Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
JURUSAN MATEMATIKA
BAB II
PERSAMAAN DIFERENSIAL BIASA TINGKAT SATU
A. PDB Linier Order Satu Homogen
PDB order satu dapat dinyatakan dalam :
dy
= F(x,y)
dx
(2.1)
dy y x
0 dapat ditulis : (y-x)dy + (y+x)dx = 0
+
dx y x
dimana, M(x,y) = y + x,
Contoh 2. 2
............
dan N(x,y) = y x.
dy
= 2y + x dapat ditulis dy = (2y + x ) dx atau (2y + x)dx dy = 0
dx
(2.2)
1
maka akan didapati
g 1( y ) f 2 ( x)
Halaman -
JURUSAN MATEMATIKA
f1 ( x)
g ( y)
dx 2
0
.............................
(2.3)
f 2 ( x)
g 1( y )
Jika persamaan (2.2) tidak eksak namun persamaan (2.3) adalah eksak sehingga teknik
berikut ini
Contoh 2. 4
f1 ( x)
g ( y)
dx 2
C
f 2 ( x)
g 1( y )
Selesaikan PD : x dx + y dy = 0
Penyelesaian : x dx + y dy = C
: x2 + y2 = C
PUPD
Contoh 2. 5
x2 + y2 = C1
dimana C = 2C1
selesaikan xy dx + (y +1)x dy = 0
Penyelesaian :
dx
y 1
dy C
y
: yex+y = C
PUPD
x + y + ln y = C1
dimana C = ln C1
D. PDB Eksak
Defenisi 2.1 Misal F suatu fungsi dari dua variabel real, dan F kontinu pada turunan
pertama pada domain D maka jumlah diferensial dF didefenisikan sebagai :
dF(x,y) =
F ( x, y )
F ( x, y )
dy
dx +
y
x
Defenisi 2.2 Persamaan 2.1 disebut diferensial eksak pada domain D jika ada fungsi F
dari dua variabel x,y sedemikian hingga ekspresi tersebut sama dengan jumlah dF(x,y)
untuk (x,y)D. Sesuaikan defenisi 2.1 dengan persamaan 2.1 diperoleh
M(x,y) =
Teorema 2.1
F ( x, y )
dx
x
N(x,y) =
F ( x, y )
dy
y
M ( x, y ) N ( x, y )
=
untuk
y
x
(x,y) D
HELMI - PHK AI 2007
Halaman -
JURUSAN MATEMATIKA
2)
Sebaliknya jika
M ( x, y ) N ( x, y )
=
y
x
sehingga :
F ( x, y )
= N(x,y) ; untuk (x,y) D.
y
diketahui bahwa
dan
2 F ( x, y ) N ( x, y )
=
yx
x
F ( x, y ) F ( x, y )
=
untuk (x,y) D, sehingga dapat disimpulkan
xy
yx
M ( x, y ) N ( x, y )
=
y
x
bahwa
untuk (x,y) D
(2.4)
F
F
dx
dy = M(x,y) dx + N(x,y) dy
x
y
F ( x, y )
= M(x,y) dx ; dan
x
F(x,y) =
Dimana
...........................
M ( x, y ) dx R(y)
..........................
(2.5)
hal ini R(y) adalah konstante integtrasi yang masih ditentukan sebagai berikut :
F ( x, y )
y
y
M ( x, y ) dx
dR
= N(x,y) dy ............................
