirdi.
Sonra da sra ortal yakp yknaya gelirdi; zerinde eski yazlar bulunan ba
kr plakalar, balk ya kavanozlan krlr (kim bilir ortalk nasl kokuyordu) ,
belki de gzel bir kano yaklr ya da u noktada evin tamam yaklrd. M isa
frlerin kendi kuvvet ve erkekliklerini, kavanozlardan balk ya dklrken
ateten uzaklamamakla gstermesi beklenirdi. Evin kendisi yanmaktayken,
hangi kural hareket etmelerine izin verirdi, bundan emin deilim?
Bu yzyl banda, Kanada otoriteleri bu ziyankar, ilkel, putperest
yordam sona erdirmeleri gerektiine karar verdi ve potlalar yasaklad.
Sonra, kabile sakinleri, Beyazlarn "doum gn partisi" denilen eyin ya
plmasna izin verildiini kefetti. Yasaklamann srd on yllar boyun
ca yaplan doum gn partilerinin ei benzeri yoktu. Potlalar (ve doum
gnleri), zenginlii yeniden datmann, ilikileri glendirmenin ve stat
y elde etmenin temel sosyal rol olmutur.
Burada nemli olan, zenginlii vahi doann salamasdr: sornon
bal, geyik,

oil:fish,** giyrnek ve takas etmek iin krk, devasa ev hatllar ve

totem direkleri iin kknar ve ladinler. Bu insanlar, eyalarn srtlarnda ya

da kpeklerin ektii kzaklarda tayan, oradan oraya dolaan gebeler de
ildi. Bu kabilelerin sanat ve organizasyonlan incelikli, tketimleri dikkat
ekiciydi. Mamut diinden bilezikler ve kurt diinden kemerin yan sra
Alaska'da ve Kanada'da yaayan Kzlderili kabileleri. -.n.
**

Ylan uskumrusu ad verilen ak deniz bal. -.n.

KONTROL TALEBi

1 3 . 0 0 0 saatlik emek rn boncuklarla birlikte M oskova yaknlannda g

ml bulunan aile, 28.ooo yl nce yaam olsa da bylesi zengin bir ai

leden geliyor olmaldr.
Bin yldr, orman insanlar tarmn bir alternatif olduunu biliyor

du ve komular tarafndan zorla, vadilerin bulunduu topraklardan atl

malarna ramen kendi yaam biimlerinin salad zenginlie bal kal

may tercih etmilerdi. Gney Hindistan'dan bir Tamil destan, bir kraln
Periyar Nehri'nin kylarnda dinlendiini, orman arlarnn tatl uultulu
arksyla huzur bulduunu anlatr: " Karsna yenilmi krallar gibi, hara
la ykl da insanlar kt. Balarnn zerinde fildii, geyik, bal petekleri,
sandal aacndan kesilmi paralar, anjana ve gzel aritara, kakule saplar,
biber saplar, bol miktarda kavalai, olgun hindistancevizleri, lezzetli man
golar, yeil paccilai yapraklarndan elenkler, damkoruu, iekli sarmak
lar, palmiyelerden areca cevizi hevenkleri; misk geyiinin yavrulan, kk
zararsz firavunfareleri tayorlard. "8 Kabileler halinde yaayan bu avc-top
layclar ormandan elde ettiklerini, en az iki yz yldr tanmla uraan
komularyla takas ediyorlard. Eski Tamil kaytlar, orman reinesi ve Ma
labar kysndan gelen ttsnn Roma mparatorluu'na gittiini anlatr;
kaplanlar ve filler de Coliseum'un yolunu tutarlard.9
Ce n netten Kovu l m a m ?
Tarm gezegenimizi istila etmiken, orman insanlar neden yenik
dm krallara benzemektedir? Tarm bir kez grlnce sevilmesi ge
reken bir sistem midir? H ayr. Avc-toplayc insanlar, toprak zerinde
yaayan nfusun artnn neden olduu baskyla tarma zorlanmt. Av
rupa ' da, buzul a avclarnn uzun boylu ve gl iskeletlerini orta ta
a insanlar izler. Gney Avrupa beslenme rejimi, mamut ve ren geyik
lerinden istiridye ve kurbaa hacana kaym , ancak yine de nfus art
m tr. Kendi baarlar , sonunda, zenginliklerinden arndrlm toprak
larda besin bulamayacak kadar ok fazla sayda insan yaad anlamna
gelir. Akdeniz ' in dou ucunda, nfus art ve iklim deiikliklerinin
dngs tahl ekimini desteklemi, bu da topraklar zerinde yaayan in
san saysn artrmt. o
Lucv' N i N M i RASI

371

Romantikler bazen, avc-toplayclarn bir zamanlar doayla uyum

iinde yaam olduunu dnrler. Gelenekleri onlara srdrlebilir
rnleri korumann yollarn gsteriyor muydu? Bunun doru olduunu
ve bizlere ok benzerliklerini gsteren ok sayda kant var. Av hayvanlar
azaldnda, avianma basksn artryorlard. e yarar ta bulara ramen, ni
hai zmleri, bir blgedeki yiyecek kaynaklarn tkettikten sonra bir di
erine gitmekti. Dman komu kabilenin kysndaki, kimseye ait olma
yan blge daha fazla av hayvan barndryordu. (Bugn girilmesi yasak
olan askeri alanlarla ho bir benzerlik tayor; buralarda da doal hayat ma
ynlar arasnda yeerir.) Sahip olunan alann geniletilmesi genellikle kom
ulada ak bir sava haline neden olurdu ama, buna deerdi. Tarm ka
bullenmenin nedenlerinden biri, bar korumann yollarn bulmakt; by
lelikle siz ve komularnz sava yerine topraa yatrm yapar ve tarlalarda
ki rnler ile depolardaki stoklarn saldrya uramayacana dair biraz da
ha fazla garantiye sahip olurdunuz.
TAR I M : BiYOSFER S M RGELET R M E K

Neolitik devrim yaklak 1 o . o o o yl nce balamtr. "Neolitik,"

"yeni ta a" anlamna gelir. Genellikle krk mleklerin bulunmasyla
balar. Ayrca, kendi dnemimize gelinceye kadar insan ekonomisindeki
en byk deiimdir. Neolitik insanlar, biyosferi kendi amalar dorultu
sunda ekillendirmeye balamlard.
Evrimsel zamann perspektifinden bakldnda, endstri devrimi ve
20. yzyl dnyas neolitiin ge dnemlerinden ibarettir. Koyun beslerneye
baladnzda, onlar klorlamanz yalnzca birka teknik ilerlemeye dayanr.
Gerek deiim, bizim trmzn, mit ve ritelle evresini yalnzca yattr
may deil, deitirmeyi de becerebileceini fark etmesidir. Neolitik, bir insa
nn dier primatlar gibi dk olarak topraa atmak yerine, kastl olarak top
raa bir tohum ektii gn balamtr ya da belki, bir ocuun, onu hemen
yemek yerine tyl bir kurt yavrusunu oyuncak olarak tutmak istemesiyle.
Neolitiin, Bereketli Hilal, Sar Nehir boyunca ve daha sonra da
Meksika'da balamasnn zerinden yalnzca 1 o . o o o yl ya da s o o kuak
gemitir. Neolitikle birlikte, bizler yava bir biimde gebe yaamdan,
KONTROL TA LEBi

civardaki tarlalara dayanan ve rnleri koyacak sepetlerin rlp kilden

mleklerin yapld ky yaamna getik. Fnnlanm kilden heykelcikler
on binlerce yl ncesine tarihlenmekle birlikte, mlekler fosil katmanlan
arasndaki neolitik dnemi iaret eder. Bugn dnyadaki insanlarn ou
hala kylerde yaar; bu, neolitik dnemde icat edilen bir yaam biimidir.
Uganda'daki Didinga kzlannn oyun arklar, geen on bin yl iinde her
hangi bir anda sylenmi olabilirdi:
mlei annelerimizin yapt gibi yapyoruz
mlek, mlek nerede?
mlek ite burada.
mlei annelerimiz yapt gibi yapyoruz.
nce, mlein taban.
Halka halka ve katman katman,
Kile biim veren yumuak parmaklar,
Kile biim veren uzun parmaklar,
Kili biimlendiren sert baparmaklar,
Katman katman ve halka halka,
Annelerimizin mleini yapyoruz.
Annelerimizin mleini yapyoruz,
Halka halka ve katman katman.
Gbei srtann gbei gibi
Kuzuyu btn yutmu bir srtlan gibi.
Gbei ikiz ocuklara hamile kadnnki gibi.

O mlek gzel, annelerimizin mlei gibi.

kiz ocuk annesinin gbei gibi.

11

Orman Zen ginletirrnek

Amazon el dememi deildir. Son zamanlara kadar Antarktika d
nda, hibir yer el dememi deildir. nsanlar, kk paracklar keser,
birka aa yakar, birka yl eitli bitkiler eker, sonra bir baka kk ia
ret yapmak zere yer deitirirler. Bu arada da, muz aalar ve dier fay
Lucv' N i N M i RASI

373

dal aalada dolu bahelerini geride brakrlar; bu bo alanlar ormana ge

ri dner. nsanlar yerletiideri blgeleri unutmazlar. Onlar iin orman
retken bir yuvadr.
Bugn orman kynndan byk lde " Kes ve yak" insanlar so
rumludur. "Kes ve yak" onlara verilen kltc addr. "G ezgin iftiler" ya
da " iftiler" politik olarak daha doru terimlerdir. Elbette tarla yapmak
iin aalan keserler, ama kendilerini yok ediciler olarak grmezler. Atala
rndan gelen gelenekleri onlar ormann bakclar yapar. Av hayvanlarn
tkettiklerinde kyn tamam yer deitirir, ama arkalarndaki orman
zenginletirilmi bir biimde brakrlar; av hayvanlar da sonunda buraya
geri dnecektir. On yllarla llen dnglerle, kabile yeni kylerini eskisi
nin yaknna yeniden kurar.
Erken tarihli gezgin iftilik yaam birok adan, kendisini nc
leyen avc-toplayc yaamdan pek farkl deildir. Krlabilen kilden mlek
ler de dahil olmak zere, bir mala sahip insanlar daha zor yer deitirir. o
kelilik daha olasdr, statnn daha ok blmlenmesi de yle. Topraklar,
avianma ve yiyecek toplamak iin ayrlm klan topraklar gibi, hala birey
lerin deil klanlann elindedir. (Bu durum, bugn orman insanlar haklar
n aradklannda kankla yol aar: Atalarndan kalma topraklarda hak ta
lep ettiklerinde adn verebilecekleri bir birey yoktur.)
Ormann yeniden bymesinin uzun sren nadas dnemi, ok sa
yda tarmsal grevi yerine getirir. Orman gbreleme iini grr; aalar
yakldnda yava yava topra zenginletirecek olan karbon, nitrojen ve
mineral biriktirir. Kazlm aa kkleriyle havalandrarak topran yeni
den olumasm salar. rnlere zarar veren bcekleri temizler; rnler
zerinde biriken mantar ve bcekler, temizleme dngleri arasndaki on
yllk dnemlerde ortadan kalkar. Emin olmak iin, peccarie'ler (domuza
benzer bir hayvan) ve Habe maymunlar ormandan kp gelirler ve rn
leri yamalamak isterler, ama yz binlerce kk bcek yerine bir adet et
li memeliyi ldrmek zere nbet tutmak daha kolaydr.

Ah, maymun,
Seni selamlyorum, sert derili ikin kl ey

374

KONTROL TA LEBi

Avcnn peine dp, bu arada gmleini

toprakla lekeledii.
Avc bu hayvann elinden eini almamtr,
Ama bir kaynpeder gibi avcdan
Yere serilmi bir hrmet grr. . .
O k i bir iftlie saldrdktan sonra, tneine dner,
Yana, Dahomean'n cebi gibi aa sarkar.
B ir gelinin gzleri gibi utangahr gzleri,
iftilerin eierini kocalannn iftliinde grdnde.
gba aac zerinde iri csseli adam,
krmz pata maymununun amcas.
Aa tepesindeki centilmen, zarif vcudu onu sert bir iki
Gibi ferahlatyor.
Ladoogi'nin az, sntan bir sopa gibi ikin ve uzuncadr.
eneleri tahta kaklar gibi,
gs iinde demirden bir sopa var gibidir.
iftliklere saldnrken, gzleri ieri kktr...
Annesi ona bakm, balmu ve aiayvermitir
Olunun yakkllnn onun sonu olacan sylemitir.

ark syleyerek:
Gl ve grltc,
Bir maymun grdm ormandaki iftliimde,
Hapur hupur yiyorrlu
Glyd o, hapur da hupur yiyordu.
Komulan gezgin iftilerin ykc, ilkel, cahil ve her eyden nce de
tembel olduunu dnr. Madagaskar, Java ve Peru'da, yerleik iftiler
al insanlann kmser. Bu, farkl sosyal sistemler tarafndan daha da k
zhnlr. Srdrlebilir deiken tarm geni topraklar gerektirir. Hrsl bi
ri, klann izniyle kendisine yeni bir tarla yaratabilir. Bu durum evlilik ve bo
anmayla ilgili geleneklerin esnek olduu anlamna gelir. Toprak iin ev
lenmeniz gerekmez, stelik evlenemezsiniz de; bu durumda partnerinizi
Lucv' N i N

M i RAS

375

semekte zgrsnz. Bu da daha kat kurallar olan insanlarn sizden kor

kuyla (ve kskanlkla) irenmesine neden olur.'3
Gezgin iftiler, komularnn tarlalarn ve bu tarlalarn ekilmesi
ni, bunlar ortaya ktndan beri bilmektedir. Avc-toplayclar gibi, dei
memeyi seerler. Zengin topraklar zerinde bazen elence, sanat ve mima

ri lksn yaaya bilirler. Maya tapnaklar, gezgin tarmn ekonomik teme

li zerine kurulmutur; Stonehedge ve Avebury'nin talar da yledir. n
giltere'de snrlar izilmi yerleik tarlalar, bugn grdmz devasa
megalitlerin, I I I . Stonehedge'in dikilmesinden hemen sonra, M S 2. binyl

da grlmeye balar. '4

nsanlar frsat bulduklar her durumda gezgin tarm tercih etmi

tir. Ortaan sonlarnda, o berbat 14. yzylda, Avrupa'nn nfusu sava ve

veba yznden o kadar azalmt ki ormanlar bym, kurtlar Paris kap

lannda srler halinde gezmeye balamt.'5 ilerin ou lmt, ama
daha az emek talep eden gezgin tarm yeniden icat etmek iin yeterli say
da orman vard. Amazon'da, Avrupal ve Japon gmenler etraflarnda bu
lunan frsatlan deerlendirecek ve gezgin tarmn yerel yntemlerini kop
ya edeceklerdi. in ounu arnann grd bir sistemden neden vazge
ilsin? Yant yine ayndr: nfus basks.'6

Orm a n Yok Olduunda Ye rle ik Dzene Gemek

Nfus younluu artt nda uzun nadas sreleri ksalr. Ormann
tam ykseklie ulamas iin gereken sre olan krk ya da elli yl (ancak,
trlerin zenginliinin tam olabilmesi iin yzyllar gerekir) on ya da yirmi
yla der. iftiler, yaklan odunlarnn tarlalan zar zor gbreledii kk
fidanlar keserler. Derken bu sre be yla der: imdi, yakmak iin yal
nzca allar vardr. Toprak zerindeki bask artka, bu sre bir ya da iki y
la der. Nadasa braklm topraklar imdi imenlik arazidir.'7
imen tamamen yeni bir sorun yaratr. imen kkleri, toprak yze
yinin altnda birbiri iine geer. Eer hayvan yetitiriyorsanz, imenieri
yakmak yeni srgnlere neden olur, ama rn yetitirmek iin ie yara
maz. imenle yz yze kaldnzcia yapmanz gereken ey onu bimektir.
Saban karmak bir alettir, en iyisi demir bir bakla yaplr. Kendiniz bir
KONTROL TA L E B i

_..,.,

"J
i;y:"
" ,..
ol'!;:
Miil!
'i.
"'IE
'Ili
iDiJ

..

6'W
1Hiii1
IIII:ri:i
M
' IID
CriD
i 1iJDl
i
'liliiilii
IIIl
"
PI
' P
11
el
"
*!i
..
illltallli'ID!l
..

mumln:llilfumomnmI\n\\\f\\
--- --

Resim g. Kad nlar, Madagaskar'daki eltik tarlas n d a pirin srg nlerini yeniden d ikerken. bir erkek ze

bu

hayvanlarn dikim iin bir sonraki tarlaya doru gdyor. Yerleik tarmd a , i n s a n l a r ve hayvanlar, or

mann "bedavaya" yapaca iin tmn yaparlar.

kz kadar gl deilseniz , saban ekecek hayvanlan beslemeniz gerekir.

ilkbalar imleri alt st ederek, sahann at derin izlerde zorlukla gidip
gelerek geirirsiniz. eltik ekiyorsanz, bunun alternatifi uzun

s a pl ,

dar

a zl ba ola n apa ya da krekle tarlay dikey olarak gemektir. Topra

para para kazar ve alt st edersiniz. Bak dardr, nk hibir insan

pirin tarlasnn amurundan tepeleme krek dolusu alp da kaldramaz.
Yzeyi apaladktan sonra sularsnz , hayvanlar se rbe st brakr ve
amurda kovalarsnz. Asli ve fahri erkek soydalannzla, bir ilkbahar cini

gibi lk atar , barr, yaprakl dallara brnrsnz. B u , e l en celi ol

makla birlikte yorucudur . Gnn sonunda, tarla amurlu bir bala
lucv' N i N M i RAs

dn-

r, iine rkm hayvanlarn dks da karmtr ve ailenin her yesi bu

amurla svanmtr. Sonra erkekler ykanmaya gider ve kadnlarn hazrla
d ziyafete hazrlanrlar. Ksa bir sre sonra kadnlarn sras gelecektir;
ocuklar kular kovalarken, onlar, ak yeil "bebek tarlalar"dan elde ettik
leri pirin srgnlerini, bellerini neredeyse krarak yeniden ekecekler ve
yaz boyunca eltiin zararl otlarn koparacaklar. '8
Ksacas, bir zamanlar ormann yapt i imdi insan ya da hayvan
emeiyle yaplmaktadr: topra havalandrmak, gbrelemek, zararl otlar
yolmak, zararllarla mcadele etmek. Bir Malagasi atasz yle der: "lk
hasadn pirinci tembel adama gre deildir. " Yerleik insanlarn gezgin ta
rmclarn rahat hayatndan nefret etmeleri bouna deildir!

G i rift Top l u m lar

Pirin neredeyse sonsuz insan emei tketebilir. Ekim yapmaya ek
olarak, tarlalara su getirmek iin kanal ve hendek ina etmek, tepelerdeki ve
da eteklerindeki tarlalan teras haline getirmek iin ve hasadn dier ileri
iin emek harcamak gereklidir. Bu yzyln banda, Java'da hem nfus hem
de pirin retimi, brakn yeil devrimi, kimyasal gbrelerden ok nce iki kat
artmt. Nfus arttka, daha ok pirin retmek iin daha ok emek ortaya
kmtr. Orada, evrim, oraktan ok usturaya benzeyen bir harman aletiyle
sonulanmtr: Bu alet, tahl dolu balan kesmeye ve dier kullanmlar iin
mmkn olan maksimum pirin sapn muhafaza etmeye yarar.'9
Bu iftilik sisteminde topran gelitirilmesi ya da gelitirilebilir
toprak ok nemlidir. Kuzeniniz ya da komunuzun oluyla evlenmek iin
elinizden geleni yapn. Madagaskar'da, byle elverili evliliklere "tarlalarn
ekilmesi" ad verilmektedir: Topraklarnz u uca gelir. Boanmann kolay
olacan sanmayn; ailenin tm gelecei toprakta yatmaktadr. Bu sistem,
ek emek katks iin ailenin tm yelerinin, aile benzeri gruplarn, yarc
lar ve serflerin kullanlmasn gerektirir. H er birine, hasattaki paylan kadar
verilir..o Bu, "girift toplum"dur. Tarmsal sistem giderek daha fazla insan
girdisi gerektirir. nsan ilikileri de buna uygun biimde geliir.

Bu aamada bile, insanlar "bozulmam" doaya zlem duymaya

balarlar. Bakir doann romans, gemiimize duyulan zlem yalnzca

KONTROL TALEBi

Avrupa ll a r n icad de il d ir . i sa ' n n do d uu yl civarnda, klasik Gney

Hindistan Tamil iiri, dalar akn yuvas olarak tasvir etmitir. Kahra
man , yaral bir fili ovalarda k av a l ay a n bir avc prenstir. Ona katlmak iin
kaan srda, yayla k z n a unlar syler:

Tann seni kutsasn, arkadam.

Dinle.

Bahelerimizden top l anan balla tatlandrlm

Stten daha tatl

Onun toprandaki artk sudan,

S u uku rlar n n dibindeki

Yapraklada kaplanm

Ve hayvanlarn amurlad sudan.22

Fos i l O r m a n l aryla Beslen mek

Kk toprakl, yerleik, geleneksel iftiler, verili bir toprak para
s zerinde en fazla miktarda girdiyi retirler. imdi onlar bu konuda ge
en, byk lekli, endstriyel tarmdr. Bu, dnm bana daha az kh
demektir; ancak gezgin tarmdan daha fazladr ve gezgin tarmdaki dnm
bana den emekten daha azn gerektirir.
Fosil ormanlarn kesip yakmak fazlal yok eder. Enerji , traktr
ina eder ve hasaty birletirir. Bu enerj inin bir blm su ve rzgar g
cnden elde edilir, ama ou kmr ya da petroldendir. Dizel petrol, ma
kinelerin kendisini iletir. Petrolden elde edilen gbreler orman kl ya da
inek dksndan elde edilen gbrenin yerini alr. Petrolden elde edilen b
cek ldrcler ve bitki zehirleri, ayrk otlarn koparan kadnlarn ve ku
kavalayan ocuklarn ya da zararllar ldren ormann yeniden gelimesi
nin yerini alr.
Bu arada, endstriyel bilim, endstriyel bir evrede yaamak iin
gereken yeni rnler retir. Amerikan melezi msr ilk byk lekli en
dstriyel teebbslerden biriydi; kendini retemiyor, her kuakta ticari
malzemelerle yeniden karhrlmas gerekiyordu. Yeil devrim rn bu
day ve pirin, balangta mutasyona uram cce trlerden gelitirildi.
Lucv' N i N M i RAs

379

Bu mucizevi tahllarn bu kadar ok rn vermesinin nedeni, onlara ayr

lan emek dzeyinin arptlmasdr. Yeil devrim fidanlar , ancak dp
birbirlerine yaslannayacak ya da topran stnde dmdz yatp kalmaya
cak kadar gldr. martlmalar gerekir. G bre ister, ayrk otlarnn
ayklanmasn ister, su isterler ya da pirin iin su yksekliinin tam anla
myla doru olmas gerekir. Onlarn yksek verimi, doal dnyann kont
rolsz ortamnda onlar koruyacak bitkisel gten vazgemelerinden kay
naklanr. Tek habitatlar petrol ann kesilmi ve yaklm fosil ormanla
rdr. Genetik olarak aynanm rnler bizi ok uzaklara, iftilerin deil
irketlerin kontrolnde gtrrler.
Yeil devrim, bilim insanlarnn ve kurumlarn dnya nfusunu
besleme yolundaki blinli abalarndan kaynaklanmtr. Petrole dayanan
tarmn geliimi, endstri devriminin btnsel yapsnn bir parasdr.
Nfus art hem endstri devrimini destekiemi hem de onun bir sonucu
olmutur. Nfus, bu yzylda 1,5 milyardan 6 milyara ykselmitir ve n
mzdeki yzylda 10 milyar olmas beklenmektedir, ama kii bana yiye
cek arz daha da hzl artmtr. u ana dek, fosil ormanlar bizi iyi besleye
bilmektedir.
Sonu, bizim yeryz zerindeki gncel etkimizdir. Dnyann ka
rasal ilksel retiminin % 4o'ndan fazlas -bu organik maddede hem do
al hem de tarmsal art demektir- insanlar ve bizim milli ekasistemleri
miz tarafndan kullanlmakta ya da ziyan edilmektedir. Yani, her yl tm
yeil bitkilerin retiminin % 4o', bizim trmze ynelmektedir; doal
olarak, en kolay ulap kullanabildiimiz bir % 40 bu, abucak yenip bitiri
lecek daha baka eyler hala mevcut. Doal evre zerinde insan gcnn
hzlanarak artyla, neolitik devrimin sonu henz gelmi deil.
DAHA BYK VCUTlAR
Son yz yllk sre iinde, gelimi lkelerdeki insanlarn ortala
ma vcut arlklan % so'nin zerinde, ortalama mrmz de % I OO'n
zerinde artmtr. Bu olaanst gerein, genlerin daha byk vcutlar
iin doal seilimiyle ilgisi yoktur; nedenin bu olamayaca kadar hzl bir
gelime yaanmtr. Teknofizyolojik deime olarak adlandrlan bu deiKONTROL TALEBi

menin nedeni bizim daha iyi beslenmemizdir!} Bunun , bireylerin genetik

potansiyelindeki varyasyonlada da ilgisi yoktur. Baz insanlar daima dier
lerinden ksa olacaktr: Doal seilim hem farkllklara izin verir, hem de
onlar iin seer. Bu hikaye, ortalama nfus yksekliinin artyla ilgilidir.
Bu, yaklak 1700 yl civarnda tarm acmasz biimde modernle

ir, ama ayn zamanda blgeler arasndaki ticaret evin eksik ve fazlalarn
giderirken balamtr. O zamandan beri dnya nfusunda neredeyse di
key bir art grlmektedir. Ekonomist Robert Fogel, bunun birok avantaj
ierdiini iddia ediyor. Arlklar ve uygun biimde daha byk vcut kt
leleri olan insanlar, daha uzun yayor ve yallkta daha az hastalanyorlar.
Ayrca daha uzun sreyle alabiliyorlar. Bazal metabolizma iin daha faz
la kaloriye ihtiyalar var, ancak beslendiklerinde, oransal olarak daha fazla
fiziksel kt salyorlar.
Verilerin ou erkeklerle ilgili, nk uluslar askerleri ler. Bu,

1 9 1 0 ylna dek yaayan Union ordusu gazileriyle, ayn yataki I I . Dnya

S ava gazilerini karlatrmak iin istatistiksel bilgilere sahip olduumuz

anlamna gelir. Aynca Avrupallan yzyllar boyunca izleyen istatistikleri

miz de var. ngiltere'deki ergen erkekler her elli ylda uzadklan gibi, dii
ergenliinin ya da dmektedir. u anda dnyadaki en uzun boylu nfus
Hollandallardr; ortalama boy 8 cm' dir. (Oysa 86o'ta, Hallandal erkek
ler ortalama olarak yalnzca 64 cm'ydiler.) Dier Avrupa lkelerinde de
benzer artlar olmutur. AB D 'de ise u anki erkek ortalamas 177 cm'dir.

Fogel, ngiltere ve Fransa'nn 8. ve 19. yzyln byk blmndeki nfu

su modern ortalamalara ulam olsayd, sadece bazal metabolizmalan iin

lkelerinin tm yiyecek arzn tketecekleri, almak iin yeterli yiyecekle

ri olmayaca hesaplamasn yapmtr.

A B D 'ye gelen gmenlerin ocuklan genellikle ana babalarna tepe
den bakmaktadr. (Byme bir kuakta gereklemez; bir nceki anneden
kaynaklanan beslenmenin etkileri yok olana dek birka kuak gerekir.) B

yk ortaa savalarnn bir ocuk iin yaplm gibi grnen zrhlanna

bakarak glyoruz. Eski, ngiliz Tudor evlerinde yaayan modem erkekler
tuhaf bir ba eme alkanl edinirler; her kap giriinde eilir, yine de
balarn arpp dururlar. Ancak Fogel'in rakamlarn grmek, ok tuhaf
Lucv' N i N M i RA s

bir eylerin gelimekte olduunu fark etmemizi salamaktadr. Cro-Mag

non dneminden kalma yapl iskeletlerden beri ilk kez, genetik potansiye
limize uygun yayoruz.
RE M E TE KNOLOJS: ocuKLARl MIZI DEGT RMEK
Vcutlarmz formda tutmak, onlar mmkn olan en iyi ekilde
beslemek, gzellik iin boyamak ve delmek en azndan Byk Sraya ta
rihlenir. ocuklarmz ekillendirmek ise henz on yllktr.
Ana babalar ocuklar iin daima en iyisini isterler; en iyi yiyecek
ler, okullar, tenis ve bale dersleri ya da balk mzrayla birlikte en iyi yn
tem, en iyi ergenlie gei ryas... Genetikbilimci Lee S ilver, ana babala
rn en iyi genleri elde etmeye almaktan vazgeirilemeyecei konusunda
bizi uyarmaktadr. Bir devlet bu teknolojiyi yasaklarsa, zenginler Cayman
Adalarndaki dourganlk kliniklerine uacaklar ve dllenmeyle plajda ge
en bir tatili birletireceklerdir. ( Bu tuhaf korobinasyon daha nce denen
mitir, ama elbette yksek teknoloji sayesinde deil.)24 Ben bunlar yazar
ken, Ivy League [ABD 'nin en prestijli niversitelerine verilen ad] kampus
larnda bir sepet yumurta iin s o . o oo dolar neren bir ilan dolayor: Bu
ilan uzun boylu, sann ve SAT notu 14o o 'n zerinde bir verici istiyor.
M stakbel ana babalarn genetik konusundaki fikirlerinin ar basit olma
sn ya da hatta reklam irketinin nce olas vericilerden bir ahr olutur
may dnmesini bir yana brakalm; bu iin pazar vardr.
Genetik ncelik tanma imdiden balad. ocuklar genellikle iki
ya civarnda ldren ve bilinen bir tedavisi olmayan Tay Sachs hastal
konusunda risk tayan ana babalar, imdi tayc olup olmadklarn re
nebilirler. Bu insanlarn ou gl dini inanlan olan Ekinaz Yahudile
ridir. Bulduklan zm, eer nianllan da tayc ise nian bozmak ola
bilir. Krtajla ilgili daha lml grleri olan i nsanlar Tay Sachs ya da Spi
na Bifida hastal olan bir ocuu dourmama karar alabilir.
Sahip olduumuz tekniklerin listesi imdiden korkutucudur. Bir
ocuk, bir erkein spermlerinden, bir kadnn yumurtasndan, bir baka
kadnn rahminden ve yine farkl olan ve sosyal olarak kabul grm ana
babalardan doabilir. Bu u bir noktadr; nk sosyal ana babalar, genler
KONTROL TA L E B i

ya da rahim gibi eylerle katkda bulunroadka bu bilmece iin para de

mek istemezler; daha basit bir zm, evlat edinmedir.s

B u arada, "tayclk" bariz biimde doum annelerini aynr. "Tay

c anne"nin yumurta ve rahim salad, ksr kadnn da kocasnn spermi

nin alnd durumlarda, bu "tayc anne" ocuun tam olarak biyolojik an
nesidir. Ksr kadn, evlat edinen annedir. Evlat edinen annenin "anne" adn
tamaya her trl hakk vardr ama, doum annesi tayc deildir. Elbette,
bu dzenleme, suni dllenmeden ok ncesine uzanmaktadr; hatta, in
cil'de, Saral'nn brahim'den hizmetileri Hagar'la yatmasn, bylelikle Ha
gar'n onlara bir ocuk vermesini istemesinden daha ncelere dayanr.
Bugn, iki kadn kendi genleriyle ocuk yapabilir; tabii eer fareler
iin kolaylkla yaplan eyi insanlar iin de yapmay kabul edecek bir labo
ratuvar bulabilirlerse. Yine de sperm verecek bir baba bulmalan gerekir.
Genetik iaretlenme nedeniyle, baz genler diiden bazlan da erkekten
gelmek zorundadr. Ancak, her iki kadnn yumurtalan da dllenmise, bu
ikisinin hcreleri birletirilebilir. Kimera adn alan bir mozaik ocuk, fark
l genlerin karmyla tek bir kii olarak byyecektir. Kimeralar bazen, tek
bir kadnda dllenmi iki yumurtann birlemesiyle doal olarak oluurlar.
(Bu, ikiz ocuk durumunun tersidir; burada dllenmi bir yumurta iki kii
oluturmak zere ayrlr. ) 26
Klonlama kapmzdadr. Tarm hayvanlar, genetik mhendislik sa
yesinde stlerinin iinde ila tayacaklardr ve genetik mhendislik, klen
lanm hcre kmeleri zerinde kolay, dier durumlarda ise zordur. Tarm
yneticilii tekniklerin gelitirilmesini salayacaktr.27 Klonlama tek yu
murta ikizi yaratr. Bir yetikinden yaplan klonlama, yetikin formu bili
nen birine bir ikiz salar. Bir klon bir ikizden daha yakn deildir. Kendi
yaam, kendi yaanhlar olacak, sonuta da karakteri farkl geliecektir.
D NA's ayn olan iki insan retmenin bir biimde ahlaki olmadn d
nyorsanz eer, tek yumurta ikizi olup kendilerine ait bir hayah yaam
hakkna sahip olduklann dnenleri bir kenara m koyuyorsunuz? Ana
babalara ikiz ocuk sahibi olma hakkn veriyorsanz, iki ya arayla ikiz o
cuk sahibi olma ya da lm olan bir ocuun daha kk e bir kardei
nin olmas hakk neden verilmesin ?
Lucv' N i N M i RAs

" yi genler"le oynamak belki uzak gelecektedir. ocuunuza bir

gen eklemek ister miydiniz? Hayr m? Peki bu gen, onu AI DS'e kar ko
ruyan bir gense? Bu, iin pf noktasdr. Zeka ya da mzik yeteneine ei
lim salayan genlerin neler olduunu bilmekten ok uzaz, ama alkoliz
me yol aan ya da onu engelleyen genler hakknda ok ey biliyoruz ve an
lalmas daha g zellikler bunu izleyecektir. B unlar hzla bulunmakta
dr: Matematik alannda yetenekli bir grup ocukta daha sk grlen bir ia
retin varl bildirilmitir. 28
Klonlama, beni, ana babalarn ocuklar iin en iyisini yapmak iste
melerinden kaynaklanan tasarm rn bebeklerin retimi kadar rkt
myor. Bu istek, durdurolamaz bir hale dntrebilir. 29
AGZ LLK, FAZlALlK, STAT

VE K B R

Drt byk, yeni faktr kendi trmzn gemiindeki insan dav

ranna szm bulunmaktadr. lk ikisi maddi agzllk ve depolamadr,
dier bir deyile retim fazlasnn transferi. Bugnn ya da bu yln acil ih
tiyalar iin gerekenden fazlasn biriktirmek bizi dier hayvanlardan fark
l klar. Az sayda hayvan yiyecek depolar, ya da birok yl boyunca kullana
ca termit tepeleri ina eder veya kunduz barajlar yapar. nc faktr
sosyal statdr. Tm hayvanlar salkl olanla hasta olan, iyi ya da kt
blgeleri olanlar veya gagalama srasnda stte ya da altta olan ayrt eder.
Ancak bizler karnca, bal ars, eek ars ve plak kr sanlar dnda, ba
z bireylerin dierlerinin emeine kumanda ettii ve onlarn elde ettii ar
t deeri ele geirdii tek trz. Son olarak da, fkirlerin gc vardr: zihin
lerimiz iinde kendi retimleriyle mem'ler. Bildiimiz kadaryla bu konuda
tamamen yalnzz.
Fikirler ve ideallerin birinci srada olduunu dnme eiliminde
yim. Australopithesin dnemi boyunca ve Homo'nun ilk birka tr bo
yunca, dilin ve dncenin gcnn yava yava olumasn gzmde can
landrabiliyorum. ocuklar iin sevgi ilikileri, arkadalar iin destek ve ra
kiplerle rekabet (bu, primatlar olarak hep yaptmz bir eydir) doru dav
ran fikri olarak bilince kmtr. Bunlar, doann kaprisleri karsnda
bylenme ve akl erdirememe duygularyla bir araya getirildiklerinde, kiKONTROL TA L E B i

ileraras kurallar doal olgularn davranna da uygulamak doal olacak

tr. ok daha sonralar, bu yar canl doal dnya, su ve orman perileri

ve

yldrm tanrlarna dnecektir. Bu gelimenin bir dneminde bu ruhla

r yattrmaya almak, onlara hediyeler vermek doal gelecektir. Sonra
da, elbette gerek dinin alanna gireriz.
Mallarn biriktirilmesi ve sosyal hiyerarinin gelitirilmesi,

Cro

Magno'larn Yana Doru Byk Sray'na tarihlenir gibidir. Son b

lmde sylediim gibi, Afrikal sapies'lerde yava bir oluum sreci

fikri

ni savunuyorum. Ancak, bunu kesin olarak gsteren nesneler boyanm

maaralar, mezar mcevherleri ve kk oyulmu heykelciklerdir.

Cro

Magno'lann tren merkezleri, sanatlan ve muhtemelen rabipleri vard.

Bu, ef ya da yardmcs anlamna gelmez. Boncuklarla gmlm olan
adam ve ocuklar belki de zengin kiilerden ibaret olmayp sembolik klan
atalar ya da adaklardr. Avc-toplayclar arasnda zenginliin ve statnn
geliebildiini biliyoruz.
Sonra, tarm evre zerinde gerek g kullanmn ve zenginlerin
statlerini artrmak ve ehirlerini kurmak iin el koyduklar art deeri ya
ratt. ehir ve krallklarn kurulmas, okkatl hiyerarileriyle birlikte, ol
duka ge bir dnemde olmutur. Daha byk lekli organizasyonu, ge
nelde yerleik tarma geile gereklemitir. Topraklarn ceza olarak kay
beden ya da birletirebilen insanlar, organizasyon iin yeterinde olgunla
m demekti. S ulamann gerekli olduu blgelerde yayorlarsa -San Ne
hir, Mekong, Frat, Dicle, Nil vadileri gibi- suyu kontrol etmek ve payla
mak iin birlikte almak zorundaydlar. M iras alnabilen byk lekli
stat, ideal ya da agzllkten sonra ortaya kma benzemektedir.
B ilim ve toplumun ortaya k evre zerindeki gcmz byk
lde artrm, vcutlanmz bytp kendi genlerimizle oynamamz iin
yksek teknoloji rn aralar salamtr. Bu, bizim evremizi ya da ken
dimizi kontrol altnda tutabildiimiz anlamna gelir mi? Hayr, henz de
il (geri bir sonraki blm gelecekte nelerin olabilecei zerinedir) . u an
iin, bizim trmz eski Yunanllarn hubris dedikleri eyi sergilemekte
dir: cahilliin kibri. Bu dnyann suyunu, su kaynaklarn zerre kadar d
nmeden azmza gtryoruz. Havaya karbondioksit salyoruz; iklim
Lucv' N i N M i RAs

deiiklikleriyle ilgili ok konuup az i yapyoruz. Bilginin neminden sz

edip, dnyann biyoeitliliini yok ediyoruz; dnyann genetik ktphane
lerini snmak iin yakyoruz. Doay kontrol etme araymz bizi, etkimi
zin kontrolden kt bir noktaya getirdi.
Ancak ak grnen bir ey var: Bir dnya felaketi ve medeniyetin
kmesi istisnasyla, avc-toplayclarn neolitik devrimde ulatklar dei
im noktasnn aynsna ulamaktayz. Avc-toplayclar bu devrimde, ken
di yiyeceklerini yetitirmek iin sorumluluk almak zorunda kalmt. n
sanlarn yaamlar daha nce de deiime uramt; imdi yeniden dei
me aamasndalar.

