ALTERNATIVNI IZVORI ENERGIJE

Prirodni izvori energije koji se mogu obnavljati (energija vjetra, vode,

biomase, Sunca, mora (plime i oseke, talasa), geotermalna energija)
Fosilna goriva do polovine 20. vijeka
ograniene koliine i
oneienje okolia
4 pitanja vezano za praktinu primjenu OIE:
izvor energije
primjena energije
uticaj na okoli
cijena energije
odrivi razvoj
ENERGIJA I ODRIVI RAZVOJ
odrivi razvoj - ivot, proizvodnja i konzumiranje na nain da se
zadovolje potrebe dananjice bez da se ugroavaju budue
generacije i njihove potrebe
''razvoj'' - poboljanje kvalitete ivota te posebno ivotnog
standarda u manje razvijenim zemljama
cilj odrivog razvoja - poboljanje kvaliteta ivota ali uz
odravanje ekolokih procesa
koncept odrivog razvoja - ope prihvaen nakon Izvjetaja
Svjetske komisije za okoli i razvoj (1987.)
svjetska potronja energije porasla je za vie od 10 puta u toku 20.
vijeka
21. Vijek - moe se oekivati poveanje svjetske potronje energije
(zbog porasta industrijalizacije i potranje u ranije manje razvijenim
zemljama)
cijena energije izazov za odrivi ekonomski razvoj
osigurati uinkovitu proizvodnju i visok stepen iskoristivosti
fosilna goriva - zalihe su ograniene, tetne emisije i ekoloka
odrivost
pojaani efekti staklene bate i znaajne klimatske promjene
negativan uticaj na proizvodnju hrane, opskrbu vodom i na ovjeka
najopasniji izvori energije trenutno su fosilna goriva, dok
potencijalnu opasnost predstavlja i iskoriteno radioaktivno gorivo iz
nuklearnih elektrana
Svi nacionalni energetski planovi ukljuuju 4 vana faktora za poboljanje
ili odravanje drutvene koristi od energije:
1.
poveano iskoritavanje obnovljivih izvora energije
2.
poveana efikasnost opskrbe i krajnje upotrebe
3.
smanjenje oneienja
4.
razmatranje naina ivota
Potrebe za izvorima energije model R=EN

Rukupne potrebe za energijom na godinjem nivou za populaciju od N

ljudi
Eprosjena potronja energije po glavi stanovnika
Bruto nacionalni proizvod po glavi stanovnika S (mjera ivotnog
standarda) S=fE
f - sloeni i nelinearni koeficijent koji sam po sebi zavisi od vie
parametara, moe se smatrati kao efikasnost transformacije energije u
korisno dobro, te prema tradicionalnim ekonomijama oekuje se da ima
to veu vrijednost. Ipak, S ne raste ravnomjerno sa E. Vrijednost S moe
ak i padati za veliko E.

SN
f

R
S N
f

R
S
N
f
Porast ukupne opskrbe energijom je 4-8% po godini.
Definicije
Obnovljiva energija
energija dobivena iz prirodnih i postojanih energetskih tokova
koji se javljaju u neposrednom okruenju
ovaj vid energije protie ili struji okoliem nezavisno od toga
da li se zahvata ili iskoritava
naziva se Zelena energija ili odriva energija
Neobnovljiva energija
energija dobivena iz statinih energetskih zaliha koje se
nalaze pod zemljom
nuklearna goriva, fosilna goriva od uglja, nafte ili prirodnog
gasa
energija u poetnom stanju je izolirani energetski potencijal, a
spoljanje
aktivnosti
su
neophodne
za
pokretanje
snabdijevanja energijom
energija konane (ograniene) zalihe ili Smea energija

Izvori energije
Postoji 5 primarnih izvora korisne energije:
Sunce
kretanje i gravitacioni potencijal Sunca, Mjeseca i Zemlje
geotermalna energija koja potie od hlaenja, hemijskih reakcija i
radioaktivnih raspada u zemlji
ljudskom aktivnou izazvane nuklearne reakcije
hemijske reakcije koje potiu od mineralnih izvora
PLANIRANJE ENERGIJE
Kompletni energetski sistemi se moraju analizirati i snabdijevanje
energijom se ne moe razmatrati odvojeno od krajnje upotrebe
precizne potrebe za energijom se esto zaboravljaju i zalihe
nisu usklaene sa krajnjom upotrebom
rezultat toga su energetski gubici i neekonomini postupci
Prorauni efikasnosti sistema najbolje mogu ukazati na nepotrebne
gubitke
efikasnost - omjer korisne izlazne energije naspram ukupne
ulazne energije u toku procesa
Upravljanje energijom - bitno s ciljem poboljanja ukupne efikasnosti i
smanjenja ekonomskih gubitaka
nijedna opskrba energijom nije besplatna
obnovljivi izvori su esto mnogo skuplji u praksi nego to bi se
oekivalo
faktori koji utiu na efikasnost su:
zagaenje (kod ogranienih izvora) i
kapitalna ulaganja (kod obnavljivih izvora)
NAUNI PRINCIPI OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE
Energetski tokovi

 neophodno je osigurati da su dovoljne koliine energije iz obnovljivih

izvora prisutne u lokalnom okruenju
lokalno okruenje se mora posmatrati i analizirati tokom dueg
vremenskog perioda kako bi se uoilo koji tokovi energije su prisutni
odnosno iskoristivi
Dinamike karakteristike
krajnje potrebe za energijom se mijenjaju tokom vremena
kada su u pitanju sistemi sa obnovljivim izvorima energije nije
prisutna samo varijacija nekontrolisane krajnje upotrebe energije
ve i prirodnog izvora u okoliu
potrebno usaglaavanje dinamikih karakteristika pri proizvodnji i
potronji energije
Kvalitet snabdijevanja
kvalitet se definie kao udio energetskog izvora koji se moe
pretvoriti u mehaniki rad
elektrina energija je visoke kvalitete jer kada se upotrebljava u
elektrinim motorima preko 95% ulazne energije se moe pretvoriti
u mehaniki rad
kvalitet nuklearnog, fosilnog ili goriva biomase u jednostepenim TE
je umjereno nizak; samo oko 33% kalorijske vrijednosti goriva se
moe pojaviti u obliku mehanikog rada, a oko 67% se gubi u okolini
vidu toplote
Podjela sistema za snabdijevanje sa OIE:
Mehaniko snabdijevanje
Snabdijevanje toplotom
Fotonski procesi
Mehaniko snabdijevanje
voda, vjetar, talas, plima i oseka
mehaniki izvori energije se esto transfomiu u elektrinu
energiju sa visokom efikasnou
Snabdijevanje toplotom
sagorijevanje biomase ili sunani kolektori
ovi izvori obezbjeuju toplotu sa velikom efikasnou
Fotonski procesi
fotosinteza, fotohemijski procesi i fotonaponska konverzija
solarni fotoni iste frekvencije se mogu transformisati u
mehaniki rad sa visokom efikasnou upotrebom pripadajuih
elija
Rasuta (distribuirana) naspram centralizovane energije
izrazita razlika izmeu obnovljivih i ogranienih izvora energije jeste
gustina energetskog fluksa na poetnoj transformaciji
Zavisnost od lokacije i okruenja (Zavisnost od situacije)
nijedan obnovljivi izvor energije nije univerzalno primjenjiv

 razliite mogunosti lokalnog okruenja za snabdijevanje energijom

ali i prikladnost drutva da prihvati energiju
potrebno je 'istraiti' okruenje po pitanju obnovljivih izvora energije
provesti energetska mjerenja po pitanju domaih, poljoprivrednih ili
industrijskih potreba u lokalnoj zajednici
uskladiti posebne potrebe krajnjih korisnika i snabdijevanje
energijom, u skladu sa ekonomskim i ekolokim ogranienjima
planiranje obnovljivih izvora energije se moe vriti u rasponu do
nekih 250 km, ali sigurno ne na 2500 km
TEHNIKE IMPLIKACIJE (POSLJEDICE)
Istraivanje okolia (prospekcija)
Zahtjevi krajnjeg koritenja i efikasnost
Usaglaavanje ponude i potranje
Mogunosti upravljanja (kontrole)
Istraivanje okolia (prospekcija)
monitoring odreenog podruja je neophodno provoditi nekoliko
godina
stalne analize trebaju osigurati da se dobivaju korisni podaci
posebno vezani za dinamike karakteristike planiranog energetskog
sistema
povezivanje sa meteorolokim parametrima, poljoprivrednim
podacima i istraivanjima morskih podruja moe doprinijeti
dobivanju mnogo vie osnovnih informacija
Zahtjevi krajnjeg koritenja i efikasnost
proizvodnja energije uvijek mora slijediti nakon kvantitativne i
cjelovite procjene energetskih potreba
budui da nijedan izvor energije nije jeftin ili da se javlja bez
poremeaja u okoliu takoe je vano efikasno koristiti energiju uz
dobre metode skladitenja i utede energije
Usaglaavanje ponude i potranje
poslije kvantifikacije i analize posebnih dinamikih karakteristika
krajnih potreba i mogunosti snabdijevanja iz okolia, ukupna
potranja i izvori se moraju usaglasiti
1. maksimalna koliina energije okolia mora se koristiti unutar
kapaciteta ureaja i sistema za obnovljive izvore energije