dy
(2.6)
dR
Dari pers (2.6) dy R ( y ) ketemu dan R(y) juga ketemu ;
F(x,y) = C
Halaman -
JURUSAN MATEMATIKA
Contoh 2. 6
Selesaikan xy dx + ( x2 + y) dy = 0
Penyelesaian
( xy )
x , N(x,y) = y + x, maka
y
( 12 x 2 y )
x
x
Jadi
N ( x, y ) M ( x, y )
=
=x
y
x
F(x,y) =
M ( x, y ) dx R ( y )
dF
dy
x 2 R ( y ) = N(x,y)
y
dR
=
y
dy
dR =
dR
; x2 + dy = x2 + y
atau x2y + y2 = C
Penyelesaian : M(x,y) = x2 y
N(x,y) = y2 x
PDB eksak karena
maka
M ( x, y )
M ( x 2 y )
=
= -1
y
y
maka
N ( x, y ) N ( y 2 x)
=
= -1
x
x
M ( x, y )
N ( x, y )
=
= -1
y
x
untuk (x,y) D
F(x,y) =
=
M ( x, y )x = x
1
3
yx
x 3 yx R ( y )
F ( x, y )
= N(x,y) = y2 x
y
PERSAMAAN DIFERENSIAL BIASA TINGKAT SATU
11
Halaman -
-x +
JURUSAN MATEMATIKA
R ( x, y )
= y2 x
y
R(x,y) = y2 y
R(x,y) = 1/3 y3 + C
Jadi
Persamaan integral terakhir diperoleh R(x,y) adalah 1/3 y3 + C dengan demikian F(x,y)
menjadi
1
3
x3 yx +
1
3
y3 = C
atau
x3 3 yx + y3 = C
merupakan
PUPD
E.
F.
E. Faktor Integral
Faktor integrasi ini digunakan untuk menyelesaikan persamaan diferensial biasa
tingkat (order) satu tidak eksak. Langkah yang dimaksud adalah merubah PDB tidak
eksak menjadi eksak. Telaah lagi persamaan persamaan 2.1. Jika persamaan
M ( x, y )
N ( x, y )
maka dapat ditentukan (x,y) sedemikian sehingga diperoleh
x
...................
(2.7)
M
N
M
N
=
y
y
x
x
M
N
N
M
y
x
x
y
M N
N
M
x
x
y
y
Halaman -
JURUSAN MATEMATIKA
( x, y ) =
M
x
y
M
N
y
x
..................... (2.8)
Maka
V
V
V z
V z
=
.
dan y =
.
: sehingga
x
z x
z y
V
M y + V y = N
+V
x
x
M
berubah menjadi
M
V z
V z
N
. y + V y = N
.
+V
z
z x
x
atau
Contoh 2. 8
N(x, y) M (x, y)
V
x
y
=
z
z Faktor integral I untuk z = xy
V
M (x, y)
N(x, y)
y
x
Selesaikan PD 2 x 2 y 2 3x dx + 4 x 2 y 2 3y dy = 0
2y
M ( x, y )
= 2
y
x y2
dan
N ( x, y )
jadi
M ( x, y ) N ( x, y )
tidak eksak.
y
x
4x
x y2
2
dan
z
= 2y
y
N(x, y) M (x, y)
V
x
y
=
z
z dz
v
M (x, y)
N(x, y)
y
x
HELMI - PHK AI 2007
Halaman -
JURUSAN MATEMATIKA
4x
x y
2
2y
x y2
2
x y 3x 2 y 4 x y 3 y 2 x
2
dz
1
V
V
dz
=
=
2
2 dz
2
(
x
y
)
v
v
z
1
1
ln v = ln z ,
v=
=
x2 y2
z
1
diperoleh
x 2 y 2 3x
dx + 4
dx 4
+
x y
x 2 y 2 3y dy
3x
x y2
2
3y
dy
=
x y
=0
(buktikan bahwa PDeksak)
F(x,y) =
jadi
PUPD
E. 2
dx R ( y ) 2 x 3 x 2 y 2 R ( y )
=
x y
2
F ( x, y )
3x
3y
x y
2
R ( y ) = 4
3y
x 2 y 2
R ( y ) = 4
R(y) = 4x + C
2x 3 x 2 y 2 4 y C
Jika V = f(x)
Maka :
V
dV
x
