Você está na página 1de 45

TULUN

LABARIK SIRA
APRENDE:
Konferénsia Internasionál kona-ba
Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste Volume Ida

Hala’o husi Ministériu Edukasaun


Patrosina husi UNICEF, UNESCO no CARE Internasionál

17 – 19 Abríl 2008, Dili, Timor-Leste


UNICEF Timor-Leste/2006/Smithies UNICEF Timor-Leste/2006/Rabemiafara UNICEF Timor-Leste/2006/Rabemiafara
UNICEF Timor-Leste/2006/Asael
UNICEF Timor-Leste/2006/Berry
UNICEF Timor-Leste/2006/Berry
Konteúdu
Glosáriu Termu Xave sira

Lia-Maklokek 1
Sumáriu Ezekutivu 2
1. Istória no Objetivu Konferénsia 5
2. Edukasaun no Lian iha Timor-Leste 8
3. Tulun Labarik sira Aprende: Edukasaun Lian Oioin 12
3.1 Lian no ninia Relasaun ho Edukasaun
3.2 Oinsá Labarik sira Aprende Di’akliu Hotu
3.3 Benefísiu husi Edukasaun Lian Oioin

4. Hanorin iha laran Ambiente Lian Oioin: Implikasaun ba Mestre sira no 18


mós Formasaun Mestre sira-nia
4.1 Saida maka Mestre sira Presiza?
4.2 Implikasaun ba Formasaun no Apoiu Mestre sira-nia
4.3 Kria Materiál Didátiku sira
4.4 Dezafiu no Oportunidade bainhira Hanorin ho Lia-Inan

5. Implikasaun ba Dezenvolvimentu Polítika Lian 23


6. Prátika Diak Liu Hotu no Lisaun sira-ne’ebé aprende: Estudu Kazu Kle’an 26
6.1 Kamboja: Metodolojia Estudu Pilotu Ida
6.2 Papua-Giné Foun: Metodolojia Nasionál Ida
6.3 Mosambike: Foka ba Kestaun Polítika

7. Lisaun Xave ba Timor-Leste 35


8. Konkluzaun husi Konferénsia: Saida maka Presiza hodi Halo Edukasaun 36
ho Lian Oioin atu La’o ho Di’ak iha Timor-Leste
A. Peskiza no Polítika
B. Buat ne’ebé Mestre sira Presiza
C. Dezenvolvimentu Lian
Hakat ba Oin: Asaun Tuirmai ba Oin
Glosáriu Termu Xave sira
Lian Rua Individuál: Bele ko’alia/komprende (no mós dalaruma bele lee/hakerek) ho lian rua; Sosiedade: Prezensa
pelumenus grupu lian rua
Edukasaun Lian Rua Hodi uza lian rua ba alfabetizmu no instrusaun
Fluénsia Kompeténsia ne’ebé aas atu bele ko’alia, lee no mós/ka hakerek
Lian nu’udar matéria ida Bainhira hanorin lian ida nu’udar lian estranjeiru. Ne’e hanesan matéria ida ne’ebé alunu sira estuda, iha-ne’ebé
sira aprende kona-ba lian ida-ne’e.
Dezenvolvimentu Lian Promove uzu atu ko’alia no hakerek liu husi haburas ninia vokabuláriu, halo konkordánsia kona-ba forma ida
hakerek nian, no mós kria livru ho materiál eskola nian.
Lian ba Alfabetizasaun Ne’e maka lian ida ne’ebé labarik ka adultu ida aprende uluk atu sai alfabetizadu. Ema ida-idak aprende atu
Uluk lee mesak dala ida de’it, no liutiha transfere abilidade ida-ne’e ba lian seluk tan sira. Prefere liu bainhira karik
abilidade ida-ne’e maka aprende ho ema ida nia lia-inan.
Lian instrusaun nian Ne’e maka lian ida ne’ebé uza atu hanorin (fó matadalan no mós instrusaun) ba estudante sira iha sira-nia matéria,
karik dekreta liu husi governu ka uza iha prátika klase laran nian
Lian ba uzu orál iha klase Bainhira Lian ida maka ko’alia de’it iha klase laran atu tulun estudante sira-nia komprensaun, maibé lian ne’e la
laran de’it uza hodi hakerek
Alfabtizmu Abilidade atu lee, hakerek, kalkula, no uza oinseluk fali lian ida iha fatin oioin ne’ebé ho relasaun ba abilidade atu
halo hanoin ho lian ne’e.
Lia inan Labarik ida nia lian ulukliu. Ne’e maka lian ida ne’ebé sira ko’alia iha uma. Lian vernákulu, lian lokál no lian uluk sai
hanesan mós termu sira ne’ebé uza atu refere ba lia-inan
Edukasaun lian oioin Eskolarizasaun hahú ho lia-inan (labarik ida nian lian uluk) atu lee, hakerek no aprende, enkuantu hanorin lian
bazeia iha lia-inan ida segundu (normalmente lian ofisiál/nasionál) nu’udar lian estranjeiru no matéria ida atu estuda, no mós hahú
tranzisaun ba lian (sira) segundu nu’udar lian (sira) instrusaun nian to’o ona iha Terseira Klase (Haree mós
modelu Tranzisaun)
Lian oioin Individuál: Abilidade atu ko’alia/komprende (no dalaruma lee/hakerek) liu lian rua; Sosiedade: Prezensa barak liu
fali grupu lian rua
Edukasaun Lian oioin Uzu lian barak liu duké fali lian rua ba alfabetizmu no instrusaun
Lian Ofisiál/Nasionál Lian (sira) ne’ebé governu ka Konstituisaun ida deklara hanesan lian ofisiál/nasionál rai ne’e nian. Lian hirak-ne’e
uza sai iha negósiu governu nian no dala barak sai hanesan lian instrusaun nian
Ortografia Sistema padronizadu atu hakerek lian ida, inklui eskrita ida no r regra sira ba soletrasaun no pontuasaun
Modelu submersaun Uza lian segundu/estranjeiru ba instrusaun hotu-hotu, ho tulun ne’ebé uitoan liu ka la iha ba sira ne’ebé atu aprende.
Instrusaun hotu-hotu maka fó ho lian ofisiál ka nasionál hahú husi momentu labarik sira tama uluk hahú eskola
Modelu Tranzisaun Bainhira labarik sira hahú sira-nia edukasaun ho sira-nia lia-inan rasik, no tuirmai aprende lian ofisiál/nasionál no
halo tranzisaun ba instrusaun iha lian ofisiál/nasionál iha maizumenus terseira klase. (Haree mós Edukasaun Lian
Oioin bazeia iha Lia-inan)

Glosáriu ne’ebé adapta husi UNESCO nia Jogu Advokásia atu Promove Edukasaun Lian Oioin: Halo Inklui Eskluzu sira, no mós UNESCO
nian Lian-Uluk Ulukliu: Programa Alfabetizmu bazeia iha Komunidade ba Kontestu Lian Minoria iha Ázia nia laran. Informasaun kona-ba
oinsá atu hola relatóriu hirak-ne’e maka inklui tiha ona iha lista leitura liután iha Volume Rua husi relatóriu ida-ne’e.
Lia-Maklokek
Konstituisaun Timor-Leste nian identifika lian Tetun no atu halo diskusaun abertu no troka malu ideia..
Portugés nu’udar lian ofisiál sira. Lian Inglés no Bahasa Publikasaun ida-ne’e ‘Tulun Labarik sira Aprende:
Indonézia uza nu’udar lian serbisu nian, no Konstituisaun Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian
mós dehan katak lian nasionál sira seluk tan mós Rua iha Timor-Leste,’ fó-sai sumáriu rezultadu husi
valoriza no sei dezenvolve liu husi Estadu. konferénsia ida-ne’e. Volume Ida haree ba konferénsia
Ho realidade katak iha lian oioin iha Timor-Leste nia nia objetivu, edukasaun no lian iha Timor-Leste, modelu
laran, labarik estudante sira, inan-aman sira no mestre edukasaun lian oioin, nesesidade mestre sira-nia no
sira iha esperiénsia no espozisaun oioin ba lian hirak- implikasaun ba dezenvolvimentu polítika lian nian. Nia
ne’e. Sai importante atu haklaken katak maioria Timor- mós hato’o prátika di’ak no lisaun ne’ebé aprende husi
oan sira maka ko’alia lian rua, no mós katak iha aumentu rai oioin, inklui Kamboja, Mosambiké no Papua-Giné
ona ba númeru Timor-oan sira-ne’ebé ho lian oioin. Ho Foun. Volume Rua fó materiál sira konferénsia nian,
koñesimentu ba dezafiu sira-ne’ebé ita hasoru iha lian inklui aprezentasaun PowerPoint husi oradór konvidadu
no edukasaun ba labarik sira, ita foin hahú atu harii sira, programa konferénsia nian, diskursu atu loke no
polítika ne’ebé sei estabelese fundasaun metin sira ba taka konferénsia no lista leitura liutan ida.
edukasaun iha Timor-Leste. Ministériu Edukasaun, iha altura bainhira ami
Ministériu Edukasaun hamutuk ho parseiru hakarak atu aumenta no hadi’a rekursu umanu no
dezenvolvimentu sira, organiza tiha ona konferénsia materiál, sei estuda ho interese rezultadu no ideia hirak-
internasionál ulukliu Timor-Leste nian kona-ba ne’ebé fó-sai durante konferénsia ne’e.
edukasaun lian rua, entre loron 17 – 19 Abríl 2008. Ministériu Edukasaun hein katak, manorin sira,
Konferénsia ne’e halo objetivu atu fó informasaun peskizadór sira, ema sira-ne’ebé halo polítika no parseiru
ba edukadór sira no mós ba sira-ne’ebé halo polítika dezenvolvimentu sira sei konsidera publikasaun ne’e
edukasaun kona-ba esperiénsia rai sira seluk nian, no hanesan utíl atu suporta futuru di’ak liután ba labarik
aplika lisaun hirak-ne’e hodi halo no implementa polítika hotu-hotu iha Timor-Leste.
lian nian no metodolojia ensinu ne’ebé serve di’akliu Ikusliu hotu, ha’u hakarak agradese partisipante
hotu nesesidade labarik sira-nia iha Timor-Leste. hotu-hotu ba sira-nia kontribuisaun iha konferénsia
Partisipante sira iha konferénsia, inklui ofisiál ne’e nia laran. Ha’u hakarak mós atu hato’o ha’u-nia
sira Ministériu Edukasaun nian, reprezentante sira apresiasaun sinseru ba UNICEF, UNESCO no CARE
husi UNTL, mestre sira, peskizadór no parseiru International tamba sira-nia apoiu hodi asegura katak
dezenvolvimentu sira maka iha interesee boot ba oradór konferénsia ida-ne’e rekompensa ema hotu-hotu.
sira-nia aprezentasaun, no iha vontade atu diskute
kestaun lian nian, atu bele hetan prátika di’akliu hotu
ne’ebé atu serve di’ak liután nesesidade labarik sira-nia
iha Timor-Leste.
Hanesan maioria ema hatene, kestaun lian sai
hanesan kestaun sensivel ida iha Timor-Leste, iha João Câncio Freitas, PhD
oras ne’e daudauk. Diskusaun grupu serbisu nian iha Ministru Edukasaun
konferénsia ida-ne’e hamoris debate makaa’as no RDTL
apaixonadu no fó mós oportunidade ba partisipante sira

1
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

Sumáriu Ezekutivu

UNICEF Timor-Leste/2008
Relatóriu ida-ne’e dokumenta konferénsia internasionál Relatóriu ida-ne’e maka organiza tama ba volume rua.
ba dala ulukliu kona-ba Edukasaun Lian Oioin iha Timor- Volume Ida ko’alia kona-ba prosedimentu no haklaken
Leste. Konferénsia ida-ne’e, “Tulun Labarik Sira Atu rekomendasaun prinsipál sira. Volume Rua hatudu Power
Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Point sira-ne’ebé uza iha sesaun ketak-ketak no detalle
Rua iha Timor-Leste”, maka hala’o tiha iha Dili, Timor-Leste seluk programa konferénsia nian.
husi loron 17 – 19 Abríl 2008. Konferénsia ida-ne’e hala’o Konferénsia ida-ne’e halibur iha laran Tinan
liu husi Ministériu Edukasaun no patrosina liu husi UNICEF, Internasionál Lian nian, no harii iha leten serbisu ne’ebé
UNESCO no CARE International, ho ema liu na’in-140 maka hala’o uluktiha ona iha Ázia Sudeste no Timor-Leste. Iha
partisipa. Konferénsia ida-ne’e maka hanesan oportunidade lian lokál (lia-inan) liu 16 iha rai Timor-Leste. Konstituisaun
ida ba edukadór sira, ema sira-ne’ebé halo polítika kona-ba Timor-Leste nian deklara katak iha lian ofisiál rua – Tetun
edukasaun atu bele aprende husi peskiza no esperiénsia no Portugés – no mós katak lian seluk Timor-oan sira-nia
husi rai seluk, no aplika buat hirak-ne’ebé aprende hodi halo tenke valoriza no dezenvolve. Labarik 40% de’it maka
no implementa polítika lian nian no metodolojia hanorin hatene lian Tetun ka Portugés (lian instrusaun sira) bainhira
ne’ebé serve di’akliu hotu ba nesesidade labarik sira-nia iha sira tama hahú eskola1, no lian sai hanesan barreira ida
Timor-Leste. boot ba edukasaun, hodi rezulta katak númeru tau naran

1 Hun: Sistema Informasaun Jestaun Edukasaun (SIJE), nu’udar aprezenta husi Sr. Cidálio Leite, Vise-Diretór Jerál, Ministériu Edukasaun, iha laran ninia
aprezentasaun iha konferénsia.

2
hahú eskola (matríkula) ne’ebé tun, taxa husik eskola ka - ba fatin ne’ebé uza sai lian oioin iha Timor-Leste,
repetisaun aas, no rezultadu dezempeñu aprende iha eskola atu bele halo planu didi’ak programa edukasaun
ne’ebé aatliu. lian oioin ho baze iha lia-inan rasik,
- kona-ba nivel profisiénsia iha lian oioin atu avalia
nesesidade atu hamosu programa edukasaun lian
Peskiza dékada lima nian hatudu katak edukasaun oioin ho baze iha lia-inan rasik, no mós
lian oioin ho baze iha lia-inan bele hadi’a abilidade labarik
sira-nia atu hetan fluénsia iha lian ofisiál sira rai ida nian, - kona-ba impaktu lian nian ba edukasaun, liuliu
bainhira lian hirak-ne’e maka la’ós sidadaun barak nian atu buka-hatene kona-ba labarik sira-ne’ebé la
lian rasik. Modelu edukasaun lian oioin ida-ne’e envolve eskola (ladauk tama ba eskola) atu hatene se karik
eskolarizasaun ne’ebé hahú ho lia-inan (labarik ida nia lian lian halo influénsia ba sira-nia asesu tuir kontestu
ulukliu) atu lee, hakerek no aprende, enkuantu hanorin Timor-Leste nian.
lian segundu (normalmente lian ofisiál/nasionál) nu’udar • Dezenvolve fluénsia iha lian ofisiál sira ba rua hotu
lian estranjeiru no mós matéria estuda nian ida, no hahú mestre no mós estudante sira.
tranzisaun ba lian segundu (hirak ) ne’e nu’udar lian
• Nesesidade atu hametin kompromisu husi ofisiál
instrusaun nian iha maizumenus Terseira Klase. Uza métodu
governu sira sai importante atu bele promove
ida-ne’e ba edukasaun lian oioin bele asegura katak, labarik
importánsia edukasaun lian oioin nian.
hetan rezultadu dezenvolvimentu di’ak, nune’e mós hetan
fluénsia iha lian ofisiál rua hotu Timor-Leste nian. Modelu
B. Saida mak Mestre sira Presiza:
ida-ne’e implementa tiha ona iha mundu tomak, no lisaun
xave balu ba Timor-Leste halo foka ba iha importánsia
• Profisiénsia no fluénsia iha lian ofisiál no lia-inan sira
formasaun mestre sira-nia no dezenvolvimentu ortografia no
• Abilidade no matenek kona-ba hanorin lian segundu,
rekursu iha lian lokál.
no manuál atu halo ida-ne’e
Konkluzaun prinsipál husi konferénsia ida-ne’e maka
hanesan katak se karik Timor-Leste hakarak atu adopta • Formasaun mestre sira-nia no apoiu ba mestre sira.
modelu edukasaun lian oioin ho baze iha lia-inan rasik, sei Knaar mestre sira-nia sai buat krusiál ida iha prosesu
presiza halo hanorin labarik sira atu aprende; nune’e, presiza fó
suporta no formasaun sistemátiku kontínuu ba mestre
sira, kona-ba oinsá atu haburas sira-nia profisiénsia
A. Peskiza no Polítika iha lian ofisiál sira no mós uzu lia-inan ninia.
• Livru, materiál no matadalan hanorin tenke tradús
Tipu suporta polítika no mudansa oioin inklui: husi lian ofisiál/nasionál sira ba lia-inan oioin Timor-
• Nesesidade atu dezenvolve polítika abranjente ida oan sira-nia, no halo hirak-ne’e atu bele sai pertinente
ba edukasaun lian rua, ho suporta liu husi Ministériu liu halo tuir kultura.
Edukasaun nia Diresaun Nasionál ba Kurríkulu, • Konsellu no diresaun polítika ne’ebé klaru liu hodi
Materiál no Avaliasaun atu bele dezenvolve liután autoriza sira atu hanorin iha lian lokál sira. Kazu
edukasaun lian rua (ka lian oioin) hanesan katak iha lia-inan oioin iha klase ida nia
• Presiza halo alokasaun rekursu umanu no finanseiru laran sai hanesan exesaun ida, la’ós norma ida –
atu dezenvolve edukasaun lian rua mestre sira presiza atu iha autoridade atu fihir (karik
mesak ka hamutuk ho inan-aman sira no komunidade)
• Nesesidade atu halo peskiza:

