ANALIZA

E STANDARDEVE NDËRKOMBËTARE
DHE PAKTIKAVE MË TË MIRA DHE LIGJEVE,
POLITIKAVE DHE PLANEVE NACIONALE
EKZISTUESE TË LEGJISLACIONIT
ANTI-DISKRIMINUES

MCMS
 ANALIZA E STANDARDEVE NDËRKOMBËTARE DHE PAKTIKAVE
MË TË MIRA DHE LIGJEVE, POLITIKAVE DHE PLANEVE NACIONALE
EKZISTUESE TË LEGJISLACIONIT ANTI-DISKRIMINUES


 Titulli
Analiza e standardeve ndërkombëtare dhe praktikave më të mira
dhe të ligjeve, politikave dhe planeve nacionale të legjislacionit
anti-diskriminues

Botues
Qendra Maqedonase për Bashkëpunim ndërkombëtar (MCMS)

Për botuesin
Sasho Klekovski, drejtor i parë ekzekutiv
Aleksandar krzhallovski, drejtor ekzekutiv

Autorë
Prof. dr. Mirjana Najçevska
Aleksandra Tasevska

Pergjegjes per projektin

Muhamed Toci

Bashkëpunëtor përgjegjës per publikimin

Dervisha Haxhiq - Rahiq

Disejni dhe përgatitja

BoroGrafika

Tirazhi: 100 ekzemplarë

CIP - Katalogizacija vo publikacija

Nacionalna i univerzitetska biblioteka „Sv. Kliment Ohridski“, Skopje

342.724:340.13(497.7)
342.724(094.2)

NAJÇEVSKA, Mirjana
Analiza e standardeve ndërkombëtare dhe praktikave më të mira
dhe të ligjeve ekzistuese, politikave dhe planeve të legjislativës anti-diskriminuese
/ Mirjana Najçevska, Aleksandra Tasevska. - Shkup : Maqedonise për bashkëpunim
ndërkombëtar, 2010. - 141 str ; 21 sm

Fusnoti kon tekstot. - Bibliografija: str. 137-140

ISBN 978-9989-102-97-4
1. Tasevska, Aleksandra [avtor]
a) Diskriminacija - Zakonodavstvo - Makedonija - Vodi~i
b) Diskriminacija - Me|unarodni dokumenti
COBISS.MK-ID 82588682
 ANALIZA
E STANDARDEVE NDËRKOMBËTARE
DHE PAKTIKAVE MË TË MIRA
DHE LIGJEVE, POLITIKAVE DHE
PLANEVE NACIONALE EKZISTUESE
TË LEGJISLACIONIT
ANTI-DISKRIMINUES

Projekti është financuar nga Bashkimi Evropian

Projekti është implementuar nga „Meseçina”

në bashkëpunim me organizatat partnere

Ky publikim është mbështetur nga Bashkimi Evropian në kuadër të Instrumentit ev-

ropian për demokraci dhe të drejta të njeriut.
Publikimi paraqet pjesë nga projekti Maqedonia pa diskriminim, të cilin e zbaton
Shoqata Humanitare dhe Bamirëse e Romëve (HDZR) “Meseçina”, në bashkëpunim me Qen-
drën Maqedonase për Bashkëpunim Ndërkombëtar (MCMS); Polio Plus; HOPS; Asociacioni për
Iniciativa Demokratike (ADI); Ambasada e Parë e Fëmijëve në Botë Megjashi, Qendra për të
Drejta të Njeriut dhe Zgjidhjen e Konflikteve; Këshilli Nacional i Grave në Maqedoni dhe Qen-
dra Shellter.
Qëllimi i programit Maqedonia pa diskriminim është të kontribuojë drejt ndërtimit
të shoqërisë së drejt; shoqëri pa diskriminim, ku të gjithë njerëzit do ti gëzojnë mundësitë e
barabarta dhe frytet nga diversifikimi. Qëllimi specifik është zhvillimi i mëtejshëm i rrethinës
mbështetëse për mundësi të barabarta të gjithë njerëzve, gjegjësisht jodiskriminimi në Maqe-
doni. Grupi qëllimor janë organizatat qytetare dhe përfaqësues të institucioneve relevante
shtetërore.
Përmes aktiviteteve të ndryshme (hulumtime, trajnime, rrjetëzim) me projektin për-
piqen të zhvillohen kapacitetet e organizatave qytetare të cilat punojnë në këtë fushë dhe të
forcohet bashkëpunimi i tyre; të propozohen masa për miratimin dhe zhvillimin e mekaniz-
mave të mëtejshme lidhur me legjislacionin anti-diskriminues dhe të përmirësohet vëzhgimi
në rastet e diskriminimit dhe prezantimi i tyre para opinionit.
Analiza e standardeve ndërkombëtare dhe praktikave më të mira dhe të ligjeve, poli-
tikave dhe planeve ekzistuese nacionale paraqet përpjekje që të afrohen përvojat e më shumë
shteteve deri te opinioni maqedonas, si dhe të sistematizohen standardet dhe të ofrohet
material për zgjedhje të qasjes më adekuate në zhvillimin e përgjithshëm të legjislacionit anti-
diskriminues për Republikën e Maqedonisë.
Aktiviteti është zbatuar në koordinim me HDZR “Meseçina”, ndërsa i njëjti zbatohet
në bashkëpunim me Qendrën Maqedonase për Bashkëpunim Ndërkombëtar, Qendrën për të
Drejtat e Njeriut dhe Zgjidhjen e Konflikteve dhe Qendra Shellter.
“Ky publikim është përgatitur me ndihmën e Bashkimit Evropian. Përmbajtja e këtij
publikimi është përgjegjësi vetëm e autorëve dhe në asnjë mënyrë nuk i reflekton pikëpamjet
e Bashkimit Evropian”.
Mendimet që janë shprehur këtu u takojnë autorëve dhe nuk i reflekton qëndrimet e
Qendrës Maqedonase për Bashkëpunim Ndërkombëtar.

Copyright © 2010 Qendra Maqedonase për Bashkëpunim Ndërkombëtar (MCMS), Shkup.

Të gjitha të drejtat janë ruajtur.
 PËRMBAJTJA:
Pjesa e parë
Analiza e standardeve dhe shembujve të praktikës së mirë në
zhvillimin e legjislacionit anti-diskriminues nga prof. dr. Mirjana Najçevska 7

HYRJE 9
RESYME 13
1. ANALIZA E TRENDEVE GLOBALE 15
1.1. Formulimi i idesë 15
1.2. Zhvillimi I legjislacionit dhe minimum kërkesat 17
1.3. Drejtimet aktuale zhvillimore në BE dhe shtetet anëtare të BE 19
1.3.1. Direktivat e BE 19
1.3.2. Sfidat në zbatimin e direktivave 22
1.3.3. Aksioni pozitiv – qasja e re në arritjen e barazisë 23
1.3.4. Institucionalizimi në luftën me diskriminimin 25
1.4. Minimum standardet dhe elementet e dëshiruara 26
1.4.1. Hedhja e ngarkesës së dëshmimit 28
1.4.2. Zgjerimi i kornizës legale 29
2. ANALIZA TË RASTEVE 31
3. SITUATA NË MAQEDONI 41
REKOMANDIME 50
ANEKSI 1: Kronologjia e zhvillimit të politikës evropiane kundër
racizmit dhe ksenofobisë 57
ANEKSI 2: Pasqyrë e gjendjes ekzistuese në Republikën e Maqedonisë 62
ANEKSI 3: MPPS; Sektori për mundësi të barabarta – informata për analizën
e bërë të rregullativës ligjore nga fusha e anti-diskriminimit
në Republikën e Maqedonisë 71

Pjesa e dytë
Analiza e legjislacionit nacional, politikave dhe planeve të cilat kanë
të bëjnë me anti-diskriminimin nga Aleksandra Tasevska 89
1. HYRJE 91
2. NORMIMI I DISKRIMINIMIT NË LIGJET EKZISTUESE 93
2.1. Ligji për procedurë kontestuese 93
2.2. Ligji për procedurë jashtë kontestuese 94
2.3. Ligji për procedurë penale 94
2.4. Ligji për pronësi dhe të drejtat tjera sendore 95
2.5. Ligji për trashëgimi 96


 2.6. Ligji për marrëdhënie pune 97
2.7. Ligji për marrëdhënie pune 98
2.8. Ligji për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve 99
2.9. Kodi zgjedhor 106
2.10. Ligji për familjen 108
3. DIREKTIVAT EVROPIANE 112
4. CEDAW (KONVENTA PËR ELIMINIMIN E TË GJITHA FRMAVE
Ë DISKRIMINIMIT TË FEMRAVE) 113
5. LIGJI PËR PENGIMIN DHE MBROJTJEN NGA DISKRIMINIMI 117


 Pjesa e parë

ANALIZA E STANDRDEVE
DHE SHEMBUJ
TË PRAKTIKËS SË MIRË
NË ZHVILLIMIN
E LEGJISLACIONIT
ANTI-DISKRIMINUES

Nga prof. dr. Mirjana Najçevska



 HYRJE

Analiza e standardeve të legjislacionit anti-diskriminues dhe për-

vojave në shtetet ku është përpiluar dhe zbatohet ky legjislacion, paraqet
përpjekje që të afrohen përvojat e më shumë shteteve deri te opinioni
maqedonas.
Analiza është bërë në kuadër të aktiviteteve komplekse të pro-
movimit të idesë për rregulloren anti-diskriminuese në Republikën e
Maqedonisë, përpjekjet për përpunimin e ligjit anti-diskriminues dhe
zhvillimin e strategjive për zbatimin e tij në praktikë.
Qëllimi i analizës është të përmblidhen përvojat themelore në
këtë fushë, të analizohen linjat e deritanishme dhe aktuale zhvillimore,
të sistematizohen standardet dhe të ofrohet material për zgjedhje të qa-
sjes më adekuate në zhvillimin e legjislacionit anti-diskriminues për Re-
publikën e Maqedonisë.
Në përpunimin e analizës janë shfrytëzuar të dhëna nga më
shumë studime dhe raporte të përgatitura nga kjo fushë.

 Vëmendje më e madhe i është përkushtuar raporteve dhe politikave të EKRI (ECRI Gen-
eral Policy Recommendation N°7: National legislation to combat racism and racial dis-
crimination Adopted by ECRI on 13 December 2002), на студиите направени од страна
на Европската комисија (Holtmaat R., (2006), Catalysts for Change? Equality bodies ac-
cording to Directive 2000/43/EC, European Network of Legal Experts in the non-discrimina-
tion field, European Commission, Directorate-General for Employment, Social Affairs And
Equal Opportunities Unit G.2, Cormack J., Bell M., (2005), Developing anti-discrimination
law In Europe, The 25 EU member states compared, The european network of independent
experts in the non-discrimination field, Evelin, E. (2005), EU antidiscrimination law, Oxford
University Press, Report on the role, structure and functioning of specialised bodies to pro-
mote equality and/or combat discrimination – Final Report, Niessen, J., (2002), Making
the law work - The enforcement and implementation of anti-discrimination legislation, Pa-
per presented at the Danish EU Presidency Conference on the Implementation of the Anti-
discrimination Directives into National Law, Copenhagen), Examples of good practices :
specialised bodies to combat racism, xenophobia, antisemitism and intolerance at national
level COE January) dhe studimeve dhe raporteve të FRA (Agjencia për të drejtat themelore
të BE) – Annual report (2009) http://www.fra.europa.eu/fraWebsite/attachments/FRA-An-
nualReport09_en.pdf; Annual report (2008) http://www.fra.europa.eu/fraWebsite/attach-
ments/ar08p2_en.pdf; Trends and Developments 1997-2005: Combating Ethnic and Racial
Discrimination and Promoting Equality in the European Union (24/07/2007 - July 2007)
http://www.fra.europa.eu/fraWebsite/attachments/Trends_en.pdf.


 Analiza është pjesë nga projekti: “Maqedonia pa diskriminim” e
mbështetur nga ana e Komisionit të BE.
Analiza e standardeve ndërkombëtare dhe praktikave më të mira
në legjislacionin anti-diskriminues paraqet pikë nismëse në përcaktimin
e pozitës në Republikën e Maqedonisë dhe në përcaktimin e modelit më
të mirë/më të pranuar për mbrojtje nga diskriminimi për Republikën e
Maqedonisë. Në të njëjtën kohë, kjo analizë paraqet edhe një pjesë të
përpjekjeve për njoftimin e opinionit politik dhe më të gjerë për prob-
lemet me diskriminimin, zgjidhjet e mundshme dhe të dëshiruara në
legjislacion, si dhe drejtimet zhvillimore në përcaktimin e politikave për
zbatimin e legjislacionit, si dhe për mekanizmat për mbrojtje nga diskri-
minimi.

Analiza ka për qëllim:

 ta përmirësojë të kuptuarin për barazinë, diskriminimin
dhe pasojat nga diskriminimi;
 të zhvillojë kapacitete për ballafaqimin efektiv
me diskriminimin;
 të promovojë vlera të cilat e forcojnë luftën
undër diskriminimit;
 të krijojë klimë adekuate për përpunimin, miratimin
dhe zhvillimin e vazhdueshëm të legjislacionit nacional për
promovimin e barazisë dhe mbrojtjes nga diskriminimi dhe
për inicimin e themelimit të trupit për barazi
(Komisioni për mbrojtje nga diskriminim) si institucion
zbatues i këtij legjislacioni.

Legjislacioni nacional anti-diskriminues (Ligji për pengimin dhe

mbrojtjen nga diskriminimi, rregullativa adekuate nënligjore, strategjitë,
planet aksionare dhe politikat) duhet të paraqesë përgjigje ndaj direkti-
vave të dhëna nga ana e Bashkimit Evropian deri te qeveritë e vendeve
anëtare të Unionit. Duke pasur parasysh se direktivat e BE do të kenë
ndikim mbi legjislacionin e Republikës së Maqedonisë në procesin e har-
monizimit të legjislaturës së saj me standardet e BE, vlerësimi i tyre është
racional në proceset e reformës globale të legjislaturës ekzistuese, zgjid-
hjeve institucionale dhe në reformat e gjyqësisë. Por, në përpunimin e
 Reference: EIDHR/ 126-892/MK
 Direktivat e BE nr. 2000/43/EC (direktivat racore të BE); Direktivat e BE me të cilat
vendoset trajtim i barabartë gjatë punësimit dhe profesioneve nr. 2000/78/EC (direk-
tivat e BE për punësim).

10
legjislacionit, Republika e Maqedonisë nuk duhet të kufizohet vetëm në
këto direktiva. Ajo duhet të mbështetet në përvojën e përgjithshme të
deritanishme të shteteve anëtare të BE në ndërtimin e kornizës juridike
për luftë kundër diskriminimit dhe t’i ketë parasysh drejtimet e reja të
zhvillimit të zgjidhjeve ligjore (si në nivel të BE, ashtu edhe në nivel të
shteteve të caktuara anëtare të BE).

11
 RESYME

Parimet barazisë dhe jo diskriminimit paraqesin komponentë

thelbësore të së drejtës së përgjithshme ndërkombëtare për të drejtat e
njeriut.
Lufta kundër diskriminimit është ngritur në nivel më të lartë në
bashkësinë ndërkombëtare për shkak të përhapjes së diskriminimit, për
shkak të llojllojshmërisë dhe thellësisë së rrënjëve të sjelljeve të ndry-
shme diskriminuese, për shkak të peshës dhe komplekses së pasojave
nga aktet e diskriminimit mbi realizimin e të gjitha të drejtave dhe lirive
të njeriut dhe ndërlikueshmërisë së arritjes së barazisë mes njerëzve.
Ekzistimi i akteve anti-diskriminuese (si ligje të veçanta për mbro-
jtje nga diskriminimi dhe legjislacioni nënligjor përcjellës dhe doku-
mentet strategjike) është e kohës më të re. Disa dekada të fundit paraqe-
sin periudhë të zhvillimit intensiv të këtij legjislacioni, si në shtetet e
demokracisë së zhvilluar, ashtu edhe në demokracitë e reja të krijuara në
periudhën e viteve 1990 e deri më sot.
Drejtimet më të reja në zhvillimin e legjislacionit për barazi,
gjegjësisht, të legjislacionit anti-diskriminues, janë lidhur me direktivat e
BE, rekomandimet e Këshillit të Evropës dhe rekomandimet e OKB-së.
Raportet e RAXEN – rrjeti informativ evropian për racizëm dhe kseno-
fobi, potencojnë se shumica e 25 shtetet anëtare i kanë inkorporuar
direktivat në sistemet e tyre.
Lufta me diskriminimin nuk është qëllim për vete, por paraqet
para së gjithash, vegël në arritjen e barazisë së vërtetë për të gjithë. Në
këtë kuptim, rëndësi të veçantë fiton aksioni pozitiv i cili bëhet obligim
për shtetin. Aksioni pozitiv nënkupton vendosje pozitive të shtetit lidhur
me arritjet e barazisë dhe ndërtimin e një sistemi të tërë të masave me
të cilat kjo vlerë duhet të promovohet dhe sigurohet.
Përvojat në formulimin dhe përpunimin e legjislacionit anti-dis-
kriminues është ndryshëm në shtetet anëtare të BE. Drejtimi kryesor
shkon drejt barazimit të legjislaturës nacionale dhe ndërtimit të siste-
meve solide të vëzhgimit dhe sigurimit të zbatimit të ligjeve të miratuara
(në formë të organeve të specializuara për barazi).
Shembulli i Suedisë, Britanisë së Madhe dhe Bullgarisë, të dhëna
në këtë tekst, nuk paraqesin shembuj tipik të zbatimit të legjislacionit

13
 anti-diskriminues, sa që janë vetë karakteristike dhe mund të shërbejnë
në tërësi ose në pjesë të veçanta si modele për zhvillimin dhe zbatimin
e këtij legjislacioni në Republikën e Maqedonisë.

14
 1. ANALIZA
E TRENDEVE GLOBALE

E drejta ndërkombëtare ka ndërtuar qëndrim shumë të qartë lid-

hur me promovimin dhe mbrojtjen e barazisë dhe të dënimit të çfarë-
do forme të diskriminimit. Barazia është bazuar në terminologjinë e
rregullativës ndërkombëtare për të drejtat e njeriut në shprehjet e çdo-
kujt, ndërsa ndalesa e diskriminimit është prezent në nivel të ndalesës
së përgjithshme (askush) dhe në nivel të bazave konkrete të definuara të
diskriminimit të mundshëm të radhitura në dokumentin ndërkombëtar
(si forma të veçanta të diskriminimit).

1.1. Formulimi i ideve

Rregullat e diskriminimi mund të gjenden në plan ndërkombëtar,

supranacional dhe nacional. Për momentin, parimi i jo diskriminimit
pa dyshim ka arritur statusin e rregullës fundamentale të rregullativës
ndërkombëtare për të drejtat e njeriut dhe ka fituar statusin e parimit
të drejtës ndërkombëtare. Lufta me diskriminimin është ngritur në nivel
më të lartë në bashkësinë ndërkombëtare për shkak të përhapjes së dis-
kriminimit, për shkak të sjelljeve diskriminuese, për shkak të peshës dhe
komplekses së pasojave nga aktet e diskriminimit mbi realizimin e të
gjitha drejtave dhe lirive të njeriut dhe ndërlikueshmërisë së arritjes së
barazisë mes njerëzve.
E drejta për herë të parë është specifikuar në Deklaratën univer-
sale për të drejtat e njeriut të OKB-së dhe më tej është përpunuar në dy
paktet ndërkombëtare (për të drejta politike dhe qytetare dhe për të
drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore). Në zhvillimin e mëtejshëm të
rregullativës për të drejtat e njeriut, parimi i barazisë dhe jo diskrimin-
imit bëhet element thelbësor në një sërë dokumentesh ndërkombëtare
 Vetëm si shembull: http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/ecri/activities/mandate_
en.asp; http://www2.ohchr.org/english/bodies/cerd/index.htm; http://ec.europa.eu/
employment_social/fdad/cms/stopdiscrimination?langid=en

15
 të cilat merren me bazat specifike të diskriminimit ose për arritjen e
barazisë së grupeve të veçanta (të ndjeshme) të njerëzve.
Ekzistimi i akteve anti-diskriminuese (si ligje të veçanta për mbro-
jtje nga diskriminimi) është e kohës më të re.. Dekadat e fundit paraqe-
sin periudhë të zhvillimit intensiv të këtij legjislacioni, si në shtetet e
demokracisë së zhvilluara, ashtu edhe në demokracitë e reja të krijuara
në periudhën nga viti 1990 e deri më sot.
Legjislacioni anti-diskriminues nuk është karakteristike vetëm për
Evropën, por ky legjislacion është veçanërisht interesant për analizë për
disa shkaqe. E para, legjislacioni i cili zhvillohet në truallin e Evropës
është shumë dinamik (zhvillohet dhe ndryshon në bazë të përvojave
 Për shembull:
• Konventa për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit racor
• Konventa për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit të gruas
• Konventa evropiane për të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, duke përf-
shirë edhe Protokollin 12 të kësaj konvente
• Konventa për të drejtat e fëmijës
• Konventa ndërkombëtare për mbrojtjen e të drejtave të punëtorëve emigrantë
dhe familjeve të tyre
• Deklarata për të drejtat e personave me handikap
• Deklarata për të drejtat e personave mentalisht të retarduar
• Deklarata për eliminimin e të gjitha formave të jo tolerancës dhe diskriminimit
të bazuara në religjion ose besim
• Deklarata për të drejtat e peronave të cilat i përkasin pakicave nacionale ose
etnike, religjioze dhe gjuhësore të cilët nuk janë shtetas të vendit ku jetojnë
• Konventa e Organizatës Ndërkombëtare të Punës (ILO) nr. 111 (Diskriminimi
në bazë të punësimit dhe profesionit) dhe Konventa e ELO nr. 169 (e cila ka të bëjë me
autoktonët në shtetet e pavarura)
• Karta sociale evropiane
• Karta evropiane për gjuhët rajonale dhe të pakicave
• Konventa kornizë për mbrojtjen e pakicave nacionale
• Konventa evropiane për realizimin e të drejtave të fëmijëve
• Direktiva nga Tampere (1999. Situata me romët në vendet kandidate: doku-
ment i miratuar nga BE në Samitin në Tampere)
• Karta për të drejtat themelore dhe miratimi i nenit 13 nga Amsterdami, i cili
krijon bazë ligjore për miratimin e ligjit të ardhshëm anti-diskriminues në nivel të
shteteve anëtare të BE.
 Kjo nuk do të thotë se akte dhe norma të tilla nuk ka pasur edhe më parë, por në
formën dhe rëndësinë e tyre bashkëkohore datojnë nga vitet ’70 të shekullit 20.
 Kontribut të rëndësishëm në zhvillimin e këtij legjislacioni kanë dhënë SHBA-të, Aus-
tralia, Zelanda e Re, Kanadaja.
 Shih ANEKSIN1: kronologjia e zhvillimit të politikës evropiane kundër racizmit dhe
ksenofobisë (sipas: Trends and Developments 1997-2005 – Combating Ethnic and Ra-
cial Discrimination and Promoting Equality in the European Union (fq.18) European
Union Agency for Fundamental Rights).

16
fituara dhe në bazë të dobësive të shqyrtuara dhe sfidave të reja të cilat
paraqiten para shteteve). E dyta, ky legjislacion është bashkues (si në
nivel nacional, ashtu edhe në nivel të BE).10 E treta, stimulohet krijimi
dhe zhvillimi i strukturave të përbashkëta mbrojtëse dhe vëzhguese (siç
është Ekvinet ose FRA) me të cilat sigurohet përmbledhja më e thjeshtë
e përvojave, veprimit të përbashkët në kërkesat dhe përpunimin e anali-
zave krahasuese ku mund të krahasohen gjendjet me qëllim që të gjen-
den zgjidhjet më adekuate.
Ratifikimi i thjesht i dokumenteve ndërkombëtare dhe pranimi
i obligimeve të cilat nga të njëjtat, nga ana e shtetit, është treguar si i
pamjaftueshëm dhe joefikas në ballafaqimin me diskriminimin në nivel
nacional. Për luftë të vërtetë me diskriminimin dhe vendosjen e siste-
mit të barazisë, nga shtetet aspak nuk kërkohet që të miratojnë vetëm
dispozita të përgjithshme me të cilat ndalohet diskriminimi, por është i
nevojshëm miratimi i legjislacionit gjithëpërfshirës, i cili do ta promovojë
dhe sigurojë barazinë, dhe nuk do ta mundësojë dhe dënojë diskrimini-
min. Në rekomandimet për përpunimin e këtij legjislacioni theksohet se
“duhet të respektohen minimum standardet të cilat duhet t’i plotësojë
shteti që të ketë regjim adekuat legal, i cili do të sigurojë zbatimin e Kon-
ventës në tërësi dhe do t’i sigurojë të drejtat e dhëna në atë, dhe të cilat
kanë të bëjnë me prakticizmin adekuat të drejtave nga ana e të gjithëve,
pa kurrfarë diskriminimi në bazë të racës”.11

1.2. Zhvillimi i legjislacionit dhe minimumi

i kërkesave
Drejtimet më të reja në zhvillimin e legjislacionit për barazi,
gjegjësisht të legjislacionit anti-diskriminues, lidhur me direktivat e BE,12
rekomandimet e Këshillit të Evropës13 dhe rekomandimet e OKB-së.14
 I tillë është rasti, për shembull, me inkorporimin e përkatësisë “transxhender” si
bazë e diskriminimit të mundshëm në Ligjin e Suedisë, ose zgjerimin e fushës e cila ka
të bëjë me dispozitat e ligjeve jashtë nga marrëdhëniet e punës (pothuaj në të gjitha
shtetet anëtare të BE.
10 Në kuadër të BE zhvillohen standarde të përbashkëta të cilat i bashkojnë përvojat e
arritura në shtete të caktuara dhe pastaj aplikohen në të gjitha shtetet anëtare të BE.
11 A/HRC/AC.1/1/CRP.4, 18 February 2008, HUMAN RIGHTS COUNCIL, Ad Hoc Com-
mittee on the Elaboration of Complementary International Standards, First session,
Geneva, 11-22 February 2008
12 http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=612
13 http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/ecri/activities/GeneralThemes_en.asp
14 Për shembull: http://www.unhcr.org/4517ab402.html; http://www.errc.org/cikk.
php?cikk=2728; http://www.idsn.org/international-advocacy/un/un-principles-guide-
lines/ etj.

17
 Në bazë të përvojës së deritanishme, rastet gjyqësore, komentet
e përgjithshme dhe individuale dhe vështrimet përfundimtare të or-
ganeve të krijuara në bazë të marrëveshjeve, mund të kombinohen me
minimum kërkesa të cilat legjislacioni nacional duhet t’i realizojë që të
mund të bëhet efikas:
• Të jep definicione ligjore për konceptin e diskriminimit, duke
përfshirë edhe diskriminimin direkt dhe indirekt15;
• Të definojë përmbledhje nga dispozita të qarta dhe detajore për
atë se cilat rregulla, aksione, masa, politika ose kritere do të llogariten si
diskriminuese;
• Të sigurojë qasje thelbësore, asimetrike ndaj jo diskriminimit, si
kundërshtim i të kuptuarit të thjeshtë formal të diskriminimit, si trajtim i
njëjtë (çdo veprim ndryshe nuk është diskriminim)16;
• Të ndalohet diskriminimi në të gjitha sferat e jetës publike, qoftë
të bëhet fjalë për aktorë shtetëror ose jo shtetëror17;
• Të ndalohet nxitja e diskriminimit, shqetësimit dhe ndarjes;
• Të inkuadrohen organe të specializuara të cilat kanë fuqi t’u ndi-
hmojnë viktimave të diskriminimit dhe të promovojnë kultura për të
drejta të barabarta;
• Të mundësohet mbrojtja efektive gjyqësore, duke përfshirë (kur
është e nevojshme) dhe procedura penale, qytetare ose administrative
me sanksione efektive të cilat janë dekurajuese për diskriminimin e ar-
dhshëm dhe janë proporcionale për veprën e bërë;
• Të sigurojë mundësi procedurale për dëshmimin e diskriminimit
në bazë të rregullave të njohura nga më parë dhe kritereve për dëshmim
me theks të veçantë dhe qasje specifike ndaj peshës së dëshmimit18 (të
15 Diskriminimi direkt zakonisht definohet si trajtim jo i volitshëm që bazohet në
ndonjërin nga bazat ligjore të diskriminimit pa shkaqe objektive ose arsye reale. Dis-
kriminimi indirekt definohet si ekzistim i masave, kritereve ose praktikave neutrale të
cilat mund ta vënë një person në pozitë të pavolitshme ose të ketë ndikim jo propor-
cional më negativ mbi njeriun, grupin ose bashkësinë në raport me njerëzit, grupet
ose bashkësitë tjera për shkak të bazave të caktuara ligjore të diskriminimit, përveç
kur dispozitat e tilla, kriteret ose praktikat janë objektivisht të arsyeshme me qëllim
legjitim, ndërsa mënyrat dhe mjetet për arritjen e qëllimit janë adekuate dhe të do-
mosdoshme.
16 Për shembull, kufiri i moshës për vende të caktuara pune, kërkesa për përvojë ad-
ekuate pune etj.
17 Kjo do të thotë përfshirje edhe e pjesëmarrësve privat në jetën publike, e jo depër-
tim i dispozitave anti-diskriminuese në jetën private.
18 Në legjislacionin anti-dsikriminues barra e dëshmimit hidhet mbi anëan e cila është
e dyshimtë se ka bërë akt diskriminues.

18
cilat dalin nga të kuptuarit se viktimat e diskriminimit zakonisht janë në
pozitë të pavolitshme lidhur me mundësinë që t’i dëshmojnë dhe t’i
mbrojnë të drejtat e tyre para gjyqit, nëse nuk ka kujdes të veçantë për
të drejtat e tyre procedurale)19;
• Të vendos obligime të qarta të cilat kanë të bëjnë me obligimin
që të promovohet barazia në mënyrë më proaktive nëpërmjet politikave
adekuate.20

1.3. Drejtimet aktuale zhvillimore në BE

dhe shtetet anëtare të BE

Zhvillimi i legjislacionit jo diskriminues aspak nuk është i thjesht,

e as drejtvizor në shtetet anëtare të BE. Faktor të rëndësishëm paraqet
atmosfera ku zhvillohet ky legjislacion dhe konteksti politik i vendosjes
së saj fillestare.

1.3.1. Direktivat e BE

Hap i rëndësishëm në formulimin e legjislacionit anti-diskrimin-

ues me respektimin e standardeve të unifikuara paraqet miratimi i di-
rektivave për barazi në nivel të BE-së.21 Miratimi i direktivave mundëson
(edhe pse tani për tani në bazë të një numri të kufizuar bazash të diskri-
minimit dhe në hapësirë relativisht të kufizuar të fushave të diskriminim-
it) të vendoset sistem i standardeve që do të vlejnë për të gjitha shtetet
anëtare të BE-së. Nga ana tjetër, kjo siguron edhe pozitë relativisht të
njëjtë nismëse në zhvillimin e mëtejshëm të legjislacionit anti-diskrimin-
ues dhe terren për gjetjen e zgjidhjeve të përbashkëta që do të shkonin
përtej kufirit momentalisht të dhënë.
19 Dr. Marjolein van den Brink, Accusations of discrimination and the shifting burden
of proof, working paper, 21 May 2008, prepared for the ERA meeting on 5 and 6
November 2007 in Trier, Germany, updated for the ERA meeting on 26 and 27 May
2008
20 Ekziston obligim i aktorëve përgjegjës (në nivel shtetëror dhe në nivel të njësive të
caktuara punuese e tjera) për krijimin e politikave të cilat sigurojnë atmosferë të bara-
zisë dhe do të garantojnë trajtim të njëjtë për të gjithë.
21 Direktivat: Council Directive (EEC) 75/117 concerning equal pay for men and wom-
en; Equal Treatment Directive (EEC) 76/207, Council Directive 79/7 ; Directive on the
burden of proof in cases of discrimination based on sex (Council Directive 97/80/EC
of December 1997); Directive 2002/73/EC of the European Parliament and of the
Council of 23 September 2002 amending Council Directive 76/207/EEC; Directive
2002/73/EC.

19
 Obligimi për zbatimin e direktivave është shumë i saktë dhe në
bazë nuk le hapësirë për koment alternativ. Për shembull, Direktiva për
zbatimin e parimeve për trajtim të barabartë të personave, pavarësisht
nga raca e tyre ose prejardhja etnike, është miratuar nga ana e BE-së
në vitin 2000. Për shtetet anëtare është dhënë obligim që ta zbatojnë
në legjislacionin e tyre nacional deri në vitin 2003. Në nenin 4 të kësaj
direktive janë dhënë një numër i caktuar i përjashtimeve të ndalesës së
diskriminimit. Për shembull: “Regjisori i një drame historike nuk do të
thotë të angazhojë person me ten të zi që ta luajë rolin e Uinston Çerçilit,
i cili ka qenë i bardhë, bile edhe nëse aktori zezak është më i kualifikuari
nga të gjithë kandidatët”.22
Direktivat kuptohen shumë seriozisht nga ana e BE-së dhe nga
ana e disa shteteve të caktuara dhe mosrespektimi i tyre has në reagime
që më vonë shpie drejt ndryshimeve.
Raportet e RAKSEN (RAXEN) – rrjeti informativ evropian për
racizëm dhe ksenofobi23 indicojnë se shumica e 25 shteteve anëtare
i kanë inkorporuar direktivat në sistemin e tyre. Katër shtete anëtare
(Gjermania, Luksemburgu, Austria dhe Finlanda) janë dhënë para gjyqit
evropian të drejtësisë për shkak të mossuksesit që t’i plotësojnë kërkesat
e direktivës për barazi racore, e më vonë vitin e njëjtë katër shtetet e
njëjta janë dhënë para gjyqit për shkak të mosrespektimit të direktivës
për barazi gjatë punësimit.24 Vetëm disa shtete nuk kanë themeluar or-
gan të specializuar që do të kishte për përgjegjësi promovimin e barazisë
dhe mundësinë për dhënien e ndihmës viktimave të diskriminimit.25
Sipas disa hulumtimeve, mu veprimi i kombinuar i forcave eko-
nomike dhe politike e krijojnë legjislacionin e parë anti-diskriminues të
BE lidhur me dy bazat e diskriminimit të mundshëm: gjinia dhe naciona-
liteti. Pas vitit 2000 fillon procesi i dukshëm i vendosjes së bazave tjera
të diskriminimit si pjesë e legjislacionit anti-diskriminues. Gradualisht
përfshihen: raca, religjioni, handikapi, mosha dhe orientimi seksual. Ky
proces është shumë i ngadalshëm, por ndryshimet janë të dukshme dhe
të pakontestueshme.26
22 Recital 18 of the Preamble, sipas CHAPTER III: THE PRINCIPLE OF NON-DISCRIMI-
NATION IN INTERNATIONAL HUMAN RIGHTS LAW AND EU LAW (http://www.eu-
roparl.europa.eu/comparl/libe/elsj/charter/chapter_3_en.htm)
23 http://www.efms.uni-bamberg.de/netrax_e.htm
24 Racism and Xenophobia in the EU Member States, Trends, developments and good
Practice, Annual Report 2005 – Part 2, European Monitoring Centre on Racism and
Xenophobia (fq. 9)
25 MË shumë për organet për barazi dhe zhvillimi i tyre në sistemin e BE-së në:
26 Eu anti-discrimination law, Оxford ec law library General editor: f. G. Jacobs Advo-
cate general, The court of justice Of the Еuropean communities (2005)

20
 Rëndësia e legjislacionit anti-diskriminues (pavarësisht nga
vështirësitë lidhur me identifikimin dhe definimin e diskriminimit) bëhet
shumë e dukshme dhe e pakontestueshme, para sëë gjithash duke u ni-
sur nga funksionimi shumë praktik i sistemeve të jodiskriminimit.
Sipas disa hulumtimeve të zbatuara,27 për disa shtete anëtare të
BE-së standardet e vendosura me direktivat paraqesin nevojë nga disa
ndryshime të vogla në tashmë ligjet ekzistuese dhe mekanizmat mbro-
jtëse, pasi që ato shtete tashmë kanë të zhvilluar legjislacion të rëndë-
sishëm. Në radhën e këtyre shteteve zakonisht numërohen: Danimarka,
Irlanda, Holanda dhe Britania e Madhe. Për disa shtete të tjera kjo do të
thotë zhvillimi i legjislacionit të ri të rëndësishëm. I tillë është rasti me:
Belgjikën, Spanjën, Francën, Qipron, Lituaninë, Hungarinë, Austrinë,
Greqinë, Italinë, Portugalinë, Slloveninë, Sllovakinë dhe Finlandën. Për
disa nga këto shtete, në të kundërtën, kjo paraqet që për herë të parë në
historinë e tyre që ta shtrojnë çështjen e diskriminimit në rend dite dhe
të ndërtojnë legjislacion anti-diskriminues i cili për herë të parë është
promovuar në sistemin e tyre juridik. Për këto shtete direktivat luajnë rol
t rëndësishëm në përcaktimin e standardeve themelore dhe definimin
e kërkesave. Shtete të tilla janë; Hungaria, Polonia, Rumania, Bullgaria
dhe Estonia.
Shpesh në shtete të caktuara miratimi i legjislacionit në bazë të
ndonjërës nga direktivat është bllokuar nga elita politike. Shembull i tillë
është me zbatimin e Direktivës për barazi racore në Gjermani dhe në Re-
publikën Çeke, ku legjislacioni është bllokuar në dhomën më të lartë të
parlamentit dhe procedura e përgjithshme për miratimin e legjislacionit
duhet të fillojë që në fillim. Proces shumë i ngadalshëm për pranimin
dhe zbatimin e standardeve të Direktivës janë vërejtur edhe në shtetet
tjera t BE-së (Maltë, Letoni, Luksemburg).
27 Për shembull: Cormack J., Bell M., (2005), Developing anti-discrimination law In
Europe, The 25 EU member states compared, The european network of independent
experts in the non-discrimination field, Evelin, E. (2005), EU antidiscrimination law,
Oxford University Press, Report on the role, structure and functioning of specialised
bodies to promote equality and/or combat discrimination – Final Report; Niessen, J.,
(2002), Making the law work - The enforcement and implementation of anti-discrimi-
nation legislation, Paper presented at the Danish EU Presidency Conference on the
Implementation of the Anti-discrimination Directives into National Law, Copenhagen),
Examples of good practices : specialised bodies to combat racism, xenophobia, anti-
semitism and intolerance at national level COE January 2006; Making the law work
The enforcement and implementation of anti-discrimination legislation Paper pre-
sented by Jan Niessen at the Danish EU Presidency Conference on the Implementation
of the Anti-discrimination Directives into National Law Copenhagen, 14-15 November
2002.

21
 Por, edhe krahas pengesave dhe sfidave të cekura të cilat e për-
cjellin zbatimin e direktivave, në momentin aktual në të gjitha shtetet
anëtare të BE-së ekziston legjislacioni anti-diskriminies dhe ekzistojnë
organe të specializuara për barazi, detyra e të cilave është mbështetja e
zbatimit të këtij legjislacioni n praktikë në shtete të caktuara.28

1.3.2. Sfidat në zbatimin e direktivave

Një nga mënyrat në të cilat kufizohet veprimi anti-diskriminues

paraqet edhe kufizimin e fushave në të cilat aplikohen ligjet (standar-
det). Për shembull, në Estoni dhe në Poloni veprimi i tyre është kufizuar
vetëm në fushën e punësimit dhe shumë ngadalë depërton rëndësia e
këtyre standardeve edhe në fushat tjera të jetës publike.
Dallim i madh mund të vërehet edhe në prakticizmin (zbatimin
faktik) të legjislacionit që tashmë është miratuar në nivel nacional. Sipas
hulumtimeve të përmendura, në shtete të caktuara ky legjislacion prak-
tikohet në mënyrë shumë sistematike. I tillë është shembulli me: Belgjik-
ën, Irlandën, Holandën, Suedinë dhe Britaninë e Madhe. Disa shtete të
caktuara formalisht e kanë miratuar legjislacionin anti-diskriminues, por
nuk e aplikojnë në mënyrë sistematike. Të tilla janë: Austria, Danimarka,
Finlanda, Franca, Greqia, Italia dhe Portugalia.
Disa shtete të tjera aspak nuk arrijnë ta precizojnë legjislacio-
nin anti-diskriminues. I tillë është shembulli me: Republikën e Çekisë,
Qipron, Gjermaninë, Hungarinë, Estonin, Spanjën, Letoninë, Lituaninë,
Luksemburgun, Maltën, Poloninë, Sllovakinë dhe Slloveninë. 29
Ajo që gradualisht depërton në periudhën e kaluar është se nuk
mjafton thjesht vetëm të koncentrohemi në konceptin negativ të jo dis-
kriminimit. Nëse bazat morale mbi të cilat bazohet ndalesa e diskrimin-
imit, është se ekziston e drejta themelore e njeriut të trajtohet n mënyrë
të barabartë si edhe qeniet tjera njerëzore, atëherë qëllimi duhet të
jetë prodhimi i barazisë thelbësore. Kjo qasje është shumë pozitive dhe
i orientuar nga vlerat se sa jo diskriminimi, edhe krahas asaj që gjyqet
nuk gjenden shumë mirë me këtë ide. Kjo nënkupton pranimin e qasjes
pozitive të orientuar drejt mënjanimit të pengesave të cilat qëndrojnë në
28 Cormack J., Bell M., (2005), Developing anti-discrimination law In Europe, The 25
EU member states compared, The european network of independent experts in the
non-discrimination field
29 Sipas të dhënave të përmbajtura në studimin: Trends and Developments 1997-
2005 – Combating Ethnic and Racial Discrimination and Promoting Equality in the
European Union 2007, European Union Agency for Fundamental Rights (FRA)

22
rrugën e arritjes së barazisë (që nënkupton edhe përcaktimin adekuat të
barazisë).30

1.3.3. Aksioni pozitiv – qasja e re në arritjen e barazisë

Aksioni pozitiv si ide ka kaluar rrugë të gjatë të zhvillimit. Për herë

të parë është parqitur nën emrin “aksioni afirmativ” në legjislacionin e
SHBA-ve në vitin 1964. Kështu është quajtur aksioni pozitiv në vitin
1976 në kontekst të marrëdhënieve racore britanike dhe është rekom-
anduar nga ana e Këshillit të ministrave të dhjetë shteteve të Bashkësisë
Evropiane në vitin 1984, në kontekst të diskriminimit gjinor. Pastaj kjo
gjen vend në marrëveshjen nga Amsterdami dhe në direktivat e BE-
së në vitin 2000.31 Në gjithë këtë periudhë aksioni pozitiv lidhet me
punësimit. Nga viti 2005 fillon të aplikohet me rëndësi më të gjerë si
zgjidhje për arsimimin dhe strehimin. “Sipas mendimit të ekspertëve të
pavarur, për shkak të pozitës specifike të bashkësisë rome në BE, duhet
të pranohen masat e aksionit pozitiv me qëllim që të sigurohet integrimi
i tyre në fushën e punësimit, arsimimit dhe strehimit. Kjo është përgjigje
e vetme adekuate që mund të jepet lidhur me situatën e diskriminimit
strukturor dhe në shumë raste edhe segregacioni me të cilin ballafaqo-
het kjo pakicë për momentin”. Nga ky moment aksioni pozitiv u gjet në
rendin e ditës në gjithë Evropën.32
Në pajtim me këtë, tashmë ka nisur procesi i promovimit dhe
definimit të një gjenerate të re ligjesh për barazi, në vend të legjislacionit
anti-diskriminues.33
Nga hulumtimet dhe studimet më të reja lidhur me diskrimini-
min dhe promovimin e barazisë, mund të shihet se në dekadën e fundit
vëmendje e posaçme fillon ti kushtohet adresimit të diskriminimit struk-
30 Оxford ec law library General editor: f. G. Jacobs Advocate general, the court of
justice Of the Еuropean communities Eu anti-discrimination law
31 Aksioni pozitiv ligjërisht është përcaktuar në Direktivën për barazi racore (2000/43/
EC, Article 3) dhe përfshin tre fusha: 1. Kushtet për punësim; 2. Qasja deri te të gjitha
llojet e trajnimit professional; dhe 3. Kushtet për punë, duke përfshirë rrogën dhe
largimin nga puna. Shumë e ngjashme është zgjidhja në nenin 7 nga Direktiva kornizë
(2000/78/EC).
32 “The Benefits of Positive Action“, Thematic Discussion Paper On behalf of the Eu-
ropean Union Agency for Fundamental Rights (FRA), By the International Centre for
Migration Policy Development (ICMPD) - Elisabeth Strasser (project manager) August
Gächter, Mariya Dzhengozova Vienna, March 2008
33 Për shembull: Ligji britanik për barazi dhe diskriminim (http://www.yourrights.org.
uk/yourrights/right-to-receive-equal-treatment/uk-law-on-equality-and-discrimina-
tion.html).