dx
sehingga
dan
V
0,
y
v
dM
V
N
V
V
= N
y
dy
x
x
sedemikian sehingga
dM
dV
N
V
= N
dy
dx
x
dM
dV
N
V
V
= N
dy
dx
x
M (0) V
atau
M
dN
V
dx
= y
dx
v
N
Halaman -
JURUSAN MATEMATIKA
M
dN
dx = h(x) sehingga V e h ( x ) dx
Karena V= f(x) saja, maka faktor integrasi y
N
Contoh 2. 9
Selesaikan (x2 + y2 + x) dx + xy dy = 0
Penyelesaian : M(x,y) = x2 + y2 + x
M
2y
y
sehingga
dan
dan
N(x,y) = xy
N ( x, y )
y
x
M ( x, y ) N ( x, y )
M
dN
V
dx
integrasi agar PDB menjadi eksak yaitu
= y
dx
v
N
y
1
V 2 y y
= xy xy x dx
v
ln v = ln x
v=x
didapati
F ( x, y )
= x2y + R ( y )
y
R ( y )
= x2y
, R(y) = C
x4 + x2y2 +
PUPD
E. 3
=0
x3 + R(y)
x3 + C atau
Jika v = f(y)
Maka
V
=0
x
sehingga :
dan
V
dV
=
,
y
dy
v
M
V
N
V
N
V
=
y
y
x
x
berubah menjadi
HELMI - PHK AI 2007
Halaman -
JURUSAN MATEMATIKA
v
M
N
V
= N ( 0) V
y
y
x
atau
N M
V
y
= x
dy
v
M
N M
misalkan h(y) = x
y
sehingga faktor integrasi V e h ( y ) dy
dy
M
Contoh 2. 10
M ( x, y )
= 2x
y
N ( x, y )
= -6x
x
dan
N(x,y) = y2 3x2
maka
M ( x, y )
M ( x, y )
sehingga PDB tidak eksak, Sekarang dicari faktor eksaknya seperti berikut :
N M
= x
y
dy
M
V
v
6x 2x
dy
2 xy
8x
= 2 xy dy y dy
jadi
ln v = - 4ln y v = y 4 . Sebagai FI
1
dy = 0
F(x,y) =
2x
dx + R(y)
y3
Halaman -
JURUSAN MATEMATIKA
x2
+ R(y) ;
y3
F ( x, y ))
N ( x, y )
y
F
3x 2
1
3x 2
R
(
y
)
y
y2
y2
y4
R ( y )
sehingga
R=
dy
x2 1
- =C
y3 y
PUPD :
E. 4
1
dR
=
dy
y2
dy = -
atau
1
+C
y
x2 y2 = C y3
Homogen dan Mx + Ny 0
Penyelesaian :
M ( x, y )
4 y3
y
dan
N(x,y) = - xy3
N ( x, y )
y3
x
M ( x, y )
M ( x, y )
y4
1
x5
y3
Halaman -
JURUSAN MATEMATIKA
1 y4
F(x,y) = 5 dx R ( y )
x x
1 y4
= ln x + R(y)
4 x4
F ( x, y )
N ( x, y )
y
y3
y3
maka 4 R ( y ) 4
x
x
4
1 y
PUPD :
ln x =C
4 x4
E. 5
R ( y ) = 0 maka R(y) = C,
4x4 ln x y4 = Cx4
atau
1
Mx Ny
N(x,y)= x(2-2x2y2)
dan
M
3y3x2 2 ,
y
N ( x, y )
2 6x2 y 2 .
x
M ( x, y )
M ( x, y )
Sehingga
1
x 3 y 3 2 xy (2xy - 2x 3 y 3
1
FI =
3x 3 y 3
x2 y2 2
2 2x2 y
dx
dy 0
PDB Eksak nya adalah :
3x 3 y 2
3x 3 y 2
x = Cy2. e x
E. 6
ln x -
1
3x 2 y 2
ln y = C1 atau
1
2
y2
F.
h 1
k 1
h m 1 k n 1
dan
p
q
r
s
Halaman -
F. 1
Jika : aq bp = 0 atau
JURUSAN MATEMATIKA
p q
= =m
a b
du adx
maka PD
b
Jika : aq bp 0
Untuk mendapatkan PUPD gunakan subtitusi x = x1 + h dan y = y1 + k, dimana
x dz z dx
, maka dapat
x2
Trayektori Ortogonal
Koordinat siku-siku
f(x,y,) = 0
.........................
