‫االصنام‬

‫(بت های عرب)‬

‫هشام بن محمد الکلبی‬

‫نشر الکترونیکی ‪ :‬کتابخانه‪ ،‬تاریخ ما‬

‫تایپ و تهیه ‪ :‬اِنی کاظمی‬
‫‪http://pdf.tarikhema.ir‬‬
‫‪Ancient.ir‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫فھرست‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫پيشگفتار‪....................................................................................................................‬‬
‫‪4‬‬ ‫انحاء پرستش اعراب جاھليت‪..........................................................................................‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪ -1‬منكران خالق و بعث و اعاده‪.......................................................................................‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪ -2‬منكران بعث و اعاده‪.................................................................................................‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪ -3‬منكران پيامبران و پرستندگان اصنام‪...........................................................................‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪ -4‬قائلين به جھل دختران خدای‪..............................................................................‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪ -5‬يھود و نصاری و صائبان‪..........................................................................................‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪ -6‬قائلين به توحيد و معاد‪..............................................................................................‬‬
‫‪8‬‬ ‫اخبار قرآن از پرستندگان اصنام‪.......................................................................................‬‬
‫‪9‬‬ ‫كتاب االصنام‪.........................................................................................................‬‬
‫‪12‬‬ ‫منابع و ماخذ مھم كلبی در اين تاليف‪............................................................................‬‬
‫‪15‬‬ ‫محتوای كتاب تنكيس االصنام‪.......................................................................................‬‬
‫‪17‬‬ ‫رجزھای مشركان ھنگام تلبيه و گزاردن حج‪.......................................................................‬‬
‫‪19‬‬ ‫ذوالفقار علی!‪......................................................................................................‬‬
‫‪21‬‬ ‫قصه غرانيق‪...............................................................................................................‬‬
‫‪22‬‬ ‫نااگاھی خاورشناسان‪.............................................................................................‬‬
‫‪24‬‬ ‫ترجمهھای "تنكيس االصنام"‪..................................................................................‬‬
‫‪25‬‬ ‫نسخهھای موجود "تنكيس االصنام"‪.............................................................................‬‬
‫‪29‬‬ ‫مفدمه‪ :‬زندگی و آثار ھشام كلبی‪..............................................................................‬‬
‫‪33‬‬ ‫فصل اول‪.......................................................................................................‬‬
‫‪62‬‬ ‫فصل دوم‪........................................................................................................‬‬
‫‪99‬‬ ‫ترجمه كتاب االصنام‪...........................................................................................‬‬
‫‪101‬‬ ‫ريشه بت پرستی در مكه‪.........................................................................................‬‬
‫‪104‬‬ ‫بنيان گذار بت پرستی در مكه‪....................................................................................‬‬
‫‪105‬‬ ‫قصه اساف و نائله‪...............................................................................................‬‬
‫‪106‬‬ ‫بتھای قبايل عرب‪..............................................................................................‬‬
‫‪106‬‬ ‫سواع‪............................................................................................................‬‬
‫‪106‬‬ ‫ود‪.................................................................................................................‬‬
‫‪106‬‬ ‫يغوث‪............................................................................................................‬‬
‫‪107‬‬ ‫يعوق‪............................................................................................................‬‬
‫‪107‬‬ ‫نسر‪..............................................................................................................‬‬
‫‪109‬‬ ‫منات‪..............................................................................................................‬‬
‫‪112‬‬ ‫الت‪..............................................................................................................‬‬
‫‪114‬‬ ‫عزی‪............................................................................................................‬‬
‫‪123‬‬ ‫ھبل‪................................................................................................................‬‬
‫‪124‬‬ ‫اساف و نائله‪......................................................................................................‬‬
‫‪127‬‬ ‫منات‪.............................................................................................................‬‬
‫‪130‬‬ ‫ذوالخصلة‪.......................................................................................................‬‬
‫‪132‬‬ ‫سعد‪..............................................................................................................‬‬
‫‪133‬‬ ‫ذوالكفين‪.........................................................................................................‬‬
‫‪134‬‬ ‫ذوالشری‪........................................................................................................‬‬
‫‪134‬‬ ‫اقيصر‪...........................................................................................................‬‬
‫‪135‬‬ ‫نھم‪...............................................................................................................‬‬
‫‪136‬‬ ‫عائم‪..............................................................................................................‬‬
‫‪136‬‬ ‫سعير‪............................................................................................................‬‬
‫‪139‬‬ ‫عميانس‪.........................................................................................................‬‬
‫‪155‬‬ ‫فلس‪..............................................................................................................‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫تشكر و قدردانى‬
‫در كار ترجمه كتاب تنكيس األصنام دقت و كوشش فراوان به كار برده ش د ت ا م تن عرب ي ب ى‬
‫كم و زياد به زبان فارسي نقل گردد و در اين امر توفيق دس ت داد و اكن ون ك ه چ اپ دوم اي ن‬
‫ترجم ه انتش ار م ىياب د‪ ،‬منج زا م ىت وان گف ت ك ه ترجم ه فارس ي كت اب األص نام ص حيحت رين‬
‫ترجمهھايى است كه تاكنون از اين كت اب مھ م انج ام گرفت ه و چ اپ و انتش ار يافت ه اس ت‪ .‬امي د‬
‫است اين خدمت فرھنگى و تاريخى در محضر ارباب تحقيق و تتبع قبول افت د و ب ر منط وق و‬
‫مفھوم و رعايت امانت در ترجمه مھر روا زنند و يك متن مستند فارسي شناخته شود‪.‬‬
‫متن ترجمه فارسي كتاب األصنام را از نظر سه تن از شخصيتھاى علم ي و ادب ى ذيص الحيت‬
‫گذراندهام و به حكم »من لم يشكر الناس لم يشكر ﷲ« وظيفه وجدانى و تكلي ف اخالق ى خ ويش‬
‫مىدانم كه از استادان ارجمند آقايان سيد محمد محيط طباطبائى و دكت ر احم د مھ دوى دامغ اني‬
‫و عالمة سيد محمد فرزان كه در چاپ أول و دوم اين كت اب ب ه ش رح زي ر م را ي ارى دادهان د‪،‬‬
‫نام ببرم و تشكر و قدردانى كنم‪.‬‬
‫چون ترجمه حاضر فراھم شد و از سواد به بياض در آمد‪ ،‬نخست آن را به نظر ص ائب اس تاد‬
‫عالم ة س يد محم د مح يط طباطب ائي رس انيدم و او پ س از بررس ى و إمع ان نظ ر و نق د‪ ،‬م را‬
‫مصرا به چاپ آن ترغيب و تشويق فرمود و سلس له جنب ان طب ع آن ش د‪ .‬آنگ اه م تن فارس ي را‬
‫از‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫نظر باريك بين و انتق ادى عالم ة س يد محم د ف رزان‪ -‬أعل ى ﷲ مقام ه‪ -‬گذراني دم و ب ا ص وابديد‬
‫معظم له چند إصالح عبارتى در متن ترجمه روى داد و سپس به زيور طبع آراسته شد‪.‬‬
‫در چ اپ دوم‪ ،‬م تن آم اده ب ه چ اپ ب ه حض ور دكت ر احم د مھ دوى دامغ انى عرض ه ش د و‬
‫نمونهھاى چاپ را كال تصحيح فرم ود و در س ه چھ ار م ورد عب ارت اي ن ترجم ه ني ز إص الح‬
‫پ ذيرفت‪ .‬از خداون د متع ال ط ول عم ر و تندرس تى و توفي ق و كامي ابى ب راى اس تاد مح يط‬
‫طباطب ائى م د ظل ه و اس تاد دكت ر احم د مھ دوى دامغ انى دام ت بركات ه دارم و يكب ار ديگ ر از‬
‫يارى و راھنمايى آن دو بزرگوار تشكر مىكنم‪.‬‬
‫و ني ز از درگ اه ب ارى تع الى درخواس ت دارم ك ه روح پ ر فت وح عالم ة س يد محم د ف رزان را‬
‫غريق رحمت واسعه خود بفرمايد‪ .‬فرزان استادى نيكانديش و ع الم ب ه مت ون فارس ي و عرب ي‬
‫ب ود و از خودخ واھى بي زار و ب ه مق ام ص ورى و عن اوين مج ازى ب ىاعتن ا و عم رش ص رف‬
‫اندوختن و آموختن دانش و ادب شد‪ .‬روحش شاد و يادش به خير‪.‬‬
‫در پايان از آقاى محمد رضا جعفري دبي ر ش ركت »نش ر ن و« ك ه ب راى نش ر و بس ط مع ارف‬
‫إس المي و زب ان و ادبي ات فارس ي و ت اريخ و فرھن گ اي ران و جھ ان ب ا ھم ت بلن د م ردان‬
‫روزگار مىكوشد و چاپ دوم اين كتاب را نيز به ثمر رسانيده اس ت و ھمچن ين از كاركن ان و‬
‫كارمندان شركت »نشر نو« كمال امتنان و تقدير خود را ابراز مىدارم‪.‬‬
‫و السالم على من اتب ع الھ دى تھ ران‪ -‬ب ه ت اريخ ‪ 16‬م رداد م اه ‪ 1364‬ھج ري شمس ى مط ابق‬
‫‪ 19‬ذيقعدة الحرام سنه ‪ 1405‬ھجري قمرى و برابر ھفتم أوت سال ‪ 1985‬ميالدى سيد محمد‬
‫رضا جاللي نائينى‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫پيشگفتار‬
‫بسم ﷲ الرحمن الرحيم بنام خداوند جان آفرين حك يم س خن در زب ان آف رين )س عدى( س تايش و‬
‫حمد بىپايان مر خدايى را سزاست كه آفريننده جھان و جھانيان است‪.‬‬
‫و درود و سالم فراوان بر حضرت محمد بن عبد ﷲ پيامبر رحم ت و كرام ت و من ادى توحي د‬
‫و ماحى بتپرستى به ھر صورت و شكل و رنگ‪.‬‬
‫اما بعد‪:‬‬
‫براى بحث و تحقيق درباره كيفيت پرس تش ع رب و بت ان ايش ان در عص ر جاھلي ت‪ ،‬ق ديمترين‬
‫مأخذ و مرجع معتبر و الھى ق رآن ك ريم اس ت ك ه در تع دادى از آي ات و س ور ب ا ادل ه عقل ي و‬
‫نشانهھاى فطري و طبيعى عليه مشركان و منكران بعث و اعاده و رسل‪ ،‬استدالل شده است‪.‬‬
‫پيش از ظھور إسالم‪ ،‬عرب از حيث نحوه پرستش به دس تهھ اى مختل ف و طواي ف پراكن ده ب ه‬
‫شرح زير تقسيم مىشدند‪:‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫]أنحاء پرستش اعراب جاھليت[‬
‫‪ (1‬منكران خالق و بعث و اعاده‪:‬‬
‫اين گ روه كس اني بودن د ك ه منك ر آفرينن ده و رس تاخيز و بازگش ت بودن د‪ ،‬و م ىگفتن د »طب ع«‬
‫زن ده كنن ده‪ ،‬و »دھ ر« ف انى كنن ده اس ت‪ .‬و خ داى تع الى در ق رآن ك ريم‪ ،‬ازي ن طايف ه خب ر‬
‫ُوت َو َنحْ يا َو ما ُي ْھلِ ُكن ا إِ َّال ال دَّھْ ُر ‪:45‬‬ ‫مىدھد‪ ،‬آنجا كه فرمود‪َ :‬و قالُوا ما ھ َ‬
‫ِي إِ َّال َحيا ُت َنا ال ُّد ْنيا َنم ُ‬
‫‪) [1] 24‬و گفتن د‪ :‬نيس ت مگ ر زن دگاني )اي ن( دني ا‪ ،‬م ا م ىمي ريم و زن ده م ىش ويم‪ ،‬و ھ الك‬
‫نمىكند ما را‪ ،‬مگر »زمانه«‪ (.‬اين آيه اشارت دارد ب ر اينك ه آن گ روه از ع رب ج اھلى س بب‬
‫حيات و موت را بر طبايع محسوسه مقصور مىداش تند‪ ،‬و ب ه تركي ب طب ايع و تحلي ل عناص ر‬
‫بقا و فناى عنصري محصور مىشمردند پس جامع را »طبع«‪ ،‬و مھلك را »دھر« مىگفتند‪.‬‬
‫و خداى تعالى در رد گفتار و پندار آنان فرمود‪:‬‬
‫ون‪) [2] 24 :45 .‬و نيست مر مش ركان را ب دين )گفت ه و‬ ‫ك من عِ ْلم إِنْ ُھ ْم إِ َّال َي ُ‬
‫ظ ُّن َ‬ ‫َو ما لَ ُھ ْم ِبذلِ َ‬
‫ٍ‬
‫پندار( ھيچ دانشى جز آنكه گمان مىبرند‪ (.‬ازين گذشته در آيات ديگر در سور قرآنى با دالي ل‬
‫و نشانهھاى فطري و طبيعى‪ ،‬گمان و پندار آن گروه رد شده است ]‪.[3‬‬
‫‪ (2‬منكران بعث و اعاده‪:‬‬
‫گروه ديگر از عرب‪ ،‬به خالق و ابتداى خلق و ابداع اقرار داش تند‪ ،‬ام ا بع ث و اع اده را انك ار‬
‫مىكردند‪ .‬و ايشان كساني بودند كه قرآن از حالشان چنين خبر مىدھد‪:‬‬
‫ِي َرمِي ٌم ‪[4] 78 :36‬‬ ‫ب لَنا َم َث ًال َو َنسِ َي َخ ْل َق ُه قال من يُحْ يِ ْالعِظا َم َو ھ َ‬ ‫ض َر َ‬ ‫َو َ‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [1‬قرآن ‪.45 :24‬‬
‫]‪ [2‬قرآن ‪.45 :24‬‬
‫]‪ [3‬قرآن كريم‪ ،‬سوره اعراف‪ -‬آيه ‪ ،184‬و سوره نحل‪ :‬آيه ‪ ،48‬و س وره فص لت‪ :‬آي ه ‪ ،9‬و س وره بق رة‪ :‬آي ه‬
‫‪21‬‬
‫]‪ [4‬قرآن كريم‪.36 :78 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫)و مثل ي زد ب راى م ا‪ ،‬و فرام وش ك رد آف رينش خ ود را گف ت‪ :‬كيس ت ك ه زن ده م ىگردان د‬
‫استخوانھا را‪ ،‬و حال آنكه پوسيده شده باشند‪ (.‬پس استدالل كرد بر ايش ان ب ه »نش أه اول ى«‪ ،‬و‬
‫چون اعتراف نمودند به »خلق أول«‪ ،‬پس فرمود‪ :‬قُ ْل يُحْ ِيي َھ ا الَّ ذِي أَ ْن َش أَھا أَ َّو َل َم رَّ ٍة َو ُھ َو ِب ُك ِّل‬
‫ْس من َخ ْل ٍق َجدِي ٍد ‪[5] 15 :50‬‬ ‫َخ ْل ٍق َعلِي ٌم ‪ .79 :36‬و گفت‪ :‬أَ َف َع ِيينا ِب ْال َخ ْل ِق ْاألَ َّو ِل‪َ ،‬ب ْل ُھ ْم في لَب ٍ‬
‫)آيا عاجز شده بوديم در آفرينش نخستين؟ بلكه ايشان در شبھهاند )در اثر وساوس شيطانى( از‬
‫آفرينش نو )يعنى‪ :‬بعث و حشر و نشر(‪.‬‬
‫‪ (3‬منكران پيامبران و پرستندگان أصنام‪:‬‬
‫سديگر از گروه عرب‪ ،‬به آفريننده آفرينش‪ ،‬و به ابتداى خلق‪ ،‬و نوعي از اعاده اق رار داش تند‪،‬‬
‫ام ا پي امبران را انك ار م ىكردن د‪ ،‬و ب ه پرس تش أص نام م ىپرداختن د‪ ،‬و م ىپنداش تند ك ه بت ان‬
‫شفيعان ايشان در آخ رت خواھن د ب ود‪ ،‬و از اين رو ب ه جان ب جايگاھھ اى بت ان م ىرفتن د و ح ج‬
‫مىگزاردند و به نام بتان خود قربان مىكردن د‪ ،‬و ھ ر چ ه م ىخواس تند از پ يش خ ود ح الل‪ ،‬و‬
‫حرام مىنمودند‪ .‬و تنزيل ازين طايفه نيز خبر مىدھد‪:‬‬
‫ما َنعْ ُب ُد ُھ ْم إِ َّال لِ ُي َقرِّ بُون ا إِلَ ى ﷲ ُز ْلف ى ‪) [6] 3 :39‬نم ىپرس تيم ايش ان را )يعن ى‪ :‬بت ان را( مگ ر‬
‫آنكه ما را ھر چه بيشتر به خداى نزديك گردانند‪(.‬‬
‫‪ (4‬قائلين به جعل دختران خداى‪:‬‬
‫و از عرب دستهاى گمان مىكردند كه فرشتگان دختران خداىاند و ازين جھت به عب ادت آنھ ا‬
‫مىپرداختند تا ايشان را شفاعت كنند‪ ،‬و يارى دھند‪ .‬و تنزيل‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [5‬قرآن كريم‪ 36 :79 ،‬و ‪.50 :15‬‬
‫]‪ [6‬قرآن كريم‪ ،‬آيه ‪.39 :3‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ازين طايفه بدين گونه خبر مىدھد‪:‬‬
‫ون ‪) [7] 57 :16‬و مىسازند يا قرار مىدھند ب راى‬ ‫ْ‬
‫ت ُسبْحا َن ُه َو لَ ُھ ْم ما َيشت ُھ َ‬
‫َ‬ ‫ون ِ َّ ِ ْال َبنا ِ‬
‫َو َيجْ َعل ُ َ‬
‫خداى دختران‪ -‬پاك است او از چنين نسبتى‪ -‬و ايشان راست آنچ ه خ واھش ي ا آرزو دارن د‪ (.‬و‬
‫ھمين طايفه منكران پيامبران بودند‪ ،‬و قرآن از حالشان حكايت دارد‪ ،‬آنجا كه مىگويد‪:‬‬
‫َ‬
‫الطع ا َم َو َيمْ شِ ي ف ي ْاألسْ ِ‬
‫واق ‪ 7 :25‬ت ا آنج ا ك ه م ىفرماي د‪ :‬إِنْ‬ ‫ول َيأْ ُك ُل َّ‬‫َو ق الُوا م ا لِھ َذا الرَّ ُس ِ‬
‫ُون إِ َّال َرج ًُال َمسْ حُوراً ‪.[8] 8 :25‬‬ ‫َت َّت ِبع َ‬
‫منكران رسالت از روى تھكم )‪ -‬ريشخند( مىگفتند‪ :‬چگونه پيامبرى است كه طع ام م ىخ ورد‪،‬‬
‫و در بازارھا راه مىرود؟ شما پيروى نمىكنيد مگر مرد افسون شدهاى را‪.‬‬
‫پس قرآن بر ايشان استدالل فرمود كه پيامبران سابق را نيز حال بر ھمين منوال بوده است‪:‬‬
‫واق ‪ [9] 20 :25‬و‬ ‫َ‬
‫ون ف ي ْاألسْ ِ‬ ‫الطع ا َم َو َيمْ ُ‬
‫ش َ‬ ‫ِين إِ َّال إِ َّن ُھ ْم لَ َي أْ ُكلُ َ‬
‫ون َّ‬ ‫ك من ْالمُرْ َسل َ‬‫َو ما أَرْ َس ْلنا َق ْبلَ َ‬
‫پ يش از ت و پي امبران را نفرس تاديم مگ ر ب ر ھم ين ص فت ك ه ايش ان طع ام م ىخوردن د‪ ،‬و در‬
‫بازارھا رفت و شد مىكردند‪.‬‬
‫و اكثر قبايل عرب از ھمين دسته بودند و به پرستش بتان اشتغال داشتند‪.‬‬
‫‪ (5‬يھود و نصارى و صابئان‪:‬‬
‫و در مي ان ع رب ج اھلى جم اعتي يھ ودي‪ ،‬و طايف هاى مس يحى‪ ،‬و گروھ ى ص ابئى بودن د‪ ،‬و‬
‫قرآن كريم‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [7‬قرآن كريم‪ ،‬آيه ‪16 :57‬‬
‫]‪ [8‬قرآن كريم‪ ،‬آيه ‪.25 :7 -8‬‬
‫]‪ [9‬قرآن كريم‪ ،‬آيه ‪.25 :20‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫نيز در آيات و سور مختلف از آنھا خبر مىدھد‪[10] .‬‬
‫‪ (6‬قائلين به توحيد و معاد‪:‬‬
‫و در ميان قوم عرب عده معدودى به توحيد و معاد اقرار داش تند‪ .‬و از اي ن جماع ت قلي ل عب د‬
‫المطلب بن ھاشم بن عبد مناف به دين حنيف اعتقاد داشت و منتظ ر مق دم پي امبرى ب ود‪ .‬و زي د‬
‫بن عمرو بن نفيل كه إسالم را درك نكرد از عبادت بتان اكراه داش ت و حض رت محم د )ص(‬
‫را پيش از بعثت دريافته بود‪.‬‬
‫و قس بن ساعده أيادي توحيد و روز حساب را باور داش ت‪ ،‬و ع امر ب ن ظ رب ب ن عم رو ب ن‬
‫عياذ عدوانى حكيم و خطيب دوره جاھلى شراب را بر خود حرام كرد‪ .‬و ديگر نابغه ذبي انى و‬
‫زھير بن ابى سلمه مزنى‪ ،‬و عالف بن شھاب التميمىاند كه به روز شمار ايمان داشتند‪.‬‬
‫بنابر آنچه گفته شد پيش از إسالم‪ ،‬عرب از جھت نحوه عبادات و پرستش ب ه چن د دس ته تقس يم‬
‫مىشدند‪:‬‬
‫‪ (1‬منكران خالق و بعث و اعاده‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [10‬سه دسته از پيروان عقايد مختلف را صابئه خواندهاند‪:‬‬
‫ألف‪ :‬دستهاى از اعراب مشرك مكة كه پيش از ظھور إسالم در كيفيت عقاي د مش ركانه ايش ان تح ول پي دا ش ده‬
‫بود و به توحيد نزديك مىشدند‪ .‬ظاھرا اين قوم ھمان كساني بودند كه در قرآن كريم صابئين خوانده شده و در‬
‫رديف يھود و نصارى در آمدهاند‪.‬‬
‫ب‪ :‬صابئه حرانى‪ :‬بقاي اى م ذاھب يون اني و روم ي ك ه در ش ھر »ح ران« واق ع در س احل رودخان ه ف رات ب ه‬
‫جھات متعددى در قبال كيش عيسوى مقاوم ت كردن د و ت ا دوره إس الم ب اقى ماندن د‪ ،‬و چ ون از ط رف م أمون‬
‫عباسي به پيروان آنان تكليف شد كه به يكى از أديان كتابي بپيوندن د‪ ،‬كلم ه ص ابئين را ب راى خ ود برگزيدن د و‬
‫اين گ روه ص ابئان م ذكور در كت اب المل ل و النح ل شھرس تانىان د ك ه در آن كت اب بتفص يل از آن ان بح ث ش ده‬
‫است‪.‬‬
‫ج‪ :‬صابئين بين النھرين كه خود را پيروان مذھب يحيى بن زكري ا م ىدانن د ول ى در حقيق ت از بقاي اى م ذاھب‬
‫كلدانى و بابلى قديماند كه به اقتضاى عوامل تاريخى تغيير شكل و اسم پيدا كردهاند‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ (2‬منكران بعث و اعاده‪.‬‬
‫‪ (3‬منكران پيامبران و پرستندگان أصنام‪.‬‬
‫‪ (4‬قائلين به وجود دختران خداى! ‪ (5‬قائلين به دين يھود و نصارى و صابئه‪.‬‬
‫‪ (6‬معتقدان به نوعي توحيد و معاد ]‪.[11‬‬
‫اخبار قرآن از پرستندگان أصنام‬
‫ق رآن ك ريم از پرس تندگان أص نام و بت ان ايش ان در زم ان ن وح نب ى خب ر م ىدھ د آنج ا ك ه‬
‫مىفرمايد‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ً‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ص ْونِي َو ات َبعُوا من ل ْم َي ِز ْدهُ مال ُه َو َول ُدهُ إِال َخس ارا ‪َ ... 21 :71‬و ق الوا ال‬ ‫قال ُنو ٌح َربِّ إِن ُھ ْم َع َ‬
‫َّ‬
‫ُوق َو َنسْ راً‪َ .‬و َق ْد أَ َ‬
‫ضلُّوا َكثِيراً َو ال َت ِز ِد‬ ‫وث َو َيع َ‬‫َت َذرُنَّ آلِ َھ َت ُك ْم َو ال َت َذرُنَّ َو ًّدا َو ال سُواعا ً َو ال َي ُغ َ‬
‫الال‪ [12] 24 -23 :71 .‬گفت نوح‪ :‬اى پروردگار من! بدرستى كه عامه ام ت‬ ‫ض ً‬ ‫َّ‬
‫الظالِمِي َن إِ َّال َ‬
‫من نافرمانى كردند و پيروى نمودند كسى را كه زيادة نكرد مال و فرزند وى مگر زيانك ارى‪،‬‬
‫و گفتن د از عب ادت خ دايان خ ود دس ت برمداري د و مگذاري د ب ت »ود« و ن ه »س واع«‪ ،‬و ن ه‬
‫»يغوث« را‪ ،‬و نه »يعوق« را‪ ،‬و نه »نسر« را‪ ،‬و ھر آينه گمراه كردند بسيارى را‪ ،‬و خدايا‬
‫ستمكاران را جز گمراھى ميفزاى‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [11‬رجوع شود به مروج الذھب و معادن الجوھر‪ ،‬تأليف ابو الحسن على بن حسين بن على مسعودى متوفى‬
‫در سنه ‪ 346‬ھجري‪ ،‬چاپ مصر‪ ،‬سال ‪ 1384‬ه‪ 1964 /‬ميالدى‪ ،‬جزء دوم‪ ،‬صفحات ‪ ،126 -152‬الملل و‬
‫النح ل ت أليف محم د ب ن عب د الك ريم شھرس تانى‪ ،‬چ اپ ق اھره‪ ،‬س ال ‪ 1387‬ھج ري‪ 1968 /‬م‪ ،‬ج زء س وم‪،‬‬
‫ص فحات ‪ 64 -76‬و توض يح المل ل ترجم ه فارس ي المل ل و النح ل‪ ،‬بتص حيح س يد محم د رض ا جالل ي ن ائينى‪،‬‬
‫چاپ سوم‪ ،‬سال ‪ 1361‬ھجري شمسى‪ 1982 /‬ميالدى‪ ،‬جلد دوم‪ ،‬صفحات ‪.379 -404‬‬
‫]‪ [12‬قرآن كريم‪ 23 -24 ،‬و ‪.71 :21‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫در عھد جاھليت عرب بت انى را ب ه ھم ين ن ام م ىپرس تيدند ام ا بگفت ه كلب ى اي ن بت ان‪ ،‬در قب ال‬
‫أصنام »الت« و »منات« و »عزى« كه قرآن از آنھا خب ر م ىدھ د‪ ،‬بت ان درج ه دوم بودن د و‬
‫»ھبل« مقدم بر ھمه بتان بوده است‪ .‬و نخستين كسى كه در خان ه »كعب ه« ب ت نھ اد‪» ،‬عم رو‬
‫بن لحى« ب ود و اي ن واقع ه در آغ از پادش اھى »ش اپور ذو األكت اف« روى داد ت ا اينك ه إس الم‬
‫ظاھر شد‪ ،‬و آنھا را بيرون ريخت‪ ،‬و ھمه را واژگون س اخت و ب تپرس تى را از ش به جزي ره‬
‫عربستان برانداخت‪ ،‬و خداى يگانه مورد پرستش قرار گرفت‪[13] .‬‬
‫پس از بيان اين مقدمات ذيال به شرح كتاب تنكيس األصنام مىپردازيم‪:‬‬
‫كتاب األصنام‬
‫كتاب األصنام يا به تعبير صحيحت ر كت اب تنك يس األص نام ]‪ [14‬ك ه از واژگ ونى بت ان حكاي ت‬
‫مىكند‪ ،‬تاريخ مختصر نحوه پرستش عرب و بتان ايشان در دوره جاھليت و قديمترين نوش تار‬
‫و كتاب مستقلى است كه به دست ما رسيده‪.‬‬
‫اين كتاب دست كم در دو قرن أخير جزو كتب ناياب يا گمشده‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [13‬الملل و النح ل ت أليف محم د ب ن عب د الك ريم شھرس تانى‪ ،‬ج زء س وم‪ ،‬چ اپ ق اھره‪ ،‬س ال ‪ 1368‬ھج ري‪،‬‬
‫صفحه ‪ 78‬و توضيح الملل ترجمه فارسي الملل و النحل چاپ تھران‪ ،‬سال ‪ ،1361‬صفحه ‪.375‬‬
‫]‪ [14‬اين كتاب دو نام دارد‪ ،‬يكى كتاب األصنام‪ ،‬و ديگر تنكيس األص نام‪ .‬عب د الق ادر عم ر بغ دادى در خزان ة‬
‫األدب‪ ،‬غالبا آنرا تنكيس األصنام خوانده‪ ،‬و اين اسم با مفاد و محتواى اين كتاب مناسبتر مىباشد‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بشمار مىرفت‪ .‬خاورشناسان اروپايى سالھا ب راى ي افتن آن ك اوش و كوش ش بس يار كردن د‪ ،‬و‬
‫نيافتند اما احمد زكى پاشا‪ -‬محقق مصرى‪ -‬در سال ‪ 1912‬م يالدى آن را ياف ت‪ ،‬و اي ن افتخ ار‬
‫نصيب وى شد‪ ،‬و در ھمان سال در مجمع بين المللى خاورشناسان منعقد در شھر آتن‪ -‬پايتخت‬
‫يونان‪ -‬نسخه كشف شده كتاب األصنام را معرفى كرد‪ ،‬و وعده داد بزودى آن را چ اپ كن د‪ ،‬و‬
‫در سال ‪ 1914‬ميالدى‪ ،‬اين وعده تحقق پ ذيرفت و ب ه تص حيح و حواش ي وى در ق اھره طب ع‬
‫شد و در سال ‪ 1924‬از نو با اصالحاتى چاپ و انتشار يافت‪.‬‬
‫پيش از چاپ اين كتاب‪ ،‬ياقوت حموى )‪ 574 -626‬ه( قسمت أعظم اين كت اب را در فرھن گ‬
‫جغرافيايى مشھور خود‪ ،‬موسوم به معجم البلدان ضبط ك رد‪ ،‬و پ س از او عب د الق ادر ب ن عم ر‬
‫بغدادى )متولد در حدود ‪ 1030‬و متوفى در سنه ‪ 1093‬ه( تقريبا تمام آن كت اب را در خزان ة‬
‫األدب گنجاني د‪ [15] .‬س پس محم ود ش كرى آلوس ى )‪ 1273 -1342‬ه( بخش ھايى از آنچ ه در‬
‫خزانة األدب ضبط شده بود‪ ،‬در بلوغ االرب فى معرفة اح وال الع رب ]‪ [16‬آورد‪ ،‬و علم اء و‬
‫دانش مندان ش رق و غ رب بيش تر از طري ق مراجع ه ب ه كت ب م ذكور از محتوي ات اي ن كت اب‬
‫اطالع يافتند و به اھميت آن پى بردند‪.‬‬
