Você está na página 1de 92
103 SEMITONS CROMATICOS E DIATONICOS Os semitons podem ser: Cromaticos e Diaténicos. SEMITOM CROMATICO — Quando é formado por notas de nomes iguais e sons diferentes. SEMITOM DIATONICO — quando é furmado por notas de nomes e sons di- ferentes. j ca S : COMA — é 0 menor intervalo perceptivel ao nosso ouvido. Um Tom consta de 9 comas. po ey TOM = Opiniao dos musicos e fisicos em relacéo aos semitons cromaticos e diaténicos. Os Musicos afirmam que 0 semitom cromatico contém 5 comas e 0 diaténico 4. Qs Fisicos persistem na opiniao de que o semitom cromatico contém 4 comas € 0 diatonico 5: Opiniado dos Musicos Opiniao dos Fisicos romatico | s[diaténicd s)cromético |s/diaténico: = — & = ==] Co Em relac&o a estas duas opinides, chega-se A conclusio de que ha uma coma de diferenca entre os dois semitons. INSTRUMENTOS TEMPERADOS S4o os instrumentos de som fixo, como o piano, o érgio, o harménio, etc. Nos instrumentos de teclado nao existe uma coma de diferenca entre o semitom cromatico e o diaténico. Tanto um quanto o outro guardam um intervalo de 4 comas e meia. 104 Isto se verifica como no exemplo abaixo, em que, entre as teclas DO a RE (Intervalo de 1 tom), ha uma nota intermediaria que pode ser DO# ou REp. Sendo todas as notas do piano de som fixo, a diviséo do tom em 2 semitons, é perfeita- mente igual: 4 comas e meia cada um. = ie == | = igs Este processo deu origem ao Sistema Temperado, que trata dos instrumentos de som fixo. Deste sistema, surgiu a Enarmonia, que consiste na relacao de notas de nomes diferentes, mas com 0 mesmo som. s| diatoni scromitico s| diaténico : s]cromatico INSTRUMENTOS NAO TEMPERADOS Sao os instrumentos que nao tém som fixo, como 0 clarim, violino, violoncelo, etc, No clarim, instrumento de sopro, 0 som é emitido com os labios; no violino, o som também é produzido conforme a posicao dos dedos nas cordas. Por isso, nes tes instrumentos, a diferenca de uma coma entre 0 semitom cromatico e 0 diaténico pode ser observada, apesar de ser quase imperceptivel. QUESTIONARIO 1°) Quantas espécies h4 de semitom? 2°) Como é formado 0 semitom cromatico? 3°) Como é formado o semitom diaténico? 4°) Que & coma? 5°) Quantas comas contém o tom? *) Na opini&o dos misicos, quantas comas contém o semitom cromatico e 0 diat6nico? 1) Ena opiniao dos fisicos? 8°) Que s&o instrumentos temperados? 9°) Nos instrumentos temperados, quantas comas existem no semitom cro- mético e no diaténico? 10°) Que s4o instrumentos nao temperados? DEVERES 1°) Indicar os semitons cromaticos e diaténicos. Cromatico 105 2°) Formar 2 semitons cromaticos e 2 diaténicos com as notas dadas abaixo. Cromatico Cromatico Diatonico Diatonico ees 3 Modelo: < oe be @& fe ¥ e EXERCICIOS 3°) Formar os semitons cromaticos e diaténicos com a primeira nota ja al- terada. Cromatico Cromatico Diaténico Diaténico Modelo: eS Xo = = > pont EXERCICIOS 106 LEITURA METRICA NA CLAVE DE FA, 4° LINHA che whe the & = Ne ie | HU Fins 36 eS S=2Sr = SES 4 foo See ee Ee aaa 107 SOLFEJOS Moderato asin 0 eS nf = te — SSS SS ee ze = Andantino 108 Ege a " Ef Andantino 169. sty EE ae a O55 ae Moderato 170. z nf ==5 es of vall. 108 Moderato SOLFEJO ACOMPANHADO Moderato P 172. 109 41 i <= Ss = DITADO Nos ditados desta aula, devem ser empregados semitons cromaticos e diaté nicos. 110 23.4 LICAO PLANO DE AULA APROVEITAMENTO Inversaéo de Intervalos .. | Teoria Leitura Métrica Devereés Solfejo... L. Métrica. Ditado... Solfejo. Ditddo INVERSAO DE INTERVALOS Inverter um intervalo simples € passar a nota superior para uma 8" abaixo ou a nota inferior para uma 8* acima. Nota superior uma 8? abaixo Nota inferior uma 8? acima 32M 3M 62m 3M 2 ae i alie 6m 3°M Ao inverter os intervalos, eles se transformam da seguinte maneira: intervalo de 2* passa a ser de 7 © intervalo de 3* passa a ser de 6° O intervalo de 4* passa a ser de 5* O intervalo de 5* passa a ser de 4° O intervalo de 6° passa a ser de 3° intervalo de 7* passa a ser de 2°. Quando se inverte um intervalo, resulta também o seguinte: Na inversdo os intervalos maiores passam a ser menores. Na inversio os intervalos menores passam a ser maiores. Na inversio os intervalos aumentados passam a ser diminutos. Na inversdo os intervalos diminutos passam a ser aumentados. Na inversdo os intervalos justos permanecem justos. Podemos usar o seguinte processo para encontrarmos a inversio dos interva- los: se 0 intervalo é de 3°, por exemplo, subtrai-se o 3 do ntimero 9, e acharemos assim, o intervalo de sua inversdo, que sera de 6. © mesmo acontece com todos os intervalos simples, subtraindo-os do namero 9 SUBTRACAO Numero 9 .. B07 8) 2. 9. 9° 9°. 9) eo 3 4 Bt eT Bt Page oe Pee ee OS ee Intervalos a inverter Resultado dos intervalos invertidos ill EXEMPLOS 22M te ot Geo 22M 73m 42 Aum. Dim. 4+5=9 —> UNISSONO UNISSONO — intervalo considerado nulo é formado por 2 sons idénticos. Chama-se também intervalo de 1’ justa. 