3
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

lian ne’ebé atu uza ba instrusaun. Sujestaun ida Timor oan sira-nia. Ortografia hirak-ne’e presiza
ne’ebé halo maka katak governu bele fó autoridade liu diseminasaun no sosializasaun.
husi sirkulár ida hodi autoriza mestre sira hodi hanorin • Ortografia Tetun presiza dezenvolvimentu liutan no
iha lian lokál/lia-inan. diseminasaun. Buat ne’e tenke halo liu husi Institutu
• Kampaña konxiensializasaun ida atu konvense mestre Nasionál Linguístika ho suporta husi governu.
jardim infantíl nian no Primeiru no Segundu Klase • Dezenvolve lian lokál liu husi:
kona-ba importánsia atu uza lia-inan
- Konvida ema hodi hakerek istória ho sira-nia
• Suporta inan aman no komunidade sira: presiza dialetu rasik no uza ho figura
konvense komunidade no inan-aman sira kona-ba
importánsia ba sira-nia oan sira atu aprende ho sira - Investiga kriasaun repozitóriu/sentru ida-ne’ebé
nia lia-inan rasik, nu’udar faze ida iha dalan atu ema hotu-hotu husi Timor-Leste laran tomak bele
aprende lian ofisiál sira ba no hakerek no halo rekorde istória ka kantiga/
hananuk, sst. ho sira-nia lia-inan no lian seluk-
• Rekursu materiál di’ak hodi hanorin iha sistema seluk (oradór ida ko’alia kona-ba esperiénsia Buro
edukasaun lian rua ka lian oioin ne’ebé kria iha Timor- Literatura Bornéu nian, ne’ebé uza dalan ida-ne’e.
Leste nia lia-inan oioin. Bazeia ba esperiénsia rai Ninia knaar maka atu buka hetan no publika
seluk nian, iha duni posibilidade atu bele dezenvolve materiál sira hakerek ho lian lokál)
materiál ba lian no rejiaun hotu-hotu:
• Uza média atu promove lian ofisiál no lian lokál
- Governu bele fó formasaun ba mestre sira atu kria sira seluk.
sira-nia materiál ensinu aprendizajen rasik
• Hametin katak, Institutu Nasionál Linguístika (INL) iha
- Komunidade sira bele fó suporta ba mestre tiha ona rekursu no kapasidade sufisiente.
sira atu dezenvolve sira-nia materiál ensinu
aprendizajen rasik Pasu tuirmai ne’ebé tenke halo:
- Bele envolve komunidade sira atu dezenvolve • Grupu Serbisu ne’ebé estabelese tiha ona ba
rekursu – liu husi hato’o istória, inan-aman sira no konferénsia ida-ne’e atu kontinua hasoru malu atu
membru komunidade sira bele hamoris konteúdu halo foka kona-ba konkluzaun konferénsia nian
barak ho lian ida ne’ebé sei uza atu hanorin (aprezenta iha leten) no lori sira ba oin.
labarik sira
• Delegasaun Ministériu Edukasaun nian ida tenke tuir
• Rekrutamentu no kolokasaun apropriadu; ho konferénsia Organizasaun Edukasaun Ministru Ázia
preferénsia katak rekruta inan-aman-mestre Sudeste sira-nia iha fulan Jullu 2008.
ka mestre husi área lokál atu hametin sira nia
profisiénsia iha lia-inan fatin ida-ne’e nian, ka, fó • Konsidera haruka delegasaun ida husi Timor-Leste ba
formasaun ba mestre sira husi fatin seluk kona-ba Kamboja, tamba Sub-Sekretáriu Estadu Sr. Chey Chap
lia-inan ida-ne’e. dehan iha konferénsia ne’e katak, nia kontente atu
simu grupu ida husi Timor-Leste atu troka no aprende
husi esperiénsia sira-nia.
C. Dezenvolvimentu Lian:
• Dezenvolve ortografia padronizadu ba lian lokál

4
1 Kontextu no Objetivu
Konferénsia nian

UNICEF Timor-Leste/2008/Vas
Husi karuk ba kwana: Sr. Teodosio Ximenes (Manejadór Operasaun, CARE), Sr. Jun Kukita (Representante, UNICEF Timor-Leste), Dr. João Câncio
Freitas (Ministru, Ministériu Edukasaun), no Dr. Sheldon Shaeffer (Diretór, UNESCO Bangkok)

Relatóriu ida-ne’e dokumenta konferénsia nasionál) nu’udar lian estranjeiru no matéria ida atu
internasionál ulukliu kona-ba Edukasaun Lian Oioin iha estuda, no mós hahú tranzisaun ba lian segundu nu’udar
Timor-Leste, “Tulun Labarik sira atu Aprende: Konferénsia lian instrusaun iha maizumenus Terseira Klase.
Internasionál ida kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor- Objetivu konferénsia nian maka atu fó
Leste”, ne’ebé hala’o iha fulan Abríl 2008. Iha lian ofisiál informasaun atu nune’e mestre no ema sira-ne’ebé halo
rua ne’ebé mandata iha Konstituisaun Timor-Leste nian: polítika edukasaun nian bele aprende husi esperiénsia rai
Tetun no Portugés (Artigu 13.1). Peskiza hatudu katak, seluk nian, no aplika buat hirak-ne’ebé sira aprende hodi
edukasaun lian oioin bazeia ba lia-inan bele hadi’a labarik halo no implementa polítika lian no hanorin metodolojia
nian abilidade atu hetan fluénsia iha lian ofisiál/nasionál sira-ne’ebé serve di’akliu hotu nesesidade labarik sira-
rai ida nian, bainhira lian sira-ne’e maka la’ós lia-inan nia iha Timor-Leste, hodi hametin katak, sira sei hetan
rasik ba maioria sidadaun sira. Modelu edukasaun lian rezultadu dezenvolvimentu di’ak, nune’e mós hetan
oioin ne’e envolve eskolarizasaun hahú ho lia-inan rasik fluénsia iha lian ofisiál rua Timor-Leste nian. Konferénsia
(labarik ida nia lian ulukliu) hodi lee, hakerek no aprende, ne’e sai tiha hanesan oportunidade ida atu dezenvolve liu
enkuantu hanorin lian segundu (normalmente lian ofisiál/ tan korpu matenek ida iha Timor-Leste, atu bele aprende

5
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

husi esperiénsia edukasaun lian oioin no uzu lia-inan iha • Dezenvolve kurríkulu ida no material ensinu iha Tetun
edukasaun iha rai no rejiaun sira seluk iha mundu ne’e. ba klase sira no matéria sira ne’ebé maka atu hanorin
Iha fulan Outobru 2007, enkontru inisiál sira ho lian ne’e.
maka hala’o liu husi Ministériu Edukasaun atu diskute
tema xave sira ba konferénsia ida-ne’e. Grupu Serbisu Partisipasaun delegasaun Timor oan nian iha
ida maka forma liu husi Ministériu Edukasaun hamutuk konferénsia SEAMEO maka aumenta urjénsia no
ho UNESCO, UNICEF, Universidade Timor-Leste no CARE koñesimentu kona-ba nesesidade hodi hala’o konferénsia
Internasionál. Grupu serbisu ida-ne’e ninia foka inisiál ida atu esplora edukasaun lian oioin bazeia iha lia-inan
maka atu haree ba kestaun edukasaun lian oioin, no nia rasik iha Timor-Leste. Hafoin tuir konferénsia SEAMEO,
mós foti knaar atu prepara konferénsia ida iha Timor- grupu serbisu ne’ebé temi tiha ulukliu hahú atu halo foka
Leste. Tamba 2008 sai hanesan Tinan Internasionál ba hodi prepara konferénsia Timor oan sira-nia.
Lian sira (UNESCO), ho foka partikulár ida ba lia-inan, sai Konferénsia “Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia
ona hanesan momentu di’ak ba Timor-Leste atu envolve Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-
an liu tan tama ba debate globál kona-ba lian iha polítika Leste” ne’ebé hala’o iha Dili, Timor-Leste husi loron
edukasaun. 17 – 19 Abríl 2008. Konferénsia ne’e maka organiza
Rai Ázia Sudeste hahú tiha ona diskusaun liu husi Ministériu Edukasaun, no patrosina husi
kona-ba edukasaun lian oioin bazeia iha lia-inan rasik, UNICEF, UNESCO no CARE. Hamutuk ema na’in 140
ho konferénsia Organizasaun Ministru Edukasaun Ázia maka partisipa iha Loron Primeiru konferénsia nian, iha
Sudeste (SEAMEO) ne’ebé hala’o iha Bangkok iha fulan Loron Segundu ema na’in 114, no iha Loron Terseira
Fevereiru 2008, hodi foka ba iha kestaun ida-ne’e. ema na’in 93. Maioria partisipante sira maka mesak
Delegasaun ida husi Timor-Leste maka partisipa iha Timor oan no funsionáriu internasionál balu mós
konferénsia ida-ne’e. Rekomendasaun ne’ebé mosu tuir. Partisipante barak liu mai husi laran Ministériu
husi delegasaun ne’e ba governu Timor nian/Ministériu Edukasaun. Partisipante sira seluk mai husi organizasaun
Edukasaun maka hanesan: internasionál no Timor nian. Administradór edukasaun
sira, mestre sira no formadór mestre sira-nia mós mai
• Peskiza viabilidade atu uza lia-inan Timor oan sira- partisipa iha konferénsia ida-ne’e.
nia, hanesan Mambai, Baikenu no Fataluku, hodi Aprezentasaun sia maka halo; iha hirak-ne’e nia
verifika se karik iha posibilidade atu uza nu’udar lian laran, oradór na’in 13 aprezenta sira-nia peskiza no
instrusaun nian serbisu kona-ba lian no edukasaun. Balu halo foka kona-
• Dezenvolve no promove lian Tetun no Portugés ba esperiénsia Timor-Leste nian, no seluk lori sira-nia
esperiénsia serbisu iha rejiaun no parte seluk mundu
• Uza Tetun nu’udar lian instrusaun iha pre-primária no nian. Oradór sira maka hanesan:
Klase Primeiru – Terseira iha eskola primáriu
• Uza Tetun iha klase avansadu sira bainhira hanorin • Sua Exelénsia. Chey Chap, Sub-Sekretáriu Estadu
direitus umanus, edukasaun síviku, relijiaun no husi Ministériu Edukasaun, Juventude no Desportu,
edukasaun fizika, saúde/ijiene Kamboja.
• Kontinua uza Tetun nu’udar lian auziliár ida iha • Dr. Benjamim de Araújo e Corte-Real, Diretór Institutu
instrusaun (oral) ba klase sira seluk no mós ba matéria Nasionál Linguístika (INL) no Reitór Universidade
sira iha ne’ebé Portugés sai hanesan lian instrusaun nian Nasionál Timor-Leste (UNTL).2

2 Nota katak slide PowerPoint husi aprezentasaun ida-idak hato’o iha Volume 2 relatóriu ne’e nian.

6
• Sra. Paula Gubbins, Ofisiál Superiór Programa, Sentru implementa edukasaun lian oioin bazeia iha lia-inan
Edukasaun Globál, Akademia ba Dezenvolvimentu rasik. Esperiénsia maka fahe tiha husi Kamboja, Papua-
Edukasionál, iha Washington. Giné Foun, Mosambike, Namíbia, Bolívia, Guatemala,
• Dr. Andrew Ikupu, Asesór Rejionál Harii Kapasidade ba Kénia, Filipina, Xina, Libéria ia no Ejitu. Aprezentasaun
Departamentu Edukasaun, Papua-Giné Foun. sira maka hala’o iha dadeersan, no hafoin liutiha
aprezentasaun ida-idak, hala’o sesaun ida Pergunta
• Dr. Donna Kay LeCzel, Asesóra Superiór kona-ba no Resposta. Iha Loron Primeiru no Loron Segundu,
Polítika Reforma Edukasaun no Edukasaun Mestre diskusaun grupu serbisu sira-nia hala’o iha lorokraik,
nian, Sentru Edukasaun Globál, Akademia ba fó-fatin ba partisipante sira atu bele diskute ho detalle
Dezenvolvimentu Edukasionál, iha Washington. kle’an liutan kona-ba aprezentasaun hirak-ne’e.
• Sr. Cidálio Leite, Vise-Diretór Jerál, Ministériu
Edukasaun, Timor-Leste. “Ne’e imi-nia responsabilidade atu deside saida
maka atu halo iha Timor-Leste. Ha’u bele de’it fahe
• Professor Sozinho Francisco Matsinhe, Departamentu
ho imi ami nian esperiénsia iha Mosambike, no
Lian Afrikanu, Eskola Arte, Edukasaun, Lian no
imi bele foti husi ne’e saida maka imi hakarak.”
Komunikasaun, Koléjiu Siénsias Umanas, Universidade
(Sozinho Matsinhe)
Áfrika Súl.
• Sr. Cliff Meyers, Asesór Edukasaun Rejionál, UNICEF Ministru Edukasaun hateten iha ninia diskursu
Bangkok abertura katak, edukasaun iha Timor-Leste sai iha
• Sr. Jan Noorlander, Koordenadór Provinsiál Programa kruzamentu ida, no katak Timor-Leste harii daudauk
Edukasaun ba Komunidade Foho, CARE Kamboja. fundasaun metin ida atu bele dezenvolve edukasaun ba
futuru Timor-Leste nian. Ministru ne’e hato’o pergunta
• Sr. Khath Samal, Manejadór Programa Edukasaun ba
tolu, katak partisipante sira tenke konsidera durante
Komunidade Foho, CARE Kamboja.
tempu konferénsia la’o ba oin.
• Sr. Pa Satha, Vise-Diretór ba Gabinete Provinsiál
Kaixa 1.1 Pergunta Ministru nian ba konsiderasaun
Edukasaun, Juventude no Desportu, Ratanakiri,
• Saida maka ita tenke hanoin hanesan lia-inan iha distritu
Kamboja.
ida, bazeia ba diversidade linguístika ne’ebé iha tiha ona?
• Dr. Sheldon Shaeffer, Diretór Buro Rejionál ba
Edukasaun UNESCO nian ba Ázia no Pasífiku iha • Bele mestre sira deside lian instrusaun ida-ne’ebé maka
atu uza iha kuartu-klase ida-idak?
Bangkok.
• Dr. Kerry Taylor-Leech, Belu Peskiza iha Linguístika • Keta ita tau presaun ba ita-niaita-nia labarik sira, no halo
Aplikada, Universidade Macquarie. komplikadu liu sira-nia vida tamba ezije barak liu husi sira?

Materiál hotu-hotu aprezenta iha relatóriu ida-


Rona husi oradór sira-ne’e maka fó oportunidade ba
ne’e mai husi diskusaun konferénsia nian no husi ema
ema sira ne’ebé halo polítika, administradór edukasaun
rekursu/oradór sira rasik. Iha Volume 2, bele hetan
sira no mestre sira iha Timor-Leste atu bele reflete
informasaun fundu detalladu kona-ba konferénsia,
kona-ba paizajen linguístiku no perspetiva no envolve
inklui ninia programa, no mós diskursu loke no taka
an ho peskiza kona-ba importánsia edukasaun ho lia-
konferénsia, slide PowerPoint sira husi aprezentasaun
inan rasik iha klase inisiál sira. Partisipante sira mós
ida-idak, biografia oradór sira-nia, lista partisipante sira-
aprende kona-ba oinsá rai sira seluk la’o dalan hodi
nia no lista leitura liutan ida.

7
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

2 Edukasaun no Lian iha


Timor-Leste
Timor-Leste sai hanesan ho mozaiku ida lian sira- preokupasaun maka katak, se karik lian Tetun no lia-
nia, ho lian liu 16 ne’ebé ko’alia iha rai-laran 3. Maioria inan sira maka hatama ba iha nivel aas liu iha sistema
Timor oan sira maka sai pelumenus ko’alia lian rua no edukasaun nian, entaun introdusaun lian Portugés sei la’o
balu bele ko’alia lian oioin liutan. Iha sai lian ofisiál rua neineik liu, no mós iha posibilidade atu hadook labarik
ne’ebé mandata iha Konstituisaun Timor-Leste nian: sira husi lian Portugés.
Tetun no Portugés (Artigu 13.1). Konstituisaun ne’e mós Situasaun lian iha Timor-Leste sai komplikadu
nota katak, lian Tetun no lian nasionál sira seluk tan tebes, no ligadu ho kestaun kultura, istória, polítika no
tenke valoriza no sira nia dezenvolvimentu tenke promove identidade. Maibé, rai sira ne’ebé ezamina iha relatóriu
(Artigu 13.2). Halo tuir sensus 2004 nian, populasaun ida-ne’e nia laran no mós, ne’ebé diskute iha konferénsia
maizumenus 36.8% maka ko’alia, lee ka hakerek lian iha mós situasaun komplikadu kona-ba lian no fihir lian.
Portugés, no 85.6% maka ko’alia, hakerek ka lee lian Sira barak maka adopta ho susesu programa edukasaun
Tetun.4 Sai importante atu haree katak, maioria ema lian oioin hodi uza lia-inan rasik nu’udar lian inisiál
ne’ebé maka ko’alia Tetun sira ko’alia Tetun nu’udar sira- instrusaun no alfabetizmu nian, ne’ebé hamosu rezultadu
nia lian segundu.5 edukasionál makaa’as. Sai importante atu hanoin-hetan
INL maka harii tiha iha Timor-Leste iha fulan Jullu katak, Timor-Leste sai hanesan parte komunidade globál
2001. Iha loron 14 Abríl 2004, governu sira fó-sai dekretu ida-ne’ebé luta nafatin ho kestaun lian no identidade. Rai
ida hodi halo ortografia Tetun INL nian sai hanesan barak sira maka esplora sai ideia edukasaun lian oioin
ortografia ofisiál ida, no dekretu ne’e mós halo INL sai bazeia iha lia-inan rasik, no iha-ne’ebá iha esperiénsia
hanesan guarda sientifiku ba dezenvolvimentu lian Tetun riku ba Timor-Leste atu fihir.
no lian sira seluk nian. Ortografia ida ne’ebé dezenvolve
iha INL maka deklara nu’udar padraun ida. INL fó-sai
publikasaun barak liu ona, no envolve an mós iha Lian no Identidade iha Timor-Leste
enkontru no diskusaun barak-barak.
Dr. Benjamim de Araújo e Corte-Real hateten iha Dr. Kerry Taylor-Leech, Belu Peskiza iha Universidade
ninia aprezentasaun katak, liafuan barak ho lian Portugés Macquarie, entrevista ema na’in 78 husi idade 18 to’o 65
maka Timor oan sira uza bainhira sira ko’alia Tetun, no kona-ba sira-nia atitude ba lian no mós ba polítika lian.
mós katak ema sira-ne’e barak maka la hatene katak sira Nia hetan katak iha ligasaun ne’ebé forte entre lian no
hatene no uza liafuan Portugés balu. Dr. Corte-Real nia identidade ba partisipante hotu-hotu iha nia peskiza. Dr.

3 Nota katak, iha estimasaun oioin kona-ba númeru lian, depende husi ninia hun.
4 Haree sensus Tabela Prioridade Nasionál 5.3A no 5.3B. Sensus ne’e bele hetan iha http://dne.mopf.gov.tl/census/tables/national/index.htm, asesu tiha ona 13
Maiu 2008. Nota katak, la klaru oinsá ema nia abilidade ko’alia lian rua ne’e – profisiénsia bele varia husi lia fuan balu de’it to’o iha fluénsia tomaka, tamba
kompeténsia lian maka relata rasik an, no la husu ema kona-ba sira-nia nivel profisiénsia.
5 Halo tuir Sensus 2004, Tetun, Tetun Prasa no Tetun Terik maka uza hanesan lia-inan ba ema na’in 58,270 (6%), 169,060(18%) , no 57,449 (6%) respetivamente.