‫نخس تين ك س از مؤلف ان إس المي ك ه درب اره ع رب ج اھلى و نح وه پرس تش‪ ،‬و بت ان ايش ان‬
‫س خنگ زار ش ده اب ن إس حاق اس ت ك ه در تض اعيف كت اب س يره پي امبر باختص ار ب دان دس ت‬
‫يازي ده ام ا نخس تين كس ى ك ه درب اره أص نام ع رب و چگ ونگى پرس تش تازي ان كت اب مس تقلى‬
‫فراھم آورد‪ ،‬ھمانا ھشام كلبى است‪.‬‬
‫ھشام را شاگردان مستقيم و غير مستقيمي است كه پس از وى دنبال‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [15‬خزانة األدب‪ ،‬جلد سوم‪ ،‬صفحات ‪.242 -246‬‬
‫]‪ [16‬بلوغ االرب في معرفة احوال العرب‪ ،‬جلد دوم‪ ،‬صفحات ‪.200 -215‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫تحقيق اتش را گرفتن د و پيرام ون كيفي ت پرس تش ع رب ج اھلى ب ه تتب ع و پ ىج ويى علم ي‬
‫پرداختند‪.‬‬
‫ابو الوليد محمد بن عبد ﷲ بن احمد ازرقى )مت وفى در ح دود س نه ‪ (250‬م ورخ مك ي‪ -‬يمن ى‪،‬‬
‫در كتاب اخبار مك ة و م ا ج اء فيھ ا م ن اآلث ار( ب ه مس ئله عب ادات ع رب و بت ان و آث ار ايش ان‬
‫پرداخته و درين زمينه اطالعات ذيقيمتى جم ع آورده و خوش بختانه اي ن كت اب محف وظ مان ده و‬
‫به زيور طبع نيز آراسته شده است‪ .‬مقارن تصنيف كتاب اخبار مكة‪ ،‬ابو جعفر محمد بن حبيب‬
‫البغدادي )متوفى در حدود سنه ‪ 245‬ه( در موضوع پرستش عرب جاھلى و بتان ايشان كت اب‬
‫»المحبر« را تدوين نمود‪ .‬اين كتاب موجود و چاپ و انتشار يافته است‪.‬‬
‫پس از آن‪ ،‬ابو عثمان عمرو ب ن بح ر ج احظ بص رى معتزل ي )متول د ‪ -166‬و مت وفى ب ه س ال‬
‫‪ 250‬يا ‪ 255‬ه( در ھمين موضوع تأليفى به نام كتاب األصنام فراھم آورد ام ا در اث ر گذش ت‬
‫زمان و وقايع و حوادثى كه بر ما پوشيده است‪ ،‬كت ابش از مي ان رف ت و ج ز ن امى از آن ب اقى‬
‫نماند‪.‬‬
‫بع د از آن احم د ب ن س ھل مع روف ب ه اب و زي د بلخ ى )‪ 235 -322‬ه( كت اب ال رد عل ى عب دة‬
‫األصنام را تأليف نمود‪.‬‬
‫پس از آن برخى از صاحبان مقاالت و مورخان راج ع ب ه ع رب ج اھلى و نح وه پرس تش آن ان‬
‫در كتابھاى خود به تحقيق و نقل اخبار عرب پرداختند كه غالب ا منش أ‪ ،‬بيش ترين اطالع ات آنھ ا‬
‫گفتهھا و نوشتهھاى محمد بن سائب و پسرش ھشام كلبى مىباشد‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫منابع و مآخذ مھم كلبى درين تأليف‬
‫ھشام به منابع و مآخذ مختلف شفاھى و كتبي دست يافته و از راويان حديث‪ ،‬و نسابهھاى پ يش‬
‫از خود‪ ،‬و معاصرينش اطالعات ذيقيمتى كسب كرده است‪ .‬مھمترين مآخذ او عبارتند از‪:‬‬
‫‪ (1‬قرآن كريم أولين مأخذ آسمانى و معتبر ھشام درين تأليف است‪ .‬او درين اث ر ب ه آي اتي چن د‬
‫از قرآن كه از حال مشركين ع رب و نح وه پرس تش آنھ ا و ش ريك ق رار دادن أص نام ب ا خ داى‬
‫يگانه ضمن تلبيه و سپس سرنگونى بت ان‪ -‬در روز ف تح مك ة‪ -‬حكاي ت دارد‪ ،‬توس ل جس ته و آن‬
‫آيات كريمه را دليل بر صحت قول خود قرار داده است‪.‬‬
‫‪ (2‬مأخذ ديگر ھشام رواياتي است كه ب ه دو واس طه از عب د ﷲ ب ن عب اس ب دو رس يده‪ ،‬و پاي ه‬
‫اطالعات وى بوده است‪.‬‬
‫ابن عباس سه سال پيش از ھجرت در مكة زاده شد و به ق ول مش ھور در س نه ‪ 68‬ھج ري در‬
‫گذشت‪.‬‬
‫در صحيحين ‪ 1660‬حديث از وى نقل گرديده و در ميان اصحاب رسول ﷲ صلى ﷲ علي ه و‬
‫آله و س لم ب ه كث رت نق ل ش ھرت دارد‪ .‬وى در پ نج روز از اي ام ھفت ه‪ ،‬ي ك روز را ب ه ت دريس‬
‫مس ائل فق ه‪ ،‬و روز ديگ ر را ب ه تأوي ل و تفس ير ق رآن‪ ،‬و روز س وم را ب ه مناق ب و أوص اف‬
‫غازيان‪ ،‬و روز چھارم را ب ه ش عر و ادب‪ ،‬و روز پ نجم را ب ه وق ايع و اي ام ع رب اختص اص‬
‫داده بود‪.‬‬
‫در حفظ آيتى بود چنانكه گفتهاند قصيده ھشتاد بيتي ابن ابى ربيعه را به مطلع‪:‬‬
‫»أ من آل نعم أنت غاد فمبكر«‬

‫را يك بار شنيد )يا خواند( و از بر شد‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خويشاوندى نزديكش با پيامبر إسالم و وسعت دامنه دانشش موجب شد كه شاگردان بس يار ب دو‬
‫روى آوردن د ت ا ھ ر ك دام دانش ى را ك ه م ىطلبي د‪ ،‬درياب د و از حلق ه درس و بح ثش مس تفيد و‬
‫مستفيض شود‪.‬‬
‫پس از او شاگردانش‪ ،‬راويان تعليمات و منقوالتش بودند و در مراكز مختل ف إس المي مطال ب‬
‫بسيارى از قول وى باز گفتند‪.‬‬
‫ھشام آنچه از ابن عباس درين تأليف نقل نموده از پدرش شنيده‪ ،‬و پدر او از اب و ص الح س ماع‬
‫كرده است‪.‬‬
‫بنابر اين ھشام به دو واسطه راوي ابن عباس مىباشد‪.‬‬
‫‪ (3‬ابو صالح باذام يا باذان‪ ،‬بنده آزاد شده ام ھاني دخت ر اب و طال ب و خ واھر ام ام عل ى اس ت‪.‬‬
‫اب ن س عد در طبق ات اب و ص الح را از زم ره مح دثين بش مار آورده و او را ثق ه دانس ته اس ت‪.‬‬
‫محمد بن عبد الكريم شھرستانى در مق ّدمه تفسير مف اتيح األس رار و مص ابيح األب رار وى را از‬
‫شاگردان ابن عب اس در عل م تفس ير ب ر م ىش مارد‪ .‬حم د ﷲ مس توفى در ت اريخ گزي ده او را ب ا‬
‫صفت »مفسر« ياد كرده اس ت‪ .‬ام ا برخ ى از مح دثين اھ ل س نت و جماع ت وى را در ح ديث‬
‫ضعيف دانستهاند‪.‬‬
‫‪ (4‬شرقى بن القطامي )متوفى در حدود ‪ 155‬ه( موسوم به وليد بن حصين )ملق ب ب ه قط امي(‬
‫بن حبيب بن جمال كلبى و مكن ى ب ه اب و المثن ى از راوي ان اخب ار و انس اب ديوانھ اى ع رب از‬
‫جمله راويان ھشام است‪ (5 [17] .‬ابو مسكين حر بن مسكين از موالي قبيل ه نخ ع‪ ،‬و از روات‬
‫نسائي و ابو عبد ﷲ سفيان بن سعيد ثوري اس ت‪ .‬اب ن اب و ح اتم در الج رح و التع ديل او را ثق ه‬
‫شمرده و ابو الفرج اصفھانى در اغانى‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [17‬بنگريد به صفحه ‪ 63‬ترجمه فارسي و صفحه ‪ 50‬متن عربي اين كتاب تاريخ بغداد‪:‬‬
‫‪ 278 /9‬نزھة األلباء ‪ 42‬المعارف‪ ،234 :‬لسان المي زان‪ 142 /3 :‬اللب اب‪ 17 /2 :‬الت اج‪ :‬م اده ش رق و قط م‬
‫األعالم زركلى ‪ 139 /9‬اغانى‪ 131 /2 :‬و ‪ ،53 /11‬و ‪ 15 /38‬و ‪ 312‬و ‪ 373 /16‬و ‪.354‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫يازده مورد قولش را نقل كرده و ھشام درين تأليف به گفته وى استناد جسته است‪.‬‬
‫‪ (6‬محمد بن سائب پدر ھشام نه تنھا از جمله پيشقدمان آش نا و مطل ع ب ه ت اريخ و اي ام ع رب و‬
‫مغازي و نسب قبايل تازى است‪ ،‬بلك ه در عل م تفس ير و ح ديث ني ز ش ھرت دارد‪ .‬ثعلب ى و اب ن‬
‫عس اكر در تفس ير و ت اريخ خ ود مط البي از تفس ير ب زرگ او نق ل ك ردهان د‪ ،‬و محم د ب ن عب د‬
‫الكريم شھرستانى در الملل و النحل قسمتھايى از آنچه درباره آراء و معتق دات ع رب در زم ان‬
‫جاھليت فراھم آورده از محمد بن س ائب كلب ى گرفت ه اس ت‪ .‬ھش ام دري ن ت أليف ب ه دو گون ه از‬
‫پدرش نقل مىكند‪:‬‬
‫‪ (1‬مطالبي كه پدرش از ابو صالح‪ ،‬و او از ابن عباس شنيده است‪.‬‬
‫‪ (2‬مطالبي كه صريحا مىنويسد خبر داد مر پدرم‪ ،‬يا اين كه مىگويد‪:‬‬
‫كلبى گفت‪.‬‬
‫ب ه گفت ه ھش ام‪ ،‬محم د نس ب ق ريش را از اب و ص الح‪ ،‬و او از عقي ل ب ن اب ى طال ب آموخ ت‪ ،‬و‬
‫نسب كنده را از كناس كندى كه درين دانش از ھر كس داناتر ب ود‪ ،‬و نس ب مع د ب ن ع دنان را‬
‫از نجار پسر أوس عدوى كه محفوظاتش بيش از ھ ر ك س ب ود‪ ،‬ف را گرف ت و نس ب إي اد را از‬
‫عدى پسر زياد ازدى ياد گرفت كه به إياد دانا بود‪ [18] .‬اطالعاتى كه محم د در اختي ار ھش ام‬
‫گذارده مايه أصلي اين كتاب محسوب مىشود‪ ،‬بطورى كه ھر گاه آنھا را ازي ن كت اب ب رداريم‬
‫قسمت أعظم كتاب از بين مىرود‪.‬‬
‫‪ (7‬مردى از قريش كه نامش درين تأليف نيامده از ابو عبد ﷲ پسر ابو عبيده پس ر عم ار پس ر‬
‫ياس ر ك ه ب ه ت اريخ »أوس« و »خ زرج« و كس اني ك ه وابس ته و ت ابع آن ان بودن د‪ -‬از اع راب‬
‫يثرب و غير يثرب‪ -‬از ھمه مردمان آگاهتر بوده است چگونگى گزاردن حج قبايل أوس و‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [18‬الفھرست ابن النديم‪ ،‬ترجمه فارسي‪ ،‬صفحه ‪.160‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خزرج و وقوف در مواقف را براى زيارت »منات« به ھشام باز گفته و ق ولش مأخ ذى دري ن‬
‫تأليف بشمار مىرود‪.[19] .‬‬
‫محتواى كتاب تنكيس األصنام‬
‫محتواى اين كتاب را مىتوان به دو قسمت متمايز تقسيم كرد‪:‬‬
‫‪ (1‬بت پرستى بطور كلى پس از آدم و نوح‪.‬‬
‫‪ (2‬نحوه پرستش عرب در دوره جاھليت‪.‬‬
‫قسمت أول اين اثر پس از ذكر سند روايت يا شجرهنامه كتاب به سكونت إس ماعيل ب ن اب راھيم‬
‫نبى در مكة و ازدياد فرزندان وى و پ ر ش دن مك ة از ايش ان و بي رون ران دن »عمالق ه« ازي ن‬
‫ش ھر و ن واحي آن و ك وچ ك ردن دس تهاى از فرزن دان إس ماعيل از مك ة در پ ى ام ر مع اش و‬
‫زندگى بھتر و پراكنده شدن ايشان در بالد و نواحي عرب نشين و ب ر افراش تن بت ان ب ه وس يله‬
‫عمرو بن لحى در مكة و شيوع بت پرستى ميان طواي ف مختل ف در قس متھاى ديگ ر عربس تان‬
‫و ظھور إسالم و فتح مك ة و نگونس ارى ي ا واژگ ونى بت ان در مك ة و ھم ه قلم رو ع رب نش ين‬
‫اختصاص يافته است‪.‬‬
‫در قسمت دوم ريشه بت پرس تى م ورد بح ث و تحقي ق ق رار گرفت ه‪ ،‬و از ق ول محم د‪ ،‬و او از‬
‫اب و ص الح‪ ،‬و اب و ص الح از اب ن عب اس رواي ت ك رده اس ت ك ه پس ران ش يث ب ه زي ارت پيك ر‬
‫)جسد( آدم كه در مغارهاى نھاده شده بود‪ ،‬مىآمدند و آن را تك ريم م ىكردن د و ب ه وى رحم ت‬
‫مىفرستادند‪ .‬پس مردى از فرزندان »قابيل«‪ -‬پسر آدم‪ -‬به ديگر پسران »قابيل« گفت‪ :‬پسران‬
‫»شيث« را گرداگرد جسد آدم طوافى‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [19‬بنگريد به متن عربي اين كتاب‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫است كه آدم را بدان گرامى مىدارند و شما را از آن بھرهاى نيست‪.‬‬
‫پس براى ايشان بتى تراشيد‪ ،‬و او نخستين كسى است كه »بت« تراشيده اس ت‪ .‬آنگ اه ھش ام از‬
‫پدر روايت مىكند كه گفت‪:‬‬
‫»ود«‪ ،‬و »سواع«‪ ،‬و »يغوث«‪ ،‬و »يع وق«‪ ،‬و »نس ر«‪ ،‬مردم ان ص الح و شايس تهاى بودن د‬
‫ك ه ھم ه در ي ك م اه بمردن د‪ .‬خويش ان ايش ان ب ر مرگش ان س وگوارى كردن د و س وز و گ دازى‬
‫داشتند‪ .‬پس مردى از أوالد »قابي ل« ب ه ايش ان گف ت‪ :‬آي ا م ىخواھي د پ نج پيك ر )ب ت( ب ر مث ال‬
‫ايشان بسازم ك ه بدرس تى نم ودار آنھ ا باش د‪ ،‬ج ز آنك ه نم ىت وانم در پيكرھ اى آنھ ا روح ب دمم؟‬
‫گفتند‪ :‬آرى! پس پ نج پيك ره ب ه ص ورت آن پ نج م رد بتراش يد‪ ،‬و در ج ايى نماي ان ب راى ايش ان‬
‫نصب كرد‪ .‬آنگاه براى ديدار پيكره برادر و عم وزاده خ ويش م ىآمدن د‪ ،‬و تعظ يم م ىكردن د و‬
‫پيرامون ھر يك مىگشتند تا آنكه دوران نسل أول سپرى شد‪.‬‬
‫و اين امر در عھد يردى پسر مھاليل‪ ،‬پسر قينان‪ ،‬پسر ان وش‪ ،‬پس ر ش يث‪ ،‬پس ر آدم روى داد‪.‬‬
‫چون نسل ديگر روى ك ار آم د‪ ،‬اي ن نح وه بزرگداش ت ب يش از نس ل أول عم ل م ىش د و چ ون‬
‫نوبت به نسل سوم رسيد‪ ،‬گفتند پيشينيان ما اين پيكرهھا را گرامى نمىداشتند مگر از اينرو ك ه‬
‫از آنان اميد شفاعت و پ ايمردى ن زد پروردگ ار داش تند‪ ،‬پ س ب ه پرس تش آن ان پرداختن د و ك ار‬
‫بتان و كفر آنان باال گرفت‪ .‬اين بود كه خ داى إدري س را ب ه پي امبرى برانگيخ ت‪ .‬إدري س آن ان‬
‫را به يكتا پرستى فرا خواند ولى نپذيرفتند و او را تكذيب كردند ‪...‬‬
‫و بنابر آنچه محمد پسر كلبى از ابو صالح و او از ابن عباس خبر داده كار اي ن م ردم )‪ -‬ق وم(‬
‫ھمچنان در پرستش بتان بود تا زمان ن وح‪ ،‬و خ داى او را ب ه پي امبرى برانگيخ ت و ايش ان را‬
‫به پرستش خداى يگانه دعوت كرد اما نافرمانى كردند و دروغگويش خواندند‪ .‬پس‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫به فرمان خداى به ساختن كش تى پرداخ ت و ب ر آن ب ر نشس ت‪ .‬طوف ان ب اال گرف ت و زم ين را‬
‫يكسره بپوشانيد و آب طوفان اين بتان را از كوه »نود« به زمين ف رود آورد‪ ،‬و جري ان آب از‬
‫زمينى به زمين ديگر بشدت مىرفت تا آن بتان را به سرزمين »جده« بينداخت‪ .‬آنگاه آب فرو‬
‫نشست و بتان بر كنار دري ا بماندن د و ب اد ب ر آنھ ا وزي دن گرف ت ت ا آنھ ا را ب ه خ اك بپوش انيد‪.‬‬
‫بعدھا پس از طوفان و فرو نشستن آب چون عمرو بن لحى ب ر مك ة چي ره ش د‪ ،‬ق وم »ج رھم«‬
‫را از مكة بيرون راند و خود پرده دارى كعبه را به گ ردن گرف ت‪ .‬وى ي ارى از پري ان داش ت‬
‫كه به او گفت‪ ،‬شتاب كن ب ه رف تن و كوچي دن از »تھام ه« و ب رو ب ه س احل »ج ده«‪ ،‬در آنج ا‬
‫بتانى مىبينى‪ ،‬پس آنھا را ببر به »تھامه« و باك م دار‪ .‬پ س ع رب را ب ه پرس تش آنھ ا بخ وان‬
‫ت را أجاب ت خواھن د ك رد‪ .‬عم رو ب ه س احل »ج ده« ش د‪ ،‬و بت ان را از زي ر خ اك ب رآورد و‬
‫برداشت و به »تھامه« برد و موسم حج فرا رسيد‪ ،‬و عرب را يكسر به پرستش آنان بخواند و‬
‫ھر يك را به قبيلهاى داد و در نواحي مختلف به شرح م ذكور دري ن كت اب نص ب كردن د ]‪[20‬‬
‫و بيشترين سكنه سرزمينھاى عرب به بت پرستى روى آوردند و به پرستش بتان پرداختند‪.‬‬
‫رجزھاى مشركان ھنگام تلبيه و گزاردن حج‬
‫ھشام در آستانه ورود به بيان تاريخچه بت پرستى عرب جاھلى مىنويسد‪:‬‬
‫چون فرزندان إسماعيل از مكة براى فراھم آوردن وسيله معاش‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [20‬بنگريد به صفحات ‪ 132‬تا ‪ 153‬كتاب حاضر و صفحات ‪ 51‬تا ‪ 58‬متن عربي اين كتاب‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بيرون مىرفتند و به جاى ديگر روى مىآوردند ھيچ كوچ كنندهاى از مكة كوچ نمىك رد مگ ر‬
‫ب ه منظ ور بزرگداش ت ح رم و دلبس تگى ب ه مك ة س نگى از س نگھاى ح رم را ب ا خ ود ھم راه‬
‫م ىب رد پ س ھ ر ج ا وارد م ىش دند آن س نگ را م ىنھادن د و گ رد آن ب ه ط واف م ىپرداختن د‪،‬‬
‫ھمچنان كه دور كعبه طواف مىكردن د‪ ،‬و مك ة و كعب ه را ب زرگ م ىش مردند‪ ،‬و بن ابر ع ادت‬
‫موروثيى كه از ابراھيم و إسماعيل به ايشان رسيده بود‪ ،‬حج و عمره به جاى مىآوردند‪ .‬سپس‬
‫رفته رفته اين عمل آنان را به پرستش آنچه دوس ت داش تند و م ىپرس تيدند‪ ،‬كش انيد و فرام وش‬
‫كردند آنچه را ك ه ب ر آن بودن د‪ ،‬و دي ن اب راھيم و إس ماعيل را ديگ ر گون ه س اختند‪ ،‬و بت ان را‬
‫پرستيدند و باز گشتند به آنچه امتھاى پيش از ايشان بر آن بودند‪.‬‬
‫با وجود اين‪ ،‬در ميان ايشان بقايائى از رس وم دوره اب راھيم و إس ماعيل‪ -‬عليھم ا الس الم‪ -‬ب اقى‬
‫مانده بود كه از آن پيروى مىكردند از قبيل‪ :‬تعظيم‪ ،‬و طواف كعبه‪ ،‬و حج‪ ،‬و عمره‪ ،‬و وقوف‬
‫ب ر عرف ات و مزدلف ه‪ ،‬و قرب ان ك ردن ش تران و إھ الل ب ه ھنگ ام ح ج و عم ره ب ا اف زودن‬
‫چيزھايى كه از آن نبود )يعنى در دين ابراھيم نبود( چنانكه قبيلة »نزار« ھنگام تلبيه اين رجز‬
‫را مىخواند‪:‬‬
‫لبيك اللھم لبيك! لبيك ال شريك لك‪ ،‬اال شريك ھو لك تملكه و ما ملك و خداى را در ضمن تلبي ه‬
‫يگانه مىشمردند‪ ،‬ولى ش ريك م ىكردن د بت ان خ ود را ب ا خ داى تع الى‪ ،‬و بت ان خ ويش را مل ك‬
‫خداى يگانه قرار مىدادند‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و تلبيه قبيله »عك« بدين صورت بود كه چون به عنوان ح ج بي رون م ىرفتن د‪ ،‬دو غ الم س ياه‬
‫را از غالمانشان پيش مىانداختند‪ ،‬و آن دو پيشاپيش سواران ايشان بودند‪ ،‬و مىگفتند‪:‬‬
‫»نحن غرابا عك«‪.‬‬
‫بعد از آن افراد قبيله عك مىگفتند‪:‬‬
‫عك إليك عانية عبادك اليماني ة‪ ،‬كيم ا نح ج الثاني ة! و قبيل ه ق ريش‪ ،‬و ع رب ھمگ ى »من ات« را‬
‫بزرگ مىداشتند‪ ،‬و در پيرامونش قربان مىكردند و اين بزرگداشت ھمچنان ببود تا پيامبر در‬
‫سال ھشتم ھجري‪ -‬ھمان سالى كه خداى تعالى مكة را ب رايش گش ود‪ -‬از مدين ه بي رون رف ت و‬
‫چون چھار شب راه پيمود‪» ،‬على« را بسوى او )منات( گسيل فرمود تا نگونسارش ساخت‪ .‬و‬
‫آنچه به منات تعلق داشت برگرفت‪ ،‬و نزد پيامبر آورد‪.‬‬
‫ذو الفقار على!‬
‫از جمله آنچه على به دست آورده بود‪ ،‬دو شمشير بود كه حارث پسر ابى شمر غساني‪ -‬پادشاه‬
‫غس ان‪ -‬آن دو را ب ه من ات پيش كش ك رده ب ود‪ ،‬يك ى از آن دو‪» :‬مخ ذم«‪ ،‬و ديگ ر‪» :‬رس وب«‬
‫ناميده مىشد‪.‬‬
‫پيامبر أكرم آن دو شمشير را به على‪ -‬عليه السالم‪ -‬بخشود‪ .‬گويند كه يكى از آن دو ھمان »ذو‬
‫الفقار« شمشير على است‪[21] .‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [21‬ببينيد صفحه ‪ 111‬و ‪ 112‬اين كتاب را‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و در جاى ديگر در ھمين كتاب ھشام م ىنويس د‪ :‬قبيل ه »ط ى« بت ى داش تند »فل س« ن ام‪ ،‬و آن‬
‫دماغهاى بود سرخ فام مايل به س ياھى در مي ان ك وھى ب ه ن ام »أج ا« از كوھس ار »ط ى« ك ه‬
‫گ ويى تمث ال آدم ي اس ت‪ ،‬و آن را م ىپرس تيدند‪ ،‬و ب ه او پيش كش )ھدي ه( م ىدادن د و گوس فند‬
‫برابرش قربان مىكردند و ھيچ بيمناكى نزديك او نيامدى مگ ر آنك ه در أم ان ب ودى‪ .‬پ رده دار‬
‫»فلس« پسران »بوالن« بودند‪ ،‬و »بوالن« خود نخس تين ك س ب ود ك ه او را پرس تش ك رد‪ ،‬و‬
‫آخ رين ك س از پ ردهداران وى م ردى ب ود از ايش ان ك ه او را »ص يفي« م ىخواندن د ‪ ...‬و‬
‫»مالك« نخستين كس بود كه پرده حرم ت »فل س« بدري د‪ ،‬ول ى ھمچن ان ب ت »فل س« پرس تش‬
‫مىشد تا آنكه دعوت پيامبر إسالم آشكار گرديد‪ .‬پس على بن ابى طالب را پيامبر بفرستاد تا او‬
‫را نابود ساخت‪ .‬و دو قبضه شمشيرى را كه حارث پسر »ابى ش مر غس انى«‪ -‬پادش اه غس ان‪-‬‬
‫آن دو را به گردن »فلس« آويخته بود‪ ،‬و يكى را »مخذم«‪ ،‬و ديگر را »رسوب« مىگفتند بر‬
‫گرف ت )و ھم ين دو شمش ير اس ت ك ه »علقم ه« پس ر »عب ده« در ش عر خ ود از آن ي اد ك رده‬
‫است(‪.‬‬
‫و على بن ابى طالب با آن دو شمشير به نزد پيامبر )ص( بازگشت‪ ،‬و آن حض رت يك ى را ب ه‬
‫گردن آويخت‪ ،‬و سپس به على بن ابى طالب بخشود‪ ،‬و ھمان است شمشيرى كه على آن را بر‬
‫مي ان م ىبس ت‪ [22] .‬آنچ ه ھش ام دري ن كت اب راج ع ب ه ذو الفق ار عل ى ب ن اب ى طال ب نوش ته‪،‬‬
‫قديميترين مأخذى است كه به دست ما رسيده است‪.‬‬
‫و بت »عزى« در واديى از »نخله شاميه« بود كه »حراض« ناميده مىش د‪ .‬و »ع زى« ن زد‬
‫قريش‪ ،‬بزرگترين بتھا بود‪ ،‬به زيارتش مىرفتند‪ ،‬و پيشكش برايش مىبردند‪ ،‬و پ يش او قرب ان‬
‫مىكردند‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [22‬رجوع شود به صفحات ‪ 16 -15‬و ‪ 62 -59‬متن عربي اين كتاب‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و قريش در ضمن طواف كعبه »الت« و »منات« و »عزى« را بزرگ مىداشتند‪ ،‬و آنھ ا را‬
‫شفيع خود نزد خداى يگانه تصور مىكردند‪.‬‬
‫قصه غرانيق‬
‫قريش‪» ،‬الت«‪ ،‬و »منات«‪ ،‬و »عزى« را »غرانيق ]‪ [23‬عالم ب اال« م ىخواندن د و آن ان را‬
‫دخت ران خ دا م ىگفتن د‪ ،‬و ي ارى و ش فاعت آن ان ماي ه اميدش ان ب ود‪ ،‬و در تلبي ه خ ويش چن ين‬
‫مىگفتند‪:‬‬
‫و الالت و العزى و مناة الثالثة االخرى! فإنھن الغرانيق العلى و ان شفاعتھن لترتجى پس چ ون‬
‫خداى پيامبرش را مبعوث كرد‪ ،‬بر او اين آيات را نازل فرمود‪:‬‬
‫ٌ‬ ‫ً‬
‫ك إِذا قِسْ َمة ضِ يزى‪.‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫الثالِ َث َة ْاأل ُ ْخرى‪ .‬أَ لَ ُك ُم َّ‬
‫الذ َك ُر َو لَ ُه األنث ى‪ .‬تِل َ‬ ‫ت َو ْالع َُّزى‪َ .‬و َمنا َة َّ‬ ‫أَ َف َرأَ ْي ُت ُم َّ‬
‫الال َ‬
‫طان‪.[24] 23 -19 :53 .‬‬ ‫ِي إِ َّال أَسْ ما ٌء َس َّم ْي ُتمُوھا أَ ْن ُت ْم َو آباؤُ ُك ْم ما أَ ْن َز َل ﷲ ِبھا من س ُْل ٍ‬
‫إِنْ ھ َ‬
‫بنابر آنچه نقل شد قريش در ارجوزه خود الت و منات و عزى را دختران خداى مىخواندند و‬
‫آنان را غرانيق عالم باال مىپنداشتند و به شفاعت و يارى ايشان اميدوار بودند‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [23‬غرانيق جمع غرنوق در لغت نام پرنده آبى سياه يا سفيدى است كه به فارسي كلنگ يا »لك لك« گويند‪.‬‬
‫]‪ [24‬قرآن كريم‪23 -19 /53 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫نا آگاھى خاورشناسان‬
‫برخ ى از نويس ندگان و مستش رقين اروپ ايى ك ه وح ى و پي امبر إس الم را ب اور ندارن د دور از‬
‫تحقيق و ن ا آگاھان ه ب ر آن ش دهان د ت ا رج ز مش ركان ق ريش را ك ه قب ل از ظھ ور إس الم ھنگ ام‬
‫گزاردن حج در تلبيه مىگفتند و مىخواندند‪ ،‬و ھشام كلبى متن آن را دري ن كت اب آورده‪ ،‬و در‬
‫باال نقل شد‪ ،‬آي هاى از ق رآن وانم ود س ازند‪ .‬و پاي ه گفت ار و اس تدالل خ ويش را ب ر ي ك رواي ت‬
‫نادرست و موھوم محمد ب ن عم ر واق دى )‪ 207 -130‬ه( ق رار دادهان د‪ -‬ب ى آنك ه اش ارهاى ب ه‬
‫روايت ھشام بنمايند‪.‬‬
‫روايت واقدى را ھيچيك از علماى إسالم قبل از واقدى و بعد از وى ص حيح ندانس تهان د‪ ،‬مگ ر‬
‫محمد بن جرير طبرى كه در جمع خبر‪ -‬ھر چه باشد‪ -‬ح ريص ب وده آن را از واق دى گرفت ه و‬
‫در تفسير خود بى آنكه آنرا قبول يا رد كند‪ ،‬آورده است‪.‬‬
‫واقدى به سرد‪ ،‬و نقل پى در پى اسرائيليات و خرافات مشھور است‪.‬‬
‫محمد بن إسحاق بن يسار مطلبى‪ ،‬مدني )متوفى در س نه ‪ 151‬ه( مؤل ف الس يرة النبوي ة ك ه در‬
‫حدود نيم قرن پيش از واقدى م ىزيس ته اس ت‪ ،‬و محم د ب ن إس ماعيل البخ اري‪ ،‬مؤل ف ص حيح‬
‫بخارى‪ -‬معاصر واقدى‪ -‬ھيچيك در م وارد افس انه غراني ق س خنى نگفت هان د‪ ،‬و ھ ر گ اه رواي ت‬
‫واقدى روايت صحيحى شناخته مىشد‪ ،‬ابن إسحاق و بخارى آن را ضبط مىكردند‪.‬‬
‫اما ھشام كلبى ك ه دامن ه معلوم اتش بس يار وس يع و از علم اء و نس ابهھ ا و مورخ ان سرش ناس‬
‫سده دوم و اوايل سده سوم ھجري است‪ ،‬سند‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫معتبر و موثقى را درين كتاب ارائه داده ك ه ق ريش پ يش از ظھ ور إس الم ھنگ ام گ زاردن ح ج‬
‫در تلبيه مىگفتند‪:‬‬
‫و الالت و العزى و مناة الثالثة االخرى فإنھن الغرانيق العلى و ان شفاعتھن لترتجى ]‪.[25‬‬
‫سابقا گفتيم كه مشركان »الت« و »منات« و »عزى« را دختران خ داى تع الى م ىپنداش تند و‬
‫از آنھا شفاعت و اميد يارى مىطلبيدند‪ ،‬و چ ون خورش يد عالمت اب إس الم ط الع ش د‪ ،‬خ داى در‬
‫قرآن كريم در جواب مشركانى كه قائل به دختران خدا بودند‪ ،‬فرمود‪:‬‬
‫ٌ‬ ‫ً‬
‫ك إِذا قِسْ َمة ضِ يزى إِنْ‬ ‫ْ‬ ‫الثالِ َث َة ْاأل ُ ْخرى أَ لَ ُك ُم َّ‬
‫الذ َك ُر َو لَ ُه ْاأل ُ ْنث ى تِل َ‬ ‫ت َو ْالع َُّزى َو َمنا َة َّ‬ ‫أَ َف َرأَ ْي ُت ُم َّ‬
‫الال َ‬
‫ُون إِ َّال َّ‬
‫الظنَّ َو ما َتھ َْوى‬ ‫ِي إِ َّال أَسْ ما ٌء َس َّم ْي ُتمُوھا أَ ْن ُت ْم َو آباؤُ ُك ْم ما أَ ْن َز َل ﷲ ِبھا من س ُْل ٍ‬
‫طان إِنْ َي َّت ِبع َ‬ ‫ھ َ‬
‫ْاألَنفسُ ‪َ ،‬و ل َق ْد جا َء ُھ ْم من َرب ِِّھ ُم الھُدى‪ [26] 23 -19 :53 .‬مولوي محمد على عالم ھندوس تانى‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫در تفسير و ترجمه قرآن شريف به زبان انگليسى كه معم وال رواي ات را ب ا م تن ق رآن انطب اق‬
‫مىدھد و آنچه مغاير قرآن تشخيص دھد رد مىكند‪ ،‬درباره روايت واقدى مىنويسد أقوى دليل‬
‫بر فساد روايت واقدى با مراجعه به قرآن‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [25‬بنگريد به متن عربي صفحه ‪ 19‬اين كتاب‪.‬‬
‫]‪ [26‬قرآن كريم‪ ،‬سوره النجم‪ :‬آيه ‪.23‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫در آيات ‪ 23 -19‬سوره نجم ثابت و روشن مىشود‪.‬‬
‫به نظر مولوي محمد على‪ ،‬تصور اينكه ميان آيات متسلسل‪ ،‬و متتالى سوره نجم آيهاى مناقض‬
‫آيات ‪ 23 -19‬وجود داشته است‪ ،‬أساسا معق ول نيس ت‪ -‬خاص ه ك ه ب ا اص ل عقي ده إس المي در‬
‫توحيد‪ ،‬و دعوت پيامبر إسالم تباين و تعارض داشته باشد‪ .‬بنابر اين قصه »غرانيق« ساخته و‬
‫پرداخت ه قص اص و افس انهگوي ان معان د إس الم اس ت‪ ،‬و فس اد رواي ت واق دى روش ن و ثاب ت‬
‫مىنمايد‪ .‬و آنچه در اينجا در باره »غرانيق« از قول ھشام نق ل ش د‪ ،‬أول ين ب ار اس ت ك ه ب دان‬
‫استناد مىشود و توجه محققان بدان معطوف مىگردد‪.‬‬
‫ترجمهھاى »تنكيس األصنام«‬
‫كت اب األص نام در س الھاى ‪ 1914‬و ‪ 1924‬ب ه تص حيح و اھتم ام احم د زك ى در ق اھره چ اپ‬
‫شد‪.‬‬
‫قبل از چاپ م تن عرب ي اي ن كت اب‪ ،‬ولھ اوزن‪ -‬خاورش ناس آلم انى‪ -‬قس مت أعظ م آنچ ه ي اقوت‬
‫حموى در معجم البلدان‪ ،‬و عبد القادر بغدادى در خزانة األدب نقل كرده بودند‪ ،‬به زبان آلم انى‬
‫برگردان د‪ ،‬و در س ال ‪ 1887‬م يالدى در ب رلن طب ع ش د‪ [27] .‬و ھم ين ترجم ه در س الھاى‬
‫‪ ،1897‬و ‪ 1961‬با اصالحاتى از نو چاپ و انتشار يافت‪.‬‬
‫در س نه ‪ 1926‬مرمرج ى از روى چ اپ أول احم د زك ى خالص هاى از كت اب األص نام را ب ه‬
‫زبان فرانسه نقل كرد و در مقالهاى آن را تحت عن وان »خ دايان مش ركان ع رب« انتش ار داد‪.‬‬
‫]‪[28‬‬
‫‪__________________________________________________ [27]-Lj‬‬
‫‪.Wcllhausen ,enundVotarbeiten Berlin,1887 ,vol .III‬‬
‫‪[28] LM .S .Marmardji ,I ,dupaganismearabe ,d ,apresIbnal -Kalbi ,‬‬
‫)‪ReuucBiblique ,XXXV (1926‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫آنگ اه روزنبرگ ر در س نه ‪ 1941‬م يالدى ترجم ه كام ل آلم اني كت اب األص نام را ھم راه م تن‬
‫عربي با استفاده از تحقيقات احمد زكى و ولھ اوزن ف راھم آورد و طب ع ك رد‪ [29] .‬پ س از آن‬