2. negativna povratna sprega izmeu potranje i snabdijevanja nije

povoljna poto je rezultat gubitak ili rasipanje iskoristive energije

3. prirodni periodi i dinamike osobine krajnje upotrebe najvie

odstupaju od karakteristika obnovljivih izvora
jedini nain da se usaglase izvori napajanja i potranja sa
razliitim dinamikim karakteristikama, a da se uz to troi
iskoristiva
energija
je
ugradnja
odreenih
skladita
(akumulatora)
zadovoljavajui naini skladitenja energije su skupi pogotovo
ako nisu objedinjeni u poetnoj (najranijoj) fazi planiranja
sistema

4. tekoe koje se javljaju pri usaglaavanju obnovljivih izvora energije

i krajnjih potreba za energijom u samostalnim sistemima su toliko
izraene da je uobiajen pristup odvojiti izvor od lokalnih potreba tako
da se izvor povee na energetsku mreu
obnovljivi izvor je ugraen u energetsku mreu koja ima ulaz
od ogranienih izvora (feedback control - povratna sprega)
dodatak znatnog prostora za pohranu energije u sistemu moe
poveati efikasnost i omoguiti poveanje udjela obnovljivih
izvora

5.
najefikasniji
nain
koritenja
obnovljivih
izvora
energije
podrazumijeva dostupnost cijelog niza krajnjih upotreba i mogue je
ukljuivanje ili prilagoavanje tako da ukupno optereenje odgovara izvoru
napajanja
neki od blokova primjene se mogu sami prilagoavati

 ovakvi sistemi zahtijevaju tzv. feedforward control

Mogunosti upravljanja (kontrole)

dobro usaglaavanje proizvodnje energije iz obnovljivih izvora i
krajnjih potreba se postie kontrolom mehanizama, ureaja i
sistema
postoje tri mogue kategorije kontrole:
1. rasipanje vika energije - rasipanje vika energije se lako
kontrolira i predstavlja najjeftiniju opciju
2. ugraeni akumulatori (skladitenje) - skladitenje energije prije
transformacije omoguava da se zahvati maksimalna energija iz
okolia i na kraju iskoristi
3. upravljanje optereenjem - mogu se ukljuiti i kontrolirati
paralelno razmjeteni krajnji korisnici kako bi se ostvarilo optimalno
optereenje izvora
DRUTVENE IMPLIKACIJE
Razgranatost
Zagaenje i uticaj na okoli
Budunost
Zagaenje i uticaj na okoli
OIE se dobivaju iz tokova energije koji su prisutni u samom okoliu
energija se vraa okolini, tako da se ne javlja toplotno
zagaenje, osim u maloj mjeri
hemijsko zagaenje vazduha, vode i otpada je zanemarivo
izuzetak
je
zagaenje
vazduha
koje
nastaje
zbog
nekompletnog sagorijevanja biomase ili otpada
Budunost
uticaj moderne nauke i tehnologije osigurava znaajna poboljanja
starijih tehnologija to dovodi do napredovanja ivotnog standarda,
posebno u ruralnim i prethodno manje razvijenim podrujima
OSNOVE DINAMIKE FLUIDA

 fluidi - gasovi i tenosti

razlika izmeu tenosti i gasova se ogleda u tome da se
gasovi lako sabijaju, dok se zapremina tenosti mijenja samo
neznatno sa promjenama temperature i pritiska
pV=nRT
Ouvanje energije: Bernoullijeva jednaina
neprekidno strujanje nestiljivog fluida

m g z1 z 2 p 1 A 1u 1 t p 2 A 2 u 2 t
ako se zanemari trenje fluida

1
m u 22 u 12 E
2

p1
1
p
1
g z 1 u 12 2 g z 2 u 22

2
Ouvanje impulsa
II Newtonov zakon se moe formulisati za fluide, u obliku:
Pri neprekidnom toku u svakom trenutku rezultantna sila koja
djeluje na pokretni fluid kroz konstantnu zapreminu prostora je jednaka
proteklom impulsu iz zatvorene povrine koja ograniava datu zapreminu
u jedinici vremena.
Viskoznost
pretpostavimo da se izmeu paralelnih ploa nalazi fluid te da se
gornja ploa pomjera brzinom u1 u odnosu na donju plou
eksperimentalno je utvreno, na makroskopskom nivou, da fluid ne
klizi po vrstoj podlozi
moe se smatrati da dio fluida odmah uz povrine ploa ima istu
brzinu i smjer kretanja kao i ploa
Turbulentno strujanje
turbulentno strujanje se javlja, u optem sluaju, zbog nestabilnosti
pri brzom kretanju fluida
Rejnoldsov broj:

uX
R
v

Slui za utvrivanje karaktera strujanja fluida

u - srednja brzina strujanja
X -karakteristina duina posmatranog sistema (prenik cijevi)
v - kinematika viskoznost fluida
Trenje pri strujanju kroz cijev
ako je prisutno trenje pri strujanju fluida kroz cijev dolazi do 'gubitka'
ili 'rasipanja' korisne energije ili pritiska

 to moe dovesti do znaajne neefikasnosti pri proizvodnji

hidroenergije, pri konverziji termalne energije okeana (OTEC) ili pri
svim sluajevima gdje se toplota prenosi putem toka mase
Sile uzgona i vune sile: fluid i pogoni turbine
sile uzgona i vune sile su osnova za kretanje turbine
u osnovi svake turbine jeste kruno kretanje oko ose koje potie od
protoka vode ili vazduha

SUNCE
Sunevo svjetlo uticalo je na graenje od samog poetka historije
graenja.
Energija Sunca osnovni je pokreta svih klimatskih i ivotnih ciklusa
na Zemlji.
Sunce je nama najbliza zvijezda te, neposredno ill posredno, izvor
gotovo sve raspolozive energije na Zemlji.

Suneva energija potie od nuklearnih reakcija u njegovom

sredistu. Radi se o fuziji, kod koje spajanjem vodonikovih atoma
nastaje helijum, uz oslobaanje velike koliine energije.
Svake sekunde na ovaj nain u helijum prelazi oko 600 miliona tona
vodonika, pri emu se masa od nekih 4 miliona tona vodonika
pretvori u energiju. Ova se energija u vidu svjetlosti i toplote iri u
Svemir pa tako jedan mali dio dolazi i do Zemlje. Spektar Sunevog
zraenja priblino odgovara spektru crnog tijela na temperaturi od
5760 K. Pomou nje je primjenom Plankovog zakona, mogue
proraunati energetski spektar Sunevog zraenja.
Spektar elektromagnetnog Sunevog zraenja sastoji se od
ultraljubicastog ,vidljivog i infracrvenog dijela. Ultraljubiasti dio nosi
oko 9%, vidljivi oko 41,5% i infracrveni oko 49,5% ukupne energije
Sunevog zraenja.
Prolaskom kroz Zemljinu atmosferu 30 % Suneve energije se
apsorbuje a 70 % padne po 1 m2 Zemljine povrine.
Koliina energije koja dospije je oko 0,83 kW po m 2 na svakih osam
sati sunanog dana.
Intenzite Sunevog zraenja mijenja se tokom godine zbog promjena
udaljenosti Zemlje od Sunca.
Smanjenje zraenja pri prolasku kroz atmosferu ovisno je o
atmosferskim
prilikama
(vedro,
oblano,
poluoblano),
o
zagaenosti atmosfere i o nadmorskoj visini.
Energija Suneva zraenja kontinuirano pristie na Zemlju koja se
okree oko svoje osi i oko Sunca.
Snaga Suneva zraenja na ulazu u Zemljinu atmosferu, pri srednjoj
udaljenosti od Sunca, iznosi 13701 W/m 2. Do povrine Zemlje stie
otprilike pola.
Ukupno Sunevo zraenje koje doe na Zemlju vrati se natrag u
svemir.