23
 turor. Zhvillimi bashkëkohor i legjislacionit anti-diskriminues tashmë nuk
kënaqet me rol të thjeshtë reaktiv në situatë kur viktimat e diskrimin-
imit ankohen dhe kërkojnë mbrojtje. Trendi i ri kërkon pranim nga ana
e shtetit, por edhe nga sektori privat, obligim pozitiv për promovimin
e barazisë në jetën publike. Institucionet publike, ndërmarrjet, punëd-
hënësit obligohen të jenë më proaktiv, të ndërmarrin iniciativa dhe t’i
hulumtojnë strukturat ekzistuese me qëllim që t’i mënjanojnë pengesat
e barazisë. Promovohen politika dhe praktika të reja të cilat sigurojnë
barazi dhe e pengojnë diskriminimin. Kjo nënkupton edhe veprim të
vazhdueshëm në kuadër të cilës, atje ku do të vërehen anët negative,
menjëherë të vendosen politika të reja.34
Aksioni pozitiv më gjerë i pranuar do të duhet t’i drejtojë të gjitha
masat të cilat ndërmerren në drejtim të rritjes së pjesëmarrjes së grupeve
të caktuara në sferat konkrete të jetës ekonomike, politike ose sociale
dhe aktivitetet ku këto grupe llogariten si më pak të përfaqësuara.
Që të arrihet kjo, duhet të bëhet dallim shumë i qartë mes “jo
diskriminimit”, “aksionit pozitiv” dhe “diskriminimit pozitiv”.
Jo diskriminimi ose përfaqësimi joadekuat që nuk llogaritet për
diskriminim ekziston në shumë raste konkrete, të cilat janë paraparë me
ligj (siç është shembulli, punësimi i gruas si roje burgu në burgun e fem-
rave, ose kërkesa për specializim të caktuar për vendin kirurg etj.)
Diskriminimi pozitiv do të thotë ndërmarrja e masave të caktuara
të diskriminimit që të mënjanohen pasojat nga diskriminimi paraprak
afatgjatë (i tillë është për shembull, punësimi në bazë të parimit të për-
faqësimit të drejtë të bashkësive etnike në Republikën e Maqedonisë).
Aksioni pozitiv paraqet krijimin e kushteve për mungesë të diskri-
minimit (për shembull, përdorimi i gjuhës së shurdhmemecëve në pre-
zantimin e lajmeve në televizion, ose vendosja e sinjalizimit të zëshëm
në semaforë).
Nga kjo shihet se aksioni pozitiv nënkupton veprim shumë më in-
tensiv dhe krijimin e atmosferës globale të njohjes së diskriminimit dhe
ndërmarrjen e masave që kjo mos të ndodhë ose të jetë sa e mundur më
kufizuese.
Interesante janë rekomandimet lidhur me aksionin pozitiv të
dhëna në studimin “Benefitet nga aksioni pozitiv” (2008)35:
34 Sandra Fredman, Making a difference: the promises and perils of positive duties in
the equality field, European Anti-discrimination Law review, No. 7
35 The Benefits of Positive Action, Thematic Discussion Paper, On behalf of the Eu-
ropean Union Agency for Fundamental Rights (FRA), By the International Centre for
Migration Policy Development (ICMPD) - Elisabeth Strasser (project manager), August
Gächter, Mariya Dzhengozova, Vienna, 2008

24
• Si do qoftë baza ligjore e cila ekziston për momentin, janë të
mundshme aktivitete të aksionit pozitiv;
• Aksioni pozitiv nuk mund të funksionojë i aplikuar në raste indi-
viduale;
• Nga fillimi duhet të inkuadrohen partnerë të cilët kanë interes në
arritjen e qëllimeve të aksionit pozitiv;
• Është e nevojshme që paraprakisht të bëhet llogari për efektet
dhe qëllimet që duhet të arrihen;
• Aksioni pozitiv duhet të promovohet nga pushteti dhe gjithnjë të
varet nga ata në aplikimin adekuat;
• Aksioni pozitiv nuk guxon të perceptohet si lëmoshë, ai parqet
fryt për të gjithë bashkësinë.36
Gjyqi evropian i drejtësisë para do kohe miratoi katër vendime
lidhur me legjitimitetin e aksionit pozitiv në kuadër të drejtësisë së BE-
së. Këto vendime shkaktuan diskutim të rëndësishëm. vendimet mer-
ren me komentimin e nenit 2(4) nga Direktiva për trajtim të barabartë,
sipas të cilës direktivat “do të jenë pa paragjykime ndaj masave që të
promovojnë raste të barabarta për meshkujt dhe femrat, konkretisht me
mënjanimin e pabarazive ekzistuese të cilat ndikojnë në rastet e femrave
(...).37

1.3.4. Institucionalizimi i luftës me diskriminimin

Qasja e re në konceptimin e legjislacionit anti-diskriminues lloga-

ritet si qasje individuale e orientuar të dënimit të kryesit të diskriminimit
nuk është e mjaftueshme në ballafaqimin me diskriminimin. Përvojat
flasin se shumë raste të diskriminimit kalojnë pa u dënuar për shkak
se jo çdo viktimë është e gatshme ose nuk mund të nxjerrë rastin e vet
para gjyqit. Gjithashtu rastet individuale nuk janë të mjaftueshme që të
kryejnë ndikim të rëndësishëm në drejtim të zvogëlimit të praktikave
diskriminuese.
Është e nevojshme kundërvënie sistemore ndaj diskriminimit dhe
ndërtimit të situatave të cilat mund ta bëjnë këtë.
Moment i rëndësishëm në zhvillimin e marrëdhënieve të BE ndaj
diskriminimit është edhe të kuptuarit se masat ligjore vetë për vete mund
të kenë ndikim të kufizuar, gjegjësisht ato nuk janë të mjaftueshme.38
36 Ibd.
37 http://www.europarl.europa.eu/comparl/libe/elsj/charter/art20/default_en.htm
38 Ky përfundim ka të bëjë, para së gjithash, me legjislacionin për diskriminimin racor
dhe etnik, por mund të kupthet edhe më gjerë në kontekst të ndryshimeve më të reja
të legjislaturës së BE-së.

25
 Legjislacioni duhet të mbështetet me aksione të ndryshme, nga ana e
udhëheqësisë politike dhe institucioneve arsimore, që të mbështetet me
analiza dhe hulumtime në kuadër të gjitha fushave relevante, me ndërti-
min e kapaciteteve dhe ngritjen e vetëdijes ndaj angazhimit më të gjerë
dhe bashkëpunimit me shoqërinë civile dhe partnerët social.39
Shembuj pozitiv në këtë kuptim (në nivel të BE) janë ngjarjet e
ndryshme të cilat organizohen në luftën me diskriminimin.40
Në analizat mund të veçohet qasje interesante në shqyrtimin
e rrugëve zhvillimore të BE-së në përcaktimin e legjislacionit anti-dis-
kriminues. Pikërisht, veçohen tre shprehje kryesore të parimit të baraz-
isë:
• Barazia formale (konsistencë e trajtimit);
• Barazi e rasteve; dhe
• Barazi e rezultateve.
Më tej, edhe krahas asaj që mund të artikulohen dhe të përshk-
ruhen shumë modele të ndryshme të barazisë, zakonisht sistemet juri-
dike i pranojnë pikëpamje e tyre të individualizuara të këtyre modeleve
të ndryshme.41

1.4. Minimum standarde dhe elementet

e dëshiruara
Në shtetin aktual të drejtësisë ekziston numër i kufizuar i bazave
të diskriminimit lidhur me cilat e drejta evropiane parasheh ndalesë të
drejtpërdrejtë të diskriminimit. Këto baza janë: gjinia, nacionaliteti, pu-
nësimi në kohë të caktuar, përkatësia racore ose etnike, religjioni ose
besimi, handikapi, mosha dhe orientimi seksual. Këto nuk i pengojnë
shtetet që në ligjet e tyre nacionale të parashohin edhe baza tjera të
diskriminimit të cilat janë me interes specifik për shtetin konkret.
Krahas zhvillimit të bazave të diskriminimit të mundshëm në
zhvillimin global të legjislacionit evropian anti-diskriminues, rëndësi të
veçantë fitojnë edhe disa elemente.
E para, kjo është nevoja nga krijimi i trupit të specializuar për
39 Trends and Developments 1997-2005 – Combating Ethnic and Racial Discrimina-
tion and Promoting Equality in the European Union (стр.10)
40 Trends and Developments 1997-2005 – Combating Ethnic and Racial Discrimina-
tion and Promoting Equality in the European Union (стр.18) European Union Agency
for Fundamental Rights
41 Eu anti-discrimination law, Оxford ec law library General editor: f. G. Jacobs Advo-
cate general, The court of justice Of the Еuropean communities (2005)

26
barazi që do të kujdesej për zbatimin e legjislacionit dhe për ndihmë
viktimave të diskriminimit në nivel nacional.
E dyta, është shqetësimi si formë e diskriminimit me çka duk-
shëm zgjerohet mbrojtja e qytetarëve dhe në të njëjtën kohë stimulohet
ndërtimi i atmosferës jo diskriminuese.
E treta, definohet periudha e re e peshës së dëshmimit të ndry-
shëm nga ndjekja penale, me të cilin i dyshuari/i akuzuari për diskrimin-
im është ai që dëshmon se aktin që e ka kryer nuk është diskriminim.
E katërta, potencohet nevoja nga qasja e veçantë e sistemit legal
dhe mekanizmave për mbrojtje.
Sferat kryesore për të cilat insistohet t’u kushtohet vëmendje e
veçantë në konceptimin e legjislacionit jo diskriminues janë: 42
1. Definimi preciz i bazave të diskriminimit dhe minimum
përfshirja e atyre të përmendura në direktivat (sipas mundësisë në listë
jo të mbyllur);
2. Definimi i mekanizmit të veçantë të mbrojtjes (trup i spe-
cializuar që do t’u japë mbështetje viktimave të diskriminimit)43;
3. Definimi i konceptit të shqetësimit;
4. Përcaktimi i peshës së dëshmimit (hedhja e peshës së
dëshmimit të dyshuarit/akuzuarit për diskriminim);
5. Qasja e sistemit legal (fizike, sociale dhe psikologjike);
6. Definimi i fushave ku perceptohet diskriminimi në listë të
pambyllur;
7. Definicioni i diskriminimit (i drejtpërdrejtë dhe indirekt);
8. Obligimi për akomodime të arsyeshme (të pranueshme);
9. Saktësimi i përjashtimeve nga parimi i diskriminimit dhe
përcaktimi i diskriminimit pozitiv;
10. Definimi i mekanizmave të mbrojtjes gjyqësore dhe dëm-
shpërblimi i viktimave të diskriminimit.

42 Cormack J., Bell M., (2005), Developing anti-discrimination law In Europe,

The 25 EU member states compared, The european network of independent experts in
the non-discrimination field
43 Më shumë për elementet e organit për barazi dhe përcaktimin e tij kornizë,
në: Najçevska M., (2009), Analizë krahasuese e karakteristikave thelbësore të organeve
për barazi në BE, QPDZK, të mbështetur nga BE dhe OSBE në kuadër të aktiviteteve të
projektit në PROGRES.

27
 1.4.1. Hedhja e peshës së dëshmimit

Tashmë përmendëm se hedhja e peshës së dëshmimit mbi të dys-

huarin për diskriminim paraqet një nga rezultatet zhvillimore më të kon-
testueshme dhe më të reja të legjislacionit anti-diskriminues. Ndryshimi
i peshës së dëshmimit për herë të parë është promovuar në vitin 1997
me miratimin e Direktivës për ngarkesën e të dëshmuarit në raste të
diskriminimit në bazë të gjinisë.44 Kjo direktivë i obligon shtetet anëtare
të BE-së të vendosin dispozita të ndryshme lidhur me ngarkesën e dësh-
mimit.45
Kjo është dispozitë me rëndësi të madhe për mundësimin e mbro-
jtjes së vërtetë të viktimave të diskriminimit dhe stimulimin e paraqitjes
së rasteve të diskriminimit, por në të njëjtën kohë edhe dispozitë me të
cilën viktimat e diskriminimit dhe të gjithë ata të paraqesin diskriminim
duhet të mbrohen nga viktimizimi. Sipas parimit të hedhjes së peshës së
dëshmimit, viktimat e diskriminimit janë të obliguara të japin (parash-
trojnë) fakte prej të cilave mund të supozohet se ka ekzistuar diskrimin-
im. Pastaj, ngarkesa e dëshmimit hidhet mbi të dyshuarin/të akuzuarin
për diskriminim që duhet të dëshmojë se nuk ka pasur shkelje të parimit
për trajtim të barabartë, gjegjësisht ka pasur shkak ligjor për veprimin jo
të barabartë.
Dispozitat për ndryshimin e peshës së dëshmimit janë zbatuar
ndryshme nga ana e shteteve të caktuara. Për shembull, Austria, Belgjika,
Qiproja dhe Republika e Çekisë e zbatojnë këtë parim për të gjitha fush-
at e diskriminimit të përfshira me direktivën për barazi racore (përveç
për strehim). Për dallim prej tyre, numri më i madh i shteteve anëtare të
BE-së (Danimarka, Estonia, Finlanda, Franca, Greqia, Hungaria, Irlanda,
Italia, Letonia) kufizohen në aplikimin e parimit në fushën e punësimit.
Gjatë viteve të fundit ekziston përparim i dukshëm në drejtim të zgjer-
imit të rëndësisë së hedhjes së peshës së dëshmimit dhe në fushat tjera
në shumicën e shteteve anëtare të BE-së.
Kërkesa për rritjen e arritshmërisë së mbrojtjes paraqet edhe një
drejtim të rëndësishëm në zhvillimin e legjislacionit anti-diskriminues.
Pikërisht ekzistimi i organeve të specializuara për barazi shpesh paraqet
bazë për zhvillim pozitiv në drejtim të arritshmërisë së mbrojtjes juridike
për viktimat e diskriminimit.
44 Directive 97/80 http://europa.eu/legislation_summaries/employment_and_social_
policy/equality_between_men_and_women/c10913_en.htm
45 dr. Marjolein van den Brink, Working paper prepared for the ERA meeting on 5
and 6 November 2007 in Trier, Germany updated for the ERA meeting on 26 and 27
May 2008

28
 1.4.2. Zgjerimi i kornizës legale

Zhvillimi i legjislacionit anti-diskriminues është përcjellë me zh-

villimin paralel të një sistemi të tërë të mbështetjes në këtë legjislacion.
Në këtë kuptim, veçanërisht e rëndësishme bëhet ngritja e vetëdijes dhe
ndërtimi i politikave të cilat vendosin sisteme të mbështetjes së baraz-
isë. Një nga llojet më të rëndësishme të këtij zhvillimi është zhvillimi i
menaxhimit të vetëdijes për diversifikimin.46
Në vitin 2005 Komisioni evropian e publikoi raportin për prak-
tikat e menaxhimit të diversificitetit në BE (The Business Case for Diver-
sity: Good Practices in the Workplace).47 Përfundimi në këtë raport është
se ndërmarrjet bëjnë përparim stabil në zbatimin e politikave të diversi-
fikimkit dhe barazisë, por hulumtimi flet edhe se niveli i përgjigjeve dhe
të praktikave të mira është relativisht i ulët. Këtë e vërtetojnë edhe të
dhënat e grumbulluara nga ana e EUMC gjatë 5 viteve të fundit, dhe të
cilat sugjerojnë se vetëdija dhe praktika e menaxhimit të diversifikimit
nga ana e ndërmarrjeve në Spanjë, Portugali, Itali, Greqi dhe në të gjitha
10 shtetet e reja aspak nuk ekziston. 48
Sipas raportit, ky trend mund të identifikohet si aspekt pozitiv i
zhvillimit i një pjese më të madhe të legjislacionit të shteteve anëtare të
BE. Për shembull: në Holandë, në pajtim me Planin nacional për aksion
nga viti 2004, pushteti themelon Qendrën për menaxhim me diversifiki-
met, që duhet të ndihmojë në avancimin e imigrantëve gjatë punësimit.
Në Gjermani supozohet se në vitin 2005 më shumë se 50 firma mirato-
jnë elemente të tilla të avancimit. Në Belgjikë, nga viti 2002, janë sjellë
shumë masa të cilat e nxisin praktikën e trajtimit të barabartë. Në dhje-
tor të vitit 2005 rreth 50 punëdhënës të cilët i prezantojnë 150.000 të
punësuar e kanë nënshkruar Kartën për diversifikim. Në vitin 2005 kon-
ferenca ndër ministrore për integrim dhe punësim zhvilloi instrument
të ri për promovim të barazisë në tregun e punës. Çmimin e veçantë
për promovimin e barazisë në tregun e punës iu dha kompanive nga
Belgjika, të cilët qartë mund ta demonstrojnë mënyrën praktike për pro-
movimin e diversifikimit në kuadër dhe jashtë organizatës së tyre. Kjo
është e ngjashme me mirënjohjen vjetore që jepet në Danimarkë nga
46 Тhe business case for diversity good practices in the workplace, European Commis-
sion Directorate-General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities Unit
D.3 (2005)
47 http://www.businessinsociety.eu/resources/3010
48 Тhe business case for diversity good practices in the workplace, European Commis-
sion Directorate-General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities Unit
D.3 (2005)

29
 ana e Institutit danez për të drejta të njeriut nga viti 2003. Në Francë
dukshëm është rritur interesimi i shprehur nga ana e pushtetit dhe të
sektorit privat (dhe mediat) për çështjen e cila ka të bëjë me diversifki-
min gjatë periudhës së fundit, që kulminoi në vitin 2005 kur më shumë
se 350 kompani e nënshkruan Kartën për diversifikim, qëllimi i së cilës
është të mbështetet pluralizmi dhe të kërkojë diversifikim përmes rek-
rutimit dhe menaxhimit me karrierën për të mirën e kompanisë. Për
Francën është karakteristike (ngjashëm si në shtetet tjera) se vetëdija
për diverisificitetin mbetet e lidhur, para së gjithash me kompanitë më
të mëdha. Kompanitë e vogla dhe të mesme (ku janë të punësuar një
numër i madh i njerëzve) nuk shprehin interesim për inkuadrim në këtë.
Në Itali korniza e një marrëveshjeje është nënshkruar në vitin 2005 mes
Zyrës italiane kundër diskriminimit racor, sindikatat dhe punëdhënësit.
Në të njëjtën kohë zbatohen edhe fushata për ngritjen e vetëdijes, hu-
lumtime, seminare dhe trajnime.
Në gjithë këtë duhet të mbahet llogari për faktin se e drejta të
mos jesh i diskriminuar nuk është absolute dhe diskriminimi mund të
jetë i arsyeshëm nëse ai është i nevojshëm që të arrihet qëllimi legjitim (i
arsyeshëm) i dhënë në ligjin. Diskriminimi mund të trajtohet si i domos-
doshëm nëse rëndësia e qëllimit që duhet të arrihet është proporcionale
ndaj ndikimit që do ta kishte diskriminimi mbi personat të cilët kanë
qenë të diskriminuar.
Në vitin 2008 është bërë një hap i ri në zhvillimin e legjislacionit
evropian me propozim direktivën e re për “zbatimin e parimeve të tra-
jtimit të barabartë mes personave pavarësisht nga religjioni ose besimi,
handikapi, mosha ose orientimi seksual”.49 Sipas sqarimit të dhënë në
propozimin, qëllimi i këtij propozimi është zbatimi i parimit të trajtimit
të barabartë mes njerëzve pavarësisht nga bazat e përmendura. Kjo di-
rektivë e vendos kornizën për ndalesë të diskriminimit mbi bazat e për-
mendura dhe vendos nivel të zakontë minimal të mbrojtjes në BE për
njerëzit të cilët i janë ekspozuar diskriminimit të tillë. Me këtë direktivë
do të zëvendësohen zgjidhjet ekzistuese me të cilat kufizohet diskrimini-
mi mbi bazë të religjionit ose besimit, handikapit, moshës ose orientimit
seksual, dhe të cilat kanë të bëjnë vetëm me punësimin, profesionin
dhe trajnimin profesional.
Me këtë direktivë legjislacioni i BE-së hyn në ciklin e ri që tashmë
ka nisur në një pjesë të shteteve anëtare dhe e cila trason një qasje
shumë më të unifikuar, më të thjeshtë dhe më gjithëpërfshirëse në pro-
movimin e barazisë dhe mbrojtjen nga diskriminimi.
49 http://www.europarl.europa.eu/activities/committees/studies/download.do?langua
ge=en&file=24359

30
 2. ANALIZA TË RASTEVE

Në kontekstin e zhvillimit të legjislacionit anti-diskriminues të BE-

së, Suedisë dhe Britanisë së Madhe kanë pasur dhe kanë vend të veçantë
dhe ndikimi i tyre është i pakontestueshëm dhe i rëndësishëm. Rregulla-
tiva suedeze dhe britanike anti-diskriminuese paraqet shembull shumë
interesant të akteve dhe praktikave që kanë kaluar rrugë specifikime
zhvillimore dhe për momentin paraqesin arritje të lartë në aplikimin e
standardeve ndërkombëtare. Pikërisht zhvillimi dhe ndryshimi i vazh-
dueshëm dhe modernizimi e tërheqin vëmendjen edhe te dy sistemet
juridike.
Bullgaria paraqet shembull të shtetit që më vonë ka filluar me
zhvillimin e proceseve demokratike (në krahasim me shtetet paraprake)
dhe që në periudhë të shkurtër kohore ka ndërtuar legjislacion anti-dis-
kriminues që lë përshtypje dhe sistem me mekanizma mbrojtëse. Përvoja
e Bullgarisë lidhur me aplikimin e legjislacionit anti-diskriminues mund
të jetë shumë e dobishme në zbatimin e mëtejshëm të këtij legjislacioni
në Republikën e Maqedonisë.

SUEDIA

Modeli i legjislacionit anti-diskriminues që e zhvillon Suedia ka

traditë të gjatë të zhvillimit dhe në gjetjen e zgjidhjeve më të mira me të
cilat promovohet barazia dhe adresohet diskriminimi.50
Në bazë të përvojave gjatë dekadave të shumta në fushën e luftës
kundër diskriminimit dhe sistemit të ndërlikuar të ndërtuar të akteve
dhe mekanizmave mbrojtëse51 nga viti 2009 është formuar 2009 një
50 Më shumë për disa nga ërejtjet dhe rekomandimet e EKRI janë dhënë në raportin
e tretë të EKRI për Suedinë http://hudoc.ecri.coe.int/XMLEcri/ENGLISH/Cycle_03/03_
CbC_eng/SWE-CbC-III-2005-26-ENG.pdf
51 Deri te ndryshimet e fundit në legjislacionin e Suedisë ekzistojnë shtatë dokumente
të ndryshme që merren me diskriminimin: the Equal Opportunities Act (Swedish Code
of Statutes 1991:433), Akti për masat kundër diskriminimit në marrëdhëniet e punës
në bazë të prejardhjes etnike, religjionit ose besimit tjetër religjioz (Swedish Code of
Statutes 1999:130), Akti për ndalesë të diskriminimit në marrëdhëniet e punës në

31
 sistem i ri i mbrojtjes (Akti i ri për diskriminim52 dhe Avokati i popullit
për barazi53).
Sipas strukturës dhe përmbajtjes së vet Akti i Suedisë paraqet
shembull shumë të mirë të legjislacionit anti-diskriminues dhe mund të
përdoret në zhvillimin e legjislacionit anti-diskriminues në Republikën e
Maqedonisë.
Akti fillon me definicione, ku pastaj vijojnë nenet me të cilat
ndalohet diskriminimi dhe definohen sanksionet. Pjesa e tretë përmban
nene për masat aktive, ndërsa pjesa e katërt dispozita për mbikëqyrje
(me këtë pjesë është vendosur edhe organi i ri për barazi, detyra e të cilit
është vëzhgimi i aplikimit të ligjit dhe përcjellja e problemeve, Avokati i
Popullit për barazi)54. Pjesa e pestë përmban dispozita për kompensime
dhe jo vlefshmëri, ndërsa dispozita e gjashtë për procedurat legale.
Ligji suedez është strukturuar në bazë të fushave ku paraqitet dis-
kriminimi (marrëdhëniet e punës, arsimimi, tregu i punës që nuk është
përfshirë me marrëveshjet kolektive, biznesi dhe njohja profesionale,
përkatësia ndaj një organizate të caktuar, të mirat, shërbimet dhe stre-
himi, shëndeti, kujdesi mjekësor dhe mbrojtja sociale, papunësia dhe
ndihma financiare për studentët, ushtria dhe shërbimi civil, shërbimi
shtetëror).
Veçanërisht interesante është pjesa nën titullin: masat aktive. Në
këtë pjesë janë shtruar (përsëri sipas fushave) aktivitetet e ndryshme
që ndërmerren në drejtim të pengimit të diskriminimit dhe ndërtimit
të politikave dhe atmosferës jo diskriminuese. Dispozitat kanë karakter
drejtues dhe përdorim praktik në mbrojtjen nga sjellja diskriminuese,
gjegjësisht vendosja e atmosferës së barazisë.

bazë të handikapit (Swedish Code of Statutes 1999:132), Akti për ndalesë të diskrimin-
imit në marrëdhëniet e punës në bazë të orientimit seksual (Swedish Code of Statutes
1999:133), Akti për trajtim të barabartë të studentëve në universitetet (Swedish Code
of Statutes 2001:1286), Akti për ndalesë të diskriminimit (Swedish Code of Statutes
2003:307), Akti për ndalesë të diskriminimit dhe trajtimi tjetër degradues i fëmijëve
dhe nxënësve (Swedish Code of Statutes 2006:67).
Për realizimin e këtyre dokumenteve janl kujdesur katër avokatë të popullit (Ombuds-
mani për mundësi të barabartë, Ombudsmani për diskriminim etnik, Ombudsmani
për handikap dhe Avokati i Popullit kundër diskriminimit në bazë të orientimit seksual)
http://www.regeringen.se/content/1/c6/11/80/10/4bb17aff.pdf
52 Swedish Code of Statutes 2008:567
53http://www.do.se/Other-languages/English/The-Equality-Ombudsman--a-united-
force-for-human-rights-/
54 Avokati i Popullit për barazi është i pavarur nga organe tjera të ngjashme, detyra e
të cilit është definuar në Ligjin për barazi.

32
 Element i rëndësishëm në ligjin e ri suedez55 paraqet lidhja e
forcuar që vendoset mes pengimit (luftës) të diskriminimit dhe vensojes
së parimit të barazisë së të drejtave dhe mundësive.
Ligji i ri suedez i zgjeron bazat për diskriminim me dy baza të
reja (diskriminimi në bazë të moshës dhe “transxheder” manifestimi i
sueksualitetit). Ligji e potencon aksionin afirmativ dhe veprimi në bazë
të moshës, por nuk ka aksion të qartë afirmativ në bazë të përkatësisë
etnike.
Dispozitat e reja parashohin edhe të drejta të rritura të organi-
zatave qytetare në procedurat për diskriminim (ekziston mundësi për
përfaqësimin e palëve në rast të diskriminimit nga ana e përfaqësuesve
të organizatave joqeveritare dhe jofitimprurëse, me çka është forcuar
mundësia për kundërshtimin e akteve të diskriminimit, veçanërisht të
pjesëtarëve të grupeve të margjinalizuara) dhe është paraparë kompen-
sim në rast të diskriminimit.
Ky akt aplikohet në diapazon shumë të gjerë të fushave nga jeta
publike (punësimi, arsimimi, të mirat dhe shërbimet, strehimi, shën-
detësia, mbrojtja sociale), por kur bëhet fjalë për mbrojtjen nga diskri-
minimi në bazë të moshës, ky ka të bëjë vetëm me diskriminimin gjatë
punësimit dhe arsimimit.
Inovacion shumë i rëndësishëm i legjislacionit të ri parqet zgjidhja
në raste kur Avokati i Popullit për barazi i përfaqëson individët, ata nuk
i heqin shpenzimet e procedurës e cila rrjedh. Në këtë mënyrë qytetarët
stimulohen që rastet e veta t’i shtrojnë para Avokatit të Popullit për
barazi dhe të orientohen në procedurë të mëtejshme para gjyqit ose
ngritjen e procedurës para ndonjë organi mbrojtës në pajtim me konsul-
timet e bëra me Avokatin e Popullit.
Sipas Katri Lina (Avokati i Popullit suedez për barazi)56, në gjashtë
muajt e parë nga ekzistimi i organit të ri:
 Janë shtruar rreth 1.000 kërkesa të reja;
 40 persona kanë marrë rezultate pozitive në rastet gjyqësore;
 Pesë raste janë fituar, ndërsa dy janë humbur para gjykatave të
përgjithshme, një rast është fituar, ndërsa pesë janë humbur para gjyqit
të punës;
 Rreth 3.000 persona kanë fituar këshilla përmes telefonit.

55 http://www.manskligarattigheter.gov.se/dynamaster/file_archive/090717/938e32b
31f6d4029833f80fa1c7486c3/discrimination%20act.pdf
56 http://www.equineteurope.org/403.html

33
 BRITANIA E MADHE

Një nga sistemet më të vjetra dhe më të zhvilluara të mbrojtjes

nga diskriminimi është ndërtuar në Britaninë e Madhe. Ky sistem është
interesant, si nga aspekti i zhvillimit të tij, ashtu edhe nga aspekti i përf-
shirjes së fushave me të cilat ka të bëjë.
Në vitin 2004 është përpunuar raporti i EKRI për Britaninë e
Madhe57. Në këtë raport EKRI u rekomandon autoriteteve të Britanisë së
Madhe që shpejt të bëjnë pasqyrë të dispozitave anti-diskriminuese të
cilat janë në fuqi me qëllim që të përgatisin akt të konsoliduar, i cili do
t’u mundësojë mbrojtje të barabartë individëve kundër diskriminimit në
bazë të racës, ngjyrës, gjuhës, religjionit, nacionalitetit dhe prejardhjes
etnike. Shumë rekomandohet që në këtë proces autoritetet t’i marrin
parasysh rekomandimet e përgjithshme të EKRI58, ku janë dhënë drej-
time shumë precize për elementet kyçe të legjislacionit efektiv nacional
kundër diskriminimit. Në raportin e vet EKRI përkujton për nevojën nga
krijimi i komisionit të ri, i cili do t’i bashkojë në një tre organet ekzistuese
për mbrojtje në baza të ndryshme të diskriminimit. Veçanërisht në këtë
raport theksohet se krijimi i një organi të bashkuar nuk guxon të jetë
arsyetim për zvogëlimin e mjeteve dhe kapaciteteve dje fuqisë për luftë
kundër diskriminimit. Në raport është theksuar edhe nevoja nga zhvil-
limi i një akti të vetëm kundër diskriminimit.
Të gjitha ndryshimet që pasuan pas raportit janë në drejtim të
rekomandimeve të dhëna dhe e ndjekin trendin global të rekomandimit
të përgjithshëm numër 7.
Një nga aspektet më pozitive të zhvillimit të modelit britanik është
pikërisht drejtimi i ri drejt menaxhimit me diversificitetin si mënyrë e ar-
ritjes së barazisë faktike dhe qëndrimin e marrë për zhvillimin e menax-
himit me vetëdijes për diversifikimin. Siç u përmend, kjo vetëdije viteve
të fundit është prezent në numër të madh të kompanive kryesuese në
Britani. Miratimi (zhvillimi) i politikave për diversifikimin tashmë bëhet
shumë punë normale (e përditshme).
Vëmendje të veçantë meritojnë disa risi të vendosura me ndry-
shimet e legjislacionit dhe me formimin e organit të ri për barazi në
Britaninë e Madhe.
Legjislacioni i Britanisë së Madhe për momentin e ndalon dis-
kriminimin në bazë të racës, religjionit dhe besimit, gjinisë, orientimit
seksual, statusi “transxhender”, moshës dhe handikapit.
57 http://www.statewatch.org/news/2005/jun/coe-ecri-uk-rep.pdf
58 General Policy Recommendation No. 7 (http://www.centrodirittiumani.unipd.it/a_
temi/razzismo/coe/ecrirecc7.pdf)

34
 Në sferën e punësimit është ndaluar diskriminimi sipas cilës do
qoftë bazë, derisa për disa nga diskriminimet themelore është ndaluar
me ligj edhe në sferat tjera të jetës publike (strehimi, arsimimi, dhënia e
të mirave dhe shërbimeve dhe nga ana e autoriteteve publike).
Qasje interesante dhe origjinale në zbatimin dhe mbikëqyrjen e
legjislacionit anti-diskriminues në Britaninë e Madhe paraqet vlerësimi i
ndikimit të kësaj rregullative që bëhet në nivele të ndryshme (mes tyre
edhe në nivel lokal). Shembull për vlerësim të tillë paraqet Propozimi
për simplifikim dhe modernizim të ligjit për diskriminim.59
Me ndryshimet në legjislacionin dhe bashkimin e të gjitha akteve të
deriatëhershme anti-diskriminuese në një akt, me të cilin në përgjithësi
trajtohet diskriminimi (Akti për barazi nga viti 2006)60, Britania e Madhe
bën bashkimin edhe të organeve për mbrojtje nga diskriminimi (Komis-
ioni për barazi racore, Komisioni për të drejta nga handikapi, Komisioni
për raste të barabarta) në një organ: Komisioni për barazi dhe të drejta
të njeriut.61
Akti i vetëm ligjor llogaritet për mënyrë moderne të ballafaqimit
me diskriminimin dhe promovimin e barazisë. Sipas disa analizave të
bëra62, ndryshim i rëndësishëm është vendosmëria e autoriteteve të ud-
hëheqin kujdes të fuqishëm për vështirësitë socio-ekonomike në planifi-
kimin e shërbimeve të cilat i japin (sigurojnë) ata. Theksohet se pikërisht
vështirësitë socio-ekonomike janë një nga diskriminimet e rrënjosura në
Britaninë e Madhe. Në këtë qasje të re, vështirësitë socio-ekonomike
perceptohen si një nga arsyet më komplekse strukturore për diskrimini-
min dhe për pabarazinë.
Elementi i dytë me të cilin ndryshohet qasja në legjislacionin
anti-diskriminues në Britaninë e Madhe paraqet përmbledhja e masave
të parapara në ligjin me të cilin sigurohet që ofruesit e shërbimeve t’i
trajtojnë njëlloj qytetarët më të moshuar. Një nga drejtimet ku lëviz ky
legjislacion është edhe mënjanimi i obligimit për pensionim (gjegjësisht,
jo obligim për pensionim).
59 http://www.communities.gov.uk/publications/communities/frameworkforfairnessria
60 http://www.portsmouth.gov.uk/media/CPT_strmkt_Equality_Act_2006.pdf
61 http://www.portsmouth.gov.uk/media/CPT_strmkt_CEHREasyreadguide.pdf
62 http://www.equalityhumanrights.com/legislative-framework/equality-bill/summa-
ry-of-our-response/ The Commission believes transparency is key to overcoming the
gender pay gap. We therefore welcome the Bill’s proposal to lift gagging clauses and
allow colleague to discuss their pay. In some sectors, the situation is particularly stark.
A report issued recently as part of the Commission’s Inquiry into the Finance Sector
reveals significant gender pay gaps of up to 60 percent in that sector and women over-
whelmingly concentrated in lower-paid administrative jobs.

35
 Hap i veçantë interesant në këtë drejtim është inkorporomi i sek-
tori të vetëm publik për punë të barabartë63, me të cilin përfshihen të
gjitha llojet e pabarazisë me të cilat mund të ballafaqohen njerëzit.
Komisioni i ri i ka ndërmarrë autorizimet dhe të drejtat e tre
komisioneve paraprake, por ka fituar edhe autorizime të reja me të cilat
mund të zbatohet dhe të kërkohet zbatim më efikas i legjislacionit dhe
të promovohet barazi për të gjithë.
Edhe në këto ndryshime mund të shihet prezenca e orientimit
global në zhvillimin e legjislacionit të BE, drejt vendosjes së barazisë në
qendrën e interesimit dhe vendosjes së mbrojtjes nga diskriminimi si
vegël për arritjen e barazisë.
Në analiza e realizuara64 theksohet se formimi i komisionit të
vetëm do të ndikojë pozitivisht mbi realizimin e mbrojtjes së qytetarëve
nga diskriminimi në atë mënyrë që:
 do t’i sjellë në një vend ekspertët e fushave të ndryshme në funk-
sion të dhënies së përgjigjes komplekse dhe gjithëpërfshirëse ndaj kërke-
save të parashtruara;
 do të jetë lehtë e kapshme si pikë e veçantë për kontakt me per-
sonat;
 do t’u ndihmojë ndërmarrjeve me ngritjen e vetëdijes për barazi
me çka do t’i mbrojë rastet e shtrenjta gjyqësore;
 do të ballafaqohet me diskriminimin në nivel të multiplikuar,
veçanërisht e rëndësishme për rastet e diskriminimit të shumëfishtë;
 do t’u jap personave të moshuar organ të fuqishëm nacional që
të ballafaqohen me diskriminimit në bazë të moshës.
Një nga mënyrat më praktike të ballafaqimit me diskriminimin
të cilat i mundëson ky legjislacion është mundësia për shfrytëzimin e
mekanizmave sociale, me të cilat ndikohet mbi pranimin e politikave
të barazisë në biznesin privat përmes shfrytëzimit të furnizimeve pub-
like. Theksohet se shteti mund ta shfrytëzojë shpalljen e tenderëve për
furnizime publike dhe shumë qartë të theksojë se përparësi do të kenë
ndërmarrjet (organizatat) që e zhvillojnë politikën e barazisë dhe të cilat
ndërmarrjet e veta i bëjnë të mira për diversificitetin.
Karakteristike për veprimin anti-diskriminues në Britaninë e Mad-
he është se ligji (akti për barazi) nuk është lënë të veprojë në vete. Është
paraparë zhvillimi i një sërë doracakësh dhe ciceronësh të cilët duhet t’u
ndihmojnë bartësve të ndryshëm të aktiviteteve që më lehtë të balla-
faqohen me diskriminimin dhe të krijojnë mjedis ku kultivohet barazia.
63 single Public Sector Equality Duty
64 Equality Bill –Impact Assessment, Government equality office, 2009

36
Edhe gjatë përpunimit të ligjit, është dhënë listë e ciceronëve të ndry-
shëm të cilët gradualisht duhet të përpunohen65, ndërsa nga opinioni
është kërkuar të bëjnë prioritizimin në përpunimin e këtyre ciceronëve.
Një nga elementet më të rëndësishme lidhur me legjislacionin anti-dis-
kriminues në Britaninë e Madhe është procesi i përgatitjes së tij.
Procesi i ndryshimit, i filluar në vitin 2005, është rrumbullakuar
në vitin 2008/2009. Në këtë periudhë janë përgatitur analiza adekuate,
idetë janë prezantuar opinionit66, pushteti publikisht është deklaruar lid-
hur me propozimet e dhëna67, që më në fund akti të miratohet, cili në
vitin 2009 ka filluar të aplikohet.
Pikërisht ky aspekt i procedurës komplekse dhe me shumë shtresa
të ndryshimeve dhe miratimit të legjislacionit anti-diskriminues mund
të paraqesë interesim të veçantë për Republikën e Maqedonisë dhe të
shfrytëzohet në proceset aktuale dhe të mëtejshme të propozimeve dhe
zhvillimin e legjislacionit nacional anti-diskriminues.