1% justa 1% justa = = (unissono) (untssono) QUESTIONARIO 1°) Como inverter um intervalo? 2°) Qual o processo para encontrar a inversao dos intervalos? 3°) O intervalo de 2° invertido, que intervalo resulta? 4) Eo de 3"? Eo de 5? Eo de 7? 5°) Os intervalos maiores invertidos que intervalos passam a ser? E os menores? 6°) E os aumentados? E os diminutos? E os justos? 7) © intervalo de 8* justa invertido, que intervalo resulta? 8°) Que é unissono? DEVERES (a) Inverter e classificar os seguintes intervalos: 3% menor 6% maior 112 LEITURA METRICA NA CLAVE DE FA, 4° LINHA — Bees aaa e ie eee + = PF » » 6 6 SOLFEJOS Allegretto a — on 07. i =| z= a+ — — —— DP ef a Moderato = SS SS ef] : he —— & —— | <= _ S- Moderato = 179. a Sat J e oe 4 Sooo == nf —<— SSS Si p— s r oe 114 Moderato me ae 180. SS eee TTL so fi z nf Pee Soe eee eee eee =] SS SSS e f SOLFEJO ACOMPANHADO \ e Moderato ] P |e =Ee =] = z a = — z 2 ae oe ge eal Seal ea P DITADO Ditados de acordo com os solfejos dados. 116 244 LICAO PLANO DE AULA 1°) Modificagaéo dos Intervalos Naturais 2°) Leitura Métrica . 3°) Solfejo. . . 4°) Ditado. .. a ere | o fee Teoria. Deveres. L. Métrica Solfejo. Ditado MODIFICACAO DOS INTERVALOS Qs intervalos se modificam de acordo com os sinais de alteracdo que aparecem nas suas notas. O: Qs intervalos acrescidos de um semitom se modificam da seguinte maneira: Os maiores tornam-se aumentados ... Os menores tornam-se maiores ....... Os justos tornam-se aumentados Os diminutos tornam:se justos ou me- nores, conforme o intervalo ........ 32M 8tA Eke = 64m 64 M 64M 4a a0 A 40 A bed Beet 527; 74d 74m 74m 117 Qs intervalos diminuidos por um semitom modificam-se da seguinte maneira: 20M 2am 2am Qs maiores tornam-se menores - Os menores tornam-se diminutos ..... Os justos tornam-se diminutos . n Os aumentados tornam-se justos ou maiores, conforme o intervalo ..... 20d 20M ga a) O intervalo nao varia de classificacao quando ambas as notas tém iguais sinais de alteragao. be J 5a J 5ey al eS = b) 0 intervalo também pode ser modificado em ambas as notas, com altera- cOes diferentes, mudando sua classificagao, conforme a quantidade de se- mitons. 7¢Maior 74d aed 4A ey 4 ces — diminuiu aumentox 2 semitons 2 semitons oF = I O intervalo também pode ser modificado com * & bb - ) Estes intervalos ao serem invertidos seguem as mesmas regras dos inter- valos naturais, porém, a 8’ aumentada e a diminuta tornam-se semitons cromaticos. oe A semitom aed semitom Ber omatico 2-2... eromatico 118 TONS E SEMITONS CONTIDOS NOS INTERVALOS Aumentada — 1 tom e 1 semitom cromatico Maior — 1 tom Menor — 1 semitom diaténico Diminuta — Intervalo nulo 2 aGA 2¢ M TERS: T Int. Nato Aumentada — 2 tons e 1 semitom cromatico s Maior — 2 tons Menor — 1 tom e 1 semitom diaténico Diminuta — 2 semitons diatonicos Bt A 3¢ Bem Bed > -_ - tr eee Ree fo ese T T Toa SU. Soe Aumentada — 2 tons, 1 semitom diaténico e 1 cromatico (3 tons) a Justa — 2 tons e 1 semitom diaténico Diminuta — 1 tom e 2 semitons diatonicos 4% aumentada 4 justa 44 diminuta SS ae — — eee a « $0} < SD. Aumentada — 3 tons, 1 semitom diaténico e 1 cromatico a Justa — 3 tons e 1 semitom diaténico Diminuta — 2 tons e 2 semitons diaténicos 5% aumentada 5% justa 5% diminuta ESS oa ee ae eso St i. = ROS sD Aumentada — 4 tons, 1 semiton diaténico e 1 cromatico 6 Maior — 4 tons e 1 semitom diaténico Menor — 3 tons e 2 semitons diatonicos Diminuta — 2 tons e 3 semitons diaténicos oa eee 119 6% aumentada Maior 6% menor Sa "sp 8D 8D T Aumentada — 5 tons, 1 semitom diaténico e 1 cromatico Maior — 5 tons e 1 semitom diaténico oo * rs Menor — 4 tons e 2 semitons diaténicos Diminuta — 3 tons e 3 semitons diaténicos 7% aumentada 74% Maior ee ee : Bi ene sles Sc Ne Ls els 7% menor 7% diminuta rag TaaS0 pct: Justa — 5 tons e 2 semitons diaténicos 8° Diminuta — 4 tons e 3 semitons diaténicos Aumentada — 5 tons, 2 semitons diaténicos e 1 cromatico 8% justa 8&¢ diminuta = =a ef Say et eee ee ie SD 8% aumentada QUESTIONARIO 1°) Como se modificam os intervalos? \ 2°) Os intervalos maiores acrescidos de um semitom, que intervalos passam f a ser? 3°) E os menores, diminuidos de um semitom? 4°) Os justos, diminuidos de um semitom? 5°) Os aumentados, diminuidos de um semitom? 6°) Os diminutos, acrescidos de um semitom? 7) Quantos tons e semitons tem a 3* aumentada? 8°) Ea 3° diminuta? E a 4° aumentada? E a 4° diminuta? 9°) Ea 5° aumentada? E a 5* diminuta? 10°) Ea 6* aumentada? E a 6* diminuta? E a 7 diminuta? 120 DEVERES 1°) Formar os intervalos abaixo, alterando a 2° nota nos casos necessrios. Com a nota RE, formar a 2* maior, menor, aumentada e diminuta. MODELO atm ae A aed 2eM 4 2 = = Ss fo = Ss (Intervalo nulo) @) Com a nota MI, formar a 3% Maior, menor, Aumentadae diminuta, 32M stm 8¢ A aed 5) Com a nota FA, formar a 4? Justa, Aumentada e diminuta. 