 Snaga koju stvarno na povrini imamo znaajno ovisi o prilikama u

atmosferi i o oblacima. Za grubu ocjenu prosjene snage Suneva
zraenja na povrini zemlje tokom cijele godine se moe uzeti
vrijednost od skoro 200 W/m2.
Koliina energije koju Sunce u svakom satu emitira prema Zemlji
dovoljna je za pokrivanje sveukupnih energetskih potreba
ovjeanstva u cijeloj kalendarskoj godini!
Direktno zraenje - direktno zraenje Sunca. Ono je malih talasnih
duina te se stoga zove i kratkotalasno zraenje Sunca. Zraenje
koje nije bilo raspreno ili apsorbovano. Dolazi iz smjera izvora.
Raspreno (difuzno) zraenje - Sunevo zraenje koje se u
atmosferi rasprilo na atmosferskim sastojcima, te stoga dolazi iz
svih smjerova. Uvijek postoji danju i tokom sumraka. Kada ga ne bi
bilo, u sjeni predmeta bio bi potpuni mrak.
Insolacija - koliina energije to je prima Zemlja sa sunevim
zrakama. To zraenje sadri najvie od emitovane energije u obliku
kratkotalasnog zraenja i svjetla.
Samo jedan dio kratkotalasnog zraenja dospijeva do zemljine
povrine, a preostali dio energije se reflektuje, rasipa ili ju upije
atmosfera.
PRENOS TOPLOTE
Ovdje je prikazan jednostavan pristup za opisivanje procesa
prenosa toplote.
Solarni bojler na slici prima toplinu sunevog zraenja na oko
1
-2
kWm maksimalnog intenziteta, proizvodei na povrini oko 50C
temperaturu viu od temperature okolia.
Toplota se gubi s tih povrina dugim talasnim duinama zraenja,
kondukcijom i konvekcijom.
Korisna toplota se uklanja prenosom mase.
Preporuka je postavit kruni prenos toplote (Slika c) te izraunati
svaki proces prenosa do tanosti od oko 50%.

ANALIZA POSTUPKA PRENOSA TOPLOTE

Svaki proces se moe opisati pomou jednadbe oblika

gdje je Pij -je protok toplote izmeu povrina na temperaturama Ti

(toplije) i TJ (hladnije), a Rij zove se termalni otpor.

U opem Rij nije konstantna s obzirom na osobine temperature, a

moe se i brzo mijenjati nelinearno s promjenom povrinske
temperature i temperaturnim razlikama.
Meutim, za nae potrebe toplota protoka Pij ovisit e najjae od
razlike Ti-Tj, i treba napomenuti da varijacija Rij s temperaturom je
uvijek slabija.
Ako je smjer toplinskog toka oigledan onda se formula moe
napisati kao:

U poreenju s Omovim zakonom imamo:

Primjenimo na datu sliku:

KONDUKCIJA
Kondukcija je prenos toplote vibracijom molekula i gasova bez prenosa
zapremine, koja takodje moe biti prisutna kod gasova i tenosti.
Posmatrajui protok toplote kroz ploasti materijal povrine A, debljine x,
promjena temperature na povrini se moe opisati jednainom:

gdje je k termalna provodljivost.

KONVEKCIJA
je prenos toplote kroz fluid (tenost ili gas)
prirodna i prinudna konvekcija
Prinudna daje protok toplote bez uticaja spoljanjih faktora (vjetra)
kao to je kod prinudne konvekcije

PRENOS TOPLOTE ZRAENJEM

,n

,n

J-na predstavlja zavisnost spektralne distribucije od upadnog zraenja

Slobodna i prouzrokovana konvekcija je prenos toplote putem mase
fluida.
Analiza se zasniva na interakciji izmeu povrine i tenosti.
Meutim, postoje este praktine aplikacije gdje se energija prenosi
putem pokretne tenosti ili vrstog tijela bez obzira na prenos
toplote preko povrine - na primjer, kada se topla voda pumpa kroz
cijev iz solarnog kolektora u tank za spremanje.
Na taj nain otpor se moe izraunati na sljedeci nacin:

Na ovaj nain je pokazano da je protok toplote okarakterisan

spoljanjim faktorima kontroliui protok mase, a ne temperaturnom
razlikom.
Teoretsko razmatranje brzine isparavanja je veoma teko zbog
uticaja mnogih faktora kao to su: gustina, viskoznost, specifina
toplota i termalna provodljivost, latentna toplota, diferencijal pritiska
i temperature.
Termalni otpor je definisan sa relacijom:

UREAJ ZA RAZMJENU TOPLOTE

Postoje ureaji za razmjenu toplote sa jedne tenosti na drugu bez
mjeanja istih.
Posmatrajmo fluid A koji u unutranjoj cijevi dobija toplotu i fluid B
koji gubi toplotu.Uzimajui u obzir gustinu, toplotni kapacitet i
zapreminski protok efikasnost se moe izraunati na osnovu
jednaine:

 Kada su iste vrijednosti gustine i toplotnog

temperature manje od 50C, mozemo pisati :

kapaciteta,

Ako je spoljanji vazduh na temperaturi T 0, a unutranji na temperaturi T1,

i ako je T2T
PRAKTINI PRIMJERI SOLARNE ENERGIJE
Toplinska primjena Suneve energije
Toplinske primjene Suneve energije mogu se podijeliti na nekoliko
osnovnih naina:
- prema nainu koritenja na:
aktivne
pasivne
- prema podruju radnih temperatura na:
visokotemperaturne
niskotemperaturne
- prema skali na kojoj se koriste na:
male (za obiteljske kue i manje stambene zgrade), srednje velike
(za hotelske, proizvodne i uslune objekte), vee stambene zgrade.
PASIVNA ARHITEKTURA
Najstariji oblik koritenja energije Suneva zraenja je u pasivnoj
arhitekturi.
Pasivna gradnja ponajprije znai da se stambene cjeline i objekti
grade tako da se im vie zagrijavaju kada je tokom godine hladno i
da se to manje zagrijavaju kada je toplije godinje doba.
P
Korienje staklene verande kao sastavnog dijela stambenog
objekta poznato je od davnina. Staklena veranda kao nezaobilazan
dio solarne arhitekture postavlja se na junu stranu zgrade. Pomou
staklene verande se vri zahvat direktnog i difuznog sunevog
zraenja. Obino se iza staklene verande nalazi masivan, tamno
obojen zid koji apsorbuje prispjelo sunevo zraenje.
Moe se koristiti i transparentni vodeni zid poznat pod nazivom
transvol.
U toku dana voda cijelom zapreminom apsorbuje sunevo zraenje,
dok je u toku noi predaje unutrasnjosti kue.
U solarnoj arhitekturi prozori zauzimaju 60-90% june fasade objekta
za stanovanje. Veliina prozora zavisi od vrste i namjene objekta,

odnosno prostorija na kojima se nalaze, veliine nadstrenice, mase

zidova, toplotnih zastora itd.
Toplotni zastori su pokretni i mogu da se nalaze sa unutrasnje ili
spoljanje strane prozora. Toplotni zastori za sprijeavanje
pregrijavanja svjetlije su boje i efikasniji su ukoliko se nalaze sa
spoljanje strane prozora.
Na zahvat sunevog zraenja utie i boja zidova.
Zidovi tamnijih boja vie apsorbuju sunevo zraenje od zidova
svjetlijih boja.
Osnovni
elementi
pasivne
solarne
arhitekture
su:
nadstrenica, prozori, toplotni zastori, boja zidova i
namjetaja, Trombov zid, vodeni zid, staklena veranda,
podno skladiste toplote itd.
Trombov zid je obino izraen od cigli ili betona debljine
2040 cm.
Na rastojanju 2-10 cm ispred zida nalazi se staklo. Nakon prolaska
kroz staklo sunevo zraenje pada na Trombov sid i zagrijava ga.
Termin pasivne tehnike oznaava da nije potrebno ulaganje
elektrine energije, a procesi se zasnivaju na spontanim prirodnim
procesima.
Ova tehnologija je 100 % ekoloka, usavravana je od prvih ljudskih
naselja do danas.

TOPLI KOLEKTORI
Najjednostavnija nisko temperaturna rjeenja se koriste za grijanje
bazena ili industrijskih objekata. Izvode se sa cijevima bez pokrova
ili sa fasadama koje imaju zrane prolaze.
Najbolji su za temperature do 10oC iznad temperature okoline
Neto sloeniji srednje temperaturni kolektori imaju pokrov od stakla
te posebne premaze koji pospjeuju apsorpciju uz minimalnu
emisiju.
Koriste se za grijanje objekata i tople vode.
Najbolji stepen
djelovanja imaju za temperature sredine do
50 oC iznad temperature okoline.
Visoko temperaturni kolektori su najsloeniji jer zahtijevaju
vakumirane staklene cijevi i dobru izolaciju.
Prednost im je to omoguavaju postizanje temperatura iznad
50 oC, a u posebnim izvedbama i preko 100 oC.
Postoje dvije vrste kolektora:
Ravni kolektori maksimalno apsorbuju dozraneu energiju
pomou apsorbera, dok koncentrirajui kolektori pomou
ogledala i lea fokusiraju Sunevo zraenje i tako
poveavaju ozraenost fokusirajue povrine.