8
Figura 1.1
Lian Lokál/Lia inan
ne’ebé ko’alia iha
Timor-Leste

Hun: Revista Lafaek,


CARE Internasionál Timor-Leste

Taylor-Leech aprezenta nia rezultadu xave sira husi grupu sira-nialia-inan iha eskola. Hanesan estudante ida dehan,
foka estudante sira-nia. Análize husi estudante sira-nia “La iha eskola ida iha Timor-Leste ne’ebé ha’u bele
ko’alia hatudu katak maioria partisipante konsidera Tetun aprende Makaasai.” Dr. Taylor-Leech sujere katak haree
hanesan espresaun identidade no unidade nasionál. estudante sira-nia iha ninia estudu bele tulun atu informa
Haree komún ida maka katak Portugés bele tulun dezenvolvimentu ba polítika edukasaun ida inkluziva liu
moderniza no dezenvolve Tetun. Estudante sira dehan tan, ida-ne’ebé rekoñese identidade etnolinguístika ba
katak Portugés sai importante tamba nia sei bele tulun ema hotu-hotu ho sira-nia lian rasik.
rai ida-ne’e atu dezenvolve relasaun ho rai sira seluk,
liuliu ho Europa no komunidade rai sira ne’ebé ko’alia
Portugés (Comunidade dos Países de Língua Portuguesa). Lian no Edukasaun: Istória Polítika nian
Estudante sira mós hatudu sira-nia lealdade makaa’as ba no Polítika Agora Daudaun nian
sira-nia lian lokál. Sira sente katak, ema tenke laran-
kmanek ba sira-nia eransa kulturál no sira-nia identidade Polítika Edukasaun 2004-2008 maka inklui
lokál. Estudante sira konkorda katak, sira hakarak enkuadramentu estrutura programa estudu ne’ebé
haree Tetun ne’e dezenvolvidu liu tan, no mós katak deklara katak, lian sira-ne’ebé atu hanorin nu’udar
sira hakarak atu haree Tetun hetan estatutu iguál ho matéria sira sei hetan oras haat kada semana Tetun no
Portugés. Seluk tan sira dehan katak, sira labele aprende

9
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

oras haat ba Portugés iha Klase Primeiru, tranzita ba oras sai reflete tiha ona iha ezbosu deklarasaun kurríkulu
neen lian Portugés no oras rua Tetun iha Sextu Klase.6 ensinu pre-sekundáriu, maibé ida-ne’e sei sai iha
Iha 2004, ezbosu orijinál ba deklarasaun kurríkulu eskola prosesu aprova no seidauk hetan aprovasaun ofisiál.
primáriu nian uza modelu ida-ne’e, ne’ebé halo estudante Polítika foun ne’e (Abríl 2008) sai hanesan buat ne’ebé
sira atu mai husi Tetun ba Portugés. Maibé, bainhira hadi’a polítika ida ulukliu nian. Maibé, nia sei nafatin
finaliza daudauk polítika ida-ne’e, Ministru rasik deside ladauk suporta aprendizajen ho lia-inan labarik ida nian
katak instrusaun hotu-hotu tenke hala’o ho Portugés. Iha iha tinan-tinan ulukliu nian. Nota katak, lia-inan maka
2006, Tetun maka define nu’udar lian auziliár ida-ne’ebé hanesan lian ulukliu ne’ebé maka labarik sira ko’alia.
bele uza atu tulun prosesu hanorin. Nune’e mós, Tetun Tetun sai hanesan lia-inan rasik ba proporsaun ki’ik ida
maka simu nu’udar lian instrusaun nian iha tinan rua husi Timor oan sira hotu hotu.
ulukliu eskolarizasaun nian.
Iha Abríl 2008, modelu auziliár ida-ne’e maka troka
ho polítika ida-ne’ebé halo rua hotu Tetun ho Portugés Dezempeñu Edukasionál, Formasaun
atu sai lian instrusaun. Polítika edukasaun foun ida-ne’e Mestre no Materiál sira-nia:
maka aprova liu husi Konsellu Ministru, no halo foka ba
Situasaun iha Timor-Leste
iha edukasaun lian oioin. Kona-ba tempu ne’ebé labarik
sira sei uza atu aprende uza no aprende kona-ba lian
Karik iha relasaun ruma entre buat hirak-ne’ebé
ofisiál rua, polítika ne’e estipula katak:
tuirmai ne’e?
• labarik 40% de’it maka hatene Tetun ka Portugés (lian
Klase Primeira Tetun 70% Portugés 30%
instrusaun sira) bainhira sira foin uluk tama ba eskola 8
Segunda Klase Tetun 50% Portugés 50%
• labarik 46% de’it maka tuir eskola to’o remata
Terseira Klase Tetun 30% Portugés 70%
ensinu primáriu
Klase Kuarta Tetun 0% Portugés 100% 7
• Labarik 22% maka repete Primeiru Klase
Maske dokumentu polítika nian espesifika • Labarik 13-19% maka repete Segundu Klase
persentajen, intensaun polítika ne’e nian maka katak • 80% husi labarik iha Terseira Klase ne’ebé avalia
persentajen hirak-ne’e hafó ideia jerál ida kona-ba iha 2006 maka la atinji nivel minimu aprendizajen iha
lian ida ne’ebé maka tenke domina iha kuartu-klase, Matemátika, Tetun no Portugés.9
iha klase ida-idak Husi Kuartu Klase, Portugés sei sai
hanesan lian prinsipál instrusaun nian no lian hakerek Lian hamutuk ho pobreza, dalan dook ba eskola,
mesak ida de’it; Tetun sei uza nu’udar lian oral ba númeru sala aula la to’o, auzénsia materiál, no auzénsia
instrusaun de’it, exetua ba lee Tetun nu’udar lian. mestre kualifikadu sira sai hanesan barreira ba labarik sira
Rekomendasaun husi delegasaun Timor Oan nian ba atu simu edukasaun ida ho kualidade iha Timor-Leste.
konferénsia SEAMEO katak matéria partikulár sira tenke Bainhira estuda peskiza internasionál, lian maka sai
hanorin ho Tetun tuir iha ensinu pre-sekundáriu tomaka identifika globalmente hanesan razaun prinsipál ida ba
6 Ministru Edukasaun, Kultura, Juventude no Desportu (2004) Polítika Edukasaun 2004-2008, Dili, Repúblika Demokrátika Timor-Leste nian.
7 Hato’o ba konferénsia liu husi Sr. Cidálio Leite, Vise-Direktor Jerál, Ministériu Edukasaun iha ninia aprezentasaun.
8 Nota katak persentajen ida-ne’e maka ba labarik sira bainhira sira hahú eskola (hanesan, maizumenus ho idade tinan haat ba hitu), no kompara ho númeru
profisiénsia aas barak liu iha Tetun (85.6%) no Portugés (36.8%) ne’ebé temi uluktiha ona. Diferensa iha figura hirak-ne’e maka konfirma liu tan katak Timor oan
sira ko’alia Tetun ka Portugés nu’udar lian segundu ka lian terseiru.
9 Hun: Sistema Informasaun Jestaun Edukasaun (EMIS), Estudu Sukat Realizasaun Aprendizajen Nasionál (2006), nu’udar hato’o husi Sr. Cidálio Leite, Vise-Diretór
Jerál, Ministériu Edukasaun, iha ninia aprezentasaun iha konferénsia ne’e.

10
UNICEF Timor-Leste/2008/Vas

númeru repetisaun aas no retensaun kiak no taxa ida, maske iha duni programa formasaun (liuliu iha lian
dezempeñu hanesan hirak ne’ebé hetan iha Timor-Leste. Portugés). Liutiha tinan ualu hetan Independénsia ona,
Bainhira kolonizadu uluk, iha sistema Portugés nian Timor-Leste la iha nafatin mestre ne’ebé ho fluénsia
okos, labarik Timor oan balu de’it maka bele hetan asesu iha Portugés no mós ho kapasidade atu hanorin ho ka
ba edukasaun. Ensinu maka halo ho lian Portugés, no kona-ba lian Portugés. Rekursu lian Tetun sei dezenvolve
mestre sira mós mai husi Portugal ka haruka ba Portugal sai nafatin, no profisiénsia iha lian Indonézia menus
hodi hetan formasaun atu sai mestre. Hanesan ne’e la’ós ba daudauk. Mestre sira iha Timor-Leste seidauk simu
opsaun ida ona ba ohin loron tamba ho númeru eskola formasaun espésifiku ida kona-ba oinsá atu hanorin ba
ne’ebé barak tebes no kurríkulu independente ida ona. Iha labarik ida lian ida ne’ebé la ko’alia iha ninia uma. Maske
tempu Indonézia nian, edukasaun maka habelar tebes, maioria instrusaun tenke halo remata ho lian Portugés ho
atu nune’e labarik barak liu maka bele hetan asesu ba balu iha Tetun, iha prátika, mestre sira uza lian oioin iha
edukasaun. Ensinu ne’ebe maka uza lian Indonézia; mestre klase laran atu tulun labarik sira aprende.
barak liu sira-ne’e maka ema Indonézia no sira-nia nivel Materiál sira eziste tiha ona ho lian ofisiál sira.
formasaun ba mestre sira jeralmente fraku tebes. Bainhira Ministériu Edukasaun hamutuk ho parseiru
Indonézia sira sai iha 1999, sira husik sistema edukasaun dezenvolvimentu sira hanesan UNICEF no CARE halo sai
naksobu sai. Mestre besik 80% maka sai husi rai ne’e hodi tiha ona materiál ensinu no aprendizajen iha rua hotu
fila ba Indonézia, no eskola no edifísiu administrasaun lian Tetun no Portugés, hanesan mós guia lian rua no
barak maka halo rahun.10 Timor-Leste ohin loron hasoru manuál formasaun mestre sira-nia. INL serbisu makaa’as
dezafiu atu hafó edukasaun ida ho kualidade ba labarik atu haburas Tetun, inklui halo ortografia padronizadu.
númeru boot ida, ne’ebé sei aumenta ba beibeik. Madre Mary McKillop sira no Timor Aid mós halo sai tiha
Tamba maioria mestre kualifikadu sira ne’ebé ativu materiál iha Tetun. Materiál uitoan de’it maka disponivel
nafatin iha Timor-Leste, hetan sira-nia edukasaun durante ka la iha ona ho lian seluk Timor-Leste nian, maibé INL
tempu okupasaun Indonézia no ho lian Indonézia, ensinu no ONG sira hahú ona atu dezenvolve disionáriu iha lian
ho lian Tetun no Portugés sai nafatin hanesan dezafiu sira seluk.

10 Susan Nicolai (2004) Aprende Independénsia: Edukasaun iha laran emerjénsia no tranzisaun iha Timor-Leste liutiha 1999, Institutu Internasionál ba Planeamentu
Edukasionál, UNESCO, Paris; haree kapítulu rua.

11
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

3 Tulun Labarik sira Aprende:


Edukasaun Lian Oioin
3.1 Lian no ninia Relasaun ho Edukasaun lian instrusaun iha eskola sira, maka nia bele lakon. Lian
sira la lakon-mate iha kalan ida de’it nia laran. Iha sinál
“Kualkér instrumentu ida iha uzu oioin. Lian … bele adverténsia sedu, inklui katak lian ida la hatama iha
mós sai hanesan ponte ida ka barreira ida.” (Shane sistema edukasaun, atu labarik sira labele aprende iha
Tourtellotte 2006).11 ka kona-ba sira-nia lian rasik iha eskola.
Lian iha importánsia ba edukasaun, tamba nia
Maizumenus 30 porsentu husi lian iha mundu maka maka instrumentu ne’ebé mestre sira uza atu bele halo
iha Ázia (besik 2200 husi 6000). Porsentu sianulu resin komunikasaun ho sira nia estudante. Iha maneira tolu
neen husi lian sira iha mundu maka ko’alia liu husi prinsipál oinsá lian maka uza sai iha edukasaun nia
mesak de’it populasaun 4%. Lian sira sai hanesan laran. Hirak-ne’e maka nu’udar:
repozitóriu ba kultura, no sai importante tebes ba
suskokobilidade kultura nian. Lian barak maka lakon- 1. Lian instrusaun nian (LI)
mate daudauk ona, no iha posibilidade katak to’o iha 2. Lian nu’udar matéria estuda nian (hanesan, bele
sékulu ne’e nia ikus katak lian hamutuk 600 (10%) maka aprende nu’udar lian estranjeiru ida ka estuda lian ida
sei morin sai ka sobrevive sei moris sai. Bainhira lian kle’an liu tan), no
sira maka lakon tiha ona, ita mós lakon diversidade no
3. Lian alfabetizmu nian (hanesan, lian ne’ebé mak ema
matenek umanu nian. Parte ida husi identidade nasionál
ida uza hodi aprende atu bele lee no hakerek).
ninia maka lian, no identidade kulturál no diversidade
kulturál sai importante. Se karik lian no kultura hetan
Maneira tolu hotu ne’e sai importante, maibé oinsá
protesaun ita bele hametin ita-nia diversidade no
no bainhira maka lian partikulár sira-ne’e bele uza iha
suskokobilidade linguístiku no kulturál. Edukasaun tenke
kada maneira tolu ne’e, iha implikasaun ba oinsá labarik
reprezenta diversidade kulturál rai ida nian, ne’ebé inklui
sira sei aprende. Iha evidénsia husi esperiénsia globál
diversidade linguístiku.12
ne’ebé hatudu katak atu ema sira bele hanoin uza lian
Dala barak lian sira maka lakon-mate tamba
segundu ida, iha média, sei presiza maizumenus tinan
atitude iha laran sistema edukasaun, liuliu bainhira lian
lima ka neen. Fatu ida ne’e kona-ba hotu estudante no
ne’e la fihir nu’udar lian instrusaun. Indonézia mesak
mestre rua hotu sira, no iha implikasaun ba introdusaun
de’it iha lian 748. Lian Java nian maka riku tebes ho
no hanorin lian segundu (ka terseira ).
kultura. Maibé, se karik lian Java nafatin la uza nu’udar

11 Shane Tourtellotte iha “Tali husi Pérola”, istória fiksaun siénsia ida husi Analogu, 7/8, 2006. Liafun hirak-ne’e no komentáriu relasionadu maka fahe husi oradór
balu iha konferénsia ne’e nia laran. .
12 Dr. Sheldon Shaeffer, Reprezentante Rejionál Rezidente husi UNESCO, baze iha Bangkok, hato’o iha laran ninia diskursu iha konferénsia ne’e.

12
3.2 O
 insà labarik sira aprende ne’ebé di’akliu hotu no profisiénsia di’akliu iha lian ofisiál/
nasionál sira.
di’akliu hotu
Labarik sira aprende atu lee mesak dala ida de’it,
no atu halo ida-ne’e iha sira-nia lia-inan rasik sei tulun
“Ita tenke hanoin kona-ba labarik sira. Sira maka
sira hodi aprende abilidade ne’e didi’ak no loloos. Peskiza
prioridade, no atu fó-tulun ba sira atu bele aprende
hatudu katak labarik sira aprende di’akliu tan iha sira-
di’akliu hotu maka buat ne’ebé ita tenke halo sai.”
nia lian uluk, pelumenus tuir tinan tolu uluk edukasaun
(Partisipante konferénsia nia komentáriu durante
formal nian. Bainhira hetan tiha ona, abilidade sira-ne’ebé
sesaun pergunta no resposta plenária)
aprende tiha ona iha lian primeiru, hafoin bele transfere
ba lian seluk sira. Alfabetizmu no edukasaun báziku
Iha ambiente lian oioin, iha métodu komún rua atu bele
forte iha lia-inan rasik bele tulun labarik sira atu harii
hanorin lian ofisiál/nasionál (sira):
fundasaun metin ida no ida-ne’e sei fó-tulun ba sira atu
halo ponte ida husi moris uma nian ba moris eskola nian
• Modelu submersaun, modelu ida ne’ebé instrusaun
(haree Figura 3.1). Atu hetan rezultadu aprendizajen ida ho
hotu-hotu maka hala’o uza lian ofisiál/nasionál (sira),
susesu, hahú hanorin husi buat ne’ebé hatene no tuir to’o
hahú husi momentu ne’ebé labarik sira foin tama
iha buat ne’ebé ladauk hatene sai importante tebes.
ba eskola.
Iha aspektu tolu ba aprendizajen iha lian
• Modelu tranzisional, modelu ida a ne’ebé labarik segundu ka terseira : aprendizajen konteúdu, aprendizajen
sira hahú sira-nia edukasaun ho sira-nia lia-inan lian foun no aprendizajen alfabetizmu. Sei sai fásil liu
rasik, depois aprende lian ofisiál/nasionál no halo ba labarik sira atu aprende bainhira dezenvolve aspektu
tranzisaun atu simu sira-nia instrusaun hotu ho lian tolu ne’e ketak-ketak. Labarik sira sei iha rezultadu di’ak
ofisiál/nasionál to’o iha maizumenus Terseira Klase. liu tan bainhira sira lalika koko atu aprende liafuan no
lian foun iha tempu hanesan ho koko aprende konteúdu
Modelu segundu ida-ne’e maka hatene nu’udar kurríkulu foun. Iha programa lian ulukliu, Lubuagan
edukasaun lian oioin bazeia iha lia-inan. Dékada lima Kalinga iha rai-Filipina, konteúdu foun hotu-hotu iha tinan
hala’o peskiza ba edukasaun lian oioin bazeia iha lia-inan ulukliu eskolarizasaun sei hanorin sai ho lia-inan rasik.
(modelu tranzisional) prova empíriku dala barak no mós Partisipante ida iha diskusaun grupu serbisu ida sujere
iha rai barak katak, tenke hahú edukasaun no alfabetizmu katak, tuir tiha peskiza ida-ne’e, presiza halo revizaun ba
iha labarik nia lian ulukliu – iha sira-nia lia-inan rasik – se maneira oinsá atu hatama lian ofisiál sira iha Timor-Leste.
karik hakarak atu sira bele hetan rezultadu edukasionál

Kaixa 3.1 Saida maka Edukasaun Lian Oioin Bazeia iha Lia-inan Rasik?

• edukasaun ne’ebé promove instrusaun no alfabetizmu inisiál iha lia-inan rasik no hadi’a kualidade
edukasionál liu husi prosesu harii husi leten matenek no esperiénsia estudante sira-ne’esira-ne’eno
mestre sira-nia
• edukasaun ne’ebé maka fó-fatin ba dala barak eskluzu grupu linguístiku eskluídu atu bele tama iha
moris populasaun nian lahó obrigasaun atu husik tiha sira-nia identidade étniku no linguístiku
• edukasaun ne’ebé permite oinsá estudante eskluídu iha parte linguístiku sira atu bele hetan fluénsia no
konfiansa iha ko’alia, lee no hakerek lian nasionál (no tuir mai lian internasionál sira) no mós atu bele
partisipa tomaka iha laran, no kontribui ba, dezenvolvimentu ekonómiku no sosiál nasionál

13
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

Figura 3.1. Edukasaun Lian Oioin Bazeia iha Lia-inan Rasik: Ponte ida husi Uma ba Eskola

Ponte Leten: Sira ne’ebé ninia Lia-


inan rasik maka llian instrusaun
nian no mós alfabetizmu iiha
edukasaun: sira bele hakat mota
fasilmente, husi ponte entre uma no
eskola.