KoNTROL TA L E B i

N S E KZ NCi

BLM

K RE S EL ORGANZMA
en yazm yazarken, fen bilimleri ve sosyal bilimler blmleri ara
snda duran, karnabahar kubbeli kzl kaym aacnn gvdesinin ka
buklar soyuldu. Alttaki doku, izgili morumsu gri renkte. Kampu
sun bahvanlar, insan gvdesi kalnlndaki dallar hudadlar ve yerde
braktlar. Budama ilemi , yksek dallar arasndaki bir sincap yuvasn or
taya kard
Aa, mor pamukuk hastal tayor. Bu bir mantar; kayn kabuu
pulu adndaki bir bcein az paralaryla bulayor. Dirsek gibi km man
tarlar, derisi yzlen gvdeden kopmu, bklm kozalak buketleri, r
menin kar beyaz meyvems nesneleri olan narin, beyaz mantar kulaklar!
Aa iin yas tutuyorum, ama aacn mecaz iin tutmuyorum.
Belki sanatla bilim arasndaki cephe gerekten de hayati arln yitiri
yor. E. O. Wilson Consilience adl kitabnda, ancak insanl bir tr olarak
deerlendirdiimiz takdirde biyolojinin hepimiz iin bir anlay birlii
oluturabileceini parlak bir nesirle iddia etmekte (imdiye kadar Wilson
ne zaman sosyobiyoloj i ya da biyoeitlilik gibi tuhafbir bal olan bir ki
tap yazsa, o balk dilimize yerleti) , duruunu, 8 . yzyl aydnlanmas
nn sarihliine dek gtrmektedir. Aydnlanma dnemi, entelektellerin
hem bilim hem de toplumun insan aklna dayal olabileceini ve tm bil
ginin bir byk ansiklopedide olduu gibi birbiriyle ilikilendirilebilecei
ni mit ettii bir dnemdir. Wilson imdi, psikoloji, antropoloji, hatta ta
rih ve ekonominin evrimsel ilkelerden kaynaklanabileceini ngrmekte
dir . Duruunu ak seik, analitik dnceyle ve karmak btnleri da
ha basit paralara ayrma gcyle birletirmektedir. Bu ayrca bir ilerleme
vizyonu da ierir. Evrimsel zamann balamnda grldnde, kurbaa
prens ve prenses insana dnmler ve miraslarnn farkna vardka,
bir anlay uyumuna doru yol almaktadrlar. Doa, kendilerinin ve dier
lerinin zihinlerinin farkna varan, biyosfer zerinde byk bir gce sahip
olan ve ama asndan dnen yaratklar retmeye "niyet" etmemitir.

LuCY'N i N M i RAsr

Ancak, bu dnm krlemesine baardktan sonra, yollarn n ileri s i n i

grecek zihniyetle donanm olan prenses v e prens, imdi daha d a uzak
lara yolculuk edebilir. Tahmin edilebilecei zere Wilson, bunu akademik
emperyalizm olarak gren sanat alanndaki meslekta larn kzdrmakta
ve unu kabul etmektedir: "Onlar u sulamalarda bulunacaklar: ki var
yantn bir arada bulunmas, basitletirme, ontolojik indirgemecilik, bilim
cilik ve -izm sonekiyle resmileen dier gnahlar. Ben de buna kar, su
luyum, suluyum, suluyum, diyorum."3
Evrimsel ilkelere en hzl bavuranlarn kltrel antropologlar oldu

u dnlebilir. Sonuta onlar, birok kampusta, fosilieri birletiren, or

manda maymun gruplarn izleyen ve Afrikal Havva'larla Neanderthal
Nelli'lerin molekler aile aacn izleyen fiziksel antropologlarla ayn bl
m paylarlar. Ancak, kltrel antropologlarn etkili okullar, gnmzde
kltr biyolojiden tamamen farkl bir alan olarak grmektedir. Sosyal bi
limlerin kuklas adeta gerektir.
Biyolojiden farkl addedilen kltr farkl bir bakla hareket eder.
Birincisi, insan doasyla ilgili tm genellemeler phelidir; insanlarn
empanze ve lernuriardan nasl bakalatklarna dair sonular bile yle
dir. Bak alar arasndaki farkllklar -eitli bilgi kaynaklarnn gr
leri ve antropoloun kendisinin kanlmaz olarak tarafl bir ahit olarak
gr- ok daha nemli grnmektedir. En pheli genelleme, ilerle
me fkridir. lerleme, ok sk olarak kreselleme iin bir kod ad olmak
ta, bu da Amerikan kapitalizmi ve Amerikan pop kltr iin hsnta
bir grevi grmektedir. (Antananarivo 'da, kt bir Franszca dublajla
gsterilen B tipi Amerikan filmlerini gsteren tek televizyon kanaln,
yalnzca Malaga dilini bilen ocuklarla seyrederken bunlarn ne anlama
geldiini anladm. Elbette, caddenin sonundaki videocuya gidip grn
tde Hong Kong da olsun diye, son kan J ackie Chan filmini de seyre
debilirdim.) Kltrn szde edebi bak, E. O. Wilson'n kendinden
emin genellemelerinden ve hatta M argaret M ead'in neeli kesinliklerin
den ok uzaktr; romantilderin skntsna benzer bir eyler tar: Bir in
san kapasitesi olarak kltr yerine, tm canavarlar ve orman perileri, k
rlganlk ve fetihleri, gelenek, etki, duygu, bildiri, tam olarak nfuz edi
K R ES E l RGA N iZMA

ve yorumlar ile kltrler. Bylesi kltrler bymekte olan bir ocuun

z ihnini ekillend irecek ernalar sunar, ama asla tamamen kavranamaz
lar, onlara yalnzca mevcut karmaklklar iinde organizasyon noktala
r olarak yaklalabilir.4
Bilim her zaman indirgemeci deildir ya da sanat tamamen ve isel
olarak, beklenmedik ortaya k zelliine sahip deildir, ama bilim ve sa
nat u anda antropoloji iinde zt kutuplarda yer alrlar. ou antropoloji
blmnn boanma karar alm olmas artc deildir, dier blmler
de de kltrel ve fiziksel antropologlar birbirlerine o denli yabanclam
tr ki , birbirlerine syleyecek bir eyleri yok gibi grnmektedir.
Her zamanki gibi, ben her ikisini de istiyorum. Kltr ve biyoloj i
bir yana, beklenmedik ortaya klar ve indirgemeciliin neden zt kutup
larda deerlendirildiini anlamyorum. Hem pastan yemek, hem de tari
fini bilmek istiyorum. Benim kendi resmim, altapota benzer biimiyle,
her biri dierini yutmaya alan Klein ieleridir. Klein iesi, Mobis e
ridinin boyutlu analoudur. Sadece bir iedir, ama drdnc boyutta
bir kvrlma yaar: Bu da tm dnyann, ayn anda hem ierde hem de d
arda olduu anlamna gelir. B ilim insanlar ile hmanistler evreni, insan
zihninin hem iini hem dn kavradklann dnrler. B ir bilim insan
iin, hmanistin tariheleri ve kltrel aratrmalar, evrimin daha eski da
ha byk hikayesinin bir parasdr. Bir hmanist iin, biyologlann anlat
t " daha byk hikaye," dier kltr nesneleri kadar tuhaf ve sosyal bir
yapdr. Her bir grn dierinin uydurma olduunu iddia etmemesi iyi
olurdu, ama daha iyisi lmekte olan kzl kayn aacnn arkasndan birbi
rimize yaklamak olur.
Tarihin yeni bir aamasna doru ilerliyoruz. Deiimierin ok b
yk olduunu, bize ileriden bakanlarn belki de dnemimizin evrimin ye
ni aamasn baiattn iddia edeceklerini ileri srmek zereyim. Akade
misyenler toplumlarn alaca yolu belirlemeyecekler, ama ekonomistlerin
ideolojileri, biyologlarn keifleri, bilgisayarclarn dehalar deiimin mer
kezinde duruyor. Ancak amacmz toplumu anlamaksa, bu tek bir disiplin
araclyla ya da fldii kulelerden baklarak gerekletirilemez: nsanlarn
daha sonra neye dneceklerini anlama olasl olan hepimizin iidir bu.
lucv' N i N

M i RAs

S N G E R AAMASI

lkel kimyasallardan bakterilere, oradan da hcreye ve vcuda ol

mak zere biyolojik organizasyonlarn ortaya kn izledik. H er aamada
daha byk, btnleik bir btn, bamsz paralarn birbirine eklenme
siyle olumutur. Her biri bir holon, ayn anda tek ve ok olan tek bir orga
nizma, ama yine de bireylerin bir topluluu olmutur.
nsanlar bugn kresel toplumu oluturmak zere birleiyorlar. Yal
nzca pek azmz birbiriyle balantl elit gruplarda yayor. Ancak, hepimiz
var olan durumdan etkileniyoruz. Bunun dnda kalmamz mmkn deil.
Ayrlamadnz bir toplum, baz alardan bir organizma gibidir. Dnya b
tnletike, toplumumuz canl bir eye daha ok benzemektedir.
ilksel orba iinde ortaya kan canl organizmalarn zellikleri ibir
lii, iletiim ve paralarn birbirinden farkllamasdr; kendi ile kendi olma
yan arasndaki snrdr, varln srdrme ile remedir. Kolay olanlardan
balayarak bunlar srasyla inceleyeceim. letiim, ibirlii ve farkllama
y kolaylkla geebiliriz; bunlar insanlarn "kreselleme"yle kastettikleri

eylerdir. Snr ok daha belirsizdir. reme hi kolay deildir. (Geri mem'e

dayal bir toplumda bunun nemli olmadn iddia edeceim.) Son olarak,

varln srdrme bana canl bir eye benzeyen dnya toplumunun zelli
i gibi gelmektedir. Trmzn varln srdrmeyi gerekten baanp ba
aramayaca belli deildir; ama yine de bir balang yapyoruz.
Baz insanlar bu fkre rahatszlk hatta korkuyla yaklayor. Zor
kazandmz bireyselliimizi insan ynlar arasnda kayp m edeceiz?
Ortaada yaayan zanaatkarlarn gotik katedralleri ina etmek iin bir
araya geldiklerini varsaydmz gibi, admz sanmz olmadan m bir ara
ya geleceiz? 5 Eer byleyse, bu henz ok uzaktr. B izi karncalarn ya
amn takdir edecek hale getirecek biimde, insan genlerini yeniden in
a etmek iin milyonlarca yllk bir biyolojik devrim gerekecektir. Ben ok
daha acil bir eyden, genlerin deil mem'lerin organizasyonunun n
mzdeki birka yzyl iinde kresel bir birlie dnmesinden bahsedi
yorum. Zaman izelgesinin zenle seilmiliine dikkat edin . B irileri bu
kitab okumay henz bitirmemiken yanllmn ispatlanmasn iste
miyorum. Bir yzyl kadar bir sre iinde, ara dnemler ya da deneme d39 0

K R E S E L RG AN i Z M A

nemleri olabilir. A ncak bugn itibariyle, kreselleme bize doru drt na

la gelmektedir.
Biyolojik evrim genetik mhendislik, reme teknolojisi ve kitlesel

tr tkenmeleri yoluyla hzlanmakta, sosyal deiimler de bu hza ayak uy

durmaktadr. klim deiikliini ynlendirme, ken ekonomileri kurtar
maya alma ve tabii, dnya kaynaklarnn daha byk blmne belirli
insan ve irketlerin el koymas yolundaki abalanmza karn, kresel de
iim herhangi bir grubun etki ya da kontrol dnda gibidir.
Kresel toplum bir ekosistem ya da daha ok canl bir organizmaya
m benzer? u anda bir ekasisteme benzemektedir. Her irket. her ulus,
her milyarder hayatta kalmaya ve etki alann geniletmeye almaktadr.
Eer bir irket ya da irket trleri tkenirse, dierleri bundan etkilenmek
tedir. Ancak, ok sayda olan dierleri, biri lp bir boluk braktnda, ko
up onun yerini almaktadr . Kaynak ak iin rekabet dnda, btnsel or
ganizasyon azdr.
Ozeltmek iin gerekli gce sahip olduumuza gre, dnya toplu
munu bu karmaa durumuyla ba baa brakmamz olas deildir. Birinci
blmde sylediim gibi, doann kaytszln, krlemesine rekabetini
kabul etmek istemiyoruz; nk bizler sosyal primatlar olarak bu ekilde
almayz: nsan dnr, hisseder ve organize eder.
Thomas H obbes, ayn fikri 6 s 'de ,

Leviathan'da

"ortak refah" ya da

"devlet"ten sz ederek savunmutur: Bu, "Yapay bir insandr; ama doal

olandan daha gl ve dayankldr."6 Hobbes, doadaki insan yaamn
"irkin, vahi ve ksa" olarak tanmlam, bu nedenle bireylerin, tamamen
rasyonel temellerle egemen devletlerin ortaya kn kabul edeceini d
nmtr. Rekabeti anari ve i savan en berbat ktlklerinden kan
mann tek yolu budur. Modern primatalog bunu yerine. bizim zengin bir
dokuya sahip bir sosyal yaam gelitirdiimizi dnr. Bizim yabanl mi
rasmz rekabet kadar ibirlii de ierir. Evrim, bize -Hobbes'un terimleri
ni kullanacak olursak- isel "itahlar ve imtinalar" vermektedir. nsanlarn
ittifak oluturma olaslklan empanzelerden daha az deildir.
Bunun nasl olacan bilmediimi hemen syleyeyim. Btnle
me, herkese sayg duyan adil ve eit bir federasyondan, dnyay fethetmek
Lucv ' N i N M i RA s

39 1

isteyen skender'inkine benzer entrikalara uzanabilir. ok daha byk bir

olaslkla ikisinin karm olacaktr.
Toplum giderek daha dzenli, daha birbirine baml bir hal aldk
a, bir organizmaya daha ok benzer. Toplum ile organizma arasndaki iz
giyi neden belirsizletiriyorum? Bunun nedeni bu izginin gerekten de
belirsiz olmas, apak ortada olmamas; en azndan 3,8 milyar yllk yaa
mn uzun perspektifinden bakldnda bu byle. Eer gerekten kresel
bir organizmaya doru ilediyorsak bir sabah uyandmzda bir oldu bit
tiyle kar karya kalmayacaz. Hepimizi daha fazla btnletirecek ya da
belki bir sreliine paralayacak bir ara dnem olmal.
Bir karnca tepesinden daha iyi bir benzetme, mtevaz sngerdir.
Canl bir sngeri ince delikli bir adan geirin. Bu, onun hcrelerini birbi
rinden ayrr; sonra hcreler komnal biimlerini yeniden oluturmak iin
kvrlmaya balar. Her hcre yeni snger tomurcuklar retmek iin gere
ken gc muhafaza etmekle birlikte, birliktelii tercih eder. Eer ilirn ta
mamn kapsayan bir birlie doru ilerliyorsak, sngerin kendiliinden
vazgemesini salayacak deerde bir eye dnrnek zere birlemekte
olan hcreleri gibi henz gei sreci yaamaktayz.
K RESEL LETM: CiNSELLi K, D i VE BT
Bilgi teknolojisi ( BT) kresellemenin iletiimsel zdr. Onun
sinir uyaranlar tm dier olaslklarn altnda yatan eydir. BT'ye varan
uzun, yava bir ilerlemedir: Marco Palo' nun deve kervanndan, Kolomb
Amerika'ya henz ulamamken Cheng Ho'yu in' den Afrika'ya geti
ren yelkenli flolarna, iviyazl tabletlere, Gutenberg ncil'ine uzanr.
Ancak elektronlarn hareketi imdi "gerek zaman"da insanlar arasnda
bilgi tamaktadr. Gerek zaman, yz yze insani etkileimle ba etmek
iin gelimi olduundan, insann dikkat aralnn zaman leidir.
Elektronik iletiimin kefine dek imparatorluklar kurabiliyorduk, ama bi
reylerin dnya apnda sosyal organizasyonunu gerekletiremiyorduk.
BT, uluslararas irketler kadar byk, aile kadar kk lekte i grr.
Bu kitab yazarken, yakniarm N ew York, Edinburgh , B righton, Pekin'de
yayordu. Gerek zamanda paylalan krizler ve baarlar duygusal ili39 2

K R E S E L RG A N i Z M A

kimizi devam ettirdi; haberdar almadmz aile yesi ise elektronik pos
tay dlayan biriydi.
Bilgisayar tarihisi George Dyson bu deiimi zetlemektedir:
" 9 5o'lerin bilgisayarlar, becerilerini ok byk saylada ok kk zaman
aralklarnda ilem yaparak gsterdiler ... 1 97o'lerde bilgisayarlar otomati
ze fabrikalarda kendilerini yeniden retmeye balad ... ama bizler, alma
katlan ve kelime ilemcilerin korkutucu olmadna karar verdik. Bir yir
mi yl daha geti. Bilgisayarlar, imdi ilkbahardaki ringa akn gibi zekala
rn biriktirmeye, gz ap kapayncaya kadar zihin deiikliklerini takas et
meye balad, anlayabildiimiz dillerin yarm dzinesi ortadan kalkt. Yal
nzca, bir seferde bir satr kod syleyen gizli bir rgt makinelerle hala ko
nuabiliyor. .. Eline ayna verilmi bir maymun gibi, web'in yzeyinde kendi
grntmzn yeniliine sabit baklada bakyoruz. Sis daldnda .. v
cutsuz bir ba olan bilgisayar ortadan kalkacak, yerini beyindeki nronlarn
elektrolit iinde yer almas gibi, bizi karmak anlam paracklanyla evre
leyen yaygn bir doku alacak. "7
ubat 1998 itibariyle, Kuzey Amerika ve Avrupa'daki her alt kii
den birinin internet balants vard; Sadece ABD ve Kanada'da 70 milyon
internet kullancs vardr. Gelimekte olan lkelerde bu say ok daha az
dr. Asya'nn tamamnda yaklak 1 4 milyon kullanc vard, bu insaniann
9 milyonu Japonya'dayd. Ekonomik olan her eyde olduu gibi, Afrika ge
riden geliyordu: Tm ktada bir milyondan az internet kullanas vard ve
aslna bakarsanz 2 0 0 Afrikalya bir telefon dmekteydi. nternet, bu dn
yann sinir sistemi gibi bir eyse, son derece eitsiz dalm durumdadr.
Ancak, neredeyse lkelerin tmnde, bymenin oran geometrik olarak
artmaktadr. Latin Amerika'daki kulamn 1995 ile 19 97 arasnda % 788 art
mtr. Afrika'da, lkelerin yars Mays 1996'da internete sahip deilken,
Ekim 1998'de neredeyse tm internete bal durumdayd.8
BT, planlanm tasarmla deil, doal seilime benzeyen bir evrim
sel srele bymektedir. Donanm ve yazlrnn alt kurulumlan youn in
san planlamas gerektirmesine ramen, dier fkirlerin oluturduu bir
evrede, teknoloji rekabet eder, hayatta kalr, rer, ya da erken lr. (Orga
nik evrim gibi, sonu en iyi tekniklerin mkemmel bir optimizasyonu de.

LuCY ' N i N M i RASI

393

ildir. Hala qwert klavye kullanyoruz: Bu, mekanik daktilolu gnlerden

kalma; insan parmaklarnn ngilizce'de nasl iyi ilediiyle ilgili deil.)
Reklamlar, postayla sipari verme evleri ve Bay Gates' in hrsiar da dahil ol
mak zere ba paralar kendi evreleri iinde ya sayca artmakta ya da l
mekte. Kendi beynimiz de nronlarn artmas ya da budannas yoluyla
Darwinci bir biimde byr gibidir: i levi olmayan nronlar lmektedir.9
BT, evrimdeki hzlandrlm bilgi transferi gelenei iinde yer alr.
nce genetik bir kod reten yaam gelir. Bu biyolojik bilgi iletiiminin do
uudur; deiim rasgele bir mutasyon tarafndan ortaya karlr, doal se
ilim sayesinde budanr. Sonra cinsellik gelmitir. Deiim, organizmalar
yeniden birbiriyle karabildiinde ve birbirlerine gen transferi yapabildi
inde, her yavrunun ana babasndan farkl olacann garantisi olduunda
hzlanmtr. Sonra insan zekas ve dil , daha sonra da insanlarn dnyay
bilinli bir biimde anlamaya altklar ve kontrol etmeye baladklar B
yk Sray gelmitir. Yaam, insan kltrnn hzlandrlm ritmiyle
deimeye balamtr.
BT, ite bu byk lekte yaanan deiimdir. nsan gc ve dili,
bir icat kadar byk bir ey olsayd, biyolojik olarak sylersek mesela cin
selliin evrimi gibi bir ey olsayd, bu durumda insan ve elektronik beyin
gcnn dnya apnda birbiriyle balantl olmas, bilinmeyene doru po
tansiyel olarak ayn nitelikte bir adm olurdu. Elbette, sava ve sosyal k,
"karanlk a"n Roma'nn teknolojisinin yok olmasna neden olmas gibi,
BT'nin altyapsnn da byk blmn ortadan kaldrabilir. Byle olsa bi
le, nmzdeki birka yzyl boyunca, birka manastrda, nihai bir Rne
sans interneti yeniden kefedene dek, Katolik papazlar gibi tepesi tral bil
gisayar dahileri eski disklerin bilgeliini ltl byk harflerle yeni diskle
re kopyalayacaktr.

K RESEL B RLG VE FARKU LAMA

Herhangi bir organizmann ya da btnlemi bir toplumun iki l
t, paralar arasndaki isel ibirlii ve paralarn birbirlerinden isel
farklldr. Kresellemekte olan bir toplumda, ilk olarak ekonomik b
tnleme gelir; ikinci olarak da, uluslararas iblm. Daha nceki tm

394

K R E S E L RG A N i Z MA

bl mlerde olduu gibi, artan karlkl bamll anlatmak zere

lii"

"ibir

kelimesini kullanyorum. Bireyler kendi karlar iin bir araya gelir

ler; bu, srecin nazik ya da kaba olduu anlam na gelmez.

okuluslu irketler kresel dolam sistemi haline gelmekteler; me
tabolik rnleri bir yerden dierine gnderiyorlar. 82o ile 1 992 arasnda,

dnyann insan nfusu be katna km, kii bana retim sekiz kat art
m, ama dnya ticareti 540 kat artmtr. B yme genellikle ok yakn ta

rihlidir.o Bu durumu mjdeleyen yerel ticaret olmutur. Yerel ticarette k

t bir ey yoktur, ama yavatr ve tanm gerei geime gibi yereldir. Ge

imeyle beslenecekseniz, yass bir solucandan daha fazla bir ey olamaz

snz. r9. yzyldan nce ticaret kreseldi, ama hala yavat. Uzaklara yay
lan bir organn farkl paralarnn gereksinimlerini karlamak iin, hem
eyalar bir yerden dierine gtrecek aralara, hem de uzaklardaki taleple
ri sezecek beceriye sahip olmanz gerekir. Dier bir deyile, ulama ve ile
tiim sistemlerine ihtiyacnz vardr. Bu hikayede nemli olan, tepkinin b
ykl deil, hzdr. BT'yle pazartesi gn Filipinler'deki bir fabrikada,
Wisconsin'de cumartesi gn satlacak bir elbise retilir.
Bir organizmann enerji kaynana ihtiyac vardr. u anda, bu had
safhada petrolle ve doal gazla ilgilidir; bunlarn kefedilmesi, yklenme
si ve kresel olarak sata sunulmas gerekir. Petrol irketleri, ayrca, ye
nilenebilir enerj i kaynaklar zerindeki talepleri aratrmakta ve bunlara
sahip kmaktadrlar. irketler imdi, hzla ulusal snrlar tesinden yne
tilebilecek dier kaynaklarn gelecekteki kullanm haklarn satn alyorlar;
zellikle de blgesel tatl su kaynaklarn. Toplumun her parasnn hayat
ta kalabilmek iin ihtiya duyduu kaynaklar, tpk vcudun ibirlii iin
deki , ama farkl organlar gibi bir blgede retilmekte ve dier blgelere
gnderilmektedir.
M erkezi beyinle bir analojiden sz edilebilir mi? Ya da daha az hrs
l davranarak, bir denizanasnn titreen sinir ayla benzerlik kurulabilir
mi? Ya da her biri kendi rekabeti karmaas iinde i gren her bir ticaret
irketi, ulus ve g blokuyla? Bir denizanasnnki kadar btn]eik olmasa
da, merkezi sistemler mevcuttur. Uluslar ticaret anlamalan yaparlar. An
titrst yasalar onlar engellemeye alsa da, irketler de bunu yapar.
Lucv'N i N M i RASI

395

Yaklak 35 organizasyon Birlemi Milletler ad altnda gevek bir

biimde toplanmtr. Bunlardan , Uluslararas Para Fonu, Dnya Ban
kas ve Dnya Ticaret rgt kurallar belirler, borlu lkelere bor verir,
bask uygular ve ak dnya ekonomisini savunurlar. 1 9 3 o'lardaki Byk
Bulrandan sonra ulusal devletlerin yapt gibi, 19 98'de Asya fnansnn
k akabinde, dnyann kresel finansal bekilerini artrmaya alaca
n tahmin etmek zor deil. Dier daha az grnr B M organlar, tm ta
raflar fikir birlii iin var olan ihtiyac grdkleri iin ilemektedir. Ulusla
raras Telekomnikasyon Birlii, ilk kez 865'ten balayarak, radyo fre
kanslar tahsis etmektedir. Uluslararas Sivil Uu Otoritesi hava trafiini
koordine eder. Uluslararas Meteoroloji Otoritesi tm yeryzndeki hava
sistemlerini izler.
Ulusal ynetimler hala kresel sahnedeki temel aktrlerdir, zellik
le de byk, zengin lkelerin ynetimleri; ancak bunlarn gleri azalmak
ta, giderek seyrelmekte ve geirgen hale gelmektedir. Ulusal ynetimler ta
rafndan temsil edilen yerel gcn ekirdekleri, giderek uluslararas gle
re daha fazla tepki vermektedir. Bunlar ayrca, kendi vatandalar arasnda
ki, devletlere ait olmayan organizasyonlar tarafndan harekete geirilmek
te; snrlar tesinden ayn fikirden insanlar gibi iletiim kurmaktadrlar.
Ynetimler yerel bamsz varlklardr; buradaki anlamyla, ilevsel bir var
lktan ziyade corafi bir varlk gsterirler. B ir karacier hcresinin karaci
ere ait olmas gibi, insanlar da yerel gruplara ait olmay srdrecekler.
Ancak ulus gibi karacier de yalnz yaamaz ve yalnz lmez.
Son olarak, bizim de silah ve uyuturucu ticareti, yabanl doa ve
cinsel klelik gibi kresel parazitlerimiz vardr. Bu teebbsler, daha riskli
ve retken olmalar istisnasyla, yasal okuluslu ticaretle ayn rnty iz
lerler. Elbette, zellikle uluslararas silah sat gibi, imdi yasal olduklar
dnlen ve yerel ynetimler tarafndan savunulan baz iler de, dnya
toplumunun isel bir paras olarak grldklerinde eit derecede kar
klabilir olacaklardr.
Ksacas, dnyann blgeleri ticaret, resmi anlamalar, medya ve
hkmetlere ait olmayan alar sayesinde daha da yakn biimde birbirine
bamldr. Ayn anda, kresel iblm sayesinde farkllamaktadrlar.
KRESEl ORGAN iZMA

B ir organizmanm iki temel zellii , i ibirlii ve farkllamadr: Bu zel

likler, giderek dnya toplumlar tarafndan karlanmaktadr.
S I N I R LA R

S n r, darda braknayla tanmlanr. Kresel bir organizma, bizim

trrozn tmn ierir, ama AI DS ve ebola virsn, inekleri, msr,
bilgisayarlar ve geip gitmekte olan uzayllar dlar m? Kresel toplumu
oluturan, daha alt katmanlar deil, yani bilgisayar sahibi olmayan dnya
nfusunun ounluu deil, birbiriyle ilikili elit olabilir.
Gelirler giderek daha byk bir hzla eitsiz bir hal almaktadr.
r82o'de, kii bana gelir asndan en fakir ile en zengin lke arasndaki
uurum fe ' di; 9 6 o'ta 3o'a I, I995'te yaklak olarak 8s'e I oldu. Zengin
lerle fakirler arasndaki gelir uurumu birok lkede artmaktadr, zellikle
de A B D ' de. Dnya bugn, devrimden nceki Fransz aristokratlan ile ky
ller, i sava ncesinde ABD'deki kle sahipleri ile kleler arasndaki gibi
blnm durumdadr. Kresel alt snflar giderek marjinalleip, Ahbap
avu nternet'in serf konumuna debilirler.12
Balantnn artlar kle ve kle sahibinde olduu gibi eitsiz olabi
lir, ama her ikisi de dieriyle kaynam durumdadr. Toplumsal snflar,
bir ekosistemdeki trler gibi belirgin deildir, avc ya da av, hatta hayvan
lar deildir. Birbirimizle remeye ve birbirimizi kelimelerle duygulandr
maya devam ettiimiz srece, kresel bir toplum iinde emein koordinas
yonu ve iblm (igcnn smrlmesi de dahil olmak zere) . onu b
yk tek bir btn yapacaktr.
Yerel snrlar, insanlar kendi kltrlerini etraflarndaki dnyadan
bilinli olarak koruduklarnda ortaya kar. Barl Amishler,'' suratsz s
lup canlandrmaolar ve her tr milliyeti bunu yapmaya alr. Belki
dnya kan davas gden dini g bloklarna blnecektir. Ancak, kendile
rini yaltmak iin, Afganistan' daki Talihan rejiminin televizyonu yasakla
yarak yapmaya alt gibi, BT'nin kontroln ellerinde tutmaldrlar.
Kadim Amish M enn anit Kilisesi'ne bal olup Kuzey Amerika'da yaayan bir Hristiyan grubun
yeleri. Genellikle an sade giyimleri ve iinde bulunduklan toplumdan tmyle ayn yaam biimle
riyle tannrlar -ed.n.

Lucv' N i N M i RASI

397

n
uyor;
Resim 20. Dr. lan Wilmut, klonlanm koyun Dolly'yle. Dolly, die r memeliler gibi, yaknlar kokl
bu durumda yaratcsn koklamakta. (Stephen Ferry, Life Magazi ne, Ocak gg8)

Geri kalanlarmz iin, televizyon dnyay tektipletirir. Paralara ayrlma

nn gericilii ya da anlayn kavraycl da televizyon zerinden gerekle
ecektir. Propaganda iin kabile nefretini kamlamak ok kolaydr, ama
eer insanlar kendi kabileleri dndan bilgiye erimeyi baarrlarsa, kre
sellemenin ilerlemesi iin gl bir itici kuvvet var demektir.13
Daha hayalperest bir dnce: Yeni biyolojik trlere ayrlabilir mi
yiz? Her ana babann ocuklar iin en iyisini salamak arzusu bizi genetik
mhendisliine gtrr: nce Tay sachs hastal ve serebral felci, sonra i
zofreni ve alkolizmi engellemek, sonra matematik becerisi, mzik kula ya
da atietik beceri eklemek. Diyelim ki, zenginler ocuklarna istenir genlerle
dolu ekstra bir kromozom salaya biliyor. Bu durum, onlarn bylesi bir gen
deiiklie uramam, eski tip insanlarla iftlemelerini kesin olarak en
gelleyecektir. (Bunu yapmay salayacak teknolo jinin byk blm bugn
KRESEl RGANiZII.1 A

mevcuttur. ) Dnya , gen deiiklii geirmiler ve geirmemiler olarak

ikiye blnrken , her bir etnik grubun di erlerine kar hissettii gven
sizlik sonunda nes nel bir temele oturacaktr. H . G . Wells yanlmtr: Za
man makinesi onun zannettiinden daha hzl hareket etmektedir. Dei
ime uramamz milyonlarca yl deil, yalnzca birka yzyl alacaktr ve
umarm birbirini yiyen M orlocklar ile Eloilere dnmeyiz.'4 Gelimekte
olan kableeilik durumunda, tek bir tr olarak hareket etmeyi asla bece
remeyebiliriz. B izden nceki trlerin hibiri bir btn olarak hareket et
memitir. Doal seilim bireyler arasnda seme yapar. Eer hayvanlar
sosyal gruplar halinde ibirlii yapmak zere evrilirlerse, bunun nedeni
bu durumun bireylerin genlerine hizmet etmesidir. Birey belirli bir grup
iin yapaca fedakarlklan , gruptan g etme yani tek bana ya da ba
ka bir grup iinde daha iyi durumda olmann yolunu bulma olaslna
gre ayarlar. G ruba ne kadar sk balysa, karlan grupla bir btn ola
rak o kadar akr. Hepimiz kendi kabilemize ballk gstermeye haz
rzdr, ama toplum paralanmazsa (u anda blgesel paralar bir araya
geliyorlar: Avrupa Birlii'ni bir dnn) , bireylerin gruplarn destekle
me nedenlerinin en temel olann -gruptan ayrlamama durumunu- b
tnlemi bir tr olarak paylamaya balarz.

RE M E M , Yo KsA B i Li N Li AMA M I ?
B irinci blmde, yalnzca bir tane yeryz olmas nedeniyle, yery
znn canl bir organizma olduu fikrine, Gaia dncesine pheyle yak
latk. Daha basit bileenlerden karmak bir organizma retmek iin, bil
diimiz tek planlanmam mekanizma doal seilirndir. Doal seilim, ok
sayda farkl organizma arasnda gerekleir. Doal seilim olmadan b
tnlemi tek bir yeryz organizmas nasl ortaya kard? Karmakln
ve btnln ama sahibi bir yaratcdan kaynaklandna inanmadka,
remenin olmamas sorunu cansz dnyann Gaia olmasna izin vermez.
Kresel bir insan toplumu reyebilir mi? Dier gezegenleri smr
geletirebilir, yeni gezegen yaratklannn nn kesebiliriz ya da g blok
Iarna blnebilir, hatta iki biyolojik tre dnebiliriz. Eer iki insan tr
kendilerini bir birlik olarak hissederlerse, karde rekabeti yaayarak devam
Lucv' N i N M i RAS

399

ederler. Bunlarn tm, ilksel denizdeki milyarlarca noktack arasnda de

il de, gezegenin tamam zerinde gerekletii iin ok fazla alan yoktur.
Sadece iki ey arasndaki doal seilim seilime pek benzemez.
Ksacas, kresel bir insan organizmasnn remesi, ya zaten sz
konusu deildir ya da zaten dolu olan bir evre iinde ok farkl kurallar
erevesinde gerekleir. reme olmakszn organizma seviyesinde doal
seilim olamaz ve rakip organizmalar arasndaki rekabet karsnda daha
sk bir btnleme iin de seilim olmaz. Bu lt asndan, kresel top
lumun tek bir organizma olduundan sz edilemez.
Mem'lerlerle ilgili seilim farkldr. Mem'ler, duyular olan varlkla
rn eseridir. Yalnzca tasarm taklit etmezler; kendileri tasarm ve amatr.
Bilinli ama, kiisel hayatta kal ve refahn, tr iin doru eyleri isteme
ye bal olduu fikrini ierir. Bu, grup seilimiyle ilgili eski bir savdr; an
cak bireyin bir baka gruba g etmesinin olasl ok kkse, grup sei
limi bireysel kann stesinden gelebilir. Bizler, hem kendi trmz iin
de hem de yeryz zerinde kelimenin tam anlamyla skm durumda
yz. ou insan imdi trmzn, baz maliyet ve yarariann oumuza he
men ulaabilecei yeni bir evrede yaadn grmektedir. Bu, ilirn ken
di gelimesi ve hayatta kaln ilgilendiren mem'lerin genilemesiyle, t
rn evrilebilecei anlamna gelir. Bilinli bir amac olan bir organizmada,
hayatta kalma ya da ilerleme salayan deiim iin reme gerekli deildir.
Elbette, hayatta kalmay nasl gerekletirebileceimizle ilgili yaygn
fikirler yanl olabilir. Eer ok fazla yanl olurlarsa, ok fazla tehlikeli, hat
ta, insanlar iin kresel lekte tehlikeli olacaklardr. Ancak, ekonomi, sa
lk ve yeryzn bir btn olarak sarmakta olan kresel sorumluluk fikirle
ri daha da gl medya ve organizasyonlar dourmutur. (Dnya kupas bi
ze bir eyler gsteriyor olabilir.) Yeterli sayda insan ayn fikri paylar ya da
ayn fikrin etkisiyle hareket ederse, ilirn kendisinin bir fikri olmasnn bir
anlam var mdr? Belki o zaman canl olarak grlebilir mi ?
TRN VARLIGI NI S R D R M E S i

Bir tr olarak varln srdrme, kresel toplumun canl bir ey ol

maya en ok benzeyen zellii olarak grdm eydir. Biz bunu eyleme ge400

KRESEL RCANiZMA

mi mem'ler sayesinde baarrz. Kresellemede sorun yaanrsa neler ola

ca zerinde durmann anlam yoktur. Kresel sefalet, kalelerindeki zengin
ler, dnyann girilmez blgeler olarak belirlenmi anarik paralar. klele
tirilmi fakir blgeler, evresel olarak fakirletirilmi alk ve susuzluk blge
leri: Tm u anda gereklemektedir. Yapmamz gereken, bunlar renkli,
byk ekranda hayal etmektir. Elbette sadece yoksuniuu deil, lm de se
e biliriz. Hidrojen bombalan ve arbon depolannn neden olduu karlkl
kesin ykm, tr intiharnn biyolojik deliliine doru ilerleyebilir. Kresel ba
km konusunda attmz ilk admlarn hikayesi pek sk arlatlmaz: Bu, geze
genimizin sal iin bilinli bir sorumluluk duygusudur.'5
Ne tr-organizma fikri ne de dier insanlara yardm etme fikri ye
nidir. Ancak, insan refah iin kresel eyleme gemek zere somut ama
lar belirleme fikri yenidir. J ohn Kennedy Ay'a yar dzenlendiinin ak
lamasndan iki gn sonra Birlemi Milletler'i ziyaret etmiti. Genel kurul
la konuurken, insanln, Ay'a bir insan gnderebiliyorsa, dnya zerin
de a insan kalmamasn salamak zere eyleme gemeyi de baarabilece
ini sylemiti.'6 B ar salamak zere kurulmu bir organizasyon olan
Birlemi Milletler, bildirgesinde sosyal ilerlemeyle ilgili szler bulunma
sna karn , daha nce evrensel bir ekonomik amac hi dnmemiti. El
bette U N I C E F 'in Avrupa' daki ocuklara yardm ve Avrupa'nn iyilemesi
ve geliimini salamak iin Marshall Plan da dahil olmak zere blgesel
ncller vard. Ama tm dnya iin bir ekonomik ama formle etmenin
ncl yoktu.
B M , alt kurululannn ekonomik eylemlerini dzenlemek iin eko
nomist Hans S inger sekreterliinde bir alma grubu oluturdu. Grup,
ekonomik ve sosyal geli meyi hzlandrmak iin ilk "geliim on yl"nn
( 9 6 I - 1 970) bileenlerinin taslan oluturdu. Geliim on yl boyunca,
dnya belirtilen ekonomik amacndan fazlasna ulat: Gelimekte olan l
kelerde G S M H 'de % 5 'lik art olmutu. Bu, 197o'ler, g8o 'ler ve ggo 'lar
daki geliime ynelik yeni amalar iin zemin hazrlad.''
1 972'de, Maurice Strong ve Barbara Ward Stockholm'de ilk dnya
evre konferansna bakanlk ettiler. Bu bizim trmz, yine eylem ba
znda ekolojisine balyorrlu ve resmi olarak o zamandan beri gelimekte
Lucv' N i N M i RAs

olan evreyle ilgili bilinlilii ortaya koydu. Eyll 1 9 9 o 'a geldiimizde, bu

on yl U N ICEF'ten James Grant'n fikri olan, Dnya ocuk Zirvesi'yle ba
lad: Zirve kresel ocuk salnn artrlmas amacn benimsemiti ,
amalarn auna imdiden ulalmtr. '8
Bu, aktif olarak

trn varln

srdrmesinin balangcdr. Geze

genimiz iin sorumluluk duymak yalnzca akln yolu deil, kendi refah ve
hayatta kal iin bilinli olarak eyleme geebilecek bir tr olma yolunda
atlan bir admd.