Efikasnost sakupljanja i koncentracija solarne energije varira

od 2-70%.
Ravni kolektori sakupljaju energiju i u oblanim uslovima i u
uslovima difuznog svjetla. Kada se koriste u domainstvima
obino se postavljaju okrenuti prema jugu i postavljaju se na
krovovima kua.
SOLARNI KOLEKTORI ZA PRIPREMU TOPLE VODE
Koncentrirajui kolektori : cilindrini i parabolini
Koriste samo direktno Sunevo zraenje i upotrebljavaju se
pri pretvaranju toplote u mehaniki rad, jer su za to
pretvaranje potrebne visoke temperature.
Najjednostavnija primjena koncentrirajuih kuhala je kod
tzv. Sunevih kuhala, ija primjena zavisi od Sunanih dana.
Efikasnost kolektora predstavlja omjer dobivene topline i dozraene
energije Sunca.

ko l

Sun

ko l

esto se efikasnost kolektora prikazuje u funkciji omjera razlike

temperature medija I okolnog zraka prema iznosu ozraenosti.

ko l

mC

f ,iz

t f ,u l

Poznavanje zavisnosti efikasnosti o radnim parametrima omoguava

izraunavanje korisne toplote predane fluidu pri bilo kojim radnim i
vremenskim uslovima:

Q ko l

ko l

su m

A ko l

Solarni sistemi stede energiju i time doprinose ouvanju okoline.

Materijali koji imaju osobine crnog tijela (potpuno apsorbuju sunevu
energiju) pogodni su za izgradnju kolektora.
Oni se mogu postavljati na krov (kao krovni pokriva), fasadu ili
noseu konstrukciju.
Stepen korisnog dejstva pri pretvaranju solarne energije u toplotnu
je od 60 do 70%.
Aktivni sastav za zagrijavanje prostora sastoji se od kolektora koji
apsorbuju i prikupljaju sunevu toplotu, a sadre elektrine
ventilatore ill pumpe koji slue za prenos toplote.
Takvi sastavi imaju i poseban sistem za skladistenje toplote da bi u
stanu bilo dovoljno toplo tokom noi i kada je oblano vrijeme.
Ovi ureaji se dijele na dvije grupe, u zavisnosti da li za prenos
toplote koriste tecnost ili gas.
Sistemi za grijanje vode mogu biti otvoreni, u kojima voda koju treba
zagrijati prolazi direktno kroz kolektor na krovu, ili zatvoreni, u
kojima su kolektori napunjeni nekom drugom tenoscu (npr. antifriz).

 Postoje i kolektori koji direktno griju vazduh koji cirkulie kroz njih.
Taj se vazduh zatim vraa u prostorije i na taj nain se odrava
temperatura.
Kombinacijom grijanja vazduha i vode moe se postii vrlo velika
usteda.
FOTONAPONSKE ELIJE
Kada se solarna (sunana) elija osvijetli, odnosno kada apsorbira
sunevo zraenje, fotonaponskim se efektom na njezinim krajevima
pojavljuje elektromotorna sila (napon) i tako solarna elija postaje
izvorom elektrine energije.
Svaki foton nosi odreenu koliinu energije. Cjelokupni raspon
zraenja koje nastaje u svemiru nazivamo elektromagnetskim
spektrom.
Elektromagnetska zraenja uzajamno se razlikuju jedino po
frekvenciji. Svjetlost nastaje kada se elektrini naboji kreu u
elektromagnetskom polju.
Atom odailje svjetlost kada je neki od njegovih elektrona potaknut
dodatnom energijom izvana.
Zraenje pobuenih elektrona predoavamo talasom.
Svjetlost manje energije ima manju frekvenciju ili uestalost, no
veu talasnu duinu, a ona s vie energije ima veu frekvenciju ali
manju talasnu duinu.
U silicijevoj su solarnoj eliji na povrini ploice P-tipa silicija
difundirane primjese, npr. fosfor, tako da na tankom povrinskom
sloju nastane podruje N-tipa poluvodia. Da bi se skupili naboji
nastali apsorpcijom fotona iz sunava zraenja, na prednjoj povrini
elije nalazi se metalna reetka koja ne pokriva vie od 5 %
povrine, tako da gotovo ne utjee na apsorpciju suneva zraenja.
Stranja strana elije prekrivena je metalnim kontaktom..
Da bi se poveala djelotvornost elije, prednja povrina elije moe
biti prekrivena prozirnim proturefleksnim slojem koji smanjuje
refleksiju suneve svjetlosti.
Kada se solarna elija osvijetli, na njezinim se krajevima pojavljuje
elektromotorna sila, tj. napon.
Tako solarna elija postaje poluvodika dioda, tj. PN-spoj, i ponaa se
kao ispravljaki ureaj koji proputa struju samo u jednom smjeru.
Kada se solarna elija, odnosno PN-spoj osvijetli, apsorbirani fotoni
proizvode parove elektron-upljina. Ako apsorpcija nastane daleko
od PN-spoja, nastali par ubrzo se rekombinira. Meutim, nastane li
apsorpcija unutar, ili blizu PN-spoja, unutranje elektrino polje, koje
postoji u osiromaenom podruju, odvaja nastali elektron i upljinu.
Elektron se kree prema N-strani, a upljina prema P-starni.
Zbog skupljanja elektrona i upljina na odgovarajuim suprotnim
stranama PN-spoja dolazi do pojave elektromotorne sile na
krajevima solarne elije,

 Kada se solarna elija osvijetli, kontakt na P-dijelu postaje pozitivan,

a na N-dijelu negativan.
Ako su kontakti elije spojeni s vanjskim troilom, kao to je
prikazano na slici 2.6., protei e elektrina struja, a solarna elija
postaje izvorom elektrine energije.
NASTANAK

PAROVA

ELEKTRON-UPLJINA

Solarne elije tankog filma pripadaju treoj generaciji solarnih elija,

a postoji nekoliko eksperimantalnih poluprovodnikih materijala
poput bakar-indij-galij-selenida (CIGSS), bakar-indij-diselenida
(CIS) ili kadmijeva telurida (CdTe) te organskih materijala, no u
masovnu su proizvodnju ule solarne elije izraene od tankog filma
silicija (TFSi).
Izvode se postavljanjem tankih slojeva (filmova) poluprovodnikih
materijala na podlogu (tzv. supstrat). Meutim, njihova je
dosadanja uinkovitost 7 do 10 %, to je znatno manje od klasinih
silicijevih solarnih elija.
Danas se na tritu mogu nai razliite silicijeve solarne elije,
razliitih boja i dimenzija.
Studija je takoer pokazala da tehnologija tankog filma kadmijeva
telurida ima najmanju emisiju tetnih plinova u ivotnom ciklusu,
veinom zbog toga to je utroak energije za proizvodnju takvog
modula najmanji od svih fotonaponskih modula.
Na slici prikazan je u vanijim fazama postupak proizvodnje solarnih
elija.

 Fotonaponsko
koritenje
Suneve
energije
sa
svojim
eksponencijalnim rastom od 40% godinje predstavlja trenutno
najbre rastui novi izvor.
Ovako veliki rast predstavlja potencijalni izvor za poremeaje sa
dobavom osnovnih sirovina (npr. silicija i indija).

 Razvoj i pojavljivanje na tritu novih tehnologija poput tankogfilma, uz solidan stepen djelovanja od 10 i vie postotaka,
predstavlja nadu da e se potrebe za osnovnim sirovinama barem
dijelom relaksirati.
Fotoefekt kojim se moe proizvoditi elektrina energija nastaje kada
foton dovoljne energije pogodi elektron u neutralnom p-n
poluprovodnikom spoju.
Poluprovodnici p-tipa ima slobodne elektrone i nastaje kada se
kristal silicija (4 valentna elektrona) dopira 3- valentnim elementom,
npr. borom, a n-tip ima slobodne upljine (manjak elektrona) i
nastaje dopiranjem silicija 5-valentnim elementom, npr. fosforom.
Na spoju ova dva tipa poluprovodnika, rekombinacijom elektrona i
upljina, nastaje neutralno podruje sa elektrinim poljem.
Da bi foton u sudaru prebacio elektron kroz to polje treba dobiti
najmanje energiju jednaku tom polju.
To praktino znai da svi fotoni koji imaju energiju manju od potrebne
ne mogu ostvariti fotoefekt, a svi elektroni koji imaju veu energiju
od potrebne ostvaruju izbacivanje samo jednog elektrona.
Razliiti materijali imaju odreeni iznos energije praga ili
zabranjenog pojasa.
Od teorijskog maksimuma za silicij od 28% na 0 oC u laboratoriju je
ostvareno 25%.
Vrlo tanke ploice kristala silicijuma sa primjesom arsena izloeni
zraenju Sunca ponaaju se kao puluprovodniki spoj.
estice svjetlosti, fotoni, atomima silicijuma izbijaju elektrone i kao
rezultat imamo da se na jednoj strani poluprovodnikog spoja
stvara visak negativnog, a na drugoj visak pozitivnog naelektrisanja
usljed ega imamo protok struje.
Elektrinim spajanjem elija tokom proizvodnje nastaju fotonaponski
moduli standardnih karakteristika od kojih se lako grade i prema
potrebi nadograduju mali, pouzdani i posve nezavisni energetski
sastavi.
Veliki im je nedostatak mali stepen iskorienja (oko 5%).
Koriste se kod nekih izolovanih ureaja, kao sto su kosmiki brodovi,
geostacionarni sateliti, udaljene meteoroloske stanice, svjetlece
bove na vodenim povrinama, plovni objekti, vikendice karavan
kuice kao i razni telekomunikacioni ureaji na planinskim vrhovima
ili signalni ureaji du puteva.
U Svajcarskoj se njima oblau zidovi uz autoputeve, pa zimi tako
dobijenom strujom otapaju led i snijeg.
I-U KARAKTERISTIKA I MAKSIMALNI NAPON

