Deklarasaun Konjunta husi Órgaun Soberanu

Repúblika Demokrátika Timor-Leste nian

Kona-ba Lia-Tetun Ofisiál

Ho inisiativa Prezidente-Repúblika nian, ohin, iha sorumutuk ida iha

Prezidénsia nia servisu-fatin, iha Bairru Faról, Prezidente-Repúblika, Prezidente
Parlamentu Nasionál no Primeiru-Ministru, hodi bolu mós atu hamaluk sira,
Embaixadora Laran-Kmanek nian ba Edukasaun, Sra. Kirsty Sword Gusmão,
Ministru-Edukasaun, sr. João Câncio Freitas, no Prezidente Komisaun
Parlamentár “F” ba Saúde, Edukasaun no Kultura, sr. Virgílio Marçal.

Konvidadu mós ba sorumutuk ne’e Diretór Instituto Nacional de Linguística (INL)

no Reitór Universidade Nacional Timor Lorosa’e nian, sr. Benjamim de Araújo e
Corte-Real, no knaar-na’in seluseluk INL nian, no mós Amlulik Apolinário
Aparício Guterres, iha reprezentasaun ba amu-Bispu Dili, no membru sira
Comissão de Liturgia Kreda Katólika nian, Amlulik Leão da Costa, Amlulik José
António da Costa no Amlulik Domingos Alves, ne’ebé amu-Bispu sira Baukau
no Dili nian nomeia atu bá hola parte.

xxx

Sorumutuk ne’e hala’o hodi hatutan Prezidente-Repúblika ninia vizita ba

Instituto Nacional de Linguística, iha loron 31 fulan-Outubru 2008, ne’ebé buka
hatene-tuir kona-ba lia-tetun, nu’udar lian nasionál no ko-ofisiál Timor-Leste
nian, ida-ne’ebé Estadu soi obrigasaun atu hi’it aas no haburas tuir hatuur nanis
iha Konstituisaun (artigu 13º-).

Prezidente-Repúblika, Parlamentu no Governu simu ho neon-na’in katak lia-

tetun ne’e fatuk-sikun ida ba harii Nasaun no Estadu Timor-Leste, ba unidade no
kakesik nasionál no mós identidade Timór nian. Lia-tetun, nu’udar lian nasionál
no ko-ofisiál, tenke sai nu’udar ai-riin boot atu hametin kakait-mutuk ba
timoroan sira, hamamar komunikasaun iha sira leet, sai jambata ba jerasaun sira
no moris-fatin oin-oin, hodi sai mós nu’udar dalan ida ba edukasaun no ba
matenek-boot.

xxx

Prezidente-Repúblika, Parlamentu no Governu fó-hanoin katak Estadu Timor-

Leste aprova tiha ona Hakerek Tuir Banati ida ba lia-tetun, hanaran ‘tetun ofisiál’,
 2

ne’ebé Instituto Nacional de Linguística mak dezenvolve. No mós, Estadu haraik

ona ba instituisaun ida-ne’e knaar nu’udar mahein sientífiku tetun ofisiál nian
(Dekretu nú.1/2004 loron 14 fulan-Abríl).

Maibé sira mós hola ba neon katak Ortografia Ofisiál ne’e, maski ema hahú uza
ona, ladauk to’ok naklekar ba Estadu laran eh ba sosiedade sivíl tomak, tan ema
barak mak ladauk hatene kona-ba banati ne’e, tan la hatene kona-ba lei, eh tan
ema barak mak sei hanoin ketaketak kona-ba oinsá hakerek lia-tetun.

Liuliu, Prezidente-Repúblika, Parlamentu no Governu hola ba neon katak to’o

oras ne’e, Instituto Nacional de Linguística no Kreda Katólika iha Timor-Leste
seidauk hanoin hanesan. Instituto Nacional de Linguística hatuban ba prinsípiu
linguístiku ne’ebé komunidade sientífiku internasionál rekoñese, no Kreda
Katólika mak horiuluk kedas hatuur nanis oinsá hakerek no haburas lia-tetun,
hodi haktadak an iha istória nu’udar matadalan ba lia-tetun, liuhusi obra-
hakerek oin-oin iha Liturjia no Katekeze.

Instituto Nacional de Linguística no Kreda Katólika iha Timor-Leste hetan konvite

atu hato’o sira-nia hanoin kona-ba ortografia tetun, atubele diskute iha
sorumutuk ne’e. Instituisaun rua ne’e hato’o duni sira-nia hanoin di’ak tebes iha
surat, hodi tulun ema hotu kompriende didi’ak iha sá-loos mak sira hanoin
hanesan, no iha sá mak sira hanoin la hanesan.

xxx

Prezidente-Repúblika, Parlamentu no Governu hola ba neon katak

dezenvolvimentu lia-tetun nu’udar prosesu ida ne’ebé han tempu liu tinan atus
ida ona, no ema barak ona mak kontribui ho knaar boboot no inovasaun oin-oin,
liuliu Kreda Katólika. No, sira simu mós ba neon katak prosesu banati eh
reforma ortográfika ne’e bele halo terus ema ida-idak nia hakarak eh sentimentu
rasik.