Salk
Salkta, tr genelinde mdahaleler zaten nldr. iek hastal,
yeryznden silinen ilk hastalktr. Dnya Salk rgt bu abay koordi
ne etmitir. Doal olarak iek hastalna yakalanan son kii, Somali'den
23 yandaki Merkal Ali Maow Maalin'dir. 13 Ekim 1997'de, ehir dnda
ki ger ailelerden birine, iki hasta ocuklarn Merka'nn iek zolasyon
merkezine gtrmek zere elik etmi ve onlarla yaklak o - 1 5 dakika bir
arada olmutu. Ailenin drt yandaki kz iki gn sonra lmt. M anow,
dokuz gn sonra hastaland, ama nce stma sonra su iei tehisi ald; bu
arada, hastanedeki dier hastalada tant ve birok arkada gemi olsun
demek ve hastane restoran iisi olarak ald paray harcamasna yardm
etmek iin onu uradlar. Bir arkada, erkek bir hastabakc Maow'un du
rumunu bildirmeden nce, Dnya Salk rgt onun ilikide bulunduk
lanyla ilikide bulunduklan iin hastalk tama ihtimali olan 54777 kiiye
a yapma zorunluluu hissetti. Maow hastal atlatt; alt ay sonra yarala
n

iyilemeye balad ve iine geri dnd.19 Bundan sonra, iek hastal in

san topluluklannda bir daha grlmedi; geri, son derece byk bir dikkat

le kontrol edilen az sayda laboratuvarda hala varln srdrmektedir. i n

sanlar, bu musibeti bir kez daha serbest brakmaya karar verirlerse, sava
larda kasten kullanlmas gibi korkulu bir olaslk hala mevcut.

zo

Hedeflistesinin bir sonraki hastal ocuk felcidir. Benim ocuklu

umda, demir akcier (suni solunum cihaz) korkusundan austos scan
da yzmemiz yasaklanrd. Franklin Roosevelt'in bakan olarak grev yap
maktayken ktrm oluunu hatrlyorum. ocuk felci, Kuzey ve Gney

402

K O R E S E L RCA N i ZMA

Amerika'da ortadan kalkmtr, ama Madagaskar'da hala ocuklar felli ba

caklaryla elde yaplm tahta iskemleleri ehir trafii iinde srmekte ve
araba camlarnda sadaka dilenrnek iin dikilmekteler. Yine de, Madagas
kar'da bile 1 9 97'de onaylanm yalnzca sekiz adet ocuk felci vakas bildi
rilmitir. Elle yazlm afiler kirli sokaklar boyunca annelere ocuklarn
aya getirmelerini sylemekte ve salk ekipleri ay izole edilmi piknik
soutucularnda tayarak uzak kylere gitmektedir. En devasa baar yk
s H indistan'dadr: Burada Aralk 1 996' da birka gn iinde, milyon
salk grevlisi, lkedeki hastala yatkn ocuklarn tmn alamtr.
ocuk felcinin, hedef tarih olan 2 0 0 0 ya da bundan ksa bir sre sonra
dnyada bir daha grlmemesi olasdr.

21

Dnya Salk rgt ve U N I C E F dnya ocuklarnn % 8o 'ini di

er sk rastlanan hastalklara kar bak klma amacn benimsemitir.
Bu, ou blgede hastaln yayln yavalatmak iin yeterlidir; eer bir
gruptan yeterli sayda ye alanrsa, bulac hastalk, yeni insanlara hasta
l geirebilecek olan tayclarn kmesi olmayacandan ortadan kalka
caktr. 1 98 o ' de, alananlarn oran

% 2o'ydi; 199o'da % 8o'i gemitir.

( Kapsanan alan tabii ki eit deildir, Sudan, Somali ve Washington DC gi

bi ihmal edilen blgeler vardr.) Bakanlar, rahipler, imamlar, gazeteciler,
pop yldzlar ve okul retmenleri kampanyalan desteklemektedir. lm
oranlar dmektedir. 1 9 9 2 'den nce, U N I CEF kzamk, bomaca ve teta
nosun ortadan kaldrlmasnn ylda 3,2 milyon , gnde 9.000 ocuun l
mn engellediini tahmin etmektedir. Elbette baklk srdrlmelidir;
her yeni batndaki bebeklerin aya ihtiyac vardr, en azndan hastalk tm
topluluklardan yok olana dek. Neyse ki bu gereklemektedir.zz
Kresel lekte mdahalenin bir dier rnei iyot eklenmi tuzdur.
yot eksiklii, dnyann en sk rastlanan, nlenebilir zihinsel geriliine ne
den olur. U noktada, kadnlar dk yaparlar ya da kreten ocuklar (anne
lerinin rej imi iyot asndan ciddi bir eksiklik gsterdii iin nrol<?iik ha
sar gren ocuklar) doururlar. 1995 'te yaklak 57 milyon kii bu durum
da domutur; 6 5 5 milyon kiide guatr vardr. Dk oranda iyot eksiklii
dk oranda zihni gerilie yola aar; bu mineralin eksikliine bal olarak
IQ puan birka puan azalr. New York'un, benim bydm blgesine
Lucv' N i N M i RASI

bir zamanlar guatr blgesi deniyordu. Bu riski dnya nfusunun yaklak

te biriyle paylayorduk. Yaklak , 6 milyar insan iyat asndan fakir

olan kta kayalklarnda yaar; Adirondeckler, Alpler ve Andlar'dan Sar Ne

hir ve Zaire Nehri'ne dek. Kzm Sar Nehir yaknndaki yurt yemeiyle
beslendii yl, inli oda arkadayla birlikte "boyun ikinlii" yaad; dok
tor onlara deniz yasunu yemelerini nerdi.
Kretinizm, guatr ve engellenebilecek zihni gerilii nlemenin yolu
basittir: Tuza iyat eklenir . Bunu yapmaya svire 89 2'de, ABD ise 1 9 24 'te
balamtr. inkalar, Cortes'ten nce bunu biliyorlard. Tuz getirmek iin
iyat asndan zengin su kaynaklarna giderlerdi. Bir svireli doktor onlar
taklit etti; sonra bu teknik Andlardan svire'ye geri dnd. 1 9 9 o ' daki o
cuk Zirvesiyle kresel bir kampanya balad. 1 9 97'de, dnyann tuzunun
yaklak

% 6o'ma iyat eklenmi durumdayd. Bu son derece basit bir fikir

dir: O kadar basittir ki, Afrikal salk bakanlarnn bir toplantsnda, U NI

C E F her birine, kendi lkelerinden getirdikleri tuzu ve tuzun iyatunun ka
rm maviye evirip evirmeyeceini grmeye yarayan birka damla nias
ta ieren birer paket verdi. Herhangi bir ilkokul ocuu ya da kabnede g
revli bir bakan bu testi yapabilir. Kendi lkelerinin tuzunun iyot iermedi
ini renen birka, lkelerine bir eyleri deitirme amacyla dnd.23
Bu, dnyann salk sorunlarnn tmnn zme ulama yolun
da olduu anlamna gelmiyor. WHO'nun yeni anons ettii dnya kampan
yasnn hedefi olan stma artmaktadr. AI DS iin hala tbbi bir tedavi bulu
namamtr; davran deiiklii u anda tek korunma yntemidir. Son yir
mi ylda, birbiriyle iliki iindeki s-6 milyar insann yaam alannda e n az
yirmi yeni hastalk ortaya kmtr. Dnya seyahati hastalklara yakalanma
tehlikesini artrmaktadr; AI DS empanzelerden insanlara 1 9 2 o'lerde ge
mitir, ama son birka on ylda dnyaya yaylmtr. Ebola gibi dier hasta
lklar, trepiklerde bir yangn gibi yaylmay beklemektedirler. 202o'de ar
tan ttn kullanmnn ylda o milyon prematre lme ve AI D S , verem
ya da en ok lme yol aan ishal nedeniyle susuz kalmann yaratabilece
inden daha fazla sakatla yol aacaktr.24
Yine, tbbi aratrmalarda, gen insanlarn eitiminde, prezervatif
fiyatlannn drlmesinde, sigara imek konusundaki politikalarda ulusK O R E S E L RGA N i Z M A

lararas abalar sz konusudur. Cevabmz artk daha iyi bir baklk sis
temi gelitirmekle snrl deildir ya da korunmu yeni bir ocuk nesli
umuduyla reme deildi r. Yerel komularmz temizlemek ya da karanti
naya almak konusunda ne yapacamzla da snrlanmamtr. Kresel tep
kileri planlamal ve uygulamaya koymalyz; trmz iin baklk siste
mi almalar balamaldr.

Zengi n l i k
Kresel kitle sal hatr saylr bir baar elde etmitir. Tersine,
kresel zenginlik ynetimi henz emekleme dnemindedir. Mdahaleci
ve karnama taraftar felsefeler arasnda kalyoruz ve her iki yaklamn
sonular da pek ak deil. Fonlar yetersiz olan I M F , 1 , 5 milyar taze para
nn her gn ulusal snrlar elektronik olarak geiiyle -bu gei herhangi
bir lkenin ekonomisini dize getirebilir- boy lemez.
Dnyann 225 adet milyarderi 1 9 97'de bir trilyon dolarn zerinde

bir servete sahip oldu: Bu servet dnyann en fakirlerinin -2,5 milyar in

san- yllk gelirine eittir. Milyarderler bu trilyonlarn ounu, sadece yat,
ev ve sanat eserine deil, fabrika, banka, petrol rezervi ve benzerlerine ya
trmaktadr. Yine de, bu 225 milyarderin toplam servetinin % 4'nden

azyla ya da kresel yllk gelirin % 'inden azyla dnyada evrensel temel

eitim, evrensel temel salk hizmeti, tm kadnlar iin remeyle ilgili te

mel bakm, herkes iin yeterli temel yiyecek, temiz su ve kanalizasyon sa
lanabilir. Politik irademiz ve bilgimiz olsa, insanlarn gerekten ilerleme
salamas mmkn grnmektedir. 25

Kad n G c

ve

N fu s

Bir organizma, kendi vcudunun paralannn bymesi zerinde

kontrole sahiptir. Bu, merkezi planlamayla yaplmaz. Her hcre ve organ
kendi evresinde hissettii eye tepki gsterir. nsan nfusu, birbiriyle ili
kili bir dnyann bask ve olaslklarna ayak uydurarak m bymektedir?
Bir batnda doan bebek says 98o'lerde yaklak 130 milyondur.
O zamandan beri, doum orannn hzlanan d, reme yana yakla
an ergenlerin hala riskli olan saysn dengelemitir. Dnya nfusu her
Lucv' N i N M i RAS

yl azalarak artmaktadr.26 Deiim, insanlarn umduundan daha hzl

gerekleti . Daha on yl nce, B M Nfus Fonu 2 0 5 o 'de dnya nfusu
nun, hzla artmaya devam ederek 1 0-14 m ilyara ulaacan tahmin et
mekteydi. 1 9 9 5 'te, tahmini rakam, belki yzyln ortasnda dengeye ula
arak ya da derek 7 , 8 - 1 2 , 5 m i lyara dt. Ben bu kitab yazmaya bala
dmda, 2001 yl iin bir batnda doan en ok sayda bebek tahmini ya
plyordu; imdi bitirdiimde, kimse farkna varamadan, istatistikler s
nrlarn geildiini gsteriyor.
Nfus art neden yavalamtr? lmler yznden deil. nsan
lar ldrmek son derece etkisiz bir nfus kontrol yntemidir. Bu yzyl
da, dnya apnda 2 5 0 sava yaklak

no

milyon insan ldrd; bu, ylda

ortalama 1 , 1 milyon insan demektir. Yalnzca kinci Dnya S ava 40 mil

yon insann lmesine neden oldu ve o zamandan beri de saynn artmas
iin byk bir kapasite bulunmaktadr. 9 8 o 'de, be yan altnda 3-4 mil
yon ocuk, ocuklarn en byk katili olan ishalden ld. Azdan su ver
me tedavisinin yaygnlamas, bu rakam 1 9 9 o'larn sonunda ylda 2 , 2 mil
yona drd. Korkun olsalar da, bu yzylda hastalk ve savatan kaynak
lanan lnierin says, 1 3 0 milyonluk doum saysyla karlatrldnda,
trmanan nfus artn nispeten az oranda engellemitir.27
Nfusu kontrol altna almak iin doum oran drlmelidir.
Doum oran fakirlik durumunda deil, ocuklarn hayatta kalmalar
mmkn olduunda der. H er lkede, ocuk lmndeki keskin d
n ardndan doum orannn dmesi iin on ile yirmi yllk bir sre
gemitir. Eilim hzlanmaktadr. 1 9 4 0 'ta, B irleik Krallk'ta ve A B D ' de
5 yan altndakilerin lm oran her bin doumda 70 lmd. Bugn,
hakknda veri sahibi olduumuz 1 8 9 lkenin yalnzca 7o 'inde durum bu
kadar ktdr. Yirmi dokuzuncu srada olan A B D ' de say, her bin do
umda sekiz lmdr; bu say B ritanya'da 7, sve , Singapur ve Finlan
8

diya 'da ise yalnzca 4 ' tr . 2

Nfus artn snrlamak, emirlerle ya da yalnzca doum kontrol

yntemleriyle gereklemez. Bebeklerin hayatta kalmas ve dm ret
kenlikle en ok balants olan nlemler, kadnlarn eitilmesi, cinsel kim
lik eitlii ve reme saldr. Daha sonra insanlar (karahindibalar gibi)
K R E S E l ORCAN iZMA

daha az sayda ve daha gl ocuklara sahip olacaktr. i nsanlar, karahin

dibalardan farkl olarak, bilinli biimde bunu yapmay tercih ederler. Ve
insanlar arasnda, karahindibalara hi benzemeyen bir biimde, trn
farkl paralan dier paralarn seim yapmasna yardmc olabilir.
Bu yarm yzyln en olaand deiimlerinden biri kadn hare
ketinin geliimi ol mutur. N airobi ve Pekin konferanslar ve Kahire'de
ki N fus Konferans, kadnlarn kendi vcutlar zerindeki kontroln
bir gndem maddesi olarak ortaya koymaktadr. 1 9 94'te, Kahire'de dra
matik bir ynl eliki ortaya kt . Bir yanda doum kontrolnn ge
leneksel kar tlar duruyordu; bunlar yakn arkada alamayacak, farkl
kktendinci dncelerin bir karmyd . Teknokratik doum kontrol
yandalarnn oluturduu ikinci grup, daha ok prezervatif datnay
ya da derinin altna zamana bal olarak ila yayan doum kontrol ila
larn neriyordu . nc grubu oluturan "kadnlarn sesi" grubu, ka
dnlarn kendi kararlarn vermesinin nemini belirten gruptu. nc
grup kazand. 29
gg8'de, ou ulusal ynetim, Pekin Eylem in Kadnlar Konferan
s Platformu'nu benimsedi. B unlarn % 7o'ten fazlas lkelerindeki kadn
larn ihtiyalarn ve nceliklerini belirlemek iin ulusal planlar oluturdu.
Elbette bazlar ve baz topluluklar kadnlarn eitlii her zaman benimse
mitir. Bizim trrozn davran seeneklerinden biridir bu. imdi ise
tr apnda bir seenektir; feministler ve kresel televizyonun gc saye
sinde, bilinli bir uluslararas hareket sz konusudur. Bir kadnn dier ka
dnlarn ne dndn bilmesini engellemek polislik yapmak demektir.
Uzun dnemde, dnceler szar. Jo
O kadn tm dnyay kucaklyor
Ne yapacaksn?
Onu durduramazsn
Sadece orada durup azn ak seyredecek misin?
Yoksa onu alaa etmeyi mi deneyeceksin?
Onu durduramazsn
O tm dnyay kucaklyor.J
Lucv' N i N M i RASI

evreyi Biimlend i rm e k
Hava durumu snr tanmaz. evre kirlii, s u , hatta b i r dereceye ka
dar humuslu toprak da yledir. Topran aa doru bir baka lkeye ka
yabilmesi tuhaftr, ama bu olmaktadr. Bizler Deniz Yasas, Ozon Antia
mas ve kresel snnayla ba edebilmek iin Arjantin 'de yaplan tartma
larla ve Kyoto'da verilmi belirsiz szlerle urayoruz. Ne kadar belirsiz
olurlarsa olsunlar, uluslarn daha yarm yzyl nce endstriyel verimlilii
ve ormaniara ayrlan topraklar kresel bir konu olarak grmeleri dn
lemezdi. ou insan bu mesaj almad, ama alacaklardr.32
Elbette, kiisel hafzamzn ve politik seimlerin dngs tesinde,
uzun vadeli evresel deiiklikleri gz ard etmeyi tercih ediyoruz. Bir yz
yl iinde New York ve Londra'da deniz seviyesi ykselirse, bu ehirler etek
lerini bellerine sktrp bunun Banglade zerindeki etkisini gz ard et
meye alacaklardr. nsanlar etkileyen eyler, bebekleri ldren ve J akar
ta sokaklarnda hkmetlerin devrilmesine neden olan orman yangnlar
ya da Singapur'da gkten uaklarn dmesi gibi olaylardr. Avustralya' da
yangn ve seller, Peru'da toprak kaymalar, Kaliforniya'y kamlayp Nika
ragua'y yok eden frtnalar durumu fark etmemizi salar. Erken harekete
geebilirsek, gelecekteki felaketleri nleyebiliriz, ama eninde sonunda ha
rekete gememiz gerekecek. Yalnzca uzanp keyfmize bakamayz. Kendi
pisliimizi temizlemeliyiz.
Suyumuzu kurtaracak, ormanlarn ve tarm-ormancln su kaynak
larmz beslerneye tekrar balamasna izin verecek akla ve gce sahibiz.
(1998 ylndaki sellerden sonra, in, San Nehir'in daha temiz akmasn ve
daha san olmasn salayacak bir orman plan aklad. Liderlerinin daha
batan, temizlemenin kuaklar boyunca sreceini kabul ettii birka lke
den biridir in.) Yeil devrimden sonra, nfus artna ramen, dnyann
yiyecek stoklar imdi 1970 ylna gre kii bana % 20 daha fazladr. A ka
lrsak, uluslararas ar balk avclnn en kt biimini kontrol etmeyi ya
da dnyada yakalanan baln %7o'ini ve bykba hayvaniara yem olarak
vermek yerine, yetitirilen tahl retiminin byk ounluunu yemeyi se
ebiliriz. H indistan ve Gney Afrika'nn yapt gibi, bilgi, blgeler aras ula
m ve nceden planlamayla yerel ktlklan byk lde nleyebiliriz.H
KRESEL RGANiZMA

Ekonomide olduu gibi , ekoloj ide de belirlenmi bir rotacia ilerle

mek iin karar vermek yetmez. Politika ve ekonomik karlar buna izin ver
mez; verseler bile , evresel karmaklk konusunda ok cahiliz. Gemiyi
uyank bir biimde idare etmemiz gerekir, gelgite ve buzdalarna dikkat
etmeliyiz. evrenin durmadan yaratt sorunlarn zm iin gereken ,
ara ya da bilgi deil , politik iradedir. Dnya apnda 1 ,4 trilyon dolarlk

amacndan sapm devlet teviki, evresel kirlilii ve dier evresel zararla

r tevik etmektedir; kresel askeri harcamalann iki katdr bu. Yanl yn
lendirilmi bu tevikleri ortadan kaldrmak, devlet fonlarn serbest braka
cak ve aktiviteleri daha yararl amalara ynlendirecektir.H
Bunlarn hibirini yapmamak, yiyeceimizi, havay ve suyu halkla
rn trajedisine terk etmek de bir seimdir. imdiki eilimler terk ynnde
deildir. Eilimler, ya gl iletmeciler ya da hkmetleriyle almakta
olan evrecilerin koalisyonu tarafndan kontrol salanmas ynndedir.
N adiren de irketler, kendi yararlarn evrenin korunmas ve iyiletirilme
sinde grdklerinde, her iki tarafn oluhrduu bir koalisyonla kontrol
salama ynndedir.

Die r H ayva n l a r
i lk gerek hcreler radikal olarak farkl bakteri trlerinin ortakya
amlaryd. nsan tr organizmasnn da kendi ortak yaarnclan vardr.
N eolitik dnemden beri inek, buday, pirin, dan ve ev kedileriyle birlikte
yayoruz. Onlarn genleri bizimkilerle birlikte evrildi. imdi, birer ikier
gen yerletirmekteyiz, bylece patates biti patatesten zehirleniyor, genlerin
sahiplerini zenginletiriyor ve geri kalanlanmz zerinde bilinmeyen biyo
lojik ve ekonomik etkileri oluyor. Ortak yaarnclarn bizim bir paramz ol
duunu sylemek abartl olabilir, ama onlar tamamen bizim trrozn
hayatta kalma sistemiyle ilgilidir; ayn ey bizim iin de geerlidir.J>
Yabanl trler de bizim dmzda deildir. Bazlan vermeden alrlar:
hamambcekleri gibi. Bazlan otostop yaparlar: zebra midyeleri, Amerikan
srcklar, Avustralya tavanlan gibi. Bazlan kullanlr: okyanus balklar,
kerestelik aalar gibi. Bu doal kaynaklar verimli bir biimde ynetmiyo
ruz, ama onlarn bir balta ya da bir sandal olabilen herkesin ulaabildii sLucv' N i N M i RAs

nrsz ulaml kresel ortak mal olduu gnler geride kalmtr. Bazlar
gzeldir, bazlar bizi hayrete drr: Kemikleri ila yapmak iin t
len o muhteem kaplan ya da bireysellii bizimkiyle rekabet eden, ama so
nu genellikle al insanlarnn eti olan empanze ve bonobolar. Bazlar ta
mamen yok olmutur, isimleri bile yoktur. Bizim ynetim karariarm z on
larn tmn etkiler.
Yine, kararlar uluslararasdr: Doas gerei okyanus bal, ekono
mi gerei bit-yiyen patates ya da ktalararas estetik ile yanl afrodizyak
inanc nedeniyle empanze, bonobo ve kaplan. (Viagra kaplanlar kurtara
bilirse, gerekten byk bir icat demektir!) E ninde sonunda kararlar, bizim
yabanl hayvanara ve doal manzaralara -aratrlacak ak manzaralar ve
davetkar yollar-duyduumuz sevgiyi yanstrlar. Doaya duyulan bu sevgi
iimizdeki dier igdler kadar derin olabilir. E. O. Wilson buna "biyof
liya" adn vermitir; yaadmz yerin doa olduu, Afrika savanlarndaki
uzun gemiimizden kalmadr bu.36
Benim gibi natralistler bir zamanlar yabanl doaya, gzlemek,
hayran olmak ve ayak izi brakmamak zere gittiler. Avucunda ge sonba
har gneinde parldayan bir kelebek tutan air gibi olabilmemiz, ya da bir
anlna bile olsa o rol oynayabilmemiz artk mmkn deildir:
. . .Tepesi ar, hassas, yosunla besili
okuyamadm iaretlerle bezeli ,
Siyah, beyaz, turuncu, mavi v e kahverengisi var da,
devrilip aka yere kyor bir anda.
Bugn gnn gn eden gnete huzurlu .
Sen, ekip gidiver
Yapman gereken neyse onu yapver.
Ne ldrrm, ne kurtarrm, ne de zr dilerim.
Ben bu bahenin tanrs deilim.37

410

K RESEL RG A N i ZMA

Bizler tanr deiliz, ama dnya bizim bahemiz oldu: Bu bahede

trmz ister istemez ya ldryor, ya kurtaryor ya da zr diliyor.
Tr apnda salk inisiyatifleri bize yol gstermeye balad. Tr ge
nelinde politika ekonomik planlamadan kadn hareketine ve evrecilie, el
yordamyla birbirini izlemekte. Burada nemli olan, bir topya m, distop
ya m yarattmz tahmin edememektir. Tarihte ilk kez ve byk lde,
kresel lekte biliyoruz ki bir eyler yaratmaktayz.
H ava, su, yiyecek ve d gzellik ile bilgi salayan snrlan belli bir
toprak parasn paylamakta olduumuzu biliyoruz. Bizim evimiz, bizim
yuvamz, trrozn zerinde yaad gezegen, bizim biricik dnyamz.

AMA EvR M E KATI LI R

Bu kitap, insan bilincinin evrimiyle birlikte amacn dnyaya geldi
ini syleyerek balamt. Doal seilim amac taklit eder. Kr bir biim
de, canl eylerin esiz karmakln yaratr. Darwin, amasz bir meka
nizmann bunu nasl baarabileceini anlattnda, bu varolusal bir umut
suzluk yaratmt. Darwinci doa bir zalimden de ktyd. Darwinci doa
kaytszd. Doal seilimin terazisi insani umut ve sevgiyi tartmyordu.
evreleri tarafndan elenenler, daha az up.m gsterenler lyor ya da o
cuksuz lyor. evremizde etkisini gsteren yasalar ahlaki bir yasa ya da
insanseverlik iermez.
Ama paral bireysekilik bu hikayenin yalnzca bir parasdr. Var
lklar arasndaki ibirlii yaamn kendisinden nce evrilmitir. Evrimdeki
nemli deiim, karmaklktaki nemli artlar, ibirliinden kaynaklan
mtr. Kimyasallar prebiyotik* orbada birbirlerine balanm ve bakteri
olarak gelimitir; sonra bakteriler hcresel topluluklar oluturmu. hc
reler de ok hcreli vcutlara dnmtr. Bu vcutlarn sosyal gruplan
bcekler ve omurgallar olmutur. Sosyal bir tr, konuma, yaz ve imdi
de elektronik sinyallerle iletiim kuruyor. Bu bizi ibirliinin trler aras,
gezegenler aras olan beinci seviyesine gtrr.
Cinselliin evriminde, bireyselliin ve ibirliinin karlkl etkilei
mini grdk: ana babaya benzemeyen yavn retmek iin dier bireylerle
Yaamn kkeninin kimyasal ya da evresel ncleriyle ilgili olan. -.n.

Luc v ' N i N M i RA s

ayrntl gen paylam yapmak. Flrtn menetini,* bir cinsiyetn dierini

etkilemek iin yapt gsteri ve yarmalar grdk. Kendi gsterilerimize
baktk ve bunlarn kendi cinsiyetlerimizi nasl bir araya getirdiini grdk.
Bu, bizi, insanlarn evrilmekte olan primadar olarak, en yakn kuzenleri
miz bonobolar ve empanzelerle paylatmz zellikler olduu senaryo
suna getirdi. Trmz, primat akrabalarndan dil ve kltrle ayrld.
Odak noktamz, bir insann rahimde, bebek olarak ve ernekleyen
olarak geliimine indirgedik. Bu insan, insan zekas, dil igds ve potan
siyel cinsel kimliin tm biyolojik mirasna sahiptir. Genler ile mem'ler
arasndaki etkileimden bir karakter gelitirir. Evrimde olduu gibi, by
mekte olan bir ocukta da zeka ve kltr yava yava trmzn temel
zellikleri olur. Cinsel reme gibi, zeka da kesinlii, eitlilik ve deime
ansna tercih eder.
imdi, insanlar tamamen yeni bir iletiim biimiyle birlemekteler.
Dil, insaymunlarn insan -giderek daha byk gruplara alan sosyal ili
kilerin katmanlaryla bir gei yarat- olmasn salad. B ilgi devrimi bu
balar kresel bir hale getirir. Yalnzca dil deil, dilin elektronik iletiimi
de insanla yeni bir biyolojik tr olma potansiyeli salamaktadr.
nsanln doa zerindeki gc evrimsel bir gz krp sresinde
oldu; tarmn icadnn zerinden en fazla soo kuak gemitir. N eolitiin
tarm devrimi endstri devrimini neredeyse zorunlu klmtr. Bitki ve hay
vanlarn kontrol dorudan enerji ve makinelerin kontrolne yol amtr.
Bizler imdi, mdahalelerimizi, okyanuslar ve atmosfer ve arta kalan "vah
i" yerler zerinde devasa bir etki biiminde geniletiyoruz. Kendimizle oy
namaya balyoruz: A a stne, gen gen stne , bilinli sahibi bireyler
olarak yaptmz seim biimlerini, iftlemede, hayatta kalmada, dierle
rinin hayatta kalmasna izin vermekte kreselletiriyoruz.
Evrilmi bilinli amacmzn yeni kresel gcmz kullannada
nasl bir rol oynayacan greceiz. Despotluu seebiliriz, ekoloj ik has
talklar, dier trler iin lm, kendi trrozn ykmn seebiliriz.
Baarl biimde kendi bahtmz iyiletirip, taleplerimizi dengeye oturtup,
tempolu ar ve eski bir dans. -.n ..

412

K R E S E L RGAN iZMA

ekil 21. g gs 'te, Pekin'de Kadnlar Kresel Forumu'nun al. Yeni demokratiklemi Afrika'dan getiri
len bir meale ve alev. Soldan saa: Kenya'dan Dr. Achola Pala Okeya; Etiyopya'dan Majesteleri Haile Mi
kael; Zambiya'dan Dr. lnonge M. Lewa nika; Singapur'dan Dr. Noeleen Heyzer; Etiyopya'dan Dr. Laketch
Dirasse. (Women of China, zel Say. Birlemi Mil letler Kadnlar iin Gelime Fonu, U N I FEM 'in yne
ticisi Dr. Noeleen Heyser'in izniyle)
Lucv' N i N M i RAs

biyosferi koruyup zenginletirebiliriz de. Biyolojinin bizim hangi yolu se

eceimizle bir ilgisi yoktur; sadece, bizim bu dnyada yeni olduumuzu
syler. Bizler, biyosferde, yeryznde yaayacak nesil brakacak biimde
hayatta kalmay baaran ilk gerek hcre kadar, gne nda n enerj i ya
pan ilk yeil zerre kadar nemli deiiklikler gerekletiriyoruz. Belki de,
bireyler olarak deil, ama kresel bir organizma olarak daha nemli bir ha
le gelebiliriz.
nsan bireyleri bir ama duyusu gelitiren ilk yeryz formudur.
nsan olacak primadar on milyonlarca yldr sosyal evrelerde yaamtr;
bizim evremiz imdi yeryzdr. Seme gc olan yalnzca insanlar de
il, insanlktr.
Gaia bizim annemiz deildir. Kzmz olabilir.

KRESEL RG A N i Z M A

NoTLAR
Gi Ri

2.

Maynard Smith . J . ve Szathmary, E . (1995).

Sociobiology: Wilson, E. O . (1975):

The Seljish Gene: Dawkins, R . ( 1 976).

B R N C B l M

2.

345

6.

7
8.

o.

12.

13.

14.

15.

16.
17.

. C ha nce , M . R . A. ve Mead, A. P. ( 1 9 5 3) : Jolly. A. ( 1 966); H umphrey, N . (r97

6
ve Whiten, A. Ed. ( 988); Whiten, A. ve Bryne, R. W. ed. (I977)
). 8'Yn. R. W
Savage-Rumbaugh. Sue (kiisel yazma).

Dawkins, R. (1986) .

s.

ix.

Te n nys on , A. L, In Memoriam ( 85 o) , 56. kta

Gould, S.

J. ( 1 977) .

Darwin, C . (859).

Desmond, A. ve Moore, J. ( 1 9 9 1 ) .

Dennett, D. C. (1995) .

Desmond, A. ve Moore, J . (1 991), s. 236.

Paley, W. ( 8o2).

Malthus, T. R. (1826); Martineau,

Desmond, A. ve Moore, J. (1991).

H. (1832) : Desmond, A. ve Moore.

Desmond, A. ve M oore, J . (1991).

Aristotle (350 BC/r96); Dawkins, R . (1986).

Darwin, C. (1859) , s. 4 89 -4 9 0.

Maynard Smith, ) . ve Szathmary, E. (1995).

Lovelock, } . E. ( 1 979): Hamilton, W. D. ve Lenton, T. M . ( 1 9 9 8 ) : H unt, L. (1998) .

8.

Dawkins, R. (g8z).

19.

Mayr, E. ve Provine, W. (1980) .

2 0 . Everdell. W. R. (19 97) .

21.

Mayr, Emst (1991).

22.

Weismann, A., Maynard Smith iinde (1989).

23.

Adams, M. B. (198o).

24 .
25.
26.

Malthus . T. R. (826).

Maynard Smith, J. ve Szathmary, E. ( 19 95).

Bonner, J . T. (1988).

27.

Knight. R. D., Freeland, S . J . ve Landweber. L. F. ( 1 9 9 9 ) .

29.

Dawkins, R. ( 19 86) ; Dennett, D. C. (1995).

2 8 . Darwin, C. (185 9), s . 4 8 9-4 9 0 .

30.
31.

) . (1991).

Di a mon d. J . M. (1996) .

Beer, G. (983).

Lu n ' N i N M i RA S I

 K N C BLM
Maynard Smith, J . ve Szathmary, E. (1995).
Simon, H . A. (1962).

Koestler. A. (1968).

Maynard Smith, J. ve Szathmary, E. (1995).

Maynard Smith. J . ve Szathmary, E. (1995).

Hayes, J . M. (1996); Mojzsis, S. J ., Arrhenius, G., McKeegan, K. D., Harrison, T. M .. Nutman,

A. P. ve Friend,

C. R. L. (1996).

Maynard Smith. J. ve Szathmary, E. (1995).

Maynard Smith, J . ve Szathmary, E . (1995).
9
10

Maynard Smith, J. ve Szathmary, E. (1995).

Stearns. S. C. (1987).
Margulis. L . ve Sagan, D. (!986).

12

Gould, J . L. ve Gould, C. G. (1997).

13

Gould, J . L. ve Gould. C . G. (1997).

14

Margulis, L. ve Sagan, D. (1986).

15

Margulis, L. ve Sagan, D. (986).

Rozema, J., van de Staaji, ) . . Bjrn, L. O . ve Caldwell. M. (1997).

17

Gould, J. L. ve Gould, C. G. (1997).

18

Margulis, L. ve Sagan, D . ( 1 986).

19

Margulis, L. (1970); Wilson, E. (1925), Margulis, L. (r981)'de alntlanm.

zo F1enchel. T. ve Finlay, B. T. {1994).

21

De Duve, C. (1996).

22

Kabnick K. S. ve Peattie, D. A. (1991); Fenchel. T. ve Finlay. B. T. ( 1994).

23

Cloud, P. (1978).

24

Margulis, L. ve Sagan, D. (1986) .

25

Margulis. L. ve Sagan, D. (1986).

26

Margulis, L. ve Sagan, D. ( 1986) .

27

Steams, S.

28

Hurst, L. ve Hamilton, W. D. (1992).

29

Ankel-Simons, F. ve Cummins, J . M . (1996); Eyre-Walker, A., Smith , N. H . ve Maynard Smith,

C. (1987); Gould, J. L. ve Gould, C. G. ( 1 997).

J. (1999)
30

Hurst, L. D. ve Mcvean, G. T. (1996).

31

Biology and Gender Study Group (1989).

32

Martin, E . (1991).

33

Huxley, Aldous, "Fifth Philosopher's Songn. Huxley, A. (1967) iinde. Chatto & Windus ve Har

per Collins U SA tarafndan, Random House U K Ltd.'nin izniyle yeniden basm.

34
35

Hubbard. R. (1979); Martin, E. (1991).

Martin, E. (1991).

NOTLAR

 N C BLM
.

Stearns, S. C. (987).

2.

Gould, J . L. ve Gould, C. G. (1997).

34

Stearns, S.

C. (1987).

Stearns, S. C. (1987).

Williams, G. C. (1975): Maynard Smith, J. (1978).

6.
7

Gould, J. L. (kiisel yazma).

8.

Crow (1999): Eyre,Walker ve Keightley (I999)

Muller, H. J. (1964): Kondrashov, A. S. (1988) : Ridley, M. (19944).

Williams, G. C. (1975).

10.

Beli, G. (1982); Ridley, M . (1994a).

II.

Andrew, R. J. (1962b); Van Valen, L. (1973).

12.

Hamilton, W. D. ve Zuk, M . (1982).

13.

Beli, G. (1982); Ridley, M. (1994a).

14.
15.

Jolly. A., " Homage to Harnilton and Zuk."

Lively, C. M. (1987): Ridley, M. (1994a); Gould, J . L ve Gould, C. G . ( 1 997).

16.

Crews, D. (1 994).