 Unutranji otpori FN elije odreuju I-U karakteristiku sa takom

maksimalne snage
Za maksimalnu snagu Pm karakteristina je struja Im i napon Um
Faktor punjenja F je odnos maksimalne snage i proizvoda I ks sa
naponom U0

SOLARNA ENERGIJA IZ SVEMIRA

Naunici Peter G. i Artur L. su predloili svemirsku verziju solarne
energije.
Predloili solarni receptor povrine 40 m 2, 33.450 km udaljen u
svemiru.
eliju bi uvijek obasjavalo Sunce i sa kablom dugim oko 3 km, bila bi
povezana sa mikrotalasnim pretvaraem koji bi pretvarao energiju u
mikrotalase. Prijemna stanica bi pretvarala mikrotalasnu energiju u
komercijalnu elektrinu struju, a energija bi se koristila 24 h dnevno
tokom cijele godine. Ovdje se ne uzima u obzir da li je dan ili no,
oblano ili koliki je ugao Sunca iz zenita, to su faktori koji utiu na
primjenu klasinih kolektora, solarnih elija.
Svemirska solarna elija bi primala kontinuirano pun fluks Suneve
energije u svemiru tj. 1,4 kW po m2 u toku 24 sata.
Usljed velike razdaljine svemirske letjelice od prijemnika na Zemlji
moglo bi doi do pogrenog usmjerenja pravca snopa zraenja to bi
uzrokovalo da snop promai prijemnu stanicu.
Suneva energija iz Svemira je puno uinkovitija, budui da naa
atmosfera apsorbuje dio zraenja sa Sunca, umanjujui fluks
zraenja koji pada na Zemlju.
Ova pojava istodobno i titi ivot na Zemlji, filtrirajui tetne i za
ivot opasne talasne duine Sunevog zraenja.
Tehnologija skupljanja Sunevog zraenja iz svemira mogla bi biti
kljuan izvor energije budunosti u buduim desetljeima koja
slijede.
Sam
sistem
skupljanja
zraenja
sastoji
se
od
irokih
visokouinkovitih solarnih ploa koje skupljaju Sunevo zraenje,

koje pak se ogledalima usmjerava na fotovoltainu povrinu koja

generie iskoristivu energiju te sistema prenosa sakupljene energije
iz svemira na Zemlju.
Don Mankins, bivi naunik NASA-e, se smatra pionirom teorije o
solarnoj energiji iz svemira.
Naunici tvrde da emo, sa tehnologijom koju smo do sada razvili,
moi da poaljemo u svemir ogromne satelite koji bi sakupljali
solarnu energiju i slali nazad na zemlju.
Po njima, cio svijet bi mogao da se napaja ovom energijom do
2041.godine.
Plan je da se oko ekvatora poalju nekoliko kilometara veliki sateliti
koji bi 24 sata dnevno sakupljali energiju.
Nju bi pretvarali u struju i slali na zemlju putem velikih antena ili
lasera pravo u postojeu mreu.

FOKUSIRANJE SUNEVE ENERGIJE

Fokusiranje suneve energije upotrebljava se za pogon velikih
generatora.
Fokusiranje se postie pomou mnotva soiva ili ese pomou
ogledala.
Takva postrojenja mogu imati sredisnji toranj okruen ogledalima
koja reflektuju Sunevo zraenje i usmjeravaju ga ka tornju.
U "Power tower" koristi se kompjuterski kontrolisano polje ogledala
za fokusiranje sunevog zraenja na centralni toranj, koji onda
pokree glavni generator.
Sistem moe biti i sa koritastim ogledalima, unutar kojih se nalaze
cijevi s fluidom.
SOLARNE PENICE
Solarne penice sa ogledalima sastoje se od kutije sa dvostrukim
zidom i pokretnih ogledala koja usmjeravaju sunevo zraenje na
posudu za spremanje jela. Spoljasnja kutija solarne penice je od
drveta, a unutranja od crno obojenog gvoa. zmeu kutija se
nalazi termoizolacija.
Posuda sa hranom za kuhanje se stavlja u unutrasnjost kutije a
zatim se kutija pokriva dvostrukim staklom.
UPOTREBA SOLARNE ENERGIJE
Solarna energija prikupljena od suneva svjetla moe biti primijenjena na
mnogo naina, ukljuujui sljedee:

Proizvodnja elektrine energije upotrebom fotovoltnih solarnih

elija,
Proizvodnja vodika upotrebom fotoelektrohemijskih elija,
Proizvodnja elektrine energije upotrebom koncentrirane solarne
energije,

Proizvodnja elektrine energije zagrijavanjem struje zraka koji

okree turbine unutar solarnog tornja,

Zagrijavanje zgrada, direktno kroz konstrukciju pasivne solarne

zgrade,
Zagrijavanje prehrambenih proizvoda uz pomou solarnih penica,
Zagrijavanje vode ili zraka za kuanstva u svrhu dobave tople vode i
topline prostora pomou solarno toplinskih panela,
Zagrijavanje i hlaenje zraka kroz upotrebu solarnih kamina,
Proizvodnja elektrine energije u geosinkronoj orbiti pomou
solarnih satelita i
Solarne klimatizacijske jedinice.
HIDROENERGIJA

energija vode (hidroenergija) - najznaajniji obnovljivi izvor energije,

a ujedno i jedini koji je ekonomski konkurentan fosilnim gorivima i
nuklearnoj energiji
termin hidroenergija - veinom ogranien na proizvodnju energije
pomou vode koja se kree (ili pada)
koristi se najee za proizvodnju elektrine energije
nekada ukljuuje i sve mogunosti za dobivanje energije iz strujanja
vode u prirodi
kopneni vodotokovi (rijeke, potoci, kanali)
morske mijene (plima i oseka)
morski talasi
energija poloaja vode obnovljiva je zahvaljujui Sunevoj energiji
koja neprestano odrava hidroloki ciklus
hidroenergetska postrojenja su dugotrajna uz odreena odravanja
turbina oko 50 godina i vie uz manje rekonstrukcije
brane i vodeni tokovi moda stotinjak godina
hidroelektrana veinom proizvodi elektrinu energiju sa malim
trokovima
<4 Eurocenta/kWh - to je ekonomski vrlo prihvatljivo
hidro turbine imaju brzu reakciju na proizvodnju energije tako
da se energija moe koristiti za napajanje i osnovnih
optereenja i vrnih optereenja u mrei snabdijevanja
efikasnost proizvodnje energije moe biti i do 90%
glavni nedostaci upotrebe hidroenergije
mogui negativni efekti na okoli, na ribe, poveanje nanosa i
mulja, korozija turbina pri odreenim stanjima vode
drutveni uticaj - premjetanje stanovnitva dalje od podruja
akumulacija
gubitak potencijalno produktivne zemlje
velika kapitalna ulaganja u poreenju sa trokovima za
elektrane sa fosilnim gorivima

TEORIJSKE OSNOVE

svrha HE sistema je pretvaranje potencijalne energije vodene mase

(koja tee ili ima neki pad) u elektrinu energiju
brzina promjene potencijalne energije fluida izlazna snaga:

P0 Q gH
QH

protok - zapremina vode koja protekne u jedinici vremena

gustina fluida
vertikalna komponenta putanje vode
geodetska visina, raspoloivi vodeni pad
snaga postrojenja i proizvedena energija zavise od: H i Q
lokalitet mora imati dovoljno velike vrijednosti ovih
parametara
trokovi po jedinici snage za turbine se poveavaju sa Q
za istu izlaznu snagu sistem sa viim H e biti jeftiniji ukoliko
ne budu prekomjerni trokovi brana

tehnologija gradnje HE se nije mijenjala kroz 20. vijek

hidroelektrane u principu funkcioniraju vrlo jednostavno - voda iz
akumulacijskog jezera prolazi kroz branu, pokree turbinu koja onda
pokree generator elektrine energije.
Osnovne komponente klasine hidroelektrane:
brana - predstavlja graevinu kojoj je zadaa osiguravati
akumulaciju vode
ulazni presjek - otvor na brani - voda cjevovodom (najee
uslijed gravitacije) dolazi do turbine odreenim protokom
turbina - transformacija kinetike energije vode u mehaniku
energiju rotirajuih dijelova turbine
generator - transformacija mehanike energije u elektrinu
transformator - na izlazu iz elektrane poveava napon
izmjenine struje (smanjujui jainu struje) da bi se smanjili
gubici prenosa energije
dalekovodi
izlazni presjek - iskoritena voda se cjevovodima vraa u donji
tok rijeke