Ponte Kraik: Sira ne’ebé la ko’alia


lian padronizadu ida-ne’ebé uza
bainhira foin tama eskola, luta atu
halo tranzisaun husi uma ba eskola.

Fundasaun metin ida iha labarik


nian lian ulukliu bele fasilita atu harii
ponte ida metin husi uma ba eskola.

14
Kaixa 3.2 “Modelu Ideal ida ba Edukasaun Lian Oioin”

Modelu sira edukasaun lian oioin ne’ebé maka harii ponte ida husi labarik ida nian lia-inan rasik ba iha lian ofisiál/
nasionál sira bele mosu iha forma oin barak. Modelu ‘ideál” maka hatudu sai iha kraik, iha Figura 3.2, harii bazeia
ba peskiza globál durante dékada balu. Nia mai husi publikasaun UNESCO ninia 2007, “Promove Alfabetizmu iha
Ambiente Lian Oioin”, no mós aprezenta uluktiha ona iha konferénsia liu husi Sr. Cliff Meyers, Asesór Edukasaun
Rejionál UNICEF nian. Ne’e sira bolu ideál tamba nia maka harii ona bazeia ba peskiza no modelu prátika di’akliu
hotu implementasaun nian hodi fó modelu óptimu ida ba oinsá labarik sira bele aprende lian ofisiál/nasionál ida.
Maibé, ida-ne’e sei presiza adapta tuir kontestu Timor-Leste nian atu bele implementa iha-ne’e, liuliu tamba iha
lian ofisiál/nasionál rua ne’ebé estudante sira presiza atu aprende, duké fali mesak ida de’it.
Figura 3.2. Modelu “Ideal” Edukasaun Lian Oioin ho Baze iha Lia inan Rasik
• KG1 maka tinan ulukliu jardim infantíl nian, G1 maka
G6 L1 (LoI + subject) L2 (LoI + subject) Klase Primeiru no tuir ba seluk-seluk tan.
• L1 maka lia-inan rasik
G5 L1 (LoI + subject) L2 (LoI + subject) • L2 maka lian segundu, baibain lian ofisiál/nasionál ida
• L2SL maka lian segundu (lian ofisiál/nasionál) ne’ebé
Primary Level

G4 L1 (LoI + subject) L2 (LoI + L2SL) hanorin nu’udar lian segundu (hanesan, nu’udar lian
estranjeiru ida, ida-ne’ebé diferente uitoan husi
G3 L1 (LoI) L2SL karik ida-ne’e maka matéria estudu ida)
• LoI maka lian instrusaun, hanesan, lian ida ida-ne’ebé
G2 L1 (LoI) L2SL mestre ko’alia bainhira nia hanorin matéria ruma
(oral + written) • Matéria refere ba lian ida-ne’ebé hanorin nu’udar
matéria estudu nian
G1 L1 (LoI, literacy) L2SL (oral) • Alfabetizmu maka refere ba lian ne’ebé uza hodi
hanorin atu bele lee no hakerek, no iha figura ne’e
KG2 L1 (LoI, literacy) L2SL hatudu katak, tenke hanorin lee no hakerek iha
Pre-primary

(oral)
lia-inan rasik
Level

KG1 L1 (LoI) • Bloku lian ida-idak nian refere ba total tempu ne’ebé
maka han iha prosesu aprendizajen no hanorin iha
lian ida-idak

Uzu lian ida-idak iha relasaun ho matéria hotu-hotu. Porezemplu, iha tinan rua hotu Jardin Infantíl nian (JI1 no JI2)
no Klase Primeiru (G1), lia-inan rasik maka uza sai nu’udar lian instrusaun ba matéria hotu-hotu – porezemplu,
matemátika, siénsias, nsst. – no lian ofisiál/nasionál sei hanorin sai nu’udar lian segundu. Iha edukasaun nian
inisiál tinan rua ka tinan tolu mesak de’it lia-inan maka hakerek, maske lian ofisiál/nasionál maka hanorin nu’udar
lian estranjeiru, maibé instrusaun ho nia sai de’it oral. Alfabetizmu sei hanorin sai iha lia-inan rasik, no neneik lian
ofisiál/nasionál sei hatama sai, ulukliu hanesan lian segundu, no iha Kuartu Klase nia sei mós uza sai nu’udar lian
instrusaun. To’o iha Kintu Klase, metade matéria maka sei hanorin iha lian ofisiál/nasionál no metade hanorin ho
lia-inan rasik (porezemplu, siénsias ho lian ofisiál/nasionál no matemátika ho lia-inan rasik), no estudante sira sei
estuda lian rua hotu ne’e nu’udar mós matéria ida ketak. Liutiha eskola primáriu, instrusaun bele nafatin hala’o ho
lian rua ne’e hotu, ka bele halo tranzisaun kompletu ida atu halo instrusaun hotu-hotu ho lian ofisiál/nasionál. Iha
modelu “ideál” edukasaun lian oioin bazeia iha lia-inan rasik, labarik sira hetan tiha ona fluénsia iha lian ofisiál/
nasionál (sira) bainhira halo remata eskola primáriu.

15
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

CARE International
3.3 B enefísiu husi Edukasaun uza Razaun seluk tambasá atu promove edukasaun lian
Lian Oioin oioin bazeia iha lia-inan, maka atu fó ba labarik hotu-
hotu oportunidade hanesan atu hahú, la haree ba lian
Edukasaun uza lian oioin bazeia iha lia-inan maka iha ida-ne’ebé sira aprende iha uma.
benefísiu asosiadu barak:
“Labarik sira aprende di’akliu bainhira aprende ulukliu
• Taxa matríkula (tama ba eskola) aas liu tan iha sira nia lia-inan rasik.” (Dr. Donna Kay LeCzel)
• Taxa labarik sira husik eskolarizasaun menus (razaun
komún ida tambasá husik eskola iha tinan sira uluk Durante diskusaun grupu serbisu ida, partisipante ida
nian maka lian; iha taxa husik eskola aas liu ba labarik ne’ebé reprezenta Madre Mary McKillop sira iha Timor-
sira-ne’ebé ko’alia lia-inan la hanesan lian instrusaun) Leste, fahe ninia esperiénsia serbisu iha komunidade
• Taxa repetisaun menus, ba labarik sira-ne’ebé presiza Ema Rai-na’in (Aboríjene) Austrália nian durante tinan
repete klase eskolarizasaun ida partikulár 21. Nia rasik hamutuk ho madre sira seluk hatama
• Taxa ba feto nia susesu atu kontinua eskolarizasaun programa lian-rua atu hanorin labarik aboríjene sira iha
aas liu tan sira-nia tinan eskolarizasaun ulukliu ho rua-hotu sira-nia
• Taxa partisipasaun inan-aman no komunidade sira iha lia-inan rasik no lian Inglés. Labarik sira iha Terseira
labarik sira nia eskolarizasaun aas liu tan Klase iha programa lian rua, hetan rezultadu edukasaun
• Bele hadi’a relasaun entre lider polítiku sira no maizumenus hanesan ho sira ne’ebé estuda ho mesak
populasaun lian oioin ida de’it lian Inglés. Maibé, to’o iha Klase 4, 5 no 6, labarik
• Bele hamosu profisiénsia no fluénsia di’akliu iha lian balu ne’ebé eduka iha programa lian rua, hetan rezultadu
ofisiál/nasionál (no mós tuirmai iha lian internasionál tinan rua di’akliu duké fali sira-nia kolega sira-nia.
sira, se karik hirak ne’ebé maka hakaran) bainhira Programa edukasaun ho lian rua iha parte Xina nian
instrusaun inisiál hala’o sai iha lia-inan rasik ida, labarik sira ne’ebé simu sira-nia edukasaun inisiál
• Envolvimentu komunidade nian iha edukasaun sai ho lian Dong no halo tranzisaun ba lian Xina, hetan
buat ida importante tebes – envolvimentu inan-aman, rezultadu di’akliu iha área hotu-hotu duké fali sira-nia
komunidade no mestre sira iha edukasaun maka fó- kolega sira-ne’ebé aprende ho lian Xina husi sira nia
tulun ba labarik sira atu bele aprende. Envolvimentu hahuuk eskolarizasaun:
boot liu tan maka hetan bainhira instrusaun inisiál “Eskola primária Miaolan halo tiha ona peskiza
hala’o sai iha lia-inan rasik. kona-ba labarik no inan-aman sira-ne’ebé envolve

16
iha projetu ne’e. Ami hetan katak, labarik sira sira husi aprezentasaun iha konferénsia husi Dr.
ne’ebé estuda uluk DONG hafoin estuda fali Xina Sheldon Shaeffer Diretór UNESCO Buro Rejionál ba
Mandarin, sai ona superiór liu iha aspektu eskola Edukasaun Ázia no Pasífiku iha Bangkok)
hotu-hotu kompara ho sira-ne’ebé nunka estuda
Dong. Ne’e aplika la’ós de’it ba leitura no eskritaho Kestaun empíriku ida-ne’e maka rezolve tiha ona – iha
lia-Xina pinyin, ba matemátika simples no espresaun mundu ne’e, prova tiha ona iha kultura no kontestu
verbal, maibé mós ba múzika, edukasaun fizika no oioin katak, sai alfabetizadu iha lia-inan maka di’akliu
arte. Halo tuir aspektu hotu-hotu, labarik sira-ne’ebé ba rezultadu edukasionál duké fali hahú eskola iha lian
la estuda Dong, nian rezultadu maka ladun di’ak segundu ida. Buat ne’ebé ema sira halo polítika deside
kompara ho sira ne’ebé estuda Dong. Sira ne’ebé atu halo ho matenek ida-ne’e, ne’e maka intereseante.
estuda Dong sai independente liu, no iha inisiativa Iha seksaun tuirmai, hatudu dalan oioin oinsá atu bele uza
di’akliu ba estudu no mós ba moris em jerál” lia-inan ne’ebé iha tiha ona iha rejiaun no mós fatin seluk
(Saima Township, Rongiang County, 20 Marsu 2005, iha mundu.
tradús husi lian China husi Sr. D. N. Geary; Liafuan

Kaixa 3.3 Lian Portugés no Lia-inan sira

Iha preokupasaun balu iha ne’ebé maka hato’o iha konferénsia nia laran, katak atu hatama lia-inan sai hanesan
dalan ida atu hasai lian Portugés husi Timor-Leste ka hakleur introdusaun lian Portugés iha Timor-Leste laran
tomaka. Debate tomak maka makaa’as, manas no apaixonadu.

Konferénsia nia objetivu maka la’ós atu hasai lian Portugés husi Timor-Leste, ka atu hakleur ninia introdusaun.
Portugés maka hanesan lian ida husi lian ofisiál rua (ho Tetun) iha Konstituisaun Timor-Leste nia. Konstituisaun
ne’e hetan respeitu makaa’as husi Ministériu Edukasaun, no husi patrosinadór sira konferénsia nia.

Bainhira labarik sira aprende ulukliu iha sira-nia lia-inan rasik, no sai alfabetizadu ulukliu iha sira-nia lia-inan,
iha jerál, sira-nia rezultadu edukasionál sei di’akliu makaa’as duké fali labarik hirak ne’ebé eduka tiha ho lian ida
ne’ebé sira ladauk toman. Sei sai importante tebes atu apresia katak, bainhira tuir métodu ida-ne’e sira sei sai
profisiente makaa’as liu tan iha lian Portugés. Tamba ne’e maka tambasira sei lalika buka atu aprende konseitu
foun iha tempu hanesan sira buka atu aprende lian foun ida. Lian Portugés sei hanorin ba sira nu’udar lian
segundu, ne’ebé sei hafó ba sira abilidade hirak-ne’ebé sira presiza atu aprende Portugés di’akliu tan. Labarik
sira-ne’esira-ne’ebé eduka uluktiha iha sira-nia lia-inan rasik, sai mós iha eskola kleur liu, hodi nune’e bele
dezenvolve abilidade lian avansadu liu duké fali labarik sira seluk.

Objetivu maka atu kria ponte ida, la’ós atu substitui lian ofisiál/nasionál sira.

“Ita bele iha konstituisaun kapás ida no polítika kapás mós, maibé bainhira ida-ne’e maka la’ós ba labarik
sira nia di’ak, ha’u la hatene … Lia-inan atu serbi ba labarik sira nia di’ak, la’ós tamba sira mak atu oho-
halakon fali lian seluk tan sira.” (Partisipante konferénsia, komentáriu ne’ebé halo iha sesaun pergunta no
resposta iha Loron Tolu)

17
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

4 Hanorin iha Ambiente Lian Oioin:


Implikasaun ba Mestre sira no mós
ba Formasaun Mestre sira-nia
4.1 Saida maka mestre sira presiza?
Relasaun entre mestre no estudante sira sai hanesan buat
krítiku ba edukasaun. Mestre sira presiza hatene teoria
aprendizajen lian atu bele komprende oinsá labarik sira
foti no aprende lian sira. Labarik sira aprende lian sira iha
uma, maibé aprendizajen maka bazeia ba komprensaun
metin ida. Mestre sira presiza hatene oinsá labarik sira
aprende, porezemplu, labarik sira presiza períodu silénsiu
atu bele absorve informasaun foun. Mestre sira presiza:
UNICEF Timor-Leste/2008/Arakawa

• Matenek
- Kona-ba teoria aprendizajen lian (obtensaun no
aprendizajen)
- Kona-ba labarik sira nia nesesidade sira (“períodu
silénsiu”, taxa repetisaun nian, bainhira no mós
Dala barak polítika kona-ba lian iha edukasaun reflete oinsá atu bele korrije sira nia sala)
situasaun ideál ida, no dala barak polítika hirak-ne’e la - Kona-ba labarik sira nia lia-inan ka sira-nia lian ida
reflete realidade iha sala aula. Mestre sira iha mundu ulukliu
tomaka halo kria solusaun prátika atu hasoru realidade
- Fluénsia iha lian ofisiál/nasionál (sira) no iha lian
situasaun lian instrusaun nian iha sala aula nia laran tuir
instrusaun
termu lian instrusaun, no mós se karik presiza, sira maka
halo sira-nia materiál rasik. - Métodu instrusaun direta

“Se karik ita hakarak atu dezenvolve ita nia lia-inan • Abilidade
iha Timor-Leste, ita presiza dezenvolve rekursu - Abilidade atu bele avalia estudante sira nia nivel
umanu, ita-nia mestre sira. Ita-nia mestre sira abilidade lian
define oinsá ita bele dezenvolve ita-nia lia-inan.”
(Partisipante iha Grupu Serbisu Tolu, iha Loron Rua). - Abilidade atu bele uza tékniku aprendizajen ativu
oioin

18
- Abilidade atu bele haketak estratéjia instrusaun • Formasaun kona-ba oinsá maka atu halo sira nia
nian bazeia ba nivel abilidade lian oioin iha rekursu hanorin rasik an.13
estudante sira nia leet
- Abilidade atu bele halo dezeñu no uza materiál Iha fatin seluk, atu rekruta mestre sira ho abilidade
hanorin lokál ne’ebé maka iha apropriadu no mós kaer metin sira iha eskola ida, sai
hanesan dezafiu, liuliu bainhira eskola sira-ne’e maka
• Atitude iha área izoladu sira. Iha Timor-Leste, maioria mestre
sira maka rekruta kedas husi iha fatin eskola, ne’e duni
- Komprensaun no respeitu ba lian lokál sira iha área izoladu sira, sei sai kestaun boot ida katak
- Sensibilidade ba estudante no inan-aman sira-nia mestre sira ne’ebé maka rekruta husi fatin sira-ne’e nia
regra kulturál kualifikasaun la sufisiente. Ba programa ida edukasaun
lian oioin bazeia iha lia-inan, enkuantu bele fornese
- Respeitu ba nesesidade polítika lian agora
formasaun ba mestre sira-ne’ebé apropriadu, sei di’akliu
daudaun ninia
(prefere liu) atu rekruta mestre lokál sira duké koloka
mestre sira husi fatin seluk. Ne’e tamba, sei lori tempu
• Materiál no Formasaun
kleur ba ema ida atu bele hetan profisiénsia didi’ak iha
- Mestre sira presiza materiál ne’ebé di’ak, ne’ebé lian ida (lia-inan área lokál ida nian), kompara ho tempu
maka fornese ba sira ka sira presiza iha abilidade badak ida ne’ebé lori ba ema ida atu bele dezenvolve
atu bele halo rasik materiál apropriadu abilidade hodi hanorin. Iha Kamboja no iha Papua-Giné
- Mestre sira presiza formasaun atu bele dezenvolve Foun, formasaun no apoiu intensivu maka hafó hamutuk
matenek, abilidade no atitude hirak ne’ebé temi ho monitorizasaun no supervizaun kontínuu ba mestre
iha-ne’e sira, inklui ba sira ne’ebé serbisu iha área izoladu,
hanesan sira ne’ebé iha nivel edukasaun rasik ladun aas.
- Mestre sira presiza hetan formasaun uza lia-inan
Iha modelu Kamboja nian, supervizaun sai halo hanesan
nu’udar meiu ba instrusaun; mesak de’it atu hatene
knaar importante ida; iha vizita regular ba eskola sira,
lia-inan maka la’ós hanesan ho kapasidade atu uza
no mós apoiu hodi hala’o dadauk iha serbisufatin
lian ne’e nu’udar instrumentu atu bele hanorin
kedas, hafó liu husi supervizor kualifikadu sira. (Refere
ba kazu estudu iha seksaun neen relatóriu ida-ne’e nian
atu hetan informasaun liu tan kona-ba métodu hodi fó
4.2 Implikasaun ba Formasaun no formasaun ba mestre sira iha rai rua ne’e).
Suporta ba Mestre sira Mestre sira presiza formasaun oinsá atu hanorin lian
sira nu’udar lian estranjeiru. Abilidade no metodolojia
Atu bele hanorin ho susesu programa edukasaun lian partikulár maka presiza, no hirak-ne’e tenke presiza
oioin bazeia iha lia-inan, abilidade mestre sira-nia dezenvolve liu husi formasaun mestre sira-nia. Mestre
presiza hadi’a iha área xave tolu: sira mós presiza hadi’a sira-nia abilidade kona-ba lian,
atu sira mós bele hetan fluénsia iha sira nia estudant
• Hanorin lian estranjeiru sira sira nia lia-inan sira, no mós iha lian sira ne’ebé sira
• Profisiénsia lian iha lia-inan rasik no mós iha lian halo tranzisaun ba iha eskola. Mestre sira presiza mós
ofisiál/nasionál formasaun pre-serbisu no mós iha fatin serbisu.