BULLGARIA

Ligji për mbrojtje nga diskriminimi i Republikës së Bullgarisë nga

viti 2004 është një nga ligjet më të reja që perceptohet si jashtëzakonisht
kompleks dhe gjithëpërfshirës (si për nga struktura e vet, ashtu edhe për
nga përmbajtja). Sipas Daniela Mihajlova (për shembull)68, Ligji siguron
mbrojtje efektive për viktimat nga diskriminimi dhe i përgjigjet kërke-
save të direktivave relevante të BE. Disa nga dispozitat e këtij dokumenti,
sipas Mihajlova, janë quajtur revolucionare për sistemin juridik bullgar
(si për shembull, zbatimi i peshës së dëshmimit në raste të diskriminimit,
ose leja për organizatat qytetare jofitimprurëse që të paraqiten në rolin
e përfaqësuesve kur u janë shkelur të drejtat më shumë vetave).
Ligji bullgar69 fillon me dispozitat e përgjithshme (definicione,
terme dhe përjashtime nga diskriminimi) dhe ka listë jashtëzakonisht të
gjerë të bazave të diskriminimit (çdo diskriminim i drejtpërdrejtë dhe in-
direkt në bazë të gjinisë, racës, nacionalitetit, përkatësisë etnike, shtetë-
65 Për shembull: Legjislacioni për barazi: ciceron për punëdhënës; Të drejtat e mia për
të mirat, objektet dhe shërbimet; Të drejtat e mia gjatë punësimit; Ciceron për barazi
të operatorëve transportues; Kundërshtimi i pabarazisë në rogat; Ciceron për barazi për
pronarët e tokave etj.
66 http://www.equalities.gov.uk/pdf/DLREasyReadbkm.pdf
67 http://www.equalities.gov.uk/PDF/EqBillGovResponse.pdf
68 http://www.errc.org/cikk.php?cikk=2166#1
69 http://www.stopvaw.org/sites/3f6d15f4-c12d-4515-8544-26b7a3a5a41e/uploads/
anti-discrimination_law_en.pdf

37
 sisë, prejardhjes, religjionit ose besimit, arsimimit, mendimit, përkatë-
sisë politike, statusit personal ose publik, handikapit, moshës, orientimit
seksual, statusit të martesës, statusit pronor ose cilado qoftë bazë tjetër
të vendosur me ligj ose me ndonjë marrëveshje ndërkombëtare që e ka
ratifikuar Republika e Bullgarisë).
Mbrojtja nga diskriminimi është strukturuar në bazë të fushës së
paraqitjes së mundshme (punë, shkollim ose fusha të tjera).
Në këtë Ligj vëmendje e veçantë i është kushtuar Komisionit për
mbrojtje nga diskriminimi që (për dallim nga shumë organe të tjera të
tilla në vendet anëtare të BE) ka edhe funksion hulumtues dhe mund të
sjellë vendime meritore.
Akoma nuk mund të djerren përfundime të përgjithshme për
mënyrën në të cilën gjykatat bullgare do t’i interpretojnë dispozitat e
legjislacionit anti-diskriminues (për shkak të numrit të vogël të rasteve),
por vendimet gjyqësore të para pozitive mund të paraqesin vegël efek-
tive për viktimat nga diskriminimi në mbrojtjen e të drejtave të tyre.
Aspekt shumë i rëndësishëm lidhur me zbatimin e legjislacionit
të ri të miratuar anti-diskriminues, që mund të mësohet nga Bullgaria,
është nevoja nga edukimi i gjykatësve dhe avokatëve, gjegjësisht nevoja
nga animimi i shoqërisë civile në udhëheqjen e procedurave për diskri-
minim para gjykatave me qëllim të dhënies së rëndësisë së dispozitave
të ligjit dhe ngritjes së vetëdijes publike për mundësinë për shfrytëzimin
e tij.70
Në vitin 2008 EKRI e përpunoi raportin e vet për Bullgarinë.71
Sipas këtij raporti, Ligji për mbrojtje nga diskriminimi të Republikës së
Bullgarisë ka strukturë shumë komplekse dhe i mbulon të gjitha fushat
e veprimit të duhur. Veçanërisht theksohet vendosja e mirë e Komisionit
për mbrojtje nga diskriminimi dhe potencohet autorizimet e saja nga
miratimi i vendimeve meritore.
Në rekomandimet e dhëna nga ana e EKRI ka vetëm një vërejtje
që ka të bëjë me vetë ligjin (nevoja nga ndryshimi i termit “qytetar” me
termin “secili” që të shmanget huti në aplikimin e ligjit në të gjitha rastet
dhe për secilin).
Rekomandim i rëndësishëm që e jep EKRI (dhe i cili mund të jetë
prej interesi edhe për Republikën e Maqedonisë në periudhën e zbatimit
të rregullativës së vet) është nevoja nga informimi më i madh i opinionit
për ekzistimin e Ligjit për mbrojtje nga diskriminimi dhe njoftimi i opin-
70 http://www.errc.org/cikk.php?cikk=2166
71 http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/ecri/country-by-country/bulgaria/BGR-CbC-
IV-2009-002-ENG.pdf

38
ionit për përmbajtjen e tij, gjegjësisht me mekanizmat mbrojtëse të cilat
i ka në dispozicion.
Mes tjerave, EKRI rekomandon trajnime për gjykatës dhe avo-
katë, gjegjësisht për këshilltarët juridik, me qëllim të përdorimit më të
mirë të dokumentit dhe e thekson nevojën nga përpunimi i ciceronit për
përdorimin e Ligjit, të përpunuar për gjykatësit.
Lidhur me Komisionin, EKRI rekomandon rritjen e numrit të pu-
nësuarve, trajnim plotësues për ekspertët dhe të punësuarit në Komis-
ion, përmirësimi i përbërjes së punësuarve me qëllim që mos të kom-
prometohet pavarësia e tij dhe përmirësimi i qasjes deri te Komisioni për
viktimat nga diskriminimi.
Në raportin e EKRI vëmendje e posaçme i është kushtuar sistemit
të mbikëqyrjes dhe grumbullimit të dhënave të cilat mund të ndihmojnë
në identifikimin e diskriminimit. Sipas tyre, grumbullimi i të dhënave
etnike dhe religjioze është me rëndësi të madhe.
Pikërisht rekomandimet e EKRI lidhur me aplikimin e Ligjit për
mbrojtje nga diskriminimi në Republikën e Bullgarisë dhe veprimi i
komisioneve relevante mund të shfrytëzohen në funksion të zhvillimit
të rregullativës anti-diskriminuese dhe strukturimit të organit të speciali-
zuar për barazi në Republikën e Maqedonisë.

39
 3. SITUATA NË MAQEDONI72

Promovimi i barazisë dhe ndalesa për diskriminim janë ngritur në

nivel më të lartë në legjislacionin e Republikës së Maqedonisë.
Barazia përmendet në Preambulën e Kushtetutës së Republikës
së Maqedonisë; në nenin 9 “Qytetarët e Republikës së Maqedonisë janë
të barabartaë në liritë dhe t drejtat pavarësisht nga gjinia, raca, ngjyra
e lëkurës, prejardhjes nacionale dhe sociale, bindjen politike dhe fetare;
pozitën pronore dhe shoqërore. Qytetarët para Kushtetutës dhe ligjeve
janë të barabartë”; në nenin 29, ku vërtetohet gëzimi i të drejtave dhe
lirive themelore të huajve në territorin e Republikës së Maqedonisë;
neni 32, ku garantohet abarzia lidhur me të drejtat nga puna dhe të
punës; nenet 35, 40, 42 dhe 48, ku garantohet kujdesi i veçantë i shtetit
për grupe të caktuara të ndjeshme; neni 44, ku garantohet barazia në
shkollim; neni 50, ku garantohen të drejtat për mjetin efektiv juridik në
mbrojtjen e të drejtave dhe lirive; neni 54 alineja 3, me të cilin vërte-
tohet se kufizimi i lirive dhe të drejtave nuk mund të jetë diskriminues
në bazë të gjinisë, racës, ngjyrës, gjuhës, fesë, prejardhjes nacionale ose
sociale, pozitës pronore ose shoqërore; si dhe amendamentet IV-XVIII të
Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë me të cilat rregullohet barazia
72 Në shtojcë janë dhënë dy ankese, ku është bërë pasqyrë e rregullativës ligjore në
Republikën e Maqedonisë, e cila merret me mbrojtjen nga diskriminimi. Një nga shto-
jcat paraqet pjesë nga analiza që është bërë në kuadër të hulumtimit të OJQ, derisa
analiza tjetër është dokument i përgatitur nga ana e organit shtetëror. Mes shtojcave
ekziston dallim në qasjen deh analizën, zgjedhjen e neneve që janë përpunuar dhe për-
fundimet që janë sjellë. Me qëllim të paraqitjes sa më objektive të kornizës ligjore që
ekziston për momentin në Republikën e Maqedonisë, mendojmë se është e dobishme
të ketë qasje në të dy tekstet. Shiko në ANEKSIN 2 për pasqyrën e ligjeve ku trajtohet
diskriminimi në Republikën e Maqedonisë, e marë nga: Analiza e rregullativës ligjore
e marrë nga: Najçevska M., Todorovski S., (2009), Doracak-eliminimi i diskriminimit
në bazë të përkatësisë etnike, vlerat e përbashkëta, Shkup Shiko ANEKSIN 3: Pasqyrë e
rregullativës ligjore në Republikën e Maqedonisë që e trajton diskriminimin e përgatitur
nga Ministria e Punës dhe Politikës Sociale: http://209.85.135.132/search?q=cache:
i--vIKzeW0kJ:www.mtsp.gov.mk/WBStorage/Files/informacija_antidiskriminacija_mk.d
oc+анкетна+комисија+дискриминација&cd=17&hl=en&ct=clnk

41
 e pjesëtarëve të bashkësive etnike dhe parashihet përfaqësimi i tyre i
drejt në jetën publike.
Dispozitat kushtetuese janë përpunuar në shumë ligje dhe akte
nënligjore në fusha të ndryshme.73
Për momentin, edhe krahas diapazonit të gjerë të marrëveshjeve
të ratifikuara nga kjo fushë, si dhe dispozitat kushtetuese me të cilat
identifikohen parimet e barazisë dhe jo diskriminimit, në Republikën
e Maqedonisë në zgjidhje të caktuara ligjore, nuk është siguruar ko-
rniza adekuate ligjore për prakticizmin e barabartë të drejtave dhe lirive
themelore nga ana e të gjithë qytetarëve dhe në çdo situatë dhe nuk
është siguruar mekanizëm adekuat dhe lehtë i kapshëm për sanksioni-
min e diskriminimit.
Kjo në pamje është e kundërt me nivelin shumë të lartë të mbro-
jtjes që parashihet me Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë, sipas
të cilit “Çdo qytetar mund të thirret në mbrojtjen e lirive dhe të drejtave
të caktuara me Kushtetutë para gjykatave dhe para Gjyqit kushtetues së
Republikës së Maqedonisë në procedurën e bazuar mbi parimet e pri-
oritetit dhe urgjencës. Garantohet mbrojtja gjyqësore të ligjshmërisë të
akteve individuale të organeve shtetërore dhe të institucioneve tjera që
kryejnë autorizime publike”.74
Pavarësisht nga kjo, krahas nivelit të lartë të mbrojtjes nga diskri-
minimi, qytetarët e Republikës së Maqedonisë shumë shpesh vendosin
të kërkojnë mbrojtje gjyqësore dhe të reagojnë në forma të ndryshme të
diskriminimit në jetën e përditshme. Si sqarim për situatën e tillë faktike
mund të ofrojmë disa shkaqe (cilat dalin nga vetë legjislacioni ose janë
pjesë e praktikës së realizimit të këtij legjislacioni).
E para që bie në sy është kufizimi i mbrojtjes nga diskriminimi
që është vendosur në vetë dispozitat e Kushtetutës. Pikërisht, siç është
dhënë në nenin 50 nga Kushtetuta, mbrojtja gjyqësore ka të bëjë me
“ligjshmërinë e akteve individuale të organeve shtetërore dhe të institu-
cioneve tjera që kryejnë autorizime publike”. Kjo do të thotë se qytetarët
nuk mund të kërkojnë mbrojtje nga diskriminimi kur diskriminimi është
bërë nga cili do qoftë jashtë institucioneve që kryejnë autorizime pub-
like (firma private, ofrues privat të shërbimeve, pronarë të objekteve
private të cilët kanë funksion publik, gjegjësisht publikisht shfrytëzohen
etj.)75
73 Shih në ANEKSIN 2 dhe në ANEKSIN 3
74 Neni 50 nga Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë
75 Këtë komentim e ka dhënë edhe vetë Gjyqi kushtetues në përcaktimin e kompe-
tencës së tij në veprimin sipas kërkesës për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut
dhe qytetarit (http://www.usud.gov.mk/domino/WEBSUD.nsf/Glaven?OpenFrameSet)

42
 Gjyqi kushtetues

Sipas Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë, edhe Gjyqi kush-
tetues “i mbron liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit që kanë të
bëjnë me lirinë e besimit, vetëdijes, mendimit dhe shprehjen publike të
mendimit, shoqërimit politik dhe veprimin dhe pengimin e diskrimin-
imit të qytetarëve në bazë të gjinisë, racës, përkatësisë fetare, nacionale,
sociale dhe politike”.76 Kjo mbrojtje është e kufizuar në gjashtë bazat
e përmendura të diskriminimit të mundshëm, në bazë është shumë e
ngadalshme dhe ka të bëjë me veprimin e autoriteteve publike.77
Në periudhën 1996-2009 janë parashtruar 250 iniciativa për
vlerësimin e kushtetutshmërisë së ligjeve dhe akteve, me të cilat bëhet
diskriminim. Nga këto 250 iniciativa, në 30 raste Gjyqi kushtetues ka
nisur procedurë. Vetëm në një rast është vërtetuar diskriminimi.78

Avokati i Popullit

Avokati i Popullit është institucion i cili gjithashtu në kuadër të

obligimit që t’i mbrojë të drejtat dhe liritë e qytetarëve ka ingjerenca
të kujdeset për rastet e diskriminimit “Avokati i Popullit është organ i
Republikës së Maqedonisë i cili i mbron të drejtat kushtetuese dhe lig-
jore të qytetarëve dhe të gjithë personave tjerë kur ato i shkelen me
akte, veprime dhe realizimin e veprimeve nga organet e autoriteteve
76 Neni 110 nga Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë
77 Sipas Kushtetutës, Gjykaza kushtetuese i mbron liritë dhe të drejtat e njeriut
dhe qytetarot të cilat kanë të bëjnë me lirinë e besimit, vetëdijes, mendimit dhe
shprehjes publike, shoqërimit politik dhe veprimin dhe ndalimin e diskriminimit të
qytetarëve në bazë të gjinisë, racës, përkatësisë fetare, nacionale, sociale dhe politike.
Për dallim nga kontrolli abstrakt normativ, lënda e vlerësimit në kuadër të kësaj kom-
petence janë aktet individuale dhe veprimet e organeve të pushtetit për të cilat qytetari
mendon se i janë shkelur njëra nga të drejtat kushtetuese të përmendura më lartë.
Krahas kërkesës indirekte (ankesës kushtetuese) për mbrojtje të drejtave të shkelura me
akt ose veprim individual, karakteristika e dytë e kësaj kompetence është se lënda e
kontestimit mund të jetë jo vetëm akt drejtues, por edhe vendim gjyqësor në cilëndo
instancë. Pa marrë parasysh që vendosja e kësaj kompetence me Kushtetutën nga viti
1991 parqet risi të rëndësishme në traditën e gjyqësisë kushtetuese në Republikën e
Maqedonisë, kufizimi i saj vetëm në tre grupet e përmendura të lirive dhe të drejtave
tregohet si pengesë serioze për futjen më të rëndësishme të Gjyqit në mbrojtjen indi-
rekte edhe të lirive dhe të drejtave kushtetuese të njeriut dhe qytetarit.
http://www.usud.gov.mk/domino/WEBSUD.nsf/Glaven?OpenFrameSet
78 http://www.usud.gov.mk/domino/WEBSUD.nsf/GlavenPola?OpenFrameSet

43
 shtetërore dhe nga organet dhe organizatat tjera që kanë autorizime
publike dhe i cili ndërmerr veprime dhe masa për mbrojtjen e parimeve
të jo diskriminimit dhe përfaqësimit adekuat dhe të drejtë të pjesëtarëve
të bashkësive në organet e autoriteteve shtetërore, organeve të njësive
të vetëqeverisjes lokale dhe institucioneve dhe shërbimeve publike”.79
Në propozim ndryshimet e Ligjit për Avokatin e Popullit nga viti 2009
propozohet edhe formimi i departamentit të veçantë për mbrojtje nga
diskriminimi.80
Mbrojtja të cilën e ofron Avokati i Popullit është e kufizuar në ve-
primet diskriminuese të organeve shtetërore. Në vitin 2008 deri te Avo-
kati i Popullit janë parashtruar 21 kërkesa për mbrojtje nga diskriminimi
(që paraqet 0,69% nga numri i përgjithshëm i parashtresave të shtruara
deri te ai). Në vitin 2007 janë shtruar 6 kërkesa (që paraqet 0,2% nga
numri i përgjithshëm i kërkesave të parashtruara atë vit), ndërsa në vi-
tin 2006 janë shtruar 10 kërkesa (ose 0,33% nga numri i përgjithshëm
i kërkesave). Ky numër mund të komentohet në mënyra të ndryshme.
Mund të bëhet fjalë për mungesë të plot të vetëdijes te qytetarët për
problemet e diskriminimit, mungesa e njohurisë nga ana e qytetarëve
për mundësinë e kërkesave të këtilla që të parashtrojnë para Avokatit të
Popullit, mund të thotë mosbesim te qytetarët ndaj institucionit Avokati
i Popullit kur bëhet fjalë për veprim në raste të diskriminimit, ose thjesht
mosbesim se ky institucion mund të bëjë diçka në drejtim të zgjidhjes së
problemit.
Në vitin 2008 Avokati i Popullit deri te Qeveria e Republikës së
Maqedonisë ka parashtruar iniciativë për ndryshimin e Ligjit për në-
punësit shtetëror për shkak të gjendjes së konstatuar të trajtimit jo të
barabartë (diskriminim) në pjesën e rrogave sipas raportit të punës së
kaluar.81
Komisioni anketues i përhershëm për mbrojtjen e lirive dhe të
drejtave të qytetarit82, Komisioni për mundësi të barabarta të grave dhe
79 Neni 2 nga ligji për Avokatin e Popullit, “Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë” nr. 60/03
nga data 22.09.2003. Me disa aspekte të mbrojtjes nga diskriminimi merren edhe
nenet 11, 13, 21, 28, 29, 33 и 36 nga ligji i njëjtë.
80 Propozim ligji për ndryshim dhe plotësim të Ligjit për Avokatin e Popullit http://
www.sobranie.mk/default.asp?Psearch=народниот&x=0&y=0
81 http://www.ombudsman.mk/default.aspx?menu=events&Lan=MK&GroupID=1&
EventID=177
82 Komisioni ka kryetar, tetë anëtarë dhe zëvendës të tyre. 
Komisioni i shqyrton çështjet që kanë të bëjnë me: 

44
meshkujve83 dhe Komiteti për marrëdhënie mes bashkësive.84
• çështjet parimore, propozimet dhe mendimet lidhur me realizimin e dispozi-
tave të Kushtetutës, ligjet dhe rregullat tjera me rëndësi për realizimin dhe mbrojtjen e
lirive dhe të drejtave të qytetarit; 
• shprehja e nevojës nga miratimi i ligjeve dhe rregullave tjera për shkak të
mbrojtjes më të plotë të lirive dhe të drejtave të qytetarit; 
• përcjellja, shqyrtimi dhe analiza e realizimit të akteve të ratifikuara ndërkom-
bëtare me të cilat rregullohet mbrojtja e lirive dhe të drejtave të qytetarit; 
• shqyrtimi i shkresave të qytetarëve dhe marrja e qëndrimeve për të njëjtat; 
• bashkëpunimi me organizata shkencore dhe profesionale nga fusha e mbro-
jtjes së lirive dhe të drejtave të qytetarit;
• bashkëpunimi me organe adekuate të huaja dhe ndërkombëtare nga fusha
e mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të qytetarit; dhe
• çështje të tjera që kanë të bëjnë me mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të
qytetarit.
Komisioni nuk mund të kryejë funksione hetuese ose gjyqësore.
Rezultatet e komisionit janë bazë për nisjen e procedurës për vërtetimin e
përgjegjësisë së bartësve të funksioneve publike. http://www.sobranie.mk/default.asp?
ItemID=B029F595A44B0049BB0C38372A2CEF54
83 Komisioni ka kryetar, dhjetë anëtarë dhe zëvendës të tyre.
Komisioni i shqyrton çështjet që kanë të bëjnë me:
• shqyrtimi i propozim ligjeve dhe rregullave tjera që i miraton Parlamenti
nga fusha e punës dhe politikës sociale, arsimi dhe shëndetësia, familja dhe kujdesi
për fëmijët, si dhe propozim-ligje të tjera dhe rregulla tjera nga aspekti i inkuadrimit të
konceptit gjinor në ato;
• shqyrtimi i propozimit të Planit nacional për aksion për mundësi të barab-
arta të grave dhe meshkujve;
• përcjellja e miratimit dhe aplikimit të masave themelore dhe të veçanta për
vendosjen e mundësive të barabarta të grave dhe meshkujve në t gjitha fushat e sekto-
rit publik dhe privat përmes raporteve të përgatitura nga Departamenti për avancimin
e barazisë mes gjinive pranë Ministrisë së Punës dhe Politikës Sociale;
• vëzhgimi i sistemit të masave për mënjanimin e trajtimit jo të barabartë të
grave dhe meshkujve përmes raporteve të përgatitura nga Departamenti për avanci-
min e barazisë mes gjinive pranë Ministrisë së Punës dhe Politikës Sociale;
• inicimi i miratimit dhe ndryshimit të ligjeve dhe rregullave tjera nga fusha e
mundësive të barabarta të grave dhe meshkujve;
• nxitja e bashkëpunimit mes organeve kompetente për çështje të cilat kanë
të bëjnë me mundësitë e barabarta të grave dhe meshkujve;
• informimi i rregullt i Parlamentit për të gjitha çështjet lidhur me barazitë e
barabarta të grave dhe meshkujve;
• bashkëpunimi me komisionet adekuate të vendeve tjera; dhe
• shqyrtimi çështjeve tjera që kanë të bëjnë me mundësitë e barabarta të
grave dhe meshkujve. http://www.sobranie.mk/default.asp?ItemID=988772D659F5C
F448B41939158D69EC
84 Komiteti për marrëdhënie mes bashkësive është organ punues i përhershëm i Parla-
mentit të Republikës së Maqedonisë. Vendosja e tij juridike dhe kompetencat e tija da-

45
 Komisioni anketues i Parlamentit për të drejtat e njeriut gjithash-
tu është mekanizëm mbrojtës para së cilit mund të shtrohet çështja e
diskriminimit, si dhe Komiteti për marrëdhënie mes bashkësive (organ
punues i Parlamentit të Republikës së Maqedonisë). Por, kompetencat
e të dy organeve, para së gjithash ka karakter politik dhe ata nuk janë
të autorizuar të sjellin zgjidhje meritore. Komisioni i përhershëm an-
ketues për të drejtat e njeriut ka kompetenca të veprojë vetëm në raste
lidhur me realizimin e kryerjes së funksioneve publike (“Rezultatet e
komisionit anketues janë bazë për inicimin e procedurës për vërtetimin
e përgjegjësisë së bartësve të funksioneve publike”)85, derisa Komiteti
për marrëdhënie mes bashkësive ka kompetenca shumë të ngushta që

lin nga Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, më saktë nga amendamenti XII. Sipas
këtij amendamenti, Komitetin e zgjedh Parlamenti i Republikës së Maqedonisë, ndërsa
e përbëjnë 19 anëtarë, të cilët nga nëntë janë nga radhët e deputetëve të Parlamentit,
maqedonas dhe shqiptarë dhe nga një anëtar prej deputetëve turq, vlleh, romë, serbë
dhe boshnjakë. Nëse ndonjëra nga bashkësitë nuk ka deputetë, atëherë Avokati i Pop-
ullit, pas konsultimeve me përfaqësuesit relevant të atyre bashkësive, do të propozojë
anëtarë tjerë të Komitetit. Në bazë të amendamentit të cekur kushtetues, në vitin 2002
u miratua vendimi për formimin e Komitetit për marrëdhënie mes bashkësive, ndërsa
në vitin 2007 u miratua Ligji për Komitetin për marrëdhënie mes bashkësive (“Gaze-
ta zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 150 nga 12.12.2007). Një nga detyrat
themelore të Komitetit është që t’i shqyrtojë çështjet që kanë të bëjnë me marrëd-
hëniet mes bashkësive dhe të jep mendim për zgjidhjen e tyre. Parlamenti është i obl-
iguar që t’i shqyrtojë mendimet dhe propozimet e Komitetit dhe të vendos rreth tyre. 
Kur flitet për Komitetin, kompetencat dhe obligimet e tija (më shumë shiko në Ligjin
që është dhënë), duhet të përmendet edhe amendamenti X nga Kushtetuta e Repub-
likës së Maqedonisë me të cilin zëvendësohet neni 69 nga Kushtetuta e Republikës së
Maqedonisë, me të cilin rregullohet procedura për votim, gjegjësisht është vendosur e
quajtura “Rregulla e Badenterit” për miratimin e ligjeve të cilat drejtpërdrejt i prekin
të drejtat e bashkësive nacionale. Në ligjin e përmendur shumë qartë dhe në mënyrë
laksative janë cekur se për cilat ligje bëhet fjalë, dhe shumë qartë përcaktohet e ash-
tuquajtura “Rregulla e Badenterit”, gjegjësisht si bëhet votimi për këto ligje. Komiteti
për marrëdhënie mes bashkësive me punën e deritanishme tregoi dhe u vërtetua si
organ punues i Parlamentit të Republikës së Maqedonisë, që ka rol të madh, por edhe
përgjegjësi në realizimin e të drejtave të përgjithshme dhe të veçanta të bashkësive
nacionale, gjegjësisht pjesëtarëve të bashkësive nacionale. Me këtë, Komiteti ka rol
të madh dhe kontribut në zhvillimin e dimensionit multikulturor dhe multietnik në
shoqërinë maqedonase, për bashkëjetesë të vërtetë të gjithë qytetarëve, e me këtë
edhe forcimin e demokracisë parlamentare në Republikën e Maqedonisë. http://www.
sobranie.mk/default.asp?ItemID=DAD7B87997BCD244ABFD3BBC24CF01DB
Për Komitetin për marrëdhënie mes bashkësive është miratuar Ligji i veçantë
Ligji për Komitetin për marrëdhënie mes bashkësive, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë
br. 150 nga 12.12.2007.
85 Neni 76 nga Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë.

46
të jep mendime për marrëdhëniet mes bashkësive etnike në Republikën
e Maqedonisë.86
Nga formimi e deri më sot, Komisioni i përhershëm anketues
u tregua si promotor i rëndësishëm i ideve lidhur me barazinë, luftën
kundër diskriminimit dhe mbrojtjen nga diskriminimi. Në mbledhjet e
këtij komisioni rregullisht marrin pjesë ekspertë dhe përfaqësues të orga-
nizatave joqeveritare dhe diskutohet për tema të cilat kanë rëndësi për
ndërtimin e legjislacionit anti-diskriminues në Republikën e Maqedo-
nisë. Në këto mbledhje është promovuar ideja për miratimin e ligjit për
mbrojtje nga diskriminimi, është promovuar edhe ideja për formimin e
organit të specializuar për barazi, ndërsa në shqyrtimin e propozimeve
të ligjeve të reja dhe propozimeve për ndryshimet e ligjeve stimulohet
aplikimi i perspektivës së jo diskriminimit.
Para Komisionit janë shtruar edhe një numër i madh i rasteve
individuale për të cilat komisioni ka nisur diskutim.87
Në këtë kuptim, Komisioni i përhershëm anketues mund të jetë
vegël e fuqishme në lobimin para Kuvendit në drejtim të promovimit të
barazisë dhe jo diskriminimit, por në kushtet e Republikës së Maqedo-
nisë ky bëhet instrument i kufizuar, para së gjithash i përdorur nga ana e
opozitës në funksion të vërejtjes së problemeve të caktuara para partive
në pozitë, dhe jo si përcaktim i vërtetë i deputetëve të cilët i përfaqë-
sojnë këto vlera. Ndikimi i këtij komisioni është i vogël dhe ai përbëhet
para së gjithash në mundësinë për hapjen e çështjeve të caktuara, por
jo edhe të përfshirjes së tyre të vërtetë në rendin e ditës ose zgjidhjen
adekuate.88
Komisioni për mundësi të barabarta të grave dhe meshkujve bëhet
promotor i barazisë gjinore dhe vendosi në rend dite çështje shumë të
rëndësishme nga kjo fushë. Veçanërisht aspekt i rëndësishëm në vepri-
min e këtij komisioni është hapja e komisioneve lokale në kuadër të një-
sive të vetëqeverisjes lokale89, si dhe inicimi i diskutimit për “mobingun”
në kuadër të mbledhjes parlamentare me rastin e ndryshimeve të Ligjit

86 Neni 78 nga Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë.

87 Për shembull: rasti i Skender Sadikoviq dhe Memet Dalilovski, romë të rrahur nga
policia në Kumanovë; Dënimi i fjalorit të urrejtjes lidhur me rastin e protestës së orga-
nizuar me titull “Sheshi liria” nga ana e studentëve të arkitekturës etj.
88 Për shembull: në fillim të vitit 2009 Parlamenti e refuzoi propozimin e Komisionit
të përhershëm anketues për miratimin e rezolutës për respektimin e lirive dhe të dre-
jtave themelore të njeriut dhe qytetarit të garantuara me Kushtetutën e Republikës së
Maqedonisë dhe të garantuara me të drejën ndërkombëtare.
89 Më shumë për këtë projekt, në http://undp.gordsys.net

47
 për marrëdhënie pune.90 Por, jashtë nga kompetencat e tija mbeti hapë-
sirë shumë e gjerë të rasteve individuale, mundësia që të ndikohet mbi
zbatimin praktik të zgjidhjeve ligjore, mungesa e strategjive dhe planeve
për arritjen e barazisë gjinore, si në kuadër të institucioneve shtetërore,
ashtu edhe në sektorin privat dhe mbikëqyrja lidhur me diskriminimin
gjinor dhe diskriminimin në bazë të gjinisë.
Komiteti për marrëdhënie mes bashkësive akoma faktikisht nuk
është profiluar si organ që lufton kundër diskriminimit dhe është në
funksion arritjes së barazisë më të madhe mes qytetarëve. Puna e tij e
deritanishme në masë të madhe është mbarësuar me përleshjet politike
mes partive në opozitë dhe atyre në pushtet. Në këtë kuptim, në masë të
madhe është rrezikuar edhe realizimi adekuat i idesë për formimin dhe
veprimin e komiteteve për marrëdhënie mes bashkësive në nivel lokal
(në njësitë e vetëqeverisjes lokale me përbërje të përzier etnike).

Kodi penal

Diskriminimi sanksionohet penalisht në Kodin penal në nenet

137 dhe 41792. Mundësia për ngritjen e procedurës në bazë të këtyre
91

neneve në Kodin penal në pamje paraqet dëshmi për nivelin më të lartë

të ndalesës dhe mundësisë për realizimin e nivelit më të lartë të mbro-
jtjes, por në praktikë kjo do të thotë mungesë e mekanizmave efikas që
qytetarët do të mund ta shfrytëzojnë në realizimin e të drejtave të tyre.
Pikërisht, procedura penale-juridike nënkupton procedurë të tillë ku bar-
ra e dëshmimit të veprës së kryer bie mbi atë që akuzon. Kjo do të thotë
grumbullim të dëshmive me të cilat padyshim do të dëshmohet faji,
udhëheqja e hetimeve adekuate dhe procedurë e gjatë gjyqësore. Nëse
merret parasysh se zakonisht viktima të diskriminimit janë njerëz të cilët
numërohen në pjesëtarë të grupeve të ndjeshme dhe të margjinalizuara
(qoftë bëhet fjalë për margjinalizim social ose statusor), atëherë qasja e
këtillë e bën që në fillim të pakapshëm këtë mekanizëm juridik. Kostoja
90 http://www.sobranie.mk/default.asp?pSearch=мобинг&image2.x=0&image2.y=0
91 Personi që diskriminon (merre ose kufizon të drejtë të caktuar, e cila është garantuar
me Kushtetutën e RM ose me konventë të ratifikuar ndërkombëtare) do të dënohet me
burg prej tre deri më tre vjet. Në rast se vepra është kryer nga person zyrtar derisa e ka
kryer detyrën, dënimi me burg është prej gjashtë muaj deri në pesë vjet.
92 E dënon diskriminimin racor ose tjetër te kryesit të cilët i kanë shkelur të drejtat
dhe liritë themelore të njeriut prej gjashtë muaj deri në pesë vjet. Ky nen i përfshinë
edhe ata të cilët i ndjekin organizatat pse personat individë për shkak të luftës së tyre
për barazi. Dënimi me burg prej gjashtë muaj deri në tre vjet është paraparë edhe për
personat të cilët promovojnë ide për supremacion racor të një race mbi tjetrën ose të
cilët promovojnë urrejtje racore dhe diskriminim.

48
e vetë procedurës parqet pengesë plotësuese për një numër të madh të
viktimave të diskriminimit.

Gjykatat e rregullta

Nuk ka të dhëna për procedurat në bazë të diskriminimit të cilat

janë udhëhequr para gjykatave të rregullta, qoftë të bëhet fjalë për ne-
net e cekura nga Kodi penal ose në bazë të dispozitave tjera ligjore,
gjegjësisht në bazë të Kushtetutës.

Përfundime

Shkaqet për gjendjen e tillë mund të identifikohen në:

 mungesa e definimit preciz të diskriminimit (as në formën e saj të
drejtpërdrejtë, e më pak në formën e saj indirekte);
 mungesa e formulimeve precize të bazave të ndryshme të mund-
shme të diskriminimit (në listën e hapur dhe më të gjerë të dhënë nga
Kushtetuta, e në pajtim me zhvillimin më të ri të legjislacionit ndërkom-
bëtar për të drejtat e njeriut);
 mungesa e definimit për shqetësimin si formë specifike të diskri-
minimit;
 mungesa e definimit preciz dhe të unifikuar të diskriminimit pozi-
tiv (situatat ku ndalesa e veprimit ndryshme nuk trajtohet si diskrimin-
im), gjegjësisht aksion afirmativ;
 mungesa e parimeve të përgjithshme të cilat njëlloj mund të ap-
likohen në kontekst të legjislacionit më të gjerë nacional;
 mungesa e specifikave të vërtetimit të përgjegjësisë në rastet e
diskriminimit dhe përcaktimi i peshës së dëshmimit karakteristik vetëm
për rastet e diskriminimit;
 mungesa e mekanizmave për mbrojtje të viktimave nga vik-
timizimi dhe mbrojtja e parashtruesit të ankesës (padisë) nga dënimi për
shkak të qëllimeve të dhëna në ankesë (padi).

49


REKOMANDIME

Në përpunimin e legjislacionit anti-diskriminues në Republikën

e Maqedonisë duhet të niset nga rekomandimet e përgjithshme të EKRI
për përpunimin e legjislacionit të tillë dhe për formimin e organit të spe-
cializuar për barazi. Në këto rekomandime janë dhënë drejtimet krye-
sore dhe është skicuar korniza vlerë, e cila si minimale duhet të aplikohet
në përpunimin e legjislacionit nacional që merret me diskriminimin.93
Në qasjen e përgjithshme, kujdes i veçantë duhet t’i kushtohet çështjeve
lidhur me:
 shkarkimi i të gjitha ligjeve tjera nga gjeneralisimi i definimit të
diskriminimit dhe mekanizmave mbrojtëse lidhur me atë;
 specifikimi i aspekteve të veçanta karakteristike për fusha të cak-
tuara në rregullativën ligjore lidhur me atë fushë;
 barazimi përmbajtjesor dhe terminologjik në legjislacion;
 realizimi i mbrojtjes efektive ligjore me definim institucional të
qartë dhe mekanizëm konkret të mbrojtjes ligjore;
 promovimi i aksionit pozitiv që duhet ta sigurojë barazinë dhe
realizimin e barabartë të drejtave dhe lirive të gjithëve.
Në kontekst të definimit të diskriminimit, e kthejmë vëmendjen
në diskriminimin e fshehur (indirekt). Pikërisht, problem i veçantë lidhur
me diskriminimin është ai se shpesh diskriminimi është i fshehur (nuk
manifestohet si i hapur, agresiv, diskriminimin që njihet, por në një sërë
veprimesh të cilat në pamje janë veprim i njëjtë me njerëzit) dhe vështirë
mund të njihet. Veçanërisht e vështirë është situata kur bile as viktimat e
sjelljes diskriminuese nuk e njohin diskriminimin. Kjo shpesh ndodh në
shoqëri me traditë shumë të fuqishme, përcaktim religjioz të një pjese të
madhe të popullatës ose marrëdhënie të fuqishme patriarkale në nivel
të familjes dhe bashkësisë më të gjerë familjare94. Baza kulturore-tradi-
cionale e cila ekziston në Republikën e Maqedonisë (si në tërësi, ashtu
edhe lidhur me bashkësi të caktuara etnike) jep mundësi për fshehjen

93 ECRI general policy Recommendation n°7 On national legislation to Combat rac-

ism and racial Discrimination (http://www.centrodirittiumani.unipd.it/a_temi/razzismo/
coe/ecrirecc7.pdf)
94 Në shoqëri të tilla, shumë shpesh mungon perceptimi i diskriminimit në bazë të
gjinisë, orientimit seksual dhe moshës.

50
e diskriminimit dhe pa mundësinë e prakticizmit të vërtetë të barazisë,
gjegjësisht kjo e vështirëson sanksionimin e shkeljes së të drejtës. Këtë
në masë të madhe e vërtetojnë hulumtimet e qëndrimeve të qytetarëve
ndaj diskriminimit të bërë gjatë viteve të kaluara.95
Republika e Maqedonisë ka mundësi në përpunimin e kornizës së
vet legale për luftë kundër diskriminimit t’i shfrytëzojë të gjitha përvojat
e deritanishme të shteteve të cilat tashmë kanë përpunuar një legjisla-
cion të tillë, si dhe të përvojave të përmbledhura në nivel rajonal (veça-
nërisht në kuadër të BE dhe të Këshillit të Evropës).
Në këtë kuptim, në bazë të analizës së bërë të standardeve dhe
praktikave të mira, mund të veçohen disa elemente të cilat duhet të
shfrytëzohen në formulimin e zgjidhjeve të reja ligjore dhe institucionale
në Republikën e Maqedonisë.
1. Rëndësinë që e ka ligji i këtij lloji, efikasiteti i tij dhe rezulta-
tet praktike drejt cilave duhet të orientohet janë në lidhje të drejtpër-
drejtë me procesin e miratimit të ligjit. Përvojat e Britanisë së Madhe
dhe pjesërisht të Bullgarisë në shfrytëzimin e konsultimeve të gjera në
procesin e përpilimit dhe miratimit të legjislacionit të tyre dhe transpar-
encës së pushtetit në formulimin përfundimtar të teksteve ligjore mund
të kontribuojë në procesin e miratimit të legjislacionit në Republikën e
Maqedonisë.
2. Në vërtetimin e ekzistimit ose mosekzistimit të diskriminimit,
nuk bëhet fjalë vetëm për atë nëse është bërë dallim, por zakonisht
hulumtohet nëse kriteret e shfrytëzuara për dallim janë racionale dhe
objektive dhe nëse qëllimi që duhet të arrihet me këtë dallim është
legjitim në pajtim me marrëveshjet ndërkombëtare dhe përcaktimet
kushtetuese. Kjo nënkupton nevojën nga kufizim shumë i qartë mes kat-
egorive: “diskriminim pozitiv”, “përjashtime nga diskriminimi” dhe “ak-
sion pozitiv”.
3. Veçanërisht e rëndësishme është të diskutohet për jo diskri-
minimin lidhur me të drejtat ekonomike dhe sociale (për çka flasin për-
vojat në përpilimin e legjislacionit në Britaninë e Madhe, për shembull).
Vështirësitë socio-ekonomike janë bazuar në format e veçanta të diskri-
minimit dhe perceptohen si një nga shkaqet strukturore më komplekse
për diskriminim dhe për jo barazi.
95 Për shembull: Petroska-Beshka V., Najçevska M., (2009). “EUROBAROMETRI”
– MCMS; Promovimi i lirisë dhe besimit të religjionit në Republikën e Maqedonisë,
raport hulumtues, projekt i mbështetur nga IKV dhe Paks Kristi; Kufijtë e lirisë së zgjed-
hjes – pozita e bashkësive “gej” dhe lezbiane në Republikën e Maqedonisë, raport
hulumtues, 2002;

51
 4. E ngjashme me përvojën bullgare, edhe në Republikën e Bull-
garisë është e rekomanduar përpilimi i listës më të gjerë të bazave të dis-
kriminimit. Në këtë mënyrë do të lihej hapësirë jashtëzakonisht e ngushtë
për zgjidhjen e lirë të gjykatave lidhur me ekzistimin ose mosekzisti-
mit të bazave për diskriminim dhe do të sigurohej aplikim i kritereve
rreptësishtë të definuar. Qasja e tillë është e domosdoshme nëse kihet
parasysh niveli i ulët i njohurive dhe të vetëdijes të organeve gjyqësore
për diskriminimin dhe veprimin diskriminues dhe mungesa e përvojës
paraprake në këtë fushë. Me këtë qëllim, mund të shfrytëzohet zgjidhja
e Kartës për të drejta themelore të Bashkimit Evropian ku përmenden 17
baza të ndryshme të diskriminimit të mundshëm në të ashtuquajturën
“listë e hapur”, do të thotë listë që më tej do të zgjerohet.
5. Duhet të jepet definicion për diskriminimin i formuluar në
bazë të: Direktivave të BE nr. 2000/43/EC (direktivat racore të BE); Di-
rektivat e BE me të cilat vendoset trajtim i barabartë gjatë punësimit
dhe profesioneve nr. 2000/78/EC (direktivat për punësim të BE) dhe
Protokolli 12 drejt Konventës për të drejtat e njeriut dhe liritë themelore
të Këshillit të Evropës. Në formulimin e definicionit duhet të mbahet
llogari për rekomandimet e EKRI dhe për ndryshimet më të reja në ligjet
nacionale të shteteve anëtare të BE, të cilat e anticipojnë direktivën e re
për jo diskriminim, e cila duhet të miratohet në vitin 2010. Definicioni
mund të aplikohet në të gjitha ligjet dhe veprimin në sistemin legal në
sferën publike dhe private; parasheh mekanizma të sakta përmes cilave
viktimat e diskriminimit mund të marrin mbrojtje adekuate dhe efektive;
mundëson saktësim të aksionit afirmativ të shtetit (diskriminim pozitiv)
me qëllim të përdorimit të tij adekuat dhe pamundësinë e keqpërdor-
imit.
6. Në ligj është i nevojshëm definim shumë i saktë i termit
“shqetësim”. Me këtë definicion do të përfshihen raste të shumta të vep-
rimit diskriminues dhe të deprivilegjuar në sektorin publik dhe privat të
individëve dhe grupeve të njerëzve. Në rregullativën më të re ndërkom-
bëtare dhe në rregullativën nacionale të një numri të madh të shteteve
të demokracisë së zhvilluar perëndimore, përveç diskriminimit, përmen-
det edhe termi “harassment” (shqetësim, maltretim). Shqetësimi shpesh
definohet si formë e diskriminimit në kushte të sjelljes së padëshiruar
lidhur me bazat e tashmë përmendura, dhe të cilat për qëllim ose si
rezultat kanë shkeljen e dinjitetit të një personi të caktuar ose krijimin e
atmosferës kërcënuese, armiqësore, degraduese, poshtëruese ose frikë-
suese.96
96 Si shqetësim llogaritet edhe ngacmimi seksual, kërcënimi me diskriminim, ndjekja
dhe segragacioni racor, si dhe ndërtimi dhe mirëmbajtja e rrethimit arkitektonik që e

52
 7. Risi e re për rregullimin ligjor në Republikën e Maqedonisë
paraqet dallimi i diskriminimit të drejtpërdrejtë dhe indirekt.97
Ndalesa për diskriminimi indirekt është e rëndësishme për shkak
se racizmi i përgjithshëm dhe diskriminimi racor shpesh janë determinu-
ar në aspektin social dhe fitojnë forma më të fshehura. Për identifikimin
e diskriminimit indirekt së pari duhet të tregohet se dispozitat, kriteret
ose praktika do të mund të vendosnin persona me prejardhje të caktuar
racore ose etnike në pozitë të pavolitshme, do të thotë është e mjaf-
tueshme të tregohet se dispozitat shërbejnë për prodhimin e efektit të
pavolitshëm në krahasim me persona të tjerë. Krahasimi duhet të bëhet
në nivel grupor, por nuk është i nevojshëm caktimi i numrit të person-
ave të cilët do të mund të silleshin në pozitë të pavolitshme ose të ceket
numri i personave të atij grupi të cilët faktikisht janë sjellë në pozitë të
pavolitshme. Kjo direktivë lejon, por nuk insiston në ekzistimin e domos-
doshëm statistikor të dhënave që të paraqiten efektet e pavolitshme të
dispozitës, kriterit ose praktikës.
8. Risi e veçantë që duhet të gjejë vend në tekstin e ligjit është
formimi i një organi të veçantë që do të merrej me zbatimin e dispozi-
tave të reja. Formimi i një organi të tillë, gjithashtu paraqet pjesë nga
direktivat e formuluara nga ana e BE me qëllim të ofrimit të mbrojtjes
efektive nga diskriminimi dhe me qëllim të zhvillimit të mëtejshëm të
sistemit të vlerave të cilat duhet të sigurojnë atmosferë të jo diskrimin-
imit.98 Organi i specializuar për barazi duhet ta hapë luftën me diskri-

vështirëson qasjen e njerëzve me handikap në vendet publike, gjegjësisht mungesa e

adaptimeve adekuate për personat me handikap.
97 Në ligj si diskriminim i drejtpërdrejtë do të llogaritet çdo veprim jo i volitshëm (që
manifestohet si akt i dallimit, përjashtimit, restrikcionit ose parapëlqimit) që si rezultat
ka ose do të kishte privimin, prishjen ose kufizimin e njohjes, gëzimit ose prakticizmin
e barabartë të drejtave dhe liritë themelore të njeriut, në krahasim me trajtimin që e
ka pasur ose do ta kishte pasur person tjetër në kushte të njëjta ose të ngjashme Diskri-
minimi i drejtpërdrejtë nënkupton veprim aktiv që si pasojë kanë pozitat e ndryshme
të njerëzve në situatë konkrete. Diskriminimi indirekt është vendosja e një personi të
caktuar në pozitë jo të volitshme në krahasim me personat tjerë me miratimin e dispoz-
itave ose kritereve ose me marrjen e veprimeve të caktuara, të cilat sipas përmbajtjes
në pamje janë neutrale (dhe nuk ekziston arsyetim objektiv për miratimin e tyre ose
nuk ka qëllim legjitim për arritjen e së cilave ato janë adekuate dhe të domosdoshme)
Diskriminimi indirekt është në nivel të potencës ose krijimit të situatës ku mund të
paraqitet diskriminimi.
98 Më shumë për elementet e organit për barazi dhe përcaktimi i tij kornizë, në:
Najçevska M., (2009), Analiza komparative e karakteristikave thelbësore të organeve
për barazi në BE, QDNJZK, mbështetur nga BE dhe OSBE në kuadër të aktiviteteve të
projektit të PROGRES.