44 J a A ad ¢) Com a nota SOL, formar a 5% Justa, Aumentada e diminuta. 5a 7 52 A sed ——— ——= 4) Com a nota LA, formar a 6% Maior, menor, Aumentada e diminuta. 6e M 62m OF A 6ed = = Be ee 4 ¢) Com a nota SI, formar a 72 Maior, menor, Aumentada e diminuta. 7% M 7am 72 A 7a Es E iF t = = oa oo 121 2°) Classificar os seguintes intervalos: 3") Classificar e inverter os seguintes intervalos: =. 2a eg =] j 6°M Inversdo 3¢m LEITURA METRICA NA CLAVE DE FA, 4" LINHA "FE Fee se pe A fsa Spee td tog eel Se + 2 ie SOLFEJOS Andante he ea ES 185 == ps fea ee sot ee : | PS] Moderato 123 +5 I = + SS SS SS uy DP a =e —— ss 4 1 om = SS | ee ae Allegretto 4188. uf 124 SOLFEJO ACOMPANHADO Allegretto ae 189. 125 DITADO Ditados de acordo com os solfejos dados. 25.2 LICAO PLANO DE AULA APROVEITAMENTO 1°) Modos da Escala (Escalas Modelos) . Teoria 2°) Escalas Menores Harmonica e Melddica . Deveres. 3°) Leitura Métrica .......... cece es eee ene n eens L. Métrica 4°) Solfejo . Solfejo. Ditado . Ditado. MODOS DA ESCALA MODO — 6 a maneira como esto distribuidos os tons e semitons na escala. Esta distribuicéo pode ser feita de 2 formas: Modo Maior e Modo Menor. Para o Modo Maior, toma-se como escala modelo a de DO M e para 0 Modo Menor a de LA menor. Ambas sao denominadas Escalas Diaténicas. MODO MAIOR No Modo Maior, os intervalos de semitons sao encontrados do II para o IV, e do VII para o VIII. Nos demais intervalos, a distancia é de 1 tom. DO MAIOR (Escala Modélo ) MODO MENOR No Modo Menor, os semitons encontram-se do II para o III e do V para VI. Entre os outros graus, a distancia é de um tom. Escala de La menor (forma primitiva) 126 A Escala Menor tem 2 formas: Harménica e Melédica. ESCALA MENOR HARMONICA — nesta forma, tanto ascendente como des. cendente, o VII grau aparece elevado de um semitom, formando-se ai um semitom do VII para o VIII. Com esta alteracao, teremos um intervalo de 1 tom e 1 semitom do VI para o VII grau, caracterizando, assim, a Escala Menor HarmGnica. Nesta forma, a distribuicao dos tons e semitons é a seguinte: Semitom — do IJ ao III, V ao VI e do VII ao VIII. Tom e meio — do VI para o VII (2" aumentada). Os outros graus se separam por tom. E ala de La menor( Forma Harmonica) o> Se Se a ee a Sons Ss E Tse ee (23a) ESCALA MENOR MELODICA — nesta forma, a escala sobe e desce de ma- neiras diferentes. Quando sobe, o VI e VII graus levam alteracées ascendentes de um semitom, e quando desce, estas alteracdes desaparecem. A distribuicdo dos tons e semitons 6,a seguinte: ASCENDENTE — Semitom — do II ao III e do VII ao VIII. Entre os outros graus, os intervalos sdo de 1 tom. DESCENDENTE — Semitom — do VI para o V e do III para o II. Os outros intervalos sao todos de 1 tom. SUBTONICA — na Escala Melédica Descendente, 0 VII grau, em vez de Sen- sivel, passa a chamar-se Subt6nica, porque se distancia da Tonica de 1 tom. ui (Subténica ) ay 2°) 3°) 4°) 5°) 6°) a? = 8°) a): a) b) ce) d) 127 QUESTIONARIO Que é Modo? Quantos Modos existem? Quais sao as Escalas Modelos? Onde se encontram os tons e semitons no Modo Maior? Quantas formas tem a Escala Menor? Qual o grau que é alterado na Escala Menor Harménica? Na forma Harménica, onde se encontram os tons, semitons e a 2* au- mentada? Na Escala Melédica ascendente, em que graus esto as alteracSes? E onde se encontram os tons e semitons? Na forma Melédica Descendente, onde se encontram os tons e semitons? Qual 0 grau que se denomina Subtdnica e porque tem este nome? DEVERES Formar a Escala de Dé Maior e indicar os tons e semitons. Formar a Escala de La Menor, forma primitiva e indicar os tons e semi- tons. Formar a Escala de La Menor Harménica, indicando os tons, semitons e a 2* aumentada. Formar a Escala de La Menor Melddica Ascendente e Descendente, indi- cando os tons, semitons e a Subténica. LEITURA METRICA NA CLAVE DE FA, 4* LINIIA LA MENOR Z 490. =e = F e a FS fe | Soar == = S58 ee a = I LA MENOR 191. eae ee ee —~ LA MENOR Seal x 192. 2S peo Se fa 2 - eo ae Ep Stee | + Bigs ese 982 = 8 eee a SOLFEJOS (LA menor) Allegretto 193, ae == 2 a eee a at —=—== nf a ase aes ee Andantino — <= ze i eS eee uf ———SSS ve oe SSS 0: $e se mf ————_S OO &. aS = mf a 129 Allegretto. 196. eon =a =| zy. 5 eid = — DP i = te 1s = aa ae SSS =| a ame Za uf Moderato. 197. oF SSS SS] SOLFEJO A 2 VOZES Moderato. 198. 130 199. Allegretto oe SOLFEJO ACOMPANHADO 131 DITADO Os ditados poderao ser feitos no tom de La Menor. THH F 26.4 LICAO PLANO DE AULA APROVEITAMENTO Be TOTACOMdS ... Seceesccsnectevi anaes vacua Teoria. 2°) Reprodugao das Escalas Maiores com Suste- nidos . . Deveres 3°) Armadura de Clave com Sustenidos . L. Métrica, 4°) Leitura Métrica Solfejo. 5°) Solfejo e Ditado ..... 