Procjena resursa za mala postrojenja

pretpostavka - na raspolaganju je protok koji bi se mogao iskoristiti
za dobivanje hidroenergije
inicijalna procjena energetskog potencijala - potrebni su samo
priblini podaci sa tanou oko 50%
ako se ovakvo istraivanje pokae povoljnim tada slijedi detaljno
ispitivanje koje e ukljuiti razliite podatke - padavine tokom
nekoliko godina, protok Q i raspoloivi vodeni pad H
Mjerenje vodenog pada H

za priblino vertikalne padove se koristi trigonometrijski metodi (ak

i metoda duine sjene)
kod stepenastih padova se koriste libela i daska
ulazna snaga na turbini ne zavisi od geometrijskog (ukupnog) pada
H ve od raspoloivog pada Ha

Hf - gubitak usljed trenja u cijevi i kanalima od izvora pa do

turbine
odgovarajuim izborom cjevovoda mogue je odrati

/3

Mjerenje protoka Q
mjerenje Q je dosta tee nego mjerenje H
potrebno je znati minimum (suha sezona) protoka
potrebno je znati i maksimalni protok i nivoe poplava da bi se
sprijeila oteenja instalacija
izbor metode za mjerenje e zavisiti od veliine toka i brzine toka
koji se razmatra

z a p re m in a k o j a p r o t e k n e u v re m e n u t
t
s r e d n j a b r z i n a u p o v r i n a p o p r e c n o g p r e s j e k a A

b rzina p ro to k a Q

u dA

voda slobodno pada preko brane ili preliva - tada je visina toka na
rubu povezana sa brzinom protoka

Metod za mjerenje brzine protoka

osnovni metod
preraeni metod I i II
sofisticirani metod
upotrebom vodnih preliva
1.
Osnovni metod
cijeli tok se ili zaustavlja branom ili preusmjerava u odreenu
zapreminu
mogue je mjeriti protok Q na osnovu zahvaene zapremine
metod ne stvara nikakve pretpostavke o protoku, precizan je i
idealan za manje protoke kao to su vrlo mali slapovi (vodopadi)
2.
Preraeni metod I
srednja brzina e biti neznatno manja u odnosu na brzinu us na
gornjoj povrini
poto je brzina jednaka nuli na dnu toka (zbog viskoznog
trenja)
za pravougli popreni presjek je utvreno:

u 0 ,8 u

3.

4.

5.

us se moe mjeriti jednostavnim postavljanjem plovka, npr. listia,

na povrinu i mjerenjem vremena potrebnog da pree odreeno
rastojanje du toka rijeke
za najbolje rezultate mjerenje se treba provesti na mjestu gdje je tok
pravolinijski i uniforman na poprenom presjeku
povrina poprenog presjeka A se moe procijeniti mjerenjem
dubine na nekoliko taaka preko toka i integriranjem po toku:

Preraeni metod II
koristan kod brzih tokova
plovak se puta sa odreene dubine ispod povrine
mjerenje preenog horizontalnog rastojanja do isplivavanja plovka
omoguava da se odredi brzina
mjeri se srednja brzina (iako usrednjena po dubini, a ne po
poprenom presjeku, ali je razlika neznatna)
Sofisticirani metod
najtaniji metod za velike tokove i koriste ga profesionalni hidrolozi
u osnovi se brzina u mjeri sa malim mjeraem protoka na takama
dvodimenzionalne mree koja se protee preko toka
Upotrebom vodnih preliva
ako se Q treba mjeriti za isti tok tokom cijele godine to se moe
provesti izgradnjom brane sa posebno oblikovanim usjekom
(urezom) - ustava (preliv)
visina toka na usjeku daje stopu protoka
sistem se kalibrie prema lab. modelu koji ima isti oblik usjeka
kalibracioni podaci su dostupni u standardnim prirunicima

HIDROTURBINE (vodene turbine)

slue za pretvaranje kinetike energije strujanja vodenih tokova u
mehaniku energiju rotirajuih dijelova turbine
vodene turbine se prema nainu prenosa energije vodotoka na njih
dijele na:
impulsne
reakcijske
Impulsne turbine pretvaraju potencijalnu energiju vode u kinetiku
energiju u mlazovima koji izlaze iz mlaznice i izbacuju se na lopatice
rotora.
Reakcijske turbine rotor je potpuno prekriven mlazom vode i pokree se
usljed pada pritiska kroz ureaj.

Impulsna turbina
u upotrebi su tri osnovna tipa:
Peltonova, Turgo, turbina s krstatim protokom (Banki turbina)
Izlazna snaga
potencijalna energija vode u rezervoaru se pretvara u kinetiku
energiju jednog ili vie mlazova
svaki mlaz zatim udara u nizove lopatica koje se nalaze na obodu
vertikalnog toka
tangencijalna sila primijenjena na toak uzrokuje rotiranje toka
Uslov za maksimalnu snagu:

u c 0 ,5 u
Pj

1
Q ju
2

2
j

Izlazna snaga je jednaka ulaznoj snazi i ovakva idealna turbina ima

efikasnost od 100%
Brzina vode koja naputa lopaticu nema komponente u pravcu
mlaznice, tj. u2=0
zbog toga voda iz horizontalnih mlaznica pada vertikalno iz lopatice
U praksi vrijednosti za efikasnost variraju od 50% za male blokove
do 90% za precizno uraene velike komercijalne sisteme

Ugaona brzina i veliina turbine

veliina mlaznice ima tano odreene veliine lopatica, ali ne i
cjelokupnu veliinu toka
veliina toka je odreena geometrijskim ogranienjima ali i
potrebnom (traenom) brzinom rotacije
za proizvodnju elektrine energije izlazne varijable, npr. napon,
frekvencija i efikasnost, zavise od ugaone brzine generatora
veina elektrinih generatora ima najveu efikasnost pri velikim
frekvencijama rotacije, obino ~1500 rpm
Efikasnost m u svakom trenutku je funkcija:
(i)
fiksne geometrije odreenog Peltonovog toka
(ii)
S - koji karakterie radne uslove u tom trenutku
Reakcijske turbine
propelerna, Francisova i Kaplanova turbina

P0 Q gH
da bi se ostvarila ista snaga i na niem padu H potrebno je odravati
vei protok Q kroz turbinu
vei protok kroz turbine - znaajne promjene u samom dizajnu
cijela periferija toka se pravi u obliku velikog 'otvora' kroz koji mlaz
protie

ovakva turbine se nazivaju reakcijske jer fluid djeluje neprekidno na

lopatice
razlika u odnosu na impulsnu turbinu (Peltonovu) gdje lopatice
primaju niz udara
kod reakcijskih turbina toak tj. propeler se mora prilagoditi tako da
fluid ulazi radijalno okomito na osu turbine, ali izlazi paralelno sa
osom
dizajn koji to ispunjava jeste Francisova reakcijska turbina
vei protok vode se moe postii tako da dolazni mlaz vode bude
veliine kao i popreni presjek samog toka
ovakav pristup vodi do turbine oblika propelera sa protokom
uglavnom du ose rotacije
performanse reakcijske turbine generalno, a posebno propelerske
turbine, su veoma osjetljive na promjene brzina protoka
efikasnost turbine opada brzo ako se tok smanji jer sporiji tok ne
udara u krilca (lopatice) pod pravilnim uglom.

Hidroelektrini sistem
mnogi savremeni hidroenergetski sistemi se koriste za pokretanje
elektrinih generatora
kompletan HE sistem mora ukljuivati izvor vode, cijev , turbinu,
elektrini generator, kontrolu generatora i elektrine instalacije.
brana - osigurava stabilno snabdijevanje sistema vodom bez
fluktuacija i omoguava skladitenje energije u rezervoar
Pri izgradnji HE sistema najvei trokovi su za cjevovod koji slui za dovod
vode
trokovi se mogu sniziti ako je cjevovod tanjih stijenki, krai ili
manjeg prenika D (rijetko je mogue zadovoljiti te kriterije)
materijal za izradu cijevi treba biti
gladak (da se smanji gubici zbog trenja) i
vrst (da izdri statiki pritisak i prilino jake pritiske udara vode koji
nastaju pri iznenadnim ukljuivanjima ili iskljuivanjima toka vode)
Zatitna reetka
potrebna na vrhu dovodne cijevi tako da sprijeava prolazak otpada
i smea (npr. listova), da ne bi dolo do zaepljenja cijevi
reetka se mora redovno pregledati i istiti
Generator - transformacija mehanike energije u elektrinu energiju
sinhroni generator moe funkcionirati izolirano (odvojen od
elektroenergetske mree)
asinhroni generator za normalno funkcioniranje mora biti u vezi s
ostalim generatorima (odnosno prikljuen na elektroenergetski
sistem)
sinhroni generatori se koriste kao primarni izvori proizvodnje
energije u EES, ali takoer i u manjim izoliranim mreama kao i za
samostalne primjene malih hidroelektrana (ostrvski rad)

asinhroni generatori esto su najjednostavnije i najjeftinije rjeenje

za male HE koje proizvode elektrinu energiju za isporuku u
postojeu veliku elektroenergetsku mreu