‫در سنه ‪ 1952‬دكت ر نبي ه أم ين ف ارس‪ ،‬اس تاد الس نه و ت اريخ ش رق در دانش گاه پرينس تون ك ه‬
‫فلسطينى و از مردم شھر »ناصره« است‪ ،‬كتاب تنك يس األص نام را ب ه زب ان انگليس ى ترجم ه‬
‫ك رد و در پرينس تون ب ه زي ور طب ع آراس ته ش د‪ [30] .‬س پس در س ال ‪ 1969‬م يالدى دكت ر‬
‫وھيب عطاء ﷲ بر أساس چاپ دوم كتاب األصنام به تصحيح احمد زكى اين كتاب را به زب ان‬
‫فرانسه در آورد‪ ،‬و ھمراه متن عربي در پاريس انتشار داد‪.‬‬
‫مق ارن چ اپ و انتش ار ترجم ه فرانس ه در پ اريس‪ ،‬در س ال ‪ 1348‬ھج ري شمس ى و ‪1969‬‬
‫ميالدى‪ ،‬به كوشش نگارنده اين سطور ترجمه فارس ي اي ن كت اب ھم راه م تن عرب ي در تھ ران‬
‫طبع و انتشار يافت‪ ،‬و اينك بار دوم چاپ مىشود و در دسترس خوانندگان قرار مىگيرد‪.‬‬
‫مأخذ و مبناى ھم ه ترجم هھ اى كام ل كت اب األص نام ب ه زبانھ اى فرنگ ى و فارس ي ھم ان م تن‬
‫عربي منقح و مصحح عالمانه احمد زكى محقق مصرى مىباشد‪.‬‬
‫نسخهھاى موجود »تنكيس األصنام«‬
‫از كت اب تنك يس األص نام فع ال دو نس خه موج ود اس ت‪ ،‬يك ى در ق اھره و دو ديگ ر در مدين ه‬
‫طيبه‪ .‬احمد زكى نسخه خطى اين كتاب را از يك كتابشناس مغربى األص ل متول د و مت وفى در‬
‫دمشق‪ ،‬موسوم به طاھر‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪[29]-NadihAminFaris .TheBookofldols ,Prineeton (1925‬‬
‫‪[30]-LRosaKlinke -Rosenberger ,DasGotzebuch .Leipzig .1941‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫جزاي رى )‪ 1920‬م‪ 1338 /‬ه‪ 1852 -‬م‪ 1268 /‬ه( ك ه كتابخان ه »خالدي ه« ق دس )بي ت‬
‫المقدس( را ترتيب و تنظيم داده بود‪ ،‬و مدتى ھم در قاھره أقامت داشت‪ ،‬خريدارى كرد‪.‬‬
‫طاھر جزايرى مردى محقق و دانشور و صاحب تأليفات عديده ب ود ك ه برخ ى از آنھ ا چ اپ و‬
‫انتشار يافته است نسخهاى كه احمد زكى تحصيل كرد‪ ،‬آن زمان نسخه منحصر به ف رد تص ور‬
‫مىشد‪ ،‬ولى در حدود پانزده سال قبل نسخهاى ديگر از اين كتاب در كتابخان ه مدين ه طيب ه پي دا‬
‫شد‪.‬‬
‫نسخه موجود در مدينه نقائص و افتادگى و اغالط ى دارد ك ه ب ه خ ودى خ ود نم ىتوان د أس اس‬
‫يك چاپ انتقادى قرار بگيرد‪.‬‬
‫اين نسخه به كتابخانه عارف حكم ت ك ه ظ اھرا م رد ادي ب و كت اب دوس تى ب وده‪ ،‬تعل ق داش ته‬
‫است‪ .‬اكنون اين نس خه‪ ،‬تح ت ش ماره ‪ 211‬در ردي ف مجموع هاى ت اريخى در كتابخان ه مدين ه‬
‫مضبوط است‪.‬‬
‫اين نسخه جزء مجموعهاى است مشتمل بر ‪ 38‬رسالة در موضوعات مختلف به قطع ‪18 10‬‬
‫سانتيمتر و ھر صفحه داراى ‪ 23‬سطر‪.‬‬
‫متن كتاب با خط نسخ شرقى خوانا و مركب مشكى تحرير يافته ولى أسامي و عن اوين بت ان ب ه‬
‫شيوه خط فارسي )نستعليق( با مركب قرمز نوشته شده است‪.‬‬
‫تاريخ نگارش اين نسخه دقيقا روشن نيست‪ ،‬اما در رساله دوم مكتوب دري ن مجموع ه ب ه س ال‬
‫‪ 1181‬يا ‪ 1187‬ھجري قمرى مطابق ‪ 1773‬يا ‪ 1767‬ميالدى بر مىخوريم‪ ،‬و با توج ه ب ه‬
‫اينكه خط كاتب رساله دوم با شيوه خط كاتب كتاب األصنام شباھت و ھمانن دى دارد‪ ،‬از اين رو‬
‫به احتمال زياد تاريخ تحري ر كتاب ت اي ن نس خه نباي د چن دان از س ال ‪ 1181‬ي ا ‪ 1187‬ھج ري‬
‫قمرى دور باشد‪.‬‬
‫نام كاتب محمد و نام خانوادگيش محنت زاده مؤذن مسجد نورى داده )يا نورى زاده( است‪ .‬نام‬
‫و مشخصات كاتب و شيوه‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫نگارش او حكايت ازين دارد كه نويسنده ايرانى بوده است‪.‬‬
‫محمد محنت زاده ھر چند داراى صداى رس ا و خ ط خ وش ب وده‪ ،‬ول ى ظ اھرا معلوم ات ك افى‬
‫نداشته و از اينرو ھر ج ا ب ا أس امي بت ان ي ا اش خاص و ي ا كلم ات و جمالت ى خ ارج از تص ور‬
‫ذھني خود مواجه شده به حذف يا تغيير آنھا پرداخته است‪.‬‬
‫گوي ا اي ن نس خه از روى يك ى از دو نس خهاى ك ه ج واليقى ب ه خ ط خ ود نوش ته‪ ،‬استنس اخ ش ده‬
‫است‪ ،‬زي را خاتم ه كت اب و ترتي ب و تنظ يم آن عين ا مش ابه نس خهاى م ىباش د ك ه نص يب احم د‬
‫زكى شده است‪.‬‬
‫با وجود كشف نسخه مدينه‪ ،‬ھنوز نس خه بالنس بة كام ل كت اب األص نام ھم ان نس خه احم د زك ى‬
‫مىباشد كه در مصر‪ ،‬و اروپا‪ ،‬و ايران به شرح مذكور در باال طب ع ش ده اس ت‪ [31] .‬درينج ا‬
‫مقدمه چاپ دوم ب ه ي ارى و عناي ت خ داى ب زرگ پاي ان م ىياب د‪ .‬در مقدم ه چ اپ أول در ب اره‬
‫حيات و آثار ھشام بتفصيل سخن رفته و خوانندگان در ھم ين چ اپ آن را ني ز از نظ ر خواھن د‬
‫گذراند‪.‬‬
‫در خاتمه از كاركنان و كارگران عزي ز چاپخان ه و »نش ر ن و« ك ه چ اپ دوم اي ن كت اب را ب ه‬
‫ثمر رسانيدهاند تشكر مىنمايم‪.‬‬
‫و السالم على من اتبع الھدى تھران‪ ،‬دھم إسفند ماه سال ‪ 1361‬ھج ري شمس ى براب ر پ انزدھم‬
‫جمادى االول سنه ‪ 1403‬ھجري قمرى و مطابق أول مارس ‪ 1983‬ميالدى س يد محم د رض ا‬
‫جاللي نائينى‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [31‬وھيب عطاء ﷲ در ترجمه خود به زبان فرانسه توانسته است چند صفحه از فت وكپى نس خه مدين ه را ب ه‬
‫دست آورد و مشخصات آن را در چاپ پاريس شرح داده اس ت‪ .‬نگ اه كني د ب ه مقدم ه ترجم ه وھي ب عط اء ﷲ‬
‫صفحات ‪ 12 -14‬چاپ پاريس‪ ،‬سال ‪ 1969‬ميالدى‪.‬‬
‫اين مجموعه در مدينه طيبه بنظر من بنده خدا )جاللي نائينى( رسيده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
PDF.Tarikhema.ir
 ‫مقدمه‪ :‬زندگى و آثار ھشام كلبى‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
PDF.Tarikhema.ir
 ‫ابو منذر ھشام پسر ابو النضر محمد پسر سائب‪ ،‬پسر بشر‪ ،‬پسر عمرو كلبى‪ ،‬منسوب ب ه قبيل ه‬
‫»كلب«‪ ،‬مشھور ب ه »اب ن كلب ى« از مھ ين نس ابهھ اى مع روف و از بزرگ ان علم اى ت اريخ و‬
‫جغرافيا و ادب در سده دوم و أول قرن سوم ھجري است‪ [1] .‬اين دانشمند از أواخر نيم ه أول‬
‫سده دوم ھجري تا سال ‪) 204‬و به روايت ديگر سنه ‪ (206‬كه سال وف اتش ميباش د‪ ،‬در مي ان‬
‫ارب اب ق درت و عل م مع روف و ش اخص ب ود‪ -‬خاص ه در عل م انس اب س رآمد داناي ان عص ر‬
‫خويش بشمار مىرفت‪.‬‬
‫بيشتر افراد خانواده او مردمان دين و اھل علم و ادب بودند‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [1‬محمد پسر سعد معروف به كاتب واقدى در كتاب‪» :‬الطبقات الكبرى« نس ب محم د پس ر س ائب پ در ھش ام‬
‫را از زبان خود ھشام شنيده و آنرا چنين ضبط و نقل كرده است‪:‬‬
‫»محمد بن سائب‪ ،‬الكلبي بن بشر بن عمرو ب ن الح ارث ب ن عب د الح ارث ب ن عب د الع زى ب ن ام رئ الق يس ب ن‬
‫عامر بن النعمان بن عامر بن عبد ود بن كنانة بن عوف بن عذرة بن زيد الالت بن رفيدة بن ثور ابن كلب‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خود او عالمهاى بنام‪ ،‬و حافظى ب زرگ و اخب اريى ك م نظي ر ب ود‪ ،‬و در موض وعات مختل ف‪،‬‬
‫صاحب تأليف است‪.‬‬
‫احوال و آثار اين دانشمند در دو فصل جداگانه‪ ،‬يكى زندگانى‪ ،‬و دو ديگر آثار او‪ ،‬بنحو إجمال‬
‫در اينجا مورد بحث و پژوھش واقع مىشود‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫فصل أول‬
‫خانواده كلبى زندگانى ھشام كلبى‬
‫محمد پسر سائب پدر ھشام‬
‫محمد‪ ،‬پدر ھشام‪ ،‬از بزرگان علماى إسالم است و در علم تفسير قرآن‪ ،‬و انس اب تازي ان تبح ر‬
‫و شھرتى بسزا داشت‪.‬‬
‫غالب افراد خانواده كلبى از ھواداران خاندان على‪ ،‬و از دش منان خ انواده »بن ى أمي ة« بودن د‪،‬‬
‫و از اينرو با كساني كه با بنى أمية پيكار مىكردند‪ ،‬ھمداستان و ھمراه مىشدند‪.‬‬
‫بش ر پس ر عم رو ب ا س ه پس رش‪ :‬س ائب‪ ،‬و عبي د‪ ،‬و عب د ال رحمن‪ ،‬در دو جن گ‪» -‬جم ل« و‬
‫»صفين«‪ -‬جزو سپاھيان امير المؤمنين على‪ -‬عليه السالم‪ -‬بودند‪.‬‬
‫س ائب پس ر بش ر بطرف دارى مص عب زبي ر برخاس ت‪ ،‬و در جنگ ى ك ه مي ان »مص عب« پس ر‬
‫»زبير« با »عبد الملك« پسر »مروان« روى داد‪،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫كش ته ش د‪ [2] .‬س ائب دو پس ر داش ت‪ ،‬يك ى س فيان‪ ،‬و دو ديگ ر محم د‪ .‬محم د ن وه دخت رى اب و‬
‫موسى اشعرى است كه مدتى حاكم كوفه ب ود و در قض يه حكم ين عم رو ع اص عياران ه او را‬
‫فريب داد‪ [3] .‬محمد در جنگ »دي ر جم اجم« ك ه مي ان »حج اج«‪ ،‬پس ر يوس ف ثقف ى‪ ،‬و عب د‬
‫الرحمن‪ ،‬پسر محم د‪ ،‬پس ر اش عث در س ال ‪ 82‬ھج ري در گرف ت‪ ،‬ش ركت جس ت‪ ،‬و ب ه ي ارى‬
‫عبد الرحمن شتافت‪ [4] .‬محمد در عھد امويان مدت طويلى زندگى ك رد‪ ،‬و عص ر اب و العب اس‬
‫عبد ﷲ سفاح و ابو جعفر عبد ﷲ منصور عباسي را نيز درك كرد‪:‬‬
‫محمد به درخواست س ليمان پس ر عل ى عباس ي ]‪ [5‬ك ه از جان ب س فاح در بص ره و ن واحي آن‬
‫حكومت مىكرد‪ ،‬از كوفه به بص ره آم د و م دتى در بص ره ب ود و س پس ب ه كوف ه ب از آم د‪ .‬در‬
‫بصره‪ ،‬سليمان او را بگرمى پذيره ش د و در خان ه خ ويش نش انيد و محم د حلق ه درس ى ترتي ب‬
‫داد و به إمالء تفسير قرآن پرداخت‪ ،‬تا ب ه آيت ى از س وره ب راءة رس يد و آن آي ت را ب ر خ الف‬
‫آنچه مشھور بود تفسير كرد‪) ،‬شاگردان( گفتند ما‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [2‬پسر ورقاء نخعى‪ ،‬از مخالفان خاندان كلبى‪ ،‬درباره كشته شدن سائب چنين سروده است‪:‬‬
‫علوت أخاه بالحسام المھند‬ ‫من مبلغ عنى عبيدا بأنني‬
‫مقيم لدى الديرين غير موسد‬ ‫فان كنت تبغى العلم عنه فانه‬
‫فاثكلته سفيان بعد محمد‬ ‫و عمدا علوت الراس منه بصارم‬
‫]‪ [3‬فتوح البلدان‪.431 ،‬‬
‫]‪ [4‬بنگري د‪ :‬ت اريخ طب رى ‪ 14 /2‬و‪ 281 .‬ب ن ‪ A .Muller ,derIslam ,I, 351‬ب ن ‪J .Wellhausen‬‬
‫‪,dasArab .Reich‬‬
‫]‪ [5‬سليمان پسر على پسر عبد ﷲ پسر عباس‪ ،‬متولد سال ‪ 82‬و متوفى ب ه س ال ‪ 142‬ھج ري‪ ،‬در س ال ‪133‬‬
‫از جانب سفاح به حكومت بصره و نواحي آن منصوب ش د و ت ا س ال ‪ 139‬ك ه منص ور او را بركن ار س اخت‬
‫در بص ره حكوم ت و ام ارت داش ت و پ س از بركن ارى از ام ارت ھ م در آن ش ھر ب ود ت ا در س ال ‪ 142‬در‬
‫گذشت‪ .‬بنابر اين عزيمت محمد از كوفه به بصره بين سالھاى ‪ 133‬و ‪ 139‬مىتواند باشد‪ .‬مدت أقامت محم د‬
‫در بصره روشن نيست‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫اين تفسير را ننويسيم‪ ،‬محمد گفت‪» :‬به خدا سوگند يك كلمه ديگر تفس ير نخ واھم ك رد مگ ر آن‬
‫تفسير را ھمچنان كه خدا نازل فرموده است‪ ،‬بنويسيد‪ «.‬ماجرا را به س ليمان پس ر عل ى گفتن د‪،‬‬
‫وى گفت‪:‬‬
‫»ھ ر آنچ ه او گوي د‪ ،‬بنويس يد‪ ،‬و ج ز آن را رھ ا كني د‪ [6] .‬كت اب تفس ير ق رآن او مع روف و‬
‫مشھور بوده و بعضى از علماى عل م تفس ير و م ورخين مط البي از آن اقتب اس ك ردهان د‪ ،‬از آن‬
‫ميانه »ثعلبى« متوفى به سال ‪ 427‬ھجري در تفسير خود از تفسير محم د پس ر س ائب اس تفاده‬
‫كرده است‪ [7] .‬ھمچنين ابن عساكر در تاريخ خود قص ه اب راھيم خلي ل را از آن تفس ير گرفت ه‬
‫اس ت‪ [8] .‬ص فدى ب ه نق ل از پس ر ع دى م ىنويس د در مي ان كس اني ك ه در س ده دوم ق رآن را‬
‫تفسير كردهاند ھيچكس را تفسيري بزرگتر از تفسير محمد بن سائب نب وده اس ت‪ [9] .‬ھ ر چن د‬
‫اين دانشمند از مفسران نامى قرآن بش مار م ىرود‪ ،‬و اب ن ن ديم و ديگ ر مص نفان ت راجم رج ال‬
‫علم و ادب اثر مدون او را ھمان تفسير قرآن ذك ر ك ردهان د‪ ،‬ام ا بيش تر ش ھرتش در اث ر توج ه‬
‫خاص او به جمع اخبار مربوط به انساب عرب جاھلى و تاريخ ايشان مىباشد‪.‬‬
‫ابن نديم از قول ھشام پسر محمد كلبى چنين روايت مىكند‪:‬‬
‫پ درم ب ه م ن گف ت‪» :‬نس ب ق ريش را از اب و ص الح ف را گ رفتم‪ ،‬و او آن را از عقي ل پس ر اب و‬
‫طالب آموخته بود‪ .‬و نسب كنده را از‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [6‬الفھرست‪.95 ،‬‬
‫]‪ [8 ،7‬مراجعه شود به فھرست بريتيش ميوزيم‪ ،821 /1 ،‬و تاريخ اب ن عس اكر )تھ ذيب ت اريخ اب ن عس اكر(‬
‫‪.138 /2‬‬
‫]‪ [9‬الوافي بالوفيات‪.83 /3 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ابو كناس كندى آموختم كه داناتر از ھر كسى به آن بود‪ ،‬و نس ب مع د پس ر ع دنان را از نج ار‬
‫پسر أوس عدوى فرا گرفتم كه محفوظاتش بيش از ھر كسى بود كه م ن دي ده و ش نيده ب ودم‪ ،‬و‬
‫نسب إياد را از عدى پسر زياد ازدى ياد گرفتم كه به إياد دان ا ب ود‪ «.‬محم د راھنم ا و مرب ى و‬
‫مشوق ھشام پسر خود در آم وختن عل م ت اريخ و جغرافي ا و انس اب تازي ان اس ت‪ .‬راھ ى را ك ه‬
‫محم د در ام ر دان ش و تحقي ق در نس ب و مثال ب و وق ايع ع رب پ يش گرفت ه ب ود‪ ،‬ھش ام دنب ال‬
‫كرد‪ ،‬و در اين راه سلسله جنبان نسابهھا و مورخان دورهھاى بعد شد‪.‬‬
‫اب ن اثي ر در اللب اب ف ى تھ ذيب األنس اب‪ ،‬و ھمچن ين قاض ى »اب ن خلك ان« در وفي ات األعي ان‬
‫محمد پسر سائب را از اصحاب عبد ﷲ بن سبا بشمار آوردهاند‪ ،‬ولى در مآخذ نزديك به عصر‬
‫او‪ ،‬به چنين مطلبى بر نمىخوريم و معلوم نيست اين نسبت ب ه محم د پس ر س ائب درس ت باش د‬
‫زيرا محمد پس ر س عد ك ه معاص ر او ب وده اس ت ب ه چن ين ام رى اش اره نك رده و از اي ن مقول ه‬
‫س خنى بمي ان ني اورده اس ت‪ ،‬و از اي ن گذش ته او را در نق ل ح ديث »ثق ه« دانس ته و بع الوه‬
‫»سفيان ثوري« و محمد پس ر اس حق‪ ،‬مؤل ف كت اب س يره پي امبر از محم د ح ديث نق ل م ىكنن د‬
‫بنابر اين محمد بن سائب را نمىتوان از فرقه »سبئيه« ك ه از غ الة ش يعه و معتق د ب ه الوھي ت‬
‫حضرت على بن ابى طالب بودند‪ ،‬محسوب داشت‪.‬‬
‫علت اينكه غالب محدثين اھل سنت و جماعت محمد را در نقل حديث ضعيف مىدانن د‪ ،‬ظ اھرا‬
‫يكى اين است كه او نسابه و راويه بود و محدثين چنانكه خواھد آمد »اخباريون« و »نس ابان«‬
‫را افسانه گو‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫م ىخواندن د‪ ،‬و ديگ ر اينك ه او و غال ب اف راد خ انواده كلب ى ب ه عل ى و فرزن دان آن ام ام ھم ام‬
‫احترام خاص مىگذاشتند و به مفھوم آن زمان متشيع بودند و ھمين تمايل آنھ ا ب ه خان دان عل ى‬
‫و اخبارى بودن آنان بيشتر موجب شده است كه اھل سنت و جماع ت متق دم‪ ،‬محم د و ھش ام را‬
‫از زمره ثقات محدثين محسوب ندارند‪.‬‬
‫جمع آورى اخبار و وقايع دوره جاھليت‬
‫پس از آنكه علماى إسالم توجه خود را به جمع اخبار و وقايع و انساب عرب ج اھلى معط وف‬
‫داشتند و كار بحث و پژوھش درباره ايام بنام عرب و سالطين و چگونگى زن دگانى ايش ان در‬
‫زمان باستان نيرو گرفت‪ ،‬گوى فضيلت را در حفظ اينگونه اخب ار و آث ار محم د پس ر س ائب و‬
‫پسرش ھشام ربودند و مورخان متق دم و ت اريخ نويس ان مت أخر ب زرگ ك ه درب اره ع رب دوره‬
‫جاھليت و وق ايع و مثال ب و اي ام تازي ان ب ه بح ث و پ ژوھش پرداخت هان د‪ ،‬تقريب ا ب دون اس تثناء‬
‫اخبار خود را از محمد بن سائب و ھشام كلبى نقل كردهاند و كتب ت اريخ و س ير و مغ ازي پ ر‬
‫از نوشتهھاى منقول از آن دو مىباشد‪.‬‬
‫محمد پسر سائب ظاھرا در أواخر نيمه أول ي ا اواي ل نيم ه دوم س ده أول در كوف ه ب ه دني ا آم ده‬
‫است‪ .‬وى در سال ‪ 82‬ھجري در جنگ »دير جم اجم« ش ركت ك رده و ظ اھرا در اي ن ھنگ ام‬
‫سنش بين ‪ 20‬و ‪ 30‬سال بوده است‪.‬‬
‫در زمان او ھنوز در معابد حيره نقوش و آثاري از عرب پيش از إسالم وجود داشته و او آنھا‬
‫را خوانده و اطالعات بسيار نفيسى از گوشه و كنار آن ب ه دس ت آورده ك ه ھ ر چن د در انظ ار‬
‫معاصرين وى‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بيقدر و موھون مىبود‪ ،‬ولى تحقيقات و كشفيات جديد صحت آن را تأييد كرده است‪.‬‬
‫محم د در س ال ‪ 146‬در زم ان خالف ت اب و جعف ر منص ور در كوف ه وف ات ياف ت‪ .‬وى عم رى‬
‫دراز داشته و از معاصرين امام جعفر صادق‪ -‬عليه السالم‪ -‬بوده است‪.‬‬
‫او از شعبى و ابى صالح باذام‪ ،‬و اصبغ پسر نباته و طائفه ديگر حديث نقل مىنمايد‪.‬‬
‫صاحب تاريخ يعقوبي )ابن واضح(‪ ،‬محمد بن سائب را ج زو فقھ اء اي ام منص ور بش مار آورده‬
‫است‪.‬‬
‫سفيان ثوري و محمد پسر إسحاق و ھشام و غير آنھا از او حديث نقل كردهاند‪.‬‬
‫تولد و نشو و نماى ھشام‬
‫ھشام پسر محمد در كوفه به دنيا آمد و در ھمان ش ھر رش د و نم ا ياف ت و ن زد پ درش و ديگ ر‬
‫دانشمندان مانند خليفة بن خياط‪ ،‬و محمد بن ابى سرى‪ ،‬و محمد بن حبيب علم و ادب بياموخ ت‬
‫و بعدھا به بغداد رفت و م دتى در آنج ا س كونت گزي د‪ ،‬ام ا أواخ ر عم ر ب ه زادگ اه خ ويش ب از‬
‫آمد‪ ،‬و ھمانجا بمرد‪.‬‬
‫در أواسط ايام حيات ھشام‪ ،‬بغداد پايتخ ت خالف ت عباس ي اھمي ت خاص ي پي دا ك رد و از حي ث‬
‫بسط علم و دانش بر كوفه و بصره پيشى گرفت‪.‬‬
‫شايد يكى از جھاتى كه ھشام أقامت در بغداد را بر كوفه برترى داده است‪ ،‬اين باش د ك ه چ ون‬
‫مركز علم و دانش إسالمي از بصره و كوفه بتدريج به بغداد انتقال ياف ت‪ ،‬ھش ام ب ر آن ش د ك ه‬
‫در پايتخت و مركز‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خالفت به بحث و فحص و كسب علم و افاضه و استفاضه اشتغال جوي د و ب ا علم اء و أدب اء و‬
‫اخباريون و نسابهھاى مقيم بغداد آشنا گردد و ض منا خ ود را ب ه خليف ه و رج ال درب ار خالف ت‬
‫نزديك كند تا از اين نزديكى فوايد مادى و معنوى بيشترى عائد او گردد‪.‬‬
‫در عصر ھشام‪ ،‬توجه مردم‪ -‬و خاصه اھل علم و ارباب حكم‪ -‬به تأليف و تدوين كت ب مغ ازي‬
‫و سير و احوال عرب جاھلى معط وف ش ده ب ود‪ ،‬و ديگ ر ب يم از اينك ه تازي ان دوب اره ب ه عھ د‬
‫جاھلى برگردند و بتان قبيلهاى خود را مورد پرستش قرار بدھند‪ ،‬از بين رفته بود‪ ،‬از اي ن رو‬
‫دانشمندان إسالمي در صدد برآمدند درباره دوره جاھلى به تحقيق و تتبع بپردازند و اطالعاتى‬
‫را كه سينه به سينه از نحوه زندگى اجتماعى و پرستش بت ان ع رب ج اھلى ب ه م ردم ق رن دوم‬
‫ھجري رسيده بود‪ ،‬و ھمچنين أشعاري را كه ھنوز از شعراى عص ر ج اھلى در أف واه س ائر و‬
‫جارى بود‪ ،‬جمع آورند‪.‬‬
‫محمد پسر سائب‪ ،‬پدر ھشام‪ -‬چنانكه قبال گذشت‪ -‬از جمله دانايان انس اب و وق ايع و اي ام ع رب‬
‫ب ود‪ ،‬و در زم ان خ ويش در اي ن ب اره ب ه دانش جويان و طالب ان و محقق ان اطالع اتى م ىداد و‬
‫نسب شناسى و نسب دانى را از نظر علمي و بحث و پژوھش ترويج و تدريس مىكرد‪.‬‬
‫ھشام با استعداد فراوان و حافظه عجيب خويش ھر چه پدر در اين باره م ىدانس ت ف را گرف ت‬
‫بع الوه‪ ،‬از دانش مندان ديگ ر زم ان خ ود اطالع اتى كس ب ك رد و در نتيج ه در عل م انس اب و‬
‫تاريخ عرب جاھلى دانشمندى ممتاز و بنام شد‪.‬‬
‫ھشام از ابو مخنف‪ ،‬و عوانة پسر حكم‪ ،‬كه آن دو نيز از نس ابهھ اى مع روف زم ان خ ويش‪ ،‬و‬
‫با محمد پدر ھشام نيز ھمزمان بودند اطالعاتى كسب كرد و از آنھا رواياتي دارد‪.‬‬
‫ھشام‪ ،‬به گفته خود‪ ،‬از پدرش و از خراش پسر إسماعيل عجلى نسب‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ربيعه را آموخت‪ ،‬و در نسب دانى و نسب شناس ى و وق ايع و مثال ب و اي ام ع رب گ ام ب ر گ ام‬
‫پدر نھاد و ھمى خواست آنچه را كه پدرش جمع كرده است تكمي ل كن د‪ ،‬و آنچ ه را از اي ن راه‬
‫بدس ت آورد‪ ،‬ت دوين و تص نيف نم ود‪ ،‬و مورخ ان و ص احبان مغ ازي و س ير متق دم و مت أخر‬
‫نوشتهھا و تأليفات ھشام كلبى را اقتباس كردند‪ .‬ھر چند امروز بيشتر آثار و مؤلفات پسر كلبى‬
‫از بين رفته است‪ ،‬اما نويسندگان متق دم و مت أخر خوش بختانه دسترس ى ب ه آنھ ا پي دا ك ردهان د و‬
‫بسيارى از مطالب و اطالعاتى را كه او جمع آورى كرده بود‪ ،‬نقل نمودهاند‪.‬‬

‫ھشام در بغداد با غالب رجال علم و ادب زمان خود آشنائى پيدا كرد و از محضر آنھ ا اس تفاده‬
‫نموده‪ ،‬به آنھا متقابال اطالعات مفيد داده است‪.‬‬
‫از آن ميان ه در بغ داد ب ا اب و عب د ﷲ محم د پس ر عم ر واق دى مت وفى ب ه س ال ‪ 207‬ك ه او ني ز‬
‫»اخبارى« و صاحب مغازي و سير بود‪ ،‬آشنائى و رفت و آمد پي دا ك رد و از يك ديگر اس تفاده‬
‫و استفاضه مىكردند‪.‬‬
‫محمد پسر سعد كاتب واقدى نيز با ھشام معاش رت و مجالس ت داش ته و از او خب ر گرفت ه و از‬
‫گفتهھا و نوشتهھايش استفاده كرده است‪.‬‬
‫ھر كس كتاب الطبقات الكبرى را مطالعه كند تأثير ھشام را بر محمد بن سعد در مىيابد‪.‬‬
‫اتخ اذ روش بح ث و تحقي ق درب اره ع رب ج اھلى ك ه چن دان م ورد پس ند مح دثين و متش رعين‬
‫نبود‪ ،‬سبب شد تا معاص رين وى او را ھ دف تي ر تھم ت و طع ن و طن ز ق رار دھن د و ب ا اينك ه‬
‫طرفدارانى سرشار از حمي ت داش ت ك ه از او دف اع م ىكردن د‪ ،‬م ع ذل ك ديگ ران در ص دد ب ر‬
‫آمدن د دام انش را ب ه ب دترين تھمتھ ا بياالين د و تأليف اتش را فاق د نق د و دق ت ك افى جل وه دھن د و‬
‫اخبارش را غير موثق بشمارند و حتى او را به كذب متھم ساختند‪.‬‬
‫تحقيقات جديد صحت بيشتر اقوالى را كه نسابه مذكور در دير‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫حي ره نم وده اس ت و معاص رينش م ورد ش ك و تردي د ق رار م ىدادن د و انتق اد تن دى از آنھ ا‬
‫مىكردند‪ ،‬تأكيد و تأييد مىنمايد‪.‬‬
‫عقيده ديني ھشام‬
‫ھشام مانند پدر خويش متشيع شناخته مىشد‪ .‬وى محضر امام جعفر صادق را درك كرده و از‬
‫آن حض رت كس ب ف يض و دان ش نم وده و ظ اھرا ص احب س ر و از نزديك ان و مقرب ان ام ام‬
‫بشمار مىرفته است‪.‬‬
‫تقى الدين حسن‪ ،‬پس ر عل ى‪ ،‬پس ر داود حل ى‪ ،‬در كت اب الرج ال از ق ول ھش ام م ىنويس د ك ه او‬
‫گفت‪» :‬بيمار شدم و در اثر بيمارى ھر چه مىدانستم فراموشم شد‪ .‬نزد جعفر بن محمد رفتم و‬
‫ن زد حض رتش بنشس تم و آن حض رت دان ش را در كاس هاى ب ه م ن نوش انيد و علم م ب از آم د و‬
‫فراموشى و نسيان از ميان رفت‪ [10] «.‬سمعانى در انساب و ابن اثي ر در تھ ذيب األنس اب او‬
‫را متماي ل ب ه تش يع م ىدانن د‪ .‬اب ى ف الح عب د الح ي پس ر عم اد حنبل ي در ش ذرات ال ذھب بنق ل‬
‫ص احب العب ر او را ب ه رف ض و غل و در تش يع م تھم س اخته اس ت‪ ،‬و از اين رو وى را مت روك‬
‫الح ديث م ىخوان د‪ .‬أص وال متق دمين »اھ ل ح ديث«‪ -‬چنانك ه ب از نم وده ش د‪ -‬غال ب اص حاب‬
‫مغازي و اخباريون و ارباب سير را شيعه مىدانستند و بر اين حكم بار است قول شاذكانى‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [10‬عبارت صاحب رجال‪ ،‬ابن داود‪ ،‬چنين است‪» :‬ھشام بن محمد بن السائب‪ ،‬ابو المنذر‪ ،‬الناسب‪ ،‬الفاض ل‪،‬‬
‫قال‪ :‬مرضت فنسيت علمي‪ ،‬فجلست الى جعفر بن محمد‪.‬‬
‫فسقاني العلم في كأس فعاد الى علمي‪ .‬و كان ابو عبد ﷲ عليه السالم يقرب ه و يدني ه و يباس طه« ظ اھرا منظ ور‬
‫از عبارت »دانش را در كاسهاى به من نوش انيد« اي ن اس ت ك ه آن حض رت او را از ج ام خ ود آب خوراني ده‬
‫است‪.‬‬
‫رجوع كني د ب ه رج ال اب ن داود‪ ،‬چ اپ تھ ران‪ ،‬چاپخان ه دانش گاه‪ ،‬س ال ‪ 1342‬ھج ري شمس ى‪ ،‬ص فحات ‪-69‬‬
‫‪.368‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫درباره محمد پسر اسحق پسر يسار كه او را شيعه و قدري خوانده است‪.‬‬
‫و نيز بر ھمين گفته بار است قول احمد پسر يونس كه گفته است‪:‬‬
‫اصحاب مغازي ھمه شيعهاند‪ ،‬مانند پسر اسحق‪ ،‬و ابى معشر‪ ،‬و يحيى پسر سعيد اموى و غير‬
‫ايشان‪ ،‬و ھمچنين اصحاب تفسير‪ ،‬مانند سدى‪ ،‬و كلبى و غير آن دو‪[11] .‬‬
‫داناترين مردم به علم انساب‬
‫ب ه گفت ه »اب ن خلك ان«‪ ،‬ھش ام دان اترين م ردم ب ه عل م انس اب ب ود‪ [12] .‬نوش ته پس ر كلب ى در‬
‫تاريخ ع رب ج اھلى مرج ع و مأخ ذ مورخ ان اس ت‪ .‬دامن ه رواي ت او‪ ،‬و آنچ ه از او نق ل ش ده‪،‬‬
‫بسيار وسيع مىباشد و با اين ھمه دانش و اطالعات عميق‪ ،‬ھيچگ اه س خن بگ زاف نم ىران د و‬
‫آنچه از ثقات روات نشنيده بود‪ ،‬روايت نمىكرد‪ ،‬بلكه آشكارا و صريح مىگف ت‪» :‬نم ىدان م«‪،‬‬
‫و يا‪» :‬به من آگاھى نرسيده است‪ «.‬و به اين گونه عبارات در الب الى مص نفات او‪ ،‬ب ويژه در‬
‫ھمين كتاب برمىخوريم‪.‬‬
‫بأي د دانس ت در س ده دوم و س وم ھج ري‪ ،‬م ردم مي ان دانش مندانى ك ه ح ديث نق ل م ىكردن د ب ا‬
‫علمائى كه صاحب مغازي و سير بودند فرق مىگذاشتند‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [11‬عبارت ياقوت حموى در معجم األدباء در اين باره چنين است‪» :‬س معت يحي ى ب ن س عيد القط ان‪ ،‬يق ول‪:‬‬
‫كان محمد بن إسحاق و الحسن بن ضمرة‪ ،‬و ابراھيم بن محمد كل ھؤالء يتش يعون و يق دمون علي ا عل ى عثم ان‬
‫و قال الشاذكانى‪ :‬كان محمد بن إسحاق بن يسار يتشيع‪ ،‬و كان قدريا‪ .‬و قال احمد بن ي ونس‪ :‬اص حاب المغ ازي‬
‫يتشيعون كابن إسحاق‪ ،‬و ابى معشر و يحيى بن سعيد األموي و غيرھم‪ .‬و اصحاب التفسير السدى‪ ،‬و الكلب ي و‬
‫غيرھما‪) .‬رجوع كنيد به صفحه ھفتم از مجلد ‪ 18‬كتاب معجم األدباء‪(.‬‬
‫]‪ [12‬مراجعه شود به كتاب وفيات األعيان و أنباء أبناء الزمان‪.131 /5 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫اص حاب مغ ازي و س ير و ح وادث را عموم ا »اخب ارى« م ىگفتن د‪ ،‬و داناي ان عل م ح ديث را‬
‫»محدث« مىخواندند‪.‬‬
‫علماء علم حديث چون بيشتر در نق ل أحادي ث پي امبر دق ت م ىكردن د‪ ،‬ق ول ص احبان مغ ازي و‬
‫سير را در نقل حكايات پيشينيان قبول نداشتند‪.‬‬
‫به ھمين جھت مثال بيشتر محدثين واقدى و محمد پسر سائب و محمد پسر اس حق و ھش ام پس ر‬
‫محمد كلبى و ساير اخباريون را در نقل حديث ضعيف م ىش مردند‪ ،‬و حت ى بعض ى از آنھ ا را‬