17.

Browne, R. A. {I994l

I8.

Concar, D. (I996); Anderson, J. B. ve Kohn, L. M . (I998).

I9. Gould, James L. (kiisel yazma).

20. Stearns, S. C. (1987).
21.

Steams, S. C. {I987).

22.

Forbes, L. S. (1997).

23 -

Forbes, L. S. {I 997l

24.

Bruner, J . S., Jolly, A. ve Sylva, K. Ed. (1976).

25.

Jolly, A. (1997).

26. Dawkins, R. (1976).

D R D N C B L M
I.

Trivers, R. L. (1972); Trivers, R. L. (1985).

2.

Scheibinger, L. (I999l

Morris Bishop'un Split Milk'inden. Yayn hakk: 1942 Morris Bishop, yenilenme tarihi 1970. Pen
guin Putnam'n ubesi G. P. Putnam's Sons'un izniyle.

Bateman, A. J. (1948).

Trivers,R. L. ( 1 985): Jones, I. L. ve Hunter, F. M. (1993).

6.

Lessing, D. (1994).

Gibson, R. M. Ve Langen, T. A. (1996).

8.

Jolly, A. (98o); Wasserthal, L. T. (1998); Nilsson, L. A., Rabakonandrianina, E. ve Pettersson, B.

(1992).

Birkhead, T. ve M01ler, A. (I993l

10.

Gibson, R. M . ve Langen, T. A. (1996).

Lucv' N i N M i RA s

14.

Erikson. C. J. ve Zenone, P. G. (1976).

Gould. J . L. ve Gould. C. G. (1 997).
Lorenz, K. Z. (1 952); Lorenz, K. (1966); Forsyth. A. (1986).
ura, M. ve Hamai. M.
Goodall, J. (1986); de Waal, F. B. M . (1986); Nish ida, T., Hosaka, K. . Nakam

15.

(1995); Nishida, T. ve Hosaka. K. (1996).

Nishida, T., Hiraiwa-Hasegawa. M., Hasegawa . T ve Takanata, Y. (1 985); Goodal l , J . ( 986).

12.
13.

de Waal, F. B . M. (1989), s. 69.

Reynolds, ). D. ve Harvey, P. H . (1994).

6.

17.
18.

Trivers . R. L. (1985): Gould, J . L. ve Gould, C. G. (199 7) .

Smuts, B . (1992); Smuts, B. B. ve Smuts, R. W . (1992).

19. Tutin, C. E. G. (1979).

21. Watts, D. P. ( 1 998).
22. Smuts, B. (1995); United Nations (1995).
23.

Rubenstein, D. (1994).

24. Barash. D. P. (1978).

25. MacKinnon, J . (1979); Galdikas, B. M. F. (98).
26. Gould, J . L.. ve Gould, C. G . (1997); Wang, H ., Paesen, G. C., Nuttall. P. A., ve Barbour, A. G.
(1998).
27. Andrade. M. C. B. (1996).
28. Stanford, C. B. (1995a); de Waal, F. (1996); de Waal, F. (1997).
29. Parker. Dorothy, "One Perfect Rosen. Yayn hakk: 1926, yenilenme tarihi: Dorothy Parker tarafn
dan 1954. The Portable Dorothy Parker'dan. Penguin Putnam Ine ve Gerald Duckworth & Co.
Ltd.'in izniyle

30.

Darwin, C. (1871).

31.

Hamilton, W. D. ve Zuk. M . (1982); Houde (1997).

32. Zahavi, A. (1975).

33-

Diarnond, J . (1992).

34

Fisher, R. A. (1930).

35 Ryan, M . J., Fox, J. H., Wilczynski. W. ve Rand, A. S . (1 990) ; Ryan, M. J. (1991).

36. Jolly, A., "The Tungara F rog. n
37 Andersson, M. (1982).
38.

Msller, A. P. (1992).

39 Maynard Smith, J. (1982).

40. Sinervo, B. ve lively, C. M. (1996).
41. Trivers, R. L. (1985).

42. Hatziolos, M . ve Caldwell, R. L. (1983).

43-

Strier, K. (1994).

44 Harcourt, A. H., Harvey, P . H., Larson, S. G . ve Short, R. (98); Harcourt, A. H., Purvis, A., ve

liles, L. (1995); Forsyth. A. (1986).

45 Baker, R. R. ve Bellis, M . A. (1 993) ; Baker, R. R. ve Bellis, M . A. (1995).
46. Baker, R. R. ve Bellis, M. A. (1993).

NOTLA R

4748.

Low, B. S., Alexander, R. D. ve Noonan, K. M. (1 987 ) : P ond , C. ( 1997) .

Frisch, R. E. ve MacArthur, J . W. (1974); Frisch, R. E. (1 97 6 ) .

49 de Waal, F. B. M. (199S)
so. Diamond, . (1992).

. ( 1992).

s.

Diamond,

s2.

Bateson, P . ( 1980) .

S3-

Wedekind, C.. Seebeck, T., Bettens, F. ve Paepke, A .

S4
S5

Buss, D. M . (1994a); Buss, D. M . ( 1994b).

Berman, J. C. (baslyor).

56.
S7

J. (199S) : Wedekind, C. ve Furi, s . ( 997 ).

Payne, K. ve Payne, R. (983) ; Payne, K., Tyack, P. ve Payne. R. (1983): Guinee. L ve Payne. K. (l988).

Chapman, T. ve Partridge, L. (1996); Rice, W. ( 1996 ) .

BENci BLM
Darwin. c. (18S9l s. 236.
Williams, G. C. ( 1 966): Maynard Smith, J. (1978).
Hamilton, W. D. ( 1 964); Hamilton, W. D. (1996).
4

Wilson. E. O. (1994). s. 31 9-320.

Wilson, E. O. (1994) , s. 32s.
Randali (19 s 8) , in Trivers. R. L. (1971), s. 35

Trivers, R. L. (1971), s. 3S
Archilochus of Paros, s.

s. Lattimore (1960) iinde. University of Chicago Press'in izniyle yeniden

basm.
9

12

Hamilton, W. D. (1996).

Sober, E. ve Wilson. D. S. (1998).

Wynne-Edwards, V. C. (962); Williams, G. (1966); Maynard Smith, J. (1976).
Wilson, E. O. (197S): Dawkins, R. (1976).

13

Kinler, R. ve Johnstone, R. A. (1997).

14

Trivers, R. L. (1974) .

Haig. D. (1993).

Haig, D. ve Trivers, R. (1995): Trivers, R. L. (1997).

17

Vrana, P. B., Guan, X.-J., lngram, R. S. ve Tiglman. S. M. (1998).

18

Sugiyama, Y. (965) : Sugiyama, Y. (1967): Mohnot. S. M. (1971).

Hrdy, S. B. (1977). s. 3-

20
21

22

Hrdy, S. B. (1977).
Hrdy, S. B. (1977).
Schaller, G. (1972): Sussman, R. W., Cheverud. J. M. ve Bartlett. T. Q. (1995)

M. (1988).

23

Daly, M. ve Wilson.

24

Harcourt, A. H. (1988).
Scott, M . P. (1990): van Schaik, C. P. ve Dunbar, R. 1. M. (1990): van Schaik. C. P. ve Kappeler,

P.

M. (1993); Dunbar. R.

I. M. (1995a): Sussman, R. W., Cheverud. J. M. ve Bartlett. T. Q. (199S):

van Schaik, C. (199S): van Schaik. C. P. (1996).

Lucv' N i N M i RAs

26

Jakubowski, M. ve Terkel, J. (1982); Perrigo, G. ve vom Saal, F. (1994); Pusey, A. E . ve Packer, C.

27

Goodall, J. (1986); Jolly. A. (1985); de Waal. F. (1996).

(1994)

28

Eisenberg. J. F. (198); Fossey, D. (983); Hausfater, G., ve Hrdy, S . B., ed. (984); Parmigiani, S.,
ve vom Saal, F., ed. (1994).

29

Shostack, M . (1981).

30

United Nations (1995).

31

Gadgil. M . ve Bossert, W. (1970) .

32

MacArthur, R. H. ve Wilson, E. O. (967).

33

MacArthur. R. H. ve Wilson, E . O. (967); Stearns, S. C. (1992).

34

Fisher, R. A. (1930).

35

Clutton-Brock, T. H., Guinness, F. E. ve Albon, S. D. (1982) ; Clutton-Brock, T. H., Albon, S. D. ve

Guinness, F. (1984).

36

UN ICEF (1 997).

37

Komdeur, J., Daan, S., Tinbergen, J. ve Mateman, C. (1997).

38

Altmann,

39
40

van Schaik, C. P. ve Hrdy, S. B . (1991); Dittus, W. P. J. (1998).

J., (98o); Altmann, J., Hausfater, G . ve Altmann, S. A. (1988).

Trivers, R. L. ve Willard, D. E. (1973); Clutton-Brock, T. H . , Guinness, F . E. ve Albon, S. D. (1982);

Clutton-Brock, T. H . , Albon, S. D. ve Guinness, F . E . (1 984).

41

Wasser, S. K. ve Norton, G. (1993); Komdeur, J., Daan, S., Tinbergen, J. ve Mateman, C. (1 997).

42

Snyder, R. G. (1961); Trivers, R. L. (198s): Mealey, L. ve Mackey, W. (1990); Ridley, M. (1994b).

43

Diamond,

44

45

J. (1992).

Shakespeare, W. (1 S 99), Henry V, IV. perde, 3- sahne.

Huxley, T. H. (863), s. 103.

46 New York Review of Books, Kasm 13, 1975. Wilson, E. O. (1994) iinde, s. 337-338.
47

48

Dawkins, R. (1976).

Wilson, E. 0., ed. (1988); Wilson. E. O. (1998).

49

Gould, S . J. (1997a); Gould, S. J . ( r 997b).

50

Gould, S. J. (989).

51

Gould, S. J. ve lewontin, R. C. (1979).

S3

Jones,

54

Grant. P. R. (1986); Grant, B . R. ve Gant, P. (1989).

SS
56

Gould, S. J. (1989).

57

Kitcher, P. (198s): Gould, S. J . (1987).

s8

George Williams, Hausfater, G . iinde ve Hrdy, S. B., ed. (1984).

52

Eldredge. N. ve Gould, S. J . (1982); Gould, S . J. ve Eldredge, N. (1993).

J. S. (198).

Bonner, J. T. (1998).

ALTINCI B LM
.

2..

Haraway, D. (1989).

lawick-Goodall, J . V. (1971); Fossey, D . (1 983); Fedigan, l. M. (1997); Scheibinger, l. (1999).

NoTLAR

3
4

Burton, F. (1972); Pereira, M. E. ve Fairbanks. L., ed. (1993).

Haraway, D . (1 98 9 ) .

5
6.
7

Wilson, E . O. (1984); Ramanunjan, A. K. (1985); Haraway, D.

Said, E. (1978).

8.

Fedigan. L. M. (1997).

Cartmill, M . (1991), s. 67-69.

Montgomery, S. (1991).

(g8g); Said. E. 1978).

o. Haraway, D. (kiisel yazma).

. Haraway, D. (1989). s. .
12.

Goodall, J . (1964).

13

Haraway, D. (1989). s. 169.

14.

Jane Goodall Institute (1998).

15.

Jolly, A. ve Jolly, M. (1990).

16.

Haraway, D. (1991); Haraway, D. (1997).

17.
8.

White, T. H . (1938/1971), s. 52.

21.

Imanishi, K. (1965); Haraway. D. (1989); Asquith, P. (1991); Asquith, P. (1996); Takasaki, H.

Fedigan, L. ve Stnm, S. , ed. (baslmakta) .

19. Cartmill. M. (1991), s. 7475
20. Goodall, J. (1968); Goodall. J. (1986).

(1996); H iraiwa-Hasegawa, M. (kiisel yazma).

22.

!tani, J., Tokuda, K., Furuya, Y., Kano, K. ve Shin, Y. (1963), s. 7-8.

23.

Haraway, D. (98g); Fedigan, L. M . (1997).

24. Wrangham. R. W. (1980).

25.

Crook. J . H. (1965); Crook. J . H . ve Gartlan, J. S. (1966); Eisenberg, J. F. (1966) ; Eisenberg. J. F.

(g81).

26. Wrangham, R. W. ( 1 98 o ) ; Altmann, J. (1990).

27. Altmann, J. (1974); Hrdy, S. B . (1977); Altmann, J . (198o); Wrangham, R. W. (198o); Hrdy, S. B.
(1981).

28. Smail, M., ed. (1984); Goodall. J. (1986); Haraway. D. (1989); Scheibinger. L (baslmakta).

29. Haraway, D. (1989); Tuttle, R. H. (1998).

30. Nelson, Howard, "For Dian Fossey; Nelson, H . (1997). s. 8. Yazann izniyle yeniden basm.

Y E D N C B L M
Fleagle, J . G. (1g88); Simons, E . (1993).
Napier, J. R. (1961); Cartmill. M. (1974); Fleagle, J. G. (1988).
Huxley, T. H. (86).

Huxley. T. H. (863). s. 98.

Jolly, A. (98o); Schmid, J. ve Kappeler, P. M. (1994).

6
7

Alterman, L. (1995).
Richard, A. F., Goldstein, S. J. ve Dewar, R. E. (1988); Kummer. H. (1995); Zhao, Q.K. (1997).

Ennius, Satires, M 2. yzyl: Simia quam similis turpissima bestia nobis, (ev. Harold Coolidge).

Lucv' N i N M i RASI

421

Akt. Cicero, De Natura Deorum 1. 97 Cl ad is tlere katlan Cicero bi rb i r i n i andran varlklarn zorun

lu olarak birbirine benzemediklerini vurgular. Yzeysel g rn ml eri ne ramen fillerin maymun

lardan daha zeki olduunu ve insanlara daha ok benzediini belirtir. Ennius 'un "irkin eytan"

ifadesi uzun sredir geerli olan bir kliedir: Quintus Serenus Samnonicus M S 3 yzylda may

mun ha sta l kla r ve ins an srkiar iin verdii reetede " turpissima bestia" ifadesini k ul la n r. Yara

larn stleen ile hafife sarlmasn veya kaliteli arap iilmesini nerir. Bu bilgiler iin D. Hur
ley'e teekkrlerimi suna rm.
9
10

12
13

Diamond, J. (1992); Waddell, P. J .. ve Penny, D. (1996).

Nelson, Howard, "Gorilla Blessing," Nelson, H . (1993), s. . Yazarn izniyle yeniden basm.

Jolly, A. (1985); Foley, R. A. ve Lee, P. C. (1989).

Charles-Dominique, P. (1977).
Romdan, P. (1979); Galdikas, B. M . F. (1988); Charles-Dominique (1995); Normile, D. (1998).

14

MacKinnon, J . (1974).

15

Galdikas, B. M. F. (1995b).

16

Bearder, S. K. ve Martin, R. D. (1979); Galdikas, B. M. F. (1981); Sterling, E. J. (1994).

17

Reichard, U. (1995).

18

Garber, P. A., Encarnacion, F., Moya, L. ve Pruetz, J. D. (1993).

19

van Schaik, C. P. ve Dunbar, R . I . M. (1990); Dunbar, R. I . M . (1995a); van Scaik, C. (1996); van

20

Susman, R. W., Cheverud, J. M. ve Bartlett, T. Q. (1995); Dunbar, R. I . M . (1995a): Stanford, C. B .

21

van Scaik, C. (1996): Pollock, J. I . (1979); Wright, P. C. (1990).

Schaik, C. P. ve Kappeler, P. M. (1996).

(1995a).
22

Goldizen, A. W. (1990); Garber, P. A. (1997).

23

Gould, J .

24

Kummer, H. (1995).

L.

ve Gould, C. G. (1997).

25

Smuts, B. (1992); Kummer, H . (1995); Smuts, B. (1995).

26

Doran, D. ve McNeilage, A. (1998).

27

Watts, D. P. (1989).

28

Fossey, D. (1983); Watts, D. P. (1985); Watts, D. P. (1990).

29

Marsh, C. W. (1979); Stanford, C. B . (1995b).

30

Engels, Hubbard, R. (1979) iinde, s. 56.

31

Darwin, in Hubbard, R. (1979) iinde, s. 56.

32

Jolly, A. (1985); Hood, L. C. ve Jolly, A. (1995).

33

Alnt iin Kathryn Clark' e teekkrler.

34

Kawai, M. (1958); Altmann, J. (198o); Altmann, J., Hausfater, G. ve Altmann, S. A. (1988).

35

Mori, A. (1979): Altmann, J., Hausfater, G. ve Altmann, S . A. (1988).

36

Sugiyama, Y. ve Ohsawa, H . (1982).

37

Sapolsky, R. M. (1980); Sapolsky, R. M . (1990).

38

Berard, J. D., Nrnberg, P., Epplen, J. T. ve Schmidtke, J. (1993); Bercovitch, F. B. (1995).

39

Pereira, M. E . ve Weiss, M. L. (1991); Fedigan.

40

Hrdy, S. B. (1981).

L.

M . ve Rose, L. M . (1995); Jolly, A. (1998).

N OTLAR

41
42

l tani, ) . , To kuda , K., F uruya, Y., Kano, K. ve S hi n , Y. ( 96 3) ; WrarWam . R. W. (9<.o.

de Waal, F. B. M . (982); de Waal, F. B. M . (1 989): Nishida, T. ve H osaka. K. /1996); Starfrrd, C.
B. (1999)

43

Nishida, T., Hiraiwa-Hasegawa, M., Hasegawa, T. ve Takanata , Y. (1985): Gor.dalJ, J. (1986):

44

Wrangham, R. ve Peterson, D. (1996).

Drury, R. (1729) Chagnon, N . A. (1988).

45
46

Tu ti n , C. E. G. ( 1 979); Goodall,

47
48

M ilton, K. (1985); Strier, K. (1 994) .

j. (1 9 86).

Gagneux, P., Boesch, C. ve Woodruff, D. S . ( 19991

Coolidge. H . J . (1933); Z ihl man , A.

j. Cronin, J . E., Cramer, D. L ve Sarich, V. M. (1978); Kano, T.

(1992); de Waal, F. ve Lanting, F. (1997).

49

Wrangham, R. ve Peterson, D. (1996); de Waal. F . ve Lanting, F . (1997).

50

Furuichi, T. ( 1 987) ; Furuichi, T. (1992); Takahata, Y., Ihobe,

51
52

Kano, T. (1992).

H. ve Idani, G. (1996).

Wrangham, R. W., McGrew, W. C., de Waal, F . B . M. ve Heltne. P. G. (1994): Hrdy, S. (kiisel ya

zma).
53

54
55

Fos sey, D. ( 19 83) , Warren Thomas (kiisel yazma).

N o rmile . D . (1 9 98) ; Takahata, H. ve Takahata, Y. (1 98 9 ) .

Good all .

j. ( 1 986 ) : Takahata, H. ve Takaha ta , Y. ( 198 9); Norrnile, D. (1998).

S E KZNci B L M
H arcourt, A . H., Harvey, P . H., Larson, S . G . ve Short, R . (198): Fossey, D . (1983); Watts, D . P.
( 1 990);

H arcourt , A. H . , Purvis, A. ve Ules ,

L. (199 5 ) .

Baker, R . R. ve Bellis, M . A. (1993).

Short, R. V. ( 1 976).

Frank Beach, in Wolfe, L. D., Gray, j . P., R ob inson , J. G., lieberrnan, L. S. ve Peters, E.

s. 302.

H. (1 982 ) ,

Hrdy, S. B. (1977); Hrdy, S. B. (1993) ; Wall is , J. ( I 995 ) .

5
6

Sillen-Tullberg. B., ve Meller. A. P. ( 1 9 93).

Stanford, C. B. (1995b); Stanford, C. B. (baslmakta).

Diamond, J. (1997).

Morris, D. (1967).

10

Hrdy, S . B . (1981); Furuichi, T. (1987); Hrdy, S. B. (1993); Takahata, Y. . lhobe, H . . ve Idani, G.

Tuti n , C. E. G. ( 1 979).

13

Kummer, H. (19 95) .

14

Smuts, B. (1992); S muts, B. (99 5).

s
r6

Ni chols , Grace "Like a Flame", Nichols, G. (984) iind e. Virago Press iin little, Brown'n izniy-

12

( 1 9 96 ) .

Diamond,

J. (1992); D iamond, J. (199 7) .

Daly, M. ve Wilson, M . (1983).

le yeni de n bas m.

Lucv' N i N M i RAs

17

Galdikas, B. M. F. (198); Galdikas, B. (1995a).

GoodaJL J . (r986); Watts, D. P. (1990).

Goodall, J . (1986); Bass, K. ( 1997).

19
20
21
22

Short, R. V. (r9761.

Short, R. V. (19 76); BJurton-Jones, N. G., Hawkes, K. ve O ' Conn e11 , J. (1989).
White, T. H., Wamer, S. T. (1967/1989) iinde, s. 69.

23

Cheney, D. L (1981); Wrangham, R. ve Peterson, D . (1996).

25

Diamond, J. (1992); Caro, T. M., Selen, D. W., Parish, A .. Frank, R., Brown, D. M., Volan d , E. ve

26

Al ma n, J. M. (1999).

24

P acker, C., Tatar, M. ve Coll ins , A. (1998).

Borgerho fT MuJ der, M. (19951; D iamond , J. (1997).

27

Diamond, J. (1997), s. IJI-IJ 2.

28

Waser, P. M. (19781; Foley, Charles (kiisel yazma)

29

Swirszczynska, Anna, "Two Old Wom en , " ev. Marshment, M. ve Baran, G . , Rumens, C., ed.

(19851 iinde, s. 5 2 .

DoKuzuNcu BM
Hubbard, R . (1979).
Darwin. C. (18711. Hubbard, R . (19791 iinde, s. 873-874
Oakley, K. P. (1961); Goodall, J. (1963).

McGrew, W. C. (1981).

Byme, R. W. (1997).

6
7

Byme, R. W. (19933) ; Byme, R. W. (1996).

Park er, S. T. ve Gibs on , K. R. (19791

Parker, S. T. ve Gibson, K. R. (1979); Byrne, R. W. (19971

Sugiyama, Y. ve Koman, J. (19791; McGrew, W. C. (19921; Sugiyama, Y. (1995b); Sugiyama, Y.

ro

Robinson, J. G . (1986); Milton, K. (19881.

(1995a).

II

Galdikas, B. M. F. (1988).

12

Vander Wall, S. B. (19821; Smulders, T. V. (19971

13
14
15

MenzeL C. R. (1997).

Washbum, S. L. ve Lancaster, C. S. (1968); Z ihlman , A. (1997); S tanford, C. B. (1999).

Stanford, C. B. (1995 a); Diamo nd , J. (1997).

Boesch , C. ve Boesch, H . (1989); Boesch, C. (1994); S tanford , C. B. (19991

18

Nishida, T. (19831; Griffin , D. R. (19841; Boesch, C. (1994); N ishida, T. ve Hosaka, K. (19961; S tan-

17

Stanford, C. B. (1999), s. 8.

ford, C. B. (1999).

19

Gigerenzer, G. (1997).

20

Menzel, C. R. (1997)-

21

Gould, Usa (kiisel yazma).

22

de Waal. F. B. M. (1982), s . 212.

NoTLAR

2.3

Byrne. R. ve Whiten, A .. ed. ( 1 988); Whiten. A. ve Byme, R. W., ed. (1997).

2.5

Byrne. R. W. ve Whiten, A., ed. (1 985).

Lawick-Goodall, J. V. ( 1 97 1 ) ; de Waal, F . B . M . ( 1982); Goodall. J . (1 986);

24

26

Byrne, R. W . ve Whiten.

A. (1990).
Goodall, J . (1986); de Waal, F . B. M . ( 1 982); Premack, D. ve Woodruff, G. (1978 ) .

27

Kummer, H. (1967); Kummer, H. (1995).

28

jolly, A. (1996); Byrne, R. W . ve Whiten, A. ( 1997).

2.9

Machiavelli, N . (1513/1961), Byrne, R. W. ve Whiten. A. (1997) iinde, s. 13-

30

de Waal, F. B . M . (1989); de Waal, F. (1996); Cords, M . (1997).

31
32

de Waal. F. B . M. ( 1 989).
Kummer, H ., Daston, L., Gegerenzer, G . ve Silk, J. (1997).

33

j olly, A. (1966); Kummer, H . (1967).

34
35

Kappeler, P . M. (1 993).
Gouzoules, S., Gouzoules, H . ve Marler, P . (1984); Pereira, M . E. (1993); Pereira, M . E . (1995);

Chapais, B., Gauthier, C., Prud'homme, ) . ve Vasey, P. (1997); Nakamichi, M . ve Koyama, N.

(1997)

36
37
38

Vick, L. G. ve Pereira, M. E. (1989) ; L. (1996).

Pereira, Michael E. (kiisel yazma), Jolly, A. (1998) iinde.

Dunbar, R. I. M. (1 992); Bass, K. (1995); Dunbar, R. I. M. (1995b); Dunbar, R. I. M. (1996); Ro-

gers, E. M . , Abemethy, K. A., Fontaine, B., Wickings. J . E., White, L. J. T. ve Tutin, C. E. G. (1996).
39

Clutton-Brock, T. H . ve Harve, P. H . (1980); Byme, R. W. (1993b).

40

Barton, R. A. ( 19 96); Barton, R. A. ve Dunbar, R. I . M . (1997).

41

Barton, R. A. ve Dunbar, R. I . M. (1997); Dunbar, R. (1998b).

42

Simon, H. A. (1982); Gigerenzer, G. (1997).

43

Jolly, A. (1998).

44

Su Tung-p'o, "On the Birth of His Son." Waley (1919) iinde. Yayn hakk: 1919, Arthur Waley ta

rafndan yenilenme tarihi 1947. Alfred A. Knopf, Ine. ve Arthur Waley Estate'in izniyle yeniden
basm.
45

Sugiyama, Y. ve Koman, J. (1979); jolly, A. (1985) .

46
47

Fogel, R. W. (1997).
Hutchinson, G. E . (1981).

48

Gigerenzer, G. (1997).

49
50

Crick, F. (1994), Barton, R. A. ve Dunbar, R. l. M. (1997) iinde.

Simon, H. A. (1962); Dennett, D. C. ( 1991); Pinker, S. (1997).

51

Jolly, A. (1964); Smith, P . K. ( 1 988); Cheney, D. L. ve Seyfarth, R. M. (1990); Raps, S. ve White,

52

Cosmides, L. ve Tooby, J . (1992).

F. J. (1996).
53

Cosmides, L. ve Tooby, J. (1992); Gigerenzer, G . (1997).

54

Cosmides, L. ve Tooby, J. ( 1992).

55

Gigerenzer, G . (1997); Pinker. S. (1997).

Lucv'N i N M i RAs

NU NCU B L M

Leigh . E. G. (971).
Webster, G. ve Goodwin. B. (!996); Goodwin, B . (1 997).
Kauffman, S. (1992); Lewin, R. (!992).
Reidl, R. (1978); Goldschmidt. K. ( 1 995).

Fox Keller, E. (1994).

6
7

Koestler. A. (1 968).
Shore. B. (1996); Everdell, W. R. (1997).

8
9

Nyssen, Anne (kiisel yaz1ma): Everdell, W. R. (1997).

Sewell. E. (1951): Everdell, W. R. (1997).

10

Everdell, W. R. (1997).

II

Sewell. E. (1951); Bishop. M. G . (1965).

N B R N C BLM
Bush. S. (1978).

Bush, S. (1978).
Berta, P .. Hawkins. J . R., Sindair, A. H . . Taylor. A., Griffiths. B. L., Goodfellow, R . N . ve Fellous,
M. (1990): Kopman, P., Gubbay, J., Vivian, N., Goodfellow, P. ve Lovell-Badge, R . (1991 ) .
Marx. ) . (1995).

Weismann, A. (1891); Hunter, R. H. F. (1995).

Daly, M. ve Wilson, M. ( 1983).

Behringer, R. R., Cafe, R. L. , Froelick, G. J., Palmiter, R. D. ve Brinster, R. L. (1990); Haqq, C. M . ,
King, C.Y., Ukiyama, E . , Falsaf, S., Haqq. T. N., Donahoe. R. K . v e Weiss, M. A. (1994).

ro

Gahr, M . (1994).
Pi nker , S. (1997).

Swain, A., Narvaez. V., Burgoyne, P., Camerino, G. ve Lovell-Badge. R. (1988); Korach, K. S. (1994).
Hunter. R .

H. F. (1995).

12

Swain, A., Narvaez, V., Burgoyne. P., Camerino, G. ve Lovell-Badge. R. (1988).

13

O'Connell, H . E .. Hutson, J. M., Anderson, C. R., ve Plenter. R. J. (1998); Williamson (1998).

14

Money. J. ve Ehrhardt, A. (1972); Fausto-Sterling, A. (1992).

15

Wilson, J. D. (1994) : Hunter, R. H . F. (1995).

16

Daly, M. ve Wilson, M . (1983): Hunter, R. H . F. (1995).

17

Money, J . ve Ehrhardt, A. (1972); Daly, M. ve Wilson, M. (1983).

18

Diamond, M. (1997): Diamond, M . ve Sigmundson, M . D. (1997).

19

Diamond, M. ve Sigmundson, M. D. (1997).

20

Diamond, M. ve Sigmundson, M. D. (1997).

21
22

Angier, N . (1997a); Angier, N . (1997b).

Daly, M. ve Wilson, M . ( 1983).

23

Morris, J. (1974), s. 1-2, 20.

24

Hall, C. Stuart (kiisel yazma).

25

Morris, J. (1974). s. 25.

NOTLA R

26

Vines, G.

27

Carls o n, A. (988).

(1992), s. 39

28

Carlson, A. (r9 g l ) .

29

Carlson. A . (1 99 1).

30

Simpson, J.

L.. Ljungqvist, A., de la Chappelle. A., FergusonSmith. M. A. . Genel. M .. Carlson. A... Ehr-

hardt, A. A. ve Ferris, E. (1993); Carlson, A. (r994); Carlson, A.. Ehrhardt, A. A. ve Ferris. E. (19931

JI

Yines, G . (1 992); Helmstaedt, K. ve Freeman. A. (19 98).

33

Profet, M .

32
34
35

Ward, Barbara (kiisel yazma).

(1993).

Strassman. B. I . ( 1 9 96a) ; Strassman. B. L (1996b).

Dalton, K. (1964).

(r98).

36

Graham, C. E., ed.

37

Sappho of Mytilene, in lattimore, R. ( 1 96 0 ) , s. 39-40.

38

Greenwood. P. j . ve Adams, j . (1987).

39

Forsyth, A. (1986).

40

Greenwood, P. J. ve Adams, J. (1987).

41

Leigh, E. G. (1971).

N K N C B L M
Tooby, J . ve Cosmides , L. (1 992) , s. 33
Tooby, J . ve Cosmides, L.

4
5

(1992), s.

27.

Tooby, J . ve Cosmid es , L. ( 1 99 2 ) , s. 28-29.

Comeli University (1997-1998). s. 559

Whitman, Walt, think that 1 could turn. and live with animals", bitman, W. (8ss/1986) iinde, s. 32.

Pinker, S. (1997).

Pear, R. (1997).

Pinker. S. (1997).

James, W. (1892/1920), s . 393-394. Pinker. S. ( 1997) iinde, s. 185.

Lorenz (1935/1970).

Lorenz (1935/1970); Tinbergen (1951).

12

Burghardt, G. M . (1991).

13

Griffin. D. R. (1984).

14

Huxley. J. S. (1914). s. 500.

15

Huxley, j . S . ( 1 914) .

Eibl-Eibesfeldt, I. (1972); Eibi- Eibesfeldt, I. ( 1 973 ) ; Meltzoff. A. N. ve Moore, M. K. ( 1 977);

Jolly. A. ( 1 985).

17

Darwin, C. (1872) .

Tinbergen. N. (1951).

20

Moynihan, M . (1970).

Morris, D. (1957/1970).

Lu cv' N i N M i RA S

21

Plomin. R. (r99o); Plomin,

22

Plomin, R. (1990).

23

Miller. S. K. (1993) . s. 37
Miiler, S. K. (1993) . s. 3 7

24
25

R.,

Owen. M.

J. ve McGuflin. P. ( 1994).

Hamer, D. H., Hu, S .. Magnuson, V. L., Hu. N. ve Pattatucci, A. M. ( 1 993); Pool. R. (1993).
King. M.-C. (1993).

26
27

King, M.-C. (1993). s. 289; Fausto-Sterling, A. ve Balaban. E . ( 1993), s. 1257.

28

Holden, C. (1 992); Holden, C. (1995).

29

30

Fay, R. E .. Turner. C. F . . Klassen, A. D. ve Gagnon, J . H . (1989); Ferveur, J.-F., Strtkuhl, K. F.,

Stocker, R. F. ve Greenspan, R. J. (1995).
Kinsey, C.. Pomeroy, W. B. ve Martin, C. E. (1949); Hamer, D. H .. Hu, S., Magnuson, V. L., Hu,

N. ve Pattatucci, A. M . (199 3).

31
32

Vasey, P. L. (1995); Vasey P . L. (1998).

Fildes, V. (19 86); Fildes, V. (1988).

33

Miller, G. F. (1997).

34

Lorenz, K . Z. (1952); Lorenz, K . ( 1 975) .

35

Shore. B. (1996).

36

Feldman. M . . ve Laland, K. (1996).

37

Boyd, R. ve Richerson, P . J . (1985); Boyd. R. ve Richerson, P . J . (1996); Feldman, M. ve Laland,

K. (1996).

38

Whitman, Walt, "There Was a Child Went Forth", Whitman, W. (18ss/986). s. 1 38-139.

N NC BLM
Hofstadter, D. R . (1979); Pinker, S . (1997).
Dennett, D. (1978). s. 124; Dennett, D. C. (1991).
Dennett, D. C. (1991), s. 177. Dennett, mr boyu i garantisi analojisini (akademik evrelerde
imdi yaygn olan bir mem) sinirbilimci Rodolfo Uinas'a borlu olduunu ifade etmektedir.

Dennett, D. C. (1 991); Pinker, S. ( 1997).

Des ca rtes , R. (1637/ 1993); Dennett, D. C. (1991).

Hoffmann, E. T. A. (186/971); Hofstadter, D. R. (1 979); Gibson, W. (1996); The Stepford Wives,

ynetmen Bryan Forbes, senaryo William Goldman.

Griffin, D. R. (1976); Griffin, D. R. (1 984).

"The Centipede," Mrs. Edmund Craster'e atfedilmektedir, l. 1874.

Hyman. S. E. (1998); Morris, J. S., hman, A. ve Dolan, R. j. (1998).

IO

Pinker, S. (1997).

Nagel, T. (1974); Crook. J . H . (1988); Jolly, A. (1991).

13

Hayes, K. ve Hayes, C. (1952) .

14

Temerlin, M. K. (1975); Herrnstein, R. j . , Loveland, D. H. ve Cable, C. ( 1 976).

12

s
6

Bateson, G. (1955); Bruner, ) . S. jolly, A. ve Sylva, K., ed. (1976).

Dasser, V. ( 1 988).

Cheney, D. L ve Seyfarth, R. M. (1990).

N oT LA R

17

19
20
21
22

23
24
25
26
27
28
29
30
31

32
33
34
35
36
37
38

39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51

Burton, F. ( 1 972) ; Patterson, F. ve Linden, E. (198).

Hayaki, H . (985).
Wrangham, R. ve Peterson, D. ( 1 9 96), s. 254-255.
Gardner, R. A. ve Gardner. B . T. (1969).
Hayes, C. (1951), f olly. A. (1985) iinde, s. 386.
Hayes, C. (1951), j olly, A. ( 1985) iinde . s. 386.
Kohler. W., Bruner, j. S., jolly, A. ve Sylva, K., eds. (1976) iinde, s. 35
Westergaard, G . C. ve Suomi, S. j . (1 997).
Morris, j. (1962).
Schiller, P. H . (1951) ; Morris, j . (196 2 ) .
Gardner, R. A. ve Gardner, B. T. (1978).
Wrangham, R. ve Peterson. D. (1996), s. 2 5 5Gallu p . G . G . j. ( 982).
j oll y, A. (1985).
Gallup, G . G . j . (1970); Gallup, G. G. J. (1982); Savage-Rumbaugh. E. S. (1986); Povinelli, D. J . ,
Rulf, A. R., Land.au, K. R. ve Beirschwale, D. T . (1993); Patterson, F. G. P. ve Cohn. R. H. (1994);
Bass, K. (1995); Gallup , G . G. J., Povinelli, D. J., Suarez, S. D . . Anderson, J . R., lethmate, J. ve
Menzel, E. W., j r . (1995) .
Pinker, S. (1 997) .
Cheney, D. L, Seyfarth, R. M. ve Palombit, R. (1996).
Wimmer, H . ve Perner, J . (1983).
Whiten, A. (1997).
Premack, D. ve Woodruff, G. (1978); Premack, D. (1988).
Wh iten , A. (1 997).
Povinelli, D. j., Nelson, K. E. ve Boysen, S. T. (1990); Povinelli, D. J., Nelson, K. E. ve Boyson. s.
T. (1992); Povinelli, D. j., Parks, K. A. ve Novack. M. A. (1992); Povinelli, D. J. ve Eddy, T. J.
(1996).
Byrne, R. (1995).
Tomasello. M., Savage-Rumbaugh, E. S. ve Kruger, A. C. (1993).
Inoue, N . ve Matsuzawa, T. (baslmakta).
Hayes, K. ve Hayes, C. (1952); Miles, H. L. . Mitchell, R. W. ve Harper. S. (1996).
Russon, A. E. ve Galdikas, B. M. F. (1993); Bass, K. (1995); Russon, A. E. ve Galdikas. B. M. F. (1995).
Caro, T. M. ve Hauser, M. D. (1992).
Caro, T. M . ve Hauser, M. D. (1992).
Russon, A. E. (1997), s. 1 96, Boesch, D. (1991).
Lorenz, K. Z. (1952); Heinrich, B. (1989); Galef. B. G. (1992).
Jolly, A. (1985); McGrew, W. C. (1992).
McGrew, W. C. (1992); McGrew. W. C., Ham, R. M., White, L. J. T., Tutin, C. E. G. ve Femandez,
M. (I997l
B oyd, R . ve Richerson, P. j . (1996).
Hartung. j . (1976).

Lucv' N i N M i RA S

52
53

Heurtebize, G. (1986).
Hrdy, S . B. (19 81); Gaulin, S. ) . C. ve Boster. ). S. (1990).

54

Dickmann, M . (1981).

55

Dickmann. M . (198): Hrdy, S. B. (1981).

United Nations (1995) ; U N I C E F (1997) .

56
57

Fraser, F. M. (19 94).

N DRDNC BLM
Pollack. R . (1994).