4 Ditado TETRACORDE TETRACORDE — é 0 nome que se da a cada grupo de 4 sons em que se divi- de a Escala Modelo de Dé Maior. A palavra Tetracorde vem do grego: Tetra = 4 e Corde = corda. “2 TETRACORDE | 2° TETRACORDE | (Inferior ) (Superior ) : = — = = 6 + o 2 >- = Ss = — ee —< 1 T T 3 T E Intervato de Ltom O 1° Tetracorde é chamado Inferior, por ser 0 mais grave, e o 2°, Superior, Por ser o mais agudo. | | Cada Tetracorde contém 2 tons e meio, na seguinte ordem: 1 tom, 1 tome Semitom. Entre um Tetracorde e outro, ha o intervalo de 1 tom. 132 REPRODUCAO DAS ESCALAS MAIORES (COM SUSTENIDOS) E da Escala Modelo de D6 Maior, que se originam as outras escalas maiores, A primeira escala que aparece, é a de Sol Maior, porque o seu primeiro grupo de 4 sons é retirado do 2° Tetracorde da Escala de D6 Maior. 4 Logo apés, coloca-se os 4 sons para o 2° Tetracorde, completando, assim, a nova escala, com 4 sons para cima. 4? Tetracorde 2° Tetracorde = Escala Modelo(Do M 4 ee : Tee J rT . pai 18 Tetracorde de Sol Maior : 22 Tetracerde Escala de Sol Maior T Ths Retirado do 29 T Desiguat na de Do’ Maior disposig&o dos Te S Como cada Tetracorde contém 2 tons e meio (1 tom, 1 tom e 1 semitom), no- ta-se que o 2° Tetracorde de Sol Maior, nao esta igual ao 1°, em relacao 4 disposigao dos intervalos. eth Para igualar esta disposicao, coloca-se um sustenido no VII grau, e teremos entéo, os dois Tetracordes iguais. ESCALA DE SOL MAIOR . TETRACORDE | 2° TETRACORDE Observe-se que a Tonica da Escala de Sol Maior (SOL) é uma 5° justa ascen 7 dente da Ténica da Escala de Dé Maior (DO). © mesmo acontece na reprodugdo das novas escalas maiores com sustenidos. que se sucedem por 5's justas ascendentes. Portanto, o 2° Tetracorde de cada escala que surge, sera sempre igualado com a colocagéo de um/novo sustenido no VII grau. Mey Com este processo, originam-se todas as escalas maiores com sustenidos. 133 QUADRO DA REPRODUCAO DAS ESCALAS MAIORES (COM SUSTENIDOS) Escala de Sol Maior Resulta: Escala de Ré Maior Escala de La Maior = ef F gee I siete foes RE 2” coraes0s mS = 201. : S aS 4 — SS SS SS —| at : ‘a P RE MAIOR Allegro aS te 202 Sire PaaS =e] nf P Se 4 mf Pp = k + = nf P eS —= - s SS SS] oy o 136 SOLFEJO ACOMPANHADO Moderato “of 203. nf NOVOS DITADOS EM SOL Maior e RE Maior 137 27.2 LICAO PLANO DE AULA APROVEITAMENTO Reproducao das Escalas Maiores com Beméis | Teoria Armadura de Clave com Beméis Deveres Leitura Métrica L. Métrica, Solfejo . Solfejo Ditado . . Ditado REPRODUCAO DAS ESCALAS MAIORES (COM BEMOIS) # também da Escala Modelo de Dé Maior, que se originam as escalas maiores com beméis. Tomando-se o 1° Tetracorde da escala de Dé Maior, este passa a ser o 2° Tetra- corde superior de uma nova escala. Completando com 4 sons para baixo o Tetra- corde Inferior, teremos entdo a escala de Fa Maior, com Sib. A origem deste Sih, se deve & necessidade de formar um intervalo de semitom entre o III e IV graus (LA e Sip), ficando assim os dois Tetracordes iguais. 2? Tetracorde so |S # Tetracorde Escala Modelo(DoM) 1? Tetracorde Tetracorde Escala de Fa Maior — 7 T s v ‘ : = Retirado do 12 Tetracorde (Tguatado com Sib) (4etrraae #0 ) Emprega-se este processo para reprodugao de todas as escalas maiores com beméis. Observe que a Tonica da Escala de Fa Maior (FA), é uma 5° justa descenden- te da Tonica da Escala de Dé Maior (D6). A sucesséo das escalas maiores com beméis é também por 5*s justas descen dentes. O 1° Tetracorde de cada escala que surge sera sempre igualado « com a coloca- ¢40 de um novo bemol no IV grau. 138 QUADRO DA REPRODUCAO DAS ESCALAS MAIORES (COM BEMOIS) Escala de Fa Maior oe] ae Oo ey Escala de Sib Maior — Escala de Mib Maior Sy Escala de Lab Maior A soe Escala de Ré} Maior Escala de Sol} Maior Resulta: Escala de Do} Maior Resulta: 139 ARMADURA DE CLAVE (COM BEMOIS) Pelo quadro anterior, pode-se observar a origem da ordem dos bemédis. ARMADURAS DE CLAVES COM BEMOIS Fa Maior Sib Maior Mib Maior oe Lab Maior Reb Maior Solb Maior Dob Maior = f=] eS ORDEM DOS BEMOIS Conforme os beméis vao aparecendo na reproduc&o das escalas, vai-se forman- do, automaticamente, a Ordem dos Beméis: SI-MI-LA-RE-SOL-D6-FA. Para se encontrar a tonica das escalas com bemdis, conta-se 5 notas apés 0 Giltimo bemol da armadura. ——— « th z Ultimo bemot Ye Pet bea in ats Mab Outro processo: 0 peniiltimo bemol sera a tonica da escala, com excecao de FA M, que so tem um bemol. Os beméis também se sucedem por 5.** justas descendentes, a partir do Sib ALTERACOES CONSTITUTIVAS — sao as que pertencem a armadura de clave. Estas alteracdes prevalecem sobre as notas durante todo o trecho. ALTERACOES ACIDENTAIS OU OCORRENTES — s4o as que aparecem du- rante o trecho e seu efeito é somente dentro do compasso em que estao colocadas. QUESTIONARIO 1°) Como se forma a escala de Fa Maior? 2°) Porque se coloca um bemol no IV grau no Tetracorde inferior? 3°) Nomeie todas as escalas maiores com beméis, pela ordem de reproducao. 4°) Qual a ordem dos beméis? 5°) Quais as armaduras das seguintes escalas: Fa Maior, Sib Maior, Réb Maior e D6b Maior? 