‫متروك الحديث مىدانستند‪.‬‬
‫چنانكه مالك بن انس محمد بن اسحق را از زمره دجالھا مىشمارد‪.‬‬
‫از اينرو پايه محدث نزد مردم آن زمان از مقام »اخبارى« واالتر بود زي را چ ه بس ا اخباري ان‬
‫در نقل اخبار به نقل مطال ب ناراس ت م ىپرداختن د و اي ن خ ود عيب ي اس ت ك ه در بيش تر كت ب‬
‫س ير و ت واريخ‪ ،‬ھ ر خوانن ده ب ه آن برم ىخ ورد‪ ،‬و اعتب ار گفت هھ اى اخب ارى را متزل زل و‬
‫مخ دوش م ىگردان د‪ .‬ب ر خ الف نظ ر مح دثين‪ ،‬ارب اب س ير و ت اريخ نويس ان ب زرگ ق ديم ب ه‬
‫مؤلفات پسر كلبى اعتماد و توجه خاصي داشتند و بھمين جھت نوشتهھ اى آنھ ا پ ر از اخب ار و‬
‫آثار منقول از ھشام كلبى است‪ .‬براى نمونه محمد پسر سعد كاتب واق دى در الطبق ات الكب رى‪،‬‬
‫و احمد بالذرى در فتوح البلدان و ابو جعفر محمد پسر جرير طبرى در تاريخ األم م و المل وك‬
‫و مس عودى در م روج ال ذھب ك ه ھ ر چھ ار نف ر از پيش وايان مورخ ان و س رآمد مص نفانان د‪،‬‬
‫مطالب بسيارى از ھشام كلبى نقل مىكنند و او را ثق ه م ىدانن د‪ .‬احم د ب ن اب ى يعق وب يعق وبى‬
‫)ابن واضح( روايات و گفتهھاى ھشام را يكى از مآخذ و منابع معتبر تاريخ خود قرار داده‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫اس ت‪ .‬ھمچن ين »ج احظ« ]‪ [13‬را م ىبين يم ك ه از پس ر كلب ى بس يار رواي ت م ىكن د و س خن‬
‫مىگزارد‪ [14] .‬ابن انبارى در شرح المفض ليات‪ ،‬و اب ن عب د رب ه در عق د الفري د ني ز ھ ر ي ك‬
‫اخبار ھشام را نقل و او را تأييد كردهاند‪» .‬مسعودى« نه تنھا پسر كلبى را معتمد مىدان د بلك ه‬
‫وى را در صف مقدم خبرگزاران و مورخان جاى مىدھد‪.‬‬
‫از آن پ س گ روه زي ادى از بزرگ ان مت أخر‪ ،‬از آن جمل ه ي اقوت حم وى‪ ،‬و خطي ب بغ دادى‪ ،‬و‬
‫عبد القادر بغدادى را نام مىبريم ك ه ب ر ھم ين روش رفت ه و ب ه نوش تهھ اى پس ر كلب ى اعتب ار‬
‫داده و اعتماد داشتهاند‪.‬‬
‫با يك نظر اجمالى به كتاب معجم البل دان بخ وبى ب ر خوانن ده آش كار م ىش ود ك ه يك ى از مآخ ذ‬
‫مھ م »ي اقوت« در ت أليف فرھن گ جغرافي ايى خ ود‪ ،‬كتابھ اى افت راق الع رب و اش تقاق اس ماء‬
‫البلدان و انساب البالد و انساب المواضع و األصنام تأليف ابن كلبى است‪ ،‬و ياقوت بك رات‪ ،‬از‬
‫آنھا نام برده و مطالب گوناگونى از كتب م ذكور اس تخراج و نق ل و اقتب اس ك رده اس ت‪ .‬ھش ام‬
‫در عل م ت اريخ ع رب ج اھلى و معاي ب و مثال ب آن ان و جنگھ ا و پراكن دگى تازي ان در ب الد‬
‫گوناگون مرجع بود‪.‬‬
‫ب ا اي ن ھم ه‪ ،‬دس تهاى از علم اى ح ديث‪ -‬چنانك ه در پ يش گفت ه ش د‪ -‬أص وال از ارب اب س ير و‬
‫ت واريخ دلخ وش نبودن د‪ ،‬و آنھ ا را دروغ پ رداز و افس انهگ و م ىخواندن د‪ ،‬و ايش ان را ج امع‬
‫شرايطى كه مسندنشينان امالى حديث را در ك ار اس ت نم ىدانس تند‪ .‬پ س عج ب نيس ت ك ه اي ن‬
‫دسته از محدثان و علماء را مىبينيم كه ھشام و أمثال او را جرح‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [13‬اب و عثم ان عم ر و پس ر بح ر ج احظ بص رى‪ ،‬متول د ب ه س ال ‪ 163‬و مت وفى در ح دود س ال ‪ ،255‬از‬
‫دانشمندان و نويسندگان بنام و سران معتزله است كه فرقه جاحظيه به او منسوب مىباشند‪.‬‬
‫]‪ [14‬بنگري د ب ه كت اب الحي وان‪ 33 /1 ،‬و ‪ ،163 /5 ،132 /4 ،65 /3 ،36‬و ‪ 12 /7‬و كت اب البي ان و‬
‫التبيين ‪ 52 /1‬و ‪ 124‬و ‪ 126‬و ‪ 129‬و ‪ 137‬و ‪ ،182‬و ‪.154 /2‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫مىكنند و از قدر و منزلت ايشان مىكاھند و م ىگوين د اين ان آث ار و اخب ار پيش ينيان را آميخت ه‬
‫به افسانه و داستان گرد آوردهاند و بر دانشجويان و مردم زمانه خواندهاند‪.‬‬
‫در اي ن ك ه مح دثين در نق ل أحادي ث بيش تر از »اخب اريون« در نق ل اخب ار و وق ايع دق ت بك ار‬
‫بردهاند‪ ،‬شكى نيست‪ ،‬و ازين جھت اھل ح ديث ھ ر ن ااھلى را ك ه بخواھ د در آن درگ اه درآي د‪،‬‬
‫مىرانند تا مبادا حديثي سست و يا خبري نادرست در حديث و خبر نبوي راه يابد‪.‬‬
‫و مىدانيم كه ب ا ھم ه اي ن احتياطھ ا‪ ،‬ح ديث س ازان و دروغ پ ردازان دزدان ه و عياران ه در آن‬
‫رخنه كردند و بسى از اخبار ناسره و نادرست در كتب حديث جاى دادند تا آنجا كه گاھى ح ق‬
‫و يقين را با ظن و تخمين درآميختن د پ س احتي اط اھ ل ح ديث بج ا اس ت و باري ك بين ي آنھ ا در‬
‫توثيق روات موجه مىباشد تا حتى المقدور از نق ل ح ديث معل ول و ي ا ق ول ن امقبول جل وگيرى‬
‫شود و اخبار ناروا و نادرست در مأثورات رسول أكرم راه نيابد‪.‬‬
‫با توجه به اين جھات و با در نظ ر گ رفتن اي ن ام ر ك ه پس ر كلب ى و ھمراھ ان و ھمرديف ان او‬
‫نزد اھل سنت و جماعت زمان خود متھم به رفض و غلو در تشيع بودهاند‪ ،‬نسبت به اقوال ابن‬
‫كلبى تشدد بكار بردهاند و او را متروك الحديث دانستهاند‪.‬‬
‫آرى‪ ،‬بر اين پايه بار است قول سمعانى درباره ابن كلبى كه گفت‪:‬‬
‫»عجايب و غرائب و اخبار بىاصل را روايت مىكند‪ «.‬و امام »احمد حنبل« در اين باره ب ر‬
‫»س معانى« پيش ى جس ته اس ت‪ ،‬زي را ن امبرده از وى كراھ ت داش ته و در ح ق او گفت ه اس ت‪:‬‬
‫»كيست كه از ھشام نقل حديث كند؟ ھمانا وى افسانهگ و و آش نا ب ه نس ب اس ت‪ ،‬گم ان نم ىك نم‬
‫ھيچكس از او حديث كند‪ «.‬خطيب در تاريخ بغداد در باره ھشام مىنويسد‪:‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫عتيقى ما را خبر داد از يوسف پسر احمد ص يدالني‪ ،‬از محم د پس ر عم رو عقيل ي‪ ،‬از عب د ﷲ‬
‫احمد كه گفت پدرم را شنيدم كه مىگفت‪» :‬ھشام پسر محمد سائب كلبى‪ ،‬كسى اس ت ك ه ح ديث‬
‫از او نق ل بش ود؟ وى نس بدان‪ ،‬و افس انهگ و اس ت‪ ،‬گم ان نم ىك نم ك ه اح دى از او ح ديث نق ل‬
‫كن د‪ [15] «.‬و از اينروس ت ك ه »ذھب ى« در طبق ات الحف اظ و ص احب ش ذرات ال ذھب‪ -‬ف ى‬
‫اخب ار م ن ذھ ب ب ه نق ل از ص احب العب ر ب ه ن ص ص ريح گفت هان د ك ه پس ر كلب ى »مت روك‬
‫الحديث« است‪ ،‬يعنى به حديثي كه او روايت كرده نبايد وقع نھاد‪ ،‬و ليكن اي ن ھ ر دو اعت راف‬
‫دارند كه او حافظى اخبارى‪ ،‬و عالمهاى بنام بوده است‪ [16] .‬اين نكته ق بال ي اد آورى ش د ك ه‬
‫اھل سنت و جماعت مح دثين ش يعى م ذھب را غي ر ثق ه م ىدانن د‪ ،‬ھمانگون ه ك ه بع ض علم اى‬
‫شيعه حديثي را كه در سلسله رواتش سنى مذھبي باشد‪ ،‬ضعيف و عليل مىشمارند‪ ،‬مگ ر آنك ه‬
‫از طريق ديگر صحت آن حديث بر ايشان محرز گردد‪.‬‬
‫با اين ھمه يحيى پسر معين‪ ،‬بنابر آنچه پسر معتز از حسن پسر علي ل عن زي نق ل ك رده اس ت‪،‬‬
‫ھشام را نيك مىستود‪.‬‬
‫در اينجا ما نمىخواھيم ھشام كلبى را از جھت نقل حديث م ورد نق د ق رار دھ يم و او را ثق ه ي ا‬
‫غير ثقه معرفى كنيم زيرا بحث ما پيرامون كتاب األصنام مىباشد نه شخصيت او از نظر نق ل‬
‫حديث‪ ،‬و محدث بودن‪ ،‬و آنچه خارج از اين بحث سخن به ميان آمد‪ ،‬و به ميان آيد‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [15‬اين گفته مشابه گفته احمد بن حنبل درباره ھشام است كه شرح آن بيامد‪.‬‬
‫]‪ [16‬عب ارت ص احب ش ذرات ال ذھب درب اره ھش ام اينس ت‪» :‬ھش ام ب ن محم د ب ن الس ائب الكلب ي االخب ارى‪،‬‬
‫النسابة‪ ،‬صاحب كتاب الجمھرة النسب‪ ،‬و مصنفاته تزي د عل ى مائ ة و خمس ين تص نيفا ف ى الت اريخ و االخب ار و‬
‫كان حافظا‪ ،‬عالمة اال انه مت روك الح ديث في ه رف ض روى ع ن أبي ه و ع ن مجال دين س عيد و غيرھم ا قال ه ف ى‬
‫العبر‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫صرفا براى معرفى او و نقل گفته مواف ق و مخ الف در پيرام ون شخص يت علم ي اي ن دانش مند‬
‫بوده و خواھد بود‪.‬‬
‫آنچه مسلم است ھشام كلبى از بزرگان علماى إسالم و مھين دانشمندى اس ت ك ه تم دن إس المي‬
‫در گرد آوردن و م دون س اختن بس يارى از اخب ار پراكن ده و آث ار از دس ت رفت ه‪ ،‬و در ت دوين‬
‫بسى از معلومات تاريخى و جغرافيايى كه اكن ون در دس ترس ماس ت‪ ،‬ب دو افتخ ار م ىنماي د‪ .‬و‬
‫اينجاست كه فضل و برت رى او در ھم ه آنچ ه بزحم ت بدس ت آورده و ب ه رن ج و كوش ش زي اد‬
‫فراھم نموده است نمودار و نظر گير مىشود‪.‬‬
‫معلوم نيست چگونه اھل حديث بر جرح ھشام اجماع نمودهاند‪.‬‬
‫در صورتي كه وى در نقل اخبار بسيار كنجكاو و با احتي اط ب ود و أص لي را ك ه خ ود در اي ن‬
‫فن پىريزى كرده و به اين عبارت از آن تعبير مىكند‪» :‬اسناد در خب ر بمثاب ه پيراي ه و ط راز‬
‫است در جامه«‪ ،‬گواه بر اين مدعا است‪.‬‬
‫»ي اقوت« پ س از نق ل اي ن عب ارت‪ ،‬چنانك ه گ ويى اي ن درج ه از احتي اط را ض رور نم ىبين د‪،‬‬
‫م ىگوي د‪» :‬و ام ا م ن ھم واره از ھم ه چي ز‪ ،‬س اده و ب ىپيراي ه آن را دوس ت دارم!« ش ادروان‬
‫احمد زكى پاشا‪ ،‬در مقدمه مبسوط و محققانه خود بر كتاب األصنام مىنويسد‪:‬‬
‫ما پس ر كلب ى را در روزگ ارى ك ه تم دن إس المي ب ه پاي ان آن مي دان ف راخ و جوالنگ اه دور و‬
‫درازش رسيده‪ ،‬و آن آوازه بلند و ن ام جاوي دانش را بدس ت آورده ب ود‪ ،‬از ارك ان جن بش خ اور‬
‫زم ين‪ ،‬و اس توانهھ اى اس توار عل م و دان ش‪ ،‬و از س ران و س روران فرھن گ و عرف ان‬
‫مىشماريم‪ .‬و ناگفته نمىگذاريم كه مورخ يا‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫اخب ارى خيل ى ك م خ الي از لغ زش م ىمان د‪ ،‬ب ه وي ژه آنگ اه ك ه ب ه نق ل داس تانھاى باس تانى‬
‫مىپردازد‪.‬‬
‫اب و الف رج اص فھانى ص احب اغ انى ب ر پس ر كلب ى خ رده گرفت ه اس ت ك ه اخب ارى ك ه وى از‬
‫»دري د ب ن الص مة« نق ل ك رده اس ت‪» ،‬يكس ر س اختگى اس ت‪ ،‬و ن وزادى در آن‪ ،‬و ني ز در‬
‫أشعاري كه به دريد نس بت داده نم ودار و آش كار اس ت‪ «،‬و س پس گفت ه اس ت‪» :‬و اي ن ھم ه از‬
‫دروغھاى ابن كلبى است‪ «.‬در جاى ديگر سخن را از سر گرفته چند خبر از او نقل مىكن د و‬
‫مىگويد‪» :‬و شايد اين ھم از دروغھاى پسر كلبى باشد‪«.‬‬
‫قوه حافظه و ھوش ھشام‬
‫پسر كلبى اعجوبهاى ب ود در حف ظ و ھ وش‪ ،‬و ش گفتا ك ه ھم ين اعجوب ه گ اه ب ه گ اه در گ ودال‬
‫غفلت و ذھول و ناخودآگ اھى و فراموش كارييى م ىافت اد ك ه ھميش ه ھم دوش بزرگ ان علم اء و‬
‫نوادر روزگار بوده است‪ -‬بزرگانى كه در باريك بيني و دوام فكر و انديش ه از عام ه اھ ل عل م‬
‫ممتازند‪ -‬چنانكه خود از حال خويش حكايت كرده و گفته است‪:‬‬
‫»حف ظ ك ردم و از ب ر ك ردم آنچ ه را اح دى از ب ر نك رده و فرام وش ك ردم آنچ ه را ھ يچكس‬
‫فراموش نكرده است!« او مىگويد‪:‬‬
‫عموئى داشتم كه مرا بر اينكه حافظ قرآن نبودم‪ ،‬نكوھش مىكرد‪ ،‬پس به درون خانهاى ش دم و‬
‫سوگند خوردم كه از آن‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خانه برون نيايم تا اينكه قرآن را از حفظ كنم‪ ،‬و در سه روز آن را از بر كردم‪.‬‬
‫از سوى ديگر روزى برابر آيينه ريشم را بدست گرفتم تا آنچ ه را ب يش از ي ك قبض ه اس ت از‬
‫زير دست بچينم‪ ،‬و از غايت غفلت و ناخودآگاھى از باالى دس ت چي دم! و اي ن داس تان درب اره‬
‫پدر او نيز نقل شده است‪ [17] .‬احمد زكى در اين باره مىنويسد‪:‬‬
‫براستى كه ذھول و غفلت )‪ -‬از خود بىخبرى( ب االتر از اي ن راه ن دارد‪ ،‬زي را او م ىخواس ت‬
‫ريش خويش را به اندازهاى بلند بدارد ك ه جمل ه ش رايط ع دالت ش رعى را ب ا آن ف راھم س ازد‪،‬‬
‫ولى ريش را از ته چيد و خود را مورد ريشخند و سخريه ق رار داد‪ ،‬و اي ن ب ود ت ا رفت ه رفت ه‬
‫از نو ريش بر آورد‪.‬‬
‫پس ر كلب ى داھي ه و آيت ى ب ود در ش ناختن نس ب تازي ان ت ا آنج ا ك ه در اي ن ف ن يگان ه عص ر و‬
‫زب انزد اھ ل زم ان گردي د‪ ،‬و در اي ن دان ش ب ه ج ايى رس يده ب ود ك ه ھ ر آنك ه بھ ره از ش ھرت‬
‫مىيافت در شناختن نسب خود‪ ،‬و يا بستن نسبي به خويش به دامان دان ش او م ىآويخ ت از آن‬
‫جمله است‪» :‬ابو نواس« ]‪ [18‬شاعر مشھور عرب كه از او خواست‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [17‬در الوافي بالوفيات ضمن ترجمه حال محمد بن سائب‪ ،‬اين داس تان ب ه پ در ھش ام ب ا اختالف ى نس بت داده‬
‫شده است‪ .‬صفدى در اين باره چنين نقل مىكند‪» :‬كان يقول‪:‬‬
‫حفظت ما لم يحفظه احد و نسيت ما لم ينسه احد‪ ،‬حفظ ت الق رآن ف ى س تة اي ام او س بعة‪ ،‬و قبض ت عل ى لحيت ي‬
‫آلخذ منھا دون القبضة فأخذت ما فوق القبضة«‪) .‬ال وافي بالوفي ات‪ (83 /3 ،‬و بنگري د ب ه ت اريخ بغ داد‪ 14 ،‬و‬
‫‪.45‬‬
‫]‪ [18‬ابو على حسن پسر ھاني مشھور به ابو نواس در أھواز به دنيا آمد‪ .‬پدرش در أھواز‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫تا وى را در نسب »بنى مذحج« جاى دھد‪ ،‬و ھشام را از عدم انجام دادن اين خ واھش ب يم داد‬
‫و خطاب به او گفت‪:‬‬
‫مرجمة دوني‪ ،‬و أنت صديقي؟‬ ‫أبا منذر! ما بال انساب مذحج‬
‫و ان تأب ال يسدد على طريقي‬ ‫فان تأتنى‪ ،‬يأتك ثنائى و مدحتي‬
‫]‪[19‬‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ با يك دختر اھوازى به نام »گلبان« ازدواج كرد و ابو نواس در ھمان شھر متولد شد‪.‬‬
‫خص يب‪ ،‬رئ يس دي وان خ راج مص ر‪ ،‬ب ه طعن ه از نس ب اب و ن واس پرس يد‪ ،‬وى پاس خ داد »أدب م را از نس ب‬
‫بىنياز مىكند‪ «.‬برخى ابو نواس را »ماجن« )دريده و بىپروا( ياد كردهاند‪ ،‬زي را در اش عار و مح اورات از‬
‫مفاھيم زننده و ركيك بى پرده و صريح تعبير مىكرده اس ت‪ .‬اب و ن واس ب ه زب ان فارس ي )‪ -‬پھل وى( و عرب ي‬
‫آشنايى كامل داشت و از كودكى شعر مىسرود‪ .‬در ديوان ابو نواس به لغات و كلمات فارسي بر مىخوريم‪.‬‬
‫ش ارل ش فر (‪ )Ch .Schefer‬و پرفس ور بيل ى (‪ )LBailey‬و ھنين گ (‪ )Henning‬از دي وان او قص ايد و‬
‫قطع اتى را ك ه در آنھ ا كلم ات و لغ ات فارس ي بك ار رفت ه اس ت اس تخراج نم ودهان د و اي ن قص ايد و قطع ات‬
‫»فارسيات ابو نواس« ناميده شده است‪ :‬استاد مجتبى مينوى در مجله دانشكده ادبيات تھران مقالهاى با اس تفاده‬
‫از تحقيق ات خاورشناس ان م ذكور در اي ن ب اره نوش ته اس ت‪ .‬تول د اب و ن واس را ب اختالف در يك ى از س الھاى‬
‫‪ 145 ،141 ،136 ،134 ،130‬و ‪ 146‬ثبت كردهاند و وفاتش را در بغداد در يكى از سالھاى ‪196 ،195‬‬
‫و ‪ 198‬ه دانستهاند‪.‬‬
‫]‪ [19‬ترجمه دو بيت باال چنين است‪:‬‬
‫»أبا منذر! چه شده است ك ه نس بھاى م ذحج جملگ ى از روى ظ ن و تخم ين )پذيرفت ه ش ده( اس ت‪ ،‬ج ز درب اره‬
‫من‪ ،‬و حال آنكه چون تويى ھم دوست من است؟« »پس اگر به من توجه كنى )يعنى‪ :‬نسب م ذحج را در ب اره‬
‫من ھمچنان كه خود دانى‪ ،‬س رو ص ورتي ب دھى( م دح و ثن اى م ن )‪ -‬س پاس و س تايش م ن( رو ب ه ت و خواھ د‬
‫آورد‪ ،‬و اگر )از اين عنايت( رو برتابى‪ ،‬راه )ھجو و كيفر تو( بر من مسدود نيست‪) .‬يعنى‪:‬‬
‫آنچه دانم و توانم در ھجو و بدنامى تو خواھم گفت(‪ «.‬آرى چنين است‪ ،‬زيرا به گفته منسوب به فردوسى‪:‬‬
‫ھجا تا قيامت بماند بجا‬ ‫چو شاعر برنجد بگويد ھجا‬
‫ابن خلكان قصه مالقات محمد را به نقل پسرش ھشام با فرزدق شاعر بنام عرب در خانه ضرار پسر عط ارد‬
‫در كوفه نقل مىكند‪.‬‬
‫فرزدق در اين مالقات از محمد مىخواھد كه نسبش را بگويد و محمد پدر بر پدر نسب‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و نظير اين است‪ ،‬آنچه ابو الفرج اصفھانى صاحب اغانى نقل ك رده و گفت ه اس ت ك ه شخص ى‬
‫)از قبيل ه خزاع ة( ن زد پس ر كلب ى آم د و از وى خواس ت در براب ر مردم ان نس ب »دعب ل«‬
‫)شاعر بنام( را به خزاعة بىاصل شمارد‪ .‬ھشام در پاسخ گفت‪» :‬اى نابكار! مانند دعب ل كس ى‬
‫را خزاعة از خود نفى م ىكن د؟! ب ه خ دا س وگند! اگ ر ھ م دعب ل از قبيل ه خزاع ة نب ود‪ ،‬آن ق وم‬
‫دست به دامن او مىشدند‪ ،‬و او را به خود مىخواندند )و به خود م ىبس تند(‪ .‬ب ه خ دا قس م‪ ،‬اى‬
‫ب رادر‪ ،‬دعب ل ھم ه چي ز خزاع ة اس ت )يعن ى‪ :‬ھ ر چ ه خزاع ة از س ربلندى و افتخ ار دارد از‬
‫دعبل است( ]‪ [20‬باالتر از اين‪ ،‬اگر گفتار ص احب اغ انى را راس ت انگ اريم و تص ديق كن يم‪،‬‬
‫خواھيم ديد كه پسر كلبى خ ود اعت راف و اق رار دارد ب ر اينك ه گ اھى ن اگزير ش ده اس ت ت ا ب ر‬
‫كوھان دروغ نشيند و بر متن كذب سوار شود زيرا صاحب اغانى چن ين از او رواي ت كن د ك ه‬
‫گفت‪:‬‬
‫نخستين دروغى را كه در نسب بھم ب افتم‪ ،‬اي ن ب ود ك ه »خال د« پس ر »عب د ﷲ قس رى« ]‪[21‬‬
‫مرا از جدهاش‪» ،‬ام كريز« بپرسيد )و او كنيزى بود زر خريد و نابكار زينب نام از بنى اسد(‬
‫پس به او گفتم وى زينب‪ ،‬دختر »عرعرة«‪ ،‬پسر »جذيمة« پسر »نصر« پسر‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ او را بر مىشمارد و سپس فرزدق از محمد مىپرسد آيا از شعر من چيزى روايت مىكنى؟‬
‫محمد پاسخ مىدھد نه‪ ،‬اما از »جرير« ص د قص يده م ىدان م‪ ،‬ف رزدق ك ه ب ا جري ر درب اره فض يلت خ انوادگى‬
‫رقابت و مھاجات داشته است مىگويد‪» :‬از پسر مراغه روايت مىكنى و از قصايد م ن رواي ت نم ىكن ى؟« و‬
‫او را در صورتي كه صد قصيده ھ م از وى رواي ت نكن د ب ه ھج و تھدي د م ىكن د‪) .‬وفي ات األعي ان‪،436 /3 ،‬‬
‫شماره ‪.(606‬‬
‫]‪ [20‬االغاني‪.47 /18 ،‬‬
‫]‪ [21‬خال د پس ر عب د ﷲ پس ر يزي د‪ ،‬پس ر اس د ق رى‪ ،‬امي ر س تمگر و س ختدل و متعص ب ع راق ب ود‪ .‬وى از‬
‫دشمنان خاندان على است‪ .‬در سال ‪ 105‬به امارت عراق برگزيده شد و ت ا س ال ‪ 120‬حكوم ت ك رد‪ .‬در س ن‬
‫شصت سالگى در سال ‪ 126‬ھجري ھالك شد‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫»قع ين« اس ت‪ .‬خال د از اي ن گفت هام بش كفت و م را ص لهاى بخش ود‪ [22] .‬و اگ ر اي ن رواي ت‬
‫صاحب اغانى درست آيد‪ ،‬بأيد گفت‪ :‬ترس از فرمانفرماى زورمند‪ ،‬و اميد به مال و منال وى‪،‬‬
‫در نف س نس ابه ن امى م ا‪ ،‬از زب ان اب و ن واس و أش عاري ك ه ممك ن ب ود در ھج و وى بس رايد‪،‬‬
‫جايگيرتر بوده است‪.‬‬
‫و نيز »جاحظ« به نقل از بعضى روات گويد‪» :‬ھشام پسر كلبى مردم گزاى ب ود‪ ،‬و عالم هاى‬
‫بود نسبشناس‪ ،‬و سخن پردازى عيب جوى و عي ب گ وى‪ ،‬ول ى چ ون »ھي ثم« پس ر »ع دى«‬
‫را مىديد‪ ،‬ھمچون سرب كه بر آتش مىگدازد م ىگ داخت‪ [23] «.‬اب ن ن ديم و »ص فدى« نق ل‬
‫كردهاند كه »إسحاق موصلى« ]‪ [24‬را عقيده بر خالف اي ن ب وده‪ ،‬زي را گفت ه اس ت‪ :‬س ه ك س‬
‫را ديدم كه چون سه كس را مىديدند‪ ،‬مىگداختند )يعنى‪ :‬از خجلت و حق ارت ذوب م ىش دند(‪.‬‬
‫»ھيثم« پسر »عدى« روبروى ھشام كلبى‪ ،‬علويه در برابر مخارق )آھنگ ساز( و ابو ن واس‬
‫در برخورد با »ابو العتاھية«‪.‬‬
‫و آنچه معلوم است پسر كلبى در فن خ ويش از »ھي ثم« نام دارتر ب ود ]‪ [25‬اي ن داس تان بنح و‬
‫ديگر نيز روايت شده‪ ،‬چنانكه ياقوت‪ -‬در معجم األدباء‪ -‬ضمن ترجمه ح ال ھي ثم پس ر ع دى از‬
‫قول جاحظ به اين صورت نقل كرده است‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [22‬االغاني‪.58 /19 ،‬‬
‫]‪ [23‬بنگريد‪ :‬البيان و التبيين‪ 57 /1 ،‬و األغاني‪.246 /21 ،‬‬
‫]‪ [24‬إسحاق پسر ابراھيم موصلى أصال كرد و ايرانى بود‪ .‬إس حاق در س ال يكص د و پنج اه ب ه دني ا آم د و در‬
‫س ال ‪ 235‬درگذش ت‪ .‬ب راى ف رار از پرداخ ت مالي اتى ك ه عم ال بن ى امي ه از او مطالب ه م ىكردن د‪ ،‬از ف ارس‬
‫گريخت و به كوفه آمد‪ .‬او راويه شعر و مآثر عرب‪ ،‬و ھم خود شاعر و آوازخوان بود‪.‬‬
‫]‪ [25‬البيان و التبيين‪.10 /2 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ابو يعقوب خريمى گفت‪» :‬ھيچ سه نفرى را نديدم مانند سه تنى كه مردم گزاى بودن د‪ ،‬و چ ون‬
‫سه تن ديگر را مىديدن د‪ ،‬چون ان ك ه س رب ب ر آت ش م ىگ دازد‪ ،‬آن ان ني ز م ىگداختن د‪[26] «.‬‬
‫ھشام كلبى عالمهاى بود عالم به انساب‪ ،‬و راوي هاى ب ود از مثال ب و معاي ب مردم ان‪ ،‬و عي ب‬
‫جو و عيبگوى‪ .‬وى چون ھيثم پسر عدى را مىديد‪ ،‬مانند سرب مىگداخت‪.‬‬
‫عل ى پس ر ھي ثم گوين دهاى ب ود ح راف و ب د زب ان و در س خن ژرف ب ين و مس لط ب ر ھ ر ن وع‬
‫سخنورى‪ ،‬نه اعتنا به خطيبى مىكرد و نه به شاعرى وى چون موسى ضبى را مىدي د‪ ،‬مانن د‬
‫سرب بر آتش مىگداخت‪.‬‬
‫و علويه يگانه مردم بود در فن غناء‪ ،‬ھم از حي ث رواي ت و حكاي ت‪ ،‬و ھ م از لح اظ دراي ت و‬
‫صنعت‪ ،‬و در نواختن سازھا نيز پنجه )‪ -‬دستى( اى توانا داشت‪ ،‬و در ع ين ح ال داراى خلق ي‬
‫نيكو بود‪ .‬وى چون مخ ارق را م ىدي د بس ان س رب ك ه ب ر آت ش م ىگ دازد‪ ،‬م ىگ داخت‪[27] .‬‬
‫بنابر اين اگر به روايت جاحظ درباره نقد پسر كلبى اعتماد كنيم‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [26‬اإلرشاد األريب )معجم األدباء(‪.304 /19 ،‬‬
‫]‪ [27‬ياقوت در كتاب معجم االدبا‪ ،‬ضمن ترجمه حال ھشام پسر كلبى‪ ،‬ھم ين مطل ب را از ق ول ھم ان إس حاق‬
‫پسر ابراھيم موصلى چنين نقل كرده است‪:‬‬
‫»رأيت ثالثة كانوا إذا رأوا ثالثة ي ذوبون‪ :‬علوي ه‪ :‬علوي ه إذا رأى مخارق ا‪ ،‬و أب ا ن واس إذا رأى أب ا العتاھي ة‪ ،‬و‬
‫الزھري‪ ،‬إذا رأى ھشاما‪ «.‬بن ابر اي ن رواي ت ي اقوت نق ل از إس حاق موص لى بأي د عب ارت چن ين ترجم ه ش ود‪:‬‬
‫»سه كس را ديدم كه چون سه كس را مىديدند مىگداختند‪ :‬علويه چون مخارق را م ىدي د‪ ،‬و اب و ن واس چ ون‬
‫او العاھي ة را م ىدي د‪ ،‬و زھ ري‪ ،‬چ ون ھش ام را م ىدي د‪ «.‬مي ان رواي ت ي اقوت ب ا رواي ت »اب ن ن ديم« در‬
‫الفھرست در نقل أسامي اختالف است ولى نقل صفدى با نقل أسامي در الفھرست انطباق دارد‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خواھيم گفت كه آنچه ھشام را از ھيثم ]‪ [28‬بيم م ىداد ب ا ش ھرتى ك ه ھي ثم در وض ع اخب ار و‬
‫روايات و ساختن دستانھا و داستانھا داشت‪ ،‬اين بود كه ھشام مىترسيد درباره او خب ري جع ل‬
‫كند كه او را در ميان گذشتگان و آيندگان بدنام و رسوا سازد‪.‬‬
‫قديمترين مأخذ درباره ھشام‬
‫قديمترين مأخذى كه درباره پسر كلبى در دست ماست‪ ،‬كتاب الطبق ات الكب رى ]‪ [29‬م ىباش د‪.‬‬
‫اين كتاب انباشته از گفتارھاى منقول از پسر كلبى اس ت‪ ،‬مؤل ف كت اب م ذكور در مجل د شش م‪،‬‬
‫در ذيل ترجمه محمد پسر سائب پدر ھشام مىگويد‪» :‬أخبرني بذلك كله ابنه ھشام بن محم د ب ن‬
‫السائب‪ ،‬و كان عالما بالنسب و أحاديث العرب و ايامھم‪«.‬‬
‫عباس پسر ھشام كلبى‬
‫براى ما روشن نيست كه ھشام كلبى چند فرزند داشته اس ت‪ .‬ھيچي ك از ارب اب س ير و ت واريخ‬
‫در اين باره چيزى ننوشتهاند‪ ،‬ھمينقدر م ىدان يم ك ه او را پس رى ب ه ن ام »عب اس« ب وده ك ه از‬
‫پدرش حديث و خبر نقل‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [28‬ابو عبد ﷲ ھي ثم پس ر ع دى ثعلب ى از داناي ان انس اب و اخب ار و اش عار و مثال ب و مناق ب ع رب ج اھلى‬
‫اس ت‪ .‬ي اقوت در معج م األدب اء از ق ول كني ز ھي ثم م ىنويس د‪ :‬آق اى م ن ھم ه ش ب )از ش ام ت ا بام داد( نم از‬
‫مىگزارد و چون صبح فرا مىرسد )از بامداد تا شام( دروغ مىگويد‪ .‬به گفته ابن ن ديم‪ ،‬در نس بش طعن هھ ايى‬
‫مىزدند‪ .‬در سال ‪ 207‬يا ‪ 209‬ھجري وفات يافت‪ .‬ابن نديم تأليفات او را در الفھرست برشمرده است‪.‬‬
‫]‪ [29‬الطبقات الكبرى‪.358 -59 /6 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫كرده است‪ ،‬و مورخان بزرگ‪ ،‬از قبيل محمد پسر س عد در طبق ات‪ ،‬و احم د ب الذرى در فت وح‬
‫البلدان‪ ،‬بكرات از او مطالبي نقل كردهاند‪.‬‬
‫عباس مانند پدر و جد خويش در شناس ايى انس اب ع رب ج اھلى و وق ايع و اي ام ايش ان تبح ر و‬
‫تخصص داشته و »اخبارى« به شمار مىآمده است‪.‬‬
‫ارتباط ھشام با دربار عباسيان‬
‫علم تاريخ ھمواره تحت تأثير سياست واقع شده‪ ،‬و از آن جمل ه در عص ر ام وى و عباس ي اي ن‬
‫دانش متصل به سياست و وسيله تبليغ و دعوت بوده است‪.‬‬
‫در زمان امويان بعضى از »اخباريون« براى خوشامد بنى أمية و تقرب به ايشان اخب ارى در‬
‫فضيلت عثمان بر »على« وضع كردند و مقاصد و خواستهھاى امويه را در آنھا گنجانيدند‪.‬‬
‫در عصر عباسيان‪ ،‬مورخان جھت نزديكى ب ه دس تگاه خالف ت‪ ،‬اخب ارى در مثال ب و معاي ب و‬
‫مظالم بنى أمية نقل مىكردند و نظر آنان را به روايات و گفتهھاى خود جلب مىنمودند‪.‬‬
‫طبرى در تاريخ خود از محمد بن عمر بن حفص روايت كرده است كه گفت‪:‬‬
‫»ھشام كلبى دوست من ب ود و ب ا يك ديگر مالق ات و گفتگ و م ىك رديم و داس تان م ىخوان ديم و‬
‫شعر مىگفتيم‪ ،‬و او را سخت در حال فالكت مىديدم و با لباسھاى كھنه بر استر الغرى سوار‬
‫مىشد‪ ،‬و بيچارگى و نادارى در او و استرش آشكار بود‪ .‬ناگھان يك روز ب ه او برخ وردم‪ ،‬او‬
‫را ديدم سوار بر استرى سرخ فام از‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫استران دربار خالفت با زين و لگامى از زين و لگامھاى دربار خالفت‪ ،‬در جامهھاى نو نيك و‬
‫با بوى خوش‪ .‬اظھار مسرت كردم و به او گفتم ف راخ ب الي و نعم ت را ب ر ت و آش كار م ىبي نم‪،‬‬
‫گفت‪:‬‬
‫»بلى داستانش را برايت مىگويم‪ ،‬ولى كتمان كن‪ .‬چند روز پيش ميان دو نم از ظھ ر و عص ر‬
‫در خانه بودم كه فرستاده مھدى بر م ن وارد ش د )و م را ن زد خليف ه خوان د( رف تم‪ ،‬ب ر او وارد‬
‫شدم در حالي كه تنھا نشسته بود و ھيچكس نزدش نبود و پيش روى او كتابي بود‪ .‬گفت‪ :‬ھشام‬