Liberman, A. M. ve Mattingly, I . (1989): Pinker, S . ( 1994).

Kuhl. P. K., Williams, K. A., Lacerda, F., Stevens, K. N . ve Lindblom, B. (1992); Pinker, S. ( 1 99 4) :
Werker, ). F. (1989).
Pinker, S. (1994); Gopnik, M . , Dalalakis, ) . , Fukuda, E., Fukuda, S. ve Kehayia, E. ( 1 9 96).

Byatt, A. S . (1996), s. 214.

5
6

Pollack, R. (1994).

Bacon, Francis, Byatt, A. S. (1996) iinde, s. 359

Mehler, J., Jusczyck, P., Lambertz, G., Halstead, N . , Bertonincini, J. ve Amiel-Tison, C. (1990).

Fernald, A. (1992).
Fernald, A. (1992).

10

Femald, A. (1992); Pinker, S . (1994).

Gardner, Beatrix (kiisel yazma).

12

Hayes, C. (1951); Gardner, R. A., ve Gardner, B . T. (1978).

13
14

Gardner, Beatrix (kiisel yazma).

15

Terrace, H. S. (1979) ; Premack, D. ve Premack, A. J. (1983).

16

Miles, H . L. (1983); Linden, E . (1986).

17

Rumbaugh, D., ed. (1 977) ; Savage-Rumbaugh, E . S. (1986).

18

Savage-Rumbaugh, S. ve Lewin, R. ( 1 994), s. 1 3 5-136.

19

Savage-Rumbaugh, S. ve Lewin, R. (1994); Bass, K. (1995).

20

Savage-Rumbaugh, S. ve Lewin, R. ( 1994); Bass, K. (1995).

21

Byatt, A. S . (1996), s. 191.

22

Langer, S . (1957).

N B E N C i BL M
Portmann, A . ( 1 941); Martin, R . D . (1983); Martin, R . D . (1990).
Trevathan, W. (1 987).
4

Trevathan, W. (1987): Johanson, D . C., Edgar, B . ve Brill, D. (1995): Rosenberg ve Trevathan (1995).
Trevathan, W. (1987).

Kaiser, I. H. ve Halberg, F. (1962).

Malek, J. (1952); Charles, E. ( 1953).

Jolly, A. ( 1 972); Jolly, A. ( 1 973).

Van Wagenen, G. ( 1992); Alford, P. L , Nash, L. T., Fritz, J. ve Bowen, J. A. (1992); Pickering, T.

G., James, G. D., Boddie. C., Harsfield, G. A. ve Laragh, J. H. ( 1988).

43

NOTLAR

Trevathan, W. ( 1 987).

10

Blauvelt, Helen (kiisel yazma).

12
13

Fildes, V. ( 986); Trevathan, W. ( 1987).

Smail. M. F. ( 1998).

14

Smail. M . F. ( 1998).

15

Smail. M . F. ( 1 998).

Meltzoff. A. N., v e Moore. M . K . (1977); DeCasper, A . J . v e Fifer. W. P. (1 980).

16

UNICEF (1 9951: UNICE F (1997).

r7

Fildes, V. (r986).

r8
19
20
21

22

Fildes, V. (19881.

Condon, W . S. ve Sander, L. W. ( 1 974 1

Charles-Dominique, P. (19771

M cKenn a , ) . ). (19951: Smail, M. F . (19981.

Seth,

Vikram

Ltd.' nin

(19861. Yayn hakk: Vikram Seth. 1986.

izniyle yeniden

basm.

Andrew, R.

24

Lorenz. K. Z . (19521 ; Bowlby, J . (1969); )olly.

26
27
28
29

Wing, L. (1972); Leslie.

Grandin,

Pinker, S . (1997).

Jolly, A. (19851 .

32

Piaget, }. ( 1 9541

33

Wilkie, P. (19971

34

Pinker, S. (1 994).

s.

64.

Kagan. ) . (19711.

Freud, S. (1910/1965).

37

Bogin, B. ( 1 881 ; Bogin, B. (1994).

38

Pereira, M. E. ve Fairbanks. L.. eds. (19931

Frisch ,

ve Lim,
40
41
42

R.

E. ve MacArthur, J. W. ( 1 974); Frisch, R. E. (197 6); Chehab, F. F .. Mourzih, K.. Lu. R.

E. (1997) .

M.

Taner, J. M . (1962): Short, R. V. (1976).

Mead, M . (19281; Freenan. O. (1983l: Shore, B. (1996).

Stevie Smith. "The Conventionalist," Smith, S. (1972) iinde. s. 84. New Directions Publishing
Co.'nun izniyle yeniden basm.

43

Jolly, A. (1985); Grabruker, M. ( 1988).

44

Doyle, ) . A. (1985).

45

(19 8 5 ) .

T. ( 1998).

31

39

A.

M. (1991).

Sacks, O. (r995); Gra n din, T. (19981.

Piaget, J. (1954).

36

A.

Sinclair, J im, Hobson, P. R. (19931 iinde.

30

35

Ine.. and Faber & Faber

(962a).

23
25

Randam House.

M orelli. G . A. (1 997) .

Lucv' N i N M i RAs

43 1

N ALTI NCI B L M
Landau, M. (1991).
Landau, M. (1991).

Lee, M. O. (1994) ; Wilson, E. O . (1998).

Darwin, C. (87).

Oakley, K. P. ve Hoskins, C. R. (1950).

6
7

Dart. R. A. (1959); Reader, J. (1981); Tattersall, I. (1995).

Dart, R. A. (1959), pp. 5-6.

Holloway, R. L ve Shapiro, J. S. (1992); Faik, D., Hildebolt, C. ve Vannier, M. (1994).

Gore, R. (1997).

9
10

Reader, J. (1981).

Tattersall, I . (1995).

12

Reader, J . (1981).

13

Tuttle, R., Webb, D., Weidl, E . ve Baksh, M. (1990); Tuttle, R. H . (1990); Feibel, C. S., Agnew, N.,
Latimer, B., Demas, M . , Marshall, F., Waane, S. A. C. ve Schmid, P. (1995).
Johanson, D. C. ve Edey, M . (1981); White, T. D., Suwa, G. ve Asfaw; B. (1994); Leakey, M., Fe-

14

ibe!, C. S., McDougal, I . ve Walker, A. (1995).

Tattersall, I . (1995); Hager, L D. (1997b); Zihlman, A. (1997).

15

Milner, R. (1995); Tattersall, I . (1998a).

16
17

Zihlman, A. (1997), s. 108-109.

18

Johanson, D. C. ve Edey, M . (1981); White, T. D., Suwa, G . ve Asfaw, B . (1994): Leakey, M., Fe

19

Vrba, E . S. (1988).

ibe!, C. S., McDougal, I . ve Walker, A. (1995).

Hunt, K. D. (1998): Tuttle, R. H., Halgrimsson, B . ve Stein, T. (1998); Goma, Lamack (kiisel

20

yazma).
Tattersall, I. (1993): Faik, D. (1 997).

21
22

Darwin, C. (1871); Dart, R. A. (1959): Jolly, Arthur (kiisel yazma).

23

Washbum, S.

24

Darwin, C. (1871).

25

Isaac, G . (1978): Parker, S. T. ve Gibson, K. R. (1979) : Lovejoy, C. O. (1981); Zihlman, A. L. (1981);

L.

ve Lancaster, C. S. (1968): Tattersall, I. (1995): Stanford, C. B. (1999).

McGrew, W. C. ve Feister, A. (1992).

26

Zihlman, A. L. (1981).

27

Lovejoy, C. O . (1981).

28
29
30
31
32
33
34

43 2

Faik, D. (1997).

Tattersall, . (1995).

Wrangham, R. ve Peterson, D. (1996); Sponheimer, M . ve Lee-11orp,

Hrdy, S. B. (1981); Stanford, C. B . (1995a); Diamond, J . (1997).

J . A. (ggg); Hunt ( 1 998).

Diamond, J . (1992); Diamond, J . (1997).

Tattersall, . (1995); Aiello, L. (1996).

Gibbons, A. (1996); Wynn, T. G . (1996).

NoTLAR

35
36
37

Foley, R. (1 995) : Aiello,

Foley. R. (1 998).

L (1 996); Foley, R. A. (1 996); Core R. (1997): Gbbon s . A . (1991S1. ,

TattersalL 1 . ( 1995).

Campbell, B. G . ( 1 996).

38

Balter, M . ( 1 996).

39

Cann, R . , Stoneking. M. ve Wilson. A. C. (1987).

40

Eyre-Walker, A .. Smith, N. H . ve Maynard Smith, J. (1999).

41

Cann, R. . Stoneking. M . ve Wilson, A. C. (1987).

42

Wolpoff. M. H . (1992).

43

9T

Dorit, R. L., Akashi, H . ve Gilbert, W. (1995): Hammer, M . F. (1995).

44

Wills, C . (1 993); Dorit, R. L. Akashi. H . ve Gilbert. W. (1995); Gibbons. A. (1995): Hammer.

45

Tishkoff. S. A., Dietzsch, E . . Speed, W., Pakstis, A. ) . . K.idd. J . R. . Cheung. K.. Bone-Tamir. B., San

M. F. (1995)

tachiara-Benerecetti, A. S., Moral, P., Krings . M .. Paabo. S., Wtson, E., Risch, N., Jenkins. T. ve
Kidd, K. K. (1996).

46
47
48

Gibbons, A. (1997); Seielstad. M. T.. Minch, E. ve Cavalli-Sforza. L. (1998).

Tattersall, 1. (1995).

Diamond, J . (1992).

49

White, R. (1 993a); White, R. (1993b).

50
51

White. R. (1993b); White, R. (1993a).

Krings, M . . Stone, A., Schmitz, R. W .. Kraintitzid, H., Stoneking. M . ve Paabo. S. (1997); Wolpoff.

52

White, R. (1992).

53

Wilford. J . N . (1998).

54

Pinker. S . (1994).

55

Pinker, S. (1994).

56

Bahn. P. G . ( 1 995/96).
Lock. A. ve Nobbs, M . (1996); Finkel. E . (1998); O'Connell. J. F. (1998); Grayson. D. K. (1998).
Tattersall, 1 . ( 998b); Gutin, J . (1995); Aiello. L (19 96); Bahn. P. G. (1995/6); Marshack. A.

M. (1998); Mountain. J. L. (1998 ) .

57
58

(1996).

59

Mellars, P. (1996).

6o

Pfeiffer, J. (1982); Conkey. M. W. (1996).

61

Conkey, M . W. (1996): White, Randali (kiisel yazma).

6.

White. Randali (kiisel yazma).

63

Conkey, M . (1991); White. R. ( 1995); Bisson. M. ve White. R. (1996).

64

Holden. C. (1998).

65

Lewin. R. (1998).

66
67

Aiello, L. ( 1996).
de Laguna. G. A. ( 1927); Dunbar. R. (1998a).

68

Dunbar, R. 1 . M . (1996).

69

Faik. D. (1997).

lucv' N i N M i RAs

433

N YEDNC B LM
Sahlins, M. (1972).
Sahlins, M. (1972).
Pfeiffer, J. E. (1969).
4
5

Freuchen, P. ( 1935).
Shostack, M. (1981), s. 341-342.

6
7

MacDonald, G. F. (1996).
Benedict, R. (1934).
Tamil destan, "The Story of the Anklet", Morris, B. (1996) iinde, s. 72.

Morris, B. (1996).
Borgognini Tarli, S. M. ve Repetto, E. ( 1 996), Cohen, M . N. (1977), s. 286.
Didinga tribe, Uganda, "Song for a Dance of Young Girls", trans Driberg, J. J. , Busby, M . , ed.

12

Apolebieji, Odeniyi (Yoruba, Nigeria), "The Baboon," from Babalola, S . A. (1966), Okpewho, 1 . ,

9
10

(1992) iinde, s. 2.

ed. (1985) iinde, s. 100-101.

14

Geertz, C. (1963); Bloch, M. (1971).

Boserup, E. (1965); Barrett, J . C. (1994).

15

Tuchman, B. W. (1978).

13

16

Boserup, E. (1965).

17

Boserup, E. (1965).

18

Decary, R. (1969); Bloch, M. (1971); Jolly, A. (1980).

19

Geertz, C. (1963).

20

Bloch, M. (1971).

21

Geertz, C. (1963).

22

Kapilar, "Ainkurunuru 203", Ramanunjan, A. K. (1985) iinde, s. o. Columbia University Press

via Copyright Clearance Center, Ine'in izniyle yeniden basm.

23
24
25

Fogel, R. W. (1997).
Silver, L M . (1997).

Silver, L. M. ( 1997).

26

Silver, L. M . (1 997).

27

Kolata, Gina, Princeton University, 30 Mays, 1998.

28
29

Silver, L. M. (1997); Holden, C. (1 998).

Silver, L M. (1997).

N S E KZ Nci BLM
Phillips, Robert F. (kiisel yazma).
Wilson, E. O. (1975); Wilson, E. 0., ed. (1988); Wilson, E. O. (1998).
4
5
6

434

Wilson, E. O. (1998), s. .
Shore, B. (1996); Kuper, A. (1999).
Fisher, Michael (kiisel yazma).
Hobbes, T. (6s) s. .
NOTLAR

Dyson, G. ( 1 997), s. 2 1 4 .

8
9
10

Dyson, G . (1997)

11

12
13

14

15
6
17
18

19

20
21

Schoetle, E. C. B . ve Grant, K. ( 1 9 98) ; Butler, D. (1999).

Maddison, A. ( 1995); U N D P (1997).

Schoettle, E . C. B . ve Grant, K . (1 998).

U N DP (1 997).

Orwell, G . ( 1 94 9) .

Wells, H. G. (1895); Silver, L. M. ( 1 997) .

Ward, B ve Dubos, R. ( 1 97 2).

Singer, Hans, BM Tarih Projesi iin mlakat (1997).

Singer, Hans, BM Tarih Projesi iin mlakat (1997).
Ward, B ve Dubos, R. (1972); U NCEF (1991).
Shurkin, J . (1979).
Preston, R. (1 998).
Kighlinger, Lon, M . D. (kiisel iletiim); U N CEF (1995); Unicef (1997).

22
23
24
25

Unicef (1997).

26
27

U N CEF (1998).

28

U N CEF (1998).

29
30

WEDO (1998).

31

32
33

34
35
36
37

U N CEF (1995); Unicef (1997).

Schoettle, E . C. B. ve Grant, K. (1998).
U N D P (1998).
Sivard, R. L. (1996); U N I CEF (1997); UNICEF (1991); U N CEF (1998).
Heyser, N . Kapoor, S. ve Sandler, J., editrler, (1995).
Gossett, Hattie, "World View," Gossett, H . (1998) iinde. Copyright 1988, Hattie Gossett.

Tumer, B. L. L, dark. W. C., Kates, R. W., Richards, J., Mathews. J. T ve Meyer, W. B., editrler (1990).
Reuters (1998); Sen, A. (1981).
UNDP (1998).
Pollan, M . (1998).
Wilson, E. O. (1984)
Mitchell, Elma, " Late Fall", Rumens, C., ed. (1985) iinde, s. 30-31.

Lucv' N i N M i RASI

435

KAYNAKA
Adams. M. B . 1980. Sergei Chetverikov, the Kol'tsov Institute, and the Evolutionary Synethsis. Mayr
and Provine iinde, 1980: 242-278.
Aiello. L. 1 996. Terrestriality, bipedalism. and the origin of language. Proc. British Academy 88: 269290.
Alford. P.L., Nash, L. T., Fritz, J . ve Bowen, J . A. 1992. Effects of management practices on the ti
ming of captive chimpanzee births. Zoo Biology n: 253-260.

Alman, J. M. 1 999. Evolving Brains. New York: Scientific American.

Alterman. L. 1995. Toxins and toothcombs: potential allospecific chemical defenses in Nycticebus and

Perodicticus. Alterman, L., Doyle, G. A. ve Izard. M. K. iinde. 1995: 413-425.

Alterman, L., Doyle. G. A. ve lzard, M. K., ed. 1995. Creatures of the Dark: The Nocturnal Prosimians.
New York: Plenum.
Altmann, J. 1974. Observational study of behavior: sampling methods. Behaviour 49: 227-267.
_

1980. Baboon Mothers and Infants. Cambridge, MA: Harvard University Press.

1990. Primate males go where the females are. Anim. Behav. 39: 193-195

Altmann, J ., Hausfater. G. ve Altrnann, S. A. 1988. Determinants of reproductive success in savana

baboons, Papio cynocephalus. Reproductive Success iinde, ed. T. H. Clutton-Brock. Chicago: Uni
versity of Chicago Press, 403-418.
Anderson, J . B. ve Kohn, L. M. 1998. Genotyping, gene genealogies, and genomics bring fungal po
pulation genetics above ground, TREE r 444-449.

Andersson, M. 1982. Female choice selects for extreme tail length in a widow bird. Naturc 299: 8882o.

Andrade, M. C. B. 1996. Sexual selection for male sacrifice in the Australian Redback spider. Science

271: 70-72.
Andrew, R. 962a. The situations that evoke vocalizations in primates. Ann. N .Y. Acad. Sci. 1 02: 296J I S
_

1962b. Evolution of intelligence and vocal mimicking, Science 137= sBs-589.

Angier, N. 1997a. New debate over surgery on genitals. New York Times, 3 Mays, C , C 6.
_

1997b. Sexual identity not pliable after all, report says. New York Times, 14 Mart, A , A 8.

Ankel-Simons, F. ve Cummins, J . M . 1996. Misconceptions about mitochondria and mammalian fertilization: implications for theories on human evolution. Proc. Nat Acad. Sci., USA 93: 3859IJ863.
Aristotle (350 BC/96). Physica. lincoln: University of Nebraska Press.
Asquith, P. 1991. Primate research groups in Japan: orientations and East-West differences. The Mon

keys ofArashiyama: Thirty:five Years of Research in ]apan and the West iinde, ed. L. Fedigan ve P.
Asquith. New York: SUNY, 8-98.
- 1996. japanese Const""--s of Primate Societies. Changing lmages of Primate Societies: The Role of
Theory, Method, Gender. Teresopolis, Brazil.

Babalola, S. A. 1966. The Current and Form ofYoruba ljala. Oxford: Oxford University Press.
KAYNAKA

Bahn, P. G . 1 995/96. New developments in Pleistocene art. Evol. Anthrop. 4: 2o4-215.

Baker, R. R. ve Bellis, M . A. 1 993- Human sperm competition: ejaculate adjustment by males and the
function of masturbation. Anim. Behav. 46: 86-885.
- 1995- Human Spenn Compeition: Copulation, Masurbation, and lnfdelity. Londra: Chapman and
HalL

Balter, M . 1996. Cave structure boosts Neanderthal image. Scienct: 27 1 : 44 9Barash. D . P . 1 978. Rape among mallards. Science 20 1 : 208.

Barkow, ) . H., Cosmides, L. ve Tooby, J . 1992. The Adapted Mind. New York: Oxford University Press.
Barrett. J . C. 1994- Fragments from Antiquity: An Archaeology of Social Life in Britain 2900-1200 BC.
Oxford: BlackwelL

Barton. R. A. 1996. Neocortex size and behavioral ecology in primates. Proc. Roy. Soc .. Series B 254:
63-68.
Barton, R. A. ve Dunbar, R. I . M . 1997. Evolution ofthe social brain. Whiten. A. ve Byme'n iinde.
R. W . . 1997= 240-2 63.

Bass, K .. yapmc. 1995- The Monkey in the Mirror. Bristol: B BC Natural History Unit.
_

1997- Bonobos of Wamba. Bristol: BBC Natural History Unit.

Bateman, A. ). 1948. lntrasexual selection in Drosophila. Heredity 2: 349-368.

Bateson. G. 1955- A new theory of play and fantasy. Psychiatric Research Reports 2: 39-51.
Bateson. P . 1 980. Optimal outbreeding and dhe development of sexual preferences in )apanese quail.
Z. Tierpsychol. 53= 231-244Bearder. S. K. ve Martin, R. D. 1979- The social organization of a noctumal primate revealed by radio
tracking. A Handbook of Biotelemetry and Radio-Tracking iinde. ed. C. ). Amlaner, Jr. ve D. W.
MacDonald. Oxford: Pergamon, s. 633-648.
Beer, G . 1983. Darwin's Plots: Evolutionary Narrative in Darwin, George Eliot. and Ninetunth-Cmtury
Fiction.

Londra: Routledge, Kegan PauL

Behringer. R. R., Cafe, R. L. Froelick, G. J . , Palmiter. R. D. ve Brinster. R. L 1 990 . Abnormal sexual

development in transgenic mice chronically expressing Mllerian inhibiting substance. Nature
345: 167-170Bell, G., 1982. The Masterpiece of Nature. Londra: Croom Helm.

_ 1988.

Sex and Death in Protozoa: History of an Obsession. Cambridge: Cambridge University

Press.

Benedict, R. 1934- Patterns of Culture. New York: Houghton Miffiin.

Berard, J . 0., Nrnberg, P., Epplen. J. T. ve Schmidtke. ) . I993- Male rank, reproductive behavior,
and reproductive success in free-ranging rhesus macaques.

Primates

34: 481-489.

Bercovitch. F. B. 1995. Female cooperation, consortship maintenance. and male mating success in
savana baboons. Anim. Behav. 50 (): 137-149Berman, ) . C. 1999- Bad hair days in the paleolithic: modem (re)constructions of the cave man. Am.
Anthropol. 101

(2).

Berta, P., Hawkins. ) . R., Sindair. A. H .. Taylor, A., Griffiths. B. L, Goodfellow, R. N. ve Fellous. M .
1990. Genetic evidence equating SRY and the testis determining factor. Nature 348: 448-452.

Biology and Gender Study Group. 1989. The importance of feminist critique for contemporary cell

Lucv' N i N M i RASI

437

biology. Feminism and Science iinde, ed. N. Tauna. Bloomington, I N : Indiana University Press,
172-187.
Birkhead. T. ve Moller. A. 1 993 Female control of paternity. TREE 8: I 0 0-104.
Bishop. M. G. 1 942. Spilt Milk. New York: G . P. Putnam's Sons.
_ 1 96 5 . A Suvey of Frencl Literature. New York: Harcourt. Brace and World.
Bisson. M. ve White. R. 1996. L'imagerie feminine du paleolithique: etude des fgurines de G rimaldi.
Culture 16: 5-47.
Bloch. M. 1971. Placing the Dead: Tombs, Ancestral Villages. and Kinship Organization in Madagascar.

Londra: Berkeley Square Press.

Blurton-Jones, N. G., Hawkes, K. ve O'Connell, J. 1989. Measuring and modeling costs of children in
two foraging societies. Comparative Socioecology: The Behovioral Ecology of Humans and Other
Mammals iinde, ed. V. Standen ve R. Foley. Londra: Blackwell Scientific, 367-390.
Boesch, C. 1994. Cooperative hunting in wild chimpanzees. Anim. Behav. 48: 653-667.
Boesch, C. ve Boesch, H. 1989. Hunting behavior of wild chimpanzees in the Ta! National Park.
Amer. ]. Phys. Anthrop. 78: 547-574
Boesch. D. 1991. Teaching among wild chimpanzees. A n i m . Behav. 41: 530533
Bogin. B. 1988. Patterns of Human Growth. New York: Cambridge University Press.
_ 1994. Adolescence in evolutionary perspective. Acta Pediatrica Supple. 406: 29-35.
Bonner, J . T. 1988. The Evolution of Complexity. Princeton: Princeton University Press.
_ 1998. The origins of multicellularity. Integrative Biology : -o.

Borgognini Tarli, S. M. ve Repetto, E. 1996. Sex differences in human populations: change through
time. Morbeck, M. E .. Galloway, A. ve Zihlman, A. iinde, 1996: 198-209.
Boserup, E. 1965. The Conditions of Agricultural Growth. Chicago: Aldine.

Bowlby, J. 1969. Attachment and Loss. Londra: Hogarth Press.

Boyd, R. ve Richerson, P. J. 1 985 . Culture and the Evolutionary Process. Chicago: University of Chicago
Press.
_ 1996. Why culture is common, but cultural evolution is rare. Proc. British Academy 88: 77-93.
Browne, R. A. 1993. Sex and the single brine shrimp. Natural History 5 ( 93 : 35-39
Bruner, J . S., Jolly, A. ve Sylva, K., ed. 1976. Play: Its Role in Development and Evolution. New York:
Basic Books.
Burghardt, G. M. 1991. Cognitive ethology and critica! anthropomorphism: a snake with two heads
and hog-nosed snakes that play dead. Cognitive Ethology: The Minds of Other Animals iinde, ed.
C. A. Ristau. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum, 53-90.
Burton, F. 1972. The integration of biology and behavior in the socialization of Macaca sylvana of
Gibraltar. Primate Socialization iinde, ed. F. Poirier. New York: Random House, 29-62.
Busby, M., ed. 1992 . Daughters ofAfrica. New York: Penguin.
Bush, S. 1978. Nettie M. Stevens and the discovery of sex determination by chromosomes. Jsis 69:
I 63 .

Buss, D. M. 1994a. The Evolution of Desire: Strategies of Human Mating. New York: Basic Books.
_ 1994b. The strategies of human mating. Amer. Scientist 82: 238-249.
Butler. D. 1999. Internet may help bridge the gap. Nature 397= ro-n.

KAY NAKA

Byatt, A. S .
Byrne,

R.

1 9 9 6 . Babel Tower. New York: Random House.

W. '9933 The complex leaf-gathering skills of mountain gorillas

ability and standardization.

(Gorilla g. htringei; vari-

A me r. ]. Primatcl. 3 1 : 241-261.

- 1993b. Do larger brains mean greater intelligence? Behav . . and Brain Scienus
- 1 99 5 The

Thinking Ape: Evolutionary Origins of I nteUige nu. Oxford: Oxford

6: 696-697.

U niversity Press.

- 1996. The misunderstood ape: cognitive skills of the gorilla. Reaching into Thought: The Minds of
the G reat

Apes iinde.

ed. A.

versity Press. 1 I I130.

E. Russon, K. A. Bard ve S . T. Parker. Cambridge: Cambridge Uni

- ' 997- The technical intelligence hypothesis: and additicnal evolutionary stimulus to intelligence,
Whiten, A. ve Byme. R. W . iinde,

1997: 2.893 .

Byrne, R. W . v e Whiten, A . 1985. Tactical deception o f familiar individuals in baboons. Anim. Behav.

33 = 669 - 673-

Machiavelliat Intelligence: Social Expertise and the Evolution of Intelligence in Monkeys.

Apes. and Humans. Oxford: Oxford University Press.
1990. Tactical deception in primates: the 1990 data-base. Primate Report 2.7: I IO I .

- ed. 1 988.
_
_

1997. Machiavellian intelligence. Whiten, A. ve Byrne, R. W. iinde, 1997= 1-24.

Campbell, B . G.

1996. An outline of human phylogeny. Lock, A. ve Peters, C. R. iinde, 1996: 31: 5 2.

Cann, R . , Stoneking, M. ve Wilson, A. C . 1 9 87 . Mitochondrial DNA and human evolution. Nature

325= 3 2 3 6 .
Carlson, A. 1 988. Chromosome count. Ms. Ekim: 40-44.
_

1991. When is a woman not a woman? Women's Sports and Fitness. Mart: 24-29.

1 994 Sex/gender verifcation in international sports: the need to reexamine policy-and our noti
ons of femininity. physical equality, and fair play. Women's Sports Federation.

Carlson, A .. Ehrhardt, A. A. ve Ferris, E.

cine 6: 305-315 .
Caro, T. M . v e Hauser, M . D .

1 5 1174

1993 Gender verifcation in competitive sports. Sports Medi

1 9 9 2 . Is there teaching in non-human animals? Quart. R ev . Biol. 67-

Caro, T. M . . Selen, D . W., Parish. A., Frank. R., Brown. D. M . , Voland,

E. ve Borgerhoff Mulder, M.

1995. Termination of reproduction n nonhuman and human female primates. Int . ] . Primatcl.

6(2): 205220.

Cartmill, M . 1 974. Rethinking primate origins.

_

Science 184: 436443.

1 99 1 . Book review of Primale Visions: Gender. Race. and Nature in the World of Modem Science by
Donna Haraway.

Int. ]. Primatol 12: 67-75.

Chagnon, N. A. 1988. Life histories, blood revenge. and watfare in a tribal population. Sciena

239:

985992.

Chance, M . R. A. ve Mead. A. P. 1953- Social behavior and primate evolution.

Symposia ofthe Soc. of

Exptl. Behaviour and Evolution 7: 395439

Chapais. B., Gauthier, C. , Prud'homme, J . ve Vasey,
Japanese macaques.
Chapman,

P. 1997. Relatedness threshold for nepotism in

Anim. Behav. 53: o89no.

T. ve Partridge, L. 1996. Sexual conflict as fuel for evolution. Nature 381: 189-190.

Charles, E. I953 The hour of birth.

Lucv' N i N M i RA S I

Brit. ].

Prev.

Soc. Med. 7= 43-59

439

Charles-Dominique, P. 1977. Ecology and Behavior of the Nceturnal Primates. Londra: Duckworth.
_

1 995. Food distribution and reproductive constraints in the evolution of social structure: noctur
nal primates and other mammals. Alterman, L.. Doyle, G. A. ve Izard. M. K. iinde. 1995: 425-

438.
Chehab, F. F . . Mounzih, K., Lu, R. ve Lim, M . E . 1 997. Early onset of reproductive function in nor
mal female mice treated with leptin. Science 275: 88-90.

Cheney. D. l. 1981. Intergroup encounters among free-ranging vervet monkeys. Folia primatol. 35:
124-146.

Cheney, D. L. ve Seyfarth. R. M . 1990. How Monkeys See the World: Inside the Mind of Another Species.
Chicago: University of Chicago Press.
Cheney, D. L. , Seyfarth, R. M. ve Palombit, R. 1996. Function and mechanisms underlying baboon
"contact" barks. Anim. Behav. 52(3): 507-518.
Cloud, P. 1978. Cosmos, Earth ad Man: A Short History of the Universe. New Haven: Yale University
Press.
Clutton-Brock, T. H., Albon, S. D. ve Guinness, F. E. 1 984. Maternal dominance, breeding success,
and birth sex rations in red deer. Nature 308: 358-360.
Clutton-Brock, T. H . . Guinness, F . E. ve Albon, S . D. 1 982. Red Deer: Behavior and Ecology of Two Se

xes. Chicago: University of Chicago Press.

Clutton-Brock, T. H. ve Harvey. P. H. 1 980. Primates, brains, and ecology. J. Zool., Lond. 207: 1 51-169.
Cohen, M . N . 1977. The Food Crisis in Prehistory: Overpopulation and the Origins of Agriculture. New
Haven: Yale University Press.
Concar, D. 1 996. Sisters are doing it for themselves. New Scientist, 17 Austos, s. 32-36.
Condon, W. S. ve Sander, L. W. 1974. Neonate mavement is synchronized with adult speech: interac
tional participation and language acquisition. Science 183= 99-101.
Conkey, M . W. 1991. Contexts of action, contexts for power: material culture and gender in the Mag
dalenian. Engendering Archaeology: Women in Prehistory iinde, ed. M . Conkey ve J . Gero. Oxford:
Basit Blackwell, 57-92.

A history of the interpretation of European "Paleolithic art": magic, mythogram, and metaphors for
modemity. Lock, A. ve Peters, C. R. iinde, 1996: 288-349.
Coolidge, H . 1. 1933- Pan paniscus: pygmy chimpanzee from South of the Congo Ri ver. Amer. ]. Phys.

Anthrop. 8: -57.
Cords, M . 1997 Friendships, alliances, reciprocity, and repair. Whiten, A. ve Byrne, R. W. iinde,
1 997 = 24-49
Comeli University. 19 97-1998. Courses of Study. lthaca, New York: Comeli U niversity.
Cosmides, L. ve Tooby, J. 1992. Cognitive adaptations for social Exchange. Barkow, J. H . , Cosmides,
L. ve Tooby, J. iinde, 1992: 63-229.
Crews, D. 1994. Constraints to parthenogenesis. Short, R. V. ve Balaban, E . iinde, 1994: 23-52.

Crick, F . 1 994. The Astonishing Hypothesis. Londra: Simon and Schuster.

Crook, 1 . H., 1965. The adaptive signifcance of avian social organizations. Symp. Zool. Soc. Lond. 18:
81-218.
_

1 988. The experiential cantext of intellect. Byrne. R. W. ve Whiten, A. iinde, 19 88: 347-362.

44 0

KAY NA KA

Crook,

).

H. ve Gartlan,

).

S.

1966. On the evolution of primate societies. Nature 210: 1200-1203.

Crow, J. F. 1999. The odds of losing at genetic roulette. Nature 39T 2{)3-294
Dalton. K. 1 964. The Premenstrual Syndrome. Springfeld.

I L:

Charles C . Thomas.

Daly, M. ve Wilson. M. 1983. Sex, Evalutian and Behavior. Boston: Willard Grant Press.

_ 1988. Evolutionary social psychology and family homicide. Scitru 242: 462-464.
Dart, R. A. '959 Adventures with the Missing Link. New York: Harper and Brothers.

Darwin. C. 1859. On the Origin of Specits by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured
_

Races in the Strugglefor Life. Londra: John Murray.

1871. The Descent of Man and Se!ection in Relation to Sex. New York: The M odern Library. Ran
dam House.

1872. The Expressian of the Emotions in Man and Ani mals. Londra: Murray.
Dasser, V. 1988. Mapping social concepts in monkeys. Byme. R. W. ve Whiten. A. iinde. g8 8 : 8s93
Dawkins. R. 1 976. The Selfish Gene. Oxford: Oxford U niversity Press.
_ 1 982. The Extended Phenotype. Oxford: W. H. Freeman.
_ 1 986. The Blind Watchmaker. New York: Norton.
de Duve, C. 1996. The birth of complex cells. Scientific American, Nisan: 50-57
de Laguna. G. A. 1927. Speech: ltsf nction and Development. Bloomington: Indiana University Press.
de Waal. F. 1 982. Chimpanzee Politics: Power and Sex among Apes. Londra: Jonathan Cape.
_ 1 989. Peacemaking among the Primates. Cambridge. MA: Harvard University Press.
_ 1995. Bonobo sex and society. Scientific American 272(3): 58-64.
_ 1996. Good Natured. Cambridge: MA, Harvard U niversity Press.
_ 1997. The Chimpanzee's service economy: food for grooming. Evolution and Human Bel-av. 18:
375386.
de Waal, F. ve Lanting, F. 19 97. Bonobo: The Forgolten Ape. Berkeley: University of Califomia Press.
Decary, R. 1969. Souvenirs et Croquis de la Yere Malgache. Paris: Editions M aritimes et d'Outre-Mer.
DeCasper, A. J. ve Fifer, W. P. 1980. Of human bonding: newboms prefer their mothers' voices. Science 208: 1 174-1176.
Dennett, D. 1978. Brainstorms: Philosophical Essays on the Mind and Psychology. Cambridge, MA: Bradford Booksj M IT Press.
_

1991. Consciousness Explained. Harmondsworth, U K: Penguin Books.

_ 1995. Darwin 's Dangerous Idea: Evoltion aml the Mearings of Lifo. New York: Simon and Schuster.
Descartes. R. 647/ I993 Discourse on Method. Indianapolis: Hackett Publishing Co.
Desmond. A. ve Moore. J. 1991. Darn,in. New York: Wamer Books.
Diamond, J. 1992. The Third Chimpanzee. New York: HarperCollins.
_ 1 996. Competition for brain space. Natm 382: 756-757
_ 1997 Why Is Sex Fun? The Evolution of Human Sexuality. Londra: Weidenfeld and Nicolson.
Diamond. M. 1997. Changing sex is hard to do. Sence 275= 1745.
Diamond, M . ve Sigmundson. M . D . I997 Sex reassignment at birth . Arch. Pediatr. Ado!esc. Mtd. s:
298303Dickmann. M . 1981. Paternal canfidence and dowry compctition: a biocultural analysis of purdah.
Lucv' N i N M i RAs

44 1

Natural Selection and Social Behavior iinde,

ed.

R. D.

Alexander and

D. W.

Tinkle. New

York:

Chiron Press, 4 17-438.

Dittus. W. P. J. 1998. B i rth sex ratios in toque macaques and other mammals: integraling the eflects
of ma ternal condition and competition. Belav. Ecol. Sociobiol. 44: 149-160.

Doran, D. ve McNeilage. A. 19 98. Gorilla

Dorit, R . L , Akashi. H. ve

Gi lbert,

ecology

and behavior. Evolutionary Anthropol. 6: 120- I J I .

W . 1995. Alsence o f polynorphism a t the ZFY locus o n the hu

man Y chromosome. Science 268: 8J-185.

Doyle. J . A. 1985. Sex and Gender. Dubuque. lowa: W. C. Brown.

Drury. R. 1729. Madagascar, or Robert Drury's journal during Fifteen Years'Captivity on That lslad.
Londra: W. Meadow.
Dunbar. R. 1 992. Neocortex size as a constraint on group size in primates. ]. Hum. Evol. 22: 469493_

1993- Social organization of the gelada. Theropithecus: THe Rise and Fall of a Primale Genus iin-

1995a. The mating system of the Callitrichid Primates: I Conditions for the co-evolution of pair

1 995b. Neocortex size and group size in primates-a test of the hypothesis. ]. Hum. Evol. .8: 287-

1996. Deterninants of group size in primates: a general model. Proc. British Academy 88: 33-58.

de, ed. N. Jablonski. Cambridge: Cambridge University Press, 425-439.

bonding and twinning. Anim. Behav. 50: 1057-1070.
296.

1998a. Grooming. Gossip, and the Evolution of Language. Cambridge. M A: Harvard U niversity

1998b. The social brain hypothesis. Evol. Anthropol. 6: 178-1 90.

Press.
Dyson, G. 1997. Danvin among the Machines: The Evolution ofGlobal Intelligence. Reading. MA: Addi
son-Wesley.
Eibl-Eibesfeldt, I. 1972. Similarities and differences between cultures in expressive movements. Non

Verbal Communication iinde, ed. R. A. Hinde. Cambridge: Cambridge University Press, 297314.
_

1973. The expressive movement of the deaf-and-blind bom. Social Communication and Movement
iinde, ed. M. von Cranach ve I. Vine. Londra: Academic Press.

Eisenberg, J. F. 1 966. The social organization of mammals. Handbuch Zool. 8: 1-92.

_

1 981. The Mammalian Radiations. Chicago: University of Chicago Press.

Eldredge, N. ve Gould, S. J. 1982. Punctuated equilibria: an alternative to phyletic gradualism. Models

in Paleobiology iinde, ed. T. M. Schopf. San Francisco: Freeman, Cooper and Co., 82-115.
Erikson. C. J. ve Zenone, P .