140 DEVERES a) Da escala de Sih Maior, formar a escala de Mib Maior, separando os dois Tetracordes e assinalando os tons e semitons, conforme o modelo em Fa Maior. b) Formar a escala de Réb Maior, separando os dois Tetracordes, assinalan- do os tons e semitons e designando a sua escala anterior. c) Formar as escalas correspondentes as seguintes armaduras: 3 bembis, 2 beméis, 5 beméis, 1 bemol e 7 beméis. LEITURA METRICA NA CLAVE DE FA, 4 LINHA FA M sige Pier te sash, 204. et Se =] ee oo eee See | SIb MAIOR, 203 ESS a 1 Te rt} iL tte Hite FA MAIOR SOLFEJOS Moderato 206. ==! es ESS = ——— ca SIb MAIOR 141 Allegro ee va eos } > a 07. = aa . ae = a a ee nf cha ee a SS as | pa =e ae SOLFEJO A 2 VOZES Allegretto me =e at = DBE Ses ~ wr 208. 2 nf x z Ne A ee the we Ses a = SOLFEJO ACOMPANHADO Andante 209. 142 DITADO Sugerimos novos ditados nos tons de Fa Maior, Sip e Mib Maior. 28.2 LICAO PLANO DE AULA APROVEITAMENTO Escalas Relativas Teoria Musical. Leitura Métrica ... | Deveres Solfejo . . . : bodnin: (ml en Metrioa Ditado . . . ; ... | Solfejo. Ditado, 143 ESCALAS RELATIVAS Dizem-se relativas as escalas que tém a mesma armadura de clave, porém modos diferentes. Qualquer escala maior tem sua relativa menor e vice-versa. Encontra-se a relativa menor (Harménica e Melédica) uma 3* menor abaixo da Ténica de sua relativa maior. Escala de Do Maior 3 menor : : inferior : (La menor Melodica) inferior Para se encontrar a escala relativa de um tom menor, o processo é ao contra- rio: forma-se uma 8* menor superior, partindo da Ténica de sua relativa menor. Escala de La menor superior venta Ma: Este processo é para todas as escalas maiores e menores. 144 REPRODUCAO DAS ESCALAS MENORES As escalas menores também se reproduzem como as maiores: com sustenidos, por 5's justas ascendentes e com beméis, por 5" justas descendentes, a partir da Tonica de La Menor (Escala Modelo). QUADRO DAS ESCALAS MAIORES E SUAS RELATIVAS MENORES NAS DUAS FORMAS Do Maior La menor Harménica oe = ufo > = o So La menor Melodica Sol Maior Mi menor Harmonica o> # —— is aoa : : Mi menor Melodica Ré Maior Si menor Harmonica Si menor Melodica Eee sage = os 3 oe ss oT oes SS ee ee La Maior Fa # menor Harmonica a ee ig? oe = Z Fa # menor Melodica Se ee 145 Mi Maior Do# menor Harmonica Sol# menor Melédica aero fees 6 6 5 = co Faj Maior Re { menor Harmonica Re} menor Melodica Do} Maior La # menor Harmonica = La # menor Melodica Fa Maior Re menor Harmonica Ré menor Melodica 146 Sib Maior Sol menor Harmonica Sol menor Melodica Mib Maior Do menor Harménica => Do menor Melédica Lab Maior Fa menor Harmonica gps 4 Fa menor Melodica Reb Maior Sib menor Harménica aS Se oO Sib menor Melédiea o oo Solb Maior Mib menor Harmonica Mib menor Melodica 147 Do} Maior Lab menor Harménica is _ — fo Wa oS == E oe = o_o Lab menor Melodica QUESTIONARIO 1°) Que sao escalas relativas? 2°) Como se encontra a escala menor de sua relativa maior? 3°) Como se encontra a escala maior de sua relativa menor? 4°) Como se reproduzem as escalas menores com sustenidos? 5°) E as de bemdis? 6°) Quais as escalas relativas de: LA M, Mib M, FA M e Déb M? 7) Quais as escalas relativas de: FA m, Déz m, Sib m e Si m? 8°) Quais sao as alteracdes no VI e VII graus da escala de Ré menor Mel6- dica ascendente e descendente? ~ DEVERES a) Formar as escalas de Sol M, MIp M, LA M, FA M e as relativas nas duas formas. b) Formar a escala de Ré Maior e sua relativa nas duas formas, indicando em qual destas escalas se encontra 0 intervalo de 2° aumentada, o grau da Subtonica e assinalando os tons e semitons. MODELO Do Maior La menor Harmonica SS =o a i 7 ee T eee | La menor Melodica = 50 co ° Spee Se fo PEO SS ee = TS: > eee TS oe Tt 7 fat s " T s r f T 3 - subtdnica VII grau Outros tons deverfio ser pedidos, segundo modelo acima, para perfeita apren- em das escalas. LEITURA METRICA NA CLAVE DE FA, 4° LINHA SOL MAIOR e- 210, SHER _* = See oe ft Eitesofte. 2 eS ma a = Geet te MI MENOR ss ot 211. i a ce os —# f f t t atite att $ j 4 RE MENOR Py 22S ree = 2 v c Etie F the Sp Sore dl =| 149 MI MENOR SOLFEJOS Allegretto TT ‘ Ht a ant TT St e 36 SSS SS a ee mf P FA MAIOR alte - PI Ss 21. ee Shoe nf si BP * LTS SS = hah nf paitirriy = ee LUTP RE MENOR Moderato 150 SOLFEJO ACOMPANHADO A 2 VOZES Moderato BE voz : 7 nf Ravoz Moderato 216. UAL —Lihi\ DITADO Ditados nos tons dos solfejos 152 29.2 LICAO erie owt Mees 1°) Escalas Homénimas .. Teoria 2°) Graus Modais e Tonais Deveres. SY | Lelture Metrics fo. 00. Veek els 4°) Solfejo . . Ditado . . dave tadebes L. Métrica. Solfejo. Ditado, ESCALAS HOMONIMAS ESCALAS HOMONIMAS — sao as que tém a mesma ténica e modos diferen- tes. Ex.: D6 Maior e D6 Menor, Ré Maior e Ré Menor, Sib Maior e Sip Menor, ete. Do Maior +— Do menor —— d =o oo 2 | Entre duas escalas homénimas, que tém alteracdes da mesma espécie, ha uma diterenga de 3 alteragdes a mais ou a menos, na armadura de Clave. Mib Maior (3 bemois ) Mib menor (6 bemdis ) oo 2 o> Si Maior (5 sustenidos) Si menor (2 sustenidos ) oh I Quando as armaduras sao de alteracées diferentes, somam-se as alteragdes de ambas, ¢ 0 resultado sera 3. Sol Maior (1 sustenido) SSS] oa Sol menor (2 bemdis) La Maior (3 sustenidos) La menor SS === 153 GRAUS MODAIS Sdo chamados Graus Modais, o III e VI graus dos tons maiores e menores, porque os intervalos que eles formam com a ténica caracterizam os Modos. No Modo Maior, do I ao III graus, forma-se uma 3" Maior, e do I ao VI graus, uma 6° maior. 