Εφαρμογές της Φυσικής στην Ιατρική

Επιμορφωτικό Σεμινάριο
για Έλληνες καθηγητές Μέσης Εκπαίδευσης

Ευαγγελία ∆ημοβασίλη
 Ιατρική Φυσική:
εφαρμογή της Φυσικής και των Φυσικών Μεθόδων
σε προβλήματα της Ιατρικής

Ο Ακτινοφυσικός είναι ο επαγγελματίας που ειδικεύεται στην

εφαρμογήή των αρχών
ώ και μεθόδων
θόδ της φυσικής
ή
με στόχο τη διάγνωση και τη θεραπεία ανθρωπίνων ασθενειών

∆ιαγνωστική Ακτινοφυσική
Ακτινοθεραπεία
Πυρηνική Ιατρική
Ακτινοπροστασία
 Ακτινοβολίες

Ιοντίζουσες Μη ιοντίζουσες

Έμμεσα Άμεσα Υπέρηχοι, ραδιοκύματα, μικροκύματα,

υπεριώδεις ακτίνες

e- , e+, p, α, κλπ
φορτισμένα
φ ρ μ σωματίδια
μ
Φωτόνια, νετρόνια
(ουδέτερα σωματίδια)

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 3

 Αποστολή του Ακτινοφυσικού

•Διαγνωστικές
Διαγνωστικές και θεραπευτικές εφαρμογές των ιοντιζουσών και μη
ιοντιζουσών ακτινοβολιών

• Χειρισμός και ποιοτικός έλεγχος εξοπλισμού που σχετίζεται με την

παραγωγή, χρήση, μέτρηση και αξιολόγηση των διαφόρων τύπων
ακτινοβολίας στην Ιατρική

• Ποιότητα της εικόνας

• Προστασία των ασθενών αλλά και του ιατρικού προσωπικού

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT

Σύντομη Ιστορική Αναδρομή
1895: Ανακάλυψη των ακτίνων Χ (Wilhelm Conrad Röntgen )

(8 Νοεμβρίου 1895 )

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 6

 • 1927: Γραμμικός επιταχυντής
• 1930: Κύκλοτρο

Ernest
Lawrence

Μοντέρνο κύκλοτρο

L. Alvarez

7
27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT
• 194
1947
7: πρώτος
ώ γραμμικός
ό επιταχυντής
ή ηλεκτρονίων
λ ί
• 1956
1956:: Σύγχροτρο

Sigurd Varian William W. Hansen

1 GeV σύγχροτρο ηλεκτρονίων

Frascati - INFN -1959
Russell Varian

Ο γραμμικός επιταχυντής ηλεκτρονίων

χρησιμοποιείται σήμερα στη συμβατική
ακτινοθεραπεία

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 8

 1945: Οι Felix Bloch και Edward Purcell
1945:
ανακαλύπτουν το φαινόμενο του Μαγνητικού Συντονισμού
(NMR)
NMR)

1954 Felix Bloch

πρώτος Γενικός Διευθυντής του CERN

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 9

 Οι επιταχυντές
χ ς του CERN
• 1957: Συγχρο-κύκλοτρο (SC)
• 1959: PS
• 1971: ISR
• 1976: SPS
• 1983 : LEP
• 2008:
2008 LHC

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 10

 Επιταχυντές στον κόσμο σήμερα
Κατηγορία επιταχυντών Αριθμός (*)
Υψηλών ενεργειών (E >1GeV) ~120
120
Σύγχροτρα >100
Παραγωγή ραδιοϊσοτόπων για ιατρικούς σκοπούς ~200
Επιταχυντές για ακτινοθεραπεία > 7500 9000
Ερευνητικοί
ρ επιταχυντές
χ ς ~1000
Για βιομηχανικές εφαρμογές ~1500
Άλλες χρήσεις (π.χ. Εμφύτευση ιόντων – επιστήμη ημιαγωγών κλπ) >7000