13 Ne’e aprezenta no refórsa liu husi oradór oioin no mós diskute iha laran grupu-serbisu sira.

19
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

Iha Namíbia, iha ne’ebé tinan tolu primeiru Iha Guatemala, mestre sira buka tuir konteúdu Mayan
eskolarizasaun nian maka hanorin sai ho lian lokál, lian nian, ne’ebé maka haforsa mestre no estudante sira. Iha
Inglés maka hanorin nu’udar lian estranjeiru. Kuartu Guatemala buat ne’ebé fó-kbi’it liu duké materiál ne’ebé
Klase maka tinan tranzisaun nian, ida ne’ebé Inglés sai mestre sira halo maka materiál sira ne’ebé estudante
hanesan lian instrusaun nian, no husi pontu ida-ne’e ba sira halo. Iha programa ida, estudante sira kria livru
oin, lia-inan sai nu’udar matéria ida ne’ebé estudante istória sira no kalendáriu ida. Livru hirak-ne’e maka
sira bele estuda, duké fali sai hanesan lian instrusaun. publika no fa’an liu husi kompañia Guatemala sira.
Formasaun mestre sira-nia hotu maka hala’o sai iha Iha Ejitu, materiál halo iha lia-inan – livru boot ba
lian Inglés, maibé hanorin lia-inan nu’udar matéria ida mestre sira atu lee ba estudante sira, no livru ki’ik ba
ba sira ne’ebé tuir formasaun atu sai nu’udar mestre. estudante sira – maka halo iha Ejitu liu husi kompañia
Koléjiu mestre sira-nia tau sai iha área sira ne’ebé ema sira-ne’ebé publiku livru no USAID maka sosa atu ba
ko’alia lia-inan prinsipál rejiaun ne’e nian. programa ne’ebé sira patrosina sai tiha. Ninia objetivu
Iha Bolivia, ne’ebé iha polítika edukasaun lian rua, maka la’ós atu kria de’it materiál aprendizajen iha lia-
iha apoiu abranjente ba mestre sira. Iha ne’ebá iha rede inan ho kualidade, maibé atu mós estimula publikasaun
suporte serbisu ativu hanesan asesór mestre na’in 500 livru labarik sira-nia liu husi kompañia Ejitu sira-ne’ebé
husi rai-laran tomak; sira simu formasaun espesiál atu fó publika livru.
apoiu iha serbisu fatin ba mestre sira. Asesór sira-ne’e Iha Papua-Giné Foun iha materiál padronizadu –
simu formasaun iha lian lokál husi sira-nia kolega sira. livru-mestre ka livru báziku –ne’ebé mestre sira tradús
Bainhira asesór sira aprende tiha ona lian sira-ne’e, sira ba iha estudante sira-nia lia-inan atu bele uza iha klase
tenke mós aprende oinsá atu hanorin lian sira-ne’e. Sira laran. Hirak-ne’e maka livru ida ne’ebé hakerek kona-ba
iha rekizitu atu halo dezeñu módulu aprendizajen iha lian estrutura istória prinsipál ne’ebé fo liu husi Ministériu
lokál sira-ne’e. Edukasaun sentrál, atu livru sira-ne’e bele hetan sira-nia
objetivu aprendizajen. Livru-trasa sai hanesan formuláriu
ida-ne’ebé mestre sira bele tradús ba lian lokál sira
4.3 Halo Dezeñu Materiál sira no istória nia detalle bele adapta atu inklui referénsia
ba kultura lokál. Hamutuk ho materiál sira-ne’ebé halo
Importante katak materiál sira sai disponivel iha iha sentru, ne’ebé bele adapta ba iha kultura lokál no
lian lokál atu programa edukasaun lian oioin bazeia iha kontestu estudante sira-nia, iha mós materiál seluk
lia-inan bele la’o efetivu. Mestre no komunidade sira ne’ebé maka mestre sira halo iha lian lokál hodi uza iha
iha mundu tomak kria sira-nia materiál rasik iha sira-nia sira-nia klase laran rasik. (informasaun barak liu tan sei
lia-inan. aprezenta iha kazu-estudu iha seksaun neen relatóriu
Iha Namíbia, livru istória maka publika tiha ona iha ne’e nian).
lian ofisiál/nasionál (Inglés) no lia-inan haat, ho balu Iha fatin balu, liuliu iha área rurál izoladu sira, iha
halo ho lian rua. Livru hirak-ne’e estudante-mestre no eskola ki’ik – filiál – ho klase kahur nivel oioin. Atu
mestre sira maka hakerek durante semináriu semana rekruta mestre sira no mós atu dezenvolve materiál ba
ida, ilustra husi estudante sira husi eskola nasionál arte klase sira hanesan ne’e bele sai dezafiu. Iha Guatemala,
nian, tradús husi Institutu Nasionál Lian nian, no publika idade ofisiál ba labarik sira iha ensinu primáriu maka
iha rai-laran. Ne’e rezulta ho materiál ho kualidade di’ak tinan hitu to’o 13; maibé, labarik balu idade boot liu no
ne’ebé halo iha lian lokál. idade ki’ik liu mós tama tuir, ne’e duni iha prátika, nível
Materiál sira ne’ebé maka mestre sira halo fó-kbi’it idade varia husi 4 ba 15. Presiza metodolojia diferente ba
ba mestre sira atu dirije programa kuartu-klase nian. idade no klase diferente, atu hodi halo kria posibilidade

20
atu bele hanorin ámbitu idade ida-ne’e. Iha Guatemala, lian rua exelente iha Tetun no Portugés, ho konteúdu
materiál aprendizajen-rasik an (guia aprendizajen-rasik Timor oan sira-nia. Madre Mary McKillop sira no Timor
an) hodi uza ho estudante sira atu hasoru kestaun idade Aid mós halo materiál ho kualidade di’ak iha lian Tetun.
no klase oioin iha kuartu ida nian laran. Maibé, presiza tan atu halo materiál hanesan iha Timor
Iha Timor-Leste, revista Lafaek sai hanesan materiál nia lia-inan sira seluk.

Kaixa 4.1 Ensinu no Lia inan iha Timor-Leste

Oinsá maka mestre sira iha Timor-Leste uza lia-inan iha klase laran?
• Nu’udar lian instrusaun ida, tradús konteúdu sira ba lia-inan
• Uzu rekursu lokál
• Fasilita aprendizajen labarik nian liu husi uzu lia-inan
• Konserva lian lokál liu husi atividade klase laran nian hodi uza lia-inan sira

Saida maka mestre sira iha Timor-Leste hateten katak sira presiza
• Labarik sira husi primeiru ba to’o terseiru klase presiza lia-inan ba sira-nia prosesu aprendizajen
• Presiza atu dezenvolve materiál sira iha labarik sira-nia lia-inan
• Presiza hafó formasaun adekuadu no dezenvolve manuál ba mestre sira
• ONG, parseiru no governu sira presiza fó apoiu atu dezenvolve manuál sira iha lia-inan sira
• INL presiza dezenvolve ortografia ba lian hotu-hotu Timor oan sira-nia, no mós atu padroniza ortografia
sira hotu-hotu ne’e
• Dezenvolve rekursu lokál tuir: istória badak, poema, hananu/kantiga no sst. ne’ebé bele sai nu’udar materiál
ensinu
• Formasaun ba mestre sira kona-ba dezenvolve materiál ensinu iha lia-inan sira
• Presiza atu dezenvolve sistema komunikasaun ida atu fasilita komunikasaun entre mestre no estudante
sira iha klase laran

Oinsá maka mestre sira iha Timor-Leste bele hanorin uza lia-inan?
• Uza materiál oioin/barak
• Uza rekursu lokál – la iha nesesidade atu importa rekursu barak, no mós
• Dezenvolve istória lokál nu’udar materiál hanorin

Hun: Diskusaun Grupu Serbisu iha Loron Rua konferénsia nian.

4.4 D
 ezafiu no Oportunidade bainhira
Hanorin ho Lia-inan
Iha dezafiu atu hanorin ho lia-inan, implikasaun makaa’as importante ne’ebé bele hetan liu husi métodu lian oioin
ba formasaun mestre sira-nia, no rezultadu pozitivu bazeia iha lia-inan ba edukasaun no alfabetizmu.

21
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

Kaixa 4.2 Dezafiu Komún ne’ebé Hasoru bainhira Hanorin ho Lia-inan no Solusaun/Oportunidade Viavel

Dezafiu Solusaun/Oportunidade
Falta ortografia Ba lian oral sira, alfabetu foun bele dezenvolve relativamente fásil, uza metodolojia ezistente no
serbisu hamutuk ho ema ne’ebé ko’alia nu’udar lia-inan hodi dezenvolve alfabetu, prefere liu uza
letra sira hanesan ho lian ofisiál/nasionál. Peskiza internasionál hatudu katak liafuan uitoan liu
de’it maka presiza atu labarik sira bele hahú atu lee no hakerek, hodi nune’e mesak de’it otografia
báziku ida-ne’ebé bele hadi’a lailais sei fó-fatin atu edukasaun bele hahú lailais ho lia-inan
Falta vokabuláriu dezenvolvidu Bele dezenvolve lian liu husi halo vokabuláriu foun liu husi konstrusaun liafuan kompostu, no mós liu
makaa’as iha lian oin barak husi lori-empresta liafuan husi lian sira seluk. Ideia kompleksu bele esplika iha lian sira ne’ebé la iha
vokabuláriu sientífiku.. Ne’e hanesan mitu/fiar koloniál ida katak, lian lokál sira ne’ebé maka la hakerek
la iha kapasidade atu espresa konseitu sira ne’ebé komplikadu. Oradór ida iha konferénsia esplika
oinsá Presidente Senegal tradús tiha ona Teoria Relatividade Einstein nian ba lian lokál naran Wolof iha
dékada 1960 nian.
Folin atu halo materiál ho lia-inan/ Komunidade no mestre bele serbisu hamutuk atu halo materiál apropriadu
nesesidade atu iha rekursu didátiku
halo ho lia-inan
Inan ho aman bele preokupadu Ministériu Edukasaun no mós/ka grupu sira seluk bele esplika ba inan-aman sira oinsá profisiénsia
katak aprendizajen ho lia-inan, iha labarik ida nia lia-inan rasik bele lori sira ba fluénsia di’akliu iha lian ofisiál/nasionál no lian
signifika katak sira-nia oan sira sei komérsiu sira
sai nafatin marjinalizadu
Fihir lian ida ne’ebé maka atu sai Iha Papua-Giné Foun, governu fó oportunidade atu hili lian ne’e ba komunidade sira, liuliu tamba iha
nu’udar lian instrusaun komunidade ida nia laran bele iha ko’alia lian oioin; ka iha lian oioin iha klase oin ida-idak sira
Ta’uk katak unidade bele susar se Uzu ba lian oioin bele hametin liu tan unidade (“Unidade iha ita-nia Diversidade” sai hanesan lema
karik sidadaun sira hahú sira-nia ne’ebé rezume ba polítika lian Papua-Giné Foun nian). Ema sira ne’ebé dala barak marjinalizadu
edukasaun ho lian oin-seluk tamba sira-nia lian no tamba sira falta kompeténsia iha lian ofisiál/nasionál, bele komesa inklui iha
atividade sira nasaun nian no sira-nia kompeténsia iha lian ofisiál/nasionál bele aumenta

Lian sai hanesan kestaun kontroversu iha mundu sei ko’alia di’akliu ona lian ofisiál/nasionál sira no sei
tomak. Iha fiar makaa’as ida katak, lian lokál ladauk hetan edukasaun no rezultadu aprendizajen di’akliu.
dezenvolvidu atu sai apropriadu ba eskola ka labele Atu hahú programa edukasaun ho lian oioin bazeia iha
uza hodi espresa konseitu sientifiku ka abstratu, maibé lia-inan sira, presiza mesak liafuan uitoan tan de’it.
bainhira la uza lian lokál iha domíniu foun, sira labele sai Ortografia ne’ebé presiza bele dezenvolve iha sorin
modernizadu. Lian hotu-hotu riku no iha kapasidade atu dezenvolvimentu prosesu hanorin ho lian sira-ne’e. Ema
bele hato’o ideia sira ne’ebé komplikadu. hato’o mós sira nia preokupasaun iha konferénsia ne’e
Iha preokupasaun kona-ba hanorin lian barak kona-ba folin hanorin ho lian 16 liu ne’ebé iha Timor-
liu iha eskola sira iha rai laran tomak, liuliu bainhira Leste laran, liuliu fólin atu halo materiál sira. Esperiénsia
mestre no estudante sira luta sai ona atu uza lian ofisiál husi rai sira seluk hatudu katak, buat hirak-ne’e bele
sira. Ne’e problema ida-ne’ebé akontese iha Timor- fásil no baratu atu halo, liuliu bainhira mestre lokál sira
Leste no mós iha fatin sira seluk tan. Maibé, se karik bele kria sira-nia materiál rasik, ka adapta no tradús
estudante sira aprende uluk iha sira-nia lia-inan rasik sira-nia materiál husi livru-mestre no livru-trasa sira
antes halo tranzisaun ba lian ofisiál/nasionál sira, sira ne’ebé mai husi produsaun iha sentru ida.

22
5 Implikasaun ba
Dezenvolvimentu Polítika Lian
Polítika sai hanesan dalan liu husi ne’ebé governu sira espesífiku
tradús sira-nia vizaun polítika atu sai programa sira 4. Revizaun ba programa sira ka lejislasaun hasoru
hodi hamosu fó rezultadu. Polítika rasik ida maka la’ós problema espesífiku
lei ida. Polítika lian edukasaun nian bele fó suporta ba 5. Diretiva, sirkulár administrativu, surat ba eskola nia
ka taka matan ba lian oioin ka alfabetizmu oioin. Lian diretór sira hotu-hotu, no sst.14
reflete ambiente sosiál, kulturál, polítiku no dala barak
ekonómiku. Iha polítika nivel lima (lista husi ida aas liu Iha buat barak ne’ebé rai sira bele halo hodi suporta
ba ida karik liu): edukasaun lian oioin, no barak husi mudansa hirak-ne’e
presiza de’it mudansa polítika nivel kraik, liuliu bainhira
1. Deklarasaun polítika prinsipál husi Konstituisaun hanoin haree ba Konstituisaun Timor-Leste nian ne’ebé
2. Rekomendasaun husi estratéjia abranjente sira deklara katak lian hotu-hotu sei hetan valorizasaun no
3. Programa sira ka lejislasaun hasoru problema dezenvolvimentu.

Kaixa 5.1 Polítika bele halo Diferensa: Estudu Kazu kona-ba Edukasaun Lian Oioin

Bolivia – Rai ida ne’ebé Polítika Lian hetan Susesu. Iha nasaun ne’e iha ema ko’alia lian Amerindiu hamutuk
35, no lian ofisiál haat, hotu-hotu maka hakerek (tolu maka lian lokál no lian ida ikusliu maka Español). Iha
prosesu reforma edukasaun Bolivia nian, lian haat ne’e maka uza hotu hanesan lian instrusaun no mós hanorin
sai nu’udar lian estranjeiru. Módulu aprendizajen maka halo kria tiha ona, ho kada lian husi lian haat ne’ebé uza
rua hotu hanesan lian instrusaun no mós hanesan lian estranjeiru. Labarik sira-nia rezultadu aprendizajen sa’e
makaa’as ho métodu foun ida-ne’e.

Kénia – Rai ida-ne’ebé Polítika Lian sai hanesan Problema ida. Maski iha-ne’eba iha liu lian 40, maioria lian
sira-ne’e la rekoñesidu ofisialmente; Inglés sai hanesan lian ofisiál no Kiswahili maka lian nasionál. Inglés maka
lian instrusaun iha eskola sira, maibé labarik sira-ne’ebé iha eskola kiak ka iha fatin ne’ebé sira la uza lian
Inglés iha uma, laiha modelu Inglés padronizadu. Labarik barak maka la pasa ezame sira ne’ebé hala’o tuir ho
Inglés padronizadu. Labarik maioria maka la kontinua sira-nia edukasaun liu Oitavu Klase.

Libéria – Iha-ne’ebé Auzénsia Polítika Lian sai hanesan Libéria Liberia nian maka sai hanesan fó faktu ba
instrusaun. Mestre barak maka iha kapasidade Inglés fraku, no buat hanesan ne’e impaktu negativu ba sira nia
kapasidade atu bele hanorin estudante sira ho efetividade, Rezultadu aprendizajen nian sai fraku tebessai.

14 Ne’e maka foti husi sumáriu ida kona-ba prátika globál di’akliu hotu, nu’udar aprezenta iha konferénsia husi Sr. Cliff Meyers, Asesór Edukasaun Rejionál UNICEF nian

23
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

UNICEF Timor-Leste/2008/Vas
Tamba problema limitasaun polítiku nian no presaun ne’eba iha lian 20, ho lian haat ne’ebé domina. Grupu
oioin ba governu, dala barak maka presiza ajusta ideál Mayan sira reprezenta besik metade ida husi populasaun
tékniku sira atu han-malu ho realidade polítiku. Modelu tomak, maibé mesak minoria ki’ik de’it maka hetan
ideál tékniku maka fasilita oinsá labarik sira bele halo asesu ba edukasaun ho lian rua.
tranzisaun husi sira-nia edukasaun ensinu primáriu hotu Programa lian oioin bazeia iha lia-inan maka
ho sira-nia lia-inan ba lian ofisiál/nasionál. Ne’e sai implementa tiha ona ba povu Dong sira. Iha primeiru
hanesan ponte naruk ida husi uma ba eskola, hanesan semestre haat eskola nian, uza Dong nu’udar lian
ponte metafóriku ida ne’ebé hatudu ona sedu liu iha instrusaun atu ba lee no hakerek, ba matemátika, moris
relatóriu ida-ne’e. Papua-Giné Foun implementa tiha komunidade, no kultura. Iha tinan segundu jardim infantíl
ona “ideál” tékniku ida-ne’e. Maibé, governu no ajénsia nian, sira introdús lian Xina oralmente, no tuirmai iha
barak ne’ebé implementa programa edukasaun lian Primeiru Klase sira introdús mós hakerek ho lian Xina.
oioin bazeia iha lia-inan maka uza ponte badak liu tamba Husi Segundu ba Sextu Klase, uza hotu lianXina no Dong
presaun polítiku. Porezemplu, iha Kamboja, governu hodi hanorin, ho uzu lian Xina aumenta. Iha Kinta Klase
nasionál sira maka fó-fatin ba departamentu edukasaun sira introdús lian Inglés. To’o iha ensinu primáriu nia ikus
provinsiál no CARE Internasionál sira atu implementa estudante sira maka iha profisiénsia iha lian Dong no
programa tranzisaun tinan tolu nian, atu lori estudante Xina, no mós hahú aprende lian Inglés.
sira husi sira-nia lia-inan ba lian ofisiál/nasionál. Viziñu rejionál Timor-Leste nian balu mós implementa
Iha esperiénsia barak husi rai oioin iha mundu tomak, ona polítika edukasaun ho lian oioin bazeia iha lia-inan.
ho modelu polítika diferente ne’ebé disponivel ba Timor- Kamboja, Tailándia no Vietname implementa tiha ona
Leste atu aprende. Iha Guatemala, Españól maka lian (universalmente ka iha rejiaun espésifiku de’it) lia-inan
ofisiál, maibé iha Konstituisaun estipula katak governu nu’udar lian instrusaun iha pre-primária no primeiru to’o
sei fó respeitu ba lian Mayan sira, dialetu sira no mós terseira klase, no hanorin lian ofisiál/nasionál nu’udar lian
ba kultura. Iha kompromisu ida katak, ema sira-ne’ebé estranjeiru durante tinan inisiál eskolarizasaun. Ba terseira
ko’alia lian i indíjena, sei hetan edukasaun ho lian rua, klase ba leten, lian instrusaun maka lian ofisiál. Uza mós
bainhira maioria ema ko’alia lian indíjena sira. Iha lia-inan iha Edukasaun La’ós Formal iha rai hirak-ne’e.