Maibé, sira hola mós ba neon katak situasaun dezenvolvimentu Estadu no

Nasaun Timór nian oras-ne’e daudaun, ho dezafiu ba loron aban-bainrua nian,
ezije tebetebes atu ita simu loloos ona no halekar lailais ona padraun
ortográfiku idamesak ba lia-tetun, atu uza hodi hanorin, no bele uza mós atu
hakerek lian sira seluk iha Timór laran. Hakerek-banati ne’ebé lei hatuur ba tetun
ofisiál ne’e, bele uza mós ba lian nasionál sira seluk. No oras ne’e hetok naklekar
ba beibeik iha sistema edukasaun nia laran, iha nivel báziku to’o universitáriu,
tan esforsu husi autoridade sira, ho tulun husi parseiru-dezenvolvimentu sira.
 3

Padraun Ortográfiku ne’e esensiál atu hakbelar liután knaar hanorin be iha
kualidade di’ak, bele prepara ita-nia labarik sira atu hasoru dezafiu aban-bainrua
nian; atu halo kampaña alfabetizasaun atu halo ema hotu bele hatene lee, nune’e
halakon moris-kiak; atu harii Administrasaun Públika ida be modernu no serbí-
na’in ba sidadaun sira; atu haburas indústria editoriál ne’ebé bele halekar no
haburas kultura no lisan rai-laran nian, no halo timoroan sira kontaktu ho
produsaun kulturál rai seluseluk nian, no mós ho sivilizasaun oin-oin; atu
haburas órgaun informasaun sira atu komunika ho didi’ak no tulun hanorin
sidadaun sira ho espíritu krítiku no independente; atu harii meiu-literáriu ida
ne’ebé bele halolon timoroan nia hanoin no sentimentu, nu’udar ita-nia janela ba
mundu rai-li’ur.

xxx

Nune’e, Prezidente-Repúblika, Parlamentu no Governu, hodi fiar-metin katak

sira hatutan interese aasliu povu no nasaun Timór nian:

Kompromete atu simu, respeita no halo ema kumpre padraun ortográfiku

ba tetun ofisiál no atu kesi-metin an ba kompromisu ne’e, instituisaun no
organizasaun hotu-hotu ne’ebé iha órgaun soberanu ida-idak nia okos, eh
sira ne’ebé hala’o lisuk knaar ho órgaun soberanu ida-idak, eh sira be
simu tulun finanseiru husi Estadu, hanesan Administrasaun Públika no
seluseluk tan, Estadu nia instituisaun sira, nune’e mós instituisaun
públiku no privadu sira ne’ebé hanorin, no mós instituisaun hotu-hotu
ne’ebé ligadu ba informasaun no ba kultura.

Kompromete atu haburas tetun ofisiál iha kuadru Polítika Nasionál ba Lian
sira, órgaun kompetente Estadu nian mak sei hatuur liuhusi konsulta ho
Kreda Katólika no setór sira seluk iha sosiedade Timór nian, hodi hanorin
padraun ortográfiku no gramátika ba tetun ofisiál iha instituisaun no
organizasaun hotu-hotu iha sira-nia okos, nune’e mós fó tulun ba
inisiativa sira ne’ebé hanorin no halekar tetun ofisiál ba sosiedade sivíl.

Haree ba Kreda Katólika nia knaar iha tempu uluk hodi haburas tetun,
Estadu kompromete atu respeita nafatin Kreda nia dokumentu sira kona-
ba Liturjia no Katekeze.

Kompromete atu servisu, ho neon-nakloke, ho ema hotu ne’ebé soi interese

no preokupa ho lian sira iha Timor-Leste, hodi hala’o avaliasaun filafila
 4

kona-ba progresu sira, atu nune’e bele hetan normalizasaun ida be hetok
abranjente liután.

Kompromete atu la hatún eh dudu-sees tiha lian rai-laran sira seluk iha
Timor-Leste, ne’ebé ita tenke estuda, promove no dezenvolve iha kuadru
Polítika Nasionál ba Lian sira.

Kompromete atu tulun fó kbiit ba no dezenvolve Instituto Nacional de

Linguística atu nia bele hala’o didi’ak knaar ne’ebé lei mak fiar hela ba nia.

Faról, 5 fulan-Dezembru 2008