‫نزديك بيا‪ .‬نزديك شدم و پيش روى او نشستم‪ .‬گفت‪ :‬اين كتاب را بردار و قرائت كن و ھر چه‬
‫در آن جور و ناجور و تند و زننده يافتى از آن مگذر و بخوان‪ .‬كتاب را برداشتم و به مطالع ه‬
‫پ رداختم‪ .‬چ ون قس متى از آن را خوان دم‪ ،‬آن را بس ى زنن ده ي افتم كت اب را پرت اب ك ردم و ب ر‬
‫نويسندگان آن لعنت فرستادم‪ .‬مھ دى گف ت‪ :‬ب ه ت و گف تم ھ ر چن د زنن ده و ركي ك ي افتى‪ ،‬پرت ابش‬
‫مكن‪ .‬به حق خالفتي كه بر تو دارم‪ ،‬تا آخرين جمله بر خوان‪.‬‬
‫ھشام گفت‪» :‬كتاب را خواندم‪ ،‬نويسنده كتاب طعن و لعنى نبود كه نسبت به مھ دى بك ار نب رده‬
‫باشد‪ .‬پس گفتم‪ :‬يا امير المؤمنين! اين ملعون كذاب كيست؟ گفت‪ :‬صاحب أندلس‪ [30] «.‬ھش ام‬
‫گويد‪» :‬گفتم به خدا سوگند يا امير المؤمنين اين ھمه طعن و لعن درباره ش خص او و پ دران و‬
‫مادران او صادق است‪.‬‬
‫س پس ب ه ذك ر مثال ب ص احب أن دلس و نياك انش پ رداختم‪ .‬مھ دى بس ى خش نود ش د و گف ت‪:‬‬
‫سوگندت مىدھم كه اين ھمه مثالبى را كه برشمردى بر يكى از نويس ندگان ام ال ك ن )ت ا آن را‬
‫بنويسد(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [30‬عبد الرحمن بن معاوية بن ھشام بن عبد الملك بن مروان معروف به داخل خليفه اموى در أندلس‪ ،‬متول د‬
‫سال ‪ 113‬و در گذشته به سال ‪ 172‬ه‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫آنگاه يكى از نويس ندگان اس رار خ ويش را بخوان د و بفرم ود ت ا در كن ارى بنشس ت و م را ني ز‬
‫دستور داد تا نزدش نشستم‪ .‬نويسنده پاسخ نامه را از طرف مھدى آغاز كرد و من مثال ب آن ان‬
‫)خلف اى ام وى أن دلس( را ب ر او ام ال ك ردم و بس ى از آن را برش مردم و از آن چي زى ب اقى‬
‫نگذاشتم تا نام ه پاي ان ياف ت‪ .‬س پس آن را ب ر مھ دى عرض ه داش تم‪ .‬وى اظھ ار مس رت ك رد و‬
‫ھنوز در خدمتش بودم كه فرمان داد تا نامه را مھر كردن د و در كيس هاى نھادن د و ب ه ص احب‬
‫بريد )پست( سپردند و دستور داد تا ھر چه زودتر آن را به أندلس رساند‪.‬‬
‫آنگاه بقچهاى را ك ه در آن ده دس ت لب اس از بھت رين لباس ھا ب ود بع الوه ده ھ زار درھ م و اي ن‬
‫استر با اين زين و لگام به من عطا فرمود و گفت‪ :‬آنچه را دي دى و ش نيدى پنھ ان دار‪[31] «.‬‬
‫ظاھرا پس از آنكه ھشام در زمان »المھدى« به دربار راه ياف ت‪ ،‬اي ن ارتب اط در عھ د ھ ارون‬
‫الرشيد و مأمون قطع نشد و جانشينان »المھدى« نيز از اطالعات و معلومات وس يعش مس تفيد‬
‫مىشدند‪.‬‬
‫در زمان »ھارون الرشيد« ھشام كتاب الملوكي فى النسب را به نام جعفر پسر يحي ى ب ر مك ي‬
‫تصنيف كرد‪ ،‬و بى شك جعفر كه أصال ايرانى و وزيرى دان ش دوس ت ب ود‪ ،‬در بزرگداش ت و‬
‫احترام ھشام و كمك و مساعدت به او كوشيده است‪ .‬تاريخ تأليف اين كت اب محقق ا قب ل از س ال‬
‫‪ 187‬است كه رشيد بر جعفر خشم آورد و به نكبت برامكه منتھى شد‪[32] .‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [31‬تاريخ طبرى‪.13 /10 ،‬‬
‫]‪ [32‬وقتى تاريخ وقايع و خونريزيھاى بن ى أمي ة و خلف اى عباس ي را از نظ ر بگ ذرانيم قض اوت اي ن ام ر ك ه‬
‫رويھمرفته كداميك از اين دو دسته حكمران‪ ،‬ستمگرتر بودند‪ ،‬كار دشوار و مشكلى اس ت‪ .‬براس تى بأي د گف ت‪:‬‬
‫آن از اين‪ ،‬و اين از آن ظالمتر بوده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ھشام كتاب الفري د ف ي األنس اب را ب ه ن ام م أمون نوش ت‪ ،‬و ب ه او تق ديم داش ت ول ى از فح واى‬
‫عبارت منقول از پسر ھشام‪ -‬كه ذيال نقل مىشود‪ -‬چنين بر مىآيد كه مأمون به او چندان توجه‬
‫نكرده است‪.‬‬
‫خطيب در تاريخ بغداد با سند متصل به ابو النضر فقيه از احمد بن اب راھيم حكاي ت م ىكن د ك ه‬
‫وى گفت‪:‬‬
‫پسر كلبى روزى مرا دعوت كرد و در خارخانهاى كه فرش ميس انى در آن گس ترده ش ده ب ود‪،‬‬
‫نشاند و در روزى گرم مرا فجليه ]‪ [33‬خورانيد‪ ،‬سپس به من گفت‪» :‬چون پدرم مرد‪ ،‬م أمون‬
‫به شدت پشيمان ش د‪ «.‬ب ه او گف تم‪» :‬مگ ر م أمون پ درت را ش كنجه داده ب ود ت ا م رد؟« گف ت‪:‬‬
‫»نه‪ «.‬گفتم‪» :‬مگر او را زن دانى ك رده ب ود و در تنگن اى زن دانش م رده ب ود؟« گف ت‪» :‬ن ه‪«.‬‬
‫گفتم‪» :‬پ س ب ا م رگ طبيع ى م رده اس ت؟« گف ت‪» :‬چن ين اس ت‪ «.‬گف تم‪» :‬پ س موج ب ن دامت‬
‫مأمون چه بود؟« گفت‪» :‬به خدا سوگند كه نمىدانم‪ ،‬غالم ما سعد اينط ور م را حكاي ت ك رد‪«.‬‬
‫]‪ [34‬منظ ور خطي ب از »اب ن كلب ى« در اينج ا ظ اھرا عب اس پس ر ھش ام كلب ى اس ت ن ه خ ود‬
‫ھشام‪ ،‬و معلوم است تأثر مأمون از فوت ھش ام ب وده‪ ،‬ن ه محم د پ در وى زي را محم د در زم ان‬
‫منصور ]‪ [35‬فوت شده است‪ ،‬نه‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ مگر آنكه در عصر عباسي نھض ت علم ي و ادب ى إس المي نض ج گرف ت‪ ،‬و از اي ن حي ث دوره عباس ي‪-‬‬
‫خاصة عصر رشيد و مأمون‪ -‬ممتاز و درخشان مىباشد‪ ،‬و بيشتر اين افتخار ھم نصيب علم اء و دانش مندان و‬
‫محققين إسالمي است نه خلفاى بنى عباس‪.‬‬
‫]‪ [33‬فجليه‪ :‬نوعي خوراك اعيانى كه پيش از نھار و شام براى مزيد اشتھاء مصرف مىشد‪.‬‬
‫]‪ [34‬تاريخ بغداد‪.46 /14 ،‬‬
‫]‪ [35‬عب د ﷲ پس ر محم د پس ر عل ى پس ر عب اس‪ ،‬مكن ى ب ه اب و جعف ر و ملق ب ب ه »المنص ور« دوم ين خليف ه‬
‫عباس ي متول د س ال ‪ 95‬و در گذش ته ب ه س ال ‪ .158‬در س ال ‪ ،136‬بع د از م رگ ب رادرش محم د س فاح ب ه‬
‫خالفت رسيد‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫مأمون‪ [36] .‬از آنچه خطيب بغدادى از ق ول پس ر ھش ام كلب ى درب اره ان دوه و پش يمانى خليف ه‬
‫عباسي از درگذشت ھشام روايت كرده است اين نكته استنباط مىشود كه خليفه از مرگ ھش ام‬
‫متأسف شده است‪.‬‬
‫شايد تأثر خليفه از فوت ھشام كلبى از آن رو بوده كه وى به اين دانشمند در ايام حي ات چن دان‬
‫توجھى نداشته و پس از مرگش افس وس خ ورده ك ه چ را ق درش را ندانس ته و در بزرگداش تش‬
‫نكوشيده است‪.‬‬
‫چه بسا اتفاق افتاده كه حكام زمان ت ا دانش مندان و علم اء و ادب اى معاصرش ان زن ده بودن د‪ ،‬ب ه‬
‫آنھا التفات نداشتند و چون چشم از جھان فرو بستند با آن ان آش تى كردن د و از درگذش ت ايش ان‬
‫متأثر و متأسف شدند‪ .‬و تأثر و پشيمانى مأمون از جھ ت در گذش ت ھش ام كلب ى و ع دم عناي ت‬
‫به او مىتواند از اين قبيل باشد‪.‬‬
‫مدت عمر ھشام‬
‫ھشام كلبى ظاھرا عمر درازى داشته و احتماال در حدود صد ي ا ص د و ان د س ال زيس ته اس ت‪.‬‬
‫باتفاق مورخان محمد پدر ھشام در سال ‪ 146‬وفات ياف ت‪ ،‬و ھش ام در اي ن س ال م رد ج امع و‬
‫عالمي بود و حديث و اخبار از پدر و عوانة بن حكم و ديگران كه در نيمه أول سده دوم وفات‬
‫يافت هان د‪ ،‬نق ل م ىك رد‪ .‬باض افه‪ ،‬وى از مقرب ان و نزديك ان ام ام جعف ر ص ادق ب ود و م ىدان يم‬
‫رحلت امام جعفر صادق در سال ‪ 148‬ھجري روى داده است‪ .‬از اين گذشته از گفت ه ص احب‬
‫اغانى چنين بر مىآيد كه ھشام‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [36‬ابو العباس عبد ﷲ ملق ب ب ه »م أمون« پس ر ھ ارون الرش يد پس ر محم د مھ دى پس ر اب و جعف ر منص ور‬
‫متولد سال ‪ 170‬و متوفى به سال ‪ 218‬ھجري‪ .‬م أمون در س ال ‪ 198‬پ س از خل ع ب رادرش أم ين ب ه خالف ت‬
‫نشست‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫با خالد بن عبد ّ قسرى معاصر ب وده و از او ص له جھ ت نس بس ازى م ادر ب زرگش درياف ت‬
‫داشته است‪.‬‬
‫مؤلف عقد الفريد ھم حكايتي درباره مالقات ھشام ب ا خال د و بح ث و م ذاكره او ب ا امي ر ع راق‬
‫آورده‪ ،‬و از نقل ابو الفرج اص فھانى‪ ،‬و اب ن عب د رب ه چن ين مس تفاد م ىش ود ك ه ھش ام ب ا خال د‬
‫ھمزمان بوده است‪ ،‬و مىدانيم كه خالد در سال ‪ 105‬به ام ارت ع راق برگزي ده ش د و ت ا س ال‬
‫‪ 120‬فرمانرواى عراق بود‪ .‬بنابر اين بأيد در فاصله ب ين س الھاى ‪ 105‬و ‪ 120‬خال د و ھش ام‬
‫ھم ديگر را مالق ات ك رده باش ند و اگ ر ف رض كن يم ك ه در س ال ‪ 120‬اي ن مالق ات روى داده‬
‫باشد‪ ،‬در اين سال نيز عمر ھشام بأيد ال اقل در ح دود س ى س ال باش د ت ا بتوان د ب ا امي ر ع راق‬
‫مباحثه و مذاكره كند و خالد از نظر و دانش او بھره برگيرد‪.[37] .‬‬
‫بن ابر اي ن ھش ام كلب ى در أواس ط نيم ه أول س ده دوم ھج ري يك ى از داناي ان و علم اى كوف ه و‬
‫بغداد بشمار مىرفته است‪ ،‬چنانكه خالد ب ن عب د ﷲ قس رى دس ت ب ه دام ان دان ش او م ىزد‪ ،‬و‬
‫المھدى براى پاسخ نامه زننده و تند عبد الرحمن داخل‪ ،‬به وى توسل م ىجس ت و چن ين معل وم‬
‫مىشود كه ھشام نزد مھدى داناترين اشخاص بوده كه از بين‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [37‬ترجمه عبارت ابن عبد ربه از قول ھشام جنين است‪» :‬خالد قسرى مرا گفت‪:‬‬
‫سروري را در چه مىشمارى؟ گفتم‪ :‬اما در دوره جاھلي ت‪ ،‬آق ائى در رياس ت ب ود‪ ،‬و ام ا در إس الم‪ ،‬آق ائى در‬
‫واليت است‪ ،‬و بھتر از اين و آن تقوى مىباشد‪.‬‬
‫خالد گفت‪ :‬راست گفتى‪ ،‬پدرم گفت‪ :‬پيشينيان شرف را جز در خ رد نم ىدانس تند‪ ،‬و آين دگان ني ز بھم ين وس يله‬
‫شرف را درك كرده و خواھند كرد‪.‬‬
‫خالد گفت‪ :‬راست گفتى‪ ،‬پدرم گفت‪ :‬پيشينيان شرف را جز در خ رد نم ىدانس تند‪ ،‬و آين دگان ني ز بھم ين وس يله‬
‫شرف را درك كرده و خواھند كرد‪.‬‬
‫گفتم )ھشام گفت(‪ :‬پدرت راست گفته است‪ ،‬ھمانا احنف پسر قيس آقائى را به علم و بردب ارى ب ه دس ت آورد‪،‬‬
‫و مالك پسر سمع با دوستى قبيله و عشيره‪ ،‬قتيبة پسر مسلم ب ا ذك اوت و زيرك ى‪ ،‬و مھل ب از طري ق ھم ه اي ن‬
‫صفات سرور و آقا شد‪ «.‬عقد الفريد‪.126 /2 ،‬‬
‫شايد گفته ابو الفرج اصفھانى و ابن عبد ربه در اصل راجع به محمد كلبى بوده است‪ ،‬نه پس ر او ھش ام و آنھ ا‬
‫نام پسر را به جاى پدر ضبط كرده باشند‪ .‬از نظر واقعيت تاريخى و ھمزمانى گفته ابو الفرج و اب ن عب د رب ه‬
‫با محمد پدر ھشام كه نسابه بزرگ و عالم به حديث و تفسير و ضمنا سرشناس بوده است‪ ،‬درستت ر م ىنماي د‬
‫ولى نمىتوان بكلى آنرا رد كرد‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫نسابهھاى مقيم بغداد او را انتخاب كرده است‪.‬‬
‫با اين حساب مىتوان احتمال داد كه سن ھشام در سال ‪ 146‬ھجري‪ ،‬يعنى سال وفات پ درش‪،‬‬
‫نزديك پنجاه سال بوده است‪ .‬بدين ترتيب ھر گاه در سنه ‪ 146‬پنجاه سال داشته در س ال ‪204‬‬
‫عمرش در حدود يكصد و ده سال بوده است‪.‬‬
‫»ابن نديم« در الفھرست سال وفات ھشام را ‪ 206‬ھجري ثبت كرده است‪.‬‬
‫مسعودى در مروج الذھب وفات ھشام را در سال ‪ 204‬ضبط كرده است‪.‬‬
‫خطيب در تاريخ بغداد در اين باره مىنويسد‪» :‬بن ابر آنچ ه ب ه م ن رس يده ھش ام پس ر كلب ى در‬
‫س ال ‪ 204‬و بن ابر ق ولي ‪ 206‬در گذش ته اس ت‪ «.‬قاض ى پس ر خلك ان در وفي ات األعي ان ب ه‬
‫اخ تالف رواي ت‪ ،‬س ال وف ات او را در يك ى از س الھاى ‪ 204‬ي ا ‪ 206‬ض بط ك رده‪ ،‬ول ى س ال‬
‫‪ 204‬را أصح دانسته است‪.‬‬
‫حم د ﷲ مس توفى در ت اريخ گزي ده‪ ،‬مانن د اب ن ن ديم‪ ،‬وف ات ھش ام را س ال ‪ 206‬ھج ري نوش ته‬
‫است‪.‬‬
‫صاحب شذرات الذھب وفات اين دانشمند را در وقايع سال ‪ 204‬ھجري آورده است‪.‬‬
‫ابن اثير در اللباب في تھذيب األنساب در ماده »الكلبي« در گذش ت ھش ام را در س ال ‪ 204‬ي ا‬
‫‪ 206‬دانسته است‪.‬‬
‫باتفاق مورخان تولد و وفات ھشام در كوفه روى داده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫فصل دوم‬
‫آثار ھشام كلبى‬
‫ھشام در مدت عمر درازش به غالب منابع تاريخ عرب جاھلى و مآخذ جغرافيايى زم ان دس ت‬
‫يافت ه و اطالع ات و اخب ارى را ك ه تحص يل نم وده و درب اره آنھ ا تحقي ق و تتب ع ك رده‪ ،‬م دون‬
‫ساخته است‪.‬‬
‫پارهاى از ارباب تحقيق شماره تأليفاتش را پيرامون موضوعات عديده در حدود يكصد و پنجاه‬
‫كتاب و رسالة نوشتهاند‪.‬‬
‫ابن نديم كه تقريبا يكصد و پنجاه سال پ س از وى در گذش ته اس ت‪ ،‬نخس تين كس ى م ىباش د ك ه‬
‫أس امي مؤلف اتش را در كت اب مش ھور الفھرس ت آورده اس ت‪ .‬پ س از آن ي اقوت حم وى ن ام آن‬
‫كتابھا را از الفھرست گرفته‪ ،‬و خود نيز به چند كتاب ديگر اي ن دانش مند دس ت يافت ه و أس امي‬
‫آنھا را در ارشاد األريب‪ ،‬و معجم البلدان نقل و ذكر كرده است‪.‬‬
‫بعدا صالح الدين خليل بن ايبك صفدى در كتاب الوافي بالوفيات‪ ،‬مؤلفات ھشام را با دقت ثب ت‬
‫و ضبط نموده و كار ارباب تحقيق را تا حدود زيادى در ضبط صحيح أسامي آنھ ا آس ان ك رده‬
‫است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫مجموع نام كتابھايى كه »ابن نديم« از ھشام نق ل نم وده ب الغ ب ر يكص د و چھ ل كت اب م ىش ود‬
‫ولى در ميان آنھا‪ ،‬نام سه كتاب تكرار شده و بنابر اين ابن نديم در حدود ‪ 137‬كت اب از ھش ام‬
‫كلبى برشمرده است‪.‬‬
‫صاحب الفھرست كتب او را بطرز خاصي تقسيم بندى كرده است‪.‬‬
‫اين كتابھا كه در مباحث مختلف فراھم آمده به پنج دسته تقسيم مىگردد‪:‬‬
‫‪ (1‬أحاديث تازيان پيش از إسالم‪.‬‬
‫‪ (2‬آثار بر جسته و خاندانھاى بنام عرب و انساب ايشان و موؤدات ]‪.[1‬‬
‫‪ (3‬اخبار پيشينيان عرب جاھلى و نزديك به دوره إسالم‪.‬‬
‫‪ (4‬اخبار إسالم و جغرافياى شھرھا و بالد مختلف و اشعار و جنگھاى بنام عرب‪.‬‬
‫‪ (5‬دستانھا و داستانھا )أحاديث و اسمار(‪.‬‬
‫اينھا و غير اينھا موضوعات عمدهايست كه پسر كلبى دربارهشان بح ث ك رده‪ ،‬و در الفھرس ت‬
‫ياد شده است‪.‬‬
‫اين دسته از كتابھا‪ -‬به استثناى آنچه در اينجا ذكر م ىش ود‪ -‬ب ر دس ت روزگ ار ي ا جھال ت و ي ا‬
‫تبھك ارى آدم ي ن ابود گش ته اس ت‪ ،‬و از آن ھم ه آث ار پ ر ارج اي ن نابغ ه ب زرگ إس المي‪ ،‬ج ز‬
‫پارهاى از عبارات و رواياتي ك ه برخ ى از مص نفان در تص نيفات خ ويش از او نق ل ك ردهان د‪،‬‬
‫چيزى بر جاى نمانده است‪.‬‬
‫ش ادروان »احم د زك ى«‪ ،‬م دتى از عم ر خ ود را در گنجين هھ اى كت ب قس طنطينه و ق اھره و‬
‫كتابخانهھاى اروپا براى پيدا كردن آثار گمشده پسر كلبى ص رف ك رده و ب ه ك اوش و جس تجو‬
‫پرداخته به آن اميد كه‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [1‬موؤدات‪ :‬دختران نوزادى كه بمنظور جلوگيرى از فقر و يا نابكارى احتمالي ب ر دس ت پ دران خ ود كش ته‬
‫مىشدند‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بر چيزى از مصنفات ھشام دست يابد‪ ،‬و پس از آن ھمه كوش ش و ك اوش ب ر ھيچي ك از كت ب‬
‫برشمرده شده و سودمند وى‪ ،‬مگر خالصهاى از كتاب جمھ رة النس ب‪ ،‬و انس اب خي ل و كت اب‬
‫األصنام دست نيافت‪ ،‬و سعى ساير دانشمندان آسيا و اروپا نيز در اين باره به جايى نرسيد‪.‬‬
‫بدين ترتيب مىنگريم غالب مصنفات پسر كلب ى ك ه حاص ل رن ج و كوش ش قري ب يكص د س ال‬
‫تتب ع و تحقي ق اي ن پ در و پس ر )محم د و ھش ام( م ىباش د از ب ين رفت ه‪ ،‬و اكن ون از اي ن آث ار‬
‫گرانبھا جز نامى بجا نمانده است‪ ،‬مگر آنكه بعدھا در زواياى كتابخانهھاى خصوصى و ي ا در‬
‫اثر كاوشھا و حفري ات علم ي چي زى ب ه دس ت بياي د و ب ه دان ش پژوھن دگان در روش ن س اختن‬
‫نقاط تاريك عرب جاھلى كمك كند‪.‬‬
‫آثار پسر كلبى را مىتوان به دو دسته تقسيم كرد‪:‬‬
‫ألف‪ :‬آثار غير موجود‪ .‬ب‪ :‬آثار موجود‪.‬‬
‫ألف‪ :‬آثار غير موجود ھشام‬
‫آثار غير موجود پسر كلبى عبارتند از‪:‬‬
‫‪ (1‬كتاب حلف عبد المطلب و خزاعة‪ :‬اين كتاب را در موضوع سوگند ھمپيم انى عب د المطل ب‬
‫و قبيله خزاعة تأليف كرده است‪.‬‬
‫‪ (2‬كتاب حلف الفصول و قصة الغزال‪ :‬اما »قصة الغزال« راجع ب ه دو آھ وى زري ن بازيافت ه‬
‫عبد المطلب در چاه زمزم مىباشد كه شرح آن در كتاب سير و تاريخ آمده اس ت و ام ا »حل ف‬
‫الفض ول« ك ه يك ى از مف اھيم و ش ايد ص حيحت رين و ص ريحت رين مف اھيم آن »ھ م پيم انى‬
‫بزرگان« است بر اين إجمال بوده است‪:‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫چنانكه مىدان يم مك ة‪ ،‬ح رم و مك ان أم ن و أم ان خ ودى و بيگان ه ب ود بالخص وص در ماھھ اى‬
‫ح رام ك ه قت ل و غ ارت و تع رض ب ه آين دگان و رون دگان محظ ور ب ود‪ .‬س وداگران ع رب‬
‫بض اعاتى ك ه داش تند ب راى خري د و ف روش ب ا اطمين ان ب ه اينك ه تع رض ب ه م ال و ج ان آنھ ا‬
‫نخواھ د ش د ب ه مك ة م ىآوردن د و عرض ه م ىداش تند و غالب ا در أم ان بودن د‪ .‬در عھ د ج وانى‬
‫پيامبر إسالم مبانى اخالقى و رسوم و آداب و احترام نسبت به مكة و ماھھاى حرام سست ش ده‬
‫بود‪ .‬در نتيجه گاھگاھى از ناحيه افراد بىمباالت به فروشندگان كاالھ ا تج اوز و تع دى م ىش د‬
‫و ملجأ و دادگاھى براى رسيدگى به شكايات آنان نب ود و اي ن معن ى رفت ه رفت ه ن ه تنھ ا حيثي ت‬
‫مكة و ماھھاى حرام را از بين مىبرد بلكه اقتصاد اھالى مك ة را ھ م ك ه ب ار ب ر داد و س تد در‬
‫داخل و خارج مكة بود متزل زل م ىس اخت ت ا روزى م ردى از قبيل ه زبي د ب ا ك االى قيمت ى ب ر‬
‫مكة ورود نمود و اب و عم رو عاص م وائ ل س ھمي آن ك اال را از وى خري د و ب ه خان ه ب رد ب ى‬
‫آنكه بھاى آن را به صاحبش بپردازد و عاصم از فروشنده رو پنھان مىك رد ت ا ج ايى ك ه م رد‬
‫زبيدى عاجز از ديدار خريدار و درياف ت بھ اى ك اال ش د و ھ ر چن د ب ه اف راد قبيل ه س ھم توس ل‬
‫جست نتيجه نگرفت جز بىاعتن ايى ب ه وى‪ .‬فروش نده ب ه مج الس و اجتماع ات ق ريش رو آورد‬
‫ك ه از پش تيبانان قبيل ه س ھم بودن د‪ .‬از اي ن اق دام نتيج ه نگرف ت ج ز خ وارى و م ذلت‪ .‬بفرج ام‪،‬‬
‫ص احب ك اال ص بحگاھى ك ه ق ريش ع ادة در دار الن دوه )مح ل ش ور و وق ت گ ذرانى بزرگ ان‬
‫قريش( جمع شده بودند بر كوه ابو قبيس بر آمد و ندا در داد و اين قطعه را سرود‪:‬‬
‫! بطن مكة نائى الحي و النفر!«‬ ‫»يا للرجال! لمظلوم بضاعته‬
‫يا اھل )فھر( و بين الحجر و الحجر!«‬ ‫»و محرم اشعث لم نقض عمرته‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ما غيبوا؟ ام ضالل مال معتمر!« ]‪[2‬‬ ‫»ھل منصف من بنى )سھم( فمر تجع‬
‫اي ن دادخ واھى از آن س تمديده ب ا اي ن ص ورت و ص وت ن ه تنھ ا مجل س ق ريش را بلك ه مك ة و‬
‫مكيان را سخت تكان داد‪ .‬اين بود كه زبير پسر عبد المطلب كه خ ود از أك ابر ق ريش ب ود قي ام‬
‫كرد و مجلسي از بزرگان بنى ھاشم و بنى اس د و بن ى زھ ره و بن ى ت يم در خان ه عب د ﷲ پس ر‬
‫جدعان تيمى تشكيل داد كه در آن مجلس پيامبر إسالم ك ه ھن وز ب ه پي امبرى مبع وث نش ده ب ود‬
‫حضور داشت‪ .‬و در آن مجلس اين دسته از بزرگان قريش دست بھم دادند و دس ت يك ديگر را‬
‫سودند و سوگند ياد كردند كه از اين تاريخ به دستيارى ستمديده‪ ،‬ھر كس كه باش د‪ ،‬برخيزن د و‬
‫داد او را از بيدادگر بستانند »م ا ب ل بح ر ص وفة« )يعن ى‪ :‬م ادامى ك ه در روى زم ين دري ايى‬
‫وجود داشته باشد كه تكه پشمى را تر تواند كرد(‪.‬‬
‫و نيز سوگند ياد كردند كه در امر معاش و تقسيم ثروت نيز با يكديگر ھمك ارى نماين د و زبي ر‬
‫اي ن ح زب و اي ن مجل س را »حل ف الفض ول« نامي د و نخس تين نتيج هاى ك ه از آن گرفت ه ش د‪،‬‬
‫گرفتن حق زبيدى نامبرده از فرعون بنى سھم بود‪.‬‬
‫ھشام ماجراى اين حادثه را درين كتاب نوشته است‪.‬‬
‫‪ (3‬كتاب أوالد الخلفاء‪.‬‬
‫‪ (4‬كتاب حلف اس لم و ق يس‪ :‬ص فدى ن ام اي ن كت اب را ب ه ھم ين ص ورت ض بط ك رده ول ى در‬
‫الفھرست اسم كتاب حلف اسلم و قريش‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪» [2‬اى جوانمردان به داد ستم رسيدهاى دور از كس و ك ار برس يد ك ه س رمايه او در درون مك ة رب وده ش ده‬
‫است‪.‬‬
‫و خ ود در ح ال اح رام ژولي ده م و‪ ،‬ب ا عم ره ناتم ام‪ ،‬اى م ردان خان دان »فھ ر« مي ان حج ر اس ماعيل و حج ر‬
‫األسود بسر مىبرد! آيا يكنفر با انصاف از فرزندان )سھم( يافت مىشود تا مال و متاعي را كه از آن ستمديده‬
‫ربوده و پنھان كردهاند بدو باز گرداند؟ يا سرمايه يك فرد معتمر )‪ -‬عمره گزار( بأيد تباه گردد؟!«‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ثبت شده است ]‪.[3‬‬
‫‪ (5‬كتاب المنافرات‪ :‬درباره تفاخر تازيان در حسب و نسب‪.‬‬
‫‪ (6‬كتاب بيوتات قريش‪ :‬درباره خاندانھاى قريش‪.‬‬
‫‪ (7‬كتاب فضائل قيس عيالن‪.‬‬
‫‪ (8‬كت اب الم وءودات‪ :‬اي ن كت اب چنانك ه از ن امش ب ر م ىآي د درب اره دختران ى ب وده اس ت ك ه‬
‫تازي ان در زم ان جاھلي ت آن ان را زن ده بگ ور م ىكردن د‪ ،‬و در إس الم اي ن رس م غي ر انس انى‬
‫ممن وع گردي د‪ ،‬چنانك ه ق رآن ك ريم از آن خب ر م ىدھ د آنج ا ك ه فرم وده اس ت‪َ :‬و إِ َذا ْال َم ْوؤُ َدةُ‬
‫ت؟ ‪ (9 [4] 9 -8 :81‬كتاب الكنى‪ :‬درباره كنيهھاى مردان بنام عرب‪.‬‬ ‫ت‪ِ ،‬بأَيِّ َذ ْن ٍ‬
‫ب قُ ِتلَ ْ‬ ‫ُس ِئلَ ْ‬
‫‪ (10‬كتاب بيوتات ربيعه‪ :‬درباره خانوادهھاى بزرگ قبيله ربيعه‪.‬‬
‫‪ (11‬كتاب اخبار العباس بن عبد المطلب‪.‬‬
‫‪ (12‬كتاب القاب قريش‪.‬‬
‫‪ (13‬كتاب حلف كلب و تميم‪ :‬درباره سوگند ھم پيمانى دو قبيله كلب و تميم‪.‬‬
‫‪ (14‬كتاب شرف قصى بن كالب و ولده في الجاھلية و اإلسالم‪:‬‬
‫درباره شرف نياى اعالى پيامبر و فرزندان قصى بن كالب در زمان جاھلى و إسالم‪.‬‬
‫‪ (15‬كتاب القاب بنى طابخه‪.‬‬
‫‪ (16‬كتاب القاب قيس عيالن‪.‬‬
‫‪ (17‬كتاب القاب ربيعة‪.‬‬
‫‪ (18‬كتاب القاب اليمن‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [3‬احمد زكى روايت صفدى را أصح مىداند‪.‬‬
‫]‪ [4‬قرآن كريم ‪ 8 /81‬و ‪.9‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ (19‬كتاب نوافل قريش‪ :‬در الفھرست نام اين كتاب به ھمين صورتي است ك ه در اينج ا ض بط‬
‫گردي ده‪ ،‬ول ى ي اقوت در معج م األدب اء ن ام اي ن كت اب را ب ا توص يف چن ين ثب ت نم وده اس ت‪:‬‬
‫»كتاب النواقل‪ ،‬فيه نواقل قريش و كنانة‪ ،‬و اسد‪ ،‬و تميم‪ ،‬و قيس‪ ،‬و إياد‪ ،‬و ربيعة«‪.‬‬
‫ظاھرا اين كتاب درباره گروھھا و دس تهھ ايى از قبائ ل ع رب اس ت ك ه از قبيل ه خ ود اع راض‬
‫كرده و به قبيله ديگر پيوند مىكردند و به نقاط دور دست منتقل مىشدند‪.‬‬
‫‪ (20‬كتاب نوافل يا نواقل كنانه‪.‬‬
‫‪ (21‬كتاب نوافل يا نواقل اسد‪.‬‬
‫‪ (22‬كتاب نوافل يا نواقل تميم‪.‬‬
‫‪ (23‬كتاب نوافل يا نواقل قيس‪.‬‬
‫‪ (24‬كتاب نوافل يا نواقل إياد‪.‬‬
‫‪ (25‬كتاب نوافل يا نواقل ربيعه ]‪.[5‬‬
‫‪ (26‬كتاب تسمية من نقل من عاد‪ ،‬و ثمود‪ ،‬و العماليق‪ ،‬و ج رھم‪ ،‬و بن ى إس رائيل‪ ،‬و الع رب و‬
‫قصة ھجرس‪ ،‬و اسماء قبائلھم‪.‬‬
‫ياقوت در ارش اد األري ب )‪ -‬معج م األدب اء( ن ام اي ن كت اب را چن ين ض بط ك رده اس ت‪» :‬كت اب‬
‫تس مية م ن نق ل م ن ع اد و ثم ود و العم اليق و ج رھم و بن ى إس رائيل م ن الع رب«‪ .‬در ترجم ه‬
‫فارسي الفھرست نام كتاب به اين صورت طب ع ش ده اس ت‪» :‬كت اب تس ميته م ن نق ل م ن ع اد و‬
‫ثمود و العماليق و جرھم و بنى إسرائيل من العرب و قصة الھجرتين و اسماء قبائلھم«‪.‬‬
‫‪ (27‬كتاب نوافل ربيعه و قضاعة‪ :‬درباره دستهھايى از اين قبيله‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [5‬بط ورى ك ه ي اد ش د ي اقوت در معج م األدب اء ھف ت كت اب م ذكور را‪ ،‬ي ك كت اب ش مرده و ن ام آنھ ا را ب ا‬
‫توص يف‪ -‬چنانك ه در پ يش گفت ه ش د‪ -‬ي اد و ثب ت ك رده اس ت‪ .‬ض منا كلم ه »نواف ل« ھ م در اإلرش اد األري ب‬
‫»نواقل« ضبط شده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫كه به ديگر قبائل ملحق شدهاند‪.‬‬
‫‪ (28‬كتاب نواف ل ال يمن‪ :‬درب اره ط وايفى از يم ن ك ه از اي ن كش ور اع راض نم وده و ب ه نق اط‬
‫ديگر كوچيدهاند‪.‬‬
‫‪ (29‬كتاب ادعاء زياد من معاوية‪ :‬اين كتاب درباره زياد بن أبيه است ك ه معاوي ه او را ب رادر‬
‫خويش خواند و بعنوان فرزند ابو سفيان قلمداد شد‪.‬‬
‫ياقوت ن ام اي ن كت اب را »ادع اء معاوي ة زي ادا« و در ترجم ه فارس ي الفھرس ت »كت اب ادع اء‬
‫زي اد معاوي ه« و ص فدى آن را »ادع اء زي اد ب ن معاوي ة« ض بط ك رده‪ ،‬و ب ديھي اس ت ض بط‬
‫صفدى درست نمىتواند باشد و احتماال ناسخ كلمه »من« را بغلط »بن« نوشته است‪.‬‬
‫‪ (30‬كتاب المشاجرات‪ :‬ضبط ابن ن ديم و ص فدى ب ه ھم ين ص ورت اس ت‪ .‬ام ا احم د زك ى ن ام‬
‫صحيح آن را »كتاب المساجرات« مىداند و مىگويد‪» :‬مساجره« بمعن ى مص ادقه و مص احبه‬
‫و مصافات است‪ ،‬ولى براى مشاجره در اين سياق معنائى نيست‪.‬‬
‫‪ (31‬كتاب صنائع قريش‪ :‬ظاھرا اين كتاب درباره كساني است كه قريش آنان را پ رورش داده‬
‫و تربيت كردهاند‪ ،‬و يا درباره كارھاى درخشان ايشان است‪.‬‬
‫‪ (32‬كتاب المناقالت‪ :‬اين كتاب نيز درباره نقل و انتقال قبائل عرب بوده است‪.‬‬
‫‪ (33‬كتاب المعاتب ات‪ :‬ظ اھرا اي ن كت اب درب اره مخاطب ات و مكاتب ات گل ه آمي ز مي ان بزرگ ان‬
‫عرب بوده است‪.‬‬
‫‪ (34‬كت اب المش اغبات‪ :‬در اي ن كت اب احتم اال داد و ب ىدادھ اى خص ومت آمي ز ب ين طوائ ف و‬
‫اشخاص بنام ياد شده است‪.‬‬
‫‪ (35‬كتاب ملوك الطوائف‪.‬‬
‫‪ (36‬كتاب ملوك كنده‪ :‬در شرح المفضليات درباره »يوم الكالب«‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫مط البي از اي ن كت اب نق ل ش ده اس ت‪ (37 [6] .‬كت اب مل وك ال يمن م ن التبابع ة‪ :‬ي ك سلس له از‬
‫پادشاھان يمن را »تبابعه« )تبّعھا( مىگفتند‪ ،‬زيرا ھر يك پس از ديگرى به حكومت رسيد‪.‬‬