24
Kaixa 5.2 Pergunta Balu atu Konsidera iha Timor-Leste

• Saida maka implikasaun kulturál, sosiál, no ekonómiku husi iha polítika agora daudaun nian?
• Oinsá maka implikasaun/limitasaun/elementu suportivu sira-ne’e bele hamosu atu s sustenta
implementasaun polítika ne’e?
• Iha lisaun ruma atu aprende/aplika husi polítika lian husi sistema edukasaun atu hanesan ne’ebé dezenvolve
sai?
• Literatura saida maka oras ne’e disponivel ona iha lian sira ne’ebé proposta?
• Literatura ne’e bele lori hatama ba iha programa instrusaun ka lae?
• Saida maka kapasidade hanorin atuál mestre sira-nia atu bele lori polítika foun ne’e ba oin?
• Planu saida maka iha ona atu halo kapasidade lian mestre sira-nia no nesesidade implementasaun polítika
nian atu han-malu loloos (rua hotu iha pre-serbisu no mós iha dezenvolvimentu profisional kontínuu)?
• Oinsá maka atu dezenvolve kurríkulu no materiál ensinu atu suporta polítika foun?
• Oinsà ho publikasaun, distribuisaun, no dezenvolvimentu profisional atu uza materiál foun sira-ne’e?
• Iha planu saida kona-ba avaliasaun polítika no estratéjia implementasaun?
• Rekursu saida husi governu lokál no doador internasionál sira maka sei presiza atu fó suporte ba
implementasaun polítika ne’e?

Lian iha laran polítika edukasaun nia laran bele muda,


no bele halo esperimentasaun ho modelu foun, hanesan
tuir mai sei haree iha kazu estudu kle’an, iha seksaun
relatóriu tuir mai oin.

25
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

6 Prátika Di’ak Liu Hotu no Lisaun


sira ne’ebé Aprende: Kazu
Estudu Kle’an sira
6.1 Kamboja: Dalan Estudu Pilotu Ida ne’ebé moris iha área sira-ne’e, no mós atu bele hadi’a
sira-nia edukasaun no kualidade moris liu husi asesu
Programa Edukasaun ba Komunidade iha Foho ba informasaun no serbisu sira governu nian. Dezafiu
ba komunidade sira iha foho maka falta infrastrutura
Istóriku no nivel edukasaun ki’ik iha área sira-ne’e. Susar atu
haruka mestre sira ba iha área izoladu, tamba kondisaun
Sub-Sekretáriu Estadu Edukasaun Sr. Chey Chap, nota moris kiak mestre sira-ne’e nian. Sira ne’ebé maka hahú
katak iha sai similaridade balu entre situasaun Timor- Programa Edukasaun Komunidade iha Foho sente katak
Leste no Kamboja sira-nia liutiha 1979. Liutiha períodu labarik barak maka husik eskola iha Primeiru Klase tamba
Khmer Rouge nian, mestre uitoan de’it maka sai iha rai problema lian, tamba sira ladauk komesa aprende iha
ne’e, edifísiu eskola barak maka uza ba objetivu seluk ka sira-nia lia-inan rasik.
rahun/estraga. Mestre besik 90% maka oho tiha, nune’e,
hafoin funu remata, Kamboja hahú ho liman mamuk – la Saida maka sira halo
iha edifísiu no mestre kualifikadu uitoan liu.
Iha 1999, governu Kamboja asina akordu Edukasaun Liutiha 1998, maka Ministériu Edukasaun, Juventude no
ba hotu-hotu (Education for All - EFA) iha Dakar Senegal, Desportu (MEJD) dezenvolve programa sira Edukasaun
konkorda atu hetan alvu edukasaun balu to’o ona iha Non-Formal nian hodi uza modelu edukasaun ho lian rua.
2015. Buat ida-ne’e fó ímpetu no enkuadramentu ida ba Husi 2002 maka CARE Internasionál serbisu hamutuk
envolvimentu Kamboja nian iha edukasaun ho lian rua, ho governu atu dezenvolve programa lian rua ba
tamba edukasan ho lian rua maka hanesan estratéjia ida edukasaun formal. Nune’e, hamoris Programa Edukasaun
atu hetan alvu sira EFA nian. Komunidade iha Foho. Programa ida-ne’e hahú nu’udar
Kamboja iha lian 24. Governu maka anunsia katak, projetu pilotu ida, hahú uluk ho lian rua husi lian indíjena
lian Khmer maka sai hanesan lian ofisiál/nasionál, no to’o prinsipál sira. Governu Kamboja planu katak, hanorin
foin dauduak ne’e, ida-ne’e sai lian úniku ne’ebé uza iha sei ho lian hotu-hotu, maibé programa hahú ho lian rua,
edukasaun. atu bele estabelese sistema di’ak ida iha eskola sira
Maioria ema étniku balu iha foho ko’alia lian ofisiál/ ne’ebé partisipa iha projetu pilotu, inklui eskola hirak-
nasionál uitoan de’it, maibé balu mós ladauk hatene lian ne’ebé maka kria hanesan parte projetu pilotu ne’e nian.
ida-ne’e. Governu Kamboja hakarak atu ema sira iha Bainhira programa ne’e funsiona di’ak ho lian rua ne’e,
foho ko’alia lian ofisiál/nasionál, husi parte ida atu l loke maka sei inklui tan lian seluk iha programa. Rezultadu
dalan ba governu atu bele iha relasaun ho ema sira- inisiál pozitivu tebes: “ami aprende katak se karik ami

26
uza mesak de’it lian Khmer (lian ofisiál/nasionál) ho lae maka labarik sira sei aprende buat ne’ebé diferente
labarik indíjena sira, sira-nia progresu aprendizajen sei husi ambiente ne’ebé sira hatene. Materiál pedagójiku
la’o neineik liu” (Sr. Chey Chap). hotu-hotu hetan aprova liu husi konsellu ida forma husi
Akademia Real Kamboja nian no MEJD antes atu uza iha
Modelu lian rua maka hatudu iha Figura 6.1. Persentajen klase laran sira. Materiál sira-ne’e hatudu respeitu ba
sira relasiona ho tempu iha kurríkulu ne’ebé hanorin ho lei, polítika no lei internu sira Kamboja nian. Muda mós
lian ida-idak. oráriu eskola sira-nia atu adopta ba realidade lokál, liuliu
serbisu tuir tempu agrikultura nian no serbisu uma laran
Figura 6.1. Modelu Lian Rua Uza iha Camboja nian.
Lian: Lia-inan Lian Governu serbisu tiha hamutuk ho organizasaun
Tinan: Ofisiál/ nasionál no internasionál sira. Sira koopera tiha ho CARE
Nasionál Internasionál, UNESCO no UNICEF. Governu dezenvolve sai
polítika ida no matadalan, no ONG sira maka implementa
Tinan 1 80% 20%
atividade no programa sira aliñadu ho governu nia polítika
Tinan 2 60% 40%
no matadalan sira. Programa ida-ne’e hala’o tinan neen
Tinan 3 30% 70% ona, no sai nafatin serbisu ida iha progresu sai. Ministériu
Tinan 4 0% 100% serbisu neineik tuir dalan atu halo polítika ida.

Tamba uluk lian foho la’ós uza hanesan lian atu Rezultadu xave sira
hakerek, maka uza eskrita Khmer nian atu dezenvolve
Liutiha tinan tolu programa edukasaun ho lian rua,
ortografia ida ba lian Kamboja sira seluk. Eskola maka
labarik sira aprende lalais liu iha Kuartu Klase, liutiha
loke inisialmente iha komunidade izoladu neen, no
sira halo tranzisaun ba Khmer nu’udar lian instrusaun
eskola tan sira maka loke tiha ona liutiha tempu ne’ebá.
nian, ne’ebé maka parte ida hetan fasilita tamba rua
Eskola hotu-hotu iha komisaun eskola ida, hodi dirije
hotu uza eskrita hakerek hanesan de’it. Rezultadu
atividade hotu-hotu iha sira-nia eskola. Diretoria hirak-
maka taxa promosaun aas, taxa husik eskola menus,
ne’e iha knaar atu fihir mestre sira husi komunidade.
labarik 90% maka oras ne’e matríkula tama tuir eskola,
Governu fihir sai ona ema husi área sira iha foho atu
komunidade sira mós iha kompromisu makaa’as ba
sai mestre iha-ne’ebá, , tamba mestre husi fatin sira
edukasaun no sente hanesan parte eskola no atividade
seluk lakohi sai iha ne’eba. Espetativa katak ema ho
sira-nian, no komunidade sira mós sai na’in ba eskola
edukasaun ki’ik atu sai mestre, iha ninia dezafiu rasik.
sira-ne’e nian. Benefísiu sira husi programa ne’e nian
Ema sira-ne’ebé hatene lee no hatene hakerek sai
maka agora, ema sira iha komunidade iha foho hetan
selesionadu, no sira hotu-hotu hetan formasaun husi
asesu atu aprende lian ofisiál/nasionál, no liu husi
governu no parseiru NGO sira. Formasaun ida-ne’e hala’o
hadi’a edukasaun hetan oportunidade atu hasa’e nivel
iha sira-nia área lokál. Sira simu formasaun pre-serbisu
rendimentu família nian. Agora ne’e, MEJD repete
no mós iha laran serbisu, inklui formasaun atu kria sira-
modolu modelu ida-ne’ee iha Provínsia tolu iha nordeste
nia materiál hanorin rasik. Barak husi kurríkulu nasionál
Kamboja ni La’ós-Formal no formal. Programa La’ós-
sai la pertinente iha área foho sira, entaun komunidade
Formal maka haree ba lian liu tan.
maka sujere tópiku sira-ne’ebé sira hakarak sira-nia oan
sira atu estuda no adapta kurríkulu nasionál ba realidade
Lisaun sira ne’ebé aprende ona
lor-loron labarik sira-nia. Dezenvolve ona mós materiál
relasionadu ho moris ema foho sira-nia, tamba se karik 1. Presiza suporta espesiál atu kaer metin mestre

27
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

sira nia serbisu iha área rurál no izoladu. Governu metin ida iha sosiedade nia leet. Tendénsia ne’e aumenta
Kamboja agora iha polítika espesiál ida no fó suporta sai tinan-tinan nafatin, bainhira feto ho mane klosan
mestre sira iha área izoladu, hodi fó suporta adisional. barak liu nafatin husik sai sistema edukasaun.

2. Rekruta mestre sira husi komunidade lokál atu Saida maka sira halo
asegura katak, mestre sira hatene lia-inan, no mós sei Polítika foun ida maka hakerek iha dékada 1990
iha kompromisu atu bele moris kleur liu iha área ne’e. sira liutiha halo revizaun boot ba sistema edukasaun
ne’ebé kolonialista sira maka harii. Husi altura ne’e
3. Implementasaun rasik bele aprezenta dezafiu. Sr. Chey ba oin, maka Papua-Giné Foun implementa programa
Chap, Sub-Sekretáriu Estadu, MEJD dehan katak edukasaun uza lia-inan iha rai laran tomaka. Polítika
“Ko’alia maka la hanesan ho serbisu. Serbisu maka lian maka hanesan mai husi alfabetizmu, numerasia
susar liu duké fali ko’alia”. no ajenda identidade ida, nune’e mós halo tuir ba alvu
globál internasionál ne’ebé maka iha, hanesan alvu EFA
4. Hahú ho estudu pilotu ida bele sai métodu di’ak atu nian. Iha Papua-Giné Foun, lian hotu-hotu hetan suporta
dezenvolve modelu ida ne’ebé funsiona di’ak iha no dezenvolvimentu. Polítika lian iha edukasaun maka
prátika. define foun fali atu haree ba kompeténsia iha área lima:
ko’alia, hakerek, lee, rona no sente. Inglés, lian koloniál,
maka adopta nu’udar ida husi lian ofisiál/nasionál tolu,
6.2 Papua-Giné Foun: Metodolojia ho ninia knaar nu’udar lian instrusaun no aprendizajen
Nasionál Ida iha nivel primáriu, sekundáriu no tersiáriu.
Modelu foun ba maioria de’it programa pre-primáriu
Istória tinan tolu maka hanesan programa edukasaun lian
Papua-Giné Foun maka hanesan nasaun ne’ebé oioin bazeia iha lia-inan. Edukasaun hala’o 100% iha
iha lian oioin liu hotu, ho hamutuk lia-inan 860. Agora lia-inan tuir tinan tolu primeiru, no iha kazu maioria,
daudauk lian 350 husi lian 860 iha Papua-Giné Foun lian ida ne’ebé labarik sira ko’alia iha uma fasilita
maka iha ortografia hakerek tiha ona. Iha lian tolu ne’ebé prosesu aprendizajen di’akliu duké fali kompleksidade
sidadaun barak sira uza atu komunika entre sira husi lian estranjeiru sira-nia. Hanorin Inglés maka aumenta
lian diferente: Tok Pisin, Hiri Motu no Inglés. Iha tinan tinan ba tinan, nu’udar labarik sira la’o ba tuir ho
1975, bainhira Papua-Giné Foun sai independente, nia sira-nia edukasaun. Inglés maka uza rua hotu nu’udar
erda polítika lian Inglés mesak de’it iha eskola sira. matéria estuda no lian instrusaun. Iha Terseira Klase,
Tinan sanulu liutiha independénsia, governu haree katak porsentu lima husi tinan eskolár maka Inglés, no 95%
85% husi populasaun maka ema-rurál no la presiza maka hanorin iha lia-inan. Tranzisaun ba lian Inglés han
Inglés ba sira-nia moris lor-loron. Iha 1986, kestaun tinan neen. Iha Sétimu Klase 50% maka Inglés no iha
ne’e sai “edukasaun ba saida?” Labarik barak maka Oitavu Klase estudante sira simu instrusaun 100% iha
sai husik eskola liutiha tinan tolu ka haat no sira ladún lian Inglés no tuir ezame nasionál ho lian Inglés. Ensinu
alfabetizadu, deziludidu no deslokadu husi polítika primáriu remata iha Oitavu klase nia ikus. Liutiha Oitavu
antigu ida ne’ebé maka uza de’it Inglés iha edukasaun. Klase, estudante sira tama ba iha programa edukasaun
Komunidade sira iha Papua-Giné Foun nia laran tomaka jerál ka tama ba iha edukasaun vokasionál. Dalan rua
esperiénsia sai dezafiu boot hodi hasoru problema sosiál hotu ne’e hetan enkorajamentu husi polítika lian, atu uza
atu simu sira ne’ebé husik eskola ladauk hetan fatin métodu lian rua tuir to’o Désimu Segundu Klase.

28
Governu la fihir lian instrusaun nian; ema sira- maka hala’o de’it iha dadeer-saan, no iha loro-kraik,
ne’e rasik iha eskola partikulár ida maka sei fihir lian hein katak mestre sira bele hanorin sira-nia an-rasik ho
instrusaun ba sira-nia labarik, no lian ida-ne’e sei lian unidade instrusaun an-rasik sira. Iha mós formasaun
ida-ne’ebé domina sai iha komunidade ne’e nia laran. balu ba grupu, iha laran ne’ebé mestre sira (rua hotu
Iha área urbanu no fatin sira seluk, ne’ebé ko’alia iha estajiáriu ka graduadu tiha ona) serbisu hamutuk
lia-inan barak liu ida, lian instrusaun troka malu entre iha semináriu kurríkulu lubun ida. Metodolojia dalan
lia-inan lokál no lian sira seluk ne’ebé labarik sira ko’alia oioin ida-ne’e maka hametin katak mestre sira hetan
(dala barak lian komún ida-ne’ebé uza iha Papua-Giné formasaun abranjente.
Foun nia laran tomaka atu hala’o komunikasaun malu Mestre sira la husik mesak atu halo kurríkulu
entre grupu lian sira seluk). Iha semestre númeru haat la mós kria materiál nesesariu hotu-hotu ; ne’ebé
ka ikusliu Terseira Anu nian ba edukasaun lia-inan, presiza; Ministériu Edukasaun iha nivel sentrál maka fó
estudante sira hahú rona Inglés oral durante semana suporte signifikativu. Livru sira hakerek ho lian Inglés
sanulu ikusliu tinan eskola nian. ba mestre sira atu tradús. Iha estrutura nasionál ida
Komunidade maka fihir sira-nia mestre; tamba ba mestre sira atu bele tradús iha nivel lokál. Mestre
komunidade sira maka hili mestre sira, sira labele sira simu livru-mestre ka livru--báziku; ho livru hirak-
transfere ba eskola ka área seluk. Inan-aman sira maka ne’e, estrutura istória sira-nia maka metin iha ninia
hanaran feto no mane sira ne’ebé hatene kultura iha fatin duni, no bele tradús no adapta ba situasaun lokál
área lokál. Atu hetan selesaun, ema tenke graduadu husi sira nune’e mós troka ba iha lian lokál. Matéria balu
desimu anu ensinu sekundáriu no iha domíniu Inglés, maka sai nafatin ho karaktér nasionál duké fali lokál:
tamba formasaun no materiál formasaun hotu maka matemátika, lisaun siénsias sosiál balu, no siénsia uza
halo ho lian Inglés. Ulukliu governu sira fihir formadór kurríkulu nasionál ida no materiál sira-ne’ebé tradús
nasionál hamutuk na’in 217 atu fó formasaun ba mestre ba iha lian lokál, maibé la adapta atu haree-konta ba
sira. Formasaun ne’e hahú ho kursu oin-ba-oin durante referénsia kulturál. Avaliasaun ba mestre estajiáriu sira
semana neen, ne’ebé prepara mestre estajiáriu sira maka haree ba formasaun ne’ebé formadór maka dirije,
atu dirije unidade estudu instrusaun an-rasik no mós hanorin supervizionadu, módulu instrusaun an-rasik no
komprende dezafiu kona-ba formasaun ba estajiáriu iha kontribuisaun inan-aman sira-nia kona-ba kompromisu
baze iha fatin/lokál ne’e. ba serbisu mestre sira-nia. Mestre sira bele pasa ka la
Formasaun ba mestre sira maka inklui haree ba pasa avaliasaun ida-ne’e.
oinsá labarik sira aprende, oinsá atu halo integrasaun Iha matadalan no livru rekursu ba mestre sira.
kultura no aprendizajen tomaka lian nian iha formatu Mestre sira hetan formasaun kona-ba oinsá atu halo
integradu ida. Mestre sira hetan formasaun atu tradús planu lisaun sira no mós oinsá atu hakerek planu
enkuadramentu kurríkulu nasionál nian ida no mós atu unidade sira-nia, no sira tenke kesi hamutuk buat
dezenvolve lisaun hamutuk ho mestre kulturál sira, hirak-ne’e hamutuk ho ajenda temátika – tempu no
depois maka simu unidade instrusaun an-rasik hamutuk akontesimentu importante sira iha área ne’e. Papua-
28 atu kompleta iha sira-nia fatin formasaun lokál tuir Giné Foun uza kalendáriu kulturál ida ba tinan eskolár.
tinan ida nia laran. Unidade instrusaun an-rasik 28 Se karik iha akontesimentu/atividade importante iha
ne’e maka fahe ba tinan tolu, ne’ebé han atu mestre komunidade nia laran, porezemplu, konflítu kona-ba rai
estajiáriu sira hetan sertifikadu iha ensinu elementár ka festival ruma, eskola sei taka. Porezemplu, iha fulan
(SEE). Baibain, mestre estajiáriu sira simu livru ualu atu Maiu, Setembru no iha Páskua, iha festivál Katóliku
kompleta iha tinan ida-idak. Instrusaun ba estudante boot, liuliu iha eskola ajénsia Katólika sira-nia, nune’e
sira iha eskola lia-inan (ne’ebé bolu eskola elementár) estudante iha eskola elementár sira-ne’e aprende kona-