> 17500
TOTAL
(*) W. Maciszewski and W. Scharf: Int. J. of Radiation Oncology, 2004

•Ομ
μισός
σός π
πληθυσμός
ηθυσμός των σημερ
σημερινών
νών επ
επιταχυντών
ταχυντών
χρησιμοποιείται για Ιατρικούς σκοπούς
27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 11
∆ιαγνωστικές εφαρμογές της Φυσικής

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 12

 Ακτινογραφία (Ακτίνες Χ)

Σχηματικό διάγραμμα Λυχνίας Ακτίνων Χ

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 13

Ψηφιακές
ηφ ς ακτινογραφίες
γρ φ ς
(τρισδιάστατη απεικόνιση)
ποδιού – πυέλου

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 14

SPECT (= Single Photon Emission Computer Tomography)
Tomography)
Τομογραφία Εκπομπής Φωτονίου

Emilio Segrè

1937: Ανακάλυψη του 43ου στοιχείου Τεχνήτιο 97Tc

1938: Ανακάλυψη του μετασταθούς στοιχείου 99mTc με τον E. McMillan

15
 Υπολογιστική Τομογραφία
(Computer Tomography - CT)

• Μέτρηση της ηλεκτρονικής πυκνότητας

• Πληροφορίες σχετικά με τη μορφολογία του
Θώρακας απεικονιζόμενου τμήματος
27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 16
 Αρχή Υπολογιστικής Τομογραφίας

Ι= Ι0•e-μx
μ= Γραμμικός Συντελεστής Εξασθένισης

Η εσωτερική κατασκευή ενός σώματος

μπορεί να αναπαραχθεί από πολλαπλές
προβολές του σώματος

Ανακατασκευή
Α ή εικόνας
ό με
μαθηματικούς αλγόριθμους

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 17

 Παράδειγμα Αξονικής Τομογραφίας

Μεταστατικός καρκίνος στο ήπαρ

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 18

 Τομογραφία Ποζιτρονίων
Φαινόμενο δίδυμης γένεσης: ένα ποζιτρόνιο που εκπέμπεται από το ραδιοφάρμακο που έλαβε ο ασθενής, συγκρούεται τυχαία με
κάποιο ηλεκτρόνιο των σταθερών ατόμων των πέριξ ιστών. Από τη σύγκρουση αυτή αμφότερα εξαϋλώνονται και μετατρέπονται σε
δύο φωτόνια. Τα φωτόνια αυτά εκπέμπονται σε διαφορετικές κατευθύνσεις με γωνία 180ο και έχουν ενέργεια 511 KeV. Από την
ανίχνευσή τους με την κάμερα PET προκύπτει η ακριβής θέση εκπομπής του αρχικού ποζιτρονίου.

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 19

 Παράδειγμα
z Ραδιοφάρμακο, π.χ Φθόριο -18-
18- δεοξυγλυκόζη (FDG) δίνεται στον ασθενή
z Το ραδιοφάρμακο δεσμεύεται στα κύτταρα που θέλουμε να απεικονίσουμε
z Η συγκέντρωση αυξάνεται ανάλογα με το μεταβολικό ρυθμό της γλυκόζης
z Η PET δείχνει τη μεταβολική δραστηριότητα των κυττάρων και μπορεί να μετρηθεί ποσοτικά
z Οι καρκινικοί όγκοι έχουν υψηλό ρυθμό μεταβολισμού της γλυκόζης και γενικά εμφανίζονται σαν θερμά
σημεία “hot spots στην εικόνα PET
hot spots” PET..