‫‪ (38‬كتاب بيوتات اليمن‪ :‬درباره خاندانھاى يماني‪.‬‬
‫‪ (39‬كتاب افتراق ولد نزار‪ :‬درباره أوالد نزار كه به تيرهھايى چند تقسيم گرديدهاند‪.‬‬
‫‪ (40‬كتاب تفرق األزد‪ :‬درباره پراكندگى قبيله أزد‪.‬‬
‫‪ (41‬كت اب المعرق ات م ن النس اء ف ي ق ريش‪ (42 [7] .‬كت اب طس م و ج ديس‪ :‬درب اره دو قبيل ه‬
‫بائده عرب‪.‬‬
‫‪ (43‬كتاب حديث آدم و ولده‪.‬‬
‫‪ (44‬كتاب عاد االولى و االخرى‪.‬‬
‫‪ (45‬كتاب تفرق عاد‪.‬‬
‫‪ (46‬كتاب اصحاب الكھف‪.‬‬
‫‪ (47‬كتاب رفع عيسى‪ -‬عليه السالم‪.‬‬
‫‪ (48‬كتاب المسوخ من بنى إسرائيل‪.‬‬
‫‪ (49‬كتاب اقيال حمير‪[8] .‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [6‬بنگريد به المفضليات‪.428 ،‬‬
‫]‪ [7‬ابن نديم نام اين كتاب را »المعرفات من النساء في قريش« ضبط كرده است‪ ،‬ولى احم د زك ى ض بط م تن‬
‫را از روى نوشته صالح الدين صفدى أصح دانسته و در اينجا نيز از ضبط صفدى پيروى شده است‪.‬‬
‫]‪ [8‬ن ام اي ن كت اب در معج م األدب اء و طبق ات الحف اظ‪ ،‬كت اب »أمث ال حمي ر« ض بط ش ده‪ ،‬ول ى ص فدى آن را‬
‫»اقي ال حمي ر« ثب ت نم وده اس ت‪ .‬ب ه ق ول احم د زك ى مق ام اقتض اى ذك ر أوائ ل دارد و از آنھ ا مل وك حمي ر‬
‫معروف به »اقيال« بودهاند‪ ،‬و ظاھرا »أمثال« تحريف نساخ است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ (50‬كتاب خبر الضحاك ]‪.[9‬‬
‫‪ (51‬كتاب األوائل‪ :‬درباره اخبار پيشينيان‪.‬‬
‫‪ (52‬كتاب منطق الطير‪.‬‬
‫‪ (53‬كتاب غزيه ]‪.[10‬‬
‫‪ (54‬كتاب لغات القرآن‪.‬‬
‫‪ (55‬كتاب المعمرين‪ :‬در احوال پيران سالخورده‪.‬‬
‫‪ (56‬كتاب القداح‪ :‬درباره تيرھايى ك ه ب ا آنھ ا در جاھلي ت ف ال م ىگرفتن د و در كت اب األص نام‬
‫نيز كلبى درباره »اقداح« شرحى نوشته است‪.‬‬
‫‪ (57‬كتاب أسنان الجزور‪.‬‬
‫‪ (58‬كتاب أديان العرب‪.‬‬
‫‪ (59‬كتاب احكام العرب ]‪.[11‬‬
‫‪ (60‬كتاب وصايا العرب‪.‬‬
‫‪ (61‬كتاب الدفائن‪.‬‬
‫‪ (62‬كتاب السيوف‪.‬‬
‫‪ (63‬كتاب الندماء ]‪.[12‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [9‬در معجم األدباء و متون چاپى عربي الفھرست نام كت اب »حت ى الض حاك« اس ت‪ ،‬ام ا در ترجم ه فارس ي‬
‫»كتاب خبر الضحاك« ضبط است‪ .‬احمد زكى »حي« را تحريف ظاھر از ناسخ دانسته است‪.‬‬
‫]‪ [10‬صفدى نام اين كتاب را »عريه« ضبط كرده‪ ،‬ولى ظاھرا ضبط ابن نديم »غزيه« صحيح است و غزيه‬
‫نام قبيلهاى مىباشد‪.‬‬
‫]‪ [11‬در معج م األدب اء و مت ون چ اپى الفھرس ت »حك ام الع رب« و در نس خه أس اس ترجم ه فارس ي »احك ام‬
‫العرب« ضبط است‪.‬‬
‫]‪ [12‬در نسخ چاپى الفھرست و معجم األدباء »كتاب الفداء« ض بط اس ت‪ ،‬ول ى در نس خه أس اس طب ع ترجم ه‬
‫فارسي »كتاب الندماء« ثبت گرديده است‪ .‬ھر گاه ضبط نسخ چ اپى الفھرس ت‪ ،‬و معج م األدب اء ص حيح باش د‪،‬‬
‫كتاب مزبور بنابر استنباطي كه از كلمه »الفداء« مىتوان كرد ظاھرا در موضوع سربھا بوده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ (64‬كتاب اللعناء ]‪.[13‬‬
‫‪ (65‬كتاب الكھان‪ :‬درباره غيب گويان و كھنه معابد‪.‬‬
‫‪ (66‬كتاب الجن‪.‬‬
‫‪ (67‬كتاب أخذ كسرى رھن العرب‪ :‬اين كتاب ظاھرا درباره گروگانھايى بوده است كه كسرى‬
‫)خسرو أول( از تازيان گرفته است‪.‬‬
‫‪ (68‬كت اب م ا كان ت الجاھلي ة تفعل ه و واف ق حك م اإلس الم‪ :‬اي ن كت اب در موض وع ع ادات و‬
‫رسومى است كه در جاھليت متداول بوده و إسالم آن را تأييد كرده است‪.‬‬
‫‪ (69‬كتاب ابى عتاب الى ربيع حين سأله عن العويص‪ :‬ظاھرا عبارات كتاب به صورت سؤال‬
‫و جواب بوده‪ ،‬به اين ترتيب كه ابى عت اب س ؤاالتى از ربي ع ك رده‪ ،‬و ربي ع پرسش ھايى را ك ه‬
‫از مشكالت ادب و لغت و غير آن از وى شده بود پاسخ داده است‪.‬‬
‫‪ (70‬كتاب عدى بن زيد العبادي ]‪ (71 [14‬كتاب ابى زھر الدوسي ]‪ :[15‬درباره قبيله دوس‪.‬‬
‫‪ (72‬كتاب حديث بيھس و اخوته‪.‬‬
‫‪ (73‬كتاب مروان القرظ‪.‬‬
‫‪ (74‬كتاب السمر‪.‬‬
‫‪ (75‬كتاب اليمن و امير سيف بن ذى يزن‪ :‬درب اره قص ه يم ن و سرگذش ت س يف ب ن ذى ي زن‬
‫پادشاه يمن‪.‬‬
‫‪ (76‬كتاب مناكح ازواج العرب‪ :‬درباره نحوه نكاح و زواج در ميان عرب جاھلي‪.‬‬
‫‪ (77‬كتاب الوفود‪ :‬درباره نمايندگان قبائلى كه بر بزرگان‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [13‬در الفھرست نام اين كتاب مذكور نيست‪.‬‬
‫]‪ [14‬صفدى »عبادي« را بتش ديد ب اء ض بط ك رده اس ت ول ى احم د زك ى اي ن ض بط را غي ر مض بوط دانس ته‬
‫است‪.‬‬
‫]‪ [15‬اين نام در معجم األدباء »كتاب الدوس«‪ ،‬و در الفھرست »كتاب الدوسي« ضبط است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫وارد مىشدند ]‪.[16‬‬
‫‪ (78‬كتاب ازواج النبي‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪.‬‬
‫‪ (79‬كتاب زيد بن حارثة حب النبي ]‪ -[17‬صلى ﷲ عليه و سلم‪.‬‬
‫‪ (80‬كتاب تسمية من قال بيتا او قيل فيه‪ :‬درب اره كس ى ك ه ش عرى گفت ه ي ا درب اره وى ش عرى‬
‫گفته شده است‪.‬‬
‫‪ (81‬كتاب الديباج في اخبار الشعراء‪ :‬درباره احوال و سرگذشت شاعران‪.‬‬
‫‪ (82‬كتاب من فخر بأخواله من قريش‪ :‬اين كتاب درباره كساني بوده اس ت ك ه از وابس تگى از‬
‫طرف مادر به قريش مباھات كردهاند‪.‬‬
‫‪ (83‬كتاب من ھاجر و أبوه حي‪ :‬درباره احوال كساني كه مھاجرت ك ردهان د و پدرانش ان زن ده‬
‫بودهاند‪.‬‬
‫‪ (84‬كتاب اخبار الحريين و أشعارھم ]‪ :[18‬درباره سرگذشت حريين و اشعار آن‪.‬‬
‫‪ (85‬كتاب اخبار عمر بن ابى ربيعة ]‪.[19‬‬
‫‪ (86‬كتاب دخول جرير على الحجاج‪ :‬درباره قصه جرير شاعر مع روف ع رب ك ه ب ر حج اج‬
‫بن يوسف فرمانرواى سخت دل و ستمگر عراق وارد شد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [16‬فلوگل به تبعيت ابن نديم‪ ،‬نام اين كتاب را »كتاب الوقود« ض بط ك رده اس ت و ظ اھرا »وف ود« ص حيح‬
‫است‪.‬‬
‫]‪ [17‬ياقوت نام كتاب را بى اضافه عبارت‪» ،‬حب النبي« ثبت كرده است‪.‬‬
‫]‪ [18‬ياقوت در معج م األدب اء ن ام كت اب را »اخب ار الح ريين و اش عار ھ م« ض بط نم وده اس ت‪ ،‬ول ى ص احب‬
‫الفھرست اسم كتاب را »اخبار الحر«‪ ،‬و احمد زكى »اخبار الجن« اختيار كردهاند‪ .‬مص حح معج م األدب اء در‬
‫معنى و توضيح كلمه »حريين« مىنويسد )اي ن اس م ي ا لق ب( ب ه جمعيت ى اط الق م ىش ده اس ت ك ه ھ ر ي ك را‬
‫»حرى« مىناميدهاند‪ ،‬از آن جملهاند‪ :‬نھشل شاعر‪ ،‬و نصر بن سيار‪ ،‬و مالك بن حرى از تابعين‪.‬‬
‫]‪ [19‬در الفھرست نام اين كتاب مذكور نيست‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ (87‬كتاب اخبار عمرو بن معد يكرب ]‪.[20‬‬
‫‪ (88‬كتاب التاريخ ]‪.[21‬‬
‫‪ (89‬كتاب تاريخ الخلفاء ]‪.[22‬‬
‫‪ (90‬كتاب تاريخ اجناد الخلفاء ]‪.[23‬‬
‫‪ (91‬كتاب صفات الخلفاء‪.‬‬
‫‪ (92‬كتاب المصلين ]‪.[24‬‬
‫‪ (93‬كتاب تسمية من بالحجاز م ن احي اء الع رب‪ :‬در اي ن كت اب مؤل ف قب ائلى را ك ه در حج از‬
‫سكونت داش تند ن ام ب رده و اطالع ات مفي دى درب اره ط وايفى ك ه در حج از م ىزيس تهان د جم ع‬
‫آورى كرده است‪.‬‬
‫‪ (94‬كتاب البلدان الكبير‪ :‬ظاھرا اين كتاب معجم مفصل شھرھا يا معجم شھرھاى ب زرگ ب وده‬
‫است‪.‬‬
‫‪ (95‬كتاب البلدان الصغير‪ :‬ظاھرا اين كتاب معجم شھرھاى كوچك يا كتاب مختص رى درب اره‬
‫تاريخ و جغرافياى شھرھا بوده است‪.‬‬
‫‪ (96‬كتاب تسمية األرضين‪ :‬اين كتاب چنانكه از نامش بر م ىآي د درب اره أق اليم ھف تگان ه و ي ا‬
‫قسمتھايى از شبه جزيره عربستان بوده است‪.‬‬
‫‪ (97‬كتاب األنھار‪ :‬درباره رودخانهھا‪.‬‬
‫‪ (98‬كتاب الحيرة‪ :‬درباره تاريخ و جغرافياى شھر قديمى حيره واقع در عراق‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [20‬صفدى از اين كتاب نام نبرده است‪ ،‬اما ي اقوت در معج م األدب اء بنق ل از اب ن ن ديم از كت اب م ذكور اس م‬
‫مىبرد‪.‬‬
‫]‪ [21‬فقط در الفھرست نام اين كتاب آمده است‪.‬‬
‫]‪ [22‬در الفھرست و معجم األدباء نام اين كتاب نيامده است‪.‬‬
‫]‪ [23‬در معجم األدباء اي ن كت اب ب ه ن ام »ت اريخ اخب ار الخلف اء« ي اد ش ده اس ت‪ .‬ش ايد كلم ه »اجن اد« تحري ف‬
‫»اخبار« است‪ .‬صفدى ذكرى از اين كتاب نمىكند‪.‬‬
‫]‪ [24‬صفدى نام كتاب را »كتاب المصلب )؟(« ضبط كرده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ (99‬كتاب منار اليمن‪ :‬درباره منارهھاى يمن ]‪.[25‬‬
‫‪ (100‬كتاب العجائب االربعة‪.‬‬
‫‪ (101‬كتاب األقاليم‪.‬‬
‫‪ (102‬كتاب اش تقاق اس ماء البل دان‪ :‬ي اقوت در فرھن گ جغرافي ايى خ ود معج م البل دان‪ ،‬از اي ن‬
‫كتاب استفاده كرده است‪.‬‬
‫‪ (103‬كت اب الحي رة و تس مية البي ع و ال ديارات و نس ب العب اديين ]‪ :[26‬كلب ى اي ن كت اب را‬
‫درباره شھر قديمى حيره تأليف نموده و در آن معابد و ديرھاى نص راني را ك ه پ يش از إس الم‬
‫در آن شھر احداث شده برشمرده است‪.‬‬
‫‪ (104‬كتاب تس مية م ا ف ى ش عر ام رئ الق يس م ن اس ماء الرج ال و النس اء و أنس ابھم و اس ماء‬
‫األرض ين و الجب ال و المي اه‪ :‬در اي ن كت اب ن ام م ردان و زن ان و انس اب ايش ان و كوھھ ا و‬
‫آبشخورھايى كه در اشعار امرئ القيس آمده‪ ،‬جمع آورى شده است‪.‬‬
‫‪ (105‬كتاب المنذر‪ ،‬ملك العرب ]‪.[27‬‬
‫‪ (106‬كتاب داحس و الغبراء‪» :‬داحس«‪ ،‬و »غبراء« نام دو اس ب اس ت ك ه در مس ابقه آن دو‬
‫اختالف پيدا شد و منجر به جنگ معروف چھل ساله داحس و غبراء گرديد‪ .‬كلبى در اين ب اره‬
‫كتابي فراھم آورده است‪.‬‬
‫‪ (107‬كتاب ايام فزارة و وقائع بنى شيبان‪ :‬در شرح جنگھاى ميان دو قبيله »فزارة«‪ ،‬و »بنى‬
‫شيبان«‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [25‬مناره عبارت بوده است از عالئم مرزى‪ ،‬از قبيل برج و ستون كه جھت تفكيك حكومت نشينھا و بخشھا‬
‫ساخته مىشده است‪ .‬نام اين كتاب در الفھرست و معجم األدباء ھمانگونه است كه در م تن م ذكور ش د‪ ،‬ام ا ب ه‬
‫نظر احمد زكى كلمه »منار« بى شك در اثر سھو ناسخ تحريف شده و نام ص حيح اي ن كت اب »من ازل ال يمن«‬
‫مىباشد‪.‬‬
‫]‪ [26‬در ترجمه فارسي الفھرست‪» ،‬العباد« ضبط است‪.‬‬
‫]‪ [27‬در معجم األدباء نام اين كتاب‪» :‬اخبار المنذر ملك العرب« مضبوط است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ (108‬كتاب وقايع الضباب و فزارة‪ :‬در شرح جنگھاى دو قبيله »ضباب«‪ ،‬و »فزارة«‪.‬‬
‫‪ (109‬كت اب ي وم س نيق ]‪ :[28‬ظ اھرا اي ن كت اب درب اره روز مش ھور قبيل ه س نيق ف راھم آم ده‬
‫است‪.‬‬
‫‪ (110‬كتاب يوم السنابس ]‪ :[29‬در سرگذشت روز قبيله سنبس‪.‬‬
‫‪ (111‬كتاب ايام بنى حنيفة ]‪.[30‬‬
‫‪ (112‬كتاب األيام ]‪.[31‬‬
‫‪ (113‬كتاب ايام قيس بن ثعلبة‪ :‬راجع به سرگذشت قيس بن ثعلبه‪.‬‬
‫‪ (114‬كتاب مسيلمة الكذاب و سجاح‪ :‬در اخبار مسيلمه كذاب‪.‬‬
‫‪ (115‬كتاب الفتيان االربعة‪ :‬در شرح حال جوانمردان چھارگانه )؟(‪.‬‬
‫‪ (116‬كتاب األحاديث‪.‬‬
‫‪ (117‬كتاب المقطعات‪.‬‬
‫‪ (118‬كتاب حبيب العطار‪.‬‬
‫‪ (119‬كتاب عجائب البحر‪ :‬درباره شگفتيھاى دريا‪.‬‬
‫‪ (120‬كتاب الكالب االول و الكالب الثاني ]‪.[32‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [28‬احم د زك ى ب ه پي روى از ص فدى ن ام اي ن كت اب را‪» ،‬كت اب س يف‪ ،‬اس م موض ع« ض بط ك رده اس ت و‬
‫مىگويد‪» :‬از چنين روزى اثرى پيدا نكردم‪ ،‬و از اينرو به روايت صفدى اعتماد نمودم‪ «،‬و اضافه مىكند ك ه‬
‫ياقوت در سه جا اين اسم را ذكر كرده است‪.‬‬
‫سيف به كسر سين بمعنى ساحل دريا مىباشد‪ .‬در الفھرست و معجم األدباء ن ام اي ن كت اب »ي وم س نيق« چ اپ‬
‫شده است‪.‬‬
‫]‪ [29‬احمد زكى به تبعيت از صفدى نام اين كتاب را »كتاب الكالب و ھو يوم النسناس« ضبط كرده است‪.‬‬
‫]‪ [30‬ياقوت نام اين كتاب را »كتاب ايام بنى حنيف« نوشته است‪.‬‬
‫]‪ [31‬صفدى نام اين كتاب را »كتاب االمام« ثبت كرده است‪.‬‬
‫]‪ [32‬در مت ون چ اپ ش ده الفھرس ت‪ ،‬ن ام اي ن كت اب م ذكور نيس ت ول ى در نس خه خط ى أس اس طب ع ترجم ه‬
‫)فارسي( آقاى رضا تجدد اين نام چنين ض بط اس ت‪» :‬كت اب الك الب األول و الك الب الث اني و ھم ا يوم ان م ن‬
‫ايام العرب‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ (121‬كتاب أمھات النبي )صلى ﷲ عليه و سلم(‪.‬‬
‫‪ (122‬كتاب العواقل ]‪.[33‬‬
‫‪ (123‬كتاب كنى آباء رسول ﷲ )صلى ﷲ عليه و سلم(‪.‬‬
‫‪ (124‬كتاب النوافل و الجيران ]‪.[34‬‬
‫‪ (125‬كتاب الفريد في النسب‪ :‬اين كتاب را‪ -‬چنانك ه در پ يش گفت ه ش د‪ -‬ب ر ن ام م أمون عباس ي‬
‫تأليف كرده است‪ .‬ابن نديم نام اين كتاب را در تأليف خود نياورده است‪.‬‬
‫‪ (126‬كتاب الملوكي في النسب‪ :‬اين كتاب بر نام جعفر بر مكي فراھم آمده‪ .‬ابن نديم ذكرى از‬
‫آن نكرده است‪.‬‬
‫‪ (127‬كتاب الموجز في النسب‪.‬‬
‫‪ (128‬كتاب جمھرة الجمھرة )به روايت ابن سعد(‪.‬‬
‫‪ (129‬كتاب أسواق العرب‪ :‬درباره بازارھاى مشھور جاھلى عرب‪.‬‬
‫‪ (130‬كتاب انساب المواضع ]‪ :[35‬ياقوت در معجم األدب اء از اي ن كت اب ن ام ب رده و ص ريحا‬
‫در م اده‪» :‬دي ر جم اجم« م ىنويس د‪» :‬خوان دم در كت اب انس اب المواض ع الب ن كلب ى ‪ «...‬اي ن‬
‫كت اب درب اره ت اريخ و جغرافي اى »مواض ع« ف راھم‪ -‬آم ده اس ت‪ .‬مواض ع‪ ،‬جاھ ايى اس ت ك ه‬
‫عنوان شھر و آبادى نداشته ولى محل توقف موقت قبائل عرب بوده‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [33‬در متون عربي مطبوع الفھرست و ھمچنين در معجم األدباء‪ ،‬نام اين كتاب »عواق ل« ض بط ش ده‪ ،‬ول ى‬
‫در ترجم ه فارس ي كت اب »العوات ك« م ذكور اس ت‪ .‬احم د زك ى ني ز »عوات ك« را در م تن آورده و در حاش يه‬
‫مىنويسد كلمه »عواقل« كه ابن نديم آورده‪ ،‬غلط است‪.‬‬
‫]‪ [34‬در الفھرست نام اين كتاب قيد نشده است‪.‬‬
‫]‪ [35‬معجم البلدان‪.652 /2 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و يا در ادب عرب نام آنھا آمده است‪ .‬نگارنده در اثر غور و بررسى معجم البل دان ب ه ن ام اي ن‬
‫كت اب برخ وردم‪ .‬اب ن ن ديم و ص فدى از آن ن امى نب ردهان د و حت ى خ ود ي اقوت ھ م در ارش اد‬
‫األريب )‪ -‬معجم األدباء( ذكرى از اين كتاب نكرده است‪.‬‬
‫‪ (131‬كتاب انساب البالد ]‪ :[36‬ياقوت در ماده »الرھاء« از اين كتاب نام مىبرد و در تأليف‬
‫معجم البلدان از آن كتاب استفاده كرده است ولى من در جاى ديگر به نام اين كت اب برنخ وردم‬
‫و حتى خود ي اقوت در ج ايى ك ه تأليف ات ھش ام كلب ى را ب ر م ىش مارد از اي ن كت اب ن ام نب رده‬
‫است‪.‬‬

‫‪ (132‬كت اب افت راق الع رب‪ :‬اي ن كت اب ني ز م ورد اس تفاده ي اقوت ق رار گرفت ه و در م اده‬
‫»حجاز« مطلب از آن نقل شده است‪.‬‬
‫‪ (133‬كتاب المغتربات‪ :‬در الفھرست )چاپ اروپا و بيروت( ن ام اي ن كت اب »كت اب المع ران«‬
‫طبع شده ولى در ترجمه فارسي ھمين كتاب »المغي رات«‪ ،‬و در كت اب طبق ات الحف اظ »كت اب‬
‫المغتربات« ضبط گرديده اس ت‪ .‬احم د زك ى رواي ت ص فدى را بعل ت اينك ه منق وط و مض بوط‬
‫الحركة است أصح و أرجح دانسته است‪ ،‬و م ا ني ز از او پي روى ك ردهاي م‪ .‬ظ اھرا ھش ام كت اب‬
‫مذكور را نيز در موضوع احالف نوشته است‪.‬‬
‫‪ (134‬كتاب تفسير اآلي الذي نزل في أقوام بأعيانھم لھشام الكلبي‪:‬‬
‫اين كتاب تفسير آياتي است كه درباره أقوام معينى نازل گرديده است‪.‬‬
‫اين كتاب را ابن نديم از ھشام كلب ى‪ ،‬ض من تس ميه كت ب مص نفه در تفس ير ق رآن ن ام م ىآورد‪،‬‬
‫ولى در جايى كه آثار وى را بر مىشمارد ذكرى از اين كتاب نياورده است‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [36‬معجم البلدان‪.876 /2 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ب‪ :‬آثار موجود ھشام‬
‫بطورى كه در فص ل قب ل ب از نم وده ش د‪ ،‬قس مت عم ده آث ار گرانبھ اى ھش ام كلب ى‪ -‬مانن د آث ار‬
‫جمعى ديگر از بزرگان علماى إسالم‪ -‬از ب ين رفت ه اس ت‪ ،‬و فق ط كتابھ اى زي ر از او ب ه ج اى‬
‫مانده است‪:‬‬
‫‪ (135‬كت اب مثال ب الع رب‪ :‬بن ابر نوش ته خي ر ال دين زركل ى ]‪ [37‬نس خه خط ى از اي ن كت اب‬
‫موجود است‪ ،‬ولى صاحب األعالم قيد نكرده كه نس خه خط ى موج ود در كجاس ت؟ ش ايد ھم ان‬
‫نسخهاى باشد كه بروكلمن از آن ن ام ب رده و از روى مجموع ه احم د زك ى پاش ا نس خهب ردارى‬
‫ش ده ك ه اص ل آن در كتابخان ه نج ف اش رف اس ت‪ .‬ھش ام اي ن كت اب را بط ور آش كار از كت اب‬
‫الموفقيات تأليف زبير پسر بكار اقتباس كرده است‪.‬‬
‫‪ (136‬أسواق العرب‪ :‬اين كتاب را محمد حمي د ﷲ در س ال ‪ 1935‬م يالدى در پ اريس انتش ار‬
‫داده و بروكلمن نيز آن را جزو آثار ھشام كلبى ياد كرده است‪[38] .‬‬
‫‪ (137‬كتاب اخبار بكر و تغلب‪ :‬حاج آقا بزرگ تھرانى در كتاب الذريعة الى تصانيف الش يعة‬
‫مىنويسد در بغداد‪ ،‬در خزانه )‪ -‬كتابخانه( آل س يد عيس ى عط ار نس خه خط ى ق ديمى از كت اب‬
‫بكر و تغلب را ديدم‪ ،‬اما در جاى ديگر از وجود اين نسخه ذكرى به ميان نيامده است‪[39] .‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [37‬بنگريد به‪ :‬األعالم زركلى‪.87 /9 ،‬‬
‫]‪ [38‬بنگريد به‪:‬‬
‫‪alifesorthodoxes ,pParis 5391 .cdupropheleetdes‬‬
‫]‪ [39‬بنگريد به‪ :‬الذريعة الى تصانيف الشيعة‪.323 /1 ،‬‬
 ‫‪ (138‬الجمھ رة ف ي النس ب ي ا كت اب النس ب الكبي ر مش تمل ب ر انس اب تازي ان‪ .‬اي ن كت اب ن زد‬
‫دانش مندان و مورخ ان مع روف‪ ،‬و ھم ه تكي ه علم اى نس ب ب ر آن اس ت‪ ،‬ول ى متأس فانه از اي ن‬
‫كتاب نام و نشانى مگر يك قطعه كوچ ك س يزده برگ ى ك ه در كتابخان ه مل ى پ اريس نگاھ دارى‬
‫مىشود باقى نمانده است‪ .‬اين قطع ه ب ه خ ط ك وفى ك ه در أواخ ر س ده دوم ھج ري راي ج ب وده‪،‬‬
‫نوشته شده است‪ [40] .‬كتاب جمھرة النسب يگانه مص در نويس ندگان نس ب ع رب از قبي ل اب ن‬
‫حزم ظاھرى اندلسى و ابو العباس المفضل پسر محمد الضبي جامع المفضليات بوده است‪.‬‬
‫در گنجينهھاى كتابخانه لندن نيز پاره مخطوطاتى از آن يافت مىش ود‪ ،‬ول ى يكس ر س قيم و ب ى‬
‫ارج م ىباش د‪ ،‬حت ى ھمانچ ه دانش مندان آن را منق ول از نس خه محف وظ و موج ود در قص ر‬
‫اسكو﷼ در نزديكى مادريد‪ -‬پايتخت اسپانيا‪ -‬مىپندارند‪.‬‬
‫خاورشناس ان اھمي ت خاص ي ب ه اي ن باقيمان ده كت اب ك ه در خ اك أن دلس )اس پانيا( اس ت دادن د‪.‬‬
‫چنانك ه عالم ة بك ر ]‪ [41‬بقص د اينك ه شخص ا نس خهاى از آن برگي رد و ب ا اھتم ام و عناي ت‬
‫مخصوص به طبع و نشر آن پردازد‪ ،‬به اسپانيا سفر كرد‪ ،‬ولى پس از تحمل مشقات سفر تھ ى‬
‫دس ت بازگش ت زي را ب ر وى محق ق ش د ك ه اي ن كت اب از پس ر كلب ى نيس ت‪ ،‬و از اي ن گذش ته‬
‫جزوهاى است ناقص و ناتمام و پر از اغالطى كه ناسخان بيسواد و بى مباالت مرتك ب ش ده و‬
‫آن را مسخ كردهاند‪ ،‬و رأى وى بر آن ق رار گرف ت ك ه بھ يچ ص ورت نم ىت وان اي ن نس خه را‬
‫براى چاپ و‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [40‬در مجل ه المقط م‪ ،‬ت اريخ ھف تم آوري ل ‪ ،1925‬ي اد آورى ش ده اس ت ك ه كش يش ب ولس س باط‪ ،‬مستش رق‬
‫كنجكاو به نسخهيى از اين كتاب دست يافته است‪ ،‬اما تاكنون اطالعاتى در اين باره كه اين خبر را تأييد نمايد‪،‬‬
‫انتشار نيافته است‪.‬‬
‫‪[41]C .H .Becker‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫نش ر آم اده س اخت‪ .‬اي ن نس خه خالص ه ن اچيزى اس ت از كت اب جمھ رة النس ب ك ه ھم واره‬
‫دانشمندان براى بدست آوردن آن مىكوشيدند‪ ،‬و از آن پىجويى مىكردند‪.‬‬
‫ياقوت حموى كتاب الجمھرة النسب را مختص ر نم وده‪ ،‬و آن را »المقتض ب م ن كت اب جمھ رة‬
‫النسب« ناميده است‪ .‬نسخهاى از اين كتاب در كتابخانه قاھره به شماره ‪ 156 /5‬كه ياقوت آن‬
‫را نوش ته اس ت موج ود م ىباش د‪ ،‬ام ا مرك ب اي ن نس خه در بس يارى از جاھ ا پري ده اس ت و‬
‫رطوبت ھم بخش بزرگي از سطور و كلماتش را بويژه در پايين صفحات از ميان ب رده اس ت‪.‬‬
‫]‪ [42‬احمد زكى‪ -‬كه خداى خاكش را خوشبوى گرداند‪ -‬مدتى از عمر خود را به زن ده س اختن‬
‫اين مرده علمي و تاريخى اختصاص داد و تا حدودى موفق شد اين اثر ارزنده را احي اء كن د و‬
‫آن را از نابودى محفوظ دارد‪[43] .‬‬
‫حرص عرب به حفظ نسب قبيلهيى‬
‫چون تازيان طبيعة زندگى قبيلهيى داشتند از اينرو ھر قبيله‪ ،‬واحدي شمرده مىش د‪ ،‬مث ل واح د‬
‫خانواده‪ ،‬و شخصيت ھر فرد تا اندازه زي ادى در براب ر شخص يت قبيل ه مح و و ن اچيز ب ود‪ .‬ب ه‬
‫اين معنى كه اگر فردي از قبيلهيى كار شايسته و مفيدى انجام مىداد‪ ،‬فخ رى ب راى قبيل ه او ب ه‬
‫شمار مىرفت‪ ،‬و اگر به ننگ و عارى مىگراييد‪ ،‬آن ننگ و عار‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [42‬مقدمه احمد زكى بر كتاب األصنام‪ ،‬صفحات ‪.25 -23‬‬
‫]‪ [43‬بنگريد به فھرست اسكو﷼‪ ،1698 /2 ،‬و فھرست كتابخانه ملى پ اريس‪ ،2047 ،‬و فھرس ت كتابخان ه‬
‫بريتيش ميوزيم ‪ .1202‬كرنكو اين نسخه را تأليف ھشام كلبى مىداند و مىگويد محمد بن حبيب‪ -‬مؤلف كتاب‬
‫المحبر‪ -‬مطالبي بر آن افزوده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫دامنگير قبيله او بود‪ .‬شاعر قبيل ه ك ه ش عر م ىگف ت‪ ،‬ب ه ن ام قبيل ه م ىس رود‪ ،‬ن ه ب راى ش خص‬
‫خ ودش‪ .‬خطي ب ك ه خطب ه م ىخوان د‪ ،‬توج ه ب ه قبيل ه داش ت‪ ،‬فرس تادگان و نماين دگانى ك ه از‬
‫طرف قبيله نزد بزرگان زمان مىرفتند‪ ،‬ب ه ن ام قبيل ه خ ويش ورود م ىكردن د و ب ه اي ن طري ق‬
‫قبيله فكر و شخصيت تازيان را در بر گرفته بود‪ .‬ھنوز ھ م در ب ين قبائ ل ع رب‪ ،‬آداب و س نن‬
‫قبيلهيى استوار و پابرجاست و افراد ھر قبيله خود را تابع و پيرو آيين قبيله خويش مىدانند‪.‬‬
‫چون إسالم ظھور كرد‪ ،‬بر آن شد كه برادرى ديني را جانش ين رابط ه قبيل هي ى ق رار دھ د‪ ،‬ام ا‬
‫عصبيت قبيلهيى در عربستان بر خالف آنچه إسالم مىخواست‪ ،‬محو نشد و ھمچنان باقى بود‪.‬‬
‫إسالم بحكم آيت يا أَ ُّي َھا ال َّناسُ إِ َّنا َخلَ ْقنا ُك ْم من َذ َك ٍر َو أ ُ ْنثى‪َ ،‬و َج َع ْلنا ُك ْم ُ‬
‫شعُوبا ً َو َقبا ِئ َل لِ َتع َ‬
‫ارفُوا إِنَّ‬
‫أَ ْك َر َم ُك ْم عِ ْن َد ﷲ أَ ْتقا ُك ْم ‪ [44] 13 :49 ...‬ب ر آن ب ود ك ه براب رى و ب رادرى و ص لح و س ازش‬
‫مي ان آدمي ان را‪ -‬از م رد و زن‪ -‬ب ا ھم ه اختالفھ ايى ك ه در رن گ و ن ژاد و ملي ت و تعلق ات‬
‫قبيلهيى دارن د‪ ،‬برق رار س ازد و تنھ ا پرھي ز ك ارى جھ ت رجح ان ب ين آدمي ان باش د ول ى عم ال‬
‫برترى خانوادگى و قبيلهيى و نژاد پرستى ريشه كن نشد‪.‬‬
‫تازيان حتى در مواقع جنگ به دستهھاى قبيلهيى تقسيم مىشدند‪.‬‬
‫وقتى عمر‪ ،‬خليفه دوم‪» ،‬ديوان خراج« را بنياد نھاد‪ ،‬از عباس‪ -‬عم وى پي امبر‪ -‬آغ از ك رد‪ ،‬و‬
‫سپس به ساير بنى ھاشم پرداخت و نام آنھا را مقدم بر ديگران داشت‪.‬‬
‫و بدين طريق جھت ديني و جھت قبيلهيى را با ھم مراعات و تلفيق كرد‪.‬‬
‫افراد قبائل مختلف عرب در غالب جنگھاى بنام و مشھوري كه ميان‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [44‬قرآن كريم‪.13 /49 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫آنان با غير عرب روى مىداد‪ ،‬مفاخر قبيلهيى را ش عار خ ويش ق رار م ىدادن د‪ .‬و ھمچن ين در‬
‫جنگھايى ھم كه ميان خود تازيان اتفاق مىافتاد‪ ،‬باز مفاخر قبيلهاى بازگو مىشد‪.‬‬
‫سه شاعر بزرگ عصر اموى‪ ،‬يعنى جرير و ف رزدق و اخط ل را م ىنگ ريم ك ه يك ديگر را ب ا‬
‫برشمردن مثالب و معايب قبيلهيى ھجو مىكردند‪.‬‬
‫جرير افتخار مىكرد بر »اخطل« به دو قبيله تميم و ق يس ب ر تغل ب‪ ،‬و مف اخر تم يم و ق يس را‬
‫برمىشمرد و »اخطل« مفاخر تغلب و برت رى آن را ب ر قبيل ه تم يم ماي ه مباھ ات و س ر بلن دى‬
‫خويش قرار مىداد و ھمچنين جرير‪ ،‬بر ف رزدق ب ه ن ام اينك ه ش اخهاى )فرع ى( از تم يم اس ت‬
‫مباھات مىنمود و فرزدق بعنوان اينكه جزو خاندان تميم است بر جرير سرافرازى مىكرد‪ ،‬و‬
‫ھر يك از اين دو رسواييھاى شاخه ديگر را بر مىشمرد‪.‬‬
‫بنابر اين فرق چندانى ميان اينان و شعراى جاھلى كه ب ه مف اخر قبيل هي ى و خ انوادگى توس ل و‬
‫تشبث مىجستند ديده نمىشود‪.‬‬
‫امويان بحقيقت زندگى عربي جاھلى را پيش گرفته بودند و عص بيت قبيل ه را در نظ ر داش تند‪،‬‬
‫و ھمين عصبيت را برندهترين سالح قرار داده بودند‪ ،‬و اين رويه موجب حفظ انساب و تفاخر‬
‫قبيلهيى مىشد‪.‬‬
‫پس از آنكه تازيان بر ايران و روم تسلط يافتند‪ ،‬مردم به دو دس ته تقس يم ش دند‪ :‬يك ى ع رب‪ ،‬و‬
‫دو ديگر موالي‪ ،‬و اين تقسيم مردمان در قلمرو إسالم به دو دسته ع رب و م والي ب ر عص بيت‬
‫عربي و نژاد پرستى تازيان بيفزود و لذا علم انساب ب يش از پ يش م ورد توج ه و عناي ت واق ع‬
‫شد‪.‬‬
‫با سقوط حكومت ستمگر و نژاد پرست اموى و روى كار آمدن‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خلفاى عباسي‪ ،‬افراد ملتھاى غير عرب به ذكر مثالب و رسواييھاى قبائ ل ع رب ني ز پرداختن د‬
‫و معايب ھر قبيله را بر مىشمردند‪ ،‬و اين امر موجب ديگرى شد براى معرفى قبائل عربي و‬
‫شمردن مفاخر اعراب و شمردن مثالب غير عرب‪ .‬و اينھا ھمه موجب بسط دامن ه عل م انس اب‬
‫و تأليف و تدوين كتاب در اين موضوع گرديد‪ ،‬و علم انساب در عداد ت اريخ س ير و مغ ازي و‬