G.

1976. Courtship differences in male ring doves: avoidance of cuc

koldry? Science 192: 1353-1 354.

Everdell, W. R. 1997. The First Modems: Profiles in the Origins of Twentieth-Century Thought. Chicago:
University of Chicago Press.
Eyre-Walker, A., and Keightley, P. D. 1999. High genomic deleterious mutation rates in hominids.
Nature 39T 344-347Eyre-Walker, A., Smith, N. H . ve Maynard Smith, J . 1999. How clonal are mitochondria? Proc. Roy.
Soc B 266: 477-483-

442

KAYNAKA

Faik, D. 1 9 97. Brain evolution in females: an answer to M r . Lovejoy. Hager, L D. ind. 1997a: 1 14
1 36.

Faik, D . , Hildebolt, C. ve Vannier, M . ' 994 Relationship of squamosal suture to asterion

rm

extem;,l

skull surfaces versus endocasts of pongids: implications for H adar Early Hominid AL 6 2 - 21l .

Amer. ]. Phys. Anthrop 93 : 4 3 5 -440 .

Fausto-Sterling, A. 1992. Myths of Gender: Biological Theori.es about Mak and Femak. New York: Basic
Books.

Fausto-Sterling , A. ve Balaban, E. 1 9 9 3 . Genehes and male sexual orientation. Sciena 261: 125712)
Fay,

R.

E., Turner,

C. F . , Klassen, A. D . ve Gagnon, J . H . 1 989. Prevalence and patterns of same-gen

der sexual contact among men. Science 243= 338-348.

Fedigan, L. M. 1 9 97 .

l s primatology a fe minist science? Hager, L D . iinde, 1997a: 56-75.

Fedigan, L M. ve Rose, L M. 1 995. Interbirth interval variation in three sympatric species of neotro
pical monkey. Amer. ]. Primatol. 3T 9-24.

L ve Strum,

Fedigan,

sity Press.
Feibel.

S., ed. baslmakta. Gender ard History in Primatology. Chicago: Chicago U niver

C. S . . Agnew, N . , Latimer, B., Demas, M., Marshall. F., Waane, S . A. C. ve Schmid . P. 1995.

The Laetoli hominid footprints: a preliminary report on conservation and scientific restudy. Evol.
Anthropol. 4: 149-154

Feldman, M . v e Laland, K. 1 9 9 6 . Gene-culture coevolutionary theory. Tree : 453477

Fenchel, T. ve Finlay, B . T. 1994. The evolution of life without oxygen. Amer. Scientist 82: 22-29.

Fernald, A. 1992. Human maternal vocalizations to infants as biologically relevant signals: an evolutionary perspective. Barkow, J.

H . , Cosmides, L. ve Tooby, J .iinde. 1992: 391-428 .

J . -F . . Strtkuhl. K. F., Stocker. R. F. v e Greenspan, R. J . 1 9 9 5 . Genetic feminization of bra-

Ferveur,

in structures and changed sexual orientation in male Drosophilc. Science 26T 902-905.
Fildes,

V. 1 98 6 . Breasts, Bottles and Babies. Edinburgh: Ediburgh University Press.

19 88 . Wet Nrsing. Londra: Basil BlackwelL

Finkel, E. 1 9 98. Aboriginal groups warm to studies of early Australians. Science 280: 1342-1343
Fisher, R. A. 1 9 3 0 . The Genetical Theory of Natural Sekction. Oxford: Ciarendon Press.
Fleagle,

J.

Fogel. R.

G. 1 988. Primate Adaptation and Evolution. San Diego: Academic Press.

W. 1 9 97- The global struggle to escape from chronic malnutrition since 1700. WFPJUNU

Seminar, May J. 1 998 : 15-29.

Foley. R. 1 9 9 5 . Humans before Hmarity. Oxford: Blackwell

_ 19 96. An evolutionary and chronological framework for human social behaviour. Proc. British
Academy 88: 95-II7.
_

1 998. Genes, evolution and diverstiy: yet anather look at modem human origins. Evol. Anthrop.
6: 1 9 1 1 9 3

Foley. R. A. v e

Lee,

P.

C. 1 989. Finite social space, evolutionary pathways, a n d reconstructing homi-

nid behavior. Science 243= 901-906 .

Forbes. L S. 1 9 97. Th e evolutionary biology o f spontaneous abortion in humans. T R E E 12: 446-450.

Forsyth. A. 1 98 6 . A Natural History of Sex. New York: Scribners.

Fossey, D . 1 98 3 . Gorillas in the Mist. Boston: Houghton Miffiin.

Lucv' N i N

M i RA s

443

Fox Keller. E. 1994 Refiguring Lifo: Metaplors of Twentietl Century Biology. New York: Colunbia Uni
versity Press.
Fraser. G. M . 1994 Flashman and the Angel of the Lord. Londra: HarperCollins.
Freeman. D. 1983. Margaret Mead and Samoa: The Making and Unmaking of an Anthropological Myth.
Cambridge. MA: Harvard University Press.
Freuchen. P. 1935. Aretic Adventure: My Lifo in the Frozen North. New York: Farrar.
Freud, S. 1910/1965. Infantile Sexuality, from Three Contributions to Sexual Theory. The Child iin
de, ed. W. Kessen. New York: John Wiley and Sons, 247-267.

Frisch. R. E. 1976. Critica) metabolic mass and the age at menarche. Ann. Hum. Biol. r 489.

Frisch. R. E. ve MacArthur. J. W. 1974. Menstrual cycles: fatness as a determinant of minimum we

ight for height necessary for their maintenance or onset. Science 1 8r 949-951.
Furuichi, T . 1987. Sexual swelling. receptivity a n d grouping of wild pygmy chimpanzees at Wamba,
Zaire. Primates 28: 309-318.
1992. The prolonged estrus offemales and factors influencing mating in a wild group of bono
bos (Pan paniscus) in Wamba, Zaire. Topics in Primatology iinde, Vol 2: Behavior, Ecology, and
Conservation. ed. N. ltoiga. Y. Sugiyama, G. P. Sackett ve K. R. Thompson. Tokyo: U niversity of
Tokyo Press, 179-190.
Gadgil, M . ve Bossert. W. 1970. Life history consequences of natural selection. Am. Nat. 1 04: 1-24.
Gagneux, P . . Boesch, C. ve Woodruff. D. S. 1999 Female reproductive strategies, paternity and com
munity structure in wild West African Chimpanzees. Anim. Behav. ST 9-12.
Gahr, M . 1994 Brain structure: causes and consequences of brain sex. Short, R. V. ve Balaban, E.
iinde. 1994: 273-302.
Galdikas. B . 1981. Orang-utan reproduction in the wild. Reproductive Biology of the Great Apes iinde,
ed. C. E . Graham. New York: Academic Pres, 28 1-300.
_ 1988. Orangutan diet, range and activity at Tanjung Puting. Int. ]. Primatol. 9: 1-37.
_ 19 95a. Reflectios of Eden. Bostan: Little, Brown.
_ 1995b. Social and reproductive behavior of wild adolescent female orang-utans. The Neglected Ape
_

iinde, ed. R. D. Nadler, B. M. F. Galdikas, L. K. Sheeran ve N. Rosen. New York: Plenum Pres.

163182.
Galef, B . G. 1992. The question of animal culture. Hum. Nat. r 1 57-178.
Gallup, G. G. J. 1970. Chimpanzees: self-recognition. Science 167= 86-87.
_ 1982. Self-awareness and the emergence of mind in primates. Amer. ]. Primatol. 2: 237-248.
Gallup, G . G. J., Povinelli, D. J., Suarez, S . D. Veerson, J . R., Lethmate, ) . ve Menzel E . W., Jr . 1995.
Further reflections on self-recognition in primates. Anim. Behav. 50(6): 1525-1532.
Garber, P. A. 1997. On efor all and breeding for one: cooperation and competition as a tamarn rep
roductive strategy. Evol. Anthrop. s : 187- 1 98.
Garber, P. A., Encarnacion, F., Maya, L. v e Pruetz, J . D. 1993- Demographic a n d reproductive pat
terns in mustached tamarn monkeys (Saguinus mystaxl): implications for reconstructing
platyrrhine mating systems. Amer. ]. Primatol. 29: 235-254.
Gardner, R. A. ve Gardner, B. T. 1 969. Teaching sign language to a chimpanzee. Science 165= 664-672.
_ 1978. Comparative psychology and language acquisition. Ann. N. Y. Acad. Sci. 309: 37-76.

44 4

KAY NA I<A

Gaulin, S. J. C. ve Boster, J. S. 1 9 90. Dowry as female competition. Ar. Anthropologist 92: 994100).
Geertz, C. 1 963.

Agricultural l nvol ution : The

Process

versity of California Press.

of Ecological Change in lndonesia. Berkeley:

{.; r i-

Gibbons, A . ' 995 The mystery of humanity's missing mutations. Sciena 26T 35-36.

1996: Homo :r:ctus in Java: a 25o.ooo-year anachronism. Sciena 274: 184-842.

'9 97 Y Chromosome shows that Adam was an African. Sci:na 278: 8o4-8os.
1998. Solving the brain's energy crisis. Science 280: 1345-1347

Gibson. R. M . ve Langen, T. A. 1996. How do animals choose their mates? TREE : 46 8-47 0.
Gibson, W. 1 996. Idoru. New York: G. P. Putnam.

Gigerenzer, G. '997 The modularity of social intelligence. Whiten, A. ve Byme, R. W. iinde, '99T
2 6 42 89.

Goldizen, A. W. 19 90. A comparative perspective on the evolution of tamarin and marmoset mating
systems. Int . ]. Primatol. 1 1 : 63-84.

Goldschmidt, K. 1995. The Organism. New York: Zone Books.

Goodall, J. 1 963 . My life among the wild chimpanzees. Nat. Gwg. 124(2): 272-308.
_

1 964. Miss Goodall and the Wild Chimpanz::s. Washington, DC: National Geographic Society.

196 8 . The behavior of free-living chimpanzees in the Gombe Stream Reserve. Ani m. Behav . Mo-

1 986. The Chimpanzus of Gombe: Patterns of Behavior. Cambridge, MA: Harvard University

nographs 1 (3): 165-3II.

Press.

Goodwin, B . 1997. The Emergmce of Order. International Congress on Artificial life, Brighton, U K.
Gopnik, M., Dalalakis, J . , Fukuda, E., Fukuda, S. ve Kehayia, E. 1996. Genetic language impairment:
unruly grammars. Proc. British Academy 88: 223-251.

Gore, R. 1 9 97. The first steps. Nat. Geographic 191 : 72-99.

Gossett, H . 1 988. Presenting . . . Sister No Blues. lthaca, NY: Firebrand Books.

Gould, J. L. ve Gould, C. G. 1997 Sexual Selection: Mat: Choice and Courtship in Natur:. New York:
Scientific American library. W. H. Freeman and Co.
Gould, S. J. I977 Ever Since Darwin. Londra: Burnett. 21-27.
_

1 987. An Urchin in the Storm. New York: Norton.

1 989. Wonderful Life: THe Burgess Slale and the Nature of History. Neq York: Norton.

_ 1997a. Darwinian fundamentalism.

New York Review of Books 12 Haziran, s. 34-37.

1997b. Evolution: the pleasures of pluralism. New York Review of Books, 26 Haziran, s. 4752.

Gould, S. J. ve Eldredge, N . 1 993 Punctuated equilibrium comes of age. Nature 336: 223-227.

Gould, S . J . ve Lewontin, R. C. 979 The spandrels of San Marco and the Panglossian paradigm: a
critique of the adaptationist programme. Proc. Roy. Soc. Lond. Series B 205: 281-288.

Gouzoules, S., Gouzoules, H. ve Marler, P. 1 984 . Rhesus monkey (Macaca mulatta) screams: representative signaling in the recruitment of agonistic aid. Anim. Behav. 32: 82-193

Grabruker, M . 1988. There's a Good Gir!. Londra: Women's Press.

Graham, C. E., ed. 1981. Reproductive Biology of the Great Apes\. New York: Academic Press.
Grandin, T. 1998. Inside View of Autism. Center for the Study of Autism iinde, .autism.orgjtemplejinsidefhtml.

Lucv ' N i N M i RAS

445

Grant. B. R. ve Grant, P. R. 1989.

Finch of the

Evoldionary Dynamics of a Natural Population: The Large Cactus

Galapagos. Princeton: Princeton University Press.

Grant, P. R. 1986.

Ecology and Evolution of Danvin 's Finches.

Princeton: Princeton U niversity PrPss.

Grayson, D. K. 1 99 8. Canfrning antiquity in the Americas. Review of T. D. Dillehay, Monte Verde:

Late Pleistoccne Site in Chile (Washington, DC: Smithsonian Pres, 19 97). Science 282: 1425-1426.

Greenwood. P. J . ve Adams. J. 1 9 87. The Ecology of Sex. Londra: Edward Arnold.

Griffin, D. R. 1 97 6. The Question of Animal Awareness. New York: The Rockefeller University Press.

_ 1 9 84.

Animal Thinking.

Gross, J., ed. 1 99 5 .

Cambridge. MA: Harvard University Press.

The Oxford Book of Comic Verse.

Oxford: Oxford University Press.

Guinee, L. ve Payne, K. 19 88. Rhyme-like repetitions in songs ofhumpback whales. Ethology 79: 295-306.
Gutin, J . 1995 Do Kenya tools root the birth of modern thought in Africa? Science 270: m8-m 9 .
Hager, L. D. 1 997a. Women
_

1997b.

Haig,

D.

in Human Evolution.

Londra: Routledge.

Sex and gender in paleoanthropology. Hager, L. D. iinde, 19 97a: 1-28 .

1993-

Genetic conflicts in human pregnancy. Quart. Rev. Biol 68: 495-532.

Haig, D. ve Trivers, R. 1 995 Genomic imprinting: causes and consequences. Genomic fmprinting:
Causes and Consequences

iinde, ed. R. Ohlsson, K. Hall ve M. Ritzen. Cambridge: Cambridge

University Pres, 17-28.

Hamer, D. H . . Hu, S., Magnuson, V. L, Hu, N. ve Pattatucci, A. M. 1993. A linkage between DNA
markers on the X chromosome and male sexual orientation. Science 291: 321-327.

Hamilton, W. D. 1 9 64. The genetical theory of social behavior, I . I l . J . Theoretical Biology T 1-52.

_ 1996. The Narrow Roads of Gene Land: The Co!lected Papers of W. D. Hamilton. Oxford: W . H. Fre

emanjSpektrum.

Hamilton,

W. D. ve Lenton, T. M. 1998. Spora and Gaia: how microbes fly with their clouds. Etho

logy, Ecology and Evolution

Hamilton,

W. D. ve Zuk,

218: 384387.

10: 1-16.

M. 1 98 2. Heritable true fitness and bright birds: a role for parasites? Science

Hammer, M . F. 1995. A recent comman ancestry of human Y chromosomes. Nature 378 : 376-378.

Haqq, C. M., King, C.-Y., Ukiyama, E., Falsaf, S., Haqq, T. N., Donahoe, R. K. ve Weiss, M . A. 1 9 94.
Mo!ecular basis of mammalian sexual determination: activation of Mllerian inhibiting subs tan
ce gene expressian by SRY. Science 266: 1494-1499
Haraway, D. 1 9 8 9 . Primate Visions: Gender, Race and Nature in the World of Modern Science. New
York: Routledge.

_ 1991. Simians, Cyborgs, and Women: The Reinvention of Nature. New York: Routledge.

_ 1997. Modest-Witness@ Second-Millenium. FemaleMan-Meets-Onco-Mouse: Feminism and Technosci

ence. New York: Routledge.

Harcourt, A. H . 1988. Evolution and family homicide (letter). Science 243: 462-463.
Harcourt, A. H., Harvey. H . H., Larson, S. G. ve Short, R. 1981. Testis weight, body weight, and bre
eding system in primates. Na ture 293= 5557

Harcourt, A. H . , Purvis, A. ve Ules, L. 1995. Sperm competition: mating system, not breeding se
ason, affects testes size of primates. Functional Ecology 9(3): 468-476.
Hartung, J . 1976. On natural selection and the inheritance ofwealth. Curr. Anth ropology IT 6 2-613.

KAYNAKA

Hatziolos, M. ve Caldwell, R. L. 1983. Role reversal in courtship in the stomatopod Psuukuilla cil
ata (crustacea) . Anim. B:hav. 31: 10771087.

Hausfater, G. ve Hrdy, S. B . , ed. 1 984. Infanticide: Comparative and Evolutionary Perspectives. Hawt
home, NY: Aldine.

Hayaki, H. 1 985. Social play of juvenile and adolescent chim panzees in the Mahale Mountains N<tional Park, Tanzanya, Primates 26: 343-360.
Hayes, C . 1 9 5 1 . The Ape in Our House. New York: Harper and Brothers.

Hayes, ). M. 1996. The earliest memories of life on earth. Nature 384: 21-22b

Hayes, K. ve Hayes, C. 1 952. lmitation in a home-raised chimpanzee. ]. Comp. Physiol. Psychol. 45:

450459
Heinrich. B. 1 9 8 9. Ravens in Winter. New York: Summit Books.
Helmstaedt. K. ve Freeman. A. 1998. Blowing the whistle on drugs. Toronto Globe and Mail, Ekim 31.
s. A 26 -A 24 .

R. J . , loveland, D. H. ve Cable, C. 1976. Natural concepts in pigeons, ]. Exp. Psychol.:

Animal Behavior Processes 2: 285-302.
Heurtebize, G . 1986. Histoire des Afomarolahy (Extrtme-sud de Madagaswr. Paris: CNRS.
Heyser, N., Kapoor, S. ve Sandler. J ., ed. 1995. A Commitment to the World's Women. New York: UNIFEM.
Hobbes, T. 1 6 5 1 . Leviathan; or the Matter, Forme, and Power of a Commonwealth Ecclesiasticall and Civii!. londra: Andrew Crooke.
Hobson, P. R. 1993 Autism and the Development of the Mind. E . Hove. Sussex. UK: lawrence Erlbaum

Herrnstein,

Associates.

Hoffmann, E . T. A. 8 6/I97 I. The Sandman. A Romantic Storybook iinde, ed. M. G. Bishop. lthaca.
NY: Comeli University Press, 91-120.

Hofstadter, D. R. 1 97 9. Gdel, Escher, Bach: An Eternal Golden Braid. New York: Basic Books.
Holden, C. 1992. Twin study links genes to homosexuality. Science: 33

_ 1995 More on genes and homosexuality.

Science 268: 1571.

IQ? Science 28o: 68.
_ 1999. Neanderthals left speechless? Science 283= 1n.
_ 1 998. The first gene marker for

Holloway, R. l. ve Shapiro, ) . S . 1 992. Relationship of squamosal suture to asterion in Pongids (Pan):

relevance to early hominid brain evolution. Amer. ]. Phys. Anthrop. 89: 275-282.
Hood, l. C. ve Joll, A. 1995. Trop fission in female Lernur wtta at Berenty Reserve. Madagascar. Int.

]. Primatol. 6: 997-o6.
Houde, A. E. 1 99 7 . Sex, Color, and Mate Choice in Guppies. Princeton: Princeton University Press.
Hrdy. S. B. 1977. The Langurs of Abu. Cambridge. MA: Harvard University Press.
_

98. The Woman That Never Evolved. Cambridge. MA: Harvard University Press.
Reinventing the Future iinde. ed. T. A. Bass. Reading. MA: Addi
son-Wesley: 7-25.
Hubbard, R. 1979. Have only men evolved? Discovering Reality iinde. ed. S. Harding ve M. B. Hintik
ka. New York: Schenkman, 45 -69.
Humphrey, N. 1976. The social function of intellect. Growing Points in Ethology iinde. ed. P. P. G.

_ 1 99 3 . Sex and the mating game.

Bateson ve R. A. H inde. Cambridge: Cambridge University Pres, 307-317.

Lucv' N i N

M i RA s

447

Hunt, K. D. 1998. Ecological morphology

of A ustralopithecus afarensis: raveliing terrestrially, eating

arboreally. Primate Locomotion: Recent Advances, ed. E . Strasser.

Mc Henry. New York: Plenum Pres, 397-4 18.

J.

F l eag l e, A. Rosenberger ve H .

Hunt. L. 1998. Send in the clouds. New Scimtist. May 30, s. 28-33.
Hunter. R. H. F. 1995. Sex Determination. Differetiation, and Intersexuality i n Placental Mammals.
Cambridge: Cambridge University Press.
Hurst. L. D. ve Hamilton, W. D. 1992. Cytoplasmic fusion and the nature of the sexes. Proc. Royal

Soc. Londra: Series B 247= 189.

Hurst, L. D. ve McVean. G. T. 1996 . . . . , and scandalous syrnbionts. Na t u re 381: 65o-65 .
Hutchinson, G. E. 1981. Randam adaptation and innovation in human evolution. Amer. Scientist 69:
161-165.

Huxley. A. 1967. Fifth philosopher's song. Collected Poems iinde. Londra: Chatto & Windus.

Huxley, J . S. 1914. The courtship habits of the great crested grebe ( Podiceps cristatus) with an addition
to the theory of sexual selection. Proc. Zool. Soc. Lond. 35: 49 1-562.
Huxley. T. H . 86. On the brain of Ateles paniscus. Proc. Zool. Soc. Lond. 861: 249-260.
_

863. Man 's Place in Nature. Londra: Macmillan.

Hyman, S. E. 1998. Neurobiology: a new image for fear and emotion. Nature 393.' 417-418.
Jmanishi. K. 1 965. The origin of the human family: a primatological approach. japanese Monkeys: A

Colle_-ion of Translations iinde, ed. K. Imanisbi and S. A. Altmann, Edmonton, Alberta: S.

A.

Altmann, II3-140.
lnoue, N. ve Matsuzawa, T. baslmakta, Chimpanzees'leaming of nut-cracking in Bossue. Guinea.
Isaac, G. 1978. The food-sharing behavior of proto-human hominids. Sci. American 238(4): 90-108.
!tani, J ., Tokuda, K. . Furuya, Y. , Kano, K. ve Shin, Y. 1 963. The social construction of natural troops
of Japanese Monkeys in Takasakiyama. Primates 4(3): 1-42.
jakubowski, M. ve Terkel. ) . 1982. lnfanticide and caretaking in non-lactating Mus musculus: influen
ce of genotype. family group and sex. Anim. Behav. 30: I 029-I035
james, W. 1892/1920. Psychology: Briefer Course. New York: Henry Holt.
jane Goodall Institute. 1998. )Gl Newsletter, Jane Goodall Institute, Box 14890, Silver Spring, MD
209li4890.

Johanson. D. C. ve Edey, M. 1981. Lucy: THe Beginnings of Humankind. New York: Simon and Schuster.
johanson. D. C., Edgar, B. ve Brill, D. 1995 From Lucy to Language. New York: Simon and Schuster.
Jolly, A. 1964. Prosimians' manipulation of simple object problems. Anim. Behav. 12: 560-570.
_

1966. Lernur social behavior and primate intelligence. Science 153: 501-506.

_ 1972. Hour of birth in primates and man. Folia primatol. 8: 108-12 1 .

_
_
_

1973- Primate birth hour. lnt1. Zoo Yearbk. r 391-397.

1980. A World Like Our Own: Man and Nature in Madagascar. New Haven: Yale University Press.

1985. The Evolution of Primale Behavior, 2nd ed. New York: MacMillan.

1 991. Conscious chimpanzees? Cognitive Ethology: The Minds of Other Animals iinde, ed. C. A.

1996. Primale communication, lies, and ideas. Lock, A . ve Peters, C. R . iinde, 1996: 167-177.

1997. Social intelligence and sexual reproduction: evolutionary strategies. Morbeck, M . E., Gallo-

Ristau. Hillsdale, N ) : Lawrence Erlbaum, 231-252.

I<A Y N A I<A

way, A. ve Zihlnan, A. iinde, 1 996: 262269.

- 1998. Pair-bonding. fenale aggression. and the evolution of lernur societies. Folia primakli
69(Suppl. ): 1 - 1 3 .
Jolly. A . v e J olly, M . 1990. A view from the other e n d o f the telescope. Review o f Haraway. Primare
Visions. New Scientist,

21 Nisan , s. 58.

Jones, I. L. ve Hunter. F. M. 1993. Mutual selection in a monogamous seabird. Nature 362: 238-239.
Jones, J. S. 1981. Models of speciation-the evidence from Drosophila. Nature 289: 743Kabnick, K. S . ve Peattie, D. A. 1991. Giardia: a missing link between prokaryotes and eukaryotes.
Amer. Scienlis 79: 3443Kagan. }. 1971. Change and Continuity i n Infancy. New York: John Wiley & Sons.

Kaiser. I. H. ve Halberg, F. 1962. Circadian periodic aspects ofbirth. Ann. N.Y.A:ad. Sci. 98: 1056-1067.

Kano, T. 1992. The Las Ape: Pygmy Chimpanzee Behavior and Ecology. Stanford, CA: Stanford t:niversity Press.
Kappeler, P. M. 1993. Reconciliation and post-conflict behavior in ringtailed ( Lernur catta) and redf
ronted (Eulemur fulvus rufus) lenurs. Ani m. Behav. 4 5 : 901-915.

Kauffman, S. 992. The Origins of Order. Oxford: Oxford University Press.

Kawai, M. 958. On the system of social ranks in a natural trop of japanese monkeys, : basic rank
and dependent rank. Primates : n -3o.

Kellogg. W. N . ve Kellogg. L. A. 1993 The Ape and the Child: A Study of Environrnental lnjluences upon
Early Behavior.

New York: McGraw-Hill.

Kinler. R . ve Johnstone, R. A_ 1997- Begging the question: are offspring solicitation behaviors signs
of need? TREE 12:

n-s.

King, M.-C. 993. Sexual orientation and the X. Nature 364: 288-289.

Kinsey, C., Pomeroy, W. B. ve Martin, C. E . 1949. Sexual Behavior in the Human Male. Philadelphia:
Saunders.
Kitcher, P. 1 985. Vaulting Ambition. Cambridge. MA: M IT Press.
Knight, R. D .. Freeland, S. J. ve Landweber. L. F. 1999. Selection. history. and chemistr) the three fa
ces of the genetic code. Tmds in Biochern. Sci. 24: 241-247.
Koestler, A. 968. The Ghost i n the Machine. New York: Macmillan.

Komdeur, J ., Daan, S., Tinbergen, J. ve Mateman. C. 1997. Extreme adaptive modifcation of sex ratio
of the Seychelles warber's eggs. Nature 385: 522-525.

Kondrashov. A. S . 1 988. Deleterious mutations and the evolution of se."Ual reproduction. Nature 336:
435-440.
Kopman. P., Gubbay, J., Vivian, N., Goodfellow. P. ve Loveli-Badge. R. 1991. Male development of
chromosomally female mice transgenic for Sry. Nature 351: IJ7121.
Korach, K. S. 19 94. Insights from the study of animals lacking a functional estrogen receptor. Science
266: 1524-1527.
Krings. M., Stone. A., Schmitz. R. W .. Kraintitzid. H .. Stoneking. M. ve Paabo. S. 1997. Neandertal
DNA sequences and the origin of modem hunans. Cell 90: 120.
Kuhl, P. K .. Williams, K. A., Lacerda, F .. Stevens. K. N. ve Lindblom. B. 1992- linguistic experience
alters phonetic perception by 6 months of age. Scimce 255: 6o6-6o8.

Lucv' N i N M i RA s

449

Kummer, H. 1967. Tripartite relations in hamadryas baboons. Social Commmication among Primates
iinde, ed. S. A. Altmann. Chicago: University of Chicago Pres. 63-73.
_

1995. In Quest of the Sacred Baboon: A Scientist 's journey. Princeton: Princeton U niversity Press.

Kummer, H ., Daston, L., Gegerenzer, G. ve Silk. }. 1997 The social intelligence hypothesis. Human

by Nature: Between Biology and the Social Sciences iinde. ed. P. Weingart,
Mitchell ve S. Maasen. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum, 157-179

P. Richerson, S. D.

Kuper. A. 1 999. Culture: THe Anthropologists 'Account. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Landau, M. 1991. Narratives of Human Evolution. New Haven: Yale University Press.
Langers. S. 1957. Philosophy in a New Key. Cambridge. MA: Harvard U niversity Press.
Lattimore, R. 1960. Grek Lyrics. Chicago: Phoenix Books, University of Chicago Press.
Lawick-Goodall, J. v. 1971. In the Shadow of Man. Londra: Collins.
Leakey, M .. Feibel, C. S., McDougal. I. ve Walker, A. 1 995. New four-million-year-old hominid speci
es from Kanapoi and Allia Bay, Kenya. Nature 376: 565-571.
Lee, M. O. 1994. Wagner's Ring: Turning the Sky Raund. New York: Limelight Editions.
Leigh, E. G. 1971. <\daptation and Diversity: Natural History and the Mathematics of Evolution. San
Francisco: Freeman, Cooper.
Leslie, A. M. 1991. The theory of mind impairment in autism: evidence for a modular mechanism i n
development? Natural Theories of Mind iinde, e d . A. Whiten. Oxford: Basil Blackwell, 63-78.

Lessing, D. I994 Under My Skin: Volume One of My Autobiography, to 1949. Londra: H arperCollins.

Lewin, R. 1992. Complexity: Life at the Edge of Chaos. New York: Macmillan.
_

1998. Principles of Human Evolution. Malden, MA: Blackwell Science.

Liberman, A. M. ve Mattingly, I . 19 89. A specialization for speech perception. Science 243: 489-494.
Linden, E. 1986. Silm Partners. The Legacy of the Ape Language Experiments. New York: Times Books,
Randoru House.
Lively, C. M . 1987. Red Queen hypothesis supported by parasitism in sexual and dona! fsh. Nature
344: 864-866.
Lock, A. ve Nobbs, M. 1996. Australian aboriginal art. Lock, A. ve Peters, C. R. iinde, 1996: 351-357.
Lock, A. ve Peters, C. R. 1996. Handbook of Human Symbolic Evolution. Oxford: Ciarendon Pres.
Lorenz, K. 1935/1970. Companions as factors in the bird's environment. Konrad Lorenz: Studies in

Animal and Human Behavior iinde, vol. , ed. R. Martin. Londra: Methuen, 1 01 -258.
_
_

1952. King Salomon 's Ring: New Light on Animal Ways. Londra: Methuen.
1966. On Aggression. Londra: Methuen and Co, Ltd.

1975. Evalutian and Modification of Behavior. Chicago: Chicago University Press.

Lovejoy, C. O. 1981. The Origin of Man. Science 2n: 341-348.

Lovelock, J . E. 1979. Gaia: A New Look at Life on Earth. Oxford: Oxford U niversity Press.
Low, B. S., Alexander. R. D. ve Noonan, K. M. 1 987. Human hips. breasts and buttocks: i s fat decepti
ve? Ethology and Sociobiology 8: 249-258.
MacArthur, R. H . ve Wilson, E . O. 1967. The Theory of Isiand Biogeography. Princeton: Princeton U ni
versity Press.
MacDonald, G . F. 1996. Haida Art. Seattle: U niversity of Washington Press.
Machiavelli, N. 1 513/96. The Prince. Harmnondsworth: Penguin Books.

4 50

KAY NAKA

MacKi nnon. J. 1974. The behavior and ecology ofwild orangutans. Anim. Behav. 22: 374
'979 Reproductive behavior in wild orangutan populations. The Great Apes. ed. D. A. Hamburg
and E. R. McCown. Menlo Park iinde. CA: Benjamin Cummings. 257-274.
Maddison. A. 1 995. Moniwring the World Economy 8o-922. Paris: Organization for Economic o_,.
operation and Development.
Malek. J. 1 9 52. The manifestation of biological rhythms in delivery. Gynwuologia 3r 365-372.
Malthus, T. R. 826. An Essay on the Principle of Population. Londra: Murray.
Margulis, l. 1970. The Origin of Eukaryotic Cells. New Haven: Yale University Press.
_ 1981. Symbiosis in Cell Evolution. San Francisco: W. H. Freeman and Co.
Margulis, L. ve Sagan, D. 1986. Origins of Sex: Three Billion Years of Genetic Recombination. New Ha
ven: Yale University Press.
Marsh, C. W. 1979. Comparative aspects of social organization in the Tana river red colobus (Colobus
badius rufomitratus). Z. Tierpsychol. 51: 337-362.
Marshack, A. 1996. A middle Paleolithic symbolic composition from the Golan Heights: teh earliest
known depictive image. Curr. Anthropol. 37: 356-365.
Martin, E. 1991. The egg and the sperm: how science has constructed a romance based on stereotypi
cal male-female roles. Signs: ]. of Women in Culture and Society 6: 485-so.
Martin, R. D. 1983. Human brain evolution in ecological context. 52nd James Arthur Leeturc on the
Evolution of the Human Brain. New York: American Museum of Natural History.
_ 1990. Pri male Origins and Evolution: A Phylogenetic Reconstruction. Princeton:, Princeton Univer
sity Press.
Martineau, H. 1832. Illustrations of Political Economy. No. 6: Wwl and Woe in Garveloch. Boston: l.eonad C. Bowles.

Marx, J. 1995. Snaring the genes that divide the sexes for mammals. Science 269: 1824-1825.
Maynard Smith, J. 1976. Group selection. Quart. Rev. Biol. 51: 277-283.
_ 1978. The Evolution of Sex. Cambridge: Cambridge University Press.
_ 1 982. Evolution and the Theory o
f Games. Cambridge: Cambridge University Press.
_ 1989. Weismann and modern biology. Ox
ford Studies in Evolutionary Biology s: I-12.
Maynard Smith. J. ve Szathmary, E. 1 995. The Major Transitions in Evolution. Oxford: W. H. Freeman.
Mayr, E. 1991. One Long Argument: Charles Dan.vin and the Genesis of Modern Evolutionary Thought.
Cambridge, MA: H arvard University Press.
M ayr, E. ve Provine. W. B . , eds. 1980. The Evolutionary Synthesis. Cambridge. MA: Harvard Univer
sity Press.
McGrew, W. C. 198. The female chimpanzee as a human evolutionary prototype. Woman the Gathe
rer iinde, ed. F. Dahlberg. New Haven: Yale University Press. 35-7.2..
1992. Chimpanzee Material Culture: lmplications for Human Evolution. Cambridge. Cambridge
University Press.
McGrew, W. C. ve Feistner. A. 1992. Two nonhuman primate models for the evolution of human food sha
ring: chimpanzees and callitrichids. Barkow, J. H .. Cosmides. L ve Tooby. J. iinde, 1992: 229-243.
McGrew, W. C., Ham, R. M .. White, L. J. T., Tutin, C. E. G. ve Femandez. M. 1997 Why don't chim
panzees in Gabon crack nuts? Int. ]. Primatol. 8: 353374
_

Lucv' N i N M i RA S

4 )1

McKenna, J. J. '995 l11e potential benefits ofinfart-parent co-sleeping in relation to S J DS prevention:

overview and critique of epidemio logica l bed-sharing studies. Sudden Infant Death Syndrome: New
Trends

in

the Nineties iinde, ed. T. O. Rognum. Oslo: Scandinavian University

Press, 256-265.

Mead, M. 1928. Coming of Age in Samoa. New York: W. Morrow.

Mealey. L. ve Mackey, W. 1990. Variation in offspring sex ratio in women of d i ffering social s tatus .

Ethology and Sociobiology :

83-95.

Mehler, J . , Jusczyck, P., Lambertz, G . , Halstead, N . , Bertonincini, J . ve Amiel-Tison, C. _ 1 990. A

precursor of l an guage acquisition in young infants. Cogn ition 29: 143-178.

Mellars, P. 1996. The emergence of modern p op ul atio ns i n E uro pe : a social and cognitive 'revoluti

on?' Proc. British Acad. 88: 179-203.

Meltzoff, A. N . ve Moore, M . K. '977 I mitat ian of facial and manual gestur es by human meonates.
Nature 198: 75-78.

Menzel. C. R. 1997. Primates knowledge of their natural hab i tat: as indicated in foraging. Whiten, A.
ve Byrne, R. W. iinde, 1997= 207-240.
Miles, H. L. 1983. Apes and language: the search for communicative competence. Language in Prima

tes iinde. ed. J. de Luce ve H. T. Wilder. New York: Springer-Verl ag,

43-62.

Miles. H. L., Mitchell, R. W. ve Harper , S. 1996. Simon says: the development of imi ta tion in an en
culturated orangutan. Reaching into Thought: The Minds of the G reat Apes iinde, ed. A. E. Rus
son, K. A. Bard ve S. T. Parker. Cambridge: Cambridge University Press. 278-2 9 9 .

Miller, G. F. 1997 Protean primates: the evolution o f adaptive unpredictability in competition and courtship. Whiten, A. ve Byme, R. W. iinde. 19 97= 312-340.

M iller, S . K. 1993. To catch a killer gene. New Scientist. 5 Nisan, s. 37-41.

Milner. R. '995 Portraits of prehistory. Natural History 12/95: 44-47.

Milton, K. 1985. Mating patterns of wooly sp ider monkeys: implications for female choice. Behav.

Ecol. Sociobiol. IT

53-5 9 .

_ 1 988. Foraging behavior and the evolution of primate intelligence. Byrne, R. W ve Whiten,

A.iinde, 1988: 285-305.

Mohnot, S . M . 1971. Some aspects of social changes and infant-kiJiing in the banuman langur,

Presbytis entellus (Primates, Cercopithecidae) in western India. Mammalia

35: 175-178.

Mojzsis, S. J., Arrhenius, G., McKeegan, K. D., Harrison, T. M., Nutman, A. P. vd., C. R. L. 1 9 9 6 .
Evidence for life on earth before 3 . 8oo million years ago. Nature 3 8 4 : 55-59
M0ller, A. P. 1992. Female swallow preference for symmetrical male sexual omaments. Nature 357: 238-40.
Money, }. ve Ehrhardt, A. 1972. Man and Woman. Boy and Girl: The Dilferentiation of Genderfrom

Canception to Maturity. Baltimore: Johns Hopkins Press.

Montgomery, S. 1991. Walking with the Great Apes. Boston: Houghton Miffiin.
Morbeck, M. E .. Galloway, A. ve Zihlman, A., ed. 1997. The Evolving Female. Princeton: Princeton
University Press.
Morelli, G. A. 1997 Growing up female in a forager community and a farmer community. Morbeck,
M. E., Galloway, A. ve Zihlman. A. iinde, 1 9 96: 209-219.
Mori, A. 1979 Analysis of population changes by measurement of body weight in the Koshima Trop
of Japanese monkeys. Primates 20: 371-398.
KAY N A K A

M orris, B .
Morris,

1 9 96. Ecology and Anarchism.