53
 minimin strukturor dhe institucional. Kjo luftë në asnjë rast nuk mund
të udhëhiqet vetëm përmes rasteve individuale, por duhet të kalojë në
fazë të analizave, statistikave, iniciativave për ndryshime të ligjeve dhe
ndërtimin e strategjive dhe planeve për arritjen e barazisë.
Aspekt i veçantë i veprimit të këtij organi duhet të jetë ndër-
timi i sistemit të zgjidhjes së situatave të diskriminimit jashtë gjykatave,
ndërmjetësimin, konsultimin dhe udhëzimet për veprim (në rast konkret
edhe në situata të mundshme). Drejtësia restorative dhe restitutive dhe
dëmshpërblimi i viktimës duhet të jenë në plan të parë në krahasim me
masat ndëshkuese dhe të drejtën retributive.
9. Ligji për mbrojtje nga diskriminimi duhet të përcillet me një
sërë dokumentesh, ciceronësh dhe doracakësh, të cilët do ta diseminojnë
dhe sqarojnë përmbajtjen e ligjit, do t’i afrojnë mekanizmat për mbrojtje
deri te qytetarët dhe do ta edukojnë opinionin më të gjerë. Miratimi i
ligjit gjithashtu duhet përcillet me trajnime të gjykatësve, avokatëve dhe
përfaqësuesve të institucioneve tjera, të cilët mund të paraqiten në rolin
e mbrojtësit të viktimave nga diskriminimi. Ky aspekt i veprimit është i
lidhur ngushtë me funksionet e organit për barazi dhe obligimi i push-
tetit që ta bëjë efektiv ekzistimin e ligjit.
10. Shteti duhet të vendoset maksimalisht në mënyrë pro aktive
lidhur me mbrojtjen nga diskriminimi, por më shumë lidhur me siguri-
min e kushteve për arritjen e barazisë për të gjithë. Ndalesa e diskrimin-
imit e paraqet qasjen negative ndaj problemit i cili që jashtëzakonisht i
rëndësishëm në luftën me diskriminimin, por sa shkon më pak llogaritet
edhe si i vetëm, gjegjësisht mënyrë e mjaftueshme e veprimit. Repub-
lika e Maqedonisë do të duhet shumë shpejt ta pranojë edhe qasjen
pozitive të ndërtimit të politikave të barazisë, stimulimin e zgjidhjeve
të cilat e sigurojnë dhe promovojnë diverisificitetin dhe krijimin e at-
mosferës së barazisë. Pikërisht qasja pozitive e menaxhimit të diversi-
ficitetit si mënyrë e arritjes së barazisë faktike dhe marrjen e qëndrimit
për zhvillimin e udhëheqjes me vetëdijen për diversifikimin (definimi i
mekanizmave të veçantë me të cilat ndikohet mbi pranimin e politikave
të barazisë në sektorin publik dhe privat) paraqesin element të rëndë-
sishëm në zhvillimin më të ri të legjislacionit anti-diskriminues në BE.
Në Maqedoni duhet t’i kushtohet vëmendje e veçantë “sektorit privat”.
Pikërisht organizatat, institucionet dhe objektet private në periudhën e
kaluar janë lënë anësh nga mundësia për mbrojtje nga akti i diskrimin-
imit. Nuk bëhet fjalë për fillimin e luftës së kryqëzatave kundër diskri-
minimit në sektorin privat, por është e nevojshme hapja e procesit të
trajnimit, ndihmës, konsultimeve dhe këshillimeve të cilat gradualisht

54
do të vendosen në kuadër të njohjes së diskriminimit, dëshira për di-
vercificitetin dhe gjetja e mekanizmave për promovimin dhe pranimin
e tij. Roli i shtetit në këtë proces është jashtëzakonisht i rëndësishëm, si
nga aspekti i kontrollit, ashti edhe nga aspekti i ndërtimit të sistemeve të
stimulimit dhe mbështetjes së praktikave të reja të dëshiruara.99
11. Veçanërisht e rëndësishme është të punohet në qasjen e me-
kanizmave për mbrojtje. Qasja duhet të shihet nëpër perspektivën e qa-
sjes më të thjeshtë fizike, qasja nga aspekti i financave dhe qasja që
është e lidhur me perceptimin e këtij organi si i pavarur. Pikërisht, pikër-
isht grupet e ndjeshme duhet ta perceptojnë organin për barazi dhe vetë
ligjin, si adekuate për plotësimin e nevojave dhe interesave të tyre dhe
të jenë të gatshme t’i shfrytëzojnë.
12. Diseminimi i njohurive, trajnimet dhe përgatitja e doracakëve
dhe ciceroneve në masë të madhe bëhen pjesë përbërëse e zhvillimit të
kornizës legale për luftë kundër diskriminimit në shumë shtete. Thjesht
miratimi i ligjit, pa angazhim të mëtejshëm serioz për diseminimin dhe
shfrytëzimin e tij, mund të paraqesë një nga problemet më të mëdha të
tij (me të cilin janë ndeshur shumë shtet të cilat tashmë kanë përvojë në
këtë fushë).
Mendojmë se ligji për mbrojtje nga diskriminimi është vetëm
pjesë nga korniza më e gjerë për luftë dhe kundërshtimit të diskrimin-
imit në Republikën e Maqedonisë, e cila duhet gradualisht të ndërtohet,
si me ligje të veçanta për barazi për grupet e ndryshme, ashti edhe me
ndryshimet e legjislacionit të përgjithshëm nacional.
Ky ligj do të paraqiste kontribut të madh të ligjshmërisë dhe të
kornizës institucionale për luftë kundër diskriminimit. Ai duhet t’i përm-
bajë definicionet e diskriminimit që deri më tani kanë munguar dhe
duhet të ofrojë plotësimin e domosdoshëm të zbrazëtirës që ekziston
mes definimit kushtetues të diskriminimit (që është shumë abstrakte
dhe e kufizuar) dhe veçanërisht dispozitave të veçanta ligjore, të cilat i
rregullojnë fusha të caktuara konkrete dhe të cilave u mungon sistemi
bashkues dhe mekanizmat mbrojtëse. Me plotësimin e kësaj materie jo
të përfshirë, Ligji jo vetëm që do ta lehtësojë luftën kundër diskrimin-
imit, por do të mundësojë kornizë juridikisht të orientuar edhe për ligjet
e ardhshme të Republikës së Maqedonisë.
Pasurimi i sistemit ekzistues i mbrojtjes edhe me një organ “organi
i specializuar për barazi” paraqet kusht të domosdoshëm për efektuimin
e dispozitave të ligjit. Institucioni i ri duhet të jep bazë të re në luftën
99 Këtu i kushtojmë vëmendje zgjidhjeve në Suedi dhe Britaninë e Madhe, të cilat
kanë arritur masat aktive t’i fusin në legjislacion.

55
 kundër diskriminimit në bashkëpunim, në planin e brendshëm, me
tashmë strukturat ekzistuese, si: gjykatat, prokurorinë, Avokatin e Popul-
lit, Komisionin e përhershëm anketues për të drejtat e njeriut, Gjykatën
kushtetuese dhe me organet tjera shtetërore. Në planin e jashtëm, do
të mund të vendos lidhje të drejtpërdrejtë, shkëmbimin e mendimeve
dhe bashkëpunimi me komisione të tilla për jo diskriminim të vendeve
anëtare të BE, duke paraqitur në njërën anë si pandan i tyre në Maqe-
doni, dhe nga ana tjetër duke kontribuar seriozisht në harmonizimin e
drejtësisë maqedonase me atë evropiane.
Ligji për mbrojtje nga diskriminimi nuk duhet të kuptohet si ligj i
cili është i kundërt me tashmë dispozitat e miratuara ligjore ose me ligjet
e veçanta për trajtim të barabartë në bazë konkrete, dhe të cilat janë në
proces të përpunimit. Përkundrazi, ky ligj duhet ta stimulojë miratimin
e dispozitave precize në fusha të caktuara dhe është komplementar me
zgjidhjet e reja të propozuara në drejtim të arritjes së barazisë.

56
 ANEKSI 1
KRONOLOGJIA E ZHVILLIMIT TË POLITIKËS EVROPIANE
KUNDËR RACIZMIT DHE KSENOFOBISË

Deklarata e përbashkët për të drejtat themelore të nënshkruar

1977 nga Parlamenti, Këshilli dhe Komisioni Evropian
Parlamenti Evropian e miratoi raportin e parë të Komisionit an-
ketues për rritjen e fashizmit dhe racizmit në Evropë
Këshilli, Parlamenti Evropian dhe Komisioni e miratuan Dekla-
1986 ratën e përbashkët kundër racizmit dhe ksenofobisë
Karta e Bashkësisë për të drejtat themelore të punëtorëve e
përmend rëndësinë e luftës kundër çdo forme të diskriminimit,
duke përfshirë edhe diskriminimin të bazuar në gjini, ngjyrë,
1989 racë, të menduarit dhe besimin
Këshilli i Evropës e miratoi vendimin e Samitit në Mastriht, me të
cilin obligohet të veprojë “qartë dhe kategorikisht që t’i kundër-
vihet rritjes së racizmit dhe ksenofobisë”
Këshilli i Evropës e miratoi vendimin e Samitit në Dablin për
luftë kundër racizmit dhe ksenofobisë
Parlamenti Evropian e miratoi Raportin e dytë të Komisionit
anketues me thirrje për intensifikimin e aksioneve në nivel
1991 evropian
Komiteti evropian ekonomik dhe social e miratoi Vendimin
kundër racizmit, ksenofobisë dhe jo tolerancës fetare
Këshilli i Evropës e miratoi, në Samitin në Edinburg, rezolutën e
tretë kundër racizmit, duke u thirrur në “ndërmarrjen energjike
dhe efektive të masave në gjithë Evropën për kontroll të këtij
fenomeni, si përmes arsimimit, ashtu edhe përmes legjisla-
1992 turës”

57
 Parlamenti Evropian miratoi disa rezoluta kundër racizmit, kse-
nofobisë dhe rrezikut nga dhuna e ekstremistëve të djathë
Këshilli i Evropës, në Samitin në Kopenhagë, e miratoi deklaratën
e katërt me të cilën dënohet racizmi dhe ksenofobia. Në atë
theksohet se Këshilli “vendosi që t’i intensifikojë përpjekjet për
identifikimin dhe çrrënjosjen e sfidave” të racizmit dhe u an-
gazhua “që të bëjë përpjekje të skajshme për t’i mbrojtur emi-
grantët, refugjatët dhe të tjerët nga dukuria dhe manifestimi i
1993 racizmit dhe jo tolerancës”
Në Samitin në Korfuz, Këshilli Evropës vendosi që ta formojë
Komisionin konsultativ kundër racizmit dhe ksenofobisë, i cili
duhet të përgatisë rekomandime konkrete në dobi të “tolerancës
dhe mirëkuptimit”
Në Samitin në Esen, Këshilli i Evropës kërkoi nga Komisioni “që
t’i shpejtojë diskutimet e veta”, veçanërisht në fushën e arsimimit
dhe trajnimit, informimit, mediave, policës dhe drejtësisë
Komisioni Evropian, në Librin e tij të bardhë për politikën soci-
ale, e kumtoi qëllimin e vet që të kryejë “presion për vendosjen
e dispozitës për autorizime të veçanta në Marrëveshjen për luftë
kundër diskriminimit racor”
Komisioni Evropian lëshoi kumtesë për politikën emigrante dhe
politikën ndaj azilantëve, ku kapitulli i fundit i kushtohet luftës
kundër diskriminimit racor dhe ballafaqimi me racizmin dhe
ksenofobinë
Parlamenti Evropian e miratoi rezolutën kundër racizmit dhe
ksenofobisë, duke e thirrur BE me direktivë t’u japë përforcim
1994 ligjor dispozitave ekzistuese në legjislaturën e shteteve anëtare

58
 Komisioni konsultativ i prezantoi raportet e veta përfundimtare
të cilat përmbanin spektër të gjerë të rekomandimeve për ak-
sion në prag të takimit të Këshillit të Evropës në Kanë
Këshilli i Evropës kërkoi nga Komisioni konsultativ që ta zgjerojë
punën e vet dhe në bashkëpunim me Këshillin e Evropës t’i hu-
lumtojë efektet e mundshme nga formimi i qendrës mbikëqyrëse
evropiane për racizëm dhe ksenofobi
Parlamenti Evropian miratoi dy rezoluta kundër racizmit, kse-
nofobisë dhe antisemitizmit, duke u angazhuar për sigurimin e
mundësive të barabarta gjatë punësimit, pavarësisht nga mo-
sha, raca, gjinia, invaliditeti ose besimi
Këshilli për punë sociale dhe Këshilli për arsimim miratuan rezo-
lutë për luftë kundër racizmit gjatë punësimit dhe punëve so-
ciale, gjegjësisht sistemit arsimor
Komisioni Evropian, më 13 dhjetor 1995, në kumtesën e vet
kundër racizmit, ksenofobisë dhe antisemitizmit propozoi që
Këshilli ta miratojë vendimin për shpalljen e vitit 1997 si “Vit
evropian kundër racizmit”, me çka do ta theksojë vendosmërinë
e vet që të ndërmerr aksion për luftë kundër racizmit, ksenofo-
1995 bisë dhe antisemitizmit
Komisioni konsultativ e kreu studimin për efektet e mundshme
nga formimi i qendrës mbikëqyrëse evropiane për racizëm dhe
ksenofobi (EUMC) dhe kërkoi leje nga Këshilli i Evropës që të
vazhdojë me punën e vet deri te formimi i tij
Këshilli i Evropës dhe përfaqësuesit e shteteve anëtare e mirat-
uan Vendimin për shpalljen e vitit 1977 si “Vit evropian kundër
racizmit”
Këshilli, në bazë të nenit K.P. nga Marrëveshja e Bashkimit Evro-
pian, e miratoi të ashtuquajturin Aksion i përbashkët /96/443/
ЈHА nga 15 qershori i vitit 1996 për inkuadrim në luftën kundër
1996 racizmit dh ksenofobisë

59
 “Vit evropian kundër racizmit”
Këshilli i Evropës e miratoi Rregullativën nr. 1035/97, dhe e
themeloi Qendrën mbikëqyrëse evropiane kundër racizmit dhe
ksenofobisë (EUMC)
Marrëveshja nga Amsterdami, i harmonizuar më 17 qershor nga
liderët politik të Bashkimit Evropian, u nënshkrua më 2 tetor
1997 1997
Komisioni Evropian, në kumtesën e vet nga 25 marsi 1998 lid-
hur me “Planin aksionar të Vjenës ,kundër racizmit”, i theksoi
mënyrat më të volitshme për zbatimin e dispozitave nga Mar-
rëveshja e Amsterdamit në fushat e lirisë, sigurisë dhe drejtë-
1998 sisë

1999 U miratua programi nga Tampere

U miratua Direktiva për barazi racore (2000/43/EC) dhe Direk-
2000 tiva për barazi gjatë punësimit (2000/78/EC)
Komisioni e prezantoi propozimin për vendimin kornizë me
qëllim të harmonizohen ligjet dhe normat e shteteve anëtare
2001 kundër ofendimeve raciste dhe ksenofobie
Këshilli i Evropës vendosi ta zgjerojë mandatin e EUMC që t’i
2003 përfshijë edhe të drejtat themelore
Libri i gjelbër për barazi dhe jo diskriminim në BE-në e zgjeruar
[CОМ (2004) 379 e kryer – nuk është shpallur në gazetën zyr-
tare];
Këshilli i Evropës, në mbledhjen e tij më 4/5 nëntor, e miratoi
programin e Hagës

Këshilli JHA, më 19 nëntor 2004, i miratoi Parimet themelore

të përbashkëta për integrim të shtetasve të vendit të tretë [Do-
kumenti i Këshillit nr. 14615/05];

Komisioni e botoi botimin e parë të “Ciceroni për krijues të poli-

2004 tikave dhe praktikuesve për çështje të integrimit”

60
 Kumtesë nga Komisioni deri te Këshilli, Parlamenti Evropian,
Komiteti ekonomik dhe social evropian dhe deri te Komiteti i
rajoneve nga 1 qershor 2005 – “Jo diskriminimi dhe mundësi të
barabarta për të gjithë – Strategjia kornizë” [CОМ (2005)224
– nuk është shpallur në Gazetën zyrtare]
Komisioni Evropian e shpalli Planin e vet aksionar pesëvjeçar
për liri, drejtësi dhe siguri
Komisioni e paraqiti propozimin e vet për miratimin e rregulla-
tivës dhe vendimin e Këshillit për themelimin e agjencisë për të
drejta themelore

Komisioni e prezantoi kumtesën “Agjenda e përbashkët për in-

tegrim – Korniza për integrim të shtetasve të vendit të tretë në
2005 Bashkimin Evropian” [CОМ (2005) 389 ka përfunduar]
Vendimi për shpalljen e vitit 2007 si Viti evropian për mundësit
të barabarta për të gjithë

Komisioni e prezantoi Raportin e vet vjetor për imigrim dhe

2006 integrim [SEC (2006) 892]

2007 u shpall si Viti për mundësi të barabarta (NM).

61
 ANEKSI 2
PASQYRË E GJENDJES EKZISTUESE
NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË

Diskriminimi është prezent në Kushtetutë dhe në rregullativën

ligjore të Republikës së Maqedonisë.
Kushtetuta e RM, në kapitullin II, e garanton barazinë e qytetarëve
dhe e ndalon kufizimin e lirive dhe të drejtave në më shumë baza (në
listën e mbyllur të bazave të mundshme).100 Me amendamentet e Kush-
tetutës nga viti 2001101, u vendos diskriminimi pozitiv – me parimin e
përfaqësimit adekuat dhe të drejtë të pjesëtarëve të bashkësive, me çka
theksohet karakteri multietnik dhe përcaktimi strategjik për realizimin e
të drejtave të pjesëtarëve të bashkësive.
Dispozita anit-diskriminuese ka në Ligjin për gjykatat102:
- secili ka të drejtë për qasje të barabartë para gjykatave në mbro-
jtjen e të drejtave të njeriut dhe interesat e bazuara juridikisht103;
- gjatë zgjedhjes së gjyqtarëve dhe gjykatësve-anëtarë jurie, nuk
guxon të ketë diskriminim lidhur me gjininë, racën, ngjyrën e lëkurës,
prejardhjen nacionale ose sociale, bindjen politike de religjioze dhe poz-
itën pronore ose shoqërore104;
- shkelja e parimit të jo diskriminimit në çfarëdo baze nga ana e
gjykatësit llogaritet për shkelje të rëndë disiplinore për të cilën ngrihet
procedurë për përgjegjësi disiplinore të gjykatësit për shkarkim.105

100 Neni 9 – “Qytetarët e Republikës së Maqedonisë janë të barabartë në liritë dhe të

drejtat, pavarësisht nga gjinia, raca, ngjyra e lëkurës, prejardhja nacionale dhe sociale,
bindja politike dhe religjioze, pozita pronore dhe shoqërore.
Qytetarët para Kushtetutës dhe ligjet janë të barabartë”.
Neni 54 – “Kufizimi i lirive dhe të drejtave nuk mund të jetë diskriminuese në bazë të
gjinisë, racës, ngjyrës së lëkurës, gjuhës, fesë, prejardhjes nacionale ose sociale, pozitën
pronore ose shoqërore” (Kushtetuta e RM, Gazeta zyrtare e RM 52/1991),
101 Amendamentet IV – XIX e Kushtetutës së RM (Gazeta zyrtare e RM 91/2001),
102 Neni 3 nga Ligji për gjykatat: “Qëllimet dhe funksionet e pushtetit gjyqësor përf-
shijnë: […] sigurimin e barazisë, jo diskriminimit mbi cilëndo qoftë bazë dhe [...]”
(Gazeta zyrtare e RM 58/2006)
103 Neni 6 nga Ligji për gjykatat
104 Neni 43 paragrafi 1 nga Ligji për gjykatat
105 Neni 76 paragrafi 1 alineja 3 nga Ligji për gjykatat

62
 Me Ligjin për prokurorinë publike është vërtetuar se:
- “prokurori publik në kryerjen e funksionit siguron barazi para
ligjit, pavarësisht nga gjinia, racës, ngjyrën e lëkurës, prejardhjen nacio-
nale dhe sociale, bindjen politike dhe religjioze dhe pozitën pronore-
shoqërore”106;
- Është vërtetuar mbikëqyrja mbi punën dhe të vepruarit sipas
lëndëve konkrete me qëllim të vërtetimit të shkeljes së parimit të jo dis-
kriminimit mbi cilëndo bazë, dhe nëse e njëjta vërtetohet, do të lloga-
ritet për shkelje të rëndë disiplinore”107;
- ligji rreptësishtë e ndalon diskriminimin gjatë zgjedhjes së proku-
rorit publik dhe e garanton parimin e përfaqësimit adekuat dhe të dre-
jtë.”108
Me Ligjin për noterinë është garantuar statusi i veçantë i per-
sonave të shurdhër dhe memecë në procedurat para noterëve në Re-
publikën e Maqedonisë, gjegjësisht u garantohet mbrojtje adekuate të
personave me nevoja të veçanta.109 Gjithashtu, pjesëtarëve të bashkësive
u garantohet e drejta për përkthyes.110
Në Kodin penal të Republikës së Maqedonisë:
- inkriminohet shkelja e barazisë së qytetarëve në bazë të dallimit
të gjinisë, racës, ngjyrës, prejardhjes nacionale dhe sociale, bindjes poli-
tike dhe fetare, pozitës pronore dhe shoqërore, gjuhës ose cilësi ose
rrethanë tjetër individuale111;
- dënohet shkelja e të drejtës së përdorimit të gjuhës ose alfa-
betit112;
- inkriminohen veprimet e diskriminimit me vepra të shumta
penale: tortura dhe veprim ose dënim tjetër i ashpër, jonjerëzor ose
poshtërues113, kërcënimi i sigurisë,114 ofendimi,115 shkaktimi i urrejtjes
nacionale, racore dhe fetare, ndarja dhe jotoleranca,116 krime kundër

106 Neni 5 paragrafi 2 nga Ligji për prokurorinë publike (Gazeta zyrtare e RM
150/2007)
107 neni 21 paragrafi 3 alineja 8 dhe neni 69 nga Ligji për prokurorinë publike
108 neni 43 nga Ligji për prokurorinë publike
109 nenet 42, 48, 52, 53, 56 nga Ligji për noterinë (Gazeta zyrtare e RM 55/2007)
110 neni 38 paragrafi 6, nenet 54, 56 nga Ligji për noterinë
111 neni 137 nga KP (Gazeta zyrtare e RM 37/1996, Teksti i pastruar 2004, ndry-
shime)
112 neni 138 nga KP
113 neni 142 nga KP
114 neni 144 nga KP
115 neni 173 nga KP
116 neni 319 nga KP

63
 njerëzimit,117 miratimi ose jomiratimi i gjenocidit, krime kundër njerëzim-
it ose krime lufte,118 si dhe organizimi i grupit dhe nxitja e kryerjes së
gjenocidit dhe krimeve të luftës119;
- diskriminim racor ose tjetër janë inkriminuar në nenin 417 nga
KP ;120

- fushat e veçanta gjithashtu të përfshira me inkriminimin e vep-

rimeve – kur shkelet e drejta për marrëdhënie pune të gruas, rinisë ose
invalidëve121, kur bëhet braktisja dhe përdhunimi i personit të pafuq-
ishëm122, përdhunimi i fëmijës ose veprim tjetër seksual mbi fëmijën me
keqpërdorimin e zhvillimit të tij shpirtëror, braktisja e fëmijës së pafuq-
ishme, si dhe tregtia me person të mitur123;
- pjesë nga veprat penale kur janë kryer me persona të mitur ose
persona të pafuqishëm janë të ashtuquajtur “formë kualifikuese të ve-
prës penale”, gjegjësisht vjen deri te sanksionimi më i rëndë124.
Ligji për të drejtën e të miturve ua garanton respektimin e pari-
meve të përfaqësimit adekuat dhe të drejtë pjesëtarëve të bashkësive në
RM125. Ligji e kodifikon këtë materie, gjatë së cilës status të veçantë kanë
fëmijët në rrezik, gjegjësisht të gjithë ata për shkaqe familjare, shëndetë-
sore ose sociale kanë nevoja të veçanta për kujdesin dhe veprimin të in-
stitucioneve kompetente. Risi në ligj është veprimi i veçantë me fëmijët
– viktima të veprave penale – dhe vendosja e Fondit për dëmshpërblim
të fëmijëve - viktima.
Ligji për procedurë penale përmban dispozita ku është vërtetuar
se:
- personat e thirrur, të arrestuar ose të privuar nga liria duhet men-
jëherë të informohen në gjuhën të cilën e kuptojnë për të gjitha rrethanat
e arrestimit,126 ndërsa “në procedurën penal ndonjë gjuhë tjetër zyrtare
që e flasin më së paku 20% të qytetarëve dhe alfabetin e tij që përdoret
në pajtim me këtë ligj”127;
117 neni 403 – а nga KP
118 neni 407-а nga KP
119 neni 316 – nga KP
120 neni 417 nga KP
121 neni 166 nga KP
122 nenet 135 dhe 187 nga KP
123 neni 188, 200 dhe 418 – g nga KP
124 nenet 190, 191, 192, 193, 194, 197, 198, 201, 204, 418-b nga KP
125 neni 144 nga Ligji për të drejtën e të miturve (Gazeta zyrtare e RM 87/2007)
126 neni 3 paragrafi 1 nga Ligji për procedurë penale (Gazeta zyrtare e RM 15/1997,
Teksti i pastruar 2005)
127 neni 6 nga Ligji për procedurë penale

64
- sigurohet përkthimi në procedurë nëse palët, dëshmitarët dhe
pjesëmarrësit në procedurë nuk kuptojnë ose e flasin gjuhën në të cilën
udhëhiqet procedura128;
- shkelja e dispozitave për përdorimin e gjuhës në procedurë
paraqet shkelje thelbësore për të cilën aktgjykimi mund të refuzohet me
ankesë129;
- për të drejtat e personave të privuar nga liria me aftësi afariste
kujdesen përfaqësuesit e tyre ligjor130;
- nëse i akuzuari është person memec ose i shurdhër, ai duhet të
ketë mbrojtës që gjatë hetimit të parë131, derisa nëse ka cilësi të palës,
dëshmitarit ose pjesëmarrës tjetër në procedurë – i garantohet e drejta
të shprehet në mënyrë adekuate për gjendjen e tij.132
Me Ligjin për procedurë kontestuese vërtetohet se në procedurën
kontestuese:
- përdoret gjuhë tjetër zyrtare që e flasin më së paku 20% të
qytetarëve;
- përkthimi është garantuar për pjesëtar të ndonjë bashkësie i cili
si palë ose si pjesëmarrës tjetër në procedurë nuk e kupton ose nuk e flet
gjuhën maqedonase dhe alfabetin e tij cirilik133;
- memecëve dhe të shurdhërve u garantohet komunikimi ad-
ekuat ;
134

- shkelje thelbësore e dispozitave nga Ligji ekziston nëse gjyqi i ka

shkelur dispozitat për përdorimin e gjuhës në procedurë për çka aktgjy-
kimi mund të refuzohet me ankesë.135
Me Ligjin për procedurë të përgjithshme drejtuese gjithashtu është
garantuar përdorimi në procedurën drejtuese të ndonjë gjuhe tjetër që
e flasin më së paku 20% të qytetarëve, si dhe e drejta për përkthyes të
palëve dhe pjesëmarrësve tjerë në procedurë t cilët nuk janë shtetas të

128 nenet 7, 8 dhe 9 nga Ligji për procedurë penale

129 nenet 380 dhe 381 paragrafi 1, alineja 12 nga Ligji për procedurë penale
130 nenet 50 dhe 60 nga Ligji për procedurë penale
131 neni 66 nga Ligji për procedurë penale
132 neni 236 paragrafi 2, neni 343 paragrafi 6 nga Ligji për procedurë penale
133 nenet 6, 95, 96 и 97 nga Ligji për procedurë kontestuese (Gazeta zyrtare e RM
79/2005)
134 neni 230 paragrafi 2 dhe neni 231 paragrafi 4 nga Ligji për procedurë kon-
testuese
135 neni 342 paragrafi 1 ose 343 paragrafi 2 alineja 14 nga Ligji për procedurë kon-
testuese

65
 RM, ndërsa nuk e kuptojnë gjuhën maqedonase.136 Personave të shurd-
hër dhe memecë u garantohet komunikimi adekuat.137
Ligji për kryerjen e sanksioneve e ndalon “diskriminimin në bazë
të racës, ngjyrës, gjinisë, gjuhës, fesë, bindjen politike ose tjetër, prejard-
hjen nacionale ose sociale, lindjen, pozitën pronore dhe shoqërore ose
ndonjë status tjetër që ka personi ndaj të cilit kryhet sanksioni. Ndjenjat
religjioze, besimi personal dhe normat morale të personit ndaj të cilit
kryhet sanksioni duhet të respektohen”.138 Gjatë kësaj, Ligji u ka caktuar
obligim nëpunësve që obligimet e tyre t’i kryejnë pa diskriminim.139
Në pajtim me Ligjin për kundërvajtje, i akuzuari i cili është mbaj-
tur pse privuar menjëherë ka të drejtë të informohet në gjuhën e tij
amtare ose gjuhën që e kupton për shkaqet e mbajtjes.140
Me Ligjin për nëpunës shtetëror është caktuar se punësimi në
administratën shtetërore është në pajtim me parimin e përfaqësimit
adekuat dhe të drejtë të qytetarëve të cilët u takojnë të gjitha bashkë-
sive.141 Sistemi i rrogave dhe kompensimeve bazohet në parimin e bara-
zisë,142 dhe promovohet qasja e drejtë deri te vendet e punës në sektorin
shtetëror dhe seleksionimin në bazë të aftësive.
Me Ligjin për shoqatat e qytetarëve dhe fondacionet thotë se
“programet dhe veprimi i shoqatave të qytetarëve dhe fondacionet nuk
mund të drejtohen drejt […] nxitjes së urrejtjes dhe padurimit nacio-
nal, racor dhe fetar.143 Me Ligjin parashihet mundësia për themelimin e
shoqatave të huajve, organizata dhe fondacione të huaja dhe ndërkom-
bëtare.144
136 nenet 19, 61, 181 paragrafi 1 nga Ligji për procedurë të përgjithshme drejtuese
(Gazeta zyrtare e RM 38/2005)
137 nenet 182 и 183 nga Ligji për procedurë të përgjithshme drejtuese
138 neni 4 paragrafi 2 dhe 3 nga Ligji për kryerjen e sanksioneve (Gazeta zyrtare e
RM 2/2006)
139 neni 163 paragrafi 2 nga Ligji për kryerjen e sanksioneve: “Personat zyrtar obligi-
met e tyre duhet t’i kryejnë me nder dhe paanshmëri, pa qëllim të keq, pavarësisht
nga pozita, gjinia, raca, nacionaliteti, besimi fetar dhe bindjet politike të personave të
dënuar”.
140 neni 92 paragrafi 2, neni 95 paragrafi 3 nga Ligji për kundërvajtje të rendit publik
dhe qetësisë (Gazeta zyrtare e RM 66/297)
141 nenet 4, 14, 22 dhe 135 nga ligji për nëpunësit shtetëror (Gazeta zyrtare e RM
59/2000, Teksti i pastruar 2005)
142 neni 6 nga Ligji për nëpunësit shtetëror
143 neni 4 nga Ligji për shoqatat e qytetarëve dhe fondacioneve (Gazeta zyrtare e RM
31/1998)
144 nenet 66–71 nga Ligji për shoqatat e qytetarëve dhe fondacioneve

66
 Në dispozitat e përgjithshme të Ligjit për partitë politike vërteto-
het se “programi, statusi dhe veprimi i partive politike nuk mund të jetë
i drejtuar drejt […] nxitjes së urrejtjes dhe padurimit nacional, racor ose
fetar.”145 Ndalesa e çfarëdo diskriminimi në bazë të anëtarësimit ose jo
anëtarësimit në parti politike, dhe garantohet barazia e gjinive në qasjen
e funksioneve në partitë politike.146
Në Ligjin zgjedhor:
- është garantuar parimi i përfaqësimit adekuat dhe të drejtë gjinor
në organet zgjedhore147;
- në listën e kandidatëve për deputetë, si dhe në listat e kandi-
datëve për anëtarë të këshillave komunale dhe të këshillit të qytetit të
Shkupit në çdo tre vende të listës më së paku një vend ti takojë gjinisë
më pak të përfaqësuar148;
- gjatë realizimit të zgjedhjeve, gjuha zyrtare përveç maqedon-
ishtes, është edhe gjuha që e flasin më së paku 20% të qytetarëve në
komunën konkrete149;
- garantohet organizimi i fushatës zgjedhore, duke e realizuar
të drejtën e qasjes së barabartë dhe nën kushte të njëjta150 (kushtet e
barabarta janë garantuar edhe me prezantimin në media).151
Në Ligjin për vetëqeverisjen lokale152:
- risi kryesore është formimi i Komisionit për marrëdhënie mes
bashkësive153 si e obligueshme në komunat ku më së paku 20% nga
numri i përgjithshëm i popullatës i caktuar në regjistrimin e fundit të
kryer të popullatës janë pjesëtarë të një bashkësie të caktuar, dhe atë me
numër të njëjtë të përfaqësuesve nga çdo bashkësi e përfaqësuar në këtë
komunë. Komisioni i shqyrton çështjet të cilat kanë të bëjnë mes bash-
kësive të përfaqësuara në komunë dhe jep mendime dhe propozime për
mënyrat për zgjidhjen e tyre, ndërsa Këshilli i komunës është i obliguar
ti shqyrtojë dhe të sjell vendime lidhur me ato;
- gjatë punësimit, në administratën komunale dhe në shërbimet
publike të cilat i ka themeluar komuna do të mbahet llogari për për-
faqësimin adekuat dhe të drejtë të qytetarëve të cilët i takojnë të gjitha
145 neni 3 nga Ligji për partitë politike (Gazeta zyrtare e RM 76/2004)
146 nenet 4 и 5 nga Ligji për partitë politike
147 neni 21 nga Ligji zgjedhor (Gazeta zyrtare e RM 40/2006)
148 neni 64 paragrafi 5 nga Ligji zgjedhor.
149 neni 23, neni 31 paragrafi 4, nenet 58, 69, 90, 93 nga Ligji zgjedhor
150 nenet 70, 78 dhe 82 nga Ligji zgjedhor
151 neni 75 paragrafi 1 nga Ligji zgjedhor
152 “Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë” nr. 5, nga data 29.01.2002
153 neni 55

67
 bashkësive të përfaqësuara në komunë në të gjitha nivelet, si dhe respe-
ktimi i kritereve të profesionalizmit dhe kompetentes;
- Sipas nenit 90, gjuhë zyrtare, krahas gjuhës maqedonase dhe al-
fabetit të tij cirilik, është edhe gjuha dhe alfabeti të cilin e përdorin më
së paku 20% të banorëve në komunë, derisa për përdorimin e gjuhëve
dhe alfabetit të cilin e përdorin më së paku 20% të banorëve në komunë
vendos Këshilli i komunës.
Në Ligjin për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve154
në mënyrë më detajore është përpunuar diskriminimi në bazë të gjinisë
dhe seksit në numër të madh të fushave të jetës:
- Qëllimi i këtij ligji është promovimi i parimit të vendosjes së
mundësive të barabarta për femrat dhe meshkujt në fushën politike,
sociale, ekonomike, sociale, arsimore, si dhe në sferat tjera të jetës
shoqërore155;
- Ndalohet diskriminimi në bazë të gjinisë në sektorin publik dhe
privat në fushat e punësimit dhe punës, arsimimit, sigurisë sociale, kul-
turës dhe sportit, në pajtim me këtë ose ligj tjetër.156
Në Ligjin për mbrojtjen e të drejtave të fëmijëve:157
- Ndalohet çdo formë e diskriminimit në bazë të racës, ngjyrës,
gjinisë, gjuhës, besimit fetar, bindjes politike ose tjetër, prejardhjen et-
nike ose sociale, përkatësinë kulturore ose tjetër, pozitën pronore, paaf-
tësinë, lindjen ose status tjetër të fëmijës ose prindit të tij dose kujdes-
tarit të tij158;
- në procedurën udhëheqëse është e lejuar ankesa për shkak të
mbrojtjes nga diskriminimi159;
- dëshmimi se nuk ka pasur diskriminim bie mbi palën tjetër160.
Në vitin 2005 është iniciuar përpunimi i ligjit për mbrojtje nga
diskriminimi. Disa herë është bërë përpjekje që ky ligj të vihet në rend
dite në Parlamentin e Republikës së Maqedonisë, por pa sukses. Për
momentin propozimi për ligjin gjendet në fazën e përpunimit nga ana
e grupit punues të Ministrisë së Punës dhe Politikës Sociale dhe para-
lajmërohet miratimi i tij deri në fund të vitit 2009. Në iniciativën e orga-
nizatave joqeveritare Ligji parasheh edhe formimin e organit të veçantë
154 Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 66/06 nga data 29.05.2006
155 neni 2 nga Ligji për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve
156 neni 3 nga Ligji për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve
157 Ligji për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për mbrojtje të fëmijëve “Gazeta zyr-
tare e R. Maqedonisë” nr. 83/2009 nga data 3.7.2009
158 neni 9-а nga Ligji për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për mbrojtjen e fëmijëve
159 neni 9-g nga Ligji për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për mbrojtjen e fëmijëve
160 neni 9-z nga Ligji për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për mbrojtjen e fëmijëve

68
në rolin e mekanizmit mbrojtës nga diskriminimi. Teksti i fundit i ofruar
i ligjit (i cili është problematizuar nga ana e Komisionit të Venedikut)161,
paraqet version maksimalist të idesë paraprake ku Avokati i Popullit e
merre funksionin e mekanizmit mbrojtës.
Në vitin 2006 është iniciuar miratimi i ligjit për mbrojtjen e të
drejtave dhe dinjitetit të personave me handikap. Ligji është vënë në
rend dite në mbledhjen e Parlamentit më 07.02.2006 (pas mbi 10.000
nënshkrimeve të mbledhura nga qytetarët), por nuk vjen në fazën e
votimit dhe aprovimit.
Mekanizma për mbrojtje në raste të diskriminimit
Në pajtim me Kushtetutën dhe ligjet, në Republikën e Maqe-
donisë ekzistojnë disa mekanizma për mbrojtje në rast t diskriminimit:
Gjykata kushtetuese162, Komisioni anketues i Parlamentit të Republikës
së Maqedonisë për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, Avokati i Popullit,
gjykatat penale dhe qytetare.
Mbrojtja rregullohet me: të drejtën për ankesë (neni 15 nga
Kushtetuta – garantohet e drejta e ankesës kundër akteve juridike indi-
viduale të miratuara në procedurë në shkalën e parë para gjykatës, or-
ganit drejtues ose organizatës ose institucioneve tjera që kryejnë autor-
izime publike; e drejta për parashtresë, neni 24 nga Kushtetuta – (1) Çdo
qytetar ka të drejtë të dorëzojë parashtresë deri te organet shtetërore
dhe shërbimet tjera publike dhe prej tyre të merr përgjigje. (2) Qytetari
nuk mund të thirret në përgjegjësi, as të durojë pasoja të dëmshme për
qëndrimet e shtruara në parashtresë, përveç nëse me ato nuk ka kryer
vepër penale; mbrojtja indirekte kushtetuese, neni 110 nga Kushtetuta
- (1) Gjykata kushtetuese e Republikës së Maqedonisë: ... i mbron liritë
dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit që kanë të bëjnë me liritë e bindjes,
vetëdijes, mendimit dhe shprehjen publike të mendimit, shoqërimin
dhe veprimin politik dhe ndalesën e diskriminimit të qytetarit në bazë të
gjinisë, racës, përkatësisë fetare, nacionale, sociale dhe politike; mbro-
jtja gjyqësore dhe kushtetuese-gjyqësore e të drejtave të njeriut, neni
50 – (1) Çdo qytetar nuk mund të thirret në mbrojtjen e lirive dhe të
drejtave të garantuara me Kushtetutë para gjykatave dhe para Gjykatës
kushtetuese të Republikës së Maqedonisë në procedurë të bazuar mbi
parimet e prioritetit dhe urgjencës. (2) Garantohet mbrojtje gjyqësore e

161 http://www.venice.coe.int/site/dynamics/N_Opinion_ef.asp?L=E&OID=486
162 Analiza e një pjese të vendimeve të Gjykatës kushtetuese lidhur me trajtimin e
barabartë dhe ndalesën e diskriminimit mund të gjenden në analizën: “Korniza juridike
për mbrojtjen nga diskriminimi” (2007), Projekt: vlerësimi i potencialit për udhëheqje
të drejt në Republikën e Maqedonisë, FISHHM dhe “Udhëheqja e drejt”.