3% maior Do Maior 6% maior No Modo Menor, na forma Harmonica, do I ao III graus, forma-se uma 3* me- nor e do I ao VI, uma 6* menor. 8% menor Do menor Harménica Na forma Melddica ascendente, do I ao III graus forma-se também uma 3* menor, mas do I ao VI a 6* é maior. 34 menor Do menor Melodica m 6¢ maior Pelo exposto acima, tanto na forma Harménica como na Melédica ascendente, © III grau nao varia, forma sempre com a Ténica uma 3* menor e o VI grau é Varidvel, pois na forma Harménica ele forma uma 6° menor,e na Melédica ascen- dente uma 6° maior. Por isso, 0 III grau chama-se Modal Invariével, e o VI grau Modal Variavel.. O III grau é o que caracterfza claramente 0 modo. 154 GRAUS TONAIS GRAUS TONAIS — sao o I (Ténica), o IV (Subdominante) e o V (Dominan- te). Sao eles os principais graus da escala e que caracterizam o Tom. Tom de Dé Maior Tom de La menor cs == oS = so a sao wy I TRIADE TONAL Estes trés graus (I, IV e V) denominam-se Triade Tonal. TRIADE HARMONICA Os acordes formados sobre estes trés graus chamam-se Acordes Tonais ou Triade Harmonica. Tom de Do M Tom de Lam W x S I cat UESTIONARIO 1") Que sao escalas Homénimas? 2°) Que so Graus Modais? 3°) No modo maior, os graus modais III e VI que intervalos formam com a Ténica? 4°) Ena Harmonica? E na Melédica? 5°) Qual o grau que se denomina Modal Invariavel, e qual o Modal Variavel? 6°) Qual o grau modal que mais caracteriza 0 modo? 7) Que s4o Graus Tonais? 8°) Como se denomina os trés Graus Tonais? 155 DEVERES a) Dar os tons homénimos de: Sol M, Si M, La M, Fa m, Dog m e Mi, M. b) Indicar os graus modais na escala Homénima de Mi M nas duas formas. c) Formar a escala Homénima de Fa M nas duas formas, indicando 0 Grau Modal Invariavel e o Variavel. d) Indicar os graus tonais das escalas de RE M, Mi m e Sim. LEITURA METRICA NA CLAVE DE SOL SOL MAIOR spi : = t i LEITURA METRICA NA CLAVE DE FA, 4* LINHA RE MENOR 218. SEE eS === 156 RE MAIOR SOLFEJOS Allegretto eS . 20. SHS eS eS Pp FA MAIOR Andantino =, acl ~— ai (=a SSS ote ee > = a) =e es (SSS SS F oe > == sa o ae ey ee Sal FA MENOR Allegro oon co 4 — nf P vail. Dp SOLFEJO ACOMPANHADO Andantino P 223. 158 \ | prallentando m.e. DITADO Ditados baseados nos solfejos desta aula. 159 30.4 LICAO PLANO DE AULA APROVEITAMENTO | 1°) Como conhecer o tom de um trecho musical | Teoria_ 2°) Leitura Métrica Deveres, 3°) Solfejo . L. Métrica. 4°) Ditado . Solfejo Ditado. COMO CONHECER O TOM DE UM TRECHO MUSICAL Podemos conhecer o tom de um trecho musical da seguinte maneira: 1°) Pela armadura de clave. Se observarmos a armadura de clave, jA sabemos, de pronto, quais sio os dois tons que ela indica: 0 maior ou o seu relativo menor. Do. M ou Lam Re M ou Sim MibM ou Dom 4 = 1, 2°) +O V grau alterado no Tom Maior. Se o V grau do Tom Maior (Dominante) tiver uma alteracao ascendente, o tom sera o seu relativo menor. Dom Liam Dominante Sensfvel O V grau alterado de Dé M passa a ser o VII, (Sensivel) do relativo menor. V GRAU NAO ALTERADO © trecho acima esta escrito em Dé M, visto o V grau nao estar alterado, nem No principio nem no final. 160 V GRAU ALTERADO La menor O trecho acima esta escrito em La m, visto o V grau de Dé M ter uma alte- rac&éo ascendente, principalmente no final do trecho. 3°) Trecho com modulagio. Cumpre notar também que muitas vezes, durante o trecho, ha modulacao (que é a passagem de um tom para outro); neste caso, deve-se observar se no prin- cipio e no final do trecho o V grau esta ou nao alterado, a fim de caracterizar 0 tom, Do Maior K doodM © exemplo acima esta em Dé M, mas no decorrer do trecho ha uma modula- co para La m, onde o V grau de Dé M foi alterado. No final, o V grau volta sem alteragio, confirmando 0 tom de Dé M. 4°) Pelo sentido musical e nota final. As vezes, também, o V grau nao é alterado ou nao aparece, mas pelo sentido musical e pela nota final (Tonica) confirma o tom menor. [e 161 La menor nao alterado we os OWN grau ae Lam n&o aparece Ténica de Lam Geralmente nas cancées populares, a Ultima nota é a t6nica do tom, isto por se tratar de melodias simples, mas nao é uma regra segura, pois nem sempre se termina uma melodia com a Tonica do tom. OUTROS EXEMPLOS V GRAU NAO ALTERADO (Tom de SOL M) No trecho abaixo, o V grau (RE) néo sofre alteracéo ascendente; portanto, é SOL MAIOR. Sol Maior ou dl V GRAU ALTERADO (Tom de Mi m) O trecho abaixo também sé traz na armadura um sustenido, porém, como o V 8rau de SOL M (R#), tem alteracdo ascendente no principio e no fim, o tom é de Mim. Mi menor =| 162 V GRAU NAO ALTERADO (Tom de Sib M) b Maior nao alterado V GRAU ALTERADO (‘tom de Sol m) Sol menor g 2 a oe = f wm =] S555 vw wm QUESTIONARIO 1") Como podemos conhecer o tom de um trecho musical? 