Drutveni i ekoloki aspekti

hidroenergija je razvijena tehnologija, iroko primijenjena u mnogim
zemljama svijeta
proizvodi oko 20% svjetske elektrine energije
u najmanje 20 zemalja hidroenergija ini preko 90% ukupnog
snabdijevanja energijom
HE sistemi su dugotrajni sa relativno niskim zahtjevima za
odravanje
mnogi sistemi, i mali i veliki, se kontinuirano koriste preko 50 godina
dok nekoliko ranijih instalacija rade i nakon 100 godina
komplikacije HE sistema veinom nastaju zbog brana i akumulacija,
naroito na projektima velikih razmjera
velike brane imaju vienamjensku primjenu
cilj je proizvodnja elektrine energije
zalihe vode se koriste snabdijevanje pitkom vodom i
navodnjavanje, kontroliranje toka rijeke i ublaavanje poplava,
cestovne prijelaze, zabavne aktivnosti i ribolov

uzimajui u obzir koristi od velikih hidroelektrana izdvajaju se i tetni

uinci:
primjeri su teret otplate (brane su esto najvei pojedinani
projekat u dravi), prekoraenje budeta, premjetanje i
osiromaenje naroda, razaranje ekosistema i ribolovnih
resursa i nejednaka podjela trokova i koristi
pri izgradnji brane Tri klanca u Kini - raseljeno preko jednog miliona
ljudi, potopljeno 118 gradova
klimatske promjene smanjivanje emisije CO2
male hidroelektrane, u sluaju da su izbor lokacije i tehnolokog
rjeenja primjereni, nemaju gotovo nikakvih tetnih uticaja na okoli

ENERGIJA VJETRA
Vjetar
bogat, obnovljiv, lako dostupan i ist izvor energije
nastaje kao posljedica vee koliine prispjelog Sunevog zraenja u
ekvatorijalna podruja Zemlje u odnosu na polarne regije, ime se
stvaraju velika strujanja u atmosferi
kao globalni resurs veoma veliki, ali i nairoko rasporeen
ekstrakcija energije iz vjetra upotrebom modernih turbina i sistema
za konverziju energije je dobro uhodana industrija
Energija vjetra

oko 1% dolaznog zraenja Sunca se konvertuje u energiju vjetra

kinetika energija sadrana u vjetru je oko 0,71021 J
1% dnevnog unosa energije vjetra je skoro ekvivalentno svjetskoj
dnevnoj potronji energije
pretvara se u korisni oblik energije, elektrinu energiju, pomou
vjetroelektrana
Sistem pretvaranja energije vjetra - vjetroturbina, vjetroagregat
sistem za iskoritavanje energije vjetra, iju energiju pretvara u
mehaniku, koja se moe iskoristiti ili za pokretanje odreenih
ureaja poput mlinova i pumpi ili za pokretanje generatora
elektrine energije i proizvodnju elektrine struje
vjetroelektrana - niz blisko smjetenih vjetroagregata, najee istog
tipa, izloenih istom vjetru i prikljuenih posredstvom zajednikog
rasklopnog ureaja na elektrinu mreu
vjetroturbine trebaju trajati najmanje 20-25 godina i kotati oko 7001000 eura po kW nominalne snage
Vjetroelektrane
u nekim zemljama energija vjetra je ve konkurentna fosilnoj i
nuklearnoj energiji, ak i ne uzimajui u obzir ekoloke prednosti
iskoritavanja energije vjetra
struja proizvedena iz vjetra kota oko 5 do 8 eurocenti/kWh i
predvia se da e pasti ispod 4 eurocenta/kWh u bliskoj budunosti.
Iskoritena snaga vjetra od strane turbine:

PT

1
C P A u 03
2

CP - faktor efikasnosti - ''koeficijent snage''

u0 - brzina vjetra
- gustina vjetra
A - povrina poprenog presjeka turbine
PT - proporcionalno sa A i treem stepenu brzine vjetra u0
CP - zavisi od brzine vjetra
optimalna veliina izvedbe rotora i generatora zavisi od zahtijevane
energije (snage)
srednja godinja snaga od vjetroturbina
3
T
P
0

P C A u

Tipovi turbina
vjetroturbine mogu raditi na dva naina iskoritavanje energije
vjetra - osnovna podjela
vjetroturbine koje rade na principu otpornog djelovanja (drag
devices)
vjetroturbine koje rade na principu potiska (lift devices)

 vjetroturbine koje rade na kombiniranju oba principa

Postoji jo niz podjela vjetroturbina:
prema poloaju osi turbinskog kola:
vjetroturbine s vodoravnom osi i okomitom osi
prema omjeru brzine najudaljenije take rotora i brzine vjetra:
brzohodne i sporohodne
prema broju lopatica:
vielopatine, s nekoliko lopatica i s jednom lopaticom
prema veliini zakretnog momenta:
visokomomentne i niskomomentne
prema nainu pokretanja:
samokretne i nesamokretne
prema efikasnosti pretvaranja energije vjetra u zakretni moment:
nisko i visoko efikasne
prema nainu okretanja rotora prema brzini vjetra:
promjenjive i nepromjenjive
Vjetroagregati na principu otpora
najjednostavniji nain iskoritavanja energije vjetra
princip rada se zasniva na djelovanju sila otpora (FD) na lopatice
rotora pri emu se ostvaruje njihovo kretanje
vjetroagregati koji rade na principu otpora su niske efikasnosti i
danas se vrlo rijetko koriste kod veih izvedbi
zbog jednostavnije konstrukcije ova vrsta vjetroagregata se esto
koristi za male vjetroagregate kune izrade
Vjetroagregati na principu potiska (uzgona)
potisak (FL) - komponenta okomita na smjer udara vjetra u lopatice
ako je oblik lopatica takav da uspjeno iskoritava silu
aerodinamikog potiska moe se postii znatno vea efikasnost, u
odnosu na vjetroturbine na principu otpora
aerodinamiki potisak je sila koja nastaje usljed kretanja tijela kroz
vazduh zbog razlike pritisaka na povrini tijela uzrokovane oblikom
tijela
svi moderni vjetroagregati dizajnirani su da rade na principu sile
potiska
vjetroagregati s horizontalnom osi vrtnje s rotorom u obliku
propelera najbolje iskoritavaju ovaj princip
Turbina sa horizontalnom osi vrtnje
os rotacije horizontalno postavljena
dominantna pogonska sila je potisak
rotor je zajedno s generatorom i ostalom opremom postavljen na
vrhu tornja te mora biti usmjeren prema vjetru kako bi djelovao
efikasno
izgled rotora se zasniva na dizajnu propelera

broj lopatica kod horizontalnih izvedbi vjetroturbina uveliko utie na

njihove karakteristike
najefikasnija je izvedba s tri lopatice te se ona najee i koristi

Prednosti i nedostaci vjetroturbina s horizontalnom osi vrtnje

prednosti
najvea prednost je visoka efikasnost u proizvodnji elektrine
energije i to naroito izvedbe s trolopatinim rotorom
imaju mogunost iskoritavanja veih brzina vjetra poto su
postavljene na stupovima velike visine
u sluaju olujnog vjetra imaju mogunost fiksacije lopatica
kako bi se sprijeila odnosno umanjila potencijalna teta
nedostaci
visoka cijena je glavni nedostatak
problematine su za postavljanje zbog potrebe vrlo visokih i
skupih dizalica
potrebni sistem za zakretanje rotora jo dodatno poskupljuje
izvedbu
generator s ostalom opremom smjeten je na vrhu tornja ime
je otean pristup i odravanje
Turbine sa vertikalnom osom vrtnje
vertikalno postavljena os vrtnje
okretanjem oko vertikalne ose turbina moe zahvatiti (primiti) vjetar
iz svih smjerova bez podeavanja
nemaju potrebe za visokim tornjem te se postavljaju blie tlu zbog
ega im je jednostavnije odravanje
generator i ostala oprema mogu biti smjeteni u podnoju ime je
toranj manje optereen
anemometar sa lopaticama
rotira pod dejstvom sile otpora
oblik lopatica stvara skoro linearnu vezu izmeu brzine
rotacije i brzine vjetra, tako da mjerenje broja rotacija u
odreenom vremenskom intervalu odgovara srednjom brzini
vjetra u tom intervalu
standardni anemometar za prikupljanje meteorolokih
podataka
Savoniusova turbina
postoji mnogo razliitih izvedbi ove vrste turbine, a u
najjednostavnijoj se izvedbi sastoji od dvije polovice bubnja ili