Απεικόνιση εγκεφάλου
ασθενούς
θ ύ μετάά απόό
εγκεφαλικό επεισόδιο

Νεκρές εγκεφαλικές περιοχές

(απουσία μεταβολισμού)
27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 20
 Το νέο διαγνωστικό εργαλείο:
εργαλείο: CT/PET

μορφολογία μεταβολική δραστηριότητα

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 21

 ΑΜΣ (Απεικόνιση Μαγνητικού Συντονισμού)
ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ (Ι)
• Οι πυρήνες έχουν στροφορμή εκ περιστροφής (spin), δηλ. περιστρέφονται γύρω από
τον εαυτό τους.
• Κίνηση φορτισμένης ύλης Æ δημιουργία μαγνητικής ροπής Æ ο πυρήνας
συμπεριφέρεται σαν μικροσκοπικός μαγνήτης με βόρειο και νότιο Πόλο.
• Όταν
Ό το εξεταζόμενο
ξ ζό μέρος
έ του ασθενούς
θ ύ τοποθετείται
θ ί στο κέντροέ ενός
ό μαγνητικούύ
πεδίου (πολύ ισχυρότερου από το μαγνητικό πεδίο της Γης), τα περισσότερα άτομα
Υδρογόνου που εμπεριέχονται στο νερό του ανθρωπίνου σώματος ευθυγραμμίζονται
με αυτό το μαγνητικό πεδίο
πεδίο.

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 22

 ΑΜΣ (Απεικόνιση
(Α ό Μαγνητικού
Μ ύ Συντονισμού)
Σ ύ)
ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ (ΙΙ)

• Μικρής διάρκειας παλμικά ραδιοκύματα εφαρμόζονται τοπικά για να

αλλάξουν τον προσανατολισμό των πρωτονίων.
• Τα πρωτόνια τείνουν να επιστρέψουν στην αρχική τους ευθυγράμμιση με
αποτέλεσμα
έλ την εκπομπή ή ραδιοκυμάτων
δ ά ειδικής
δ ή συχνότητας.
ό
• Αυτή η συχνότητα ανιχνεύεται από μια κεραία που είναι τοποθετημένη γύρω από
τον ασθενήή και με
μ τη
η βοήθεια
β ή υπολογιστών
γ μετατρέπεται
μ ρ σε εικόνα.

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 23

Απεικόνιση εγκεφάλου με Μαγνητικό Τομογράφο

Εικόνα βάρους Τ1 Εικόνα βάρους Τ2 Εικόνα

πυκνότητας πρωτονίων

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 24

 Μαγνητικός Τομογράφος

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 25

 Υ έ
Υπέρηχοι (Ι)
• Πιεζοηλεκτρικό φαινόμενο (Αδελφοί Curie: 1880, τελειοποίηση το 1917
(Langevin, υπερηχητικός υποβρύχιος ανιχνευτής).
• Η μηχανική παραμόρφωση ενός κρυστάλλου από ηχητικά κύματα προκαλεί τη
δ
δημιουργία
ί τάσης
ά στα άκρα
ά του κρυστάλλου.
άλλ Α
Αντίστροφα,
ί πιεζοηλεκτρικοί
ζ λ ί
κρύσταλλοι έχουν την τάση να αλλάζουν το σχήμα τους όταν σ’ αυτούς
εφαρμόζεται ηλεκτρική τάση.
• Χρησιμοποιούνται από τις αρχές της δεκαετίας 70.
• όταν ηχητικό κύμα διαδίδεται σε βιολογικό υλικό, η ένταση της δέσμης εξασθενεί
εκθετικά, λόγω σκέδασης και απορρόφησης
• Από την ταχύτητα του ήχου στους ιστούς παράγεται η εικόνα (το αίμα εξασθενεί
τους υπερήχους
ή ελάχιστα
λά – λίπος-
λί εγκέφαλος-
έ λ ή
ήπαρ- μύες-
ύ οστά-
ά πνεύμονες)
ύ )

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 26

 Υπέρηχοι (ΙΙ)