2”) Seo V grau de um tom maior nao estiver alterado ascendentemente, 0| tom é maior ou seu relativo menor? 3°) O V grau com alteracéio ascendente no tom maior, que grau passa a ser no seu relativo menor? 4°) Uma modulacdo durante o trecho, altera o tom em que ele foi escrito? 2 5°) A Ténica no final do trecho confirma o tom? DEVERES Indicar os tons dos seguintes trechos: oe ey 3 LEITURA METRICA NA CLAVE DE SOL MI MENOR 164 LEITURA METRICA NA CLAVE DE FA, 4* LINHA FA MAIOR oe Pe - aula. erga a == eS bat pie fit team ete ea 3 f j f ff tie', 20a + fet 2 Ds Ss E f RE MAIOR SOLFEJOS Allegro 226. —— = fe ~ 2 nf . je a Se == = BS si reall e ( MI MENOR 165 Moderato = le SIb MAIOR ie Allegretto pe 7 = == 228. Bye =e ; 166 SOLFEJO ACOMPANHADO Allegretto “of DITADO Os ditados poderao ser feitos nos tons dos solfejos desta aula. 167 31.4 LICAO PLANO DE AULA APROVEITAMENTO 1°) Linha de 8 Teoria 2°) Sinais de repeticado Deveres 3°) Leitura Métrica ..... pba dnie cn wit acnmmntiae th & L. Métrica, 4°) Solfejo . Solfejo. Ditado... Ditado LINHA DE 8. Para facilitar a leitura das notas escritas nas linhas suplementares superiores inferiores, emprega-se a Linha de 8*, indicando que estas notas devem ser exe- Execugao feet ctl oO Uma pequena linha vertical é colocada apés a Linha de 8", na ultima nota is que devem ser AL SEGNO (&) AL FINE — indica que se deve voltar onde estiver o sinal % e dai até o Fim. % eee a ee FIM, Do % ao FIM SINAL DE SALTO ob indica que o trecho colocado entre dois destes sinais nao 6 executado na repeticéo. . 6 as i “D.C.a0O do @ ao FIM 170 2°) 3°) 4°) 5) 6°) ae QUESTIONARIO Para que serve a Linha de 8*? Quando existe a Linha de 8" acima, como devem ser executadas as notas? E as de 8 abaixo? A linha de 8* pode ser usada em qualquer clave? Que sao sinais de repeticao? Que é Ritornello? Para que servem as expressdes: 1° e 2° vez? Qual o efeito do DA CAPO? 8°) Para que servem os sinais Al Segno % e 0 de Salto? DEVERES Continuar com novos exercicios das matérias das aulas anteriores para reca- pitulacdo e pratica. 231. LEITURA METRICA NA CLAVE DE FA, 4° LINHA DO MENOR oF piel ieee try 171 LA MENOR 232. : =p Se J SOL MAIOR SOLFEJOS Allegro = os 2338 = ; Safe 4 = _~ = Bert eee sf —__ > pee SS] t RE MAIOR Allegretto —, 284. Sts oe Seas = ae tea —_ eis SS ee SS] f ! = FIM. a teta—? a f He on = | P SS ee ee f ao PIM 72 RE MENOR Moderato i = 235. Of roe : = = a SOL MENOR % auegro 236. of a SS so SSeS 5 we Pp Do 4 ® “ = 2 z : Es = : Se 173 SOLFEJO ACOMPANHADO Allegretto eh 237. DITADO Ditados em ritmos e tons variados 174 32.2 LICAO PLANO DE AULA APROVEITAMENTO 1°) Intervalos Simples e Compostos .......... Teoria 2°) Intervalos Melédicos e Harménicos .. Deveres, 3°) Intervalos Consonantes e Dissonantes L. Métrica, 4°) Intervalos Diaténicos e Cromaticos .. Solfejo 5°) L. Métrica, Solfejo e Ditado ............... Ditado, INTERVALOS SIMPLES E COMPOSTOS INTERVALOS SIMPLES — como ja foi explicado, sio os situados dentro do limite da 8° 22 3e Be Bt 6? ae St f 4 o = E = Sas = = f — + = = = > = > Ss INTERVALOS COMPOSTOS —_ sao os que ultrapassam o limite da 8" 9% 10% qA% 122 ce ae LZ —eo a ee s = =. Hl Os intervalos compostos também podem ser Superiores e Inferiores. Superio- res quando a primeira nota é mais grave que a segunda,e Inferiores quando a primeira nota é mais aguda. a SUPERIOR INFERIOR =. =o CLASSIFICACAO DO INTERVALO COMPOSTO O Intervalo Composto é formado de um intervalo simples, acrescido de uma ou mais oitavas. Intervalo Composto Intervalo Composto 102 33 maior 3? maior Cint. Simptes) (int. Simptes) 175 ‘A classificagao do intervalo composto é a mesma do intervalo simples nele con- tido. Se o intervalo simples € maior, o intervalo composto sera também maior, se é justo ser justo,e assim por diante. Para encontrar esta classificacdo, aproximam-se as duas notas até encontrar 0 intervalo simples. Somando 0 numero 7 para cada 8, e somando-o com o nimero do intervalo simples, obtém-se a classificacdo do intervalo composto. Se ha somente uma 8*, como no exemplo abaixo, soma-se 7 com 3 (do intervalo simples de 3* maior). Resultado: 7 + 3 = 10. O intervalo sera de 10 maior. Aproximagao das notas Aproximagao das notas na parte superior na parte inferior 10% maior 10% maior th ss ae 3%maior % maior Se ha duas 8s. soma-se 7 + 7 + 3 = 17* menor, como no exemplo abaixo. Aproximagao das notas Aproximagao das notas na parte superior na parte inferior 4'7* menor 17% menor Ne _ é 4 = a 