(2.9)
.........................
(2.10)
Dimana parameter.
Persamaan diferensial :
F(x,y,
dy
)=0
dx
Berkas garis lengkung lain yang memotong tegak lurus garis-garis lengkung pers, (2.9)
disebut trayektori ortogonal (t0). Karena
dy dy t 0
.(
) = -1 (ingat gradien m.m1 = -1)
dx dx
1
dy
dx
)=0
Koordinat Kutub
Berkas garis lengkung :f(r,,) = 0
Dengan persamaan diferensial F(r, ,
dr
)
d
.......................
(2.11)
.......................
(2.12)
Halaman -
JURUSAN MATEMATIKA
r
dr
d
dibentuk oleh garis singgung di titik itu dengan jari-jari hantar. Untuk trayektori
ortogonal, maka 1 =
; dimana 1 adalah sudut yangdibentuk oleh garis singgung
2
r2
dr
dr
dan jari-jari hantar , sehingga tan 1 = - cotan = 1 d , karena
= dr
d
r
d
H.2.
F(r, ,
t0
r
dr ) = 0
Trayektori Isogonal
Koordinat Siku-siku
f(x,y,) = 0
Persamaan diferensial :
F(x,y,
dy
)=0
dx
........................
(2.13)
.........................
(2.14)
Berkas garis lengkung lain yang memotong tegak lurus garis-garis lengkung pers. (2.13)
dengan sudut , disebut trayektori isogonal.
dy
tan
dx
F(x,y,
)=0
dy
1 tan .
dx
Koordinat Kutub
Berkas garis lengkung : f(r,,) = 0
Persamaan diferensial F(r, ,
dr
)= 0
d
.........................
(2.15)
..........................
(2.16)
r
m
dr
r
Misalkan tan = m. Jika dalam pers. (2.16) , dr diganti dengan : d
r
1 m
d
dr
d
dr
r dr mr 2 d
Atau
diganti dengan
didapati PD trayektori isogonal
d
r d m dr
Halaman -
Contoh 2 12
Penyelesaian :
JURUSAN MATEMATIKA
dy
= .
dx
dy
y=
x
dx
1
.x
PD trayektori ortogonalnya : y = - dy
dx
x dx + y dy = C1
x2 + y2 = C1
x2 + y2 = 2C1
x2 + y2 = C
berkas
y2 + 2xy x2 = C.
(y+x) dy +(y-x) dy = 0
(y+x) y + y x = 0
y 1
+yx=0
y 1
y 1
)
y 1
x dx y dy = 0.
trayektor isogonalnya
y2 - x2 = C1
2
2
PUPD trayektori :
y -x =C
I. Soal Soal Penyelesaian
Contoh 2. 13
Penyelesaian : (x + y) dx + (x + y-1) dy = 0
............
(a)
Halaman -
misalkan
JURUSAN MATEMATIKA
u=x +y
du = dx + dy dy = du dx
u dx + (u 1)(du dx) = 0
dx +( u 1) du = 0
atau
2x + (x + y -1)2 = C
dx + (u 1) du = C
x + (u 1)2 = C
lalu gantikan u = x + y ,
diperoleh
x + (x + y -1)2 = C
PUPD
atau
(x + y)2 y = C
Contoh 2. 14
a = 2; b = -2; p = -2 ; q = -4
Bentuk sistim persamaan
............
(b)
(2)(-2) (-2)((-4) 0
2x 5y + 3 = 0
.............
(c)
2x + 4y 6 = 0
.............
(d)
Dengan menggunakan eliminasi dari persamaan (c) dan (d) maka diperoleh x = 1 ; dan
y = 1. Misalkan
x = x1 + 1
dx = dx1
.............