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 27

 Εφαρμογές
στη συμβατική ακτινοθεραπεία

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 28

 Μέθοδοι
z Βραχυθεραπεία
– Εισαγωγή ραδιενεργών πηγών στο σώμα

z Τ λ θ
Τηλεθεραπεία
ί
– Βομβαρδισμός του καρκινικού όγκου με ακτινοβολία
που προέρχεται από πηγές εξωτερικά του σώματος του ασθενούς

z Ανοσοθεραπεία
– Η ακτινοβολία
β μ
μεταφέρεται
φ ρ μ
με ρ
ραδιοϊσότοπο
συνδεδεμένο σε ειδικά επιλεγμένα αντισώματα

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 29

 Τηλεθεραπεία

1. Ιατρικές εξετάσεις + εξέταση ιατρικού ιστορικού

2. Συνεδρία Προσομοίωσης (υπολογιστική τομογραφία)
3. Ο ογκολόγος καθορίζει τον τρισδιάστατο όγκο και τους υγιείς
παρακείμενους ιστούς
4
4. Ο Φυσικός
Φ σ ός σχεδιάζει
σ εδ άζε τιςς δέσμες
δέσ ες για
α την
η ακτινοβόληση
α οβόληση
και υπολογίζει τη δοσιμετρία
5. +++ ((PET,, MRI. κλπ. )

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 30

 Υπολογισμός δόσης ασθενούς

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 31

 Τρισδιάστατη συμβατική τεχνική για θεραπεία καρκίνου του προστάτη

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 32

 Παράδειγμα άλλης μεθόδου ακτινοθεραπείας
(IMRT -Intensity Modulated Radiation Therapy)

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 33

• Ο καρκινικός όγκος ακτινοβολείται καθώς ο επιταχυντής περιστρέφεται
• Η ένταση
έ α η της
ης δέσμης
δέ μης ακτινοβολίας
ακ β λίας προσαρμόζεται
α μόζ α μ με τη
ηχχρήση
ή η κα
κατευθυντήρων
υθυ ή ω
πολλαπλών φύλλων

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 34

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 35
 Yπάρχει καλύτερη προοπτική;

2 δέσμες ακτίνων Χ 9 δέσμες ακτίνων Χ (IMRT)

(IMRT)

Υπάρχουν καλύτερα είδη ακτινοβολίας που να προσβάλλουν τον καρκινικό όγκο

και να «προστατεύουν» τους υγιείς ιστούς;

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 36

 Θ
Θεραπεία
ί με αδρόνια
δ ό ή ιόντα
ό
Πλεονεκτήματα
z Η ακρίβεια της μεθόδου ακτινοβόλησης στην κατανομή της δόσης
z Μεγαλύτερη βιολογική δραστικότητα
z Λιγότερη ακτινοβόληση υγιών παρακείμενων ιστών Æ Μείωση επιπλοκών
z Υψηλότερες δόσεις στον καρκινικό όγκο σημαίνει μεγαλύτερες πιθανότητες
ίασης
z ∆υνατότητα θεραπείας όγκων που βρίσκονται σε μεγάλα βάθη (πχ ~ 34 cm για
δέ
δέσμη πρωτονίων
ί 235 MeV)
M V)

Συμβατική ακτινοθεραπεία και θεραπεία με ιόντα 37

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT
 Κατανομή
θεραπευτικών κέντρων με επιταχυντές αδρονίων

Υπάρχοντα Προτεινόμενα
κέντρα
έ κέντρα
έ
27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 38
Swiss? GSI?
 Ακτινοπροστασία
στην
η Ιατρική
ρ ή

Γ
Γενική
ή παραδοχή:
δ ή
Οποιαδήποτε δόση ακτινοβολίας όσο μικρή κι αν είναι, ενέχει
στατιστικά κάποιο κίνδυνο βλάβης της υγείας

Η ακτινοπροστασία είναι η επιστήμη που στοχεύει στον

περιορισμό των ατομικών και συλλογικών δόσεων

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 39

 Περιορισμός συλλογικών
δόσεων:
1. Αρχή της αιτιολόγησης
2 Αρχή της βελτιστοποίησης
2.