aica uvrenih u suprotnim smjerovima na sredinju

osovinu
gledajui presjek odozgo, turbina ima oblik slova S
radi na principu otpornog djelovanja koji kombinira sa
potiskom
konstrukcija je jednostavna i jeftina
Darrieusova turbina
najee koritena izvedba vjetroagregata s vertikalnom osi
vrtnje
ovaj rotor ima dvije ili tri tanke zakrivljene lopatice sa
aerodinamikim profilom
profil rotorskih lopatica oblikom odgovara radu na principu
potiska
iskoristivost ovih rotora je puno vea od iskoristivosti
Savonius-ovih rotora
glavni nedostatak je u tome to ne moe sam zapoeti rotaciju
te zbog toga uvijek zahtjeva pomoni ureaj za pokretanje
Musgrove rotor
lopatice su vertikalne za normalnu proizvodnju energije, ali se
zakreu oko horizontalne take pri kontroli ili pri iskljuivanju
Evansovi rotori
vertikalne lopatice mijenjaju nagib oko vertikalne ose pri
kontroli i sigurnosnom iskljuivanju
Prednosti i nedostatci vjetroturbina s vertikalnom osi vrtnje
prednosti
glavna prednost turbina sa vertikalnom osom vrtnje je
eliminacija gravitaciono izazvanog naprezanja tako da lopatice
sa vertikalnom osom mogu biti veih dimenzija
mogunost iskoritavanja vjetra iz svakog smjera bez potrebe
zakretanja
pogodne i za postavljanje na urbane lokacije kao to je krov
graevine
jednostavnije su za odravanje jer je velika veina dijelova
smjetena blizu tla

nedostaci
upola manja efikasnost od vjetroturbina s horizontalnom osi
vrtnje
moraju biti postavljene na relativno ravno tlo, tako da su im
strmije lokacije na koje se obino postavljaju vjetroagregati s
horizontalnom s osi vrtnje veinom nedostupne
Dijelovi vjetroturbine:
kuite (engl. nacelle)
anemometar
pokaziva smjera vjetra (engl. wind vane)
brzo-okretne osovina (engl. high-speed shaft)
upravlja (engl. controller)

generator
prijenosnik (engl. gear box)
sporo-okretne osovina (engl. low-speed shaft)
konica (engl. break)
lopatice (engl. blades)
zupanik (engl. yaw drive)
motora zupanika (engl. yaw motor slui za zakretanje kuita)
toranj (engl. tower)
sistem upravljanja uglom zakretanja elise (engl. pitch)

Osnovna teorija
pretvaranje kinetike energije vjetra u energiju vrtnje vjetroturbine
teorija rotirajueg diska
rotor vjetroturbine se tretira kao puni disk koji predstavlja
prepreku strujanju vazduha i preuzima dio kinetike energije iz
njega
teorija segmenata lopatice
polazi od analize aerodinamikih sila koje se javljaju na
infinitezimalnim segmentima lopatice ijim se integracijama
po cijeloj duini lopatice izvode izrazi za sile i momente
itavog rotora
Karakteristike vjetra
vjetroturbine mogu biti postavljene u bilo kojem, dovoljno velikom,
otvorenom prostoru
poznavanje brzine vjetra ima osnovnu vanost za ocjenu mogunosti
iskoritavanja vjetra u energetske svrhe
potrebni podaci o karakteristikama vjetra za procjenu lokacije mogu
se dobiti iz vie izvora:
arhivirani meteoroloki podaci
podaci sa lica mjesta
podaci dobiveni numerikim modelovanjem
brzine vjetra se mjere samo na standardnoj visini od 10 m i to na
odreenim lokacijama (meteoroloke stanice)
mjerenje brzine i smjera vjetra se mora provesti u okviru prostora na
kome se predvia vjetropark
neke studije pokazuju da je potrebno imati podatke za najmanje 8
mjeseci da bi se obezbijedila adekvatna procjena godinjih resursa
vjetra
veoma je vano znati da su prikupljeni podaci reprezentativni
bitno je poznavati i smjerove iz kojih pue vjetar (rua vjetrova)
Proizvodnja elektrine energije
elektrina energija je izvrstan nain prenosa zahvaene mehanike
energije od vjetroturbine
proizvodnja el.energije je veinom 95% efikasna, a gubici pri
prenosu bi trebali bi biti manji od 10%
vjetroturbine/vjetroparkovi su povezani i sa drugim vidovima
proizvodnje el. energije, npr. termoelektranama (zbog prisutnih
varijacija snage vjetra)

vjetroelektrane mogu smanjiti potronju goriva u termoelektranama,

ali ne mogu smanjiti njihovu izgradnju jer ne mogu garantovati
proizvodnju elektrine energije u kritinim razdobljima
potrebno je usaglasiti karakteristike turbine sa lokalnim reimom
vjetra
dui vremenski periodi bez vjetra ili slabog vjetra e ograniiti
primjene energije vjetra
podruja sa brzinom vjetra manjom od 5 m/s esto imaju
neprihvatljive duge periode bez proizvodnje, ali se mogu koristiti za
pumpanje vode
ako godinji prosjek brzine vjetra na visini od 10 m iznosi 5 m/s i
vie mogue je razmiljati o proizvodnji el.energije

Klasifikcija sistema
klasa A
dominantan kapacitet vjetroturbine PT>5PG
veinom su to autonomni samostalni ureaji bez veze sa mreom
klasa B
PTPG
karakteristika udaljenih podruja, malih energetskih sistema
klasa C
PT<0,2PG
umreeni sistem vjetroturbine su ugraene u veliki sistem
Drutveni i okolini aspekti
vjetroelektrane imaju nekoliko bitnih ekolokih prednosti u odnosu
na konvencionalne elektrane
ne koriste gorivo, ne emituju polutante, gasove staklene
bate, odnosno toksini otpad i rade bez vode ili drugih
ogranienih resursa
prednost vjetroelektrana
mogu se smjestiti na neobradivim povrinama, morskoj puini
ili poljoprivrednom zemljitu, a prostor izmeu stupova
generatora moe se i dalje koristiti
vjetroelektrane skreu panju zajednice u ekolokom pogledu:
stvaraju buku
vizuelni uticaj
uticaj na stanita divljih ivotinja, ptice, imie
uticaj na stanita i floru tokom izgradnje
elektromagnetske smetnje
FOTOSINTEZA
vaan biohemijski proces u kojem biljke, alge i neke bakterije koriste
energiju sunevog zraenja kao izvor energije za sintezu organske
tvari
pri ovom procesu se CO2 i voda prevode u glukozu i kisik
u osnovi procesa fotosinteze je endotermna reakcija
2nCO2+2nH2O+fotoni 2(CH2O)n+2nO2

proces se odvija zahvaljujui hlorofilu - zelenom pigmentu biljaka

sposobnom da apsorbuje svjetlost

Fizikalne osnove fotosinteze

kada molekul hlorofila apsorbuje svjetlosni kvant (foton) prelazi iz
osnovnog u pobueno stanje
u pobuenom stanju moe da bude veoma kratko vrijeme pa dolazi
do deekscitacije
vika energije molekul se moe osloboditi:
deekscitacijom u osnovno stanje
tako to e neko jedinjenje koje se nalazi blizu u tom trenutku
primiti ovaj elektron (proces fotosinteze)
kada su molekule izolirane
energija se veinom reemituje u vidu fluorescentnog zraenja i
toplote
ako su molekule pigmenta vezane u strukturama hloroplasta
najvei dio energije se prenosi na reakcione centre, sa vikom
energije u vidu toplote, te neto malo fluorescencije

moderna istraivanja procesa fotosinteze usmjerena su

na razumijevanje procesa pretvaranja energije koji se provode
u biljkama
na dizajniranje vjetakih sistema koji bi imitirali prirodnu
fotosintezu
vjetaka fotosinteza
istrauje se kao novi izvor energije
energija Sunca bi se prevodila u elektrohemijsku energiju
obnovljivi izvor energije
cilj je izgradnja sistema koji bi uz pomo energije Sunca efikasno
vezali ugljini dioksid iz vazduha i pretvarali ga u ugljikovodike, a ne
ugljikohidrate kao kod biljaka
predvia se da bi vjetaka fotosinteza mogla omoguiti ekoloki
prihvatljivu proizvodnju hemikalija koje danas obino nastaju kao
derivati nafte
tehnologija vjetake fotosinteze obeava energetsku sigurnost,
okolinu odrivost i ekonomsku stabilnost
pretpostavlja se da bi ukupna efikasnost potpuno integrisanog
sistema za pretvaranje energije iz suneve svjetlosti u energiju
goriva mogla biti vie od deset puta vea od energetski
najefikasnijih biolokih sistema
investicijski trokovi jo su previsoki za komercijalnu primjenu
za stvaranje takvog sistema kljuna je upotreba pristupanih i
pogodnih materijala koji mogu izvoditi bitne funkcije, apsorpciju
svjetla i olakavanje hemijskih reakcija u kojima se stvara gorivo
zamjena za klorofil u prirodnoj fotosintezi

fotosinteza obnovljivi izvor energije

dobivanje elektrine energije iz biljaka
tehnologija je jo uvijek nova i nema praktine koristi
proizvodnja znatnih koliina vodika iz hemijskih reakcija koje
su aktivirane Sunevim zraenjem
potencijalno vrlo vano komercijalno i garantira nastavak
istraivanja