69
 ligjshmërisë së akteve individuale të organit shtetëror dhe institucioneve
tjera që kryejnë autorizime publike. (3) Qytetari ka të drejtë të njoftohet
me të drejtat dhe liritë themelore të njeriut dhe në mënyrë aktive të
kontribuojë, vetë ose me të tjerët, për avancimin dhe mbrojtjen e tyre.

70
 ANEKSI 3163
MINISTRIA E PUNËS DHE POLITIKËS SOCIALE
SEKTORI PËR MUNDËSI TË BARABARTA

INFORMATË PËR ANALIZËN E PËRGATITUR TË RREGULLATIVËS

LIGJORE NGA FUSHA E ANTI-DISKRIMINIMIT
NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË

Shkup, shtator 2008

PËRMBAJTJA

 Korniza juridike
• Dokumente relevante ndërkombëtare: Marrëveshja
për stabilizim dhe asocim me Bashkimin Evropian,
Deklarata universale për të drejtat e njeriut, direktivat
e Bashkimit Evropian, rekomandime dhe rezoluta të
Këshillit të Evropës
• Rregullativa ligjore: dispozitat anti-diskriminuese në
legjislaturën maqedonase
• Mekanizmat institucionale
 Propozime për tejkalimin e gjendjeve

163 Analiza është bërë nga ana e Ministrisë së Punës dhe Politikës Sociale përmban
dy pjesë: “Korniza juridike” dhe “Propozime për tejkalimin e gjendjeve”. Në “Kornizën
juridike” janë përfshirë: Dokumentet relevante ndërkombëtare: Marrëveshja për stabi-
lizim dhe asocim me Bashkimin Evropian, Deklarata universale për të drejtat e njeriut,
direktivat e Bashkimit Evropian, rekomandimet dhe rezolutat e Këshillit të Evropës;
Rregullativa ligjore: dispozitat anti-diskriminuese në legjislaturën maqedonase dhe
mekanizmat institucionale. NË ANEKSIN 3 nuk është përfshirë pjesa me dokumentet
relevante ndërkombëtare.

71
 KORNIZA JURIDIKE

RREGULLATIVA LIGJORE
NË REPUBLIKËN E MAQEDONIË
Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë në dispozitat e veta
themelore i numëron liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe qyte-
tarit të pranuara në të drejtën ndërkombëtare dhe të vërtetuara me
Kushtetutë, si vlera më relevante kushtetuese-juridike, gjegjësisht si vlera
themelore në rregullimin kushtetues të Republikës së Maqedonisë. Më
tej, liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe qytetarit zënë vend qen-
dror në pjesën normative nga Kushtetuta. Pikërisht, dispozitat të cilat i
vërtetojnë liritë dhe t drejtat themelore të njeriut dhe qytetarit në Kush-
tetutë gjenden para dispozitave për organizatën e pushtetit shtetëror.
Këtu veçanërisht duhet të theksohet neni 9 nga Kushtetuta e RM sipas të
cilës të gjithë qytetarët janë të barabartë në liritë dhe të drejtat, pavarë-
sisht nga gjinia, raca, ngjyra e lëkurës, prejardhjen nacionale dhe socia-
le, bindjen politike dhe fetare, pozitën pronore dhe shoqërore. Më këtë
nen vërtetohet edhe se qytetarët janë të barabartë para Kushtetutës dhe
ligjeve. Si akt më i lartë juridik, Kushtetuta, në pikëpamje të plotësimit të
drejtave dhe lirive, nuk është deklarativ, por i përmban të gjitha preroga-
tivat, me të cilat sigurohet efikasiteti në plotësimin e tyre dhe mbrojtja e
tyre e plotë juridike. Pikërisht, Kushtetuta e rregullon sistemin konzistent
të mbrojtjes, i cili siguron dhe garanton realizimin e tyre dhe i cili i pen-
gon të gjitha keqpërdorimet e këtyre të drejtave dhe lirive nga personat
e tretë dhe nga vetë pushteti shtetëror. Më tej, duke i caktuar rastet ku
liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit mund të kufizohen, Kushtetuta
me ligj e rregullon se ky kufizim nuk mund të jetë diskriminues në bazë
të racës, ngjyrës, gjuhës, fesë, prejardhjes nacionale ose sociale, pozitës
pronore ose shoqërore.
Kjo garanci kushtetuese është forcuar me rregulla plotësuese në
sfera konkrete. Ekziston kornizë ligjdhënëse gjithëpërfshirëse të cilat e
ndalojnë diskriminimin në fusha të caktuara të jetës dhe të njëjtat sigu-
rojnë zbatim efektiv. Pikërisht, më shumë sfera janë përfshirë me rregul-
la të cilat përmbajnë dispozita anti-diskriminuese dhe atë: punësimi,
arsimimi, mbrojtja shëndetësore etj. Korniza ligjdhënëse për parandalim
të diskriminimit dhe promovimin e barazisë së plotë dhe efektive e për-
bëjnë legjislaturën penale, qytetare dhe udhëheqëse.

72
 Kushtetuta e RM – Me amendamentet e Kushtetutës nga viti
2001164 u vendos diskriminimi pozitiv me parimin e përfaqësimit ad-
ekuat dhe të drejtë të pjesëtarëve të bashkësive, me çka theksohet kara-
kteri multietnik dhe përcaktimi strategjik për realizimin e të drejtave të
pjesëtarëve të bashkësive.
Ligji për gjykatat165 cakton se secili ka të drejtë për qasje të barab-
artë para gjykatave në mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe interesat e
bazuara në drejtësi.166 Gjatë zgjedhjes së gjykatësve dhe gjykatësve të ju-
risë, në pajtim me ligjin, nuk guxon të ketë diskriminim lidhur me gjini-
në, racën, ngjyrën e lëkurës, prejardhjen nacionale ose sociale, bindjen
politike dhe fetare, pozitën pronore pse shoqërore.167 Gjatë kësaj, shkelja
e parimit të jo diskriminimit mbi cilëndo qoftë bazë nga ana e gjykatësit
llogaritet për shkelje të rëndë disiplinore për të cilën nisë procedurë për
përgjegjësi disiplinore të gjykatësit për shkarkim.
Ligji për këshillin gjyqësor parasheh mbrojtjen e parimit të për-
faqësimit të drejtë dhe adekuat në zgjedhjen e anëtarëve të Këshillit
gjyqësor, gjykatësve, kryetarëve të gjykatave, gjykatësve – anëtarë të
jurisë.168
Ligji për Akademinë për trajnim të gjykatëse dhe prokurorëve
publik përmban dispozita të shumta me të cilat respektohet parimi kush-
tetues i përfaqësimit adekuat dhe të drejtë të pjesëtarëve të gjitha bash-
kësive në Republikën e Maqedonisë.169
Ligji për prokurorinë publike cakton se “prokurori publik në kry-
erjen e funksionit siguron barazi para ligjit, pavarësisht nga gjinia, raca,
ngjyra e lëkurës, prejardhjen nacionale dhe sociale, bindjen politike dhe
fetare, pozitën pronore dhe shoqërore.170 Gjatë kësaj, është vërtetuar
mbikëqyrja mbi punën dhe veprimin sipas lëndëve konkrete me qëllim
të vërtetimit të shkeljes së parimit të jo diskriminimit mbi cilëndo qoftë
bazë, dhe nëse e njëjta vërtetohet, do të llogaritet për shkelje të rëndë
disiplinore.171 Gjithashtu, Ligji rreptësishtë e ndalon diskriminimin gjatë
zgjedhjes së prokurorit publik dhe e garanton parimin e përfaqësimit
adekuat dhe të drejtë.172
164 Amendamentet IV – XIX e Kushtetutës së RM
165 Neni 3 nga Ligji për gjykatat: “Qëllimet dhe funksionet e pushtetit gjyqësor përf-
shijnë”: […] sigurimi i barazisë, jo diskriminimit mbi cilëndo bazë dhe [...].“
166 Neni 6 nga Ligji për gjykatat
167 Neni 43 paragrafi 1 nga Ligji për gjykatat
168 Neni 6, 43, 46 nga Ligji për gjykatat
169 Nenet 9, 25 dhe 36 nga Ligji për Akademinë për trajnim të gjykatësve dhe proku-
rorëve publik
170 Neni 5 paragrafi 2 nga Ligji për prokurorinë publike
171 Neni 21 paragrafi 3 alineja 8 и neni 69 nga Ligji për prokurorinë publike
172 Neni 43 nga Ligji për prokurorinë publike

73
 Ligji për avokaturën e shtetit parasheh që gjatë zgjedhjes së avo-
katëve mbrojtës, si dhe gjatë punësimit të nëpunësve shtetëror dhe të
punësuarve tjerë në Avokaturën shtetërore të respektohet parimi i për-
faqësimit adekuat dhe të drejtë të qytetarëve të cilët i takojnë të gjitha
bashkësive.173
Ligji për noterinë parasheh status të veçantë për personat e shur-
dhër dhe memecë para noterëve në Republikën e Maqedonisë, gjegjë-
sisht u garanton mbrojtje adekuate personave me nevoja të veçanta.174
Gjithashtu, pjesëtarëve të bashkësive ua garanton të drejtën e përkthy-
esit.175
Kodi penal i Republikës së Maqedonisë e inkriminon shkeljen e
barazisë së qytetarëve në bazë të dallimeve të gjinisë, racës, ngjyrës,
prejardhjen nacional dhe sociale, bindjen politike dhe fetare, pozitën
pronore dhe shoqërore, gjuhën ose cilësi ose rrethanë tjetër personale.176
Dënohet gjithashtu shkelja e çdo të drejte të përdorimit të gjuhës dhe
alfabetit.177
Gjithashtu inkriminohen veprimet e diskriminimit me vepra
të shumta penale: tortura dhe veprimi tjetër i ashpër, johuman ose
poshtërues dhe dënimi,178 kërcënimi i sigurisë,179 ofendimi,180 nxitja
e urrejtjes nacionale, racore dhe fetare, ndarja dhe padurimi,181 krime
kundër njerëzimit,182 miratimi ose arsyetimi i gjenocidit, krime kundër
njerëzimit ose krime lufte,183 si dhe organizimi i grupit dhe nxitja e kry-
erjes së gjenocidit dhe krimeve të luftës.184 Diskriminimi racor dhe tjetër
janë inkriminuar në nenin 417 nga KP.185
Inkriminohen veprimet kur bëhet shkelja e të drejtës nga mar-
rëdhënia e punës së gruas, rinisë dhe invalidëve.186 Braktisja e personit
të pafuqishëm dënohet me dispozitat e KP.187 Dënohen edhe veprimet e
173 Nenet 20 dhe 30 nga Ligji për avokaturën shtetërore
174 Nenet 42, 48, 52, 53, 56 nga Ligji për noteri
175 Neni 38 paragrafi 6, nenet 54, 56 nga Ligji për noteri
176 Neni 137 nga KP
177 Neni 138 nga KP
178 Neni 142 nga KP
179 Neni 144 nga KP
180 Neni 173 nga KP
181 Neni 319 nga KP
182 Neni 403–а nga KP
183 Neni 407-а nga KP
184 Neni 316–а nga KP
185 Neni 417 nga KP
186 Neni 166 nga KP
187 Nenet 135 dhe 187 nga KP

74
përdhunimit të fëmijës ose veprim tjetër seksual mbi fëmijën me keqpër-
dorimin e zhvillimit të tij shpirtëror, braktisja e fëmijës së pafuqishme,
si dhe tregtia me persona të mitur.188 Gjatë kësaj, veprime të shumta të
kryera me persona të mitur ose të pafuqishëm kualifikohen si formë e
veprave penale, të sanksionuara me dispozitat e KP.189
Ligji për të drejtën e të miturve ua garanton respektimin e parim-
it të përfaqësimit adekuat dhe të drejtë të pjesëtarëve të bashkësive në
RM.190 Me këtë Ligj është bërë kodifikimi i legjislaturës që ka të bëjë
me fëmijët, ku status të veçantë kanë fëmijët në rrezik, gjegjësisht ata
të cilët për shkaqe familjare, shëndetësore ose sociale kanë nevoja të
veçanta për kujdesin dhe veprimin e institucioneve përkatëse. Risi në
këtë ligj është veprimi i veçantë me fëmijët viktima të veprave penale
dhe formimi i Fondit për dëmshpërblim të fëmijëve – viktima.
Ligji për procedurën penale përmban dispozita ku është vërtetuar
se personat e thirrur, të arrestuar ose të privuar nga liria duhet të in-
formohen menjëherë në gjuhën që e kuptojnë për të gjitha rrethanat
e arrestimit,191 ndërsa “në procedurën penale gjuhë tjetër zyrtare që
e flasin më së paku 20% të qytetarëve dhe alfabetin e tij përdoret në
pajtim me këtë ligj”.192 Në pajtim me Ligjin, sigurohet edhe përkthimi
në procedurën nëse palët, dëshmitarët dhe pjesëmarrësit në procedurë
nuk e kuptojnë ose flasin gjuhën në të cilën udhëhiqet procedura.193 Ligji
cakton se shkelja e dispozitave për përdorimin e gjuhës në procedurë
paraqet shkelje thelbësore për të cilën mund të jepet ankesë.194
Gjithashtu, për të drejtat e personave të privuar nga aftësia afariste ku-
jdesen përfaqësuesit e tyre ligjor.195 Nëse i akuzuari është person i shur-
dhër ose memec, ai duhet të ketë mbrojtës që gjatë hetimit të parë.196
Personave të shurdhër dhe memecë, palëve, dëshmitarëve ose pjesë-
marrësve në procedurë u garantohet e drejta që të shprehen në mënyrë
adekuate për gjendjen e tyre.197
Ligji për procedurë kontestuese vërteton se në procedurën kon-
testuese procedura përdoret në gjuhë tjetër zyrtare që e flasin më së
188 Nenet 188, 200 dhe 418–g nga KP
189 Nenet 190, 191, 192, 193, 194, 197, 198, 201, 204, 418-b Nga KP
190 Neni 144 nga ligji për të drejtën e të miturve
191 Neni 3 paragrafi 1 nga Ligji për procedurë penale
192 Neni 6 nga Ligji për procedurë penale
193 Nenet 7, 8 dhe 9 nga Ligji për procedurë penale
194 Nenet 380 dhe 381 paragrafi 1 alineja 12 nga Ligji për procedurë penale
195 Nenet 50 dhe 60 nga Ligji për procedurë penale
196 Neni 66 nga Ligji për procedurë penale
197 Neni 236 paragrafi 2, neni 343 paragrafi 6 nga Ligji për procedurë penale

75
 paku 20% të qytetarëve, ndërsa përkthimi është garantuar për pjesë-
tarin e bashkësive ku si palë ose pjesëmarrës tjetër në procedurë nuk e
kupton ose nuk e flet gjuhën maqedonase dhe alfabetin e tij cirilik.198
Personave të shurdhër dhe memecë u është garantuar komunikimi ad-
ekuat.199 Shkelja thelbësore e dispozitave të Ligjit ekziston nëse gjykata i
ka shkelur dispozitat për përdorimin e gjuhës në procedurë për çka ndaj
vendimit gjyqësor mund të shtrohet ankesë.200
Në Ligjin për procedurë të përgjithshme drejtuese gjithashtu
është garantuar në procedurën drejtuese përdorimi i një gjuhe tjetër që
e flasin më së paku 20% të qytetarëve, si dhe e drejta për përkthyes të
palëve dhe pjesëmarrësve tjerë në procedurë të cilët nuk janë shtetas të
RM, dhe nuk e kuptojnë gjuhën maqedonase.201 Personave të shurdhër
dhe memecë u garantohet komunikimi adekuat.202
Ligji për kryerjen e sanksioneve e ndalon “diskriminimin në bazë
të racës, ngjyrës, gjinisë, gjuhës, fesë, bindjen politike ose tjera, prejard-
hjen nacionale ose sociale, farefisninë, pozitën pronore dhe shoqërore
ose ndonjë status tjetër të personit ndaj të cilit kryhet sanksioni. Ndjen-
jat fetare, bindja personale dhe normat morale të personave ndaj të cilit
kryhet sanksioni duhet të respektohen”.203 Gjatë kësaj, Ligji ka vërtetuar
obligim që personat zyrtar obligimet e tyre t’i kryejnë pa diskrimini-
min.204
Ligji për kundërvajtje parasheh që secili i akuzuar i cili është
mbajtur ose i privuar menjëherë të ketë të drejtë të informohet në gjuhën
amtare ose në gjuhën që e kupton për shkaqet e mbajtjes.
Ligji për nëpunësit shtetëror cakton se punësimi në administratën
shtetërore është në pajtim me parimin e përfaqësimit adekuat dhe të
drejtë të qytetarëve që i takojnë të gjitha bashkësive.205 Sistemi i rro-

198 Nenet 6, 95, 96 dhe 97 nga Ligji për procedurë kontestuese

199 Neni 230 paragrafi 2 dhe neni 231 paragrafi 4 nga Ligji për procedurë kon-
testuese
200 Neni 342 paragrafi 1 ose neni 343 paragrafi 2 alineja 14 nga Ligji për procedurë
kontestuese
201 Nenet 19, 61, 181 paragrafi 1 nga Ligji për procedurë të përgjithshme drejtuese
202 Nenet 182 и 183 nga Ligji për procedurë të përgjithshme drejtuese
203 Neni 4 paragrafi 2 dhe 3 nga Ligji për kryerjen e sanksioneve
204 Neni 163 paragrafi 2 nga Ligji për kryerjen e sanksioneve: “Personat zyrtar obligi-
met e tyre duhet t’i kryejnë me nder dhe paanshmëri, pa qëllim të keq, pavarësisht
nga pozita, gjinia, raca, nacionaliteti, besimi fetar dhe bindjet politike të personave të
dënuar”.
205 Nenet 4, 14, 22 dhe 135 nga Ligji për nëpunësit shtetëror

76
gave dhe kompensimeve bazohet në parimin e barazisë,206 ndërsa me
ligjin promovohet qasja e barabartë deri te vendet e punës në sektorin
shtetëror dhe seleksionimi në bazë të aftësive.
Ligji për shoqatat e qytetarëve dhe fondacioneve rregullon se
“programet dhe veprimi i shoqatave të qytetarëve dhe fondacionet nuk
mund të drejtohen drejt nxitjes së urrejtjes nacionale, racore ose re-
ligjioze.207 Me Ligj parashihet mundësia e themelimit të shoqatave të
huajve, organizatave dhe fondacioneve të huaja dhe ndërkombëtare jo-
qeveritare.208
Ligji për partitë politike parasheh se programi dhe statuti i partive
politike nuk mund të drejtohet drejt nxitjes së urrejtjes ose mosdurimit
nacional, racor ose fetar.209 Është i ndaluar çdo lloj diskriminimi në bazë
të anëtarësimit ose jo anëtarësimit në parti politike, dhe garantohet
barazia e gjinive në qasjen deri te funksionet në partinë politike.210
Kodi zgjedhor e garanton parimin e përfaqësimit adekuat dhe
të drejtë gjinor në organet zgjedhore.211 Parashihet se në listën e kan-
didatëve për deputetë, si dhe në listat e kandidatëve për anëtarë të
këshillave komunal dhe të këshillit të qytetit të Shkupit në çdo tre vende
të listës së paku një vend i takon gjinisë më pak të përfaqësuar.212 Gjatë
realizimit të zgjedhjeve, gjuhë zyrtare, përveç maqedonishtes është edhe
gjuha që e flasin më së paku 20% të qytetarëve në komunën konkrete.213
Gjithashtu, garantohet organizimi i fushatës zgjedhore, duke e realizuar
të drejtën e qasjes së barabartë dhe nën kushte të njëjta.214 Kushtet e
barabarta janë garantuar edhe me prezantimin medial.215
Neni 23, neni 31 paragrafi 4, nenet 58, 69, 90, 93 nga Kodi
zgjedhor
Nenet 70, 78 dhe 82 nga Kodi zgjedhor
Neni 75 paragrafi 1 nga Kodi zgjedhor
Ligji për marrëdhënie pune (“Gazeta zyrtare e RM”, nr. 60/2005)
është harmonizuar me Direktivën 76/207/EEC për aplikimin e parimit të
trajtimit të njëjtë të mashkullit dhe femrës lidhur me qasjen në punësim,
206 Neni 6 nga Ligji për nëpunësit shtetëror
207 Neni 4 nga Ligji për shoqatat e qytetarëve dhe fondacionet
208 Nenet 66–71 nga Ligji për shoqatat e qytetarëve dhe fondacionet
209 Neni 3 nga Ligji për partitë politike
210 Nenet 4 dhe 5 nga Ligji për partitë politike
211 Neni 21 nga Kodi zgjedhor
212 Neni 64 paragrafi 5 nga Kodi zgjedhor
213 Neni 23, neni 31 paragrafi 4, nenet 58, 69, 90, 93 nga Kodi zgjedhor
214 Nenet 70, 78 dhe 82 nga Kodi zgjedhor
215 Neni 75 paragrafi 1 nga Kodi zgjedhor

77
 aftësimin profesional dhe avancimin dhe për kushtet për punës, pastaj
me Direktivën 2002/3/EC, që paraqet ndryshim dhe plotësim të Direk-
tivës 65/207/EEC, dhe e cila përmban definicion të ri të diskriminimit
indirekt, shqetësimin so formë të diskriminimit, me Direktivën 97/80/EC
për peshën e dëshmimit në raste të diskriminimit në bazë të gjinisë, me
Direktivën 75/117/EEC që ka të bëjë me parimin e rrogës së barabartë
për femrat dhe meshkujt, me Direktivën 92/85/EEC për sigurinë dhe
mbrojtjen e punëtores shtatzënë dhe punëtoren që ka lindur ose i jep gji
foshnjës, me Direktivën 96/34/EC për mungesën e prindit.
Ligji për shkollimin e mesëm (“Gazeta zyrtare e RM”, nr. 44/95,
24/96, 34/96, 35/97, 82/99, 29/2002, 40/2003, 42/2003 dhe 67/2004)
rregullon se secili nën kushte të rregulluara me këtë ligj ka të drejtë për
shkollim të mesëm. Më te, i njëjti ligj e ndalon diskriminimin në bazë të
gjinisë, racës, ngjyrës, prejardhjen nacionale dhe sociale, bindjen poli-
tike dhe fetare, pozitën pronore dhe shoqërore.
Sipas Ligji për arsimim të lartë (“Gazeta zyrtare e RM”, nr. 64/2000
dhe 49/2003), shtetasit e RM kanë, nën kushte të njëjta, të drejtën e
shkollimit në institucionet e larta arsimore në RM.
Ligji për punë të brendshme (“Gazeta zyrtare e RM”, nr. 19/95,
55/97, 38/2002, 33/2003 dhe 19/2004), në dispozitat e përgjithshme,
punët e brendshme i definon si punë të cilat kanë të bëjnë me mbrojtjen
e lirive dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit të garantuara me Kushtetutë,
si dhe pengimin e nxitjes së urrejtjes dhe padurimit nacional, racor ose
fetar.
Ligjet të cilat kanë rëndësi të veçantë lidhur me pozitën e grave
janë Ligji për trashëgimi (“Gazeta zyrtare e RM”, nr. 47/96) dhe Ligji
për familjen (“Gazeta zyrtare e RM”, 80/92) të cilët theksojnë se mesh-
kujt dhe femrat janë të barabartë lidhur me të drejtat dhe obligimet të
cilat dalin nga raportet në familje, rolin e prindit dhe në martesë. Sipas
Ligjit për trashëgimi, femrat dhe meshkujt kanë të drejta të barabarta të
trashëgimisë.
Neni 3 nga Ligji për kulturë (“Gazeta zyrtare e RM”, nr. 66/2003
– teksti i pastruar) cakton se secili mund ta realizojë kulturën si interes
individual, lokal eh nacional, me qëllim fitimprurës dhe jofitimprurës,
në pajtim me ligjin, prej ku del se qasja deri te vlerat kulturore ka të bëjë
me realizimin e të drejtave kulturore të gjithë qytetarëve në Republikën
e Maqedonisë. Me nenin 14 nga Ligji është caktuar se secili ka të dejtë,
pavarësisht nga mosha, shkollimi, përkatësia religjioze, etnike ose tjetër,
të krijimtarisë së lirë, profesionale ose joprofesionale, si dhe të drejtën e
shkollimit nga fusha e kulturës.

78
 Kultura, në kuptimin e këtij ligji, e realizojnë artistë, artistë të
pavarur, institucione publike dhe private, persona tjerë juridik dhe fizik,
ku artist është çdo person fizik që krijon vepra autori nga fusha e krijim-
tarisë artistike ose realizon vepër autori, gjegjësisht pjesë nga krijimtaria
popullore, pavarësisht nga shkollimi, statusi juridik, regjistrimi, shtetë-
sia, lloj tjetër i përkatësisë dhe ngjashëm.
Ligji për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve (“Gaze-
ta zyrtare e RM”, nr. 66/06)
Ligji për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve bazo-
het në parimet që vijojnë:
- Parimi i barazisë dhe respektimit të dinjitetit njerëzor;
- Parimi i jo lëshimit të diskriminimit;
- Parimi i vendosjes së mundësive të barabarta të femrave dhe
meshkujve në rrjedhat kryesore shoqërore (gender mainstreaming);
- Parimi i trajtimit të barabartë në qasjen e femrave dhe meshku-
jve gjatë punësimit, trajnimit profesional dhe avancimin dhe kushtet e
punës;
- Parimi i trajtimit të barabartë në sigurimin social;
- Parimi me të cilin mundësohet që çdo person të ketë mundësi të
fitojë për jetë përmes punës së zgjedhur lirë;
- Parimi i sigurimit të kushteve të barabarta për punë të gjithë të
punësuarve.
Ligji për sigurim shëndetësor216 e rregullon sigurimin shëndetë-
sor si të obligueshëm dhe vullnetar. Me atë në pjesën e sigurimit të
obligueshëm shëndetësor është vendosur sistemi i sigurimit shëndetë-
sor për sigurimin e shërbimeve shëndetësore dhe kompensimeve me të
holla për të gjithë qytetarët e Republikës së Maqedonisë, të bazuara mbi
parimet e gjithë përfshirjes, solidaritetit, barazisë dhe shfrytëzimit efek-
tiv të mjeteve. Sigurimi vullnetar vendoset për sigurimin e shërbimeve
shëndetësore të cilat nuk janë të përfshira me sigurimin e obligueshëm
shëndetësor.
Ligji për mbrojtje shëndetësore është bazuar mbi parimet e qa-
sjes, nacionalitetit dhe vazhdimshmërisë217. Ligji parasheh secili të ketë
të drejtë për mbrojtje shëndetësore218.
Ligji për mbrojtje sociale (“Gazeta zyrtare e RM”, nr. 50/97)
në realizimin e të drejtës nga fusha e mbrojtjes sociale rreptësishtë e
ndalon diskriminimin e drejtpërdrejtë dhe indirekt në bazë të gjinisë,
216 “Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë”, nr. 25/2000 dhe 96/2000
217 neni 2
218 neni 3

79
 racës, ngjyrës, përkatësisë nacionale, sociale, politike, fetare, pronore
dhe shoqërore. Ligji thekson se ndalesa e këtillë ka të bëjë njëlloj me
institucionet publike për mbrojtjen sociale të themeluara nga Qeveria e
Republikës së Maqedonisë, nga komunat, nga qyteti i Shkupit, nga insti-
tucionet private për mbrojtje sociale të formuara nga persona juridik ose
fizik dhe nga shoqatat e qytetarëve dhe nga persona fizik të cilët kryejnë
punë nga fusha e mbrojtjes sociale.219
Rregullorja për nevoja specifike të personave me pengesa në zh-
villimin fizik dhe zhvillimin psiqik
Në Ligjin për mbrojtje sociale janë elaboruar edhe nevojat
specifike të personave me pengesa në zhvillimin fizik dhe psikik, ndërsa
në këtë rregullore janë numëruar këta persona:
1. Persona me të shikuarit e dëmtuar (me shikim të dobët
dhe të verbër);
2. Persona me të dëgjuarit e dëmtuar (me të dëgjuarit e
dobët dhe të shurdhër);
3. Persona me pengesa në zë, të folurit dhe gjuhë;
4. Persona të invalidizuar;
5. Persona mentalisht të retarduar (lehtë, të matur, rëndë
dhe thellë);
6. Personat autistë;
7. Persona kronikisht të sëmurë; dhe
8. Persona me më shumë lloje të pengesa (persona me
pengesa të kombinuara gjatë zhvillimit).
Ligji për punësim të personave invalidë220 - rregullon kushte të
veçanta për punësim dhe punën e personave invalidë: kur pavarësisht
kryejnë veprimtari, si tregtar individë, te punëdhënësi ose ka cilësi të pu-
nëdhënësit, në administratën shtetërore, njësitë e vetëqeverisjes lokale,
ndërmarrjet publike, institucionet, agjencitë dhe fondet dhe institucio-
net tjera shtetërore, si dhe kushtet për themelimin dhe volitshmëritë për
punë të shoqatave tregtare për punësimin e personave invalidë.
Në këtë Ligj janë paraparë edhe masa për përmirësimin e kush-
teve për punësim dhe punë të personave invalidë të cilët janë:
- kthimi i mjeteve të pakthyeshme për punësim në kohë të pa-
caktuar të personit invalid të papunësuar, aftësimi i vendit të punës ku
do të punojë personi invalid, nëse kjo është e nevojshme dhe furnizmi
i pajisjes sipas kritereve dhe mënyrës së vërtetuar me akt të ministrit të
punës dhe politikës sociale;
219 neni 7-v
220 “Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë”, nr. 44/2000

80
 lohet në aktivitetet e përditshme (neni 75 paragrafi 3).
Në Rregulloren konkretisht janë dhënë standardet dhe normativat
për një numër të madh zgjidhjesh në planifikimin e hapësirës. Kështu,
për shembull, në vendet publike dhe parkingjet në shtëpitë e shëndetit,
spitalet, objektet për shërim dhe objektet që i shfrytëzojnë personat e
invalidizuar, 3% nga parking vendet duhet t’u dedikohen personave të
invalidizuar (neni 77 paragrafi 1).
Rregullorja për standarde dhe normativa për projektimin e objek-
teve
Në Rregulloren janë radhitur parametrat që duhet të respekto-
hen gjatë projektimit të objekteve të ndryshme me çka do të mundëso-
hej lëvizja e papenguar e personave me handikap në ati, gjegjësisht
shfrytëzimi për atë përse janë dedikuar. Kështu, për shembull, kushtet
urbanistike-arkitektonike për shfrytëzimin e karrocës invalidore janë dik-
tuar nga dimensionet e saja standarde (gjerësia: 0,65 m, gjatësia: 1,10
m dhe lartësia 0,94 m)m nga zona e qasjes së personit të handikapuar
dhe nga mundësia për lëvizje e kësaj ndihmese (neni 115).
Dogana dhe tatimet
Në Ligjin për doganat (“Gazeta zyrtare e RM”) lidhur me person-
at me invaliditet është rregulluar se nga pagesa e të dhënave importuese
lirohen:
- invalidët për pajisje speciale dhe ndihmesa teknike që i shfrytëzo-
jnë në jetë dhe punë, si dhe pjesët rezerve për shfrytëzimin e pajisjeve
të tilla dhe ndihmesave, përveç automjeteve, nëse i sjellin ose i marrin
si dhuratë nga jashtë për përdorim personal; dhe
- invalidët nga kategoria I dhe II të cilët pas rehabilitimit të reali-
zuar profesional janë aftësuar për veprimtari të caktuar, për pajisje për
kryerjen e kësaj veprimtarie që nuk prodhohen në Republikën e Maqe-
donisë.
Ligji për tatimin persona nga të ardhurat221
Tatimi nga të ardhurat nuk paguhet për të ardhurat në bazë të
rrogës së invalidëve të cilët janë punësuar në ndërmarrjet ose punëtoritë
për rehabilitim profesional të invalidëve, si dhe të kompensimit për ku-
jdes ndaj personit tjetër dhe për dëmtim trupor (neni 6).
Ligji për tatimin e vlerës së shtuar222
Shkallë e volitshme tatimore prej 5% aplikohet mbi qarkullimin
dhe importit të barërave, zëvendësimi për pjesë të trupit, aparate or-
topedike dhe vegla, vegla për mënjanimin e dëmtimeve funksionale, si
dhe të karrocave invalidore (neni 30).
221 “Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë”, nr. 80/93
222 “Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë”, nr. 44/99

81
 Rrugët, komunikacioni, shërbime të telekomunikimit
Ligji për rrugët publike223
Nga pagesa e kompensimit vjetor për automjetet dhe automjetet
me remorkjo që duhet të regjistrohen lirohen automjetet e personave të
sëmurë nga distrofia, dializa dhe multipleks skleroza (neni 108).
Rregullorja për sigurimin e shërbimit universal dhe për proce-
durën për kompensim që do të shfrytëzohen që të paguhen ato shër-
bime
Në Rregulloren është rregulluar dhënia e shërbimeve me mjete
të veçanta dhe/ose kushte të veçanta për personat e handikapuar ose
kërkesa tjera të veçanta.
Ligji për vetëqeverisje lokale (“Gazeta zyrtare e RM”, nr. 5/02)
është specifik në pikëpamje të përmbajtjes që e rregullon ky ligj dhe
rëndësia e tij për vetëqeverisjen lokale në Republikën e Maqedonisë.
Pikërisht, Ligji për vetëqeverisje lokale në nenin 59 thotë se gjatë
punësimit, në administratën komunale dhe në shërbimet publike, të
cilat i ka themeluar komuna do të mbahet llogari për përfaqësimin ad-
ekuat dhe të drejtë të qytetarëve të cilët i takojnë të gjitha bashkësive të
përfaqësuara në komunë në të gjitha nivelet.
Në pajtim me nenin 55 nga i njëjti ligj, në komunën ku më së
paku se 20% nga numri i përgjithshëm i banorëve në komunë i vërtetuar
me regjistrimin e fundit të popullatës janë pjesëtarë të një bashkësie të
caktuar, formohet komisioni për marrëdhënie mes bashkësive. Komisio-
nin e përbëjnë numër i njëjtë i pjesëtarëve nga çdo bashkësi të përfaqë-
suar në komunë. Mënyra e zgjedhjes së anëtarëve caktohet me statut.
Komisioni i shqyrton çështjet të cilat kanë të bëjnë me marrëdhëniet mes
bashkësive dhe jep mendime dhe propozime për mënyrat e zgjidhjes së
tyre. Këshilli i komunës është i obliguar që t’i shqyrtojë mendimet dhe
propozimet e dhëna nga Komisioni dhe të vendos lidhur me ato.
Neni 90 nga ky ligj thotë se në komunë gjuhë zyrtare përveç
maqedonishtes dhe alfabetit të tij cirilik, është edhe gjuha dhe alfabeti
të cilin e përdorin më së paku 20% të banorëve në komunë. Për për-
dorimin e gjuhëve dhe alfabeteve në të cilin flasin më së paku 20% të
banorëve në komunë vendos këshilli i komunës.
Ligji për sigurim pensional dhe invalidor parasheh sigurim të obl-
igueshëm dhe vullnetar pensional. Me sigurimin e obliguar pensional
dhe invalidor në bazë të punës, ndërsa mbi parimin e drejtësisë so-
ciale, realizohen të drejtat në rast të moshës, paaftësisë së përgjithshme
ose profesionale për punë, vdekjes dhe të drejtën e shumës më të ulët
223 “Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë”, nr. 96/96

82
të pensionit.224 Si të drejta nga sigurimi pensional deh invalidor janë
paraparë: r drejta e pensionit të moshës; e drejta e pensionit invalidor; e
drejta e rehabilitimit profesional, e drejta për pension familjar; e drejta
për kompensim në të holla për dëmtime trupore; e drejta e shumës më
të ulët të pensionit.225
E drejta e sigurimit pensional dhe invalidor fitohet dhe realizohet
në varësi nga gjatësia dhe vëllimi investimit të mjeteve për këtë lloj të
sigurimit nën kushte të njëjta, si për meshkujt, ashtu edhe për femrat e
siguruara226.
Vendosja institucionale e organeve për mbrojtje nga diskrimini-
mi
Gjykatat në Republikën e Maqedonisë
Sipas Ligji për gjykata, gjykatat i mbrojnë liritë dhe të drejtat e
qytetarëve, si dhe të drejtat e subjekteve tjera juridike, nëse në pajtim
me Kushtetutën, kjo nuk është në kompetenca të Gjykatës kushtetuese.
Kompetenca e gjykatave, gjithashtu, e përfshinë mbrojtjen e qytetarëve
nga akte individuale joligjore të organeve shtetërore dhe të institu-
cioneve tjera të cilat kryejnë autorizime (kontestet drejtuese). Gjykatat e
rregullta kanë kompetenca të përgjithshme për mbrojtjen e të drejtave
të njeriut.
Gjykata kushtetuese e Republikës së Maqedonisë
Me nenin 108 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë është
vërtetuar se Gjykata kushtetuese është organ i shtetit i cili e mbron kush-
tetutshmërinë dhe ligjshmërinë. Gjykata kushtetuese, sipas nenit 110
nga Kushtetuta, i mbron, mes tjerash, liritë dhe të drejtat e njeriut dhe
qytetarit që kanë të bëjnë me lirinë e besimit, vetëdijes, mendimit dhe
shprehjes publike të mendimit, shoqërimin politik dhe veprimin dhe
ndalimin e diskriminimit të qytetarëve në bazë të gjinisë, racës, fesë,
përkatësisë nacionale, sociale dhe politike. Gjykata kushtetuese e reali-
zon rolin e vet në këtë fushë në dy mënyra: përmes revizionit kushtetues,
gjegjësisht vlerësimin e akteve të përgjithshme juridike dhe përmes kon-
testeve konkrete, gjegjësisht përmes postës së drejtpërdrejtë të drejtave
dhe lirive të caktuara të përmbajtura në Kushtetutën e Republikës së
Maqedonisë.
224 Neni 3 nga Ligji për sigurim pensional dhe invalidor (“Gazeta zyrtare e Repub-
likës së Maqedonisë”, numër 80/93, 3/94, 14/95, 71/96, 32/97, 24/2000, 96/2000,
50/2001, 85/2003, 50/2004, 4/2005, 84/2005, 101/2005, 70/2006 dhe 153/07)
225 neni 5 nga Ligji për sigurim pensional dhe invalidor
226 neni 4

83
 Avokati i Popullit
Avokati i Popullit me amendamentin XI të Kushtetutës së Repub-
likës së Maqedonisë ka marrë si obligim që t’i kushtojë vëmendje të
posaçme mbrojtjes së parimeve të jo diskriminimit dhe të përfaqësimit
adekuat të pjesëtarëve të bashkësive në organet ndaj të cilave vepron
me kompetencat e veta. Ky amendament kushtetues u operacionalizua
në Ligjin për Avokatin e Popullit (“Gazeta zyrtare e Republikës së Maqe-
donisë”, nr. 60/03) dhe me atë është vendosur kompetencë e re sipas
të cilës Avokati i Popullit ndërmerr veprime dhe masa për mbrojtjen e
parimit të jo diskriminimit dhe përfaqësimit adekuat dhe të drejtë të
pjesëtarëve të bashkësive në organet e pushtetit, organet e njësive të
vetëqeverisjes lokale dhe institucioneve dhe shërbimeve publike.
Komiteti për marrëdhënie mes bashkësive
Komiteti është themeluar me nenin 78 nga Kushtetuta, gjatë së
cilës është caktuar përbërja dhe kompetencat e tija. Komiteti është i
përbërë prej 19 anëtarëve, prej të cilëve: nga shtatë anëtarë nga rad-
hët e deputetëve maqedonas dhe deputetëve shqiptarë në Parlamentin
e Republikës së Maqedonisë dhe nga një anëtar nga radhët e depu-
tetëve përfaqësues (pjesëtarë) të bashkësisë turke, vllahe, rome, serbe
dhe boshnjake në Republikën e Maqedonisë. Nëse ndonjë bashkësi në
Republikën e Maqedonisë nuk ka deputet të saj, atëherë Avokati i Po-
pullit, pas konsultimeve me përfaqësuesit relevantë të asaj bashkësie,
propozon anëtar të saj në këtë komitet. Anëtarët e Komitetit i zgjedh
Parlamenti i Republikës së Maqedonisë, ndërsa kompetencat e tyre janë
fokusuar në çështjet nga fusha e marrëdhënieve mes bashkësive në Re-
publikën e Maqedonisë, gjatë së cilës jep mendime dhe propozime për
zgjidhjen e tyre. Parlamenti i Republikës së Maqedonisë është i anga-
zhuar t’i shqyrtojë mendimet e Komitetit dhe të miratojë vendime lidhur
me atë. Në rast të kontestit lidhur me zbatimin e procedurës për votim
në Parlament, në pajtim me nenin 69 paragrafi 2 nga Kushtetuta (i ash-
tuquajturi “Votim i Badenterit”), Komiteti, me shumicë votash, vendos
nëse votimi i tillë duhet të aplikohet.
Komisioni i përhershëm anketues i Parlamentit të Republikës së
Maqedonisë për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut
Komisioni i përhershëm anketues për mbrojtjen e lirive dhe të
drejtave të njeriut ka për qëllim të kujdeset për mbrojtjen e lirive dhe
të drejtat e qytetarit në rast të mosrealizimit të tyre në praktikë ose
shkeljen nga ana e organeve kompetente shtetërore. Me themelimin e
tij mundësohet inicimi i procedurës për vërtetimin e përgjegjësisë të
bartësve të funksioneve publike.