Περιορισμός ατομικών δόσεων:

Θέσπιση ορίων δόσεων

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 40

Εφαρμογή της αρχής της αιτιολόγησης
•Αιτιολογημένη επιλογή εξέτασης
• Εκτίμηση του αναμενόμενου οφέλους
• Εκτίμηση του προκαλουμένου κινδύνου (Υπολογισμός της απορροφούμενης
δό
δόσης σε κάθε
άθ όόργανο και της πιθανότητας
θ ό πρόκλησης
ό λ βλάβ
βλάβης της υγείας)
ί )

Εφαρμογή της αρχής της βελτιστοποίησης

• Η χορηγούμενη δόση θα πρέπει να διατηρηθεί τόσο χαμηλά όσο αυτό είναι λογικά
φ
εφικτό
• Εργαστηριακή υποδομή, πρωτόκολλα ποιοτικών ελέγχων, πρωτόκολλα εργασίας

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 41

 Κ
Κατακλείδα
ίδ
Η Φυσική είναι...
είναι

Μυστηριώδης...
Μυστηριώδης

Ενδιαφέρουσα...
Ενδιαφέρουσα

Όμορφη...
Όμορφη

ΧΡΗΣΙΜΗ!
27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 42
 BACK UP
SLIDES
27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 43
27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 44
27 June 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT
27 June 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT
 Οι δέσμες νετρονίων ανήκουν στην κατηγορία
της έμμεσα ιοντίζουσας ακτινοβολίας
ακτινοβολίας,
αντί όμως να απελευθερώνουν ηλεκτρόνια
(όπως τα φωτόνια) απελευθερώνουν πρωτόνια
ή βαρύτερους πυρήνες οι οποίοι στη συνέχεια
εναποθέτουν την ενέργειά τους στην ύλη μέσω
αλληλεπιδράσεων Coulomb με τα ηλεκτρόνια
και τους πυρήνες της ύλης

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 47

 Τι συμβαίνει όταν χρησιμοποιούμε κινητά τηλέφωνα

Το κινητό τηλέφωνο
χρησιμοποιεί 0.2°C αύξηση
μικροκύματα θερμοκρασίας!

Τι συμβαίνει αν βάλουμε
τα μικροκύματα κοντά στο
κεφάλι μας;

Προσομοίωση με υπολογιστή
έδειξε αύξηση θερμοκρασίας
εγκεφάλου κατά 0.2
0.2ºC
C

Πιστεύετε ότι είναι

ασφαλές;;;
27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 49
 Η αρχή λειτουργίας
του γραμμικού επιταχυντή

Ο γραμμικός επιταχυντής σχεδιασμένος από τον Alvarez (Livingood 1961)

Τα σωματίδια επιταχύνονται διαδοχικά καθώς διέρχονται από μια

σειρά εναλασσόμενων ηλεκτρικών πεδίων που βρίσκονται σε
ευθύγραμμη διάταξη.
Οι μικρές αυτές αυξήσεις ενέργειας (επιταχύνσεις) προστίθενται και
προσδίδουν τελικά πολύ μεγάλη ενέργεια στα σωματίδια.
These accelerators require very powerful sources of radio-frequency
accelerating voltage.
voltage

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 50

 Η αρχή λειτουργίας του κύκλοτρου

Για να επιταχύνουν ιόντα

σε μέσες
έ ενέργειες
έ – όχι
ό
ρελατιβιστικές

Η αρχή της κάθετης

εστίασης στο κύκλοτρο

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 51

 Το σύγχροτρο

• Κίνηση σε κυκλική σταθερή τροχιά

• Χρήση κυκλικού μαγνητικού πεδίου
• Τα σωματίδια κερδίζουν ενέργεια με
διαδοχικές επιταχύνσεις μέσω
εναλασσόμενου ηλεκτρικού πεδίου

Το σύγχροτρο
((PS)) του CERN
ενέργειας 25 GeV

27 Ιουνίου 2008 Ευαγγελία ∆ημοβασίλη, PH-TOT 52