Malvern Wells: Images Publishing.

D. 1 9 62 . The Biology of Art. Londra: Methuen.

- 1 9 6 7. The Naked Ape.

Londra: Jonathan Cape.

of Repro230-243.

1 957/ 970- "Typical intensity" and i ts relationship to the problem of ritualization. Patterns

ductive Behavior: Colleced Papers iinde, ed. D.

1 977. Manwatching . Londra: jonathan Cape.

Morris, J. 1974. Conundrum. New

York:

Morris. Londra: Jonathan Cape,

Harcaurt Brace.

Morris, J. S., hman, A. ve Dolan. R. j. 1 9 98. Conscious and unconscious emotional leaming in the
human amygdala.

Nature:

467-470.

L. 1998. Malecular evalutian and modern human origins. Evol. Anthropol. T 2 1 -38 .

Mountain, J .

Moynihan, M. 1 970. Control. suppression, decay, disappearance, and replacement of displays. ]. The-

or. Biol.

Muller, H. J.

29 :

85-1 1 2 .

1 9 6 4 . The

relation of recombination to mutational advance.

Nagel, T. 1974. What is it !ike to be a bat?

Philosophical

Rev. 83: 435-450.

Mutation Research : 2-9.

Nakamichi, M. ve Koyama, N. 1997. Social relationships among ring-tailed lemurs

two free-ranging trop at Berenty Reserve, Madagascar.

Int. ]. Primatol.

( Lernur catta)

18: 7393-

Napier, J. R . 1 9 6 1 . Prehensility and opposability in the hands of primates. Symp.

Zool.

1 1 5-132-

Soc.

Lond.

in
5:

Gorilla Blessing. Moravia, NY: Falling Tree Press.

Music. Troy, M E: Nightshade Press.
1 9 84. The Fat Black Woman's Poems. Londra: Virago Press.

Nelson, H . 1 993.
_

1997 Bone

Nichols, G.

Nilsson, L. A., Rabakonandrianina, E. ve Pettersson. B. 1992. Exact tracking of pollen transfer and
mating in plants.

Nature 360: 666-668.

Nishida, T. 1983. Alpha status and agonistic alliance in wild chimpanzees

hii). Primates

(Pan troglodytes schweinfurt

24: 318-336.

Nishida, T., Hiraiwa-Hasegawa, M., Hasegawa, T. ve Takanata,

Y.

1985. Group extinction and female

transfer in wild chimpanzees of the M alale Mountains National Park.

Z. Tierpsychol. 67= .84-

301 .
Nishida, T. ve Hosaka, K. 1996. Coalition strategies among adult male chimpanzees of the Mahale
Mountains, Tanzania.

Great Ape Societies iinde,

ed. W. C. McGrew,

L. F. Marchant ve T. Nisbi

da. Cambridge: Cambridge University Press, II4-134.

Nishida, T., Hosaka, K., Nakamura,

M. ve Hamai. M. 1995. A within-group gang attack on a young

adult male chimpanzee: ostracism of an ili-man-nered member?

Normile.

Primates

36(2):

207-212.

D. 1 998. Habitat seen playing larger role in shaping behavior. Science 279: 1454-1455

O'Connell, H.

E., Hutson. J. M . , Anderson, C. R. ve Plenter. R. J . 1998. Anatomical relationship bet

ween the urethra and the clitoris.

O'Connell,
know?

]. Urology

1 59 : 1892-1897.

J . F . 1998. When did humans frst arrive in Greater Australia and why is it important to

Evolutionary Anthropol. 6: 1 3 2 - 1 4 6 .
Man the Tooi-Maker. Chicago:

Oakley, K. P. 1 9 6 1 .

University of Chicago.

Oakley. K. P. ve Hoskins, C. R. 1950. New evidence on the antiquity of Piltdown man.

Nature 165:

3 7 9 38 2 .

Lucv' N i N M i RASI

453

Okpewho, 1 . , ed. 1985. The Heritage of African Poetry. Burnt M ill, Harlow, Essex, U K: Longmans .

Orwell, G. 1949. 1984, a Novel. Londra: Secker and Warburg.

Packer, C., Tatar, M. ve Collins,

8o7-8 r r .

A. 1998. Reproductive cessation

in female mammals. Nature 3 92:

Paley. W. 1802. Natural Theology. or Evidences of the Existence and Attributes of the Deity, Collected.frorn
the Appearances of Nature. Oxford: J. Vincent.

Parker, S. T. ve Gibson, K. R. 1979. A developmental model for the evalutian of language and intelli
gence in the early hominids. Behav. And Brain Sci. 2: 367-408.

Parmigiani, S. ve vom Saal. F., ed. 1994. lnfanticide and Parental Care. Londra: Harwood Academic
Publishers.
Patterson, F. ve Linden. E. 198r. The Education of Koko. New York: Holt. Rinehart and Winston_
Patterson, F. G. P. ve Cohn, R. H. 1 994 Self-recognition and self-awareness in lowland gorillas. Self
Awareness in Anirnals and Hurnans: Developrnental Perspectives iinde, ed. S . T. Parker, R. W.

Mitchell ve M . L. Boccia. New York: Cambridge University Press, 273-290.

Payne, K . ve Payne, R. 1983- Large-scale changes over 1 9 years in songs of humpback whales in Her
muda. Z. Fur Tierpsychol. 68: 89-II4.
Payne, K., Tyack, P . ve Payne, R. 1 983. Progressive changes in the songs of humpback whales ( Me
gaptera novaeangeliae): a detailed analysis of two seasons in Hawaii. Cornrnunication and Behavior
of Whales iinde. ed. R. Payne. Washington, DC: American Association for the Advancement of

Science Symposia, 9-57.

Pear, R. 1 997. States pass laws to regulate uses of genetic testing_ New York Times, s . A1, A9.
Pereira, M. E. 1993. Agonistic interaction, daminance relations, and ontogenetic trajectories in ring
tailed lemurs. juvenile Prirnates iinde, ed. M . E. Pereira ve L. Fairbanks. New York: Oxford Uni
versity Press, 285-309.
_

1995. Development and social daminance among group-living primates. Arner. ]. Prirnatol. 37=
143-176.

Pereira, M . E. ve Fairbanks, L., eds. 1 993. juvenile Prirnates. New York: Oxford University Press.
Pereira. M . E. ve Weiss, M . L. 1991. Female mate choice, male migration, and the threat of infantici
de in ringtailed lemurs. Behav. Ecol. Sociobiol. 28: 141- 152.
Perrigo, G. ve vom Saal. F . 1994. Behavioral cycles and the neural timing of infanticide and parental
behavior in male house mice. Infanticide and Parental Care iinde, ed. S . Parmigiani and F. V om
Saal. Londra: Harwood Academic, 365-369.
Pfeffer,

f. 1982. The Creative Explosion. New York: Harper and Row.

- 1969. The Ernergence of Man. New York: Harper and Row.

Piaget, J. 1954 The Construction ofReality in the Child. New York: Basic Books.

Pickering, T. G., James, G . D., Boddie, C., Harshfield, G . A. ve Laragh, J . H. 1988. How common is
white-coat hypertension? ]AMA 259(2): 225-228.

Pinker, S . 1994. The Language lnstinct. New York: William Morrow and Co.
- 1997. How the Mind Works. New York: W . W. Norton.
Plomin. R_ 1990. Nature and Nurture: An Introduction to Human Behavioral Genetics. Pacifc Grove,
CA: BrooksfCole.

454

KAY N A KA

Plomin , R .. Owen, M. J. ve McGuffin, P. ' 994 The genetic basis of complex human behaviors. Scien
ce 264: 1733-1739

Pollack. R. 1 994 Signs of Life: The Language and Meanings of DNA. Brston: Houghton Miffiin Co.

Pollan. M. 1 99 8 . Playing God in the garden. New York Times Sunday Magazine. 25 Ekim. 1 998 . s . 44

5 ' 6 2- 6 3 . 82, 9293Pollock, J. I. 1979 Female daminance in Jndri indri. Folia primatol. 31: 143-164.

Pond, C . 1 997. The biological origins of adipose tissue in humans. Morbeck, M. E., Galloway. A . ve
Zihlman, A. iinde, 1996: 1 47-1 62.

Pool, R . 1993. Evidence for a homosexuality gene. Science 261: 291-292.

Portmann. A. 1941. Die Tragezeiten der Primaten und die Dauer der Schwangerschaft beim Mensc
hen: Ein Prolem der vergleichenden Biologie. Rev. Suisse Zool. 48: s r-518.

Povinelli, D. J . ve Eddy, T. J. 1 996. Chimpanzees: joint visual attention. Psychological Science T 1 29

1 35

Povinelli, D. J . , Nelson, K. E. ve Boysen, S. T. 19 90. Inferences about guessing and knowing by chimpanzees ( Pan troglodytes). ]. Comp. Psychol. 104: 2 03 - 2 10 .

1 9 9 2. Comprehension of role reversal in chimpanzees: evidence of empathy? Anim. Behav. 4r

633-640.

Povinelli, D. J . , Parks, K. A. ve Novack, M . A. 1 992. Role reversal by rhesus monkeys; but no eviden
ce of empathy. Ani m. Behav. 44: 2 6 9 - 2 8r .
Povinelli, D.

f., Rulf. A. R., Landau, K. R. ve Beirschwale. D. T. 1 993- Selfrecognition in chimpanzees

( Pan troglodytes): distribution, ontogeny, and patterns of emergence. ]. Comp. Psychol. 107: 347

37 2
Premack, D. 19 88 . Does t h e chimpanzee have a theory of mind? revisited. Byme. R. W. v e Whiten. A.
iinde, 1988: 16 0-179.
Premack, D. ve Premack, A. J . 1 983. The Mind of an Ape. New York: Norton.
Premack, D. ve Woodruff. G . 1978 . Does the chimpanzee have a theory of mind? Behaviora/ and Bra
in Sciences : 5 1 5- 5 2 6 .

Preston. R. 199 8 . The bioweaponeers. The New Yorker. 9 Mart. sayfalar: 5 2 -6 5.

Profet, M . 1993- Menstruation as a defense against pathogens transported by sperm. Quart. Rev . Biol.

68: 335 386.

Pusey, A. E. ve Packer, C. 1994. Infanticide in lions: consequences and counterstrategies. Infanticide

and Parental Care iinde, ed. S. Parmgiani ve F. vom Saal. Londra: Harwood Academic. 277 -300.
Ramanunjan, A. K. 1 9 8 5 . Poems of Love and War. from the Eight Anthologies and Ten Long Poems of
Classical Tamil. New York: Columbia University Press.

Raps. S . ve White, F . J. 1996. Female social daminance in serni-free ranging ruffed lemurs ( Vare"ia
variegata. Folia primatol.) 6 5 : 63-168.

Reader, J . 1 9 8 1 . Missing Liks. Londra: Collins.

Reichard, U. 1 995. Extra-pair copulations in monogamous wild white-handed gibbons (Hylobateslar.

Z. Saugetierkunde 6o(3): 86-88.

Reidl, R. 1 978. Order in Living Organisms. Chichester: John Wiley.
Reuters. 1 99 8 . China unveils plan to fght summer floods. International Herald Tribunc.

Lucv' N i N M i RAs

455

Reynolds, J. D. ve Harvey, P. H. 1 994. Sexual selection and the evolution of sex differences. Short, R.
V. ve Balaban. E. iinde, 1 994: 53-70.
Rice. W. 1996. Sexually antagonistic male adaptation triggered by experinental arrest of female evo

lution. Nature 381: 232-234.

Richard, A. F., Goldstein, S. J. ve Dewar, R. E. 1 988. Weed macaques: the evolutionary implications
of macaque feeding ecology. Int. ). Primatol. 1 0: 569-594.
Ridley, M. 1994a. The Red Queen: Sex and the Evolution of Human Nature. Harmondsworth, U K: Pen
guin Books.

1994b. Why Presidents have more sons. New Scientist. 3 Aralk, s. 28-3 1.
Robinson, J . G . 1 986. Seasonal variation in the use of time and space by the wedge-capped capuchin

monkey, Cebus olivaceous: lmplications for foraging theory. Smithsonian Contributions to Zoology
431 : -6o.
Romdan, P. 1979. Individual activity patterns and the solitary nature of orangutans. The Great Apes
iinde, ed. D. A. Hamburg and E. R. McCown. Menlo Park, CA: BenjaminjCummings, 235-256.
Rogers, E. M . . Abernethy, K . A., Fontaine, B . , Wickings, J . E., White,

L J . T. ve Tutin, C. E. G. 1 996.

Ten days in the life of a M andrili horde in the Lope Reserve, Gabon. Amer. ). Primatol. 40(4):
297-314

Rosenberg. K. ve Trevathan, W. 1 995 Bipedalism and human birth: the obstetrical dilemma revisi
ted. Evol. Anthropol. 4: 6-68.

Rozema, J . . van de Staaij, J., Bjm, L. O. ve Caldwell, M. 1997. UV-B as an environmental factor in
plan life: stres and regulation. TREE 1 2: 22-28.
Rubenstein, D. 1994. The ecology of female social behavior in horses, zebras, and ases. Animal Soci
eties: Individuals, Interactions, and Organization iinde, ed. P. J. Jarman ve A. Rossiter. Kyoto:
Kyoto University Press, 13-28.

Rumbaugh, D., ed. 1 977. Language Learning by a Chimpanzee: The Lana Project. New York: Academic
Press.
Rumens, C., ed. 1985. Makingfor the Open: THe Chatto Book of Post-Feminst Poetry 964-984. Londra:
Chatto and Windus.
Russon, A. E. 1997. Exploiting the expertise of others. Whiten, A. ve Byrne, R. W. iinde, 1997= 174-206.
Russon, A. E. ve Galdikas, B. M . F. 1993- I mitatian in free-ranging rehabilitant orangutans ( Pongo
pygmaeus ) . ]. Comp. Psychol. 107= 147-6r.
- 1 995. Constraints on great apes' imitation: model and action selectivity in rehabilitant orangutan
(Pongo pygmaeus) imitation. ]. Comp. Psychol. 1 0 9 : 5-17.
Ryan, M. J . 199!. Sexual selection and communication in frogs. TREE 6 : 351-35 5 .
Ryan, M. J . , Fox, J . H., Wilczynski, W. ve Rand, A. S . 1990. Sexual selection for sensory exploitation
in the frog Physalaemus pustulosus. Nature 343: 66-67.
Sacks, O. 1 995. Ar Anthropologist on Mars: Seven Paradoxical Tales. New York: Alfred A. Knopf.
Sahlins, M. 1972. Stone Age Economics. Chicago: Aldine-Atherton.
Said, E. 1978. Orientalism. New York: Pantheon.
Sapolsky, R. M. 19 80. Styles of daminance and their endocrine correlates among wild olive baboons
(Papio anubis). Amer. ). Primatol. 8: -13.
KAY N A KA

Sapolsky, R. M. 1 990. Stres i n the wild. Sciati.JU American. Haziran.

s.

6- 23.

Savage-Rumbaugh. E. S. 1 986. Ape Language: From Condiioed Response to Symbol. New York: Co
lumbia U niversity Press.

Savage-Rumbaugh. S. ve Lewin, R. 1994 Kanzi: The Ape at the Brink of he Human Mnd. ew York:
john Wiley.

Schaller, G . 1 972. The Serengeli Lion: A Study of Prtdator-Prey Relations. Chicago: U niversity of Chica
go Press.

Scheibinger. L. 1 999. Has Feminism Changed Science? If So How, If Not Why Not? Cambridge. MA:
Harvard U niversity Press.
Schiller, P. H. 1951. Figural preferences in the drawings of a chimpanzee. ]. Comp. Physiol. Psyclol.

44: 1 0 1 - 1 1 1 .

Schmid, /. ve Kappeler, P. M . 1 994. Sympatric Mouse lemurs (Microcebus) i n Westem Mada gascar.
Folia primat. 6r 162-170.

Schoettle, E. C. B . ve Grant, K . 1998. Globalization: a discussion paper. New York: The Rockefeller
Foundation, 1-89.
Scott, M . P. 1990. Brood guarding and the evolution of male parental care in burying beetles. Behav.
Ecol. Sociobiol 26: 31-39

Seielstad, M . T., M inch, E . ve Cavalli-Sforza. L. 19 98. Genetic evidence for a higher female migratian
rate in humans. Nature Genetics 20: 278-280.

Sen, A. 1981. Poverty and Famines: An Essay on Entitlement and Deprivation. Oxford: darendan Press.
Seth, V. 1986. "The Golden Gate." The Golden Gate iinde. Londra: Faber & Faber Ltd.
Sewell. E. 19 5 1 . The Structure of Poetry. Londra: Routledge and Kegan Paul.
Shakespeare, W. 1599. Henry V.

Shore, B. 1996. Culture in Mind: Culture, Cognition. and the Problem of Meaning. Oxford: Oxford Uni
versity Press.

Short, R. V. 1976. The evolution ofhuman reproduction. Proc. Roy. Soc. Lond. Series B 195: 3-24.
_

1 994. Why sex? The Dijferences between the Sexes iinde. Short, R. V. ve Balaban. E.iinde. 1994: J
2J.

Short, R. V. ve Balaban, E., ed. 1994- The Diffirences between the Sexes. Cambridge: Cambridge Uni
versity Press.

Shostack, M . 1981. Nisa: The Life and Words of a !Kung Woman. Cambridge, MA: Harvard University
Press.

Shurkin, J. 1979. The Invisible Fire. New York: G . P. Putnam's Sons.

S illen-Tullberg, B. ve M0ller, A. P. 19 93. The relationship between concealed ovulation and mating

systems in Anthropoid primates: a phylogenetic analysis. Amer. Nat. 141: 1-25.

Silver, L. M . 1 997 Remaking Eden. New York: Avon Books.

Simon. H . A. 1962. The architecture of complexity. Proc. Amer. Philos. Soc. 106: 470-473.
_

1982. Models of Bomded Rationality. Cambridge, M A: M IT Press.

Simons, E. 993 The fosil history of primates. The Cambridge Encydopedia of Human Evol u tion iin
de, ed. S. Jones, R. Martin ve D. Pilbeam. Cambridge: Cambridge U niversity Press, 199-208.

Simpson, f. L.. Ljungqvist, A .. de la Chappelle. A.. Ferguson-Smith. M. A .. Genel. M., Carlson. A..

Lucv' N i N M i RAS

457

Ehrhardt. A. A. ve Ferris. E. '993 Gender verifcation in competitive sports. Sports Medicine 6 :

305-3'5

Sinervo. B. ve Lively, C. M. 19 96. The rock-paper-scissors game and the evalutian of alternative male
strategies. Nature 380: 240-243-

Sivard,

R. L 1996. World Military and Social Expenditures. Washington.

DC: World Priorities.

Smail. M . . ed. 1984. Female Primates: Studies by Women Primatologists. New York: Alan R. Liss.
_

19 98. Our Babies, Ourselves: How Biology and Culture Shape the Way We Parent. New York: Ane
hor Books.

Smith, P. K. 1988. The cognitive demand of children's interaction with peers. Whiten, A. ve Byrne, R.
W. iinde, 1997: 309-3 26.
Smith, S. 1972. The Collected Poems of Stevie Smith. Londra: New Directions Publishing Co.
Smulders. T. V. 1997. How much memory do tits need? TREE 12: 417-418.

Smuts, B. 1992. Male aggression against women: an evolutionary perspective. Human Nature J: 144

1995. The evolutionary origins of patriarchy. Human Nature 6(1): 1-32.

Smuts, B. B. ve Smuts, R. W. 1992. M ale aggression and sexual coercion of females in nonhuman
primates and other mammals: evidence and theoretical implications. Advances in the Study of Be
havior iinde, c. 22, ed. P. J. B . Slater, J. S. Rosenblatt. M. Milinski ve C. T. Snowdon. Londra:

Academic Press. 1-6.

Snyder, R. G . 196. The sex ratio of offspring of pilots of high performance military aircraft. Human

Biol. 33= -ro.

Sober, E. ve Wilson, D. S. 1998. Unto Others: The Evalutian and Psychology of Unseljish Behavior.
Cambridge, MA: Harvard University Press.

Sponheimer, M. ve Lee-Thorp, J. A. 1999 Isotopic evidence for the diet of an early hominid, Austra

lopithecus a.fricanus. Science 283: 368- 3 70 .

Stanford, C. B. 1995a. Chimpanzee hunting behavior and human evolution. Amer. Scientist 83: 256-26 1.
_

1995b. The influence of chimpanzee predation on group size and anti-predator behavior in red
colobus monkeys. Anim. Behav. 49: 577 -5 87.

Stanford, C. B. 1999. The Hunting Apes: Meat Eating and the Origins of Human Behavior. Princeton:
Princeton University Press.
Steams, S. C. 1987. The evalutian of sex and the difference it makes. The Evalutian of Sex and !ts Con

sequences iinde. S. C. Steams. Basel: Birkhauser, 1 5-31.

_

1992. The Evalutian of Life Histories. New York: Oxford University Press.

Sterling, E. J . 1994 Evidence for nonseasonal reproduction in wild aye-ayes ( Daubentonia madagasca

riensis). Folia primatol 6z: 46-53.

Strassman. B . I. 1996a. Energy economy in the evalutian of menstruation. Evolutionary Anthropol. 5:

157-64.

1996b. The evalutian of endometrial cycles and menstruation. Quart. Rev. Biol. 71: 8-zzo.

Strier, K. 1994 Brotherhoods among apelines: kinship. affliation, and competition. Behaviour qo:
r s r-67.
Sugiyama, Y. 1965. On the social change of hanuma n Iangurs in their natural condition. Primates 6:
38q8.
KAY N A KA

1967. Social organization of Ha numan langurs. Social

S. A . Altmann. Chicago: University of Chicago Press,

_
_

Communication anwng Primatts iind. :d.

221-236.

1 995a. Drinking tools of wild chimpanzees at Bossou. Amr. ]. Primawl. 37(3): 263-270.

1995b. Tool-use for catching ants by chimpanzees at Bossou and Mont Nimba. West Africa. Pri
mates 36(2): 193-206.

Sugiyama, Y. ve Koman, ) . 1979. Tool-using and tool-making behavior in wild chimpanzees at Bos
sou, Guinea.

Primates 20: 5 13-524.

Sugiyama, Y. ve Ohsawa, H.

1 982. Population dynamics of )apanese monkeys with special reference

to the effect of artificial feeding.

Susman.

Folia primawl. 39: 238-263.

R. W., Cheverud, J . M . ve Bartlett, T. Q. 1 995. Infant killings as an evolutionary strategy: re

ality or myth?
Swain, A., Narvaez,

Evol. Anthropol. r 149-151.

V., Burgoyne, P., Camerino, G . v e Lovell-Badge. R. 1 988. Dax antagonizes Sry

action in mammalian sex determination.

Swift, J .

Nature 391: 76-m.

1782. Travels into Several Remote Nations of the World. by Lemuel GuUiver. Londra: Harrison.

Takaha ta, H . ve Takahata, Y.

1989. l nter-unit group transfer of an immature male of the common

chimpanzee and his social interactions in the non-natal group. African

Study Monog. 9: 209-

220.

Takahata,

Y., Ihobe, H . ve Idani, G . 19 96. Comparing copulations of chimpanzees and bonobos: do

females exhibit proceptivity or receptivity?

Great Ape Societies iinde, ed. W. C. McGrew, L. F.

Marchant ve T. Nishida. Cambridge: Cambridge University Press,

Takasaki,

146-155.

H. i n press. Traditions of the Kyoto School of Field Primatology in Japan. Changing Images

of Primate Societies: The Role of Theory. Method and Gender. ed .. L Fedigan and S. Strum. Chica
go: Chicago University Press.

Taner, J. M.

1962. Growth at Adolescence. Oxford: BlackwelL

TattersalL I.

1993. The Human Odyssey: Four Million Years of Human Evolution. New York: Prentice

Hall .
_

1995 The Fosil Trail: How We Know What We Think We Know about Human Evolution. New York:

1 998a. The Laetoli diorama. Scientific American. Eyll 1 998: 53

Oxford U niversity Press.

_

1 99 8 b . The origin of the human capacity. 68th james Arthur Lecture on the Evolution of the Hu-

man Brain. New York: American Museum of Natural H istory.

Temerlin, M. K.
Tennyson, A. L.
Terrace,

19 7 5 . Lucy: G rowing up Human. Londra: Souvenir Press.

1850. In Memoriam. Londra: Edward Moxon.

H . S. 1979. Nim. New York: Knopf.

Tinbergen, N.
Tishkoff,

1951. The Study of lstinct. Oxford: Oxford U niversity Press.

S. A .. Dietzsch, E., Speed. W .. Pakstis. A. J .. Kidd, J. R .. Cheung. K.. Bone-Tamir. B . . San

tachiara-Benerecetti. A. S .. Moral. P .. Krings. M . , Paabo. S., Watson.

Kidd, K. K.

E., Risch. N., jenkins. T. ve

1996. Global patterns oflinkage disequilibrium at the CD4 locus and modem hu

man origins.

Science 271 : 1 380-1387.

Tomasello, M . . Savage-Rumbaugh. E.

S. ve Kruger. A. C. 1 993 Imitative leaming of actions on ob

jects by children, chi mpanzees. and enculturated chimpanzees. Child

Lucv' N i N M i RA s

Devel. 64: 688-705.

459

Tooby, ). ve Cosnides, L. 1992. The psychological foundations of culture. Barkow, ) . H . , Cosnides,

L. ve Tooby, J . iinde, 1992: 19136.

Trevathan, W. 1987. Humat Birth: At Evolutionary Perspective. New York: Aldine de G ruyter.

Trivers, R. L. 1971. The evolution of reciprocal altruism. Quart. Rev. Biol. 46: 3557
_

1972. Parental investnent and sexual selection. Sexual Selection and the Descent of Man iinde, ed.

19 74 . Parent-offspring conflict. Amer. Zool. 1 4 : 249-264.

B. Campbell. Chicago: Aldine, IJ6179

1985. Social Evolution. Menlo Park, CA: Benjamin Cummings.

1997. Genetic basis of intrapsychic conflict. Uniting Psychology and Biology iinde, ed. N. Segal, G .
Weisfeld ve C . Weisfeld. Washington, D C : American Psychological Association, 385-395.

Trivers. R. L. ve Willard. D. E . 1973. Natural selection of parental ability to vary the sex ratio of offsp
ring. Science 179: 90-92.
Tuchman . B. W. 1978. A Distant Mirror: The Calamitous Fourteenth Century. New York: Knopf.

Turner. B. L. 1 .. Clark, W.C., Kates, R. W .. Richards, J . , Mathews, J. T. And Meyer, W. B., eds. 1990.

Tie Earth as Traniformed by Human Action. Cambridge: Cambridge University Press.

Tutin, C. E. G. 1 979. Mating patterns and reproductive strategies in a community of wild chimpanzees. Behav. Ecol., and Sociobiol. 6: 29-38.
Tuttle, R. H. 1990. The pitted pattern of Laetoli feet. Natural History 1990(3): 6o-65.
_

1998. Global primatology i n a new millennium. Int. ]. Primatol. 19: 1-12.

Tuttle, R. H . . Halgrimsson. B. ve Stein, T. 1998. Heel, squat, stand, stride: function and evolution of
hominid feet. Primate Locomotion: Recent Advances, ed. E. Strasser, J . Fleagle, A. Rosenberger ve
H. McHenry. New York: Plenum Press.
Tuttle. R., Webb. D .. WeidJ, E. ve Baksh, M . 1990. Further progress on the Laetoli trails. ]. Archeol.

Sci. 17: 347-362.

UN DP. 1 9 9 7. Human Development Report 1997. New York: Oxford University Press.
_

1998. Human Development Report 1998. New York: Oxford University Press.

UNJCEF. 1991. State of the World's Children 1991. New York: Oxford University Press.

_ 1 995- State ofthe World's Children 1995. New York: Oxford University Press.
_

1997. State ofthe World's Children 1997. New York: Oxford University Press.

1 998. State ofthe World's Children 1998. New York: Oxford University Press.

United Nations. 1995. The World's Women 1995: Trends and Statistics. New York: United Nations.
van Schaik, C. 1 995. The Evolution of Cathemerality and Its Social Consequences. Biology and Canserva
tion of the Prosimians, Ch es ter Zoo, U K.
_

1 996. Social evolution in primates: the role of ecological factors and male behavior. Proc. British
Academy 88: 1-9.

van Schaik, C . P. ve Dunbar, R. I . M. 1 990. The evolution of monogamy in large primates: a new
hypothesis and some crucial tests. Behaviour n5: 30-52.
van Schaik, C . P. ve Hrdy, S. B . 1991. l ntensity of local resource competition shapes the relationship
between matemal rank and sex ratios at birth in cercopithecine primates. Am. Nat. 138: 1555
1 562.
van Schaik, C. P . ve Kappeler, P . M . 1 993. Life history, activity period, and lernur social systems. Le-

KAY NAKA

mur

Social Systems and their Ecological Basis iinde, ed. P . M. Kappeler ve

York: Plenum,

24 1 - 260.

j.

U. Ganzh rm . S-h

1996. The social systems of gregarious lemurs: lack of convergence with Anthroids due v, evrr
lutionary disequilibrium? Ethology 1 02: 915-941.
Van Valen, L 973 A new evolutionary law. Evolutionary Theory : - 3 0.

Van Wagenen, G .

992. Vital statistics from a breeding colony. Reproductive and pregnancy outcome

in Macaca mulatta ]. Med. Primatol. :

Vander Wall,

3-28 .

S. B. 982. An experimental analysis of cache recovery in Clark's nutcracker. Anim. Be

hav. 30: 84-94.

Vasey. P. L.

1995. Homosexual behavior in primates: a review of evidence and theory. International

journal of Primatology 6(2): 173-204.

1998. Female choice and intersexual competition for female sexual partners in Japanese macaqu
es.

Behaviour 135: 597-597

Vick. L G . ve Pereira, M. E .

1 989. Episodic targeted aggression and the histories of Lernur social gro

Behav. Ecol. Sociobiol. 25: 3-1 2.

ups.
Vines, G .

1992. Last Olyrnpics for the sex test? New Scienns, July 4 pp. 39-42.

Vrana, P . B .. Guan, X.-J., lngram, R. S . ve Tilghman,

interspecific Peromyscus hybrids.
Vrba, E.

S. M. 1 998. Genomic imprinting is disrupted in

Nature Genetics 20: 362-365.

S. 1988. Late Pleistocene dimatic events and hominid evolution. Evolutionary History of tlu

"Robust" Australopithecines iinde, ed. F. E. Grines. New York: Aldine de Gruyter: 405-426.
Waddell, P .

J. ve Penny, D. 1 996. Evolutionary trees of apes and humans from DNA sequences . lock.

A. ve Peters, C. R. iinde,
Waley, A., trans.

1996: 53-73-

1919. One Hundred Seventy Chinese Poems. New York: Alfred A. Knopf.

J. 1995 Seasonal influence on reproduction in chimpanzees of Gombe National Park. Irt. ].

Primatol. 1 6(3): 435-452.

W allis,

Wang. H., Paesen, G . C., Nuttall, P. A. ve Barbour.

A. G . 1998. Male ticks help their mates to feed.

Nature 391: 763-764.

Ward. B. ve Dubos, R.

1972. Only One Earth: The Care and Maitt:nance of a Smail Planet. Harmonds

worth: Penguin Books.

Wamer,

S. T. 1967/1989. T. H. White. Oxford: Oxford University Press.

Waser. P . M.

1 978. Postreproductive survival and behavior in a free-ranging female mangabey. Folia

primatol. 29: 142-160.

Washbum. S. L ve Lancaster, C. S.

1968. The evalutian o f h unting. Man the Hmter iinde. ed. R. B.

Lee and . DeVore. Chicago: Aldine,

Wasser,

specific offspring survival.

WasserthaL
Watts. D . P.

Behav. Ecol. Sociobiol. 32: 273-281.

L. T. 1 9 98. Deep flowers for long tongues. TREE r 460-461.

1 985. Relationships between group size and composition and feeding competition in

mountain gorilla groups.

_

293-303.

S. K. ve Norton, G . I993- Baboons adjust secondary sex ratio in response to predictors of sex

Anim. Behav. 33= 72-85.

g8g. Infanticide in mountain gorillas: new cases and a reconsideration of the evidence. Ethology
8: 1-18.

Lucv' N i N M i RAS

1990. Ecology of gorillas and i ts relation to fenale transfer in mountain gorillas. Int. ]. Primatol.
: 21-46.

1998. Coalitionary mate guarding by male chimpanzees at Ngogo, Kibale Park. Uganda. Behav.

Ecol. Sociobiol. 44: 43-55

Webster. G . ve Goodwin, B. 1 996. Form and Traniformation: Gene-rative and Relational Principles in Bi
ology. Cambridge: Cambridge University Press.

Wedekind, C. ve Furi, S. 1997. Body odour preferences in men and women: do they aim for specifc
M HC combinations or simply heterozygosity? Proc. Roy. Soc. Lond. B 264: 1471-1479
Wedekind, C., Seebeck, T., Bettens, F. ve Paepke, A. J. 1995. M H C-dependent mate preferences in
humans. Proc. Roy. Soc. Lond B 260: 245-249.
WEDO (Women's Environment and Development Organization). 1998. Mapping Progress: Assessing
Implemmtaion of the Beijing Platfonn 1998. New York: WEDO.

Weismann, A. 1891. Essays upon Heredity and Kindred Biological Problems. Oxford: Oxford University
Press.
Wells, H. G . 1895. The Time Machine, In Ivention. Londra: W. Heinemann.
Werker. J . F. 1989. Becoming a native listener. Amer. Sci. 7T 54-59

Westergaard, G. C. ve Suomi, S . J. 1997 Modification of day forms by tufted capuchins (Cebus apel
la). Intl. ]. Primatol. 18: 455-468.

White, R. 1992. Beyond art: toward an understanding of the origins of material representation in Eu
rope. Ann. Rev. Anthropol. 21: 537-564.
_

1993a. The dawn of adomment. Natural History 5/93: 62-66.

1993b. Technological and social dimensions of "Aurignacian-Age" body ornaments across Euro
pe. Before Lascaux: The Complex Record of the Upper Paleolithic iinde. ed. H. Knecht, A. Pike-Tay
ve R. White. Boca Raton: CRC, 277-299.

1995 Les images feminines paleolithiques: Un coup d'oeil sur quelques perspectives america
ines. La Dame de Brassempouy, Actes du Colloque de Brassempouy ljuillet 1994). Liege, ERAUL. 74:
285-298.

White, T. D., Suwa, G. ve Asfaw, B. 19 94. Australopithecus ramidus, a new species of early hominid
from Aramis, Ethiopia. Nature 371: 306-312.
White, T. H . 1938/197L The $word in the Stone. Londra: Collins.
Whiten, A. 1997. The Machiavellian mindreader. Whiten, A. ve Byrne, R. W. iinde, 1 997: 144-173-

Whiten, A. ve Byrne. R. W., ed. 1 997. Machiavellian Intelligence ll: Extensions and Evaluations. Cambridge: Cambridge University Press.

Whitman, W . 1855/1986. Leaves of Grass. New York: Penguin Books USA.

Wilford, J. N. 1 998. Neanderthal or cretin? a debate over iodine. New York Times, F, F4.
Wilkie, P .. 1997. Voyager. Calstock, Comwall: Peterloo Poets.
Williams, G. C. 1 966. Adaptation and Natural Selection. Princeton: Princeton University Press.
- 1975. Sex and Evolution. Princeton: Princeton University Press.
Williamson. S. 1998. The truth about women. New Scientist, August, s. 34-35.
Wills, C. 1 993- The runaway Brain. New York: Basic Books.
Wilson, E. O. 1975. Cociobiology. Cambridge, MA: H arvard University Press.

KAYNAKA

1984. B i ophi l ia . Cambridge, M A : Harvard Un iversity Press.

ed. 1 988. Biodiversity. Washington, DC, National Academy Press.

_

1 994. Naturalist. Washington, DC: J sland Press.

1 998. Consilience: The Unity of Knowledge. New York: Alfred A. Knopf.

Wilson , J. D. 1 994. Translating gonadal sex into phenotypic sex. Short, R. V. ve Balaban, E . iinde,
1994: 2032 1 2.
Wimmer, H. ve Perner, J. 19 83. Beliefs about beliefs: representation and constraining function of
wrong beliefs in yougn children's understanding of deception. Cognition r 103-128.
Wing, L. 1972. Autistic Children. Secaucus, NJ: The Citadel Press.

Wolfe, L. D . , Gray, }. P., Robinson, J. G., Liebcrman, L S. ve Peters. E. H. 1982. Models of human
evolution. Science 2IT 302.

Wolpoff. M . H . 1 992. M ultiregional evolution: the fosil altemative to Eden. The Human .Revolution:

Behavioral and Biological Perspectives on the Origin of Modern Humans iinde, ed. P. Mellars and

C. Stringer. Princeton: Princeton University Press.

_

1 998. Concocting a divisive theory. Evol. Anthropol. T 13

Wrangham, R. W. 98o. An ecological model of female-bonded groups. Behaviour 75: 262-300.

Wrangham, R. W., McGrew, W. C.. de Waal. F. B . M. ve Heltne, P. G. 1994. Chimpanzee Cultures.
Cambridge. MA: Harvard U niversity Press.

Wrangham. R. ve Peterson, D. 1996. Demonic Males. Bostan: Houghton Miffiin.

Wright. P. C. 1990. Patterns of patemal care in primates. Int. ). Primatol. n: 89-102.

Wynn, T. G. 1996. The evolution of tools and symbolic behavior. Lock. A. ve Peters. C. R iinde.
9 9 6 : 2 6p 85.

Wynne-Edwards, V. C . 1962. Animal Dispersion in Relation to Social Behavior. Ed.inburgh: Oliver and
Boyd.

Zahavi, A. 1 975. Mate selection-a selection for a handicap. ]. of Theoretical Biology 53= 205-214.

Zhao, Q.-K. 1997. l ntergroup interactions in Tibetan macaques at Mt. Emei. China. Amer. ). Phys.
Anthrop. 104: 459-470.

Zihlman, A. I997 The paleolithic glass ceiling: women in human evolution. Hager, L. D. iinde,
I 9 97a: 91113- 1981. Women as shapers of the human adaptation. Woman the G atherer iinde. ed. F. Dahlberg.
New Haven: Yale U n iversity Press. 75-120.
Zihlman, A .. Cronin , J - E., Cramer, D . L. ve Sarich. V. M . 1978. Pygmy chimpanzee as a possible
prototype for the common ancestor ofhumans, chimpanzees. and gorillas. Nature 27S: 744-746.