(e)
y = y1 +1
dy = dy1
.............
(f)
..............
(g)
Penyelesaian PD pada persamaan (g) kita harus memisalkan lagi y1 = z x1. maka z =
Lalu kalikan persamaan (g) dengan
(2 - 5
sehingga diperoleh
y1
x1
1
diperoleh PDB
x1
y1
y1
) dx1 ( 2 + 4
) dy1 = 0
x1
x1
Halaman -
JURUSAN MATEMATIKA
dz
2
dz
4
= C1
3 4z 1 3 z 2
lnx1 -
y1
terdapat
x1
dan x1 = x 1 maka
Contoh 2. 15
Selesaikan PD (x y -1) dx + (x + y + 5) dy = 0
y3
=C
x2
(buktikan)
z
x
y ( 1+ xy) dx + x (1 xy) dy = 0
.............
(h)
xdz zdx
x2
dy =
2z2 dx + x (1-z) dz = 0
PD menjadi
2dx
(1 z )
dz = C
x
z2
ln x2 +
1
- ln z = C
z
ln
1
x2
+
=C
z
z
ln
x
y
1
xy
Selesaikan y
=C
x 3y
`
2x
dx
dx
x 3y
dv
vx
2x
dx
x 3vx 2 xv
dv
x
2x
2x
dx
x vx
dv
dv
dv
dx
dv
x
x(1 v) 2 x 2
(1+ v) = 2x
2x
dx
dx
dx
2x 1 v
Halaman -
JURUSAN MATEMATIKA
ln x - ln (1+ v) = C1 ln x ln (1+v)2 = 2 C1
ln x ln 1
= 2C1
ln x - ln
ln x ln(y+x)2 + ln x2 = 2C1
= 2C1
; dimana C = 2C1
( x + y )2 = Cx3
PUPD :
J.
x y
x x
A. Tentukan jawaban umum untuk persamaan-persamaan berikut ini dengan metodemetode yang sesuai.
1.
dy
y
=
dx
x
dy
= y+3
dx
13.
cos2x dx (y+3) dy = 0
14.
(x2 y) dx x dy = 0
15.
sin x
dy cos x dx = 0
1 y
16.
(x + ycos x) dx + sin x dy = 0
2.
cos2x
3.
dy
= xy y
dx
4.
dy
(x-y)
=x+y
dx
17.
5.
sin x dy
= cos x
(1 y) dx
18.
(x3 + 3xy2)
6.
dy
= 3x2 + 4x 2
dx
19.
(y xy2) = x + x2y)
7.
20.
x dx + y dy = (x2 + y2) dx
8.
21.
(x + y +1) dx (x y 3) dy
9.
dy
(1 x)(1+2y) =
dx
10.
dy
e =4
dx
11.
y tan x
12.
2x
dy
= ( 4 + y2 ) sec2x
dx
2
y(x-2y)dx x dy = 0
dy
= (y+2)(x+2)
dx
dy
= y3 + 3x2y
dx
dy
dx
=0
22.
(2y 3x) dx + x dy = 0
23.
x dy y dx = x2 ex dx
24.
(x y2) dx + 2xy dy = 0
25.
x dy y dx = 3x2 (x2+ y2 dx
26.
y(x + y) dx x2 dy = 0
27.
dy
- y = x3 cos x, y = 0 ; x
dx
=
HELMI - PHK AI 2007
Halaman -
28.
JURUSAN MATEMATIKA
(1+ x2)
dy
+ 3xy = 5x, y = 2
dx
;x=1
Cari Trayektori ortogonal dan isogonal dari berkas garis .
29.
a.
3x + 2y =
f.
3x 4y + = 0 ; = arc tan 4
b.
xy =
g.
y2 = 4x
; = 45o
c.
x + 2y =
h.
x2 + y2 = 2
; = 450
d.
x2 + 2y2 = 1
i.
r = ; r > 0, 0 < 2, =
e.
y2 = x
45o
j.
r = (1-cos )
Halaman -