84
 Qeveria e Republikës së Maqedonisë dhe organet e administratës
shtetërore
Në nivel të Qeverisë dhe organeve të administratës shtetërore,
mekanizmat institucionale për realizimin e parimit të jo diskriminimit
janë strukturuar në dy segmente. Në kuadër të Qeverisë së Republikës
së Maqedonisë funksionon Sekretariati për zbatimin e përfaqësimit ad-
ekuat dhe të drejtë, i cili e operacionalizon politikën qeveritare për pu-
nësim të pjesëtarëve të bashkësive që nuk janë shumicë në shtet. Nga
ana tjetër, në organet e administratës shtetërore përcjellja dhe avancimi
i mbrojtjes së të drejtave të njeriut realizohet përmes pranimit të stan-
dardeve ndërkombëtare dhe avancimin e mekanizmave për zbatimin
e tyre. Në këtë nivel, në Ministrinë e Punëve të Jashtme funksionon
Departamenti për të drejta të njeriut, ndërsa në Ministrinë e Drejtësisë
është formuar Departamenti për të drejta të njeriut, analiza juridike dhe
e drejta krahasuese.
Sektori për mundësi të barabarta
Për çështjet lidhur me barazinë e gjinive dhe mundësitë e barab-
arta në Ministrinë e Punës dhe Politikës Sociale është formuar Sektori për
mundësi të barabarta. Në këtë Sektor funksionojnë dy departamente:
- Departamenti për barazi gjinore; dhe
- Departamenti për parandalim dhe mbrojtje nga çdo lloj diskri-
minimi.
Në kuadër të Sektorit: kryhen punë dhe obligime të cilat kanë të
bëjnë me avancimin e statusit të femrës dhe vendosjen e mundësive të
barabarta mes femrës dhe mashkullit në pajtim me Ligjin për mundësi
të barabarta të femrës dhe mashkullit, standardet dhe parimet e kon-
ventave ndërkombëtare dhe dokumente të cilat Republika e Maqedo-
nisë i ka ratifikuar ose nënshkruar, dhe kanë të bëjnë me mundësitë e
barabarta dhe mbrojtjen nga diskriminimi (gjinia, prejardhja etnike, mo-
sha, orientimi seksual, personi me nevoja të veçanta, si dhe diskriminimi
i dyfishtë i individëve për shkak të trajtimit jo të barabartë) në fushën
e punës, mbrojtjes sociale dhe sigurimin social; bëhet koordinimi i të
gjitha aktiviteteve nga fusha e barazisë gjinore, mundësitë e barabarta të
femrës dhe mashkullit dhe mbrojtja nga diskriminimi (gjinia, prejardhja
etnike, mosha, orientimi seksual, personi me nevoja të veçanta, si dhe
diskriminimi i dyfishtë i individëve për shkak të trajtimit jo të barabartë)
nga fusha e punës, mbrojtjes sociale dhe sigurimi social në nivel nacio-
nal, lokal dhe ndërkombëtar;iniciohet dhe propozohet miratimi, ndry-
shimi dhe plotësimi i rregullativës ligjore nga aspekti i barazisë gjinore,
mundësitë e barabarta dhe mbrojtja nga diskriminimi (gjinia, prejardhja

85
 etnike, mosha, orientimi seksual, personi me nevoja të veçanta, si dhe
diskriminimi i dyfishtë i individëve për shkak të trajtimit jo të barab-
artë) nga fusha e punës, mbrojtjes sociale dhe sigurimi social; sigurohet
mbrojtja juridike të personave të diskriminuar në bazë të gjinisë; dhe
realizohet bashkëpunimi me të gjitha institucionet kompetente nga kjo
sferë.
Në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë nga shtatori i vitit
2006 funksionon Komisioni për mundësi të barabarta të femrave dhe
meshkujve me detyrë që ta përcjellë rregullativën ligjore që e propozon
Qeveria e Republikës së Maqedonisë nga aspekti i barazisë gjinore.
Në drejtim të inkorporimit të konceptit të barazisë gjinore në
politikën lokale dhe avancimin e pozitës së gruas në nivel lokal dhe
zbatimi i njërës nga qëllimet strategjike të Planit nacional për barazi
gjinore dhe Ligjit për mundësi të barabarta të femrës dhe mashkullit, në
Republikën e Maqedonisë funksionojnë rreth 70 komisione për mundësi
të barabarta të femrës dhe mashkullit. Këto komisione janë formuar me
iniciativë të Ministrisë së Punës dhe Politikës Sociale dhe të njësive të
vetëqeverisjes lokale në pajtime Statusin e e këshillave të vetëqeverisjes
lokale. Kjo iniciativë u mbështet nga fillimi edhe nga sektori joqeveritar
në Republikën e Maqedonisë. Në këto komisione ka anëtarë këshill-
tar femra dhe meshkuj në këshillat e komunave nga parti të ndryshme
politike. Detyra kryesore e komisioneve është që pozitivisht t ndikojnë
mbi politikën në nivel lokal nga aspekti i barazisë gjinore, me qëllim
të tejkalimit të problemeve specifike me të cilat ballafaqohen femrat
dhe meshkujt në nivel lokal. Komisionet kanë përgatitur edhe plane ak-
sionare lokale me qëllime dhe nevoja specifike të çdo komune veçmas.
Gjithashtu, në pajtim me Ligjin për mundësi të barabarta, janë cak-
tuar edhe persona koordinatorë për mundësi të barabartë të femrës dhe
mashkullit në komunat, të cilët kanë status të nëpunësve shtetëror, dhe
duhet të kujdesen për avancimin e barazisë gjinore dhe vendosjen e
mundësive të barabarta të femrës dhe mashkullit në nivel lokal.
Propozime për përmirësimin e gjendjes
Analizat kritike lënda e të cilave është fenomeni diskriminimi
në shoqërinë tonë, edhe pse nuk mund të thuhet se janë të shpeshta,
gjithëpërfshirëse dhe me themel, flasin për faktin e parëndësishëm se
mungon niveli i domosdoshëm i mbrojtjes së të drejtave të qytetarit nga
sjellja diskriminuese në fusha të ndryshme dhe në baza të ndryshme.
Gjendja e këtillë është karakteristike për shtetet të cilat gjenden në peri-
udhë tranzicioni, siç është Republika e Maqedonisë, ku janë shkatër-
ruar vlerat nga ish rregullimi shtetëror, ndërsa të rejat akoma nuk janë

86
ndërtuar plotësisht, me norma të nevojshme për funksionim efikas në
praktikë.
Edhe krahas numrit të madh të ligjeve të cilat e trajtojnë çështjen
nga fusha e diskriminimit, rezultatet e pritura në shkatërrimin e shkaqeve
mungojnë.
Republika e Maqedonisë nuk ka kornizë të rrumbullakuar legjisla-
tive për mbrojtjen e të drejtave të qytetarëve nga diskriminimi në baza
të ndryshme. Në të vërtetë, ekziston dokument strategjik konzistent me
qëllime dhe detyra afatgjate të definuara precize. Gjithashtu, nuk është
sjellë asnjë ligj i veçantë për diskriminimin me të cilin dot të rregullo-
heshin aspektet më të rëndësishme në këtë fushë.
Është e domosdoshme të theksohet edhe fakti se në Republikën
e Maqedonisë nuk ka sistem të ndërtuar të mekanizmave dhe mjeteve
juridike për procesuimin e rasteve individuale të diskriminimit, kur si
kryes paraqiten individë ose organe shtetërore pa të cilat nuk mund të
sigurohet mbrojtje efikase e të drejtave të kërcënuara të qytetarëve dhe
kompensimi i dëmeve të shkaktuara. Ekzistojnë mekanizma, siç janë,
për shembull, instituti shtron parashtresë deri te Avokati i Popullit dhe
kërkesa për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive nga sjellja diskriminuese
para Gjykatës kushtetuese ose përmes procedurave të rregullta për kom-
pensim të dëmit me shfrytëzimin e instituteve të drejtës obliguese nuk
janë të mjaftueshme, ndërsa efikasiteti i tyre nuk është në nivel të duhur.
Këtë e vërteton fakti që pothuaj në asnjë rast para këtyre organeve nuk
është vërtetuar shkelja e të drejtës për barazi, gjegjësisht sjella diskrimin-
uese.
Njohuritë flasin se dukuria e sjelljes diskriminuese janë më të
përhapura në sferat e jetës shoqërore të cilat janë veçanërisht të rëndë-
sishme dhe të ndjeshme për realizimin e të drejtës së qytetarëve. Në të
vërtetë, më shpesh të përmendura janë: punësimi dhe të drejtat që dalin
nga marrëdhëniet e punës, gjyqësia, shëndetësia, arsimimi, administrata
publike etj.
Kategoria më e rrezikuar nga sjellja diskriminuese janë personat
nga shtresat më të ulëta sociale, të cilët krahas statusit të pavolitshëm
material, shpesh janë edhe me nivel të ulët shkollimi. Gjithashtu, veça-
nërisht brengos fakti se viktima të diskriminimit janë edhe kategoritë e
ndjeshme në shoqëri: fëmijët, gratë, personat e moshuar, personat me
invaliditet. Flitet edhe për diskriminim në bazë etnike ose fetare dhe në
bazë të përcaktimit politik.
Mbrojtja e drejtpërdrejtë e të drejtave të qytetarëve, duke përf-
shirë edhe mbrojtjen nga diskriminimi, në mënyrë të paevitueshme

87
 kërkon realizimin konsekuent të dispozitës kushtetuese se gjykatat në
Republikën e Maqedonisë vendosin për mbrojtjen e të drejtave dhe
lirive individuale të qytetarit. Për këtë është e domosdoshme, para së
gjithash, kompletimi dhe forcimi i legjislatives si fondament për veprim
efikas praktik.
Komentet e shtruara janë komplementare edhe me pikëpamjet e
organeve relevante ndërkombëtare për nevojën nga avancimi i rregulla-
tivës sonë me dispozitat anti-diskriminuese, si për shembull:
 Vështrimet përfundimtare të Komitetit për eliminimin e diskri-
minimit racor227 të nxjerra gjatë prezantimit të raportit tonë përmbledhës
periodik (i katërti, i pesti, i gjashti dhe i shtati) për zbatimin e CERD;
 Parashikimet përfundimtare të Komitetit për të drejta të njeriut228,
të shtruara gjatë prezantimit të raportit tonë të dytë periodik rreth Paktit
ndërkombëtar për të drejta qytetare dhe politike;
 Komente të OSBE/ODIHR për ligjet e propozuara për anti-diskri-
minim229.

227 Committee on Economic, Social And Cultural Rights, Thirty-Seventh Session,

6-24 November 2006; Consideration of Reports Submitted By States Parties Under
Articles 16 And 17 Of The Covenant.
228 HUMAN RIGHTS COMMITTEE, Ninety-second session, New York, 17 March - 4
April 2008.
229 OSCE/ODIHR Comments on Draft Anti-Discrimination Laws In Former Yugoslav
Republic Of Macedonia, Warsaw, 12 March 2008.

88
 Pjesa e dytë

ANALIZA E LEGJISLACIONIT
NACIONAL, POLITIKAVE
DHE PLANEVE QË KANË
TË BËJNË ME
ANTI-DISKRIMINIMIN

Nga Aleksandra Tasevska

 1. Hyrje

Analiza e legjislaturës pozitive, pa dallim për cilën temë bëhet

fjalë, pa dyshim duhet të fillojë me Kushtetutën e Republikës së Maqe-
donisë, si rregull më të lartë juridike në hierarkinë vertikale të rregullave
juridike.
Kushtetuta e RM është sjellë nga Parlamenti i RM në vitin 1992.
Ajo paraqet kushtetutë moderne, me të cilën definohet rregullimi
shtetëror i Republikës së Maqedonisë dhe paraqet garanci të mëdha për
respektimin e lirive dhe të drejtave themelore të njeriut dhe qytetarit.
Në vetë tekstin e Kushtetutës së RM janë normuar vlerat themelore
të rregullimit kushtetues të RM. Për këtë analizë veçanërisht janë të
rëndësishme vlerat themelore që vijojnë:
- liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe qytetarit të pranu-
ara në të drejtën ndërkombëtare dhe të vërtetuara me Kushtetutë; si
dhe
- respektimi i normave gjithëpërfshirëse të drejtës ndërkom-
bëtare.
Ngushtë të gërshetuara me dispozitat e Kushtetutës së RM lidhur
me liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe qytetarit me dispozitat
e Konventës për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe lirive themelore,
të cilat siç u përmendën, janë normuar nga Këshilli i Evropës, e me
vetë këtë, të njëjta i pranojnë edhe vendet anëtare të Këshillit. Në këtë
kuptim, me miratimin e Kushtetutës në 1992, Republika e Maqedonisë
është dashur t’i pranojë liritë dhe të drejtat e garantuara që të afrohet
drejt shteteve të cilat vëmendje të madhe i kanë kushtuar të njëjtave.
Por, akoma para miratimit të Konventës për mbrojtjen e të drejtave të
njeriut dhe lirive themelore, dokumenti i parë ndërkombëtar që e thek-
son sfidën dhe idealin për respektimin e lirive dhe të drejtave të njeriut
është Deklarata universale për të drejtat e njeriut, e miratuar nga Ku-
vendi gjeneral i Kombeve të Bashkuara më 10.12.1948. Bëhet fjalë për
periudhën pas Luftës së Dytë Botërore kur bëhen hapat e parë të nivelit
ndërkombëtar që të garantohen të drejtat dhe liritë themelore, jashtë
deri në rregullimin e brendshëm shtetëror të njëjtave, nëse kanë ekzis-
tuar.

91
 Gjatë miratimit të Konventës evropiane, nënshkrueset shtetërore
të njëjtës, kanë shprehur pajtim dhe kanë marrë për obligim respekti-
min e të drejtave të njeriut, që është normuar në nenin 1 ku edhe është
theksuar se palët e larta të kontraktuara, të gjithë personave nën juri-
diksionin e tyre, do t’u sigurojnë plotësimin e të drejtave dhe lirive të
vërtetuara në pjesën I të Konventës.
Duke pasur parasysh pjesën I të Konventës dhe të drejtat e vër-
tetuara në të njëjtën, neni 14 e normon çështjen e diskriminimit, gjegjë-
sisht ndalesën për diskriminim. Kështu, në dokumentin e njëjtë është
cekur se gëzimi i të drejtave dhe lirive të pranuara me këtë konventë
do të sigurohet për të gjithë pa diskriminim, pa marrë parasysh gjininë,
racën, ngjyrën e lëkurës, gjuhën, religjionin, bindjen politike ose tjetër,
prejardhjen nacionale ose sociale, përkatësinë e pakicës nacionale, pro-
nësinë, seksin ose status tjetër.
Më parë, përmendëm se gërshetimi i Kushtetutës së RM me Kon-
ventën Evropiane. Në këtë kuptim, e kur përpunohet tema për anti-dis-
kriminimin, duhet të përmendet neni 9 nga Kushtetuta e RM. Neni 9 e
normon çështjen e diskriminimit, gjegjësisht e ndalon të njëjtën, siç e
bën të njëjtën edhe Konventa. Kështu, në paragrafin 1 nga neni 9 është
theksuar se qytetarët e Republikës së Maqedonisë janë të barabartë në
liritë dhe të drejtat, pavarësisht nga gjinia, raca, ngjyra e lëkurës, pre-
jardhjen nacionale dhe sociale, bindjen politike dhe fetare, pozitën pro-
nore dhe shoqërore, derisa në paragrafin 2, qytetarët para Kushtetutës
dhe ligjeve janë të barabartë.
Duke folur për çështjen e diskriminimit, gjegjësisht ndalesën e
saj, është e nevojshme që juridikisht të definohet ky term. Në sistemin
juridik të Republikës së Maqedoninë me tendencë të miratimit të ligjit të
veçantë për pengimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi bëhet përpjekje
që të definohen format e veçanta të diskriminimit. Qëllimi i sjelljes së
një ligji të këtillë është të rregullohet dhe të avancohet e drejta e baraz-
isë dhe të sigurohet mbrojtja nga të gjitha format e diskriminimit. Kjo do
të thotë se çdo njeri, grup ose bashkësi në Republikën e Maqedonisë do
të ketë mundësi:
- ta sigurojë të drejtën e barazisë para ligjit dhe mbrojtje të barab-
artë me ligj;
- të sigurojë barazi të drejtave të garantuara me Kushtetutë dhe
me marrëveshjet ndërkombëtare;
- të sigurojë barazi në gëzimin dhe prakticizmin e të drejtave dhe
mbrojtjes efektive nga diskriminimi dhe çfarë do qoftë nxitje të diskri-
minimit.

92
 Prurja e ligjit të veçantë për pengimin dhe mbrojtjen nga diskri-
minimi në Republikën e Maqedonisë është pasojë logjike e rrjedhave
shoqërore. Pikërisht, duke u nisur nga Deklarata universale për të drejtat
e njeriut, Konventa evropiane, përmes direktivave evropiane dhe aktit
më të lartë në Republikën e Maqedonisë – kushtetuta e saj, e imponojnë
nevojën që të normohet kjo materie.

2. Normimi i diskriminimit në ligjet ekzistuese

Edhe deri më tani çështja e diskriminimit, gjegjësisht normimi i të

njëjtës, është inkorporuar në të drejtën pozitive të Republikës së Maqe-
donisë, para së gjithash në normat e ligjeve të proceseve, dhe gjithashtu
edhe në një sërë ligjesh materiale. Kështu, diskriminimi, gjegjësisht, jo
diskriminimi, është paraparë në Ligjin për procedurë kontestuese, në
Ligjin për procedurë jashtë kontestuese dhe në Ligjin për procedurë pe-
nale, si edhe në ligjet materiale. Më tej, në tekstin e kësaj analize do të
përqendrohemi në proceset dhe në ligjet materiale të cilat në mënyrë të
drejtpërdrejtë ose tërthorazi e ndalojnë diskriminimin.

2.1. Ligji për procedurë kontestuese

Në Ligjin për procedurë konstestuese, në shikim të parë nuk ka

dispozitë me të cilën në mënyrë eksplicite ndalohet diskriminimi. Por
nga përmbajtja e dispozitave të tija në mënyrë tërthorazi mund të nxirret
përfundimi se ligji e ndalon diskriminimin në cilëndo qoftë bazë. Në të
vërtetë, në procedurën kontestuese palë mund të jetë çdo persona fizik
dhe juridik. Do të thotë, çdo person fizik që mendon se i janë shkelur të
drejtat dhe obligimet themelore, kur bëhet fjalë për çështje nga marrëd-
hëniet personale dhe familjare, nga marrëdhëniet e punës, si dhe nga
marrëdhëniet pronësore dhe marrëdhëniet tjera qytetare-juridike, mund
të iniciohet procedurë para gjykatës kompetente. Gjatë kësaj nuk janë
paraparë kurrfarë kushte të cilat një person fizik gjatë inicimit të proce-
durës duhet t’i plotësojë që t’i realizojë të drejtat e veta nëse mendon se
i janë kërcënuar. Kjo do të thotë se të gjithëve në mënyrë të barabartë
u është mundësuar qasja deri te drejtësia. Më tej, nëse ndonjë person
është i varfër dhe nuk ka mjete që t’i mbulojë shpenzimet e procedurës
pa dëm për mbështetjen për atë dhe ruajtjen e familjes, gjykata do ta
lirojë nga pagesa e shpenzimeve.

93
 Edhe kjo çështje është në linjë të qasjes deri te drejtësia e per-
sonave të varfër, pa marrë parasysh pozitën e tyre pronore. Duhet të
përmendet edhe zgjidhja për gjuhën e procedurës. Kështu, procedura
kontestuese udhëhiqet në gjuhën maqedonase dhe në alfabetin e tij
cirilik. Por, në procedurën kontestuese gjuhë tjetër zyrtare përveç maqe-
donishtes dhe alfabetit të tij cirilik është edhe gjuha të cilën e flasin
më së paku 20% të qytetarëve. Në këtë kuptim, pjesëtarë i bashkësisë
i cili do paraqitet si palë në procedurë, ose ndonjë pjesëmarrës tjetër
në procedurë i cili nuk e kupton gjuhën maqedonase, ka të drejtë për
përkthyes. Për këtë të drejtë gjykata e informon palën ose pjesëmarrësin
tjetër në procedurë, ndërsa shpenzimet për përkthyesin, gjegjësisht për
përkthimin bien mbi gjykatën. Më tej, personat e shurdhër dhe memecë
gjithashtu mund të ndërmarrin veprime në procedurë përmes interpre-
tuesit dhe ngjashëm.
Nga kjo mund të nxirret përfundimi se edhe pse nuk ekzis-
ton dispozitë eksplicite për ndalimin e diskriminimit, nga vetë përm-
bajtja e dispozitave të Ligjit për procedurë kontestuese del ndalesa për
diskriminim mbi të cilëndo qoftë bazë.

2.2. Ligji për procedurë jashtë kontestuese

Duke pasur parasysh se në Ligjin për procedurë jashtë kontestuese

është paraparë që me këtë ligj do të zbatohen dispozitat nga Ligji për
procedurë kontestuese, çdo gjë që është cekur në pikën 2.1. ka të bëjë
edhe me këtë procedurë, e veçanërisht për atë se kush mund të jetë
palë në procedurë, për të drejtën e varfër, për përdorimin e gjuhës dhe
ngjashëm.

2.3. Ligji për procedurë penale

Vetë përcaktimi i diskriminimit, gjegjësisht jo diskriminimi në

Ligjin për procedurë penale nuk është vendosur drejtpërdrejt, , por një
sërë dispozitash nga Ligji për procedurë penale në mënyrë tërthorazi ud-
hëzojnë për parimin e trajtimit të barabartë të vendosur me Deklaratën
universale për të drejtat e njeriut, Konventën për mbrojtjen e të drejtave
të njeriut dhe lirive themelore dhe direktivat evropiane. Kështu , kur do
të merrej parasysh diskriminimi lidhur me prejardhjen nacionale dhe
sociale, nëpër dispozitat e Ligjit për procedurë penale mund të shihet se
ligjdhënësi ka mbajtur llogari për parimin e barazisë. Në këtë kuptim,
në pajtim me dispozitat e Ligjit për procedurë penale, çdo person ka të

94
drejtë për avokat mbrojtës në procedurën para penale dhe gjyqësore,
ndërsa në rastet e mbrojtjes së obliguar nëse i akuzuari vetë nuk an-
gazhon mbrojtës, atëherë gjykata me detyrë zyrtare i cakton mbrojtës.
Gjithashtu edhe në rast të mos jetë paraparë mbrojtje e obliguar, ndërsa
procedura penale udhëhiqet për vepër penale për të cilën me ligji është
caktuar dënim mbi një vjet, të akuzuarit, mund me kërkesë të tij, t’i
jepet mbrojtës, nëse i njëjti duke pasur parasysh gjendjen e tij pronore
nuk është në mundësi t’i mbulojë shpenzimet e mbrojtjes. Nga dispozi-
tat e këtilla në tekstin e ligjit në mënyrë tërthorazi mund të shihet jo
diskriminimi lidhur me prejardhjen sociale, gjegjësisht pozitën pronore
të akuzuarit. Lidhur me gjuhën e procedurës, gjuhë zyrtare në të cilën
udhëhiqet procedura penale është gjuha maqedonase dhe alfabeti i tij
cirilik. Por, në procedurën penale gjuhë tjetër zyrtare është edhe gjuha
të cilën e flasin më së paku 20% të qytetarëve dhe alfabeti i tij. Në këtë
kuptim, i akuzuari, i dëmtuari, paditësi privat, dëshmitarët dhe personat
tjerë t cilën marrin pjesë në procedurë, dhe të cilët flasin gjuhë zyrtare të
ndryshme nga maqedonishtja, kanë të drejtë gjatë daljes para organe-
ve para hetuese, hetuese dhe veprimet tjera gjyqësore dhe në hetimin
kryesor, si dhe në procedurën e ankesës, të përdorin gjuhën e vet dhe
alfabetin e tij. Lidhur me materialin e shkruar i cili ka rëndësi në proce-
durë ose për mbrojtjen e të akuzuarit, gjykata do të sigurojë përkthim
me shkrim për materialin e tillë. Gjithashtu, të gjitha palët, dëshmitarët
dhe pjesëmarrësit tjerë në procedurën para gjykatës kanë të drejtë për
ndihmë pa pagesë për përkthyes, në rast se nuk e kuptojnë ose e flasin
gjuhën në të cilën udhëhiqet procedura. Gjykata në këto raste e ka për
obligim ta informojë personin për të drejtën e përkthyesit.
Dispozitat anti-diskriminuese janë përmbajtur edhe në më shumë
ligje materiale, të cilat do të përfshihen më poshtë në këtë tekst.

2.4. Ligji për pronësi dhe të drejtat tjera sendore

Në pikëpamje të çështjes për fitimin e të drejtës për pronësi, nuk

ka kufizime. Çdo person fizik mund ta fitojë të drejtën e pronësisë në
mënyrë dhe nën kushte të parapara me Ligjin për pronësi dhe të drejtat
tjera sendore. Duke pasur parasysh temën për të cilën shkruhet, veçanër-
isht është e rëndësishme dispozita nga ky ligj me të cilin rregullohet se
prona të cilën bashkëshortët e kanë fituar në martesë është pronë e tyre
e përbashkët. Kjo është veçanërisht e rëndësishme sepse shumë shpesh
në praktikë ndodh që e drejta e pronësisë të një patundshmëri të caktuar
në librat publike udhëhiqet në emër të bashkëshortit, e jo edhe në emër

95
 të bashkëshortes. Por ligji me regjistrimin se prona e bashkëshortëve
të cilën e kanë fituar gjatë martesës është pronë e tyre e përbashkët,
dëshiron të thotë se edhe pse bashkëshortja nuk paraqitet formalisht
juridikisht si titullar i një patundshmëri të caktuar, sipas ligjit edhe ajo
është pronare e të njëjtës. Në këtë kuptim, ligji e mbron gruan, duke
pasur parasysh traditën në Republikën e Maqedonisë, e gjitha prona e
patundshme udhëhiqet në emër të burrit. Prandaj në këtë ligj ekziston
edhe dispozitë eksplicite me të cilën është rregulluar se nëse në librat
publike si pronar i pronës së përbashkët është regjistruar vetëm njëri
nga bashkëshortët, do të llogaritet se regjistrimi është bërë në emrin e të
dyve. Gjithashtu, prona të cilën e kanë fituar partnerët jashtë martesës
llogaritet për pronë të tyre të përbashkët. Zgjidhja e këtillë është korrela-
cion me dispozitat e Ligjit për familje, ku është rregulluar se bashkësia
bashkëshortore pas një viti jetese të përbashkët barazohet si bashkësi
bashkëshortore në pikëpamje të drejtës së ruajtjes së ndërsjellë dhe
prona e fituar gjatë zgjatjes së kësaj bashkësie.
Nga kjo që u cek del se në mënyrë tërthorazi në dispozitat e Ligjit
për pronësi dhe të drejtat tjera sendore ndalohet diskriminimi në çfarë
do qoftë baze.

2.5. Ligji për trashëgimi

Ligji për trashëgimi parasheh mundësi të barabarta dhe kushte

të njëjta për trashëgiminë e të gjithë qytetarëve. Tradita, e cila ka luaj-
tur dhe akoma luan rol të rëndësishëm, veçanërisht në rajonet e pazh-
villuara, e thekson rëndësinë e fëmijës mashkull në familje. Kjo do të
thotë se e gjithë prona ka kaluar në pronësi të tij. Por, me dispozitën e
këtillë në Ligjin për trashëgimi, nën kushte të njëjta dhe të barabarta si
trashëgimtarë mund të paraqiten edhe fëmijët meshkuj dhe femra të
prindërve të vet, ose farefiseve të tjerë, në pajtim me dispozitat e Ligjit
për trashëgimi. Barazia në trashëgimi ka të bëjë me atë cili person mund
të paraqitet si trashëgimlënës, gjegjësisht cili person mund të paraqitet
si trashëgimtar. Kështu, trashëgimlënësi, gjegjësisht trashëguesi mund
të jetë çdo person – gjegjësisht person fizik, pa marrë parasysh gjininë,
moshën, përkatësinë e një shteti të caktuar (shtetas i vendit ose i huaj),
përkatësia e racës ose religjionit, përkatësia klasore ose shtresore, statusi
familjar dhe ngjashëm, ku këto veti nuk ndikojnë as në përmbajtjen e
rendit ligjor trashëgues, as në të drejtat e veçanta të cilat dalin nga kjo.
Si ndërlidhje e bashkësisë jashtë martesës, që u përmend më sipër në
tekst, duhet të theksohet se edhe në pikëpamje të trashëgimisë, farefisnia

96
jashtë martesore barazohet me atë të martesës. Kjo do të thotë se pre-
jardhja familjare nuk është pengesë për trashëgimi, gjegjësisht ndalesa
e diskriminimit që paraqitet në formë të prejardhjes familjare.
Nga kjo që u cek më sipër del se në mënyrë tërthorazi në dispozi-
tat e Ligjit për trashëgimi ndalohet diskriminimi në çfarëdo qoftë forme
të paraqitur.

2.6. Ligji për marrëdhënie pune

Ligjet paraprakisht të përmendura, në mënyrë tërthorazi, e ndalo-

jnë diskriminimin. Duke e aplikuar metodën e interpretimit të dispozi-
tave, mund të vihej deri te përfundimi i tillë. Por, Ligji për marrëdhënie
pune është një nga ligjet e rralla në sistemin juridik të Republikës së
Maqedonisë që në mënyrë të drejtpërdrejt e ndalon diskriminimin. Në
nenin 6 nga ligji është paraparë se punëdhënësi nuk guxon ta vejë në
pozitë jo të barabartë kërkuesin për punë, gjegjësisht kandidatin për
punësim, për shkak të racës, ngjyrës së lëkurës, gjinisë, moshës, gjen-
djes shëndetësore, gjegjësisht gjendjen invalidore, bindjen religjioze ose
politike, anëtarësimin në sindikata, prejardhjen nacionale ose sociale,
statusin në familje, pozitën pronore, orientimin seksual ose për rrethana
tjera personale. Gjithashtu, femrave dhe meshkujve duhet t’u sigurohen
mundësi të barabarta dhe trajtim të njëjtë gjatë punësimit, avancimit
në punë, aftësimin, shkollimin, para kualifikimin, rrogat, mbindërtimin,
mungesën nga puna, kushtet për punë, orarin e punës dhe prishjen e
marrëveshjes për punë. Ligji për marrëdhënie pune gjithashtu bën dal-
lim mes diskriminimit të drejtpërdrejtë dhe indirekt, si për shembull:
- diskriminimi i drejtpërdrejtë do të thotë çdo veprim, kushtëzim
me disa nga bazat e përmendura me të cilat personi vihet, është vënë
ose do të mund të vihej në pozitë të pavolitshme nga ndonjë person
tjetër në raste krahasuese;
- diskriminimi indirekt ekziston kur një dispozitë, kriter ose prak-
tikë e caktuar në dukje është neutrale, e vë, ose në raport me persona të
tjerë do ta kishte vënë në pozitë të pavolitshme kandidatin për punësim
ose punëtorin për shkak të një cilësie të caktuar, statusit, përcaktimin ose
bindjen nga bazat paraprakisht të përmendura.
Ligji për marrëdhënie pune e ndalon shqetësimin ose shqetësi-
min seksual, gjegjësisht shqetësimi dhe ngacmimi seksual praqet dis-
kriminim. Shqetësimi është çdo veprim i padëshiruar që ka për qëllim
ose parqet cenimin e dinjitetit të kandidatit për punësim ose të punë-
torit, dhe që shkakton frikë ose krijon armiqësi, sjellje poshtëruese ose

97
 ofenduese. Ngacmimi seksual është definuar si dhe çdo sjellje verbale,
joverbale ose fizike me karakter fizik, që ka për qëllim ose parqet shkelje
të dinjitetit të kandidatit për punësim ose të punëtorit, dhe që shkakton
frikë, sjellje armiqësore, poshtëruese ose ofenduese.
Duke pasur parasysh rregullimin e shpeshtë të shqetësimit psikik
në vend pune ose të ashtuquajturin mobing, që veçanërisht ishte rast në
shumë shtete në Evropë, kjo ndikoi që të bëhet plotësimi i Ligjit për mar-
rëdhënie pune, ku normohet edhe kjo materie. Kështu, me plotësimin
e Ligjit për marrëdhënie pune nga 14.09.2009, me nenin 9-a për herë
të parë definohet termi shqetësimi psikik në vendin e punës (mobing).
Në pajtim me plotësimin, është i ndaluar çdo lloj shqetësimi psikik në
vendin e punës (mobing), ndërsa mobingu paraqet diskriminim. Mob-
ingu është definuar si çdo sjellje negative e individit ose grupit që shpesh
përsëritet (së paku në periudhë prej 6 muajve), ndërsa paraqet shkelje
të dinjitetit, integritetit, autoritetin dhe nderin e personave të punë-
suar dhe shkakton frikë ose krijon armiqësi, sjellje poshtëruese ose ofen-
duese, qëllimi i fundit së cilës mund të jetë ndërprerja e marrëdhënies së
punës ose largimi nga vendi i punës. Mobingu mund të kryhet nga një
ose më shumë persona, pa marrë parasysh cilësinë e tyre. Do të thotë,
kryesi i mobingut mund të jetë edhe punëdhënësi si person fizik, per-
son përgjegjës ose punëtori. Gjatë inicimit të procedurës gjyqësore për
mbrojtje juridike nga mobingu, barra e dëshmimit të individit ose gru-
pit kundër të cilit, gjegjësisht kundër atyre që është iniciuar procedura,
përveç nëse nuk dëshmojnë se trajtimi i ndryshëm është bërë për shkak
të ndonjë përjashtimi të lejuar ligjor. Lidhur me procedurën e nisur, si
dhe lidhur me dëshmimin eventual në procedurën e tillë, të punësuarit
në mënyrë të drejtpërdrejtë ose tërthorazi nuk mund t’i keqësohen kush-
tet për punë, gjegjësisht nuk mund të vihet në pozitë të pavolitshme, e
veçanërisht me zvogëlimin e fitimit, transferimit në vend tjetër pune ose
pengimin e avancimit ose përsosjes profesionale.
Në rastet e diskriminimit, kandidati për punësim ose punëtori ka
të drejtë të kërkojë dëmshpërblim në lartësi prej pesë rrogave mesatare
mujore në Republikën e Maqedonisë. Në rast të kontestit, nëse kandi-
dati për punësim nxjerr fakte se punëdhënësi ka vepruar ndryshe mbi
cilëndo qoftë bazë ose nxjerr fakte për shqetësim pse shqetësim seksual,
punëdhënësit i bie barra e dëshmimit se nuk ka pasur kurrfarë diskri-
minimi.
Do të thotë, Ligji për marrëdhënie pune drejtpërdrejt e ndalon
diskriminimin në bazë të racës, ngjyrës së lëkurës, gjinisë, moshës, gjen-
djes shëndetësore, gjegjësisht invaliditetit, bindjes religjioze, politike ose

98
tjetër, anëtarësimi në sindikata, prejardhjen nacionale ose sociale, sta-
tusin familjar, pozitën pronore, orientimin seksual, gjatë kësaj duke e
parashikuar mundësinë për mbrojtje dhe kompensimin adekuat në të
holla si dëmshpërblim, nëse personi i caktuar është diskriminuar.
2.7. Ligji për nëpunësit shtetëror
Ligji për nëpunësit shtetëror gjithashtu përmban disa dispozita
të cilat kanë të bëjnë me ndalimin e diskriminimit. Me vetë ligjin është
paraparë që gjatë punësimit të kandidatit në ndonjë nga institucionet
ku punësimi është në pajtim me ligjin për nëpunësit shtetëror, apliko-
het parimi i përfaqësimit adekuat dhe të drejtë të qytetarëve të cilët i
takojnë të gjitha bashkësive, në të gjithë titujt e caktuar me këtë ligj dhe
respektimi i kritereve të profesionalizmit dhe kompetencës. Zgjidhja e
këtillë do të thotë se ndalohet diskriminimi në bazë të prejardhjes na-
cionale, por mund të shihet edhe më gjerë, si dhe ndalimi i diskrimin-
imit në bazë të besimit fetar. Kjo është veçanërisht e rëndësishme nëse
merret parasysh se në Republikën e Maqedonisë, përveç maqedonasve
si popull shumicë, jetojnë edhe nacionalitete tjera, si shqiptarë, turq,
romë, serbë, vlleh. Gjithashtu, krahas asaj që shumica e popullatës janë
të krishterë ortodoksë, pjesa më e madhe e qytetarëve janë pjesëtarë të
feve tjera, si për shembull fesë islame, katolike etj.
Më tej, në ligjin për nëpunësit shtetëror lidhur me sistemin e rro-
gave dhe shtesave të rrogave, i njëjti bazohet në parimin e ligjshmërisë,
barazisë, transparencës, parashikimeve dhe drejtësisë. Me këtë mënyrë
të rregullimit të sistemit të rrogave dhe shtesave të rrogave, mënjanohen
të gjitha dyshimet për veprimin e mundshëm të ndryshëm me nëpunësit
shtetëror, të cilët i takojnë bashkësive të ndryshme.
Me Ligjin për nëpunësit shtetëror në mënyrë tërthorazi ndalohet
diskriminimi në bazë nacionale, gjegjësisht prejardhjes religjioze dhe ar-
simimit.

2.8. Ligji për mundësi të barabarta të femrave
dhe meshkujve

Ligji i vetëm special në sistemin juridik të Republikës së Maqedo-

nisë i cili ka të bëjë me ndalimin e diskriminimit në bazë të gjinisë është
Ligji për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve.
Qëllimi i këtij ligji është të promovohet parimi vendosjes së
mundësive të barabarta për gratë dhe meshkujt në sferën politike, eko-
nomike, arsimore, si dhe në të gjitha sferat tjera të jetës shoqërore.

99
 Ligji për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve rrep-
tësishtë e ndalon diskriminimin në jetën shoqërore. Kështu, në nenin
3 nga ligji është cekur se ndalohet diskriminimi në bazë të gjinisë në
sektorin publik dhe privat në sferat e punësimit dhe punës, shkollimin,
sigurimin social, kulturën dhe sportin, në pajtim me këtë ose me ligj
tjetër.
Në këtë ligj janë definuar shprehjet e caktuara, dhe të cilat për-
doren në vetë tekstin e ligjit. Kështu, shprehje të caktuara e kanë kupti-
min që vijon:
- mundësi të njëjta të femrave dhe meshkujve – do të thotë pro-
movimi i parimit për vendosjen e pjesëmarrjes së barabartë të femrave
dhe meshkujve në të gjitha sferat e sektorit publik dhe privat, status dhe
trajtim të barabartë në realizimin e të gjitha të drejtave dhe në zhvillimin
e potencialeve të tyre individuale përmes të cilave kontribuojnë në zh-
villimin shoqëror, si dhe përfitime të barabarta nga rezultatet gjatë këtij
zhvillimi;
- trajtim të barabartë – mungesa e diskriminimit të drejtpërdrejtë
dhe indirekt në bazë të gjinisë në pajtim me këtë ose ligj tjetër;
- diskriminimi – çdo dallim, shfrytëzimi ose kufizimi në bazë të
gjinisë që e kërcënon ose nuk e mundëson realizimin ose mbrojtjen e të
drejtave dhe lirive të njeriut;
- diskriminimi i drejtpërdrejtë – kur një person trajtohet, ka qenë
i trajtuar ose do të trajtohej më keq në bazë të gjinisë, se sa që trajtohet
person tjetër në situatë të ngjashme;
- diskriminim indirekt – kur në pamje dispozitë neutrale, kriter
ose e drejtë e zakonshme e sjell në pozitë të pavolitshme një person
të gjinisë së caktuar në krahasim me personin nga gjinia tjetër, përveç
nëse kjo dispozitë , kriter ose e drejtë e zakonshme është objektivisht e
arsyeshme me qëllim legjitim, ndërsa mjetet për arritjen e qëllimit janë
adekuate dhe të domosdoshme;
- shqetësimi – sjellje e padëshiruar lidhur me gjininë e një perso-
ni, qëllimi ose pasoja e të cilit është shkelja e dinjitetit të një personi dhe
krijimi i atmosferës frikësuese, armiqësore, degraduese, poshtëruese ose
ofenduese;
- ngacmimi seksual – çfarë do qoftë formë e sjelljes së padëshiru-
ar verbale, joverbale ose fizike me karakter seksual, qëllimi ose pasoja e
të cilës është shkelja e dinjitetit të një personi, veçanërisht kur krijohet
atmosferë frikësuese, armiqësore, degraduese, poshtëruese ose ofen-
duese.

100
 Subjekte të cilat janë përgjegjëse për miratimin dhe zbatimin e
masave për vendosjen e mundësive të barabarta, e në pajtim me Ligjin,
me Parlamentin e Republikës së Maqedonisë, Qeverinë e Republikës së
Maqedonisë, organet shtetërore, Ministrinë e Punës dhe Politikës So-
ciale, Avokatin e Popullit, njësitë e vetëqeverisjes lokale, partitë politike,
si dhe mjetet për informim publik. Në këtë kuptim, secili nga subjektet
e cekura ka obligime të veta dhe atë:
1. Parlamenti i Republikës së Maqedonisë:
- miraton plan nacional për mundësit të barabarta të femrave
dhe meshkujve dhe e përcakton përbërjen dhe kompetencat e Komis-
ionit për mundësit të barabarta të femrave dhe meshkujve.
2. Qeveria e Republikës së Maqedonisë:
- kujdeset për avancimin dhe vendosjen e mundësive të barabar-
ta dhe arritjen e qëllimeve të këtij ligji përmes mekanizmave të masave
themelore dhe të veçanta të rregulluara me këtë ligj.
3. Organet e administratës shtetërore:
- ministritë janë të obliguara që të bashkëpunojnë me shoqatat
e punëdhënësve, sindikatat dhe shoqatat e qytetarëve që janë aktivë në
fushën e mundësive të barabarta me qëllim që të sigurojnë propozime
dhe masa për arritjen e qëllimit të ligjit.
4. Ministria e Punës dhe Politikës Sociale:
- kujdeset për avancimin e statusit të gruas dhe mashkullit në të gjitha
fushat e jetës shoqërore;
- kujdeset që të inkorporohet parimi i mundësive të barabarta në
rrjedhat kryesore të riorganizimit, avancimit, zhvillimit dhe vlerësimit
të proceseve politike në të gjitha nivelet dhe në të gjitha fazat në nivel
nacional dhe lokal;
- jep mendime për aplikimin e masave pozitive në fusha të cak-
tuara nga jeta shoqërore;
- shtron propozime deri te Qeveria ose ministritë kompetente
për miratimin ose ndryshimin e ligjeve dhe rregulloreve tjera ligjore me
rëndësi për vendosjen e mundësive të barabarta, si dhe për miratimin e
masave tjera;
- e përpunon propozimin e Planit nacional për aksion për mundë-
si të barabarta të femrave dhe meshkujve dhe e ndjek zbatimin e tij;
- në bashkëpunim me Ministritë e Punëve të Jashtme, e ndjek
zbatimin e marrëveshjeve ndërkombëtare të cilat kanë të bëjnë me
mundësitë e barabarta dje avancimin e statusit të femrave;
- përgatit analiza, raporte dhe dokumente tjera lidhur me
mundësitë e barabarta, bashkëpunon me koordinatorët në organet e

101
 administratës shtetërore, si dhe me koordinatorët dhe komisionet për
mundësit ët barabarta të themeluara në njësitë e vetëqeverisjes lokale;
- bashkëpunon me shoqatat e qytetarëve të cilët janë aktivë në
fushën e mundësive të barabarta;
- shtron raporte vjetore për aktivitetet deri te Qeveria më së voni
deri në prill për vitin paraprak.