Lucv' N i N M i RAS

D iz i N

357 . 36 r . 36s. 379 38 . 393 397 399 401 ,

408
avc-toplayc toplumlar R7. 244. 264. 322, J3 ,

alk 21. 27, 86. 93 1 90. 242, p8. 33'. 401

33 }. 346. 367. 368, 369. 37 J , 372, 374 376.

38 s . 386
avclk 330, 346.

AIDS S2. S7 3 84, 397 404

aile 8. u, 12. 20, 31 , S7 6o. 67. 73 96, 1 00, 1 02,

104. r4, llS, 1 18, I I9, 121 , 33. 144. 148.

1 s2. s3. 1s9. 1 6 1 , 65. n 76. 78 . 184.

191, 1 9S 200, 203, 206, 210, 23 S 237 2 42,

2S9 264. 268, 279. 281 . 283. 294. 29s.
298. 306, J IO, 319, 348, 3SS 3S6, 3S8. J7I ,
378, 388. 392, 393 402
Akeley, Cari, 14 1. 142, 163

akl I I , IS, 16. J2, 33 69, 13 9, 202, 208, 2 I I ,

2SO, 289, 307. 384
akrabalk 100. 101, no, 121, 122, 148, 63 , 65.

I7. 17J. 20S. 293 349 352. 3S4

aldatma 105. 64, 176, n . 2oo, 201, 2o6. 2 4.

278
Allman, John M. 1 9 1
Altamira 362,
Altmann, Jeanne 147
Amboseli Rezervi 9
arnfibianlar 320
aminoasit 36
Andersson, Malte 86
androjen 1 3 1 , 237 . 24 1 , 242, 333
annelik 1 38 . 253
antropoloji n 245. 29o. 338, 387, 3 89
arkadalk 105, 67, 68, 89, 206
annaan 337. 346, 348.

ak 53 S4 82, 141, 185 . 247

australopitesin 171, 3I I , 31 2 , 33 8 . 340, J42, 343

344 346 . 349 3SO, 3S I . 3 S2, 363. 364. 384

av 12, s. 22, 30, 31 . 43. 4 6. S2. S7 59 66, 7J .
8o, 84, 86 , 87, 1 00, n6, 122, 124, 126, 136.

14 146. 47 . 149. s . 153. 1 s5. s8 . s9 .

161 l63, l64, 169, I70, 181, 182, 1 86, 194,
197, 199. 20 , 206, 2II, 214, 239 2S6. 263,
269 . 270, 277 , 28o, 281. 290, 292 , 310.
3 13 ' 38, 31 9 34 . 345 348 , 350, 3S2, 3S3

ayklanma 380
Bacon, Francis 299. 430.
bamllk 8 , 87. 3S2.

baklk sistemi S7 s8. 68. 82, 9 S 3 7 . 40S.

Baker, R. R. 9

bakteri 8, 12, 2J, 27, 28, 33 35 37. 4 6. 48. s . S2,

SS 64, 66, 69. 90, 1 28, 2 1 9 , 243 317, 390,

409, 411 ,

Balaban, Evan 26 3

balklar 58. S 9 70, 225, 257 . 270,

balinalar 98. 9o,
Barthes, Roland, 224
Bateson, Gregory 278, 308
Beach, Frank 179
bebek bamll 347
bebek ldrme 2 , I I S
beden 42, 76. 93 1 6 4 . 8o, 2 2 5 , 2 33. 241 , 245.

320. 32 9 . 385.
Bellis, G. 9 1
Berenty Rezervi 4,
Berman, Judith 98
besinler 68, 72, 1 s8. 1 s 6
besleme 57 83. 92, 1 1 5 , I S 9 . 1 67, 2 0 0 , 220, 221 ,

227, 2 6 s . 266, 293 . J I7, 3 1 9 , 372, 377. 3 8o

beslen me 8o, 99 160, 166 , 168, 170, 178, 88,

208, 238 , 289. 292, 371 , 381

beyin S 8 , lO , 30, 32 , 66, 68, 87, 128, 1 9 6 , 207,

208, 212, 2 3 , 237, 238, 258, 271, 272, 276,

3 IO, 31 2 32 1 324 330 , 332, 338. 342, 347
351 3 S3 363. 36 6 , 368, 393 39 5

bilin I I , 8, 3 2 , 63 , 67, 68, 70, 77. 79, 9 2 , 94,

u s . 189, 190, 200, 2S4 271 . 277, 286, 2 9 .

3 08, 324, 32 9 330 , 332, 349. 360, 3 63. 380,

394 397 399 402 , 407 , 412
Diz i N

Birlemi Milletler 6, 396, 401 , 413

bitkiler 1 9. 24, 42. 44. 72. 73 6, 1 24, 1 92. 195

biyoloji 6. 9. , 8. 26, p . 40. 42, 6 5. 7 1 , 9 1 ,

1 0 5 . o8. o. 6 . 1 22, 1 2 3 . 1 2 9 . 1 32. n .

'44 2 0 3 , 24 1 , 248. 283. 2 9 2 . 3 2 0 , 352.
360, 387. 389

Blauvelt, Helen 31 6
Boesch, Christophe 171 , 291
bonobo o. 16. 90, 9 3 , 94 97 136. 1 53 . s 6 .

68, 1 7 1 . ' 7 3 177. 182. 8 6 , 88, 204, 205,

286, 304, 306. 308, 344 349 350, 363.
365, 410, 4 1 2
boanma 378, 389
bcekler 9 21, 74. 103, 104. 157. 196. 228. 374 411

:a

1 1 2 . 148. ; is . 6 o . 68. 171, 172. 174. 76.

178, 8o, 82. 83. 89, 204. 245. 2)2. 26; .
343 348. 349 3<)8. 412,

ocuk 8. 9. 6. 23. 26. 44 S L 53 55 ;8 . 6 2 . 64

66. 69. 72. 83, 85. 95 96, 99 oo, 1o8.

11 0, 1 1 2, 121. 1 24, 130, p. '38, ' 39 '47.
6 , 1 64, 1 66, 172. 178. 181, !84. 1 87. 189.
194. 198. 2o6. 210. 2, 213. 220. 25. 23 .
234 . 239. 252. 54, 259. 6o. 6s. 267.
69 . 27, 278. 279. 28. 83. 287, 9o.
92, 96, 298, 30, 305. 308, 3I I , 313 . 31 5,

317, 3 1 9 , 3 l , p6
ocuk bakm 6o. 182. 185. 91, 1 92. 348. 349

Buss, David 96

Dalton, Katherine 244

Byatt, A.S. 299. 308

Daly, Martin I l3

Byrne, Richard 200, 201

Dart, Raymond 339 340

Darwin, Charles 9 o, 16, s. 27, 30. 39 56. 64.

Cann. Rebecca 354 355

Carlson, Alison, 6 , 241
Cartmill, Matt 140, 141, 143. 144
cenin 1 0 , 109, no , 179. 210, 2 1 2 , 223, 226, 230.

233, 235 274 278. 300 , 33. 354 384

ceza 78. 7 9 os. 62, 307, 385

Gs. 73. 83. 95 o. 102. o6. o8. 122. 128,

45 . s . 64, 165. 93. 194 . 219. 22. 248.
256. n8. }40, 346. 394 4 Il

Dasser, Verena 279

davran 7 . 10. 23, 30, 67, 81. 83. 98. 102. o3.

o8. no, . 1 14, 129, 31 . n. 43. 147.

Chambers, Robert 18

s. 74. 76 , n, 8o. 187. 195. 203, 209.

cinsiyet 24, 38, 47. 48. 54 55. 59. 6o. 73 - 78. 85.

266, 267. 274. 275. 277. 286. 292. 295.

297 310, 3 13 323. 325, 328. 329, 33. 341 ,

Cheney, D . L 280

90, 93 94, 96, 98. 99, 102, 107, I I7 , 120,

38. 48 . 1 57. 58. 168. 17o . 176. 179. 184.

94 227, 231, 233 234. 236. 239 241 , 248.
2 50, 251, 261, 263, 294. 332, 3 33 343 344
356. 366. 412
cinsiyet rolleri 9 69, 237

227. 230. 251, 253 254 259 262. 264.

349 384. 404. 407

Dawkins. Richard 17. 21. 29, 64. 108. 123

Dawson, Charles 338. 339
Day, Ann 252

De Waal, Franz 6. 77. 1 14. 36. 200 . 202. 204

Connolly, Olga 241

Dennett, Daniel 18, 30, 123. 271. 272

Crick, Francis 28, 2 1 2

Descartes. Rene 273. 274. 278. 286

Cosmides, Leda 2 14. 249. 250

Cro-m agnon 2 I I , 3 57. 359 382, 385

iek hastal 69. 402
iftleme 38. 43 46, 48, 52, 53. 59 69. 73 - 74

78, 79 81, 82, 88, 90 , 92. 95 98. 99 102 ,

Lucv' N i N

M i RAs

Derrida, Jacques 38. 224

Diamond, Jared 85. 94 22, 181. 192

din 18. 9 . 64. 86. 137. 43. s . 164. 89. 196.

199 203, 221, 222, 235 242 256. 271. 289.

300, 305, 323, 324 327, 33 0 365. 367. 369.
37 J . 373 379 388, 407

Dirasse, Laketch 4 13

e seimi 209

diler 343 344

ecinsel 9 179, 234, 262, 264

DNA 23 , s . 29. 3 . 40. 42, 48. 55 6o, 6 5, 66,

eleme o

75 s7. s9 67, 171, 2 19, 220, 229, 240,

2p, 2 99 354 357 383

Dabson, Jerome 35 9

doum 49. 62, 67. 92. 93 96. 100, 109, uo,

o. 12. s . 6o, 66. 85 . 87. 9. 231 .

235. 238, 245, 2S4 259, 26S, 278, 30, 318,
321, 326, p8 , 329 JJ6. 343 348. 370. 383
doum kontrol ns. 78 . 186, 407

dourganlk 9 3 18o, 6s . 363. 3 82

Down Sendromu p , 61, 260
Dunbar, Robin 208, 365
Dnya evre Konferans 401
Dnya ocuk Zirvesi 402
Dnya Salk rgt r t 5 . 402, 403
Dnya Ticaret rgt 396
Dyson, George 393

Everdell , William 223

evlat edinme 1 4, 383
evlilik 96, oo, 1 64, 76, 8s. 236. 29 3 29 S

339 3 50, 375 378

evrim 5 6, 9 n. 3. s. 17, 8. o, 2 1 , 5 , 28, 3o,

32, n 37 47. 57 6 2 . 64, G s. 71 , 72, 93 97.

99 1 0 1 , 1 04, 107, II2, 1 4 , 123, 126, 128,

130, J3. 4s, 149 170, 184 , 1 92, 93 , 200,

201, 209, 2 19, 221 , 228, 229, 23 1 , 244,
248, 249. 2S2, 2S7 2S8, 292, 3u, 331, 337,

344 349 356. 365. 372 387. 388, 39. 3 93

394 4 1 1 412
Faik, Dean 340
farkllama 34 36. 47 63. s . 2 1 9 , 22 3, 230.

2 31 , 3 90, 394 397

Fausto, Sterling 233, 2 63

ebeveyn 25, 2 9, 37 39 S3 5 5 58, 6o , 63. 64.

66, 68, 71 , 72, 95. 108. no, n3, us. rq,

n9 . 48. s . 175. r84, 192. 95. oo. 222,

flrt s. 5 2, 66, 69. 70, 72, 7 6, 78, 8o, 82, 84.

86. 88, 90, 92, 94 96. 98. 258. 2 6J. 266 ,

283

235. 249 . .6o, 6s. 293. 294. 296. 3oo,

Fogel, Robert 3 8 1

304, 3 1 9 , 344 354 356 , 46 5

Forbes, Scot 6 2

eitim 9 26. JI . 143, 44. 24 . 263. 283, 284.

fosil 7 , 8 , 3 4 4 3 125 . 28. 3 3 8 , 344 349 , J 51 ,

Einstein, Albert 142, 2II

Fossey, Dian 1 38. 39 . so. 63

287, 288, 290, 301, 40S

ekoloji 6 , 7. 147, 48. 1 57. 7o, 176 . 222, 401,

49

embriyo 29, 52, 6o, 62, 67. no, 1 23, 220, 222,

227, 230, 232, 244, 248. 30, JI2, 3 5 , p6,

327 352
emek 17, 108, 114, 1 1 5, 187. 214. 249 . 28, 295.

357 364. 366, 373 37 9 380, 388

Fouts, Roger 30 3
Freeman, Derek 332
frengi 4 5 46, s

Freud, Sigmund 3 28, 33 0

Frisch, Rose 331
Furuichi. T. 172

301 , 325, 32 6 , J28, 367. 371 , 376, 378, 3 80.

40S, 412
emzirme 71. 178, 265, 317, 318

Gaia hipotezi 22

Engels, Friedrich 64

gamet 38. 46. 6o, 70. 7 1 , 90, 230

enzimler 40
ergenlik 136. 7J. 23 , 237. 242, 2 50, 259, 330,

33 2, 35 1

Galdikas, Birute 1 39 , 290

Gardner, Alan 302
Gardner, Beatrix 3 02, 3 03
Gates, Bill 394

DiZi N

gebelik 70. 310

gen g. . s. 22, 26. 31 33 - 37 42. 46. 4 8 . 53

gs. g 6 .
56. 6o. 65. 67. 70. 83. 8s . 8 7. g3.
1 2 1 , 1 24 .
1oo, 102, os. ro. 2. s. 7.
, 6 6 , 172, 173
I 2g, 133 147 1 53 15g, 6
78. 87, go. 191. 203. 206. 2u. 213. 224,
2
227 , 22g. 2 3 1 , 234. 237 241 , 242, 46, 248.
2so. 25 2, 2S7 264. 266. 268
genetik darboaz 6 2, 1 28. 3S6
genetik kodlama 28, 2g8

genetik mhendislii 398

genom 2S, s . S7 sg. 62. 6 3, 126, 2 g, 220 , 2 22
Gibson, William 273
Goldsmith, James 183

grup evlilii 63. 6s. 1 76

glme s . 255

glmseme 202., 256. 304. 32. 1 , 322, 32.4. p6.

327
hadm etme 76. 235
Hadza kabilesi 187
hafza 17g. g2. 1g6. 19g. 212, 2.59. 408
Haile Mikael 413
Hall, C. S. 6. 238, 401
Hamadriya babunu 1 55. 16, 162.. 165. 83. 184,
203. 206
Hamer, Dean 262. 263
Hamilton, Willam 102, 104. 107

Gombe Stream Rezervi 76

Haraway, Donna 6, 137. '44 148

Goodall, Jane 76. 77 138. 13g. 142, 143. 145 . 148.

harem 70. 8o. go, 1 20, 1 5 2. 61, 162. r64. 165.

178. 8J. 186, 188, 203, 343 346

149 1 94 202, 205, 274

Goodwin, Brian 2 2 1 , 223
goril 10, 16, 78, 90. g4. us. 138, 141, so. 52 .
s3. s6. 158. 6 2 , 63. n 7 4 . 176 . 178.
8o, 1 8 . 186. 188. 194. 9 5 . 235, 245. 277.
28o. 283, 286, 291, 303, 3 10, 33g. 343 3 52,
3 57
Gould, Usa gg. 2oo

hayatta kalma 22. 26, 2g, 30. 32. 37. 47. 49 6o.
106. 107, og. 6. 11g. 127, 186. 191. 1g2.
210, 227. 24g, 293 296. 315. 337. 348, 363.
366, 3g1, 400. 406, 409. 412, 414
Hayes, Cathy 281, 282
Heidegger, Martin 224
hermafrodit 53, 233- 234. 247

Gould, Stephen )ay 123, 124, 1 25 , 126, 218

Herrnstein, R. J. 27g

g 58, I I4, 123, 137, 6r, 162, 164. 67 . 189.

1 g g . 230. 296. 355 357 3 59 367. 376. 381.

Heukrodt, Birgit Meineke 241 . 242

Grandin, Temple 323, 3 24

Grant, )ames 402

Hobbes, Thomas 391

Grant, Rosemary 1 27

Holmes, John 344

399 400

Griffin, Donald 274. 275

grup 7 8. s . 24 . 3 1 . n 57. 6 2. 64. G s. 76. 77
79 8s . 86, 89. go, g s. oo. o2, 104, 107.
m , 4. 121. 123. 1 36. 144. 46. 4g. s .

1 54, 1 57, 1 6 . 173. 178. 180, 82. 86, 9o,

98. 202, 2o4. 2og, 232, 234 236 249
.
25 , 26!, 264. 268, 27g. 2g3, 296.
2g8.
3 2 3 3 307, 308 , 34. 322, 330. 331 , 338.
347 35 3 5 5 . 357 . 361 , 3 65 , 366, 368 78 .
,3
384, 388, 3go, 396 . 3 9 9

Lucv' N i N M i RAS

Heyser, Noeleen 6, 413

Hill, Andew 342
Holloway, Ralp 340
homo sapiens 57 158. 183. 312. 353 355 36o
hormon 10. 74 1 30, 1 67. 228, 230. 235. 237
239 242 . 245 246. 25l. 3 13. 332
Hrdy, Sarah uo. 2. 173. 181
Hubbard, Ruth 123. 222.
Humphrey, Nicholas 149. 64
Huntington hastal 261
Husserl, Edmund 224
Huxley. julian 255

Huxley, Thomas Henry 123. I J I , 151. 1 5 2

hcre 8. . 12. 27, 29, 33 36 . 48, 5 ' 53 55 57

59 6o, 64. 102, o7, 126, 12g, 221 , 223,

227, 229, 232 . 234 243 354- 383 , 390. 3 92 ,
396. 405 , 409, 4" 4 '4

lm

kemikler 142, 3 5 3
lmanishi, Kinji '45
rk 95 98. 123 , 268, 355, 356

!tani, Junichiro 145

igd 65, 67, 8o. ror , 129. 1 3 1 , p . 2o1 , 249,

254. 260, 264, 267, 269. 2 97, 320, p1,

324, 333 410. 412,

iki ayakllk 348. 350,

iktidar 365
iletiim 62, 203. 250, 287, 304 , 306, 308, 3 10,
315, 390, 392 , 395 396. 4 1 1, 412

ksrlk 243
kskanlk 6 s . 84. 249, 2 5 1 , 368, 376
kzma 79 8r, 92, 94 , 1 1 2 , s8 . 159. 68.

170, 172, 179 182, 197 245 264. 304, 350

kimyasallar 3'7 390. 4

King, Maria, Claire 262, 274
Kinsey, C. 264
kiilik 39 42 , ss. 207, 244 259 356
Kitcher, Philip 129
klon, klonlama 8, 9 22, 24 , 39 42 47 52, sG.
s8. G o . G s. 67. 354 . 372, 383. 384 , 3 98

indirgemecilik 3 88
insan doas 128, 129, 249

Kohler, Wolfgang 282

insaymun 8, r6, 17, 92, 94 137, 139. 144. 146,

koku salma 7

148, 152, 1 53 s s. 1 57 6s . 68, 174 176,

r8s . 86, 88, !89. 191, 193 195 201, 204 ,
207, 210, 219, 243, 280, 28r, 283. 285,

Koestler, Arthur 33 223

kolera 28, 68
Komdeur, Jan u8
korku 9 6. 8, 83, 116, 1 49. r s s . 170. 171, 2 02

286, 288. 290, 303, 304, 307, 310, 3 1 2 , 31 5 ,

240, 24 1 , 2S O. 2S4 308, 3 2 1 , 3 82. 3 93 4 2

327. 3 3 0 , 336 . 340, 342, 3 4 3 345 346 . 348,

349 352, 363, 3 64, 4 1 2

kpekler 123
kromozom 23 3 3 37 38 , 40, 42, 4 6, s . 52 60

intihar 296

G r, 64, IJO, 227, 228, 233, 240. 241 . 243

ishal 317, 404, 406

iaret dili 284, 303, 305

261, 262, 299 354 356. 3 98

iaretierne 7, 14
iblm 37. 197, 394 396, 397
James, William 6, 22 . 83 . 252, 253, 402
jigolo gruplan 165
Johanson, Don 342, 343
Jones, J. S. 58 . 126. 417

Ka

kanser 243
Karwani, Elisha z8
kediler 52, s
Keller, Evelyn Fox 222, 3 6 1

Kummer, Hans 6 , r 62, 183, 205

Kupa Kraliesi kuram 56, S7 68. 69. 9 5 98
99

8 2 2 27.
kular 2 1 , 52, 8 4, 86, 9 S 139, IS4 1 S9 1 '
228, 27J. 348

kresel snma 408

kreselleme 6. 388 , 390, 392 , 3 9 8. 4 1

krtaj n s . 6, 120, 262, 294 3 82

karma 83, II4, 275

KwakiutJ halk 370

Ka kuram

Kyoto Ekol 145. 408

kala 92 , 93. 8o, 1 90, 3 I I . 312 , 342

kahtm 23 . 26, 30, s6 . Il 3, 238. 259 2 60 , 262,

laktoz 267, 268

266, 293

Kano, T. 172. 370

Lamarck, Chevalier de 1 8 , 25
Leakey, Louis 142, 1 94
DiZi N

Lt>akey, Maeve 352

leakey, Mary 34 2
Lernurlar 5 7. S7 7S 4 . 137. 1 s1 . I S4 1 s6 . 1 58 .
160, 1 6 2 , 164. 166 . 168. 170. 172. 174, 199.
201, 204 , 206, 2 1 3 , 28o. 345. 388

374 376 . 384. 389. 40 3

memeliler 37 43 . 52. 71, 78 . 79 s 4. 92. II),

12s.

1 3 1 . 139. 165, 79. 8o . 182, 19 2. 9 3. .o5.

8. 263. 274 276. 278. 31 9 , 398

8. 9

lessign, Doris 72

menapoz

Levi, Strauss, Claude 173

Mendel. Gregor 24. 25. 6s. 223, 227

Lewanika, Inonge M. 4 1 3

metabolizrna 244. 38

Lewontin, Richard 1 2 3

meyve 7. 2 . 61. 62. 71. 8o, 98 . 99 126. 146.

Linneaus, Carolus 71
Lorenz, Konrad 67, 7S 267, 321
Lovejoy, Owen 347 349

9o , 191 , 232. 243. 245

s7 . s8 . 6 3 . 68. 69. 172. 1 96 . ,99. 202.

208, 2 1 1 , 213. 263. 337 345 369
Miles, Lynn 303

Lovelock, James 2 2 , 4' S

Milton, Kate 102, o4. 107, 170

Lucy (Afrika australopithesi n'i) 8, , 7, 279.

mitler 38. 367

3 1 1 , 31 2 , 342 , 346
Lysenko, Trofim Denisovich 26

3 " 315, 3'7 320 326 . p8. 33 ' 34 s . 3 54

Madagaskar 7. r , 14, 3 1 , S7 73. 1 27 . s . 1 53 .

2s7 . 2s8. 293 . 3 7 S 3 7 7 . 378. 4 0 3

mitokondri 4S 47 49 354 3S7

miyz 467

molekl 22. } I . 33 37 39 4S 47 so. 128, 220.

222

Money, John 233. 23S 426 , 4S2

Mahale Mountains Rezervi

Montgomery, Sy 139

Makaklar 1 S 5 1 6 8 , 204. 206, 291

MoreUi, Gilda 333

Makyavel zekas

Morgan, Thomas H. 227. 246

Malthus, Thomas 20, 26, 4 1 s , 4 5 1

Moro refleksi 315

mantar 53 6 o , 1 9 6 , 374 387

Morris, Jan 237 . 239

Margulis, Lynn 40, 4 2 . 44

Mungo Adam 359

Martin, Emily 6. so. r r 2

mutasyon 25. 28. 41 . 55. 57 6o. 62. 107. 126,

Martineau , Harriet 9, 20 , 4 1 5

3 0. 220, 238. 35S 357 394

Marx, Karl 1 4 4 , 147

Mller, Herbert SS s6. 6. 62. 230

Mary, Emst 127, 342

mzik s. 63. 239. 273 - 3oo, 324. 3S9 384 . 398

mastrbasyon 329

maymunlar 5 8 , r , 57, 78, m , 140 , 143, 144.

146, s , s4 . s6 , s 8 , 1 6 0 , 6 2 , 64. 66 ,

neanderthal 353 3S4 3S7 3 5 8 . 3S9 36o, 36 1 .

364. 388

68. 170 , 72 , 74 '94 206, 207, 23. 230,

Neolitik a/Devrim 372 , 373 380. 386. 409

2 s 1 . 279 . 2 87. 2 88 . 303. 3 . 32s

nesil 24 s. 220, 44

McGrew, Bill 1 94
Mead, Mergaret 332, 388
melez 24. 40 , 143
meme 9 s . 94 9S 97 . I l 3 , 144 s.. IS 4 1 SS

Newton, Isaac 29. 49 2 1 1

Nishida, T . 2os

nfus 20. 47 105. u9. 14 s. 222. 371 . 376. 37 8 .

380. 38!, 405 , 408

6 8 . 172, 176 . 183. 86. 8 8 . 1 90 2 1 9 . 227.

23 . 233. 2s2 , 2 S4 2 s6 . 262. 264. 266.
268, 27 1 , 272 . 279 28 9 , 295 298. 304 .

Lucv' N i N

M i RAS

Oakley, Kenneth 339

oksijen 40, 43 4S 223 , 31S, 354

Olimpiyat Oyunlar 239. 241, 243

Premack, David 202, 3 03

omurgallar 126, 2 3 1 , 411

Press, Irma 239

Orangutan 78, 8 r . 94 1 53. 1 5 6, 1 58. 159. 163.

r69 , r76 , 177, 1 8 o , 8 s , 187, 8 8, 96, 207,

Press, Tamara239
primatoloji 1 37. 140, 4 . 1 45 1 4 6 , 14 8 , s o
Profet, Marjorie 24 3

283 , 286, 289, 290, 303, 343

organiz malar 4 1 , 53 55 6 o , 6 , 63, 1 26 , 394

400

orgazm 9 , S o . 254 , 264

proteinler 2 6 5
psikoloji 64. 2 1 2 , 249, 25 3 , 29 0 , 387

Orwell, George 144

rahim svs 93

otizm 66, 259. 322

Ratjen, Hermann 239

Ozon tabakas 40, 4 1 , 44

Reidl, Rupert 222

renme 5 63. 67, 69. 138. 186, 235 , 238. 24.

250, 252. 254 :0:56. 258. 260, 262, 264.
266, 270, 288, 2 9 1 , 299. 300, 304 , 324,
328, 330. 333 355 363

retme 24. 109, 138, 186, 202, 269. 289 . 292,

303 , 305

lm 27. 46. 49 55 65. 1 08 , 1 14, 116, 138, 1 6 o.

rekabet 9 I I , 15, 27 , 3 6 . 47 , 56 , 57, 59,

68 75 ,
79 89, 9 0 , 99 1 0 6 , o 8 , I I7, 1 2 2
, 13 .
1 6 3 , 1 67, 1 6 9 . 170 , 1 7 6 , 178 . 2 2 0
, 221
'
2 4 8 , 264, 330, 343 348 , 38 4 , 3 9
l , 3 93.
395 4 0 0 , 4 1 0

Rice, William 9 8 , 9 9
ritelletirne 8 9 . 372
Roosevelt, Franklin D. 142, 40 2

161, 246. 258. 2 6 1 , 296, 3 1 2 , 3 1 5 , 3 1 8 . 3 6 1 ,

Rousseau, Jean, Jacques 1 6 5

3 6 7 . 4 0 3 , 406

Rubin, Gail 173

strojen 23 1 . 234, 2 3 5 . 243. 245

Rumbaugh, Duane 304, 307

Packer, Craig 9 o

Russon, Anne 290

Paley. W r8. 9. 29

ryalar 278

parazitler 6, 84

Ryozen, Japan 1 67

Russell, Bertrand 224

Patino, Maria 6. 218, 240, 241

Patterson, Francine 283, 284, 303
pelvis 3 1 1
penis 92, 94 , 2 3 0 , 23, 2 3 5 , 348
Pereira, Michael 207
Piaget, Jean 325,

sa 43 4 5 7 1 , 83, 94 97. 9 8 , 1 0

salk 40, 6 1 , 68, 84. 8 s . 94, 9 l r ss . s G, n

,
,
1 2 o , 147 1 7 8 , 1 9 0 , 3 1
4 , 3 1 7 r s G , 9
' 318,
402 , 405, 411
84 0
3
. 4 '
Said, Edward 140

Pigrneler 10. 127, 1 52 , 1]1 , 333 368

Salmonella 68

Pilbeam, David 1 8 1

Santa Fe Enstits 2 22

Piltdown Adam 3 3 8 , 3 3 9
Pinker, Steven 23 1 . 252. 271

Savage, Rumbaugh 30 4 , 3 0
7
Schaller, George 1 1 2

Potla 370

seks 5 . 1 6 , 3 7 4 2 , 44 46 , 4 9
, S
64, 66, 6 8 , 75. 9 1 , 9
3. 9
' 5 6 , s8 G
5, lt
179 235 2 6 6
s . 140' O , 6 2 ,
' 1
55 ,
sera etkisi 4 1

PovineUi, Daniel 288

servet 20, 367. 40 5

poliyandri 1 6 1
Pond, Caroline 9 2
post 64, 137. 142. 144. 1 6o. 8s. 224

empanze 7. . o , I ). 1 6 . S 7 6 8 . 76 . 71$ . <J r.-

Sewell, Elizabeth 224

Seyfarth, R. M. 280

92, 93 107, I l 4 , f32. 1 42, 1 43 14). 146.

148. 53. s 6. 1 58 . 63. 1 64 . 68. 174. 176.

Shore, Bradd 332

82, 86. 1 90, 1 94 1 98. 200, 202, 204

Short, Roger 177, 178

2o5. 2o7. 210. 2 . 245. 2 5 6. 2n. 279 . 284

Shostak, Marjorie 87

stma 69. 1 38 , 142 , 1 7 6 , 245. 402, 404

silah S7 6 9 . 78 , B s . 1 4 s . 1 9 3 . 2 9 1 , 338. 346 .

367. 3 9 6

286, 290, 292, 302, 304 . 310 , } l l , 314, 326 .

339 344 346. 349 3s2. 3 57 36 s. 388. 39 1 .

404, 410 , 4 1 2

Silver, Lee 103 , 3 8 2

S i m o n , Herbert 33 209, 2 1 3 , 289, 2 9 2

iddet 8o. 1 3 0 . 1 3 1 . 265

imanlk 89. 93 194. 242. 247. 363

Sinclair, Jim 323

Singer, Hans 401

taklit 221, 234 23S 2S6. 281, 288, 29. 306 , 316,

sinirler 31, p. 2 3 1 , 267, 278. 3 S 1. 364

400, 404 , 4 1 1

Smail, Meredith 3 1 9

Tandroy kabilesi 293

Smith, John Maynard 6, 3 3 1 07, 24

tanma s. 145. 250, 267. 279 . 320 . 32 1 , 324.

Smuts, Barbara 148, 1 6 2 , 184

328, 330, 382

Tanzanya 76. 77, 43. 170, 187. 342

sosyal gruplar s . o4, 268, 399

ta nm l l , 333 37J . 372, 374 375 377 , 38 , 383.

sosyal primatlar 8 , 391

sosyal stat 96. 97. 2o. p, 384

385. 4o8. 412

sosyobiyoloji 9 o8, o , 1 2 2 . 1 2 3 , 1 29, 33. 203,

387

Tattersall. lan 142, 341

Tay Sachs 382, 398

sperrn 8 , II, 38, 40, 4S SO , S2 , SS 66, 7 0, 7J. 8.

tecavz 75 8o . 81

89, 91, 9 9 7 0 , I7 , 177, 78. 220, 228 ,

tekelilik 1 52 , 57. 1 5 9. 6o. 64, n. 348. 352

2 3 1 , 234 243 247 3 54 382. 383

Tennyson, Alfred Lord 7, 8

Stanford, Craig 1 9 8

Terrace, Herbert 303

Stearns, S. C. s

hmar 97 36, 67. 169. 205. 206

stereotipler s8. 96, 242

Tinbergen, Niko 2S7

Stevens, Nettie 2 27

Tooby, John 249 . 250

stres 42. 1 2 1 . 1 67

transseksel 233. 236. 333

Strong, Maurice 401

Travestiler 234

sreklilik 127, 45.

Trivers, Robert 104, os. 109, no. 120. 121, 214

sreklilik 1 27 , I4S s2. 242, 308

Tuhairwe, Peter 281

srngenler 70

Tumer Sendromu 233

ssleme 3 3 3 3 58 . 3 6

Tumey, Tom 284

sslenme 283, 1 2 5 , p. 354

st 70. 7 . 8o, 92 , o8. 1 1 2 ,

ns . 8,

trler 8, 36. s6. 59 63. 68. 72. 75. 78. 83. 8s.

120, 6o.

78 . !83. 86, 244 265, 267. 268, 292 ,

298 , 3 17 , 3 9 . 3 2 9, 330, 340, 379 383

87. 89. 99 1 06, s. 117. 124. 126. 3o. 132 .

s . 152, 1 59. 6o, 176 . 8o, 87. 191. 193195 208, 244 255 267. .68, 280 , 293

Swain, Amanda 23, 426, 459

30, 313, 3 14 333 343 345 358. 379 389.

symbiosis 4 5 1

397 409, 411, 42

Szathmary, Ers 3 3

Lucv ' N i N M i RA S I

471

$4

Ur

2. 3 , .6 . 27 , 3 0, 3 5 37 3 9 4 7 5 2 5 3
57. s s . 6 1 , 63. 66. 7 1 , 73 88. 9 0 , 9 1 9 3
94 97. o 1 , o6, o7, 1 1 3 , n 4 . 6 , 1 17.

reme

20 .

120. 121, 1 26. 1 45.

86.

5.

6 6 . 1 67. 17 6 . 1 7 9.

1 9 0, 1 91 , 1 9 4 21 9 , 2 2 7 , 2 3 0 , 23 1 234

2 37. 2 63. 265. 294. 29 6. 3 14. 3 3 1 . 347 35 5

3 ) 6. 366, 382, 390 , 3 9 ' 397 3 99 40

4 05, 406,
fa

412

21 i
1

394 4 1
yeni doan lar 1 9 0 , 3 1 5
yelimler 33 7

,
70 , 7 5
yumurta 3 8 . 4 46 , 5 4 6 o 6 3 , 65, 67,
2 20
8 2 , 8 , 88 , 9 0 , 9 3 1 0 2 , 1 07 , 1 20 , 1 27
3

2 2 2 , 2 2 6 , 2 34 23 9 24 6 . 247 2 5 3 2 5 7

3 8 2 , 3 83
2 5 9 294 3 3 4

Wagenen, Gertrude van 3 14

Walker, Alan 352
Wallace, Alfred Russel 6, 8 , o8

Ward, B arb ara 1 40, 243. 401

Wedgwood, Emma 9 5

zeki 5

7. 9

II. s.

1 7, 1 9 . 2 1 , 2 3 , 2 5 , 27 . 2 9 . 3 1

3 3 35 37 3 9 41 , 4 3 4 5 47 4 9 5 1 , 5 3 5 5
57 59 6, 6 3 . 6 9 , 71 73 7 5 77 7 9 8 . 8 3 .

85. 87 ,

Weismann, August 2 5 , 26

Wells, H. G. 3 99

89 , 9 1 , 93 9 5 , 97, 9 9 1 0 1 , 1 0 3 , 1 0 5 ,

1 07 , 1 0 9,

I I I , II),

I I 5 , 1 1 7 , 9 , 1 2 1 , 1 2 3 , 12 5 ,

127, 129, 131 , IJ3 1 37,

147. '49 s . s3 . s s .

Wengler, Kirsten 241

Western, David 342 , 4 5 2 457

1 3 9 , 14 1 , 4 3 ,
1 57 ,

14 5 ,
s9. 6 . 6 3 ,

6 s . 1 6 7, 1 6 9 , 17 1 , 173 1 7 5 177 7 9 t 8 1 ,

Wexler, Nancy 261

1 85.

1 87. 8 9 . 9 1 . 1 9 3 . 2 0 1 , 2 0 3 , 2 0 5 .

Whitehead, Alfred North 224

83 ,

Whiten, Andrew 200, 201. 203

2 07, 209 , 2 1 3 , 2 1 5 , 2 1 9 , 2 2 1 , 2 2 3 , 2 2 ) , 2 27 ,
229, 2 ) 1 , 23 ) , 235 2 37 2 3 9 2 4 1 , 243 2
45.
247 24 9 2 ) 1 . 2 ) 3 . 2 ) ) , 257 2 5 9 .6 , 263,

Wilkie, Pamela 327

Willard, Dan 120, 1 2 1
Williams, George 10 7 , 13 1
Wilson, E. B . 42

Wilson, E. 0. IOJ, 123, 387, 388 , 4 1 0

Wilson , Margot II 2

Wrangham, Richard 146 , 1 4 8 ,

280, 281, 284

157. 170, 8 9 ,

Wynne, Edwards, Vero 107

a

27

. 26 6 , 26 7 .
2 5 4 2 5 9 2 64
I , .30), 3 1 1 , ) 1 5 3 f 7
O
J
.86.
' .85 '
27 . 2
2,
5 0 , 366 , 37 " 3 7
3 2 1 , p . . p B . 3 37 J48. 3

25

ya mac lk 374
yan os . o9, 200, 201, 207, 26 323
yamyaml k 44 46, 66
yaam mcadelesi 26

yatanma 49 1 26 , 162, 9 o . 9

yavru 12, 4 , s . 2 3 . 2 5 , 27 . 3 9 4 0 , 42 , s . 54 57.

6o, 6, 63. 64. 66, 67, 7D, 72. 74 78 , 8 o ,

1 06 , n o , m , u 3,
48. s . 59 . 6 . 66 , 167,
172, 1 7 9 , 1 8 1 , 1 87, 1 9 1 , 195, 198,

8 3. 85. 8 9 . 9 6 . 9 8 , 1 0 2 .
n5. 7. 2 ,

1 6 9 , 171 ,

. 6 s . 267 . 2 6 9 . 271 , 27 3 . 275 .

277. 2 7 9 . .8 .
2 83 , 285 , 287, 289, 2 9 1 , 2 9 3 , 2
9 5 , 297,
2 9 9 , J O I , 303 , 3 0 5 , 3 0 7 , 3 0
9 , 3 I I , 313, 3 1 5 ,
3 1 7 . 3 19 . 3 2 1 , 323 , 3 2 5 , 3 27,
3 2 9 . n . 333 .
337 . 3 3 9 3 4 1 3 4 3 345 . 3 47
349. 35 1 , 353.
3 5 5 . 3 57 . 3 5 9 , 3 6 . 3 63 . 3
6 5 . 3 67, 3 6 9 . 37 1 ,

373. 384
Zihlman, Adrienne 344 , H 6 ,

347