29
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

ba festival hirak-ne’e.
Métodu uza kalendáriu kulturál ida-ne’e mós informa 4. Supervizaun regulár ba mestre sira sai hanesan
modelu kurríkulu nian. Porezemplu, iha tempu rua, rai- krusiál, atu asegura sistema edukasaun ida
udan no bailoro; buat ne’ebé akontese iha tempu rai-udan sustentável.
maka sei define kurríkulu, nune’e, buat ne’ebé estudante
sira aprende iha eskola reflete buat ne’ebé mosu iha 5. Fraze “unidade iha diversidade” ezemplifika Papua-
sira nia ambiente moris. Kurríkulu mós reflete atividade Giné Foun nia esperiénsia, iha ne’ebé direitu atu
kulturál oioin no akontesimentu sira seluk, porezemplu, aprende iha lia-inan sai buat ne’ebé sentrál hodi
tempu futeból iha-ne’ebé labarik sira aprende dezenvolve identidade nasionál. Rai ida tenke selebra
matemátika no siénsias futeból nian. Kultura sira iha ninia kultura no diversidade linguístiku tomaka.
laran ne’ebé labarik sira moris ba maka ordena atividade
aprendizajen no ensinu iha eskola elementár sira. 6. Sai ona alfabetizadu iha lia-inan forma baze hodi
aprende lian estranjeiru ida.
Rezultadu xave sira
Métodu edukasaun lian oioin bazeia iha lia-inan hetan
implementasaun ho susesu iha Papua-Giné Foun nia 6.3 Mosambike: Foka kona-ba Kestaun
laran tomaka, ho lian lokál oioin barak liu. Polítika
Lisaun sira-ne’ebé aprende “Bainhira ita ko’alia kona-ba edukasaun, ita ko’alia
tuir termu dezenvolvimentu nian. Lian ida ne’ebé
1. Se karik mestre sira hetan formasaun ho di’ak no
maka ita atu uza? Se karik ita uza lian ida ne’ebé
mós simu treinamentu kona-ba oinsá kria materiál
labarik sira la hatene, ita sei konsege hetan objetivu
didátiku iha lia-inan sira-nia estudante sira-nia, iha
sira edukasaun nian ka lae?” (Professór Sozinho
posibilidade atu hanorin labarik sira iha sira-nia lia-
Matsinhe)
inan iha rai laran tomaka, maske rai ida-ne’e iha lian
lokál barak liu.
Istóriku
2. Oinsá mestre sira hetan formasaun sai nu’udar buat Eransa koloniál rai sira Áfrika nian, ohin loron halo
importante liu. Kombinasaun ida entre aprende nafatin impaktu ba sira-nia polítika lian iha edukasaun.
an-rasik, aprende iha grupu, no aprendizajen ne’ebé Iha Áfrika, kolonizadór Portugés, Fransés no Español sira
estajiáriu sira dirije, sei hametin rezultadu aprendizajen buka atu asimila kultura lokál tama ba iha kultura Latinu.
di’akliu hotu no sai hanesan modelu ida ne’ebé bele Lian lokál sira la hetan dezenvolvimentu liu tan, no nunka
uza atu hametin katak mestre sira simu rua hotu konsidera hanesan lian ba edukasaun. Iha Mosambike,
formasaun pre-serbisu no mós iha serbisu fatin. Portugés sai nu’udar lian úniku ho estatutu ofisiál, maske
maioridade populasaun la ko’alia lian ida-ne’e. Durante
3. Livru-mestre sira iha-ne’ebé liña no estrutura istória períodu koloniál se karik estudante sira iha eskola ko’alia
jerál no rezultadu edukasaun maka metin ona iha lian seluk ne’ebé la’ós Portugés, sira sei hetan kastigu
fatin, sai hanesan dalan di’ak atu fornese rekursu ba husi mestre sira.
mestre sira iha ambiente hanorin ida ho lian oioin. Britániku no Alemaun sira maka uza métodu oinseluk
Mestre sira bele adapta istória sira-ne’e ba iha fali no la obriga povu kolonizadu atu uza lalais no
kontestu lokál no tradús ba iha lian lokál. kompletamente lian kolonizadór sira-nia. Ne’e signifika

30
katak, lian lokál maka dezenvolve nafatin, inklui nian tun husi 93% iha altura independénsia ba 72+%
gramátika no vokabuláriu no mós disionáriu no literatura iha tinan balu de’it nia laran. Maibé, luta armada ne’ebé
sira maka dezenvolve sai iha períodu kolonizasaun. Iha maka Rezistensia Nasionál Mosambike (RENAMO) hala’o
Tanzánia, Alemaun sira serbisu ho Swahili, lian ida- ho apoiu husi rejime Apartheid, (agora RENAMO maka
ne’ebé predominante, nune’e hetan dezenvolvimentu hanesan partidu opozisaun prinsipál iha parlamentu
makaa’as. Dezenvolvimentu lian sedu ba lian lokál sira Mosambike nian), harahun eskola no klínika barak,
maka hala’o liu husi igreja sira, ne’ebé domina edukasaun bainhira Apartheid Áfrika Súl nian halo bombardamentu
iha tinan uluk durante kolonizasaun nian. ba rai ne’e, dala ida tan harahun eskola barak. Ema
Bainhira rai sira iha Áfrika sai independente, lider hasoru hetan “lakon alfabetizmu fila-fali”, iha tempu
foun sira buka haree rekursu saida maka disponivel ida ne’ebé sira lakon tiha sira-nia abilidade atu lee no
iha sa lian. Se karik la iha rekursu ho lian lokál, sira hakerek iha Portugés. Ne’e akontese liu iha área rurál
iha tendénsia atu hili lian kolonizadór sira-nia nu’udar sira, ne’ebé hetan impaktu liu tan husi konflitu armadu
lian ofisiál, no fó korajen ba dezenvolvimentu lian lokál ne’e, no mós iha fatin ne’ebé Portugés la sai hanesan
sira. Iha rai sira ho kolonizadór Latinu sira, jeralmente parte ida iha ema nia moris lor-loron, tamba ema sira-
sira adopta lian Latinu sira-ne’e nu’udar lian ofisiál ne’e uza barak liu maka lian Afrikanu sira eskluzivamente
no lian lokál sira la hetan dezenvolvimentu, ho nune’e atu hala’o sira-nia moris/negósiu lor-loron. Sai importante
katak liutiha hetan independénsia, dala barak lian atu nota katak, buat ne’e mós akontese hanesan de’it iha
kolonizadór sai adopta hanesan lian ofisiál/nasionál. área urbanu sira, iha ne’ebé ema sira hetan espozisaun
Iha rai sira ho poder koloniál Anglo- Saksóniku ka liu ba Portugés duké fali ema sira iha área rurál sira.
Alemaun, lian lokál maka dezenvolvidu no uza iha laran
edukasaun liutiha independénsia: porezemplu, Zámbia Saida maka sira halo
iha lian hitu ne’ebé adopta ba edukasaun iha tinan sira Agora daudauk Mosambike iha besik ema na’in miliaun
primeiru edukasaun ninia, no Tanzánia maka adopta lian 20, no husi ema hirak-ne’e:
Swahili. Buat hanesan ne’e sai posivel, tamba iha altura
independénsia, rekursu sira ho lian lokál iha nanis kedas • Ema Mosambike 6.5% maka ko’alia Portugés nu’udar
ona. sira nia lia-inan rasik.
Iha 1975, Mosambike hetan independénsia. Portugés
maka adopta nu’udar lian ofisiál tamba razaun istóriku: • 25.2% ko’alia Portugés nu’udar lian segundu, maibé
ne’e hanesan parte husi eransa koloniál nune’e mós ho kompeténsia ne’ebé ladun hatene.
hanesan lian ida-ne’ebé maka rezisténsia sira uza hodi
luta ba independénsia. Konstituisaun dehan katak, tenke • Populasaun 68.3% maka la iha fluénsia iha
valoriza lian sira seluk hotu-hotu.. Kestaun dúvida sai Portugés (Sensus 1997).
maka ida-ne’e, lian saida maka atu uza iha edukasaun,
no Portugés maka hili . Edukasaun sai prioridade boot iha Portugés sei sai limitadu nafatin ba área urbanu
independénsia, no eskola hahú iha tuku 7 dadeersan to’o sira, no labarik sira iha área urbanu dala barak maka la
tuku 11 kalan; bainhira labarik sira sai/remata eskola, komprende lian lokál Mosambike sira ne’ebé sira-nia
sira-nia inan-aman sira maka atende tuir alfabetizmu no inan-aman sira ko’alia. Besik atu laiha ema ida bele
klase edukasaun adultu nian iha kalan, iha edifísiu eskola ko’alia Portugés iha área rurál sira. Buat hanesan ne’e
no área rezidensial sira iha laran ne’ebé kria sentru sira maka iha implikasaun ba edukasaun. Se karik governu
ba. Edukasaun ida-ne’e hala’o hotu ho lian Portugés, no Mosambike deside katak edukasaun tenke hala’o de’it
liu husi kampaña boot alfabetizmu nian, taxa iletradu

31
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

ho lian Portugés, (ne’ebé maka akontese ona foin lalais nian konfirma katak, Portugés sai hanesan barreira ka
ne’e), estatístiku hirak-ne’e tenke konsidera tamba sei instrumentu eskluzaun ida ba edukasaun ba maioria
sai problemátiku se karik labarik 68% ba eskola lahó labarik sira ne’ebé Portugés sai hanesan lian segundu
koñesimentu kona-ba lian instrusaun (Portugés). ka lian estranjeiru ida. Rekomendasaun makaa’as
Ema maioria sira-ne’ebé ko’alia Portugés nu’udar ida-ne’ebé halo iha relatóriu hotu-hotu maka, katak uzu
lia-inan husik Mosambike iha la’ós -padronizadu. lia-inan nu’udar meiu instrusaun pelumenus iha faze
Ne’e signifika katak, aleinde Portugés padronizadu fundasaun edukasaun nian. INDE hetan tarefa serbisu
ne’ebé maka uza iha livru-eskola, dokumentu ofisiál no atu hala’o estudu pilotu kona-ba uzu lian lokál nu’udar
komunikadu sira, hamosu sai variedade foun ne’ebé meiu instrusaun iha Mosambike. Hirak-ne’e maka
uza liu husi ema sira-ne’ebé ko’alia Portugés nu’udar hamosu debate kontínuu, ne’ebé marka hahuuk prosesu
lian segundu ida. Variedade hirak-ne’e haree hanesan mudansa polítika. Introdusaun lian lokál sira tama ba iha
kompete ba fatin iha mozaiku linguístiku Mosambike edukasaun la signifika katak atu husik ona lian Portugés,
nian. Ne’e la mesak de’it kria problema ba iha ensinu maibé buka atu iha ko-ezisténsia hakmatek entre lian
Portugés nian, maibé mós hamoris debate boot kona- ida-ne’e ho lian lokál sira ne’ebé maka ema maioria boot
ba variedade Portugés ida-ne’ebé maka tenke uza, liu Mosambike ninia ko’alia.
saida maka tenke konsidera hanesan “sala”, no saida Projetu ida edukasaun lian rua ne’ebé hatene ho
maka tenke fó-hanoin hanesan variedade emerjente iha naran PEBIMO hahú iha 1993. Ida-ne’e envolve Cinyanja
Portugés Mosambike nian. Serbisu atu kria kurríkulu, no Xitsonga, lian lokál rua ne’ebé ko’alia iha provínsia
preparasaun no produsaun livru-eskola foun sira-nia, no Tete no Gaza respetetivu. Bainhira foin hahú, projetu
formasaun mestre lian Portugés sira-nia sai komplikadu ne’e envolve estudante total na’in 357 iha primeiru
tebes. Nota katak ema maioria ne’ebé hanorin Portugés klase, no remata ho estudante na’in 156: 98 husi Gaza
ka hala’o formasaun atu sai mestre lian ne’e nian, no 58 husi Tete. Desizaun atu hili lian sira-ne’e mosu
, ladún ko’alia sufisiente tuir Portugés Europa nian mai no hetan inspirasaun husi faktu katak, Xitsonga no
padronizadu ne’ebé maka adopta nu’udar lian ofisiál Cunyanja iha tradisaun naruk ida hanesan uzu nu’udar
rai ne’e nian no úniku meiu instrusaun nian iha tempu meiu instrusaun iha Áfrika Súl no Malawi respetetivu.
independénsia. Nune’e, uza Portugés hanesan meiu Ho hanoin ba buat ne’ebé temi tiha ona iha leten,
úniku ida ba instrusaun nian konstitui problema sériu PEBIMO sai hanesan kulminasaun husi tinan reflesaun
ida – aumenta taxa sai husi eskola no repetisaun klase sira-nia kona-ba uzu lian lokál sira hanesan meiu
sira. Hodi nune’e hasoru nesesidade atu halo lakon instrusaun iha Mosambike, ne’ebé inklui:
buat ne’ebé maka akontese iha sistema edukasaun
Mosambike nian, liu buat ne’ebé maka akontese ho meiu (1) 1988: kolókiu ida primeiru kona-ba padronizasaun
instrusaun nian. Nune’e, peskiza maka halo ho ninia foka ortografia lian lokál sira Mosambike nian, organiza
kona-ba variedade Portugés ne’ebé maka foin hamosu. husi Núkleu ba Estudu Lian sira Mosambike nian
Rezultadu preliminar hatudu katak, uzu Portugés hanesan (NELIMO) ho baze iha Fakuldade Arte Universidade
meiu úniku instrusaun nian sai hanesan parte problema Eduardo Mondlane ho kolaborasaun Ministériu
ne’e nian. Institutu Nasionál ba Dezenvolvimentu Kultura nian. Aleinde inkluzaun ortografia no regra
Edukasaun (INDE) – instituisaun semi-autónomu ne’ebé soletrasaun lian sira-ne’e nian, relatóriu husi
opera iha Ministériu Edukasaun nia laran – kontratu kolókiu ne’e mós rekomenda estudu pilotu kona-ba
estudu oioin ne’ebé halo foka kona-ba hanorin Portugés edukasaun ho lia-inan.
nu’udar lian segundu iha Mosambike. Ne’e akontese
sedu iha dékada 1990 sira. Relatóriu estudu sira-ne’e (2) Iha tinan 1989 no 1990, respetivamente INDE

32
organiza primeiru no segundu kolókiu kona-ba relasaun ruma ho aumenta matríkula sira-nia ho aumenta
edukasaun lian rua. Kolókiu ne’e halibur ema husi konxiénsia, aumenta materiál iha lia-inan no nune’e
interese oioin, hanesan Rádio Mosambike, Ministériu mudansa formál ba iha polítika lian nian ne’ebé hala’o
Edukasaun, Institutu Linguístiku Veraun nian (ILV) no durante períodu ida atu hanesan.
Institutu Formasaun Mestre Iha Serbisu-Fatin (IFMIS). Iha kestaun polítiku barak ne’ebé halo impaktu ba
desizaun kona-ba edukasaun ho lia-inan. Ida boot iha sira
(3) Estudu pilotu inisiál nian kona-ba edukasaun nia leet maka hanesan faktu katak Mosambike ladauk iha
adultu ho lian rua ne’ebé maka hala’o husi INDE ho polítika lian klaru ida, inklui polítika lian iha edukasaun,
kolaborasaun hamutuk ho linguista NELIMO nian. nafatin mós hanesan durante tempu kolonizasaun.
Sei sai susar nafatin atu bele introdús lian hotu-hotu
Estudu pilotu PEBIMO nian, dala ida tan, prova katak iha tempu hanesan ida de’it tamba rekursu sira sai
bainhira labarik sira aprende iha sira-nia lia-inan, sira- nafatin mós limitadu no mestre hotu-hotu labele hetan
nia partisipasaun iha prosesu aprendizajen aselera, no formasaun. Presiza iha formasaun inisiál no kontínuu
inan-aman sira mós envolve an liu tan iha sira-nia oan hodi hanorin mestre sira kona-ba oinsá atu hanorin iha
sira nia edukasaun. Ho liafuan seluk, fatin-leet ida entre sira-nia lia-inan rasik. Matenek-na’in ka mestre sira
uma no eskola maka hamenus. Tuir tiha projetu pilotu hamutuk ho inan-aman sira bele kria materiál hanorin.
ida-ne’e, INDE organiza kolókiu ida iha 1997 atu debate Tamba falta polítika lian ida-ne’ebé klaru, edukasaun ho
kona-ba introdusaun no habelar edukasaun lian rua iha lian rua maka la’ós obrigatóriu, hodi nune’e, inan-aman
Mosambike. Finalmente, iha 2003 edukasaun lian rua sira maka bele deside atu haruka sira-nia oan ba eskola
konsege hatama iha Mosambike. Ho konsiderasaun ba Portugés ka ba eskola ho edukasaun iha lian rua.
esperiénsia INDE nian atu kria no implementa, kurríkulu
foun (sistema edukasaun nasionál foun), prepara materiál Rezultadu xave
ensinu no aprendizajen no hala’o formasaun ba mestre Labarik sira aprende lalais liu iha pilotu inisiál no peskiza
sira-ne’e (rua hotu formasaun inisiál no mós iha serbisu- ho edukasaun lian oioin bazeia iha lia-inan. Sira mós
fatin) liutiha independénsia, linguista no interese seluk partisipa ativu iha klase laran, no inan-aman sira mós sai
tan sira sujere atu halo métodu graduál (ho faze) ida ativu liu tan iha edukasaun sira-nia oan sira-nia, no taxa
ba introdusaun modelu edukasaun lian oioin bazeia iha pasa ezame nian mós aumenta makaa’as.
lia-inan. Métodu ho faze ne’e fó tempu ba mestre sira
atu tuir formasaun no mós atu dezenvolve rekursu sira ba Lisaun sira ne’ebé maka aprende
lian ida-idak. Maibé, interese sira seluk, inklui ema sira-
ne’ebé halo polítika no lejislador sira maka adopta lian 1. Laiha ema ida maka bele fó resposta ka fó modelu no
lokál neen-nulu resin neen dala ida de’it atu sai hanesan polítika lian perfeitu ba Timor-Leste. Maibé, haree ba
lian instrusaun iha rejiaun oioin rai ne’e nian. Bainhira esperiénsia iha fatin sira seluk iha mundu, no saida
foti tiha ona desizaun kona-ba lia-inan ne’e, nune’e maka ema seluk aprende no haree saida maka sira
tenke implementa tiha ona. Iha ona kadi’ak signifikativu halo tiha ona bele sai util.
balu ba matríkula ensinu iha tinan sira foin daudauk
ne’e. Entre 1992 no 2005, matríkula iha ensinu primáriu 2. Mudansa ba polítiku no polítika ba lian iha
aumenta husi 1.3 miliaun ba 3.5 miliaun.15 Karik bele iha dezenvolvimentu tenke reflete meta dezenvolvimentu