5. Avokati i Popullit:
- kujdeset në kuadër të kompetencave të veta ligjore për realiz-
imin e parimit të mundësive të barabarta përmes mbrojtjes juridike të
femrave dhe meshkujve, kur të drejtat e dikujt janë marrë ose kufizuar
nga organ i administratës shtetërore ose nga organizatat me autorizime
publike.
6. Njësitë e vetëqeverisjes lokale:
- janë të obliguar që t’i vërtetojnë dhe t’i avancojnë mundësitë
e barabarta dhe ta respektojnë parimin e mundësive të barabarta gjatë
miratimit të masave dhe aktiviteteve të cilat janë të nevojshme për ven-
dosjen e mundësive të barabarta;
- janë të obliguar që ta formojnë komisionin për mundësi të
barabarta dhe të caktojnë person nga radhët e të punësuarve ose perso-
na tjerë kompetent dhe profesional për plotësimin e obligimeve të koor-
dinatorit për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve (komis-
ioni formohet si organ i përhershëm me vendim të Këshillit të komunës,
ndërsa përbërja e tij, kompetencat, detyrat dhe obligimet vërtetohen
me statusin e komunës). Komisioni për mundësi të barabarta së paku një
herë në vjet për punën e vet shtron raport deri te Ministria e Punës dhe
Politikës Sociale;
- janë të obliguar që të marrin pjesë në përgatitjen e Planit nacio-
nal për aksion për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve në
pjesën që ka të bëjë me njësitë e vetëqeverisjes lokale.
7. Partitë politike:
- në kuadër të përcaktimeve të veta programore miratojnë plane
për mundësi të barabarta në çdo dy vite, ku i përcaktojnë metodat dhe
masat për avancimin e pjesëmarrjes së barabartë të femrave dhe mesh-
kujve në organet e partive, në listat e kandidatëve për zgjedhje në njësitë
e vetëqeverisjes lokale, në Parlament dhe për zgjedhje të kryetarit të Re-
publikës së Maqedonisë. Propozimi i planit, para miratimit të tij, partitë
politike e shtrojnë deri te Ministria e Punës dhe Politikës Sociale për
shkak të marrjes së mendimit, ndërsa pas miratimit të tij, përsëri e shtro-
jnë deri te Ministria e Punës dhe Politikës Sociale për shkak të përcjelljes
dhe analizës së gjendjes.

102
 8. Mjetet për informim publik:
- përmes koncepteve të tyre programore duhet të kontribuojnë
për zhvillimin dhe ngritjen e vetëdijes për mundësitë e barabarta, si dhe
për pjesëmarrjen e barabartë të femrave dhe meshkujve në krijimin e
koncepteve dhe përmbajtjeve programore;
- përmes paraqitjes publike dhe prezantimit të personit në me-
dia, vetë mjetet për informim publik paraqitjen dhe prezantimin duhet
ta bëjnë në mënyrë jo ofenduese, jo poshtëruese ose jo të përkulshme
në bazë të gjinisë.
Siç u përmend më sipër, Parlamenti i Republikës së Maqedonisë,
në kuadër të përgjegjësive të veta për mundësi të barabarta të femrave
dhe meshkujve, e miraton Planin nacional për aksion për mundësi të
barabarta të femrave dhe meshkujve. Planin për aksion e propozon Qe-
veria e Republikës së Maqedonisë në bazë të propozimeve të organeve
të administratës shtetërore, sektorit kompetent, organeve të njësive të
vetëqeverisjes lokale, shoqatave të punëdhënësve, sindikatat, shoqatat
e qytetarëve dhe organizata të tjera dhe ekspertë individual.
Përveç Planit për aksion të cilin e sjell Parlamenti i Republikës
së Maqedonisë me propozim të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë,
ekzistojnë edhe plane periodike për zbatim të Planit për aksion. Këto
plane periodike i sjell Qeveria e Republikës së Maqedonisë, në bazë të
propozimit të Ministrisë së Punës dhe Politikës Sociale. Në planet perio-
dike vërtetohen aktivitetet e planifikuara për fusha të veçanta nga jeta
shoqërore për periudhë prej dy viteve. Qeveria e Republikës së Maqe-
donisë përgatit raport për masat dhe aktivitetet e zbatuara nga Plani për
aksion një herë në vjet dhe të njëjtin e shpall në mënyrë të qasur për
opinionin.
Ligji për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve përm-
ban edhe dispozita për zbatimin e procedurës, në të cilën do të vërteto-
hej trajtimi jo i barabartë i femrave dhe meshkujve. Procedura në bazë
të iniciativës me shkrim të shtruar nga ana e individëve, shoqatave të
qytetarëve, sindikatave dhe personave tjerë juridik për vërtetimin e tra-
jtimit jo të barabartë të femrave dhe meshkujve udhëhiqet në Ministrinë
e Punës dhe Politikës Sociale dhe të njëjtën e udhëheq përfaqësuesi.
Procedura iniciohet me shtrimin e iniciativës me shkrim deri te
përfaqësuesi, por përfaqësuesi edhe vetë mund me iniciativë personale
të ngrejë procedurë. Çdo individ, shoqatë e qytetarëve, sindikata dhe
persona tjerë juridik mund të shtrojnë iniciativë deri te Ministria e Punës
dhe Politikës Sociale për akt të miratuar individual ose ndërmarrjen e
veprimeve nga ana e subjekteve në sektorin publik dhe privat, me të

103
 cilin veprohet në kundërshtim me ndalesën për diskriminimin në bazë
të gjinisë. Procedura është e liruar nga shpenzimet, gjegjësisht e njëjta
është pa pagesë.
Afati i shtrimit të iniciativës me shkrim është 1 vjet nga dita e
shkeljes së shkaktuar. Por, përfaqësuesi mund të ngrejë procedurë edhe
pas skadimit të afatit prej 1 viti nga dita e shkeljes së kryer, nëse vlerëso-
het se bëhet fjalë për rast me rëndësi të tillë për të cilën do të ishte e
domosdoshme edhe e udhës të ngrihet procedurë.
Nëse nga iniciativa e shtruar me shkrim për vërtetimin e pabara-
zisë del se nuk ekziston rast i trajtimit jo të barabartë të femrave dhe
meshkujve, përfaqësuesi nuk do të ngrejë procedurë, për çka me shkrim
do ta informojë shtruesin e iniciativës për shkaqet për ngritjen e proce-
durës në afat prej 30 ditëve nga pranimi i iniciativës.
Procedura udhëhiqet në formë të shkruar. Përjashtim nga kjo
rregull është kur përfaqësuesi do t’i ftojë për bisedë subjektet e inkua-
druar në rastin e trajtimit jo të barabartë. Kjo ndodh në rastin kur për-
faqësuesi do të vlerësojë se kjo do të ishte ndihmë për sqarimin e rastit.
Përfaqësuesi ka autorizime gjatë procedurës të kërkojë sqarim me shkrim
nga ana kundër të cilës iniciohet procedura për vërtetimin e trajtimit jo
të barabartë mes femrave dhe meshkujve, në afat prej 15 ditëve nga dita
e shtrimit të kërkesës për sqarim. Nëse subjekti nuk e shtron kërkesën e
kërkuar me shkrim nga ana e përfaqësuesit, përfaqësuesi ka autorizim
ta zgjidhë lëndën në bazë të informatave që i ka diskonim të cilat i ka
marrë nga iniciativa e shtruar me shkrim.
Vetë ligji, duke e rregulluar procedurën për vërtetimin e trajtimit
jo të barabartë të femrave dhe meshkujve, rregullon obligime për të
gjitha subjektet nga të cilat do të drejtohet përfaqësuesi që të bashkëpu-
nojnë me atë. Do të thotë subjektet të cilëve do t’i drejtohet përfaqësue-
si kanë për obligim dhe detyrë t’i shtrojnë dokumentet dhe informatat e
kërkuara, dhe gjithashtu edhe të japin sqarime të nevojshme.
Procedura për vërtetimin e trajtimit jo të barabartë të femrave
dhe meshkujve është urgjente. Urgjenca e procedurës shihet në afatet
të cilat i rregullon ligji për zbatimin e procedurës. Kështu, në afat prej
60 ditëve nga dita e shtrimit të iniciativës me shkrim duhet edhe të
zbatohet. Përjashtim nga kjo që u tha është kur për shkak të ndërlikue-
shmërisë së rastit afati prej 60 ditëve zgjatet edhe për 30 ditë.
Përfaqësuesi ka autorizim ligjor ta ndërpresë procedurën në këto
raste:
- nëse shtruesi i iniciativës nuk është më i interesuar për ud-
hëheqjen e procedurës, për çka e informon përfaqësuesin duke shtruar
kërkesë deri te ai;

104
 - nëse nuk ekzistojnë dokumente të mjaftueshme, gjegjësisht
dëshmi dhe informata për çka procedura nuk mund të zbatohet deri në
fund.
Vendimin të cilin e sjell përfaqësuesi, pas procedurës së zbatuar
për vërtetimin e trajtimit jo të barabartë mes femrave dhe meshkujve,
është një lloj i dhënies së mendimit me shkrim, me çka përfundon pro-
cedura. Në mendimin me shkrim duhet të përmbahet gjendja faktike të
cilën e ka vërtetuar përfaqësuesi dhe mendimi i tij për rrethanat e rastit
nëse ekziston trajtim jo i barabartë i femrave dhe meshkujve në pajtim
me dispozitat e Ligjit për mundësi të barabarta të femrave dhe meshku-
jve. Përfaqësuesi në mendimin me shkrim të cilën e shtron mund të:
- cekë se cilat janë parregullsitë që janë vërtetuar në rastin
konkret;
- të jep rekomandime si duhet të mënjanohen parregullsitë;
- të kërkojë nga pala kundër të cilës është ngritur procedura për
trajtim jo të barabartë të femrave dhe meshkujve, që në afat të caktuar
kohor të ndërmerr masa dhe të kërkojë nga pala që ta informojë për
masat e ndërmarra.
Pas përgatitjes së mendimit me shkrim, përfaqësuesi të njëjtën e
shtron deri te subjektet të inkuadruar në rast.
Përfaqësuesi çdo vit, më së voni deri më 31 mars për vitin para-
prak, përgatit raport për aktivitetet të cilat i ka ndërmarrë dhe të njëjtin
e shtron deri te Ministria e Punës dhe Politikës Sociale.
Në rastin kur subjekti deri te i cili është dorëzuar mendimi me
shkrim, nëse nuk i ka mënjanuar parregullsitë e vërtetuara të dhëna me
mendimin me shkrim, ose në afatin e caktuar nuk e ka informuar për-
faqësuesin për masat e ndërmarra, ndërsa përfaqësuesi e ka vërtetuar në
mendimin e tij se në procedurën për vërtetimin e trajtimit jo të barab-
artë ekziston diskriminimi, ai e shtron mendimin edhe deri te:
- organi përkatës inspektues;
- Avokati i Popullit; ose
- organi tjetër përkatës i cili bën mbikëqyrje mbi zbatimin e dis-
pozitave nga Ligji për mundësi të barabarta të gruas dhe mashkullit.
Pas dorëzimit të mendimit organit përkatës inspektues, i njëjti,
nëse vërteton se nuk veprohet sipas mendimit të dhënë nga përfaqësue-
si, në rastin kur ka vërtetuar se ekziston diskriminimi nga ana e subjektit,
ndaj të cilit është udhëhequr procedura, organi përkatës inspektues sjell
vendim, Me vendimin, organi përkatës inspektues i urdhëron subjektit
të veprojë sipas rekomandimeve të përfaqësuesit në afat të cilin e cakton
organi përkatës inspektues, dhe i cili afat nuk mund të jetë më i gjatë se

105
 30 ditë nga dita kur është sjellë vendimi. Vendimi i tillë shtrohet edhe
deri te subjekti dhe deri te përfaqësuesi në afat prej 15 ditësh nga dita
e miratimit.
Subjekti për të cilin ka të bëjë vendimi i sjellë nga ana e orga-
nit përkatës inspektues ka të drejtë në ankesë kundër vendimit. Ankesa
parashtrohet në afat prej 8 ditësh nga pranimi i vendimit, ndërsa për
ankesën vendos komisioni përkatës i Qeverisë së Republikës së Maqedo-
nisë. Ankesa e dhënë nuk e shtyn realizimin e vendimit, ndërsa komis-
ioni i Qeverisë është i obliguar të vendos për ankesën me miratimin e
vendimit të vet në afat prej 15 ditësh nga dita e marrjes së ankesës.
Organi përkatës inspektues ka autorizime, nëse rast të vërtetimit
të mosrespektimit të këtij ose ligji tjetër, i cili i rregullon mundësitë e
barabarta, është kryer shkelje ose vepër penale, pa e shtyrë afatin të sh-
trojë kërkesë për inicimin e procedurës penale, gjegjësisht fletëpadi deri
te prokuroria përkatëse.
Krahas kësaj mbrojtje që është e rregulluar me ligj, e cila sipas
natyrës së vet është procedurë e rregullt, personit të diskriminuar në
bazë të gjinisë i jepet mundësia për mbrojtjen e të drejtave të tij edhe në
procedurën gjyqësore me shtrimin e akuzës në mënyrë dhe nën kushte
të rregulluara me ligj.
Personi për të cilin është konstatuar se me vendim të organit për-
katës ose personit tjetër juridik i është shkelur ndonjë e drejtë në bazë të
aktit ose veprimit individual ose i është shkelur ndonjë e drejtë në bazë
të gjinisë, ka të drejtë të kërkojë kompensim për dëmin sipas rregullave
të përgjithshme për kompensim të dëmit në pajtim me Ligjin për mar-
rëdhënie obliguese.
Në krahasim me procedurat për mbrojtjen e të drejtave të personit në rast
t diskriminimit në bazë të gjinisë, duhet të theksohet, e që veçanërisht
është e rëndësishme në çdo procedurë, çështja për peshën e dëshmimit.
Barra e dëshmimit bie mbi atë kundër të cilit është shtruar pohimi i tillë,
në rast personi që llogaritet si viktimë e diskriminimit nxjerr fakte prej të
cilave vetëm mund të supozohet se ka pasur diskriminim. Kjo rregull nuk
aplikohet vetëm në procedurat penale, që është e kuptueshme, ndërsa
për shkak të parimit të prezumimit të pafajësisë, gjegjësisht se çdokush
është i pafajshëm deri sa nuk dëshmohet faji.

2.9. Kodi zgjedhor

Si ndërlidhje e Ligjit për mundësi të barabarta të femrave dhe

meshkujve, është interesante të përmendet edhe Kodi zgjedhor lidhur
me pozitën e femrave dhe meshkujve në jetën politike në shoqërinë

106
tonë. Në të vërtetë, me dispozitat nga Kodi zgjedhor lidhur me atë se
kush mund të jetë anëtar i organeve zgjedhore është cekur se në për-
bërjen e organeve zgjedhore secila gjini do të përfaqësohet më së paku
me 30%. Gjithashtu, në listën e shtruar të kandidatëve për zgjedhje të
deputetëve, si dhe në listën e shtruar të kandidatëve për zgjedhje të
këshilltarëve në komuna në secilin vend të tretë të listës duhet të ketë
një vend për gjininë më pak të përfaqësuar.
Me zgjidhjen e këtillë në Kodin zgjedhor jepet mundësia dhe li-
het hapësirë që më shumë femra të inkuadrohen në jetën politike në
Republikën e Maqedonisë dhe të braktiset kuptimi tradicional se politika
është profesion mashkullor.
Por, zgjidhjet në Kodin zgjedhor janë edhe në raport me Kon-
ventën e ratifikuar për eliminimin të gjitha formave të diskriminimit të
femrave nga ana e Republikës së Maqedonisë. Në dispozitat e Konventës
është cekur se shtetet anëtare i ndërmarrin të gjitha masat e volitshme
për mënjanimin e diskriminimit të femrave në jetën politike dhe pub-
like në vend. Në këtë kuptim punëdhënësi, në pajtim me dispozitat e
Konventës, me kushte të njëjta, si për meshkujt, e ka normuar të drejtën
e femrave:
- të votojnë në të gjitha zgjedhjet dhe në referendumet publike
dhe të zgjidhen kudo ku zgjidhen me anë të zgjedhjeve publike;
- të marrin pjesë në krijimin dhe zbatimin e politikës qeveritare
dhe të marrin pozita udhëheqëse dhe t’i kryejnë të gjitha funksionet
publike në të gjitha nivelet e pushtetit;
- të marrin pjesë në punën e organizatave dhe shoqatave joqe-
veritare që merren me jetën publike dhe politike në vend.
Me zgjidhjen e këtillë në Kodin zgjedhor, Republika e Maqe-
donisë i ndërmerr të gjitha masat e volitshme që t’u sigurojë mundësi
femrave,nën kushte të njëjta me meshkujt, pa diskriminim, që të kenë:
- të drejtë të zgjedhin në zgjedhje publike dhe të drejtpërdrejta;
- të drejtë të zgjidhen në zgjedhje publike dhe të drejtpërdrejta;
- t’i përfaqësojnë qeveritë e tyre në nivel ndërkombëtar;
- të marron pjesë në punën e organizatave ndërkombëtare.
Vetë miratimi i Kodit zgjedhor është rezultat i komenteve përfun-
dimtare në sesionin 34-të të Komitetit për eliminimin e diskriminimit
mbi femrat e Republikës së Maqedonisë, të mbajtur prej 16 janar deri 3
shkurt të vitit 2006.
Në këtë mënyrë është bërë hap përpara që t eliminohen ko-
mentet negative dje rekomandimet e dhëna nga ana e Komitetit, para së
gjithash ishin në drejtim të zbatimit të fushatave për ngritjen e vetëdijes

107
 së meshkujve dhe të femrave për rëndësinë e pjesëmarrjes së femrës
në jetën politike dhe publike. Duke vepruar sipas rekomandimeve të
këtilla, në Republikën e Maqedonisë ajo që ishte shkruar në letër për
përfaqësimin e femrës në jetën politike dhe publike, filloi të praktikohet,
në mënyrë që shteti të bëjë përpjekje me qëllim të rritjes së prezencës së
femrës në trupat zgjedhore dhe prezencës e femrës në nivel ndërkom-
bëtar.

2.10. Ligji për familjen

Në këtë analizë, gjithsesi, vendin e vet e gjen edhe Ligji për

familjen. Ky ligj e rregullon çështjen për martesën dhe familjen, adop-
timin, kujdestarinë, dhe në të njëjtën kohë përmban edhe dispozita
procesi për procedurën për shkurorëzim, caktimin e shtesës, besimin e
fëmijës për kujdes dhe edukim. Gjithashtu, ky ligj përmban dispozita për
dhunën në familje, ku janë paraparë masa të përkohshme për mbrojtje
të cilat gjyqi i shqipton kundër kryesit të dhunës familjare me propozim
të viktimës ose Qendrës për punë sociale.
Ajo që është interesante, në mënyrë tërthorazi, se edhe ky ligj e
rregullon materien e anti-diskriminimit. Në të vërtetë, siç është cekur në
nenin 3 nga ligji, marrëdhëniet në familje bazohen në barazi, respektim
dhe ruajtje të ndërsjellë dhe mbrojtjen e interesave të fëmijëve të mitur.
Bie në sy fjala “barazi”, dhe nëse merret parasysh definicioni se martesa
është bashkësi e jetës së gruas dhe burrit, patjetër vjen deri te përfundi-
mi se Ligji për familjen në mënyrë të njëjtë i trajton edhe meshkujt edhe
femrat. Edhe pse në shikim të parë mund të duket si dispozitë deklara-
tive, që në thelb edhe është, përmbajtja e saj shihet shumë më thellë.
Në kontekst të kësaj, barazia mes bashkëshortëve shihet në ven-
dimin e lirë të burrit dhe gruas të lidhin martesë, ose në masë më të
vogël të hyjnë në bashkësi jashtë martesës, të respektohen mes veti dhe
të ndihmohen. Respektimi dhe ndihma e ndërsjellë implikon të drejta
dhe obligime për burrin dhe gruan në jetën e tyre të përbashkët, pa u
vënë theksi në dominimin e njërës gjini ndaj tjetrës. Përkundër, thekso-
het edhe barazia e ngritur si element kyç i përmbajtjes së raportit mes
femrës dhe mashkullit.
Ndaj kësaj duhet të ndërlidhet edhe e drejta prindërore, që nuk
është vetëm e drejtë ligjore, kjo është e drejtë natyrore e burrit dhe
gruas kur kanë vendosur të krijojnë familje. Gjatë kryerjes së të drejtave
prindërore, mashkulli dhe femra kanë të drejta dhe obligime të barab-
arta ndaj fëmijëve të tyre. Kjo do të thotë se edhe të dytë barabartë

108
duhet të kujdesen për ngritjes, ruajtjen, edukimin, shkollimin e fëmijëve
të tyre, si dhe t’i zhvillojnë aftësitë dhe shprehitë e veta të punës. Grup
qëllimor i të drejtës prindërore janë fëmijët dhe mirëqenia e tyre. Kjo
do të thotë se në çfarëdo situate, nëse në çfarëdo mënyre rrezikohen
të drejtat e fëmijës, ligji këtë e sanksionon me marrjen ose kufizimin e
kryerjes së detyrës prindërore. Kjo do të thotë se ligji, duke e theksuar
mirëqenien e fëmijës, i njëjti e mbron nga çfarëdo lloji të keqpërdorimit
dhe diskriminimit.
Duke i përmendur fëmijët dhe mbrojtjen e tyre, e veçanërisht
mbrojtjen nga diskriminimi, Ligji për familjen nuk bën dallim mes fëmijë
së lindur në martesë dhe jashtë martesës, gjegjësisht bashkësisë jashtë
martesore. Edhe fëmijët e lindur në martesë dhe fëmijët e lindur jashtë
martesës i gëzojnë të drejtat e njëjta dhe nën kushte të njëjta mund t’i
realizojnë të njëjtat. Si një shembull i vogël, më sipër kur u fol rreth Ligjit
për trashëgimi, u përmend se nën kushte të njëjta mund të trashëgojnë
edhe fëmijët femra dhe meshkuj, e më e rëndësishme ajo se për trashëgi-
mi thirren edhe fëmijët jashtë martesës kur paraqiten si trashëgimtarë
sipas vijës së drejtë ose anësore të prindërve, gjegjësisht gjyshërit dhe
gjyshet dhe ngjashëm, në mënyrë të njëjtë dhe nën kushte të njëjta me
fëmijët tjerë të martesës, nëse ekzistojnë.
Kur flitet për të drejtat e fëmijëve, veçanërisht kur bëhet fjalë për
ruajtjen e tyre, prindërit janë atë të cilët janë të obliguar që t’ ruajnë fëmi-
jët e tyre deri në moshën e tyre 18 vjeçare, gjegjësisht deri në moshën
26 vjeçare, nëse janë në shkollim të rregullt. Por, nëse prindërit nuk janë
në gjendje t’i ruajnë fëmijët e tyre ose nëse fëmija nuk ka prindër, shteti
është ai që paraqitet si mbrojtës i të drejtës së tyre. Kështu, nën kushte të
njëjta fëmijët të cilët i plotësojnë kushtet që të fitojnë ruajtje dhe kujdes,
shteti u siguron shtëpi fëmijëve pa prindër, ku të njëjtët janë përkujdesur
dhe sigurohet ruajtja e tyre, shkollimi, socializimi dhe ngjashëm. Faktiki-
sht shteti paraqitet si kujdestar i kategorisë së tillë të fëmijëve, fëmijët të
cilët janë pa kujdes prindëror.
Kur bëhet fjalë për fëmijët dhe të drejtat e tyre, do ti kishim për-
mendur ato situata kur bëhet fjalë për adoptim. Ligji për familjen dallon
dy lloje të adoptimit:
- jo të plotë; dhe
- të plotë.
Me adoptimin e plotë, mes adoptuesve (prindërve) dhe të adop-
tuarit (fëmijës) lindin marrëdhënie mes prindërve dhe fëmijëve. Në këtë
kontekst do të ktheheshim te të drejtat trashëguese dhe do të kishim cekur
se ato mes adoptuesit dhe të adoptuarit dhe pasardhësve të tij, gjatë
adoptimit jo të plotë janë të ndërsjella, gjegjësisht të drejtat trashëguese

109
 të adoptuarit ndaj adoptuesit mund të kufizohen ose përjashtohen, nëse
në momentin e adoptimit, adoptuesi ka fëmijë të vet. Kjo është kështu
nga shkaku se adoptimi jo i plotë mund të ndërpritet me marrëveshje
mes adoptuesit dhe të adoptuarit. Gjithashtu, që të shihet rëndësia e
fëmijës dhe mbrojtja të cilën e gëzon është edhe zgjidhja në ligj me të
cilën adoptuesi ka obligim ta ruajë të adoptuarin deri në moshën mad-
hore në rast kur Qendra për punë sociale, duke pasur parasysh gjendjen
pronore të adoptuarit, do të vërtetohet se ruajtja është e domosdoshme,
edhe pse adoptimi jo i plotë ka pushuar me marrëveshje. Por, obligimi
për ruajtje është i ndërsjellë. Kështu, nëse Qendra për punë sociale vër-
teton se i adoptuari nuk është i aftë për ekonomizim dhe nuk ka mjete
për jetë, do të vërtetojë obligim që të adoptuarin e moshës madhore ta
ruajë adoptuesi.
Për dallim nga adoptimi jo i plotë, që në praktikë shumë rrallë
mund të ndodh, te adoptimi i plotë, me vetë aktin e adoptimit, mes
adoptuesit dhe familjes së tij dhe të adoptuarit dhe pasardhësve të tij
lindin të drejta dhe obligime që ekzistojnë mes farefiseve të gjakut, e
në këtë mënyrë janë barazuar edhe lidhur me të drejtat e ndërsjella
trashëguese.
Vend dhe rëndësi të veçantë në përmbajtjen e Ligjit për familje
kanë edhe dispozitat të cilat e rregullojnë trashëgiminë familjare. Kështu,
ligji ndalon çdo lloj dhune mes anëtarëve të familjes, pa marrë parasysh
gjininë dhe moshën. Nga kjo shihet politika për anti-diskriminim, pasi që
secili, krahas ndalesës për çfarë do lloj dhune, pa marrë parasysh gjininë
dhe moshën, ka edhe të drejtë të paraqesë se është viktimë e dhunës
familjare. Ligji përdor dispozita gjinore neutrale gjatë definimit të ter-
meve. Për shembull, përdoren fjalët “bashkëshortë”, “prindër”, “fëmi-
jë”, “anëtarë më të vjetër të familjes”, “viktimë” dhe ngjashëm. Vetëm
për ilustrim, kur bëhet fjalë për viktimë të dhunës familjare, kujdesi në
përgjithësi është i orientuar nga ajo se viktima zakonisht janë gratë dhe
fëmijët. Në shumicën e rasteve kjo është kështu dhe nuk është larg të
vërtetës. Por, nuk guxon të lihet anësh fakti se edhe meshkujt ndon-
jëherë mund të paraqiten në rolin e viktimës së dhunës familjare, kur
fizikisht, psiqikisht ose në mënyrë tjetër keqtrajtohen nga bashkëshortet
e tyre. Mu për këtë, ligji gjatë definimit të termeve mund të jetë neutral
lidhur me gjinitë, pasi që paraprakisht nuk mund të parashihen të gjitha
situatat në jetë, e kështu edhe rasti kur edhe burri do të ishte viktimë e
dhunës familjare.
Duke marrë parasysh se në fillim folëm rreth Ligjit për familjen
u prek tema për masat e përkohshme për mbrojtje të cilat i shqipton

110
gjyqi me kërkesë të viktimës ose të Qendrës për punë sociale, të njëjta
u përpunuan në tekstin më poshtë. Gjithashtu, është e domosdoshme të
përmendet rregullorja për punë dhe rolin që e ka Qendra për punë so-
ciale. Kështu, Qendra për punë sociale, gjithnjë kur ka njohuri për dhunë
familjare ex officio, pse me detyrë zyrtare t’i ndërmerr masat që vijojnë
për mbrojtje:
- siguron strehim të domosdoshëm për personat viktima të dhu-
nës;
- siguron mbrojtje adekuate shëndetësore;
- siguron intervenim dhe trajtim adekuat psiko-social;
- viktimat i udhëzon në këshillimore adekuate;
- nëse në familje ka fëmijë që rregullisht shkon në shkollë, ndih-
mon për vazhdimin e shkollimit të rregullt;
- e informon organin për ndjekje se personi i caktuar ka paraqitur
dhunë familjare;
- ofron ndihmë të ndryshme juridike dhe avokim;
- ngritë procedura para gjykatës kompetente dhe ndërmerr masa
të cilat dalin nga marrëdhëniet e prindërve dhe fëmijëve;
- sipas nevojës shtron kërkesë deri te gjykata për shqiptimin e
masës për mbrojtje; dhe
- ndërmerr masa të tjera për të cilat vlerëson se janë të domos-
doshme për problemin.
Në bashkëpunim me Qendrën për punë sociale është edhe sek-
tori joqeveritar i cili merret me problematikën e dhunës familjare, e
kështu i njëjti mund të ndërmerr masa për mbrojtje, të përmendura
paraprakisht, përveç të ngrejë procedura dhe të kërkojë para gjykatës
shqiptimin e masave.
Pikërisht duke folur për masat e përkohshme të mbrojtjes, në
këtë rast do të kishim cekur disa prej tyre të cilat janë paraparë me
ligjin, por nuk janë të vetmet, por mund të jenë të ndryshme, me të
cilat do të arrihej efekti i vërtetë. Gjykata kompetente, kryesit të dhunës
familjare mund ti shqiptojë ndonjë nga masat që vijojnë për mbrojtje të
përkohshme:
- ndalesa të kërcënohet se do të bëjë dhunë familjare;
- ndalesë të keqtrajtojë, shqetësojë, telefonojë, kontaktojë ose në
mënyrë tjetër të komunikojë me anëtar të familjes në mënyrë të drejt-
përdrejtë ose tërthorazi;
- ndalesa të afrohet deri te vendbanimi, shkolla, vendi i punës
ose vend tjetër që rregullisht e viziton anëtar tjetër i familjes;
- të caktoj largimin nga shtëpia, pa marr parasysh pronësinë, deri
në sjelljen e vendimit përfundimtar nga ana e gjyqit kompetent;

111
 - ndalesa të posedojë armë zjarri ose armë tjetër ose e njëjta t’i
merret;
- ta obligojë që t’i kthejë gjërat të cilat janë të nevojshme për
plotësimin e nevojave të përditshme të familjes;
- të shqiptojë mbështetjen e obligueshme ndaj familjes;
- të urdhërojë që i akuzuari të vizitojë këshillimore adekuate;
- të urdhërojë mjekimin e obligueshëm nëse është përdorues i
alkoolit dhe substancave tjera psikotrope ose ka ndonjë sëmundje;
- ta obligojë që t’i mbulojë shpenzimet mjekësore ose të tjera si
shkak i dhunës familjare; dhe
- të shqiptojë ndonjë masë tjetër të cilën gjyqi e konsideron si të
domosdoshme që të sigurojë siguri dhe mirëqenie për anëtarët tjerë të
familjes.
Nga radhitja e këtillë e masave të mbrojtjes të cilat i ndërmerr
Qendra për punë sociale dhe masat e përkohshme për mbrojtje të cilat i
shqipton gjyqi, shihet qasja anti-diskriminuese e ligjdhënësit në rregulli-
min e kësaj materie, në kuptim të sigurimit të kushteve të barabarta
dhe qasjes së barabartë të viktimës deri te mekanizmat për mbrojtje, pa
marrë parasysh moshën dhe gjininë. Me këtë i jepet mundësia viktimës
së dhunës familjare që të vazhdojë me jetë të qetë dhe me dinjitet, e
drejtë e cila është e garantuar me marrëveshjet më të rëndësishme
ndërkombëtare, si dhe me Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë.

3. Direktivat evropiane

Duke pasur parasysh parashikimin dhe normimin e diskriminimit

në ligjet e proceseve dhe materiale në sistemin juridik të Republikës
së Maqedonisë, duhet të theksohet se përveç Konventës evropiane për
mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, ndikim që të nor-
mohet kjo materie kanë bërë edhe direktivat evropiane.
Kështu, teksti i Direktivës evropiane 76/207/EEC nga 9 shkurti i
vitit 1976 për aplikimin e parimit për trajtim të barabartë të meshkujve
dhe femrave lidhur me qasjen deri te puna, trajnimi dhe avancimi në
vendin e punës dhe kushtet për punë, teksti integral i Direktivës 76/207/
EEC nga 9 shkurti i vitit 1976 dhe Direktiva me të cilën ndryshon dhe
plotësohet Direktiva 76/207/EBE të Këshillit për zbatimin e parimit të
trajtimit të barabartë të meshkujve dhe femrave që kanë të bëjnë me
qasjen deri te punësimi, përgatitja profesionale dhe avancimi dhe kush-
tet për punë dhe Direktiva 2002/73/BE e Parlamentit Evropian dhe të

112
Këshillit nga 23 shtatori i vitit 2002 me të cilën ndryshohet dhe plotëso-
het Direktiva 76/207/EBE të Këshillit për zbatimin e parimit të trajtimit
të barabartë të meshkujve dhe femrave që kanë të bëjnë me qasjen deri
te punësimi, përgatitja profesionale dhe avancimi dhe deri te kushtet
për punë, janë inkorporuar në Ligjin për marrëdhënie pune, Ligji për
mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve dhe Ligji për nëpunës
shtetëror.
Direktiva 96/34/BE e Këshillit nga 3 qershori i vitit 1996 për mar-
rëveshjen kornizë për të drejtën prindërore është inkorporuar në dispozi-
tat e Ligjit për familjen.
Lidhur me Direktivën (BE) nr. 97/80 të Këshillit nga 15 dhjetori i vitit
1997 për peshën e dëshmimit në rast të diskriminimit gjinor, është inte-
resante se barra e dëshmimit në Ligjin për marrëdhënie pune, Ligji për
mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve dhe me propozim-ligjin
për pengimin dhe ndalimin e diskriminimit bie mbi atë që ka kryer dis-
kriminim. Në ligjet e përmendura, barra e dëshmimit është inkorporuar
si dispozitë e veçantë dhe në tërësi është identike siç është përcaktuar
me direktivën.
Direktiva e Këshillit 2000/43/BE nga 29 qershori i vitit 2000 për
zbatimin e parimit të trajtimit të barabartë të njerëzve pa dallim të racës
ose prejardhjes së tyre është inkorporuar në mënyrë të drejtpërdrejtë
ose indirekt në të gjitha ligjet të cilat janë përpunuar në këtë analizë.
Direktiva e Këshillit 2000/78/BE nga 28 nëntori i vitit 2000 për
vendosjen e kornizës së përgjithshme për trajtim të barabartë në pu-
nësim dhe profesion është inkorporuar në dispozitat e Ligjit për marrëd-
hënie pune, Ligjin për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve
dhe Ligjin për nëpunës shtetëror.

4. CEDAV (CEDAW) – Konventa për eliminimin

e të gjitha formave të diskriminimit të femrave
Konventa për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit të
femave CEDAV (CEDAW) është miratuar në vitin 1979 nga ana e Kuven-
dit gjeneral të KB-së. Shpesh herë kur flitet për Konventën, ajo përshk-
ruhet si ligj ndërkombëtar për të drejtat e grave. Përbëhet nga pream-
bula dhe 30 nene, që e definojnë çështjen çfarë paraqet diskriminimi
kundër femrës dhe e vendos agjendën për aksion nacional për ti dhënë
fund diskriminimit kundër gruas.
Shtetet anëtare të kësaj konvente, me ratifikimin e të njëjtës, i
kanë pranuar qëllimet dhe obligimet e përfshira me Konventën dhe në

113
 të njëjtën kohë obligohen q të njëjta ti zbatojnë në legjislaturën e tyre
nacionale. Republika e Maqedonisë në janar të vitit 1994 e ratifikoi
Konventën për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit të gruas,
me qëllim që ta avancojë dhe ti japë fund çështjes së diskriminimit në
bazë gjinisë.
Konventa, për shkak të realizimit të qëllimeve të parapara, e ka
definuar termin diskriminim i gruas. Diskriminimi i gruas do të thotë çdo
dallim, përjashtim ose kufizim në pikëpamje të gjinisë, që ka si pasojë
ose qëllim ta kërcënojë ose pamundësojë njohjen, realizimin ose kryer-
jen, nga ana e gruas, të drejtave të njeriut dhe lirive themelore në sferën
politike, ekonomike, shoqërore, kulturore dhe qytetare ose sferë tjetër,
pa marrë parasysh gjendjen e tyre bashkëshortore, në bazë të barazisë
së mashkullit dhe femrës.
Shtetet anëtare, e me këtë edhe Republika e Maqedonisë, e dëno-
jnë diskriminimin e gruas nga të gjitha llojet, pajtohen që ta zbatojnë,
me mjete adekuate që i kanë në dispozicion dhe pa anulim, politika e
mënjanimit të diskriminimit të gruas, e për çka janë obliguar:
- ta zbatojnë parimin e diskriminimit të mashkullit dhe femrës
dhe në kushtetutat e tyre si akte më të larta dhe ligjet nacionale, si
dhe të sigurojnë masa tjera ligjore adekuate, aplikimin praktik të këtij
parimi;
- të miratojnë masa adekuate ligjore dhe të tjera, duke përfshirë
sanksionet, ku është e nevojshme, me të cilat ndalohen të gjitha llojet e
diskriminimit të gruas;
- të vendosin mbrojtje juridike për të drejtat e gruas në bazë të
barabartë me meshkujt, dhe përmes gjykatave kompetente nacionale
dhe institucionet tjera, të sigurojnë mbrojtje efikase për gratë nga çdo
veprim me të cilin kryhet diskriminim;
- të përmbahen nga çdo veprim ose praktikë e diskriminimit t
grave dhe të sigurojnë që organet dhe institucionet të veprojnë në paj-
tim me këtë obligim;
- ti ndërmarrin të gjitha masat e nevojshme për eliminimin e
diskriminimit të grave nga ana e çdo personi, organizate ose ndërmar-
rjeje;
- ti ndërmarrin të gjitha masat e volitshme, duke përfshirë edhe ato
ligjdhënëse, për shkak të ndryshimit ose anulimit të ligjeve, rregullave,
zakoneve dhe praktikave ekzistuese që paraqesin diskriminim të gruas;
- ti lënë jashtë fuqisë së dispozitave të brendshme me të cilat
bëhet diskriminimi i gruas.
Konventa cakton obligim për miratimin e masave të veçanta të
përkohshme nga ana e shteteve anëtare. Ato kanë për qëllim që të shpe-

114
jtohet realizimi i barazisë mes meshkujve dhe femrave de fakto, që do
të thotë nuk është e rëndësishme çfarë është shkruar ose normuar në
letër, por kjo të realizohet në praktikë. Miratimi i masave të veçanta të
përkohshme nuk llogaritet për diskriminim, siç është definuar në Kon-
ventë, por nuk guxon në cilëndo qoftë mënyrë të ketë pasoja të matjeve
jo të barabarta ose të ndryshme, dhe të njëjtat të pushojnë të vlejnë kur
do të realizohet qëllimi, që të gjithëve tu ofrohen mundësi dhe trajtim i
barabartë. Në këtë kuptim, masat e veçanta të cilat e mbrojnë të drejtën
e nënës, në asnjë rast nuk guxon të llogaritet se me të njëjtat bëhet dis-
kriminim në bazë të gjinisë.
Shtetet anëtare i kanë marrë masa e volitshme që vijojnë:
- të ndikojnë drejt ndryshimit të zakoneve shoqërore dhe kul-
turore në pikëpamje të sjelljes së meshkujve dhe femrave, të mënjano-
hen paragjykimet, të ndikohet mbi të kuptuarin e inferioritetit ose supe-
rioritetit të njërës ose gjinisë tjetër dhe të ndikohet mbi rolin tradicional
të mashkullit në raport me gruan;
- në pikëpamje të familjes, barazia dhe barabarësia e meshkujve
dhe femrave në pikëpamje të edukimit dhe zhvillimit të fëmijëve, duke
mbajtur llogari para së gjithash për interesat e fëmijëve dhe të kuptuarin
e drejtë të rolit të nënës si funksion shoqëror.
Duke i pasur masat e volitshme të përmendura më sipër, të cilat
shtetet anëtare duhet ti ndërmarrin, mund të theksohet se Republika
e Maqedonisë, siç u cek më parë, i ka zbatuar të gjitha këto masa në
shumë ligje, siç janë: Ligji për familjen; Ligji për marrëdhënie pune; Ligji
për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve; Ligji për trashëgi-
mi dhe ligjet tjera.
Shtetet anëtare i ndërmarrin edhe të gjitha masat e volitshme për
mënjanimin e diskriminimit të femrës në jetën politike dhe publike në
vend. Lidhur me këtë çështje, gjithashtu u përmend më parë, materien
e lëndës e rregullon Kodi zgjedhor, ndërsa Republika e Maqedonisë në
pajtim me obligimin e marrë nga kjo konventë bën hap, të rëndësishëm
në inkuadrimin e gruas në nivel ndërkombëtar.
Në fushën e punësimit, për shkak të eliminimit të diskriminimit
të gruas dhe mundësimin e barazisë me meshkujt, shtetet anëtare i kanë
ndërmarrë masat e volitshme që të sigurojnë të drejta të barabarta, e
veçanërisht:
- të drejtën për punë, si e drejtë e pacenueshme e të gjithëve;
- e drejta për mundësi të barabarta gjatë punësimit, duke përf-
shirë edhe aplikimin e kritereve të njëjta gjatë zgjedhjes së kandidatit
për vendin e punës;

115
 - e drejta për zgjedhjen e lirë të profesionit dhe punësimit, e dre-
jta për avancim, e drejta për aftësim profesional dhe para kualifikim;
- e drejta për shpërblim të njëjtë, duke përfshirë edhe përparësitë,
si dhe të trajtimit të njëjtë për punë të barabartë dhe trajtim të barab-
artë gjatë vlerësimit të cilësisë së punës;
- e drejta për mbrojtje sociale, veçanërisht në rast të daljes në
pension, papunësisë, sëmundjes, invaliditetit, moshës dhe paaftësive
tjera për punë, si dhe e drejta e mungesës pa pagesë;
- e drejta për mbrojtje shëndetësore dhe e drejta për mbrojtje
gjatë punës, duke përshirë edhe mbrojtjen e funksioneve biologjike dhe
riprodhuese të gruas.
Në korrelacion me atë që u tha më parë është edhe ajo që të
pengohet diskriminimi i gruas për shkak të lidhjes martesore ose pushimit
të lindjes dhe për shkak të sigurimit të drejtës së tyre për punë, shtetet
anëtare i kanë ndërmarrë masat adekuate që vijojnë:
- ndalesa, nën kërcënim për ndërmarrjen e sanksioneve, pushimit
nga puna për shkak të shtatzënisë, pushtimit të lindjes, për shkak të lid-
hjes së martesës ose gjendjes martesore;
- vendosjen e pushimit të paguar të lindjes ose lehtësime tjera
sociale pa e humbur të drejtën e vendit të mëparshëm të punës, të ard-
hurat në bazë të stazhit dhe të ardhurat sociale;
- nxitja që të sigurohen shërbimet ndihmëse shoqërore që tu
mundësohet prindërve t’i harmonizojnë obligimet prindërore me obligi-
met e vendit të punës dhe pjesëmarrjen në jetën shoqërore, veçanërisht
me nxitjen e themelimit dhe zhvillimit të rrjetit të institucioneve për
kujdes të fëmijëve;
- sigurimi i mbrojtjes së veçantë të gruas gjatë shtatzënisë në ato
vende pune për të cilat është dëshmuar se janë të dëmshme për gratë
shtatzënë.
Për shkak të sigurimit të qasjes deri te shërbimet shëndetësore,
duke përfshirë edhe ato që kanë të bëjnë me planifikimin e familjes,
shtetet anëtare i kanë ndërmarrë masat adekuate për shkak të elimin-
imit të diskriminimit të grave në fushën e mbrojtjes shëndetësore dhe të
njëjtën ta realizojnë në bazë të barazisë së femrave dhe meshkujve.
Si ndërlidhje, shtetet anëtare sigurojnë shërbime adekuate për gratë
gjatë shtatzënisë, lindjes dhe në periudhën pas lindjes së fëmijës përmes
sigurimit të shërbimeve falas atje ku është e nevojshme.
Të drejtat paraprakisht të përmendura, të cilat Konventa ua garanton
grave, dhe në të njëjtën kohë i imponon obligim shteteve anëtare të
ndërmarrin masa adekuate që ti zbatojnë të njëjtat, mund të thuhet se

116
Republika e Maqedonisë të njëjtën e ka bërë përmes dispozitave të Ligjit
për marrëdhënie pune, Ligjin për familjes, Ligjin për mbrojtje shëndetë-
sore, Ligjin për sigurim shëndetësor dhe ligjet tjera.