33menor. Aproximagao das notas no meio 172 menor, SB menor 7 Quando a primeira nota do intervalo é repetida em duas 8", contase 7 numa e 8 na outra, porque dentro deste intervalo composto ha um intervalo simples de 8°. Resultado: 7 + 8 = 15 (Intervalo de 15* Justa). Intervalo Composto Superior Intervalo Composto Inferior 15% justa 15ijusta 82 justa 7 (Int. Simplas) 8% justa (Int. Simples ) INTERVALOS MELODICOS E HARMONICOS Os intervalos, conforme a disposigago de suas notas, podem ser Melédicos e Har- 16nicos. INTERVALOS MELODICOS — aqueles cujas notas s4o ouvidas sucessiva- mente. INTERVALOS HARMONICOS — aqueles cujas notas sao ouvidas simulta- neamente. == = ¢ { Consonantes & s Intervalos Harménicos podem ser si Dissonantes INTERVALOS CONSONANTES — os intervalos séo consonantes quando nao pedem resoluedo sobre outro intervalo, dando-nos a sensacdo de repouso. Os Intervalos Consonantes sio os de 3° e 6°* maiores e menores, e os de 8, 5*S e 85 justas. Variaveis 's Intervalos Consonantes podem ser ........ pei Tanne Pct Invariaveis INTERVALOS VARIAVEIS — sao os de 3*5 e 6's maiores e menores, porque podem variar de classificacdo, sem perderem 0 efeito de Consonantes. Cha- Mmam-se também Imperfeitos. 3? maior * menor 6? maior 6? menor SS 3 ES 6S INTERVALOS INVARIAVEIS — sao os de 4°s, 5°5 e 8's justas. porque se va- riarem de classificagdo, se tornam dissonantes. Chamam-se também Per- feitos. # justa 5? justa 8? justa =. SS INTERVALOS DISSONANTES — Sao os que nao tém caracter de repouso e exigem resolucdo sobre intervalos consonantes. - Os intervalos dissonantes s4o 2's e 7's maiores e menores e todos os intervalos nentados e diminutos. 177 2% maior 2% menor 7% maior 72 menor v s i ute SE of IE = = {] 4* aumentada 5° diminuta 7? diminuta 2% aumentada — = 2 eee y = 7 INTERVALOS DIATONICOS E CROMATICOS © intervalo € DiatOnico, quando as notas que 0 compoem pertencem ao tom; formados por notas da escala diatonica. Do Maior 2 ee © intervalo 6 Cromético, quando é formado por uma ou duas notas alteradas, ranhas ao tom. Do Maior ho e > a i= = {| ANALISE COMPLETA DE UM INTERVALO Analisar um intervalo é classificar toda a sua formacao. — Simples Be justa Melodico Diatonico Superior ow Ascendente Consonante Invariavel 3 tons e 1semitom diatdnico. Simples 7% maior fat ee Harmonico Diaténico Dissonante 5 tons e 1 semitom diaténico. Simples 5* aumentada Melodico Cromatico Dissonante ———< Superior ow Ascendente 3 tons, 1 semitom diatdonico e 1 cromatico. 178 QUESTIONARIO 1°) Que sao intervalos compostos? 2°) Quando o intervalo é Melédico? E quando é Harménico? 3°) Como podem ser os intervalos harménicos? 4°) Quais sao os intervalos consonantes? 5*) Quais sAo os intervalos dissonantes? 6*) Porque as 3° e 6's sao intervalos consonantes variaveis? 7) Quais sao os intervalos invaridveis? 8°) Quando 0 intervalo é diaténico? Quando é cromatico? DEVERES @) Olassificar os seguintes intervalos compostos. 46% maior _ om eS bo =|} SS] ee = 7 so oo ae % : i 4 os = b) Indicar e classifiear os intervalos consonantes e dissonantes, 3% maior Consonante SSS ¢) Formar 4 intervalos melddicos, 4 harménicos e classificd-los. Melodicos 3? maior Melodico SSI 4 I 1 ee 179 Harménicos 4 aumentada Harménico = i iE i ) Olassificar e indicar os intervalos consonantes variaveis ¢ invaridveis, 3? maior Consonante variavel a | eee a ) Indicar e classificar os intervalos diaténicos e cromaticos. ‘7° diminuta Cromatico =. = —S ee ) Fazer andlise completa dos seguintes intervalos. 7? menor Simples Harmonico Cromatico Dissonante 4tonse 2 s.d. SSS Sa SSS LEITURA METRICA NA CLAVE DE FA, 4* LINHA RE MAIOR a e2tit, 2 ¢ Stas 23s, SS SS =] pe tf te mk Te e Tr ? Te le 2 ea 239, Dp ee fie rf i fe * ni : le ie itt} te Li lL. + rf + b FA MAIOR SOLFEJOS Andantino 0. egg } 7 oo e ée ne se oS ——. —— f — © — —_ —a eat a ee = SS oof a ———s pee ES Sj 7 nf RE MENOR Andantino 41. he Pee ——— f == = mf oo —s + = Soe ees San sei nf J LA MAIOR Moderato ce oo isis a —— = SSS See Pp ean SS Se nf eS 182 FA# MENOR Andantino. ; SS ee f Pe r 243 | sae] : ae “f of J SSS cp = MI MENOR Allegretto. te on Se a a Dp of a = i ie =e nf P ———_ — = goss —-# SS SS] We + SSS ae Tap of eS ay 183 SOLFEJO ACOMPANHADO Allegretto 184 185 Hino a Sao Jodo Baptista Ut Queant Laxis Pe. José Mauricio Nunes Garcia ae Me eee Lee bem-a _ ven. tu | ra do bem-a . ven. tu - bem-a -ven-tu - ' a ! bema-ven.tu - Hino das 1#° e 24° Vesperas de S. Jodo Baptista. 186 nos - SOS nos . sos nos . SOS #3 G08 unissono —E————— Padre José Mauricio Nunes Garcia, foi o primeiro nome de compositor brasileiro a figurar no cendrio da musica do Brasil. Nasceu no Rio de Janeiro em 22 de Setembro de 1767 e faleceu em 18 de Abril de 1830. Im 1792 recebeu ordens sacras e em 1798 foi nomeado Mestre-de-Capela da Cate- drale Sé do Rio de Janeiro. 187 oF 6 —_ ee Tt + 7 nos - sos la°* bios

Você também pode gostar