15 DFID Mosambike, Surat Faktu Edukasaun. Bele hetan iha http://www.dfid.gov.uk/pubs/files/mozambique-education-factsheet.pdf, hatun husi internet iha loron
13 Maiu 2008

33
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

sira rai ne’e nian. Promosaun edukasaun ho lian rua polítika, maibé implementasaun ba polítika hirak-ne’e
iha tinan inisiál eskolarizasaun nian, prova tiha ona maka la’ós buat matenek-na’in sira-nia atu lori, tamba
hetan susesu iha Mosambike, no fó-tulun atu mantén responsabilidade tenke tun ba sira ne’ebé uza lian
ekuidade iha laran sistema edukasaun. ne’e, no sira ne’ebé serbisu iha sistema edukasaun atu
lori. Konsultasaun tenke halo daudauk bainhira dezeñu
3. Lian ofisiál/nasionál ida de’it maka la’ós fator úniku no dezenvolve daudauk polítika ne’e.
ida atu bele hametin unidade nasionál. Bele uza mós
buat seluk atu hametin unidade nasionál, duké fali tau 5. Tenke buka parseria sira, no presiza lori parte sira
fiar de’it iha lian ofisiál/nasionál ida. Porezemplu, iha hotu-hotu ne’ebé iha interesse atu tama mai iha
Brazíl, futeból no samba mós bele halibur ema husi prosesu ida-ne’e nia laran, liuliu ho dezenvolvimentu,
rai-laran tomaka. maibé mós ho implementasaun ba polítika lian iha
edukasaun.
4. Polítika maka buat ne’ebé matenek-na’in sira mesak
de’it labele halo dezeñu lahó konsultasaun. Polítika 6. Se karik maka deside katak klase tolu ulukliu tenke
tenke prepara hanesan ezbosu uluk no diskute ho hanorin iha lia-inan, entaun, tenke tau-matan ba no
instituisaun linguístiku sira, no polítika ezbosu tenke halo avaliasaun ba prosesu ida-ne’e, no saida maka
diskute ho populasaun jerál sira. Polítika tenke hetan tenke halo hela avaliasaun kontínuu.
kontribuisaun husi parte interese sira hotu-hotu ne’ebé
iha interese se lae, sira sei labele implementa. La’os 7. Uzu lia-inan ida hanesan meiu instrusaun, la signifika
de’it matenek-na’in sira no asesór esternu sira ne’ebé katak atu abandona/husik sai aprendizajen no ensinu
maka hili polítika. Polítika tenke adapta atu han-malu ho lian Portugés. Halo tuir kontráriu, hanesan ne’e bele
ho situasaun lokál. Matenek-na’in sira bele define tulun aprendizajen no hanorin lian ida-ne’e di’akliu tan.

Kaixa 6.1 Dezafiu no Preokupasaun ba Implementasaun Programa Edukasaun Lian Oioin Bazeia iha Lia-inan

Dr Benjamim de Araújo e Corte-Real hato’o nia preokupasaun ida hafoin tuir aprezentasaun husi Professor
Sozinho Matsinhe. Hafoin liutiha halo nota dezafiu sira ne’ebé maka Mosambike hasoru bainhira implementa
sira-nia polítika atu introdús lia-inan ba iha sistema edukasaun, Dr Corte-Real sente preokupadu katak Timor-
Leste bele hetan esperiénsia ladun di’ak bainhira implementa polítika atu hanesan ida-ne’e.

UNESCO nia livru “Promosaun Alfabetizmu iha Ambiente Lian Oioin” rekoñese dezafiu sira-ne’ebé bele hasoru
bainhira implementa polítika hanesan ida-ne’e:

“Iha kazu hirak-ne’ebé programa [edukasaun ho lian oioin bazeia iha lia-inan] ne’e maka koko hala’o, dala
barak liu 1) planu no implementasaun ladún di’ak, 2) mestre sira ho formasaun ladún to’o, 3) ho materiál klase
laran kualidade fraku,, no 4) tempu menus liu maka fó ba estajiáriu sira atu harii fundasaun edukasionál metin
ida iha sira-nia lian primeiru, no ponte di’ak ida ba sira-nia lian (eskola) segundu”. (UNESCO 2006, pájina 13)

Loos duni katak iha dezafiu sira, maibé Timor-Leste iha oportunidade atu aprende husi esperiénsia rai sira seluk
nian, atu bele hasoru rezolve kestaun hirak-ne’e, no nune’e atu evita ka, pelumenus minimiza dezafiu hirak-ne’e.

34
7 Lisaun Xave
ba Timor-Leste
“Ami la’ós mai iha-ne’e atu dehan ba imi saida maka inan rasik antes tranzisaun ba lian segundu, sei halo
imi atu halo, maibé atu fahe hamutuk ho imi atu fundasaun di’akliu tan. Iha modelu “ideál”, tranzisaun
tulun imi deside saida maka di’akliu hotu ba imi-nia maka han tinan ualu, no ida-ne’e maka modelu adopta
labarik sira.” (Dr. Kerry Taylor-Leech). iha Papua-Giné Foun. Iha rai sira seluk, ponte ida badak
liu maka adopta tiha).
“Ba Timor oan sira, esperiénsia ne’ebé aprezenta • Serbisu hamutuk ho komunidade sira sai importante
husi ema seluk nu’udar buat importante ida ba ita, no lori benefísiu barak (liuliu ba rezultadu edukasionál
tamba ne’e esperiénsia ida ne’ebé sei tulun ami hodi labarik sira-nia). Ida-ne’e iha posibilidade liu atu mosu
hatene oinsá atu uza lian, liuliu atu uza lian oioin bainhira instrusaun inisiál maka hahú ho lia-inan rasik
(lian barak), atu nune’e ita bele tulun labarik sira atu
aprende oinsá atu uza lian ofisiál sira no mós sira- • Kolaborasaun ho parseiru oioin bele lori hamutuk
nia lia-inan rasik.” (Partisipante Konferénsia nian). matenek tékniku, rekursu no abilidade atu implementa
edukasaun lian oioin bazeia iha lia-inan
Iha lisaun barak ne’ebé Timor-Leste bele aprende husi • Formasaun kontínuu ba mestre sira sei tuir to’o iha
esperiénsia rai sira seluk nian kona-ba edukasaun lian oioin rezultadu di’akliutan
bazeia iha lia-inan. Rai hirak ne’ebé implementa tiha ona • Ortografia maka presiza ba lian lokál sira atu fó-fatin
modelu edukasaun ida-ne’e, iha área ida ka iha área barak, ba labarik sira hodi aprende alfabetizmu iha sira-nia
haree beibeik katak labarik sira-ne’ebé aprende uluk iha lia-inan rasik. Maibé, tenke nota katak iha Bolívia, ema
sira-nia lia-inan rasik aprende di’akliu iha eskola, sai iha sira halo polítika deside katak, edukasaun ho lia-inan
eskola kleur liu, no sai profisiente liu iha lian ofisiál/nasionál oioin bele hahú antes ortografia padronizadu maka
sira, duké fali labarik sira ne’ebé maka aprende alfabetizmu dezenvolviduno fahe.
no hahú sira-nia eskola ho lian segundu ida, hanesan lian
ofisiál/nasionál.
Formasaun di’ak ba dezenvolvimentu mestre sira-nia iha
ambiente lian oioin sei nesesita:
Ezemplu balu kona-ba edukasaun ho lian oioin bazeia
iha lia-inan maka aprezenta rua hotu iha konferénsia no • Uzu referénsia lian oioin no referénsia ba kultura,
iha relatóriu ida-ne’e nia laran ho detalle kle’an liu tan ka tradisaun/lisan no alfabetizmu lokál
menus. Lisaun xave sira ne’ebé mosu, maka tuirmai ne’e: • Asegura katak mestre sira hatene di’ak lia-inan labarik
sira-nia ne’ebé sira hanorin
• Aprendizajen konteúdu, aprendizajen lian foun no
• Katak mestre sira hetan formasaun atu dezenvolve
alfabetizmu tenke dezenvolve ketak-ketak
livru no rekursu sira seluk
• Suporta ba mestre sira sai hanesan buat vital ida
• Labele abandona mestre sira ne’ebé maka kompleta
• Ponte ida naruk liu tan, maka hamosu rezultadu di’akliu tiha ona sira-nia formasaun uluk nian, maibé kontinua
tan (hanesan, períodu naruk liu hodi aprende iha lia- fó nafatin suporta no formasaun kontínuu ba sira

35
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

8 Konkluzaun husi Konferénsia: Saida


maka Presiza atu Halo Edukasaun ho
Lian Rua La’o ho Di’ak iha Timor-Leste

UNICEF Timor-Leste/2008/Vas
UNICEF Timor-Leste/2007/See
Polítika edukasaun lian oioin bazeia iha lia-inan maka A. Peskiza no Polítika
haree kona-ba tulun labarik sira aprende di’akliu tan,
hametin katak sira hetan rezultadu dezenvolvimentu Iha tipu polítika suporta no mudansa oin-on ne’ebé
edukasionál di’ak, no mós katak sira hetan fluénsia iha bele ka tenke uza iha Timor-Leste atu bele suporta
lian ofisiál/nasionál sira. Se karik Timor-Leste maka atu no dezenvolve intervensaun oioin ne’ebé sei hamosu
manán benefísiu sira-ne’ebé asosiadu ho edukasaun lian rezultadu hanesan polítika lian oioin bazeia iha lia-inan
oioin bazeia iha lia-inan, entaun presiza halo mudansa ida-ne’ebé di’ak. Hirak-ne’e inklui:
iha área tolu:

36
• Nesesidade atu dezenvolve polítika abranjente ida ba • Livru-eskola, materiál ensinu no matadalan ensinu atu
edukasaun ho lian rua, ho Ministériu Edukasaun nia tradús husi lian ofisiál sira ba iha lia-inan oioin Timor
Diresaun Kurríkulu, Materiál no Avaliasaun nian apoiu oan sira-nia
atu dezenvolve liu tan edukasaun lian rua (ka lian oioin) • Konsellu no diresaun polítika klaru hodi autoriza sira
evelopment of bilingual (or multilingual) education atu hanorin ho lian lokál sira. Lian oioin iha klase ida
• Presiza fó Rekursu finanseiru no umanu presiza aloka nian laran sai hanesan ezseksaun la’ós norma– mestre
atu bele dezenvolve edukasaun lian oioin sira presiza atu iha autoridade hodi fihir (mesak de’it
• Nesesidade atu halo peskiza: ka hamutuk ho inan-aman no komunidade sira) lian
instrusaun nian. Iha sujestaun katak, governu tenke fó
- tama ba iha lian diferente ne’ebé maka uza iha autoridade tuir husi sirkulár ida atu autoriza mestre sira
Timor-Leste atu bele halo planu adekuadu ba hodi hanorin ho lian lokál
programa edukasaun lian oioin bazeia iha lia-inan,
• Hala’o kampaña konxiénsia ida atu konvense mestre
- kona-ba nivel profisiénsia iha lian oioin hodi sira husi jardin infantíl no Primeiru no Segundu Klase
halo avaliasaun kona-ba nesesidade programa kona-ba importánsia uzu lian lokál
edukasaun lian oioin bazeia iha lia-inan, no
• Inan-aman no komunidade ne’ebé fó suporta makaa’as:
- kona-ba impaktu lian iha edukasaun, liuliu buka- komunidade no inan-aman sira presiza sai konvensidu
hatene kona-ba labarik sira ne’ebé la tuir eskola (la tiha ona kona-ba importánsia sira-nia labarik sira atu
matríkula iha eskola) atu haree se karik lian halo aprende iha sira-nia lia-inan, nu’udar hakat ida ba atu
influénsia ba sira-nia asesu iha kontestu Timor-Leste aprende lian ofisiál sira.
nian.
• Rekursu materiál di’ak atu hanorin iha sistema
• Dezenvolve fluénsia iha lian ofisiál ba rua hotu mestre edukasaun ho lian rua ka lian oioin kria iha Timor-Leste
no estudante sira. lia-inan oioin barak. Bazeia ba esperiénsia husi rai
• Nesesidade atu hametin kompromisu husi ofisiál seluk, iha posibilidade atu dezenvolve materiál ba lian
governu sira-nian kona-ba kona-ba importánsia atu no rejiaun hotu-hotu:
promove edukasaun lian oin-oin. - Governu bele fó formasaun ba mestre sira atu kria
sira-nia materiál ensinu no aprendizajen rasik
- Komunidade sira bele fó-apoiu ba mestre sira atu
B. Saida maka Mestre sira Presiza dezenvolve sira-nia materiál ensinu no aprendizajen
• Profisiénsia no fluénsia iha lian ofisiál sira no mós iha rasik
lia-inan sira - Komunidade sira bele envolve an atu dezenvolve
• Abilidade no matenek kona-ba oinsá hanorin lian rekursu – liu husi fornese istória, inan-aman no
segundu no manuál sira kona-ba halo ida-ne’e membru komunidade bele kria konteúdu oin barak iha
lian ida-ne’ebé labarik sira-ne’e atu simu edukasaun
• Formasaun mestre sira-nia no suporta ba mestre sira.
Knaar mestre sira-nia sai krusiál atu bele hanorin labarik • Rekrutamentu apropriadu; prefere rekruta mestre inan-
sira oinsá atu bele aprende, ho nune’e mestre sira aman sira ka mestre sira husi área lokál atu hametin
presiza suporta no formasaun sistemátiku no kontínuu katak sira iha profisiénsia iha lia-inan área ne’e nian, ka
kona-ba oinsá atu aumenta sira nia profisiénsia iha lian oinseluk fali, fó formasaun ba mestre sira husi área nia
ofisiál sira no mós uzu ba lia-inan liur iha lia-inan.

37
Tulun Labarik Sira Aprende: Konferénsia Internasionál kona-ba Edukasaun Lian Rua iha Timor-Leste

esperiénsia Buro Literatura Borneo nian, ida-ne’ebé


uza métodu ida-ne’e. Ninia knaar maka atu buka
hetan no publika materiál sira ho lian lokál)
• Uza média atu promove lian ofisiál no lian lokál sira
seluk.
• Hametin katak INL iha rekursu no kapasidade
sufisiente.

Hakat ba Oin: Asaun Tuirmai ba Oin


Objetivu ikus konferénsia nian maka atu reflete kona-ba
opsaun no identifika área asaun hirak ba Timor-Leste atu
hadi’a labarik sira-nia aprendizajen. Kontestu kultura ida-
idak maka oinseluk fali no úniku, no presiza konsiderasaun
loloos, maibé dezenvolvimentu kakutak labarik sira-nia no
dalan oinsá labarik
UNICEF Timor-Leste/2008/Vas

• Grupu Serbisu ne’ebé harii ba konferénsia ida-


ne’e tenke hasoru malu nafatin, atu foka kona-ba
konkluzaun sira konferénsia nian (temi iha leten) no lori
hirak-ne’e ba oin, porezemplu:
C. Dezenvolvimentu Lian - Hala’o peskiza tama ba iha uzu lian no profisiénsia
no mós barreira ba edukasaun iha Timor-Leste laran
• Dezenvolve ortografia padronizadu ba lian lokál Timor tomak
oan sira-nia. Ortografia hirak-ne’e presiza diseminasaun - Fó -hanoin atu halo estudu pilotu ida ba programa
no sosializasaun. lian oioin bazeia iha lia-inan iha Timor-Leste, iha
• Dezenvolve liu tan no disemina ortografia Tetun nian. distritu ida ka balu
Ne’e tenke halo liu husi INL ho apoiu husi governu. - Dezenvolve ortografia padronizadu ba lian lokál
• Dezenvolve lian lokál sira tuir husi: Timor oan sira-nia.
- Konvida ema atu hakerek istória ho sira-nia dialetu • Delegasaun ida husi Ministériu Edukasaun tenke
rasik no uza figura atende tuir konferénsia SEAMEO iha fulan Jullu 2008.
- Investigasaun ba kriasaun repozitóriu/sentru ida • Atu hakle’an liu tan koñesimentu, tenke fó-hanoin atu
iha ne’ebé ema husi fatin ne’ebé de’it iha Timor- haruka delegasaun ida husi Timor-Leste ba Kamboja,
Leste laran, bele mai no hakerek no rejista istória tamba Sub-Sekretáriu Estadu Sr. Chey Chap hateten iha
no kantiga (hananu) no sst. iha sira-nia lian rasik/ konferénsia katak, nia kontente atu simu grupu ida husi
lia-inan no iha lian seluk (oradór ida ko’alia kona-ba Timor-Leste.

38
UNICEF Timor-Leste/2008 CARE International CARE International
UNICEF Timor-Leste/2008/Vas
CARE International
UNICEF Timor-Leste/2008
UNICEF Timor-Leste/2008 UNICEF Timor-Leste/2008/Vas CARE International
UNICEF Timor-Leste/2008/Vas
UNICEF Timor-Leste/2008
Atu fornese ba labarik sira edukasaun báziku ho
kualidade ne’ebé di’ak no relevante sai nu’udar
investimentu di’akliu hotu ne’ebé mundu ne’e
bele halo ba ninia futuru.
Meta Dezenvolvimentu Miléniu nu. 2 no
Meta Edukasaun ba Hotu-Hotu nu. 6

Kréditu:
Konsultante/eskritór: Beth Rushton
Dezeñu: Yulian Setyanto, Konsultante UNICEF

Rekoñesimentu ba:
Interpretér sira konferénsia nian: Unidade Tradusaun/Interpretasaun, UNMIT
Voluntáriu sira konferénsia nian: Estudante UNTL sira

Você também pode gostar