*****

Nuk ka dyshim se Konventa për eliminimin e të gjitha formave

të diskriminimit të femrave është zbatuar në legjislaturën nacionale në
Republikën e Maqedonisë. Kjo shihet nga vetë përmbajtja e dispozitave
të ligjeve të caktuara të cilat e rregullojë këtë materie, e disa nga këto
ligje ishin përfshirë me këtë analizë.
Për shkak të përcjelljes së përparimit të realizuar në aplikimin
e Konventës. Është formuar Komiteti për eliminimin e diskriminimit të
femrave. Shtetet anëtare në mesin e shtetasve të vet zgjedhin ekspertë
të cilët në punën e Komitetin marrin pjesë në cilësi personale. Kështu,
shtetet anëtare, duke përfshirë edhe Republikën e Maqedonisë, kanë
obligim që Sekretarit gjeneral të KB-së t’i shtrojnë, për shkak të shqyrti-
mit në Komitet, raport për masat ligjore, gjyqësore, drejtuese ose tjera
që i kanë aprovuar për shkak të aplikimit të dispozitave të Konventës.
Komiteti i shqyrton raportet e tilla të dorëzuara nga shtetet anëtare dhe
jep kritika pozitive ose negative dhe i thekson fushat kryesore për bren-
gosje dhe rekomandime.
Republika e Maqedonisë, në kuadër të obligimit të vet që të shtro-
jë raport deri te Sekretari gjeneral i KB-së, edhe atë disa herë, për rapor-
tet e veta ka marrë, nga ana e Komitetit, kritika pozitive, por gjithashtu
edhe një sërë rekomandimesh të cilat do të ndikojnë në harmonizimin e
mëtejshëm të legjislaturës nacionale me obligimet e ndërmarra nga Kon-
venta. Kjo do të thotë se Republika e Maqedonisë renditet mes shtetet,
të cilat në masë të madhe e kanë rregulluar çështjen për ndalimin e dis-
kriminimit të femrave në çfarë do baze.

5. Ligji për pengimin dhe mbrojtjen

nga diskriminimi

Në Republikën e Maqedonisë me miratimin e Ligjit për pengi-

min dhe mbrojtjen nga diskriminimi u bë hap përpara në rregullimin
e materies së anti-diskriminimit. Më poshtë do të përfshihet Ligji për
pengimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi, me miratimin e të cilit do të
fillojë aplikimi i këtij ligji si lex specialis në fushën e anti-diskriminimit.

117
 Ideja dhe motivet për miratimin e Ligjit për pengimin dhe mbrojtjen nga
diskriminimi është të sigurohet pengimi dhe mbrojtja nga diskriminimi,
i të gjithë personave fizik dhe juridik, në realizimin e të drejtave të cilat
janë garantuar me Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë, me ligj dhe
me marrëveshjet e ratifikuara ndërkombëtare. Që të sigurohet mbrojtja
nga diskriminimi, me Ligjin planifikohet që të formohet komisioni për
mbrojtje nga diskriminimi, që do të ketë cilësinë e personit juridik.
Teksti i Ligjit për pengimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi nd-
alon çdo lloj diskriminimi të drejtpërdrejtë dhe tërthorazi, ndalon
thirrjen për diskriminim dhe nxitjen e diskriminimit dhe ndihmë në vep-
rim diskriminues në bazë të: gjinisë, racës, ngjyrës, seksit, përkatësisë së
grupit të margjinalizuar, përkatësisë etnike, gjuhës, prejardhjes sociale,
religjionit ose bindjes fetare, shkollimit, përkatësisë politike, statusit per-
sonal ose shoqëror, paaftësisë mentale ose trupore dhe çfarëdo baze
tjetër të parashikuar me ligj ose me marrëveshje të ratifikuar ndërkom-
bëtare. Do të thotë, të gjitha bazat e përmendura paraprakisht janë baza
diskriminuese, të cilat nëse ndodhin në praktikë, do të implikojnë pro-
cedurë adekuate kundër atij që është sjellë në kundërshtim me ndalimin
për diskriminim.
Me miratimin e këtij ligji pritet të imponohet obligimi për të
gjitha organet shtetërore, organet e njësisë së vetëqeverisjes lokale, per-
sonat juridike me autorizime publike dhe personat fizik dhe juridik që ta
aplikojnë këtë ligi në sferën e:
- punën dhe marrëdhëniet e punës;
- arsimimin, shkencën dhe sportin;
- sigurinë sociale, duke përfshirë edhe sferën e mbrojtjes sociale,
sigurimin pensional dhe invalidor, sigurimin shëndetësor dhe mbrojtjen
shëndetësore;
- jurisprudencë dhe administratë;
- strehimin;
- informimin publik dhe mediat;
- qasje deri te të mirat dhe shërbimet;
- anëtarësimi dhe veprimi në sindikata, partitë politike, shoqa-
tat e qytetarëve dhe fondacionet ose organizatat tera të bazuara në
anëtarësim;
- kulturë; dhe
- sferat tjera të caktuara me ligj.
Obligimi i caktuar në këtë mënyrë për aplikimin e këtij ligji është ven-
dosur gjerë dhe praktikisht, që do të thotë se obligim që ta aplikojnë të
njëjtin do ta kishin pasur të gjitha personat juridik dhe fizik dhe sektori

118
privat. Kjo, në fund të fundit, do të ishte zgjidhje e arsyeshme, e veça-
nërisht për obligimin që të respektohet ligji në sektorin privat.
Në pajtim me Ligjin për pengimin dhe mbrojtjen nga diskrimin-
imi, si forma të diskriminimit do të përfshiheshin: diskriminimi i drejt-
përdrejtë dhe tërthorazi, shqetësimi, ngacmimi seksual, diskriminimi i
personave me pengesa mentale dhe trupore.
1. Diskriminim i drejtpërdrejtë konsiderohet çdo trajtim i pabarab-
artë, dallim, përjashtim ose kufizim që si pasojë do të kishte marrjen,
shkeljen ose kufizimin e të drejtave të njeriut dhe lirive themelore ose
gëzimin e lirive dhe të drejtave të njeriut, në krahasim me trajtimin që i
bëhet një personi tjetër, në rrethana të ngjashme a të njëjta.
2. Diskriminimi është i tërthortë kur konsiston në zbatimin e dis-
pozitave, kushteve, kritereve, ose me ndërmarrjen e praktikave të cak-
tuara, në dukje neutrale, por që sjellin vendosjen e personave ose të
grupeve të personave, në situata më pak të favorshme, me përjashtim
të rasteve kur këto kushte, kritere ose praktika, justifikohen nga faktorët
objektive.
3. Shqetësimi dhe veprimi përkulës paraqet cenimin e dinjitetit
të personit ose grupit që del nga baza diskriminuese dhe që ka për qël-
lim ose rezultat cenimin e dinjitetit të personit të caktuar ose krijimin e
mjedisit kërcënues, armiqësor, poshtërues ose frikësues, qasje ose prak-
tikë.
4. Ngacmimi seksual nënkupton sjellje të padëshiruar të natyrës
seksuale të shprehur fizikisht, verbalisht apo në mënyra të tjera, qëllimi
i të cilës është cenimi i dinjitetit të personit veçanërisht kur krijohet një
klime armiqësore, kërcënuese dhe poshtëruese.
Këto katër loje të formave të diskriminimit, të drejtpërdrejtë dhe të
tërthortë, si dhe shqetësimi dhe ngacmimi seksual, për herë të paru u
definuan në Ligjin për marrëdhënie pune, për të cilat paraprakisht u
shkrua. Mund të shihet se format e përmendura në thelb njëlloj janë
definuar edhe në Ligjin për marrëdhënie pune dhe në Ligjin për pengi-
min dhe mbrojtje nga diskriminimi, ku Ligji për marrëdhënie pune, si
lex specialis, do të aplikohej në të gjitha rastet e diskriminimit lidhur me
punën ose vendin e punës.
5. Me diskriminim të personave me pengesa mentale dhe trupore
nënkuptojmë: pamundësimin e qëllimshëm ose qasja e vështirësuar deri
te mbrojtja shëndetësore, gjegjësisht shkurtimi i të drejtës për mbrojtje
shëndetësore, trajtimi i rregullt mjekësor dhe barërat, mjetet rehabil-
ituese dhe masat në pajtim me nevojat e tyre, shkurtimi i të drejtës për
martesë dhe krijimit të familjes dhe të drejtat tjera nga fusha e martesës

119
 dhe marrëdhëniet familjare, shkurtimi i të drejtës për shkollim, për punë
dhe të drejtat e marrëdhënies së punës. Gjithashtu, si diskriminim i per-
sonave me pengesa mentale dhe trupore llogaritet edhe situata kur nuk
ndërmerren masa për mënjanimin e kufizimit, gjegjësisht harmonizimi i
infrastrukturës dhe hapësirës, shfrytëzimi i resurseve publike ose pjesë-
marrja në jetën publike dhe shoqërore.
Si forma më të rënda të diskriminimit, në propozim ligjin për
pengimin dhe mbrojtja nga diskriminimi, janë paraparë:
- diskriminimi i shumëfishtë me të cilin nënkuptojmë diskriminimi
i kryer ndaj një personi të caktuar mbi baza të shumta diskriminuese;
- diskriminimi i përsëritur me të cilin nënkuptojmë diskriminim i
kryer disa herë;
- diskriminimi i vazhduar me të cilin nënkuptojmë diskriminimi
që është kryer një kohë të gjatë ose i cili me pasojat e veta veçanërisht
rëndë e godet personin e diskriminuar.
Punëdhënësi ka paraparë edhe përjashtime nga diskriminimi ku i ka
normuar:
1. Masat afirmative – punëdhënësi ka caktuar se nuk do të lloga-
riten si diskriminim masat afirmative të cilat do të ndërmerren nga or-
gani i administratës shtetërore, organet e njësive të vetëqeverisjes lokale,
organet tjera dhe organizatat të cilat kryejnë autorizime publike, institu-
cionet publike ose nga ana e personave fizik dhe juridik, të konstatuara
si të arsyeshme në të kaluarën, të tanishmen de në të ardhmen, dhe të
cilat mund të ndërmerren derisa nuk arrihet barazia e plotë faktike dhe
atë:
- në dobi të personit, grup të personave ose bashkësisë, me qël-
lim që të eliminohen ose të zvogëlohen pabarazitë faktike, nëse dallimi
është i arsyeshëm dhe proporcional me qëllimin dhe me qëllim që të
sigurohet zhvillimi i tyre natyror dhe arritja efektive e drejtës së tyre në
krahasim me personat tjerë, grupe të njerëzve ose bashkësi dhe
- masat afirmative kanë për qëllim mbrojtjen e grupeve të mar-
gjinalizuara, me qëllim që të eliminohen ose të zvogëlohen pabarazitë
faktike, nëse dallimi është i arsyeshëm dhe proporcional me qëllim dhe
me qëllim që të sigurohet zhvillimi i tyre natyror dhe aritja efektive e të
drejtës së tyre për mundësi të barabarta në krahasim me personat tjerë,
grupe të njerëzve ose bashkësi.
2. Veprimi jo i barabartë – në krahasim me veprimin jo të barab-
artë, punëdhënësi ka normuar se nuk do të llogaritet si diskriminim:
- trajtimi ndryshe i personave të cilët nuk janë shtetas të Repub-
likës së Maqedonisë lidhur me liritë dhe të drejtat e dhëna në Kush-

120
tetutë, në ligjet dhe marrëveshjet ndërkombëtare të cilat i ka nënshkruar
Republika e Maqedonisë, dhe të cilat drejtpërdrejt dalin nga shtetësia e
Republikës së Maqedonisë;
- trajtimi ndryshe i personave në bazë të karakteristikave, të cilat
kanë të bëjnë me cilëndo qoftë bazë diskriminuese, kur karakteristikat
e përmendura, për shkak të natyrës së profesionit ose aktivitetit ose për
shkak të kushteve ku zhvillohet profesioni, paraqesin kërkesë thelbësore
dhe përcaktuese, qëllimi është legjitim, ndërsa kushtet nuk e kapërcejnë
nivelin e nevojshëm të realizimit të tij;
- trajtimi ndryshe i personave në bazë të religjionit, besimit,
gjinisë ose karakteristikave tjera lidhur me profesionin që zhvillohet në
institucionet religjioze ose organizatat, kur sipas karakterit të profesionit
ose aktivitet konkret, ose për shkak të kushteve ku realizohet, religjioni,
besimi, gjinia ose karakteristikat tjera, paraqesin kërkesë thelbësore dhe
përcaktuese, nga pikëpamja e institucionit ose organizatës, kur qëllimi
është legjitim, ndërsa kushti nuk e kapërcen nivelin e nevojshëm për
realizim;
- trajtimi ndryshe i personave në bazë të religjionit, besimit,
gjinisë ose karakteristikave tjera lidhur me arsimimin dhe trajnimin për
qëllimet e profesionit lidhur me religjionin konkret;
- nëse anëtarët dhe organet e kishave dhe bashkësive fetare, or-
ganizatat qytetare, partitë politike, sindikatat dhe organizatat tjera të
regjistruara në pajtim me Kushtetutën dhe ligjet, veprojnë në pajtim me
doktrinën e tyre, bindjen ose besimet dhe/ose qëllimet e caktuara në
statutet, programet dhe/ose rregullat e tyre;
- rregullimi i martesës, bashkësisë jashtë martesore dhe familjes
vetëm si bashkësi e gjinive të kundërta, gjegjësisht e një burri dhe gru-
aje;
- realizimi i parimit të garantuar kushtetues së lirisë të shprehjes,
paraqitjes publike, mendimit dhe informimit publik;
- caktimi i kërkesës për moshën minimale, përvojën profesionale
ose stazhin në proceset e zgjedhjes ose dhënies së privilegjeve të caktu-
ara lidhur me punën, kur kjo është e arsyeshme objektivisht për arritjen
e qëllimit legjitim, ndërsa përmbajtja e këtij dallimi nuk e tejkalon niv-
elin e nevojshëm për realizimin e qëllimit dhe
- caktimi i moshës maksimale në procesin e punësimit që është
lidhur me nevojën për trajnim ose për shkak të nevojave nga kufizimet
racionale kohore lidhur me pensionimin të paraparë me ligj, kur kjo
objektivisht është e arsyeshme për arritjen e qëllimit legjitim, ndërsa
përmbajtja e këtij dallimi nuk e tejkalon nivelin e duhur për arritjen e
qëllimit.

121
 3. Mekanizmat mbrojtës për kategori të caktuar të personave
– kur i ka përpunuar mekanizmat mbrojtës për kategori të caktuar të
njerëzve, punëdhënësi ka paraparë se nuk do të llogaritet për diskri-
minim:
- mbrojtja e veçantë e grave shtatzënë dhe nënave, të paraparë
me ligj, përveç kur gruaja shtatzënë ose nëna nuk dëshiron ta shfrytëzojë
këtë mbrojtje të veçantë dhe për këtë e ka informuar punëdhënësin në
formë të shkruar;
- masat të cilat janë paraparë me ligjin për nxitjen e punësimit;
- trajtimi ndryshe i personave me invaliditet në realizimin e tra-
jnimit dhe fitimin e shkollimit me qëllim të plotësimit të nevojave të
veçanta arsimore për ha të barazimit të rasteve;
- parashikimi i minimum dhe maksimum viteve për qasje deri te
nivele të caktuara të trajnimit dhe arsimimit, kur kjo objektivisht është
e arsyeshme për arritjen e qëllimit legjitim, ndërsa përmbajtja e këtij
dallimi nuk e kapërcen atë që është e domosdoshme duke pasur para-
sysh natyrën e trajnimit ose arsimimit ose kushtet ku ajo zhvillohet dhe
përmbajtjet e këtij dallimi nuk e tejkalon nivelin e domosdoshëm të
nevojshëm për arritjen e qëllimit;
- masat e orientuara drejt sigurimit të balancit në pjesëmarrjen e
meshkujve dhe femrave, derisa këto masa të jenë të nevojshme;
- masat e veçanta prej të cilave kanë dobi personat ose grupet të
cilët gjenden në pozitë të pavolitshme mbi cilëndo qoftë bazë diskrimin-
uese, me qëllim të barazimit të mundësive të tyre, derisa këto masa të
jenë të nevojshme;
- mbrojtje e veçantë, të paraparë me ligj, të fëmijëve pa prindër, të
miturve, prindërve pa një bashkëshort dhe personat me invaliditetet;
- masat për mbrojtjen e veçantisë dhe identitetin e personave
të cilët i takojnë pakicave etnike, religjioze ose gjuhësore dhe e drejta
e tyre ta kultivojnë dhe zhvillojnë identitetin e tyre ose në bashkësi me
anëtarët tjerë të grupit të tyre dhe nxisin kushte për avancimin e këtij
identiteti dhe
- masat në fushën e arsimimit dhe trajnimi që duhet të sigurojnë
pjesëmarrje të personave nga pakicat etnike derisa këto masa të jenë të
nevojshme.
Më sipër në tekst u përmend se me Ligjin për pengimin dhe mbro-
jtjen nga diskriminimi është paraparë formimi i komisionit për mbrojtje
nga diskriminimi që do të veprojë si organ i pavarur. Komisioni do të
përbëhet prej 7 anëtarëve, me mandat prej pesë viteve, me të drejtën
për rizgjedhje, ndërsa të njëjtit do të emërohen nga ana e Parlamentit të

122
Republikës së Maqedonisë, në bazë të konkursit të shpallur paraprakisht.
Nga radhët e anëtarëve zgjidhet kryetari i komisionit me mandat prej
një viti. Anëtar i komisionit ose kryetar i komisionit mund të shkarkohen
edhe ara skadimit të mandatit të tyre kur ata vetë do të kërkojë ose nëse
Parlamenti i Republikës së Maqedonisë ka vërtetuar se i kanë plotësuar
kushtet e parapara me ligj për shkarkimin e tyre.
Me Ligjin për pengimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi vërteto-
hen edhe kompetencat e komisionit për mbrojtje nga diskriminimi. Këtu,
gjithnjë kur deri te komisioni do të shtrohet parashtresë nga personi i cili
mendon se ka pësuar diskriminim, i njëjti është i obliguar të veprojë
sipas parashtresës së shtruar. Në rast kur komisioni do të vërtetojë se:
- lidhur me kërkesën e shtruar tashmë është iniciuar dhe ka për-
funduar procedura ligjore;
- nuk ekzistojnë shkelje për shkak të cilave është shtruar parash-
tresë;
- tashmë ka vepruar për punën e njëjtë, ndërsa nga ana e parash-
truesit nuk propozohen dëshmi ët reja; dhe
- kur nga shkelja e kryer e të drejtës së caktuar ka kaluar kohë e
gjatë, e kështu nuk do të arrihej qëllimi i parashtresës, komisioni ka au-
torizim të mos veprojë sipas parashtresës.
Kur komisioni do të veprojë sipas parashtresës së shtruar nga ana
e personit i cili mendon se i është cenuar ndonjë e drejtë, e për çka men-
don se në atë mënyrë mbi atë është kryer diskriminim, së pari duhet
ta vërtetojë gjendjen faktike. Komisioni e vërteton gjendjen faktike nga
vërtetimi i dëshmive të shtruara me shkrim, merre deklarata nga parash-
truesi i parashtresës dhe merre deklaratë nga personi kundër të cilit është
shtruar parashtresa. Nëse vlerëson se paraprakisht dëshmitë e dorëzuara
dhe deklaratat nuk janë të mjaftueshme për vërtetimin e drejt dhe të
plotë të gjendjes faktike, komisioni mund të merre deklarata edhe nga
persona të tjerë të cilët kanë njohuri se parashtruesit të parashtresës i
është cenuar ndonjë e drejtë.
Pasi ti ndërmerr veprimet e paralajmëruara, komisioni është i
obliguar në afat prej 90 ditëve nga dita e parashtrimit të parashtresës
të përgatisë mendim me shkrim. Për mendimin me shkrim e informon
parashtruesin e parashtresës dhe personin kundër të cilit është shtruar
parashtresa. Nëse komisioni vërteton diskriminim, në mendimin me
shkrim rekomandohet mënyra e mënjanimit të cenimit të drejtës. Në
këtë kuptim, personi deri te i cili komisioni ka dërguar rekomandim është
i obliguar që në afat prej 30 ditëve nga dita e pranimit të rekomandimit
ta mënjanojë cenimin e të drejtës dhe për këtë ta informojë komisionin.

123
 Kur personi të cilit i është dërguar rekomandimi në afat prej 30 ditëve
nuk do të veprojë sipas rekomandimit dhe nuk do ta mënjanojë ceni-
min e të drejtës, komisioni ka autorizim të ngrejë iniciativë për nisjen e
procedurës para organit përkatës kundër atij, ër shkak të vërtetimit të
përgjegjësisë së tij.
Në rast të ekzistimit të rastit konkret të diskriminimit, ndërsa
komisioni ka njohuri për të njëjtin, të gjithë personat fizik dhe juridik,
organet shtetërore, organet e njësive të vetëqeverisjes lokale, organet
dhe organizatat tjera të cilat kryejnë autorizime publike dhe institucionet
dhe shërbimet publike, janë të obliguar me kërkesë të komisionit ti japin
të dhëna për rastin konkret të diskriminimit. Nga kjo del obligimi për
bashkëpunimin e organeve tjera me komisionin kur i njëjti zgjedh rast
konkret të diskriminimit. Në rastin kur do të vlerësohet se kjo është e
nevojshme, komisioni mund të kryejë edhe kontroll të dokumentacionit
në organet e cekura të cilat disponojnë me të dhëna konkrete dhe infor-
mata për rastet e diskriminimit.
Në kufijtë e kompetencave të veta, komisioni bashkëpunon me
Avokatin e Popullit për rastet konkrete të diskriminimit. Zgjidhja e këtillë
në Ligjin për pengimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi është logjike
nëse merren parasysh kompetencat e Avokatit të Popullit. Vetë kompe-
tencat e Avokatit të Popullit ti mbrojë të drejtat kushtetuese dhe ligjore
të qytetarit dhe personave tjerë kur u janë cenuar me akte, veprime
dhe lëshime të veprimeve nga organet e administratës shtetërore dhe
organeve dhe organizatave tjera kur kanë autorizime publike dhe në atë
rast të ndërmarrin veprime dhe masa për mbrojtjen e parimeve të jo
diskriminimit kërkon bashkëpunim të ndërsjellë të këtyre dy organeve.
Një nga kompetencat e komisionit është që parashtruesit të para-
shtresës ti japë informata për të drejtat dhe mundësitë e tij për ngritjen e
procedurës gjyqësore ose procedurë tjetër për mbrojtje. Në këtë kuptim,
personit për të cilin mendohet se i është cenuar ndonjë e drejtë, i je-
pet mundësia të iniciojë procedurë gjyqësore me parashtrimin e padisë
deri te gjyqi përkatës. Me padinë, personi mund të kërkojë që gjyqi të
vërtetojë se nga ana e të paditurit i është cenuar e drejta e paditësit të
trajtimit të barabartë. Vërtetimi i cenimit, në procedurën gjyqësore do
të trajtohet si çështja paraprake, e nëse vërtetohet se ka pasur cenim, të
paditurit do ti ndalohet ndërmarrja e çdo veprimi me të cilin shkelen ose
mund të shkelen të drejtat e paditësit në veprimin e njëjtë, gjegjësisht të
kryhet veprim me të cilin mënjanohet diskriminimi ose pasojat e tij. E
drejta për kompensim të dëmit gjithnjë është në dispozicion të paditësit
– personi të cilit i është cenuar e drejta, e nëse është kërkuar që i padituri

124
ta kompensojë dëmin, gjyqi do të obligohet që të paguajë kompensim
të caktuar në të holla për dëmin e shkaktuar. Gjithashtu, personit të cilit
i janë cenuar të drejtat, si paditës në procedurën gjyqësore, mund të
kërkojë nga gjyqi që ta obligojë të paditurin, dhe këtë aktgjykimi do ta
vërtetojë se është kryer cenim i të drejtës paditësit në veprimin e barab-
artë, të shpallet në media në llogari të paditurit.
Kërkesa e shpalljes publike të aktgjykimit, gjyqi do ta miratojë
nëse vërtetohet:
- deri te cenimi i të drejtës së veprimit të barabartë ka ardhur me
ndërmjetësim të mediave; ose
- informata për veprim e cila e cenon të drejtën e veprimit të
barabartë është shpallur në media, ndërsa shpallja e aktgjykimit është e
nevojshme për shkak të kompensimit të plotë për dëmi e shkaktuar ose
mbrojtjen e veprimit jo të barabartë në raste të ardhshme.
Para fillimit të procedurës gjyqësore, ose gjatë vetë procedurës,
personi të cilit i është cenuar e drejta – paditësi, mund të propozojë deri
te organi përkatës caktimin e masës për sigurim.
Në procedurën gjyqësore për vërtetimin e cenimit të drejtës është
theksuar parimi i urgjencës. Kjo do të thotë se gjyqi, pasi të shtrohet pa-
dia, në afat sa më të shkurtër duhet të veprojë për të njëjtën. Nuk ka
afate të caktuara, por shpejtësia e vendosjes për padinë e shtruar, do të
varet nga rasti në rast dhe në varësi nga kompleksja e lëndës, por gjith-
sesi e gjithë procedura duhet të mbarojë në afat të arsyeshëm.
Edhe pse procedura gjyqësore për vërtetimin e cenimit të drejtës
ecë në pajtim me dispozitat e Ligjit për procedurë kontestuese.
Gjithashtu, si edhe në Ligjin për marrëdhënie pune dhe Ligjin
për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve, edhe Ligjin për
pengimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi barra e dëshmimit bie mbi
të paditurin, gjegjësisht i njëjti ka obligim të dëshmojë se nuk ka pasur
diskriminim, derisa obligimi i paditësit është e kundërta, me nxjerrjen
e fakteve dhe dëshmive të cilat e vërtetojnë pohimin, se është bërë dis-
kriminim. Përjashtim nga kjo rregull për barrën e dëshmimit janë pro-
cedurat penale dhe kundërvajtës, ku parimi i prezumimit të pafajësisë
vjen në plan të parë, gjegjësisht ai që vërteton se pala e kundërt ka bërë
ndonjë cenim, duhet këtë edhe ta vërtetojë.
Kur bëhet fjalë për procedurën gjyqësore, duhet të theksohet se
Ligji për pengimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi parasheh mundësi
për parashtrimin e padisë së përbashkët për mbrojtjen nga diskriminimi.
Në këtë kuptim, në mënyrë aktive janë të legjitimuar të parashtrojnë
padi të përbashkët shoqata dhe fondacione, institucione ose organizata

125
 të shoqërisë civile të cilët kanë interes juridik, dhe të cilat merren me të
drejtën e veprimit të barabartë. Në procedurën e këtillë ndaj padisë së
përbashkët, duhet të bëjnë se me veprimin e të paditurit është cenuar e
drejta e veprimit të barabartë të një numër të madh të personave. Me
padinë e përbashkët për mbrojtje nga diskriminimi duhet të kërkohet:
- të vërtetohet se veprimi i të paditurit e cenon trajtimin e barab-
artë lidhur me anëtarët e grupit;
- të pengohet ndërmarrja e veprimeve me të cilat shkelet ose
mund të shkelet trajtimi i barabartë, gjegjësisht të kryhen veprime me
të cilat mënjanohet diskriminimi ose pasojat e tija lidhur me anëtarët e
grupit;
- aktgjykimi me të cilin është vërtetuar cenimi i të drejtës së vep-
rimit të barabartë të shpallet në media me shpenzime të paditurit.
Padia e këtillë e përbashkët për mbrojtje nga diskriminimi është lejuar
nëse ekziston pajtim i personit i cili pohon se është i diskriminuar.
Duke pasur parasysh se bëhet fjalë për Ligjin për pengimin dhe mbro-
jtjen nga diskriminimi i cili do të ishte lex specialis, imponohet nevoja
që kjo materie të normohet dhe u normua me miratimin e tij më 08
prill 2010, dhe duke i pasur parasysh trendet në botë, Evropë, bile edhe
të rrethinës më të afërt të Republikës së Maqedonisë, ku Republika e
Kroacisë dhe Republika e Serbisë tashmë kanë ligje të tilla dhe të njëjtat
i aplikojnë. Duke e miratuar Ligjin për pengimin dhe mbrojtjen nga dis-
kriminimi Republika e Maqedonisë e kapi hapin me kohën moderne,
me çka u afrua afër familjes evropiane.

*****

Edhe krahas asaj që në Republikën e Maqedonisë, Ligji për peng-

imin dhe mbrojtjen nga diskriminimi është miratuar më 8 prill 2010,
ndërsa do të aplikohet nga 1 janari i vitit 2011, kjo materie nuk ishte
edhe nuk është e rregulluar. Siç është përmendur në tekstin e kësaj anal-
ize, në shumicën e ligjeve ka dispozita të cilat e pengojnë diskriminimin,
por kjo nuk do të thotë se nuk eksiton zbrazëtirë për rregullimin e kësaj
çështje. Mu për këtë, u miratua Ligji për pengimin dhe mbrojtjen nga
diskriminimi dhe i njëjti do të aplikohet, siç cekëm nga 1 janari i vitit
2011.
Me miratimin e Ligjit për pengimin dhe mbrojtjen nga diskrimin-
imi, jo vetëm që legjislacioni në Republikën e Maqedonisë e kapi hapin
me legjislacionin e shteteve tjera, por me këtë ligj do të plotësohet edhe
një zbrazëtirë që ekzistonte në sistemin juridik të shtetit tonë. Vetë ligji

126
do të jetë lex xpecialis me të cilin do të sigurohet pengimi dhe mbrojtja
nga diskriminimi.
Me miratimin e Ligjit për pengimin dhe mbrojtjen nga diskri-
minimi, së pari do të përcaktoheshin bazat për diskriminim, që është
pikë nisjeje që personat të cilët kanë qenë të diskriminuar të mund ti
mbrojnë dhe ti realizojnë të drejtat e garantuara me Kushtetutën e RM,
ligjet dhe marrëveshjet ndërkombëtare. Ligji i këtillë do të ishte obligim
që të aplikohet dhe respektohet nga ana e të gjithë personave, nga ana
e sektorit publik dhe privat, me çka do të mund të pritej se do të jetë
garanci se nuk do të ekzistojë diskriminim. Njohuria se ekziston ligji për
pengimin e diskriminimit do ta kishte ngritur vetëdijen e të gjithëve dhe
me siguri do të pyeteshit nëse sjellja e tyre e deritanishme ka qenë ose
nuk ka qenë diskriminuese. A më shumë, nëse dihet se do të ketë edhe
procedurë adekuate, që do të kishte rezultuar me pasoja të caktuara për
atë të cilin është sjellë në mënyrë diskriminuese.
Formimi i organit të veçantë për mbrojtje nga diskriminimi është
e nevojshme dhe e njëjta është zgjidhje e mirë, dhe siç është paraparë
në Ligjin për pengimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi. Organi i tillë do
të jetë komisioni për mbrojtjen nga diskriminimi, i cili do të ishte organ
i pavarur në veprimin e vet. Kjo është ashtu nga shkaku se komisioni
do të ketë një funksion të vetëm, e kjo është pengimi dhe mbrojtja
nga diskriminimi. Në këtë kuptim, çdo person i cili mendon se është
i diskriminuar, do të mund të inicionte procedurë para komisionit me
parashtrimin e parashtesës, e pastaj komisioni e zbaton procedurën, në
kuadër të kompetencave të veta, do të jep mendim dhe rekomandime
lidhur me parashtresën e dhënë.
Gjykatat, si organe shtetërore, si një nga funksionet dhe qëllimet
kryesore të ekzistimit të tyre është mbrojtja, respektimi dhe avancimi
i të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, si dhe sigurimi i barazisë,
barabarësisë dhe jo diskriminimit mbi çfarëdo baze, do të inkuadrohen
në procedurat për pengimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi. Kështu,
personi që mendon se për shkak të diskriminimit i është cenuar ndonjë
e drejtë, do të kishte mundësi që të ngrejë padi para gjykatës kompe-
tente. Me padinë e tillë, personi që mendon se me diskriminonim i
është cenuar ndonjë e drejtë, nga gjyqi do të mund të kërkojë pengimin
e ndërmarrjes së veprimit diskriminues, si dhe do të mund të kërkojë
kompensim për dëmin. Në situata të caktuara bile edhe do të mund të
kërkojë në mediat të shpallet aktgjykimi me të cilin është vërtetuar sjellja
diskriminuese.

127
 Edhe krahas asaj që siç u përmend më parë, në ligje të caktuara
ekzistojnë dispozita të cilat në mënyrë të drejtpërdrejtë e ndalojnë dis-
kriminimin, siç është Ligji për marrëdhënie pune, është fakt se deri tani
nuk është ngritur asnjë procedurë gjyqësore që të vërtetohet sjellja dis-
kriminuese dhe të ndalohet sjellja e tillë në të ardhmen. A do të thotë se
në Republikën e Maqedonisë nuk ka diskriminim? Pyetje diskutabile.
Duke pasur parasysh këtë që u tha më sipër, mbetet të shihet si
Ligji për pengimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi do të aplikohet në
praktikë. Ka një përfundim, një ligj i tillë është i nevojshëm në siste-
min juridik të Republikës së Maqedonisë, pasi që në këtë mënyrë do të
plotësohet një zbrazëtirë juridike që objektivisht deri në këtë moment
ekziston.

Vërejtje: emrat e ligjeve e punës janë shkruar ashtu siç janë shpal-
lur në Gazetën zyrtare të RM, pa intervenime plotësuese.

128
 LITERATURA E SHFRYTËZUAR:

1. Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, Gazeta zyrtare e R.

Maqedonisë nr. 52 nga 22.11.1992;
2. Konventa evropiane për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive
themelore të njeriut;
3. Direktiva evropiane 76/207/ЕЕС nga 9 shkurti i vitit 1976 për
aplikimin e parimit të trajtimit të barabartë të meshkujve dhe femrave
lidhur me qasjen deri te punësimi, trajnimi dhe avancimi në vendin e
punës dhe kushtet për punë; Direktiva 96/34/BE e Këshillit nga 3 qer-
shori i vitit 1996 për marrëveshjen kornizë për të drejtën prindërore; Di-
rektiva (be) nr. 97/80 e Këshillit nga 15 dhjetori i vitit 1997 për barrën e
dëshmimit në rast të diskriminimit gjinor; Direktiva e Këshillit 2000/43/
BE nga 29 qershori i vitit 2000 për zbatimin e parimit të trajtimit të
barabartë të njerëzve, pa dallim të racës së tyre ose prejardhjes etnike;
Direktiva e Këshillit 2000/78/BE nga 27 nëntori i vitit 2000 për ven-
dosjen e kornizës së përgjithshme për trajtim të barabartë në punësim
dhe profesion; Teksti integral i Direktivës 76/207/ЕЕС nga 9 shkurti i
vitit 1976 dhe Direktiva me të cilën ndryshon dhe plotësohet Direktiva
76/207/BEE e Këshillit për zbatimin e parimit të trajtimit të barabartë të
meshkujve dhe femrave që ka të bëjë me qasjen në punësim, përgatitjen
profesionale dhe avancimin dhe kushtet për punë; Direktiva 2002/73/BE
e Parlamentit të Evropës dhe Këshillit nga 23 shtatori i vitit 2002 me të
cilin ndryshon dhe plotësohet Direktiva 76/207/BEE e Këshillit për zbati-
min e parimit të trajtimit të barabartë të meshkujve dhe femrave që ka
të bëjë me qasjen deri në punë, përgatitjen profesionale dhe avancimin
dhe kushtet për punë;
4. Ligji për procedurë kontestuese, Gazeta zyrtare e R. Maqedo-
nisë nr. 79/05 nga 21.09.2005; Ligji për plotësimin dhe ndryshimin e
Ligjit për procedurë kontestuese, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 110
nga 02.09.2008;
5. Ligji për procedurë jashtë kontestuese, Gazeta zyrtare e R.
Maqedonisë nr. 9 nga 18.01.2008;
6. Ligji për procedurë penale, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë
nr. 15/97 nga 03.04.1997; Teksti i pastruar i Ligji për procedurë penale,

129
 Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 15 nga 07.03.2005; Ligji për plotësi-
min dhe ndryshimin e Ligjit për procedurë penale, Gazeta zyrtare e R.
Maqedonisë nr. 83 nga 10.07.2008;
7. Ligji për pronësi dhe të drejtat tjera sendore, Gazeta zyrtare e
R. Maqedonisë nr. 18 nga 05.03.2001; Ligji për plotësim dhe ndryshim
të Ligjit për pronësi dhe të drejtat tjera sendore, Gazeta zyrtare e R.
Maqedonisë nr. 92/08 nga 22.07.2008; Ligji për plotësimin dhe ndry-
shimin e Ligjit për pronësi dhe të drejtat tjera sendore, Gazeta zyrtare e
R. Maqedonisë nr. 139 nga 19.11.2009.
8. Ligji për trashëgiminë, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr.
47/96 nga 12.09.1996.
9. Ligji për marrëdhënie pune, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë
nr. 62/05 nga 28.07.2005; Ligji për plotësimin dhe ndryshimin e Ligjit
për marrëdhënie pune, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 106 nga
27.08.2008; Ligji për plotësimin dhe ndryshimin e Ligjit për marrëd-
hënie pune, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 161 nga 24.12.2008;
Ligji për plotësimin e Ligjit për marrëdhënie pune, Gazeta zyrtare e R.
Maqedonisë nr. 114 nga 14.09.2009; Ligji për plotësimin dhe ndry-
shimin e Ligjit për marrëdhënie pune, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë
nr. 130/09 nga 28.10.2009; Korrigjimi i Ligjit për plotësimin dhe ndry-
shimin e Ligjit për marrëdhënie pune, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë
nr. 149 nga 15.12.2009; Ligji për marrëdhënie pune – teksti i pastruar,
Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 16 nga 05.02.2010.
10. Ligji për nëpunës shtetëror, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë
nr. 59/2000 nga 22.07.2000; Ligji për ndryshimin e Ligjit për nëpunës
shtetëror, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 112 nga 28.12.2000; Ligji
për plotësimin dhe ndryshimin e Ligjit për nëpunës shtetëror, Gazeta
zyrtare e R. Maqedonisë nr. 34 nga 03.05.2001; Ligji për ndryshimin
e Ligjit për nëpunës shtetëror, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 103
nga 28.12.2001; Ligji për plotësimin dhe ndryshimin e Ligjit për nëpu-
nës shtetëror, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 43 nga 26.06.2002;
Ligji për plotësimin dhe ndryshimin e Ligjit për nëpunës shtetëror,
Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 98 nga 27.12.2002; Ligji për ndry-
shimin e Ligjit për nëpunës shtetëror, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë
nr. 17/03 nga 20.03.2003; Ligji për plotësimin dhe ndryshimin e Ligjit
për nëpunës shtetëror, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 40/03 nga
23.06.2003; Ligji për ndryshimin e Ligjit për nëpunës shtetëror, Gazeta
zyrtare e R. Maqedonisë nr. 85 nga 31.12.2003; Ligji për plotësimin dhe
ndryshimin e Ligjit për nëpunës shtetëror, Gazeta zyrtare e R. Maqedo-
nisë nr. 17/04 nga 24.03.2004; Ligji për plotësimin dhe ndryshimin e
Ligjit për nëpunës shtetëror, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 19 nga

130
30.03.2004; Ligji për plotësimin e Ligjit për nëpunës shtetëror, Gazeta
zyrtare e R. Maqedonisë nr. 69/04 nga 07.10.2004; Ligji për plotësimin
dhe ndryshimin e Ligjit për nëpunës shtetëror, Gazeta zyrtare e R. Maqe-
donisë nr. 81 nga 27.09.2005; Ligji për nëpunësit shtetëror – teksti i
pastruar, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 108 nga 12.12.2005; Ligji
për plotësimin dhe ndryshimin e Ligjit për nëpunës shtetëror, Gazeta
zyrtare e R. Maqedonisë nr. 61/06 nga 17.05.2006; Ligji për ndryshimin
e Ligjit për nëpunës shtetëror, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 36 nga
23.03.2007; Ligji për plotësimin dhe ndryshimin e Ligjit për nëpunës
shtetëror, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 161 nga 24.12.2008; Ligji
për ndryshimin e Ligjit për nëpunës shtetëror, Gazeta zyrtare e R. Maqe-
donisë nr. 6 nga 15.01.2009; Ligji për plotësimin dhe ndryshimin e
Ligjit për nëpunës shtetëror, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 114/09
nga 14.09.2009.
11. Ligji për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve,
Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 66/06 nga 29.05.2006; Ligji për
plotësimin dhe ndryshimin e Ligjit për mundësi të barabarta të fem-
rave dhe meshkujve, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 117 nga
18.09.2008.
12. Kodi zgjedhor, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 40 nga
31.03.2006; Ligji për ndryshimin dhe plotësimin e Kodit zgjedhor, Gazeta
zyrtare e R. Maqedonisë nr. 136 nga 30.10.2008; Korrigjime të Ligjit për
ndryshimin dhe plotësimin e Kodit zgjedhor, Gazeta zyrtare e R. Maqe-
donisë nr. 148 nga 28.11.2008; Korrigjime të Ligjit për ndryshimin dhe
plotësimin e Kodit zgjedhor, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 155 nga
16.12.2008; Korrigjime të Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e Kodit
zgjedhor, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 163 nga 26.12.2008.
13. Ligji për familje, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 80/92
nga 22 dhjetori i vitit 1992; Ligji për ndryshime dhe plotësime të Ligjit
për familje, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 9/96 nga 19.02.1996;
Ligji për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për familje, Gazeta zyrtare e
R. Maqedonisë nr. 38 nga 17.06.2004; Ligji për ndryshime dhe plotë-
sime të Ligjit për familje, Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 33 nga
20.03.2006; Ligji për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për familje,
Gazeta zyrtare e R. Maqedonisë nr. 84 nga 11.07.2008; Teksti i pastruar
i Ligjit për familje nga 22.12.2008.
14. Konventa për pengimin e të gjitha formave të diskriminimit
të femrave CEDAV (CEDAW); Rekomandime të Komitetit për eliminimin
e diskriminimit të femrave nga mbledhja e 34-të e mbajtur më datën
03.02.2006.
15. Ligji për pengimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi, Gazeta
zyrtare e R. Maqedonisë, nr. 50 nga 13.04.2010.

131