‫تاريخ حوادث إسالمي درآمد‪.‬‬
‫در صدر إسالم ميان ھر قبيلهيى افرادى بودند ك ه نس ب اف راد قبيل ه خ ود را م ىدانس تند‪ .‬چ ون‬
‫عصر تدوين و دوره تأليف علوم فرا رسيد‪ ،‬برخى از علماى انساب به ديدار آش نايان ب ه نس ب‬
‫قبيله مورد نظر مىرفتن د و از آنھ ا انس اب قبيل ه خودش ان را م ىپرس يدند‪ ،‬و اي ن اطالع ات را‬
‫جم ع و ت دوين م ىكردن د‪ -‬ھم انطورى ك ه در عل م لغ ت و ش عر و ادب رفت ار م ىش د‪ -‬و‬
‫مش ھورترين دانش مندان م ذكور محم د و پس رش ھش ام كلب ى بودن د‪ .‬اين ان ب ا دق ت و كوش ش‬
‫فراوان‪ ،‬با مراجعه ب ه آش نايان انس اب قبائ ل مختل ف معلوم ات و اطالع ات خ ود را گس ترش و‬
‫بسط مىدادند و تتبع و تحقيق خود را بدينوسيله تكميل م ىكردن د‪ [45] .‬بن ابر اي ن توج ه م ردم‬
‫زم ان كلب ى ب ه عل م انس اب و رغب ت علم اء ب ه ف را گ رفتن آن‪ ،‬اي ن دانش مند را ب ه ت أليف كت ب‬
‫عديده در اين فن برانگيخته و از اين حي ث ب ه ت اريخ جھ ت شناس ايى اع راب ج اھلى و آداب و‬
‫سنن ايشان خدمات ذيقيمتى انجام داده است‪.‬‬
‫‪ (141‬كتاب انساب الخيل يا كتاب نسب فحول الخيل‪ ،‬في الجاھلية و اإلسالم‪ :‬اين كتاب درب اره‬
‫نژاد اسبان در زمان جاھليت و إسالم تأليف شده اس ت و ھ ر چن د در حج م خ رد م ىنماي د‪ ،‬ام ا‬
‫دانشى بس فراوان در بر دارد‪.‬‬
‫نخستين بار اين كتاب باھتمام شادروان احمد زكى‪ -‬در زمان‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [45‬بنگريد به كتاب ضحى اإلسالم‪ ،‬صفحات ‪.345 -49‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫عباس خ ديو مص ر‪ -‬ب ا مقدم ه ج امعى در س ال ‪ 1924‬چ اپ ش ده اس ت‪ ،‬و نس خه چ اپى آن در‬
‫غالب كتابخانهھا موجود مىباشد‪ .‬بعدھا از روى نسخه چاپ مصر در حيدرآباد دكن نيز تجديد‬
‫طبع گرديده است‪.‬‬
‫متن عربي اين كتاب با ترجمه فرانسه آن در سال ‪ 1928‬در ليدن نيز چاپ شده است‪[46] .‬‬
‫تحقيق درباره بتان دوره جاھلى‬
‫إسالم در عربستان ظھور كرد و نخستين مھمي كه در پ يش داش ت پ اك س اختن ب الد ع رب از‬
‫لوث شرك و محو ھمه آثار بت پرستى بود تا اينكه پيامبر أكرم‪ -‬منادى توحيد‪ -‬در امر رس الت‬
‫آنچه را مىخواست بدان رسيد و ع رب را ب ر آي ين ن وين گ رد آورد و ھمداس تان س اخت‪ ،‬ول ى‬
‫پ س از رحل ت آن حض رت‪ ،‬جمع ى از ق وم ع رب ب ه ك يش ج اھلى و پرس تش پيش ين خ ود ب از‬
‫گش تند ك ه در اث ر مس اعى مس لمانان در زم ان خالف ت اب و بك ر‪ ،‬دوب اره ب ه ح وزه إس الم ب از‬
‫گردانيده شدند‪.‬‬
‫در صدر أول‪ ،‬مسلمانان از ذكر نام أص نام و بت ان پرھي ز داش تند‪ ،‬زي را ھن وز زم اني دراز از‬
‫بت پرستى عرب نگذشته بود و نمىخواستند بقايائى را كه از عادات و عبادات زم ان جاھلي ت‬
‫در نھاد آنان نھفته بود‪ ،‬و أحيانا دلبستگى مقرون به حميت ج اھلى ب ه آن داش تند‪ ،‬ھم ين انديش ه‬
‫و بيم از باز گشت عرب جاھلى به نوعي بت پرستى‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [46‬جوتا ‪ ،2078‬اسكو﷼ ‪ 1705 /2‬شماره ‪ 2‬ب ا يزي د ‪ 3178‬ع اطف ‪ .2003‬و نگ اه كني د ب ه ‪ 491‬ب ن‬
‫‪ LMFOV.‬اين كتاب را »لوى دال وي دا« در س ال ‪ 1928‬در »لي دن« ني ز انتش ار داده اس ت‪ 1928 ... :‬ب ن‬
‫‪ LLevidellaVida ,liuresdesCheuaux ,Leiden‬و بنگري د ب ه ترجم ه ت اريخ ادب ع رب ت أليف‬
‫بروكلمن‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خليف ه دوم عم ر پس ر خط اب را ب ر آن داش ت ت ا درخت ى را ك ه پي امبر ب ا ي ارانش در زي ر آن‬
‫»بيعت رض وان« بس تند‪ ،‬بب رد زي را تعظ يم و ب زرگ داش تى را ك ه از مس لمانان در براب ر آن‬
‫درخ ت دي د‪ ،‬ترس يد ب ا گذش ت زم ان از آن فتن هاى برآي د و دام ن يگان ه پرس تى از راه ش خص‬
‫پرستى آلوده گردد‪.‬‬
‫ام ا پ س از آنك ه إس الم در دلھ ا ريش ه دواني د و ارك انش اس توار و بني انش پاي دار ش د و ديگ ر‬
‫مجالي براى نگرانى نماند كه عرب به ش رك ب از گ ردد و عل ت مرتف ع و م اده نگران ى منقط ع‬
‫شد‪ ،‬علماء و دانشمندان إسالم به فراگرفتن رواي ات و اخب ار از اي ن س و و آن س و پرداختن د‪ ،‬و‬
‫آنچه را از باقيمانده معلومات و اطالعات مربوط به ديانت پيش ين ع رب و نح وه پرس تش آن ان‬
‫پراكنده ب ود گ رد آوردن د و ھم دوش آن ب ه جم ع آورى اش عار دوره ج اھلى و ع ادات و رس وم‬
‫جاھليت و چگونگى زندگانى فردي و ادبى و اجتماعى آنان ھمت گماشتند‪.‬‬
‫محمد پسر اسحق‪ -‬صاحب مغ ازي و س ير‪ -‬در أواس ط س ده دوم ھج ري نخس تين كس ى ب ود ك ه‬
‫ضمن تدوين سيره نبوي به امر عبادات قديمه عرب پرداخت‪.‬‬
‫ھشام كلبى كه در حدود نيم قرن بعد از محمد پسر اسحق وفات يافته اس ت أول كس ى اس ت ك ه‬
‫در موض وع پرس تش ع رب ج اھلى كت ابي مخص وص ت أليف ك رد و آن را كت اب األص نام ن ام‬
‫نھاد‪.‬‬
‫و از آن پس علماى إسالم بر ورود در ژرفناى اين موضوع اقدام كردند و كتبي ت أليف نمودن د‬
‫كه از آن كتب چيزى سواي نامھايى كه »ابن نديم« در كت اب الفھرس ت و »ي اقوت« در كت اب‬
‫معجم األدباء نام بردهاند‪ ،‬به ما نرسيده است‪.‬‬
‫از آن جمله است كتاب األصنام كه على پسر حسن پسر فضيل پس ر م روان نگاش ته و آنچ ه را‬
‫كه عرب و عجم سواي خداى تعالى‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫مىپرستيدند در آن گنجانيده است‪.‬‬
‫جاحظ نيز در اين موضوع كتابي ب ه ن ام كت اب األص نام ت أليف ك رده اس ت‪ ،‬و در مقدم ه كت اب‬
‫الحيوان از آن ن ام ب رده و موض وعش را ب ه م ا شناس انيده اس ت‪ ،‬چنانك ه دمي رى ص احب حي اة‬
‫الحيوان‪ ،‬در ضمن بيان كلمه »القرش« در حرف قاف از جاحظ نقل نموده است‪.‬‬
‫پس از آن فيلسوف إسالم‪ ،‬اب و زي د بلخ ى آم ده و كت ابي در رد پرس تندگان أص نام ت أليف نم وده‬
‫است‪[47] .‬‬
‫كتاب األصنام ھشام كلبى‬
‫‪ (142‬كتاب األصنام كه آن را تنكيس األص نام )واژگ ون ك ردن بت ان( ني ز خوان دهان د‪ ،‬يك ى از‬
‫آثار مھم ھشام كلبى است كه خوشبختانه از دستبرد زمانه محفوظ مانده است‪.‬‬
‫اين كتاب در سال ‪ 1332‬ھجري قمرى‪ 1914 /‬ميالدى در قاھره چاپ شد و اينك از ن و م تن‬
‫عربي طبع قاھره ھمراه ترجمه فارسي آن انتشار مىيابد‪.‬‬
‫ھشام اين كتاب را در سال دويست و يك ھجري تأليف كرد‪ ،‬و قديمترين نوشته و اثر موجودى‬
‫مىباشد كه درباره بتان عرب و پرستش تازيان دوره جاھلى فراھم آمده است‪.‬‬
‫كت اب األص نام در ط ول ت اريخ ح ظ واف رى از توج ه علم اى محق ق را يافت ه اس ت چنانك ه‬
‫دانشمندان بنام آن را درس خواندن د و درس دادن د و بن ابر طري ق مس تقيم پيش ينيان در رواي ت و‬
‫اسناد مطالبش را نقل كردند و كلماتش را تحرير نمودند و رواياتش را ضبط گرفتند و حواش ي‬
‫و‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [47‬مقدمه احمد زكى پاشا بر كتاب األصنام‪ ،‬صفحات ‪.25 -27‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫شروحى بر آن افزودند‪ .‬با اين ھمه آثارش از مي ان رف ت و خب رش گس يخته ش د‪ [48] .‬ي اقوت‬
‫حموى‪ ،‬نسخهيى را از اين كتاب كه به خط امام جواليقى مشھور نوشته شده بود به دس ت آورد‬
‫و قسمت عمده آن را در معجم البلدان نق ل ك رد و قس متھايى را ني ز پراكن ده در ھم ان كت اب ب ا‬
‫ترتيب حروف ھجاء إيراد نمود‪.‬‬
‫بعدھا ھمين نسخه يا نسخهيى ديگر از اين كتاب به دس ت ش يخ عب د الق ادر‪ ،‬پس ر عم ر بغ دادى‬
‫رسيده است و مطالبي بسيار از آن در كت اب خزان ة األدب ت أليف دانش مند م ذكور‪ ،‬ب ى آنك ه از‬
‫آن نسخه و يا از اصل آن نامى ببرد‪ ،‬آمده است‪.‬‬
‫از آن پس نوبت به محمود شكرى آلوسى رسيد كه مطالبي از كت اب األص نام پس ر كلب ى را در‬
‫كت اب بل وغ االرب ف ي اح وال الع رب نق ل ك رد و ب ه نظ ر احم د زك ى‪ ،‬عالم ه م ذكور بنق ل از‬
‫صاحب خزانة األدب با تغيير و زياد يا كم‪ ،‬بر حسب آنچ ه ت أليفش اقتض اء داش ته‪ ،‬اكتف ا نم وده‬
‫است‪ ،‬و اين زيادتيھا غالبا مأخوذ از منابع ديگر از كتاب بغدادى يا از كتاب اغاث ة اللھف ان اب ن‬
‫قيم ج وزي اس ت‪ .‬و ب ر ھ ر تق دير نس خهاى ك ه بيش ك بغ دادى آن را بك ار ب رده‪ ،‬ت اكنون ب ه م ا‬
‫نرسيده و از آن بىخبر ماندهايم‪.‬‬
‫و اما نسخه منحصر بفردى كه در عالم پيدا شده‪ ،‬ھمان است كه نصيب احمد زكى پاشا ش ده و‬
‫آن را از شيخ طاھر جزائرى خريدارى كرده است‪.‬‬
‫اين نسخه در كتابخانه عمومى قاھره )‪ -‬خزانه زكيه( موجود است‬
‫__________________________________________________‬

‫]‪ [48‬بنگريد به طبقات ابن سعد ‪ ،249 /6‬و نزھة األلباء تأليف ابن انبارى ‪ ،116 -18‬و ت اريخ بغ داد ت أليف‬
‫خطي ب ‪ 45 /14‬و ‪ ،46‬و ارش اد األري ب ‪ 250 /7‬و ‪ 254‬ت أليف ي اقوت‪ ،‬و ت ذكرة الحف اظ ت أليف ذھب ى ‪/1‬‬
‫‪ ،314‬و التھذيب تأليف ابن حجر عسقالنى ‪.226 /9‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
‫و احم د زك ى پاش ا آن را وق ف ب ر اھ ل عل م ك رده و ھم ان اس ت ك ه مأخ ذ و أس اس طب ع م تن‬
‫عربي اين كتاب مىباشد‪.‬‬
‫اھميت كتاب األصنام‬
‫چنانك ه در پ يش گفت ه ش د‪ ،‬علم اى إس الم را ب ه اي ن كت اب عن ايتي خ اص ب ود‪ ،‬و آث ار آن ب ر‬
‫حواشي كه محقق متن عربي شادروان استاد احمد زكى پاشا بر كت اب األص نام نوش ته‪ ،‬نم ودار‬
‫است‪.‬‬
‫اين كت اب ب ا س ند متص ل ب ر دس ت ي ك سلس له از بزرگ ان علم اء ك ه آغ از آن از س ال ‪ 204‬و‬
‫پاي انش س ال ‪ 495‬ھج ري اس ت از پس ر كلب ى ب ه م ا رس يده و أس امي اي ن دس ته از علم اء در‬
‫سندي كه در أول كت اب حاض ر ثب ت اس ت‪ ،‬آم ده و درب اره آن ان بح ث و فح ص ش ده و ترجم ه‬
‫عدهاى از ايشان بدست آمده است و احمد زكى پاشا در اين ب اره تحقي ق فرم وده و م ا در اينج ا‬
‫تحقيقات او را نقل مىكنيم‪:‬‬
‫نخستين كسى كه كتاب را در سال ‪ 201‬ھجري بر شخص پسر كلبى خوانده‪ ،‬ابو الحس ن عل ى‬
‫پسر صباح پسر فرات كاتب بوده‪ ،‬و اوست كه كتاب را به مشايخ بع د از خ ود ك ه سلس له آن ان‬
‫را به پسر حسين مبارك پسر جبار پسر احمد صيرفى رسانيده است‪ ،‬و از قول او گويندهاى كه‬
‫س خن را ب ه عب ارت »خب ر داد م ا را ش يخ اب و الحس ين مب ارك پس ر عب د الجب ار پس ر احم د‬
‫صيرفى كه خبر خوانده شد و من گوش مىدادم« آغاز مىكند‪ ،‬كتاب را براى ما رواي ت ك رده‬
‫و به ما رسانده است‪.‬‬
‫حال بأيد ديد اين گوينده گمنام كه چنين نعمت ي ب ه م ا ارزان ى داش ته و چن ان منت ي ب ر ذم ت م ا‬
‫نھاده است كيست؟‬
‫ھمچنان كه احمد زكى نظر داده شكى نيست كه اين گوينده‪ ،‬ھمان امام جواليقى است كه انساب‬
‫الخيل پسر كلبى و عالوه بر آن يك دسته از دواوين ادب را نقل و روايت نم وده اس ت‪ .‬ب ه اي ن‬
‫بيان كه امام ج واليقى را ب ه رواي ات و مؤلف ات پس ر كلب ى عناي ت و اھتم ام خ اص ب وده اس ت‪،‬‬
‫بويژه به ھمين كتاب األصنام كه آن را با سند متصل به على پسر صباح پسر ف رات از مش ايخ‬
‫خويش فرا گرفته و سپس آن را از روى نسخهاى نقل نموده كه به خط مردى ديگ ر از پس ران‬
‫فرات‪ ،‬يعنى ابو الحسن محمد پسر عباس پسر فرات كه خود مشھور به عل م و ادب و امان ت و‬
‫صداقت و صحت بوده‪ ،‬نوشته شده است‪ ،‬و از آن پس دوباره جواليقى ھمان كت اب را از روى‬
‫ھمين نسخهاى كه در دست داشته تحرير نموده است‪.‬‬
‫اما نسخه نخستين ھمان است كه امام جواليقى در پايان كتاب به اين عبارت ب ه آن اش اره ك رده‬
‫است‪» :‬نسخهاى كه آن را از نوشته محمد پسر عباس فرات نقل كردم« و تاريخ رو نويسى آن‬
‫را در آنج ا ي اد ننم وده‪ ،‬ول ى در ھ ر ح ال و ب ر ھ ر تق دير اي ن رو نويس ى قب ل از س ال ‪529‬‬
‫ھجري بوده است‪ ،‬و به نظر احمد زكى پاشا شكى نيست كه اين نسخه نخستين ھمانى است ك ه‬
‫ياقوت در اثناء تأليف معجم البلدان آن را به دست داشته و بكار برده است‪ ،‬چنانكه خ ود گوي د‪:‬‬
‫»اين )مطلب( را در كتاب األصنام ك ه اب ن ج واليقى از روى نس خهاى ك ه ب ه خ ط پس ر ف رات‬
‫نوشته بوده است‪ ،‬استنساخ كرده‪ ،‬و آن را به پسر كلبى اسناد داده است يافتم‪ «،‬و اين توص يف‬
‫از ھم ه جھ ت ب ا يك ى از نصوص ى ك ه از ج واليقى در آخ ر ھم ين كت اب آم ده اس ت‪ ،‬مطابق ت‬
‫مىنمايد‪.‬‬
‫و اما نسخه دوم ھمان است كه جواليقى آن را از روى نسخه‬
 ‫نخستين‪ -‬كه ذك ر آن گذش ت‪ -‬نق ل ك رده و ص راحة در پاي ان كت اب اي ن مطل ب را ي اد نم وده و‬
‫گفته است‪» :‬آن را از روى نسخهاى نقل كردم كه به خط محمد پسر عباس پسر فرات نگ ارش‬
‫يافت ه ‪ «...‬و ت اريخ استنس اخ اي ن نس خه دوم را ب ه س ال پانص د و بيس ت و ن ه ھج ري معرف ى‬
‫نموده و سپس ما را آگاه كرده است كه وى اين نسخه دوم را در ھمان سال با پسرش إسماعيل‬
‫ك ه از بزرگت رين فرزن دانش ب وده و ب ه س ماع پس ر دوم ش إس حاق مقابل ه نم وده اس ت‪ ،‬و اي ن‬
‫نسخه ھمان است كه نسخه »خزانه زكيه« )‪ -‬كتابخانه عمومى ق اھره( از آن گرفت ه ش ده اس ت‬
‫زيرا كاتب آن در پايان نسخه مىگويد كه آن را از روى نسخهاى به خط ج واليقى نوش ته اس ت‬
‫)يعن ى آن نس خه دوم‪ ،‬زي را چنانك ه در پ يش گذش ت در خ ود آن اش اره ب ه نس خه نخس تين ش ده‬
‫است(‪.‬‬
‫با اين بيان رواست كه بگوئيم راوي اين كتاب امام جواليقى است‪ ،‬ولى احم د زك ى ب ه آن اكتف ا‬
‫نكرده داليل ديگر ھم براى تأييد و تأكيد آن آورده‪ ،‬بدين تفصيل‪:‬‬
‫سلس له روايت ي ك ه در آغ از كت اب آم ده اس ت‪ ،‬در س ال ‪) 201‬يعن ى س ه س ال پ يش از وف ات‬
‫مؤلف( شروع شده و به سال ‪) 463‬ھمان سالى ك ه پس ر مس لمه اي ن كت اب را ب راى ش يخ اب ن‬
‫الصيرفي روايت مىكند‪ ،‬چنانكه در صدر كتاب بدان تصريح شده است( منتھى مىگردد‪.‬‬
‫و بنابر اين چاره نداريم از اينكه بگوئيم‪ :‬ابن ص يرفى كت اب را بع د از آن س ال ب ه آن شخص ى‬
‫كه از خود به عبارت »خبر داد ما را« حكايت مىكند‪ ،‬شنوانيده و روايت كرده است‪.‬‬
‫پس براى شناختن اين مجھول و اس تخراج ض مير )م تكلم‪ :‬م ا را( ب ر وجھ ى معق ول و مقب ول‪،‬‬
‫مىبايد به آخر كتاب باز گرديم و نقص‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ديگ ر را ك ه م تمم و مكم ل گفت ه ب اال اس ت و م ا را در اي ن ب اره ب ه يق ين و ي ا نزدي ك ب ه يق ين‬
‫م ىرس اند ببين يم و آن اي ن اس ت ك ه ج واليقى در أول كت اب م ىگوي د ك ه م ن آن را در قرائ ت‬
‫مردى كه بر پسر صيرفى خوانده )و نام آن مرد را در آنجا نبرده اس ت( ش نيدم‪ ،‬ول ى ج واليقى‬
‫پس از فراغ ت از استنس اخ كت اب خواس ته اس ت إھم الي را ك ه در أول كت اب از حي ث معرف ى‬
‫شخص خود و نام ب ردن از آن م رد قرائ ت كنن ده نم وده اس ت جب ران كن د‪ ،‬و از اين رو ب ه خ ط‬
‫خود در آخر نسخه دوم عبارتى را نوشته و ناق ل نس خه م ا‪ ،‬آن عب ارت را ب راى م ا نق ل ك رده‬
‫است‪ ،‬و عبارت مذكور بطري ق ج زم و تحقي ق ح اكى اس ت ك ه پس ر ج واليقى اي ن كت اب را از‬
‫أول تا آخر به قرائت شيخ اب و الفض ل محم د پس ر ناص ر پس ر محم د پس ر عل ى ش نيده و گ وش‬
‫داده و محم د پس ر حس ين إس كاف ني ز ب ا او گ وش م ىداده‪ ،‬و اي ن س ماع در مح رم س ال ‪494‬‬
‫ھجري بوده است‪.‬‬
‫و از أول سلسله سند كتاب دانستيم ك ه آن شخص ى ك ه كت اب مس تقيما ب ر او خوان ده ش ده‪ ،‬پس ر‬
‫صيرفى بوده است‪ ،‬و ھمين جاست كه به نقط ه گش ايش گ ره م ىرس يم‪ ،‬و س ال ‪ 494‬را مح ك‬
‫تحقيق و مفتاح بيان مىبينيم و مىگوئيم اگر رج ال اي ن س ند ھمگ ى در اي ن س ال زن ده‪ ،‬و پس ر‬
‫صيرفى از حيث عمر از ھمگى بزرگتر فرض شود‪ ،‬مطلوب ما حاصل و دليل ما روشن ش ده‬
‫و بيقين قاطع رسيده خواھيم بود‪.‬‬
‫ألف‪ :‬اما پسر صيرفى‪ :‬نام وى در صدر سلسله روات ما چنين آمده است‪:‬‬
‫»شيخ ابو الحسين مبارك پسر عبد الجبار پس ر احم د ص يرفى‪ ،‬و اي ن ش خص ھم انى اس ت ك ه‬
‫»ابن اثير« در كامل التواريخ از او نام برده و نسبش را چنين گفته است‪» :‬ابو الحسين مبارك‬
‫پسر عبد الجبار پسر صرد معروف به ابن الطيوري الخانوقى الصيرفي البغدادي« و‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫وفاتش را در سال ‪ 500‬ھجري دانسته است‪ [49] .‬صاحب شذرات الذھب في اخبار من ذھ ب‬
‫نيز وفاتش را ضمن وقايع سال ‪ 500‬ھجري ثبت كرده‪ ،‬و وى را چنين معرفى كرده است‪:‬‬
‫»أبو الحسن پسر طيورى مبارك پسر عبد الجبار پسر احمد پسر قاس م ص يرفى بغ دادى« و ب ر‬
‫آن افزوده كه وى در ماه ذى القعده سال پانصد در سال ‪ 89‬سالگى در گذشته است‪.‬‬
‫پس اگ ر ب ه سلس له روات ب از گ رديم‪ ،‬م ىبين يم‪ ،‬پس ر ص يرفى از پس ر مس لمه س ماع نم وده )‪-‬‬
‫ش نيده( اس ت‪ ،‬و بن ابر اي ن مي ان ت اريخ س ماع او‪ ،‬و ت اريخ وف اتش بتقري ب ھف ت س ال‪ ،‬و مي ان‬
‫تاريخى كه وى كتاب را با قرائت ابو الفضل و سماع إسكاف‪ ،‬به جواليقى شنوانيده است‪ ،‬يعنى‬
‫سال ‪ 494‬و تاريخ وفاتش بتقريب شش سال فاصله بوده است‪.‬‬
‫ب‪ :‬اما ج واليقي‪ :‬اي ن دانش مند والدت ش در س ال ‪ 466‬و وف اتش در در س ال ‪ 539‬ه روى داده‬
‫اس ت‪ ،‬و بن ابر اي ن س ن ج واليقى در آن ھنگ ام ك ه اي ن كت اب را ب ه قرائ ت اب و الفض ل ب ر اب ن‬
‫صيرفى سماع نموده‪ ،‬يعنى در سال ‪ 494‬سى سال بوده و اين خود سن تحص يلى كام ل اس ت‪،‬‬
‫بع الوه در آن دوره درخش ان بيش تر مردم ان ش يفته دان ش بودن د‪ ،‬و از گھ واره ت ا گ ور دان ش‬
‫مىطلبيدند‪.‬‬
‫ج واليقى ب ه اي ن كت اب دل بس ت و نخس تين ب ار در ت اريخى ك ه ناگفت ه گذش ته اس ت‪ ،‬آن را از‬
‫روى نسخهاى كه به خط محمد پسر فرات نوشته شده بود‪ ،‬نق ل ك رد‪ ،‬و س پس آن را از مش ايخ‬
‫خويش شنيد كه از على پسر صباح پسر فرات از پسر كلبى روايت كردند‪.‬‬
‫و از آن پس در سال ‪ ،529‬يعنى شش سال پيش از مرگش‪ ،‬از روى نسخه پيش ين خ ود نس خه‬
‫دومى از اين كتاب برداشت‪ .‬نتيجه آن كه عنايت و اھتمام جواليقى به اي ن كت اب از س ال ‪494‬‬
‫تا سال ‪ ،529‬يعنى نزديك‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [49‬مقدمه احمد زكى ‪ 27 -34‬لسان الميزان ‪ 9 /5‬الرسالة المستطرفة ‪69‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ 36‬سال طول كشيد‪.‬‬
‫ج‪ :‬اما محمد پسر ناصر‪ :‬اين دانشمند كه اين كتاب را با سماع جواليقى بر ابن صيرفى خوان ده‬
‫است در سال ‪ 476‬متول د ش ده و در س ال ‪ 550‬در گذش ته اس ت‪ ،‬و بن ابر اي ن در س ال ‪،494‬‬
‫يعنى در تاريخى كه جواليقى قرائت كتاب األصنام را بر پسر صيرفى به او نسبت مىدھد‪ ،‬در‬
‫حال حيات بوده است‪.‬‬
‫از اين تحقيق اين مطالب به ثبوت مىپيوندد‪:‬‬
‫نخست سلسله روايتي كه در صدر اين كتاب است‪ ،‬از سنه دويست و يك )‪ (201‬ھج ري آغ از‬
‫شده و تا سال ‪ 463‬و از آن پس تا سال ‪ 494‬ھجري مىكشد‪.‬‬
‫دوم اينكه امام جواليقى از اين كتاب دو نسخه بر گرفته است‪.‬‬
‫تاريخ نسخه أول تعيين ناشده مانده ولى تاريخ تحرير نسخه دوم سال ‪ 529‬بوده است‪.‬‬
‫س وم‪ ،‬نس خهاى ك ه در »كتابخان ه ق اھره« موج ود اس ت ب ا كم ال دق ت و عناي ت از نس خه دوم‬
‫جواليقى نقل شده است‪.‬‬
‫چھ ارم‪ ،‬ھم ين ام ام ج واليقى اس ت ك ه در مح رم س ال ‪ 494‬از ش خص خ ود حكاي ت ك رده و‬
‫مىگويد‪» :‬ما را شيخ ابو الحسين مبارك پسر عبد الجبار پسر احمد صيرفى خبر داد‪ ،‬در حالي‬
‫كه بر او خوانده مىشد‪ ،‬و من مىشنيدم‪ «.‬پنجم‪ ،‬خوانندهيى كه جواليقى در عب ارت ف وق ب ه او‬
‫اش اره م ىكن د‪ ،‬محم د پس ر ناص ر س المي اس ت‪ ،‬و قرائ ت او در حض ور محم د پس ر حس ين‬
‫إسكاف بوده است‪ ،‬و نتيجه آن كه‪:‬‬
‫مىتوانيم بينگاريم كه متن عربي كتاب حاضر مصدر به چنين جمل هي ى اس ت ك ه گذش تگان در‬
‫اين مقام نظاير آن را بكار مىبردند‪ ،‬يعن ى عب ارت »موھ وب پس ر احم د پس ر خض ر ج واليقى‬
‫گفت‪ :‬شيخ‬
 ‫اب و الحس ين ‪ ...‬ص يرفى ب ه قرائ ت يحي ى پس ر ناص ر )محم د پس ر ناص ر( س المي ك ه ب ر او‬
‫مىخواند و من ب ا حض ور محم د پس ر حس ين إس كاف گ وش م ىدادم‪ ،‬م ا را خب ر دادم‪[50] «.‬‬
‫سالھا خاورشناسان در گنجينهھاى اروپ ا و ش ھرھاى مش رق زم ين‪ ،‬م ىكوش يدند و م ىكاويدن د‬
‫ك ه ش ايد ب ر نس خه ك املى از اي ن كت اب دس ت يابن د‪ ،‬ام ا كوشش ھاى آنھ ا ب ه ج ايى نرس يد و‬
‫جستجوھاى ايشان بى نتيجه ماند‪ ،‬و چون از تحصيل و دست يافتن به اين كتاب ك ه مطلوبش ان‬
‫بود خسته و نوميد شدند به معجم البلدان تصنيف ياقوت حموى‪ ،‬و خزانة األدب تأليف شيخ عبد‬
‫القادر عمر بغدادى باز گشتند و آنچه را آن دو از رواي ات و اق وال ھش ام كلب ى در كت ب خ ويش‬
‫آورده بودند‪ ،‬فرا گرفتند‪.‬‬
‫شخصى كه اين تكليف را ب ه عھ ده گرف ت و گفتارھ اى كلب ى را ك ه در معج م البل دان و خزان ة‬
‫األدب پراكنده بود گرد آورد‪ ،‬خاورشناس شھير آلمانى »ولھاوزن« ]‪ [51‬بود كه راجع به ب ت‬
‫پرستى تازيان كتابي دامنهدار و قطور به زبان آلمانى نوشت و در آن مباحث زي ادى را ك ه ب ه‬
‫اي ن موض وع بس تگى داش ت ب ا تكي ه ب ر آنچ ه دانش مندان ب زرگ إس المي گ رد آورده بودن د‬
‫گنجاني د‪ ،‬و چ ون اي ن كت اب ارزن ده و ممت ع از چ اپ در آم د‪ ،‬طالب ان از ھ ر س و بش تافتند و‬
‫نسخهھاى چاپى آن را يكسره خريدند‪ .‬و سپس مؤلف اقدام بطبع مص حح و م نقح ديگ رى نم ود‬
‫و از نو با اصالحاتى چاپ كرد كه آن نيز مانند طبع أول رواجى بكمال يافت‪ .‬احمد زكى پاش ا‬
‫ترجم ه فرانس ه پ ارهي ى از فص ول كت اب م ذكور را ك ه دكت ر برونل ه ]‪ [52‬ترجم ه ك رده ب ود‬
‫مطالعه كرد و در آن به لغزشھا و‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [50‬مقدمه احمد زكى پاشا بر كتاب األصنام‪ ،‬صفحات ‪.34 -36‬‬

‫‪[51]Bronnle‬‬
‫‪[52]Wellhausen‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خطاھ ايى پ ى ب رد ك ه بيش تر ناش ى از اش تباھات وارد در طب ع كت اب معج م البل دان اس ت‪.‬‬
‫ولھاوزن بيشتر آنچه را كه ياقوت از كتاب األص نام در معج م البل دان آورده در ت أليف خ ود آن‬
‫را به آلمانى ترجمه و نقل كرده است‪.[53] .‬‬
‫»نولدكه« ]‪ [54‬خاورشناس ديگر آلماني‪ ،‬پ س از انتش ار تحقيق ات و تتبع ات »ولھ اوزن« ب از‬
‫ھمچن ان در آرزوى پي دا ك ردن كت اب األص نام ب ود و عاش قانه در جس تجوى اي ن گمش ده ت الش‬
‫مىكرد‪ ،‬و پ يش دوس تان و ش اگردان و فرزن دانش ھم ى گف ت‪» :‬نم ىخ واھم بمي رم ت ا ب ه چش م‬
‫كتاب األصنام را نبينم‪ «.‬نولدك ه شخص ا نتوانس ت اي ن كت اب مھ م را ب ه دس ت آورد‪ ،‬ام ا احم د‬
‫زكى به اين گمشده مطلوب برخورد و اين در ثمين را پيدا كرد‪.‬‬
‫در س ال ‪ 1912‬م يالدى كنگ رهي ى از خاورشناس ان جھ ان در »آت ن«‪ -‬پايتخ ت يون ان‪ -‬تش كيل‬
‫ياف ت ك ه احم د زك ى ني ز ب ه س مت رياس ت نماين دگان حكوم ت خ ديوى مص ر در آن ش ركت‬
‫جست‪ ،‬و فرصت را غنيمت شمرد و به اطالع اعض اى كنگ ره رس انيد ك ه كت اب األص نام اب ن‬
‫كلبى را به دست آورده است‪ ،‬و خطابه خود را به اي ن كت اب اختص اص داد و ض من آن گف ت‪:‬‬
‫»دوست ندارم كه كتاب األصنام انتشار يابد‪ ،‬زيرا استاد »نولدكه« گفته است نمىخواھد بميرد‬
‫مگر آنگاه كه اين‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [53‬بنگريد به‪:‬‬
‫‪. n .4‬ب ن ‪ P .51‬ب ن ‪. p .033 -133 ..J .WELLHAUSEN ,ischenHeidentums 3 eed‬ب ن‬
‫‪ )Mohd .AbdulMuidKhan ,IslamicCulture ,XXVIII )4591.‬ولھاوزن قسمت عمده آنچه را كه‬
‫ياقوت از كتاب األصنام در معجم البلدان آورده به آلمانى ترجمه كرده است‪ .‬نگاه كنيد به‪:‬‬
‫‪. S .643 /66‬ب ن ‪ 1939‬ب ن ‪ LS .Nyberg ,Aparma ,M .P .Nilson‬ب ن ‪ 1941‬ب ن ‪note 744‬‬
‫‪ .R .Klinke -Rosenberger ,tzenbuchdesIbnal -Kalbi ,Leipzig‬بن‪P .141‬‬
‫‪[54]Noldeke‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫كتاب را ببيند‪ ،‬و از آن بيم دارم كه وى به وعده وفا كند و جھان دانش را از ثمرات كوش ش و‬
‫كاوش علمي خود محروم سازد‪ ،‬از اينرو نولدكه را ميان دو امر مخير مىك نم‪ ،‬ي ا آنك ه م ن )‪-‬‬
‫احمد زكى( انتشار كتاب را تا دير زماني به ت أخير ان دازم و ي ا او در جس تجوى گمش ده علم ي‬
‫ديگرى بر آيد و شرطى را ك ه فرم وده اس ت موق وف ب ر حص ول آن مطل وب س ازد« و اس تاد‬
‫ھس ]‪ [55‬از دوستان مشترك آن دو پيام احم د زك ى را رس اند و نولدك ه ھ ر دو ام ر را وع ده‬
‫داد‪ ،‬يعنى ھ م ب ه ش رط أول ك ه وابس ته ب ه اي ن كت اب ب ود وف ا نكن د و ھ م تھ ى ك ردن خرق ه را‬
‫موكول به پيدا شدن كتاب ناياب ديگرى سازد‪.‬‬
‫و پ س از آن ك ه نولدك ه ش رط م ردن را موك ول ب ه پي دا ش دن كت اب ديگ رى مانن د س يره اب ن‬
‫إس حاق ي ا كت اب اإلكلي ل ت أليف ھم دانى ق رار داد‪ ،‬احم د زك ى ي ك ص ورت فت وگرافى كت اب‬
‫األصنام را براى نولدكه كه عاشق چشم براه كتاب األصنام بود فرستاد‪.‬‬
‫احم د زك ى ب ا اي ن مق دمات ب ه طب ع و نش ر كت اب األص نام پرداخ ت‪ ،‬و متن ى م نقح و مص حح‬
‫فراھم آورد و روشى را كه دانشمندان إسالم پ يش از او داش تند دنب ال ك رد و كلم ه ب ه كلم ه را‬
‫تحقيق و تتبع فرمود‪.‬‬
‫وى تحقيقات لغوى و بيانات تاريخى را كه پسر كلبى در كتابش آورده و چن دان بس تگى ھ م ب ه‬
‫اص ل موض وع أص نام نداش ته اس ت ب ا ح روف ريزت ر مي ان دو چنگ ال ][ نوش ته و ج اى داده‬
‫است‪ ،‬بىآنكه در حواشي به آن اشاره كند‪ ،‬ولى در آخر مقدمه خود اين موض وع را ت ذكر داده‬
‫است و از اين گذشته زياديھايى را كه در معجم البلدان‬
‫__________________________________________________‬
‫‪[55]LHess‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫يافت ه در م تن‪ ،‬مي ان دو كم ان ق رار داده اس ت‪ ،‬مگ ر زيادتيھ اى م أخوذ از بغ دادى ك ه نظ ر‬
‫خوانندگان را در حواشي ب دان جل ب ك رده اس ت‪ [56] .‬در اينج ا س خن پيرام ون حي ات و آث ار‬
‫ھشام كلبى پايان مىيابد و ترجمه فارسي كتاب األص نام ي ا تنك يس األص نام از نظ ر خوانن دگان‬
‫مىگذرد باشد كه مورد قبول واقع شود‪ .‬متن عربي در دنبال ترجمه فارسي براى مزي د اط الع‬
‫ارباب تحقيق طبع مىگردد‪.‬‬
‫نام مآخذ ھم كه در تحرير و تنظيم مقدمه مورد مراجعه و اس تفاده ق رار گرفت ه و در رأس آنھ ا‬
‫مقدمه احمد زكى مىباشد ذيل صفحات اين كتاب ثبت و ضبط گرديده است‪.‬‬
‫و السالم عل ى م ن اتب ع الھ دى تھ ران‪ -‬آذرم اه ‪ 1348‬ھج ري شمس ى س يد محم د رض ا جالل ي‬
‫نائينى‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [56‬مقدمه احمد زكى پاشا بر كتاب األصنام‪ ،‬صفحات ‪.36 -40‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫]ترجمه كتاب األصنام[‬

‫بسم ﷲ الرحمن الرحيم‬

‫خبر داد ما را ]‪ [1‬شيخ »ابو الحسين مبارك« پسر »عبد الجبار« پسر »احم د ص يرفى« ]‪[2‬‬
‫كه خبر بر او خوانده شد‪ ،‬و من گوش مىدادم‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫خبر داد ما را »ابو جعفر محمد« پسر »احمد« پسر »مسلمة« ]‪ [3‬در سال ‪ ،463‬گفت‪:‬‬
‫خبر داد ما را »ابو عبيد ﷲ محمد« پسر »عمران« پسر »موس ى مرزب انى«‪ ،‬بعن وان اج ازه‪،‬‬
‫گفت‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [1‬در اينجا ظاھرا اب و منص ور موھ وب‪ ،‬پس ر احم د ج واليقى‪ ،‬مش ھور ب ه ام ام ج واليقى‪ ،‬متول د أواخ ر س ال‬
‫‪ 465‬يا أوائل سال ‪ 466‬و در گذشته به سال ‪ 540‬ھجري‪ ،‬متكلم و سخنور است‪.‬‬
‫]‪ [2‬ابو الحسين‪ ،‬پس ر طي ورى مب ارك‪ ،‬پس ر عب د الجب ار پس ر احم د پس ر قاس م ص يرفى بغ دادى از مح دثين و‬
‫علماى سده پنجم‪ ،‬در گذشته در سن ‪ 89‬سالگى در سنه ‪ 500‬ھجري‪.‬‬
‫]‪ [3‬شھاب الدين ابو عبد ﷲ ياقوت حموى در گذشته به سال ‪ 626‬ھجري در كتاب معجم البلدان‪ ،‬اي ن ن ام را‪،‬‬
‫»ابن مسلم« ضبط كرده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫حديث كرد مرا »ابو بكر احمد« پسر »محمد« پسر »عبد ﷲ جوھرى«‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫حديث كرد ما را »ابو على حسن« پسر »عليل َع َنزى«‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫حديث كرد ما را »ابو الحسن على« پسر »صبّاح« پسر »فرات كاتب« ]‪ ،[4‬گفت‪:‬‬
‫خواندم بر »ھشام« پسر »محمد كلبى« در سال ‪ ،201‬گفت‪:‬‬
‫ح ديث ك رد م ا را پ درم‪ -‬و غي ر او ]از راوي ان[‪ -‬و م ن ح ديث ھم ه آن ان را ثب ت ك ردم‪ -‬ك ه‬
‫»إس ماعيل« پس ر »اب راھيم« )‪ -‬ص لى ﷲ عليھم ا‪ (-‬چ ون در »مك ة« س اكن ش د‪ ،‬و فرزن دان‬
‫بسيارى براى او در مكة زاييده شد تا آن اندازه كه مك ة را پ ر كردن د‪ ،‬و »عم اليق« را ك ه در‬
‫آنجا ساكن بودند‪ ،‬بيرون راندند‪» ،‬مكة« تنگ شد بر ايش ان و مي ان آن ان جنگھ ا و دش منيھا در‬
‫گرفت و برخى از ايشان برخى ديگر را بيرون كردند )پ س آن دس تهاى ك ه بي رون ران ده ش د(‬
‫در بالد در پى امر معاش بپراكندند‪.‬‬
‫و چيزى كه باعث شد آنان از دين »ابراھيم« به پرس تش بت ان و س نگھا پردازن د‪ ،‬اي ن ب ود ك ه‬
‫ك وچ نم ىك رد از مك ة ھ يچ ك وچ كنن دهاى مگ ر اينك ه س نگى از س نگھاى »ح رم« را ب ا خ ود‬
‫مىبرد‪ -‬از لحاظ بزرگداش ت »ح رم« و دلبس تگى ب ه »مك ة«‪ .‬پ س ھ ر ج ا وارد م ىش دند‪ ،‬آن‬
‫س نگ را م ىنھادن د و دور آن ب ه ط واف م ىپرداختن د‪ ،‬ھمچن ان ك ه دور »كعب ه« ط واف‬
‫مىكردند‪ ،‬براى تيمن و تب رك ب ه »كعب ه« و دلبس تگى و دوس تى ب ه »ح رم«‪ .‬و در ع ين ح ال‬
‫ھنوز »كعبه« و »مكة« را بزرگ مىشمردند‪ ،‬و بن ا ب ر ع ادت م وروثى ك ه از »اب راھيم« و‬
‫»إسماعيل« )‪ -‬عليھما السالم‪ (-‬به ايشان رسيده‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [4‬ابو الحسن على پسر صباح پسر فرات كات ب يك ى از اف راد خان دان مش ھور ف رات م ىباش د‪ ،‬و او غي ر از‬
‫وزير شھير ابو الحسن محمد پسر فرات‪ ،‬و غير از محمد پس ر عب اس پس ر ف رات اس ت ك ه ذك رش در ص فحه‬
‫‪ 64‬متن عربي اين كتاب آمده‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بود‪ ،‬حج و عمره بجا مىآوردند‪ [5] .‬سپس رفته رفته اين عمل آنان را به پرستش آنچه دوست‬
‫داشتند )و مىپسنديدند( كشانيد و فراموش كردند آنچه را كه بر آن بودن د‪ ،‬و دي ن »اب راھيم« و‬
‫»إسماعيل« را دگرگون ساختند‪ .‬و بتان را پرستيدند و بازگشتند به آنچه امتھاى پيش از ايشان‬
‫بر آن بودند‪.‬‬
‫و بتھايى را كه قوم »نوح« )‪ -‬عليه السالم‪ (-‬آنھا را مىپرستيدند و بنابر يادگارھائى ك ه دھ ان‬
‫به دھان از قوم نوح به آنان رسيده بود )از آن آگاھى داشتند( از زير خاك بر آوردند‪.‬‬
‫و با وجود اين در ميان ايش ان بقاي ائى از )رس وم( دوره »اب راھيم« و »إس ماعيل« ب اقى مان ده‬
‫بود كه از آن پيروى مىكردند‪ ،‬از قبيل‪:‬‬
‫تعظ يم و ط واف »كعب ه« و ح ج و عم ره و وق وف ب ر »عرف ه«‪ ،‬و »مزدلف ه«‪ ،‬و قرب اني‬
‫شتران‪ ،‬و إھالل ]به ھنگام[ حج و عمره‪ -‬با افزودن چيزھايى در آن كه از آن نبود‪.‬‬
‫چنانكه قبيله »نزار« ھنگام »تلبيه« مىگفت‪:‬‬
‫»لبيك اللھم لبيك! لبيك! ال شريك لك‪ ،‬اال شريك ھو لك تملك ه و م ا مل ك!« و خ دا را در ض من‬
‫»تلبيه«‪ ،‬يگانه مىشمردند‪ ،‬ول ى ش ريك م ىكردن د ب ا او خ دايان خ ود را‪ ،‬و خ دايان خ ويش را‬
‫ملك خداى )يگانه( قرار مىدادند‪.‬‬
‫خداى )‪ -‬عز و جل‪ (-‬به پيامبرش )‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪(-‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [5‬بغدادى و آلوسى اين روايت را چنين ثبت كردهاند‪» :‬على ارث أبيھم إسماعيل من تعظيم الكعب ة و الح ج و‬
‫األعمار« و ترجمه آن‪ ،‬اين است‪» :‬بن ابر ارث ى ك ه در بزرگداش ت كعب ه و ح ج و عم ره از پدرش ان إس ماعيل‬
‫برده بودند‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫مىفرمايد‪:‬‬
‫ون ‪ [6] 106 :12‬يعنى‪ :‬حق يگ انگى معرف ت م را )در‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َو ما ي ُْؤمِنُ أكث ُر ُھ ْم ِبا ِ إِال َو ُھ ْم ُمش ِرك َ‬
‫توحيد( بجاى نياوردند مگر آنكه از )ميان( آفريدهھاى من‪ ،‬با من شريك قرار دادند‪.‬‬
‫ك« به اين صورت بود كه چون بعنوان ح ج بي رون م ىرفتن د‪ ،‬دو غ الم س ياه را‬ ‫تلبيه قبيله »ع ّ‬
‫از غالمانشان جلو مىانداختند‪ ،‬و آن دو پيشاپيش سواران ايشان بودند‪ ،‬و مىگفتند‪:‬‬
‫نحن غرابا عك! بعد از آن )افراد قبيله عك( مىگفتند‪:‬‬
‫ك إليك عانية‪ ،‬عبادك اليمانية‪ ،‬كيما نحج الثانية! ]‪.[7‬‬ ‫ع ّ‬
‫و قبيل ه »ربيع ه« ھنگ امى ك ه ح ج م ىگ زارد‪ ،‬و مناس ك را ب ه ج ا م ىآورد‪ ،‬و در »مواق ف«‬
‫ايست مىكرد‪ ،‬در كوچ نخستين مىكوچيد و تا آخر ايام »تشريق« أقامت نمىكرد‪.‬‬
‫]بنيان گذار بت پرستى در مكة[‬
‫پس أولين كسى كه دين »إسماعيل«‪ -‬عليه السالم‪ -‬را دگرگون ساخت‪ ،‬و بتان را بپ ا داش ت‪ ،‬و‬
‫»سائبة«‪ ،‬و »وصيله«‪ ،‬و »بحيره«‪ ،‬و »حاميه« را رسم كرد‪» ،‬عمرو« پسر »ربيعه« بود‪،‬‬
‫و او »لح ىّ « پس ر »حارث ة« پس ر »عم رو« پس ر »ع امر ازدى« اس ت ك ه ني اى قبيل ه‬
‫»خزاعة« بوده است‪.‬‬
‫و مادر »عمرو« پسر »لحى«‪» ،‬فھيره« دختر »عمرو« پسر‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [6‬قرآن كريم‪.106 /12 ،‬‬
‫]‪ [7‬معنى عبارت عربي باال اين است‪ :‬قبيله »عك« به س وى ت و ب ا رن ج )روى آوردهان د(‪ ،‬آن ان بن دگان يمن ى‬
‫تواند‪ ،‬تا دوباره حج بگزاريم‪.‬‬
‫زاغ ان ع رب‪ ،‬س ياه پوستانش ان م ىباش ند ك ه در رن گ ب ه زاغ ان تش بيه ش دهان د‪ .‬و س ياھى ب ه ھم ه آن ان از‬
‫مادرش ان رس يده اس ت‪ .‬زاغ ان مش ھور ع رب در جاھلي ت و إس الم اينانن د‪ :‬عنت رة‪ ،‬و اب و عمي ر‪ ،‬و س ليك‪ ،‬و‬
‫خفاف‪ ،‬و ھشام پس ر عقب ه‪ ،‬و عب د ﷲ پس ر خ ازم‪ ،‬و عمي ر پس ر اب ى عمي ر‪ ،‬و ھم ام‪ ،‬و منتش ر پس ر وھ ب‪ ،‬و‬
‫مطر پسر اوفى‪ ،‬و تأبط شرا‪ ،‬و شنفرى‪ ،‬و حاجز‪.‬‬
‫ترجمه عبارت »نحن غرابا عك« اين است‪» :‬ما دو غراب قبيله عك ھستيم‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫»حارث« است‪ .‬بعضى گفتند‪) :‬مادر وى( »قمعه« دختر »مضاض جرھمى« است‪.‬‬
‫و »حارث« ھمان است كه توليت امور »كعبه« را بر عھده داشت‪.‬‬
‫پس چون »عمرو« پسر »لحى« به حد بلوغ رسيد با »حارث« در ام ر تولي ت خان ه ب ه ن زاع‬
‫برخاست‪ ،‬و با كمك »بنى إسماعيل« با قبيله »جرھم« جنگيد و بر ايشان پيروز شد و آن ان را‬
‫از كعبه راند و از نواحي مكة دور ساخت و پرده دارى خانه را بعد از آنان به دست گرفت‪.‬‬
‫آنگاه »عمرو« پسر »لحى« به بيم ارى س ختى دچ ار ش د‪ ،‬و ب ه او گفتن د ك ه در »بلق اء ش ام«‬
‫چشمه آب گرمى است كه اگر به آنجا روى )و در آن آب شستشو كنى( بھبود خواھى يافت‪.‬‬
‫پس به آنجا رفت و در آن چشمه حمام گرفت و بھبود يافت‪.‬‬
‫)در آنجا( اھالى »بلقاء« را ديد كه بتانى مىپرستند‪ ،‬پرسيد اينھا چيستند؟‬
‫گفتند‪ :‬به شفاعت آنھا طلب باران مىكنيم‪ ،‬و با توسل به آنان بر دشمن چيره م ىش ويم‪ .‬از آنھ ا‬
‫درخواست كه به او نيز بتھايى چند ببخشند‪ ،‬و بخش ودند‪ .‬و آن بتھ ا را وى ب ا خ ود ب ه »مك ة«‬
‫آورد‪ ،‬و در پيرامون »كعبه« نصب كرد‪.‬‬
‫]قصه إساف و نائله[‬
‫»ابو منذر ھشام«‪ ،‬پسر »محمد« گويد‪:‬‬
‫حديث كرد »كلبى« از »ابو صالح«‪ ،‬از پسر »عباس« كه »إساف« و »نائل ه« ]م رد و زن ى‬
‫بودند[ )مردى از قبيله »جرھم« كه به او »إساف« پس ر »يعل ى« م ىگفتن د‪ ،‬و »نائل ه« دخت ر‬
‫»زيد« از »جرھم«(‪.‬‬
‫»إساف« در سرزمين »يمن« به »نائله« عشق مىورزيد‪ ،‬پس به »مكة« ب راى گ زاردن ح ج‬
‫روى آوردند‪ ،‬و »إساف« و »نائله« درون‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خانه رفتند و غفلتي از مردم و خلوتي در »كعبه« يافتند‪ ،‬پس درون خانه »إساف« با »نائله«‬
‫فسق ورزيد پس آن دو مسخ شدند‪.‬‬
‫مردمان صبحگاه آن دو را مسخ ش ده يافتن د ]پ س آن دو را از خان ه ب در آوردن د[ و آنھ ا را در‬
‫جايى كه پرستشگاه آنان شد نھادند‪ ،‬و »خزاعة« و قريش و ھر كه بع دھا از عربھ ا ح ج خان ه‬
‫مىگزارد آندو را به پرستش گرفتند‪.‬‬
‫]بتھاى قبايل عرب[‬
‫] »سواع«[‬
‫نخستين كس )از أوالد »إسماعيل« و غير آنھا از مردم( كه پرس تش اي ن أص نام ك رد‪) ،‬و آنھ ا‬
‫را‪ ،‬بن ابر يادگ ارى ك ه از آن ان ھنگ ام مفارق ت از دي ن إس ماعيل در خ اطر داش ت نامگ ذارى‬
‫نمود( »ھذيل« پسر »مدركه« بود‪.‬‬
‫اينان »سواع« را به خدايى گرفتند و در »رھاط« از سرزمين »ينبع« كه خود ديھى اس ت از‬
‫ديهھاى مدينه )آنرا( جاى دادند‪.‬‬
‫و پردهداران »سواع«‪» ،‬بنو لحيان« بودند‪ .‬و من در اشعار قبيله »ھ ذيل« ب راى س واع ن ام و‬
‫نشانى نيافتم‪ ،‬مگر شعر مردى از مردم »يمن«‪.‬‬
‫] »و ّد«[‬
‫و قبيله »كلب« در »دومة الجندل«‪» ،‬و ّد« را به خدايى گرفتند‪.‬‬
‫] »يغوث«[‬
‫و قوم »مذحج« و اھل »جرش«‪» ،‬يغوث« را به خدايى برگرفتند‪.‬‬
‫و شاعر ايشان گفت‪:‬‬
‫لھو النساء‪ ،‬و ان الدين قد عزما ]‪[8‬‬ ‫حياك ود! فانا ال يحل لنا‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [8‬ترجمه بيت باال اين است‪:‬‬
‫»درود بر تو باد )محبوبه من(‪ ،‬زيرا براى ما بازى با زنان روا نيست‪ ،‬و دين چنين امر كرده است‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و ديگرى گفت‪:‬‬
‫فناجزناھم قبل الصباح ]‪[9‬‬ ‫و ساربنا يغوث الى مراد‬
‫] »يعوق«[‬
‫قبيله »خيوان«‪» ،‬يعوق« را ب ه خ دايى گرف ت‪ .‬و در دھك دهاى ب ه ن ام »خي وان« ك ه از س وى‬
‫مكة دو شب به »صنعاء« راه دارد‪ ،‬جاى داد‪.‬‬
‫و نشنيدم كه »ھمدان« و نه غير »ھمدان« از ساير »عرب« به نام »يعوق« نامگذارى ك رده‬
‫باشد‪ ،‬و نيز نه از »ھمدان« و نه از غير »ھمدان« درباره »يعوق« شعرى به گوشم نخ ورده‬
‫است‪ .‬و مىپندارم موجب اين بوده اس ت ك ه اين ان در نزدي ك »ص نعاء« ب ودهان د‪ .‬و ب ا )قبيل ه(‬
‫»حمير« آميزش داشتند‪ ،‬و از اينرو با قوم »حمي ر« در دوره يھ ودي گ رى »ذو ن واس« دي ن‬
‫»يھودي« گرفتند‪.‬‬
‫] »نسر«[‬
‫و قبيل ه »حمي ر«‪» ،‬نس ر« را ب ه خ دايى گرف ت‪ .‬و در زمين ى ك ه »بلخ ع« نامي ده م ىش د‪ ،‬ب ه‬
‫عبادتش پرداختند‪ .‬و نشنيدهام كه »حمير« ھيچكس را به نام او خوانده باشد و ]نيز[ نش نيدم ك ه‬
‫در اشعار شعراى »حمير«‪ ،‬و نه شاعرى از ديگر شعراى تازى يادى از او شده باشد‪.‬‬
‫و مىپندارم كه عل تش بازگش ت »حمي ر« اس ت از پرس تش »أص نام« ب ه يھ ودي گ رى ك ه در‬
‫دوران »تبع« روى داده است‪[10] .‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [9‬ترجمه اين بيت بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»ما را يغوث به سوى )قبيله( مراد برد پس پيش از صبح با آنان جنگيديم‪«.‬‬
‫]‪ [10‬ياقوت حموى از پيش خود در اينجا اين عبارت را افزوده است‪» :‬مىگويم‪:‬‬
‫اخطل‪ ،‬نسر را ياد كرده و چنين سروده است‪:‬‬
‫على قنة العزى و بالنسر عند ما‬ ‫اما و دماء مائرات تخالھا‬
‫ابيل االبيلين‪ ،‬المسيح ابن مريما‬ ‫و ما سبح الرھبان في كل بيعة‬
‫ھز بالكف صمما!«‬ ‫حاما إذا ما ّ‬ ‫لقد ذاق منا عامر يوم لعلع‬
‫ترجمه سه بيت مذكور اين است‪:‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و نيز براى »حمير« بتخانهاى بود در »صنعاء« ك ه »رئ ام« ن ام ب رده م ىش د‪ ،‬آن را ب زرگ‬
‫مىداشتند‪ ،‬و در پيشاپيش آن قرباني مىكردند‪ ،‬و مىگفتند كه از درون آن با ايشان گف ت و گ و‬
‫مىشود‪ [11] .‬چون »تبع« از سفرى كه ب ه »ع راق« رف ت بازگش ت‪ ،‬دو »حب ر« ك ه ب ا وى‬
‫از مدينه ھمسفر شده بودند با او آمدند‪ ،‬و او را به ويران ساختن »رئام« فرم ان دادن د‪ .‬وى ب ه‬
‫آن دو گفت‪ :‬اين شما و اين خانه‪ ،‬پس آن را كوبيدند‪ ،‬و تبع و اھل يمن يكسره يھودي شدند‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ »ھان سوگند به خونھاى ريخته شده كه بر قله عزى و نسر مىپندارى خون سياوشان است‪.‬‬
‫»و سوگند به آنچه راھبان در ھر كليسا پارساى پارسايان‪ ،‬مس يح پس ر م ريم را تنزي ه و تس بيح م ىگوين د ك ه‪،‬‬
‫»عامر چشيده اس ت از دس ت م ا روز لعل ع ض رب شمش يرى را ك ه چ ون در دس ت ب ه حرك ت آي د‪ ،‬اس تخوان‬
‫دشمن را از ھم ببرد‪ «.‬اين أبيات از آن عمرو پسر عبد الجن است كه از فارسان دوره جاھلى بوده است‪.‬‬
‫]‪ [11‬جاحظ در اين باره چنين مىگويد‪:‬‬
‫در پارهاى از روايات گفته شده است كه در زمان جاھلى از ش كم بت ان ھمھم هاى م ىش نيدند و خال د پس ر ولي د‬
‫ھنگامى كه عزى را خراب كرد شراره آتش او را فرا گرفت چنانك ه بيش تر ران او س وخت ت ا آنك ه پي امبر او‬
‫را تعويذ فرمود )يعنى‪ :‬او را به پناه خدا سپرد( و اين فتنهاى است كه خداى تعالى ھيچگاه عوام از اع راب را‬
‫بدان امتح ان نفرم وده اس ت و تردي د ن دارم ك ه آن حيل هاى از حيل هھ اى پ ردهداران ب وده اس ت ك ه ب راى كس ب‬
‫روزى بكار مىبردهاند و اگر شنيدى يا ديدى پ ارهاى از آنچ ه را ك ه ھن دوان در پرستش گاھھاى ايش ان از اي ن‬
‫افسونگرى بكار مىبرند خواھى دانست ك ه خ داى تع الى من ت گذاش ته اس ت ب ر مردم ان ن ادان ب ه علم اى عل م‬
‫كالم كه در ميان ايشان نشو و نما كردهاند ‪...‬‬
‫و تازيان بيابانى و ھمانند ايش ان از ديگ ر مردم ان پ روا ندارن د از ايم ان ب ه »ھ اتف« بلك ه از كس اني ك ه اي ن‬
‫گونه خرافات را رد مىكنند‪ ،‬به شگفت مىآيند و از اين قبي ل اس ت داس تان اعش ى پس ر ‪ ...‬پس ر زراره اس دى‬
‫كه گفت‪» :‬ھاتفى« را شنيدم كه مىگويد‪:‬‬
‫و ذو الباع و المجد الرفيع و ذو القدر‬ ‫لقد ھلك الفياض‪ ،‬غيث بنى فھر‬
‫)يعن ى‪ :‬بتحقي ق ك ه آن رادم رد س خاوتمند‪ ،‬ك ه بمنزل ه ب اران ب راى بن ى فھ ر ب ود‪ ،‬آن ف راخ ب ال بلن د مرتب ه و‬
‫ارزنده مرد و االقدر ھالك شد و بمرد‪ (.‬گفت‪ :‬من در پاسخش گفتم‪:‬‬
‫من المرء تنعاه لنا من بنى فھر؟‬ ‫اال ايھا الناعي‪ ،‬أخا الجود و الندى!‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و از اين جھت است كه نشنيدهام در ھيچيك از اشعار آنان يادى از »رئام«‪ ،‬و ني ز از »نس ر«‬
‫شده باشد‪ ،‬و نه ھم به نام آن دو نامگذارى كرده باشند‪.‬‬
‫و ]ناگفته نماند كه[ عرب از اشعار شعراى خويش جز آنچه ان دكى پ يش از إس الم س روده ش ده‬
‫است‪ ،‬حفظ نكرده و نگاه نداشته است‪.‬‬
‫ابو منذر ھشام گويد‪ :‬درباره »رئام« بتنھايى شعرى نشنيدهام‪ ،‬ولى درباره ديگران شنيدهام‪.‬‬
‫اين است أصنام پنجگانهاى كه قوم نوح مىپرستيدند‪ ،‬و خداى )‪ -‬عز و جل‪ (-‬در كت اب خ ويش‬
‫كه بر پيامبر )‪ -‬عليه السالم‪ (-‬نازل فرموده‪ ،‬از آنھا ياد كرده است‪:‬‬
‫ص ْونِي َو ا َّت َبعُوا من لَ ْم َي ِز ْدهُ مالُ ُه َو َولَ ُدهُ إِ َّال َخسارا‪َ .‬و َم َكرُوا َمكرا ك َّب ارا‪َ .‬و‬
‫ً‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫قال ُنو ٌح َربِّ إِ َّن ُھ ْم َع َ‬
‫ُوق َو َنسْ راً َو َق ْد أَ َ‬
‫ضلُّوا َكثِي راً َو‬ ‫قالُوا ال َت َذرُنَّ آلِ َھ َت ُك ْم َو ال َت َذرُنَّ َو ًّدا َو ال سُواعا ً َو ال َي ُغ َ‬
‫وث َو َيع َ‬
‫الال ‪.[12] 24 -21 :71‬‬ ‫ض ً‬ ‫ِين إِ َّال َ‬‫الظالِم َ‬‫ال َتز ِد َّ‬
‫ِ‬
‫»پس چون »عمرو« پسر »لحى« آنچه گفت يم بك رد‪ ،‬ع رب بپرس تش بت ان پرداخ ت و بت ان را‬
‫سرپا ساخت‪.‬‬
‫] »منات«[‬
‫و قديمترين بتى را كه عرب پرستيد‪» ،‬منات« بود‪ .‬و عرب به نام وى »عبد من ات«‪ ،‬و »زي د‬
‫منات« نامگذارى كرد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ )يعنى‪ :‬ھان‪ ،‬اى كسى كه خبر مرگ رادم ردى بخش نده را م ىدھ ى! كيس ت آن م رد منس وب ب ه دودم ان‬
‫فھر كه ما را از مرگش خبر مىدھى؟( پس گفت‪:‬‬
‫و ذا الحسب القدموس و المنصب القصر!‬ ‫نعيت ابن جدعان بن عمرو أخا الندى‬
‫جود و بخشش خورده و داراى حسبي ديرينه و منسبى بى مانند مىباشد‪ (.‬و اي ن در بس ى گش اده اس ت )يعن ى‪:‬‬
‫مطلب در اين باب زياد است(‪ .‬بنگريد به كتاب الحيوان‪ ،‬جلد ششم‪ ،‬صفحه ‪.61‬‬
‫]‪ [12‬قرآن كريم‪.21 -24 /71 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و »منات« در كنار دريا از ناحيه »مشلّل« در »قديد« ميان »مدينه« و »مكة« نصب شد‪.‬‬
‫و عرب جملگى به بزرگداشتش مىپرداختند‪ ،‬و در پيرامونش قرباني مىكردند‪.‬‬
‫و »أوس« و »خ زرج«‪ ،‬و ھ ر آنك ه در »مدين ه«‪ ،‬و »مك ة« و ي ا ح والى آن من زل داش ت‬
‫»منات« را تعظيم مىكردند‪ ،‬و به نام او قرباني مىنمودند‪ ،‬و به او ھديه مىدادند‪.‬‬
‫و فرزندان »مع ّد« بر باقيمانده دين »إسماعيل« )‪ -‬عليه السالم‪ (-‬بجا ماندند‪.‬‬
‫و »ربيعه«‪ ،‬و »مضر« نيز بر باقيمانده دين وى ھمچنان بماندند‪.‬‬
‫و ھيچكس در بزرگداشت »منات« از »أوس«‪ ،‬و »خزرج« بيش نبود‪.‬‬
‫ابو منذر ھشام پسر محمد گويد‪:‬‬
‫ما را مردى از قريش از »ابى عبيده« پسر »عبد ﷲ« پسر »ابى عبيده« پس ر »عم ار« پس ر‬
‫»ياسر« )كه به تاريخ »أوس« و »خزرج« از ھمه مردمان آگاھتر بود( ح ديث ك رد و گف ت‪:‬‬
‫»أوس« و »خزرج« و كساني كه پيرو آنان بودند از اع راب »يث رب« و غي ر »يث رب« ح ج‬
‫مىگزاردند و در ھمه مواقف با ديگر مردمان وقوف مىكردن د‪ ،‬و س ر نم ىتراش يدند‪ ،‬و چ ون‬
‫م ىكوچيدن د ب ه زي ارت »من ات« م ىش تافتند‪ ،‬و پ يش او س ر م ىتراش يدند‪ ،‬و ن زدش أقام ت‬
‫م ىكردن د‪ ،‬و حجش ان را ج ز ب دين گون ه تم ام نم ىپنداش تند و بمناس بت ھم ين بزرگداش ت‬
‫»أوس«‪ ،‬و »خ زرج« اس ت ك ه »عب د الع زى« پس ر »وديع ة مزن ى« ي ا ديگ رى از ع رب‬
‫مىگويد‪:‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بمناة عند محل آل الخزرج ]‪[13‬‬ ‫انى حلفت يمين صدق برة‬
‫و تازيان ھمگى در زمان جاھلى ھمه »أوس« و »خزرج« را خزرج مىناميدند‪ ،‬به اي ن دلي ل‬
‫است كه شاعر گفت‪» :‬عند محل آل الخزرج«‪.‬‬
‫و ھمين »منات« است كه خداى )‪ -‬عز و جل‪ (-‬از او ياد كرده و فرموده است‪:‬‬
‫الثالِ َث َة ْاأل ُ ْخرى« ‪ ،[14] 20 :53‬و »منات« از آن »ھذيل« و »خزاعة« بود‪.‬‬
‫» َو َمنا َة َّ‬
‫و »قريش« و عرب ھمگى او را بزرگ مىشمردند‪ ،‬و اين بزرگداشت ھمچنان ببود ت ا پي امبر‬
‫)‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪ (-‬در س ال ھش تم ھج رت‪ ،‬ھم ان س الى ك ه خ داى تع الى »مك ة« را‬
‫ب رايش گش ود‪ ،‬از »مدين ه« بي رون رف ت و چ ون چھ ار ي ا پ نج ش ب راه پيم ود »عل ى« را ب ه‬
‫س وى او )‪ -‬من ات( گس يل داش ت ت ا نگونس ارش س اخت و آنچ ه ب ه »من ات« تعل ق داش ت‪،‬‬
‫برگرفت و نزد پيامبر )‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪ (-‬آورد‪.‬‬
‫از جمل ه آنچ ه »عل ى« ب ه دس ت آورده ب ود‪ ،‬دو شمش ير ب ود ك ه »ح ارث« پس ر »اب ى ش مر‬
‫غسانى« پادشاه »غسان« آن دو را ب ه »من ات« پيش كش ك رده ب ود يك ى از آن دو »مخ ّذم« و‬
‫ديگر »رسوب« ناميده مىشد‪.‬‬
‫و ھمين دو شمشير »حارث« است كه »علقمه« در شعرش ياد كرده و گفته است‪:‬‬
‫عقيال سيوف مخذم و رسوب ]‪[15‬‬ ‫مظاھر سربالى حديد عليھما‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [13‬ترجمه اين بيت‪ ،‬بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»من به منات سوگند ياد كردم‪ ،‬سوگندى راست و استوار در مسكن و مأوى خاندان خزرج‪«.‬‬
‫]‪ [14‬قرآن كريم‪.20 /53 ،‬‬
‫]‪ [15‬ترجمه بيت باال چنين است‪:‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫پيامبر )‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪ (-‬آن ھر دو را به »على« )‪ -‬رض ى ﷲ عن ه‪ (-‬بخش ود‪ .‬گوين د‬
‫كه يكى از آن دو ھمان »ذو الفقار« شمشير »على« است‪.‬‬
‫و بعض ى گوين د ك ه »عل ى« آن دو شمش ير را در »فل س« ك ه بت ى از قبيل ه »ط ى« اس ت‪،‬‬
‫ھنگامى كه پيامبر )‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪ (-‬او را جھت ويران كردن آن فرستاده بود‪ ،‬بيافت‪.‬‬
‫] »الت«[‬
‫س پس »الت« را ب ه پرس تش گرفتن د‪ .‬و »الت« در »ط ائف« ب ود‪ ،‬و ت ازهت ر از »من ات«‬
‫]‪ .[16‬و »الت« پارچه سنگ چھار گوشى بود كه تنى از »يھ ود« ن زد آن س ويق )‪ -‬س بوس(‬
‫مىكوبيد‪.‬‬
‫ّ‬
‫و پردهداران الت از قبيله ثقيف »بنو عتاب« پسر »مالك« بودند‪ .‬و بنائى بر آن س نگ س اخته‬
‫بودند‪ .‬و قريش و ھمه عرب »الت« را بزرگ مىداشتند‪ .‬و ب ه ن ام او »زي د ال الت«‪ ،‬و »ت يم‬
‫الالت« نام مىگذاشتند‪.‬‬
‫و آن را در محل مناره دست چپ مسجد امروزى »طائف« نھاده بودند‪ .‬و اين ھمان بت اس ت‬
‫ك ه خ داى در »ق رآن« ي اد ك رده و فرم وده اس ت‪ :‬أَ َف َرأَ ْي ُت ُم ال َّال َ‬
‫ت َو ْال ُع َّزى‪ [17] 19 :53 .‬و‬
‫»عمرو« پسر »جعيد« درباره او مىگويد‪:‬‬
‫تبرأ من الت و كان يدينھا ]‪[18‬‬ ‫فانى و تركي وصل كأس لكالذي‬
‫و »متلمس« در قصيدهاى كه در ھجاى »عمرو« پسر »منذر«‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ »پوش نده دو پي راھن آھن ين )زره( ك ه ب ر آنھ ا دو شمش ير ج وھردار يك ى مخ ذم‪ ،‬و ديگ ر رس وب بس ته‬
‫است‪«.‬‬
‫]‪ [16‬يعنى‪» :‬الت« را مدتى بعد از »منات« به پرستش گرفتند‪.‬‬
‫]‪ [17‬قرآن كريم‪.19 /53 ،‬‬
‫]‪ [18‬ترجمه اين بيت بر اين تقريب است‪) :‬مثل( من و ترك وصال كأس مانند مثل آن كس ى اس ت ك ه از الت‬
‫تبرى جست با اينكه او را مىپرستيد‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫سروده است‪ ،‬از »الت« ياد مىكند‪ ،‬و مىگويد‪:‬‬
‫و الالت و األنصاب ال تئل! ]‪[19‬‬ ‫اطردتنى حذر الھجاء‪ ،‬و ال‬
‫»الت« ھمچنان ببود تا قبيله »ثقيف«‪ ،‬إسالم آورد‪ ،‬آن ھنگ ام ب ود ك ه پي امبر خ داى )‪ -‬ص لى‬
‫ﷲ علي ه و س لم‪» (-‬مغي ره« پس ر »ش عبه« را گس يل داش ت ت ا آن را وي ران ك رد‪ ،‬و ب ه آت ش‬
‫بسوزانيد‪.‬‬
‫و در اين باره »شداد« پسر »عارض جشمى« در آن وقت كه »الت« ويران ش د و بس وخت‪،‬‬
‫قبيله »ثقيف« را از باز گشت به پرستش او‪ ،‬و خشم آنان برايش نھى مىكند و مىگويد‪:‬‬
‫و كيف نصركم من ليس ينتصر؟‬ ‫ال تنصروا الالت ان ﷲ مھلكھا‬
‫و لم تقاتل لدى أحجارھا‪ ،‬ھدر‬ ‫ان التي حرقت بالنار فاشتعلت‬
‫يظعن‪ ،‬و ليس بھا من أھلھا بشر ]‪[20‬‬ ‫ان الرسول متى ينزل بساحتكم‬
‫و »أوس« پسر »حجر« به »الت« سوگند ياد كرده‪ ،‬و گفته است‪:‬‬
‫و با ّ ‪ ،‬ان ﷲ منھن اكبر! ]‪[21‬‬ ‫و بالالت و العزى و من دان دينھا‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [19‬ترجمه بيت باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»مرا از بيم ھجاى من برون راندى‪ ،‬نه‪ ،‬سوگند به الت و ديگر بتان كه نجات نمىيابى‪«.‬‬
‫]‪ [20‬ترجمه أبيات مذكور در باال اين است‪:‬‬
‫»الت را يارى نكنيد زيرا كه خدا ھالك كننده اوست‪ ،‬و چگونه كسى را كه به خود يارى نتواند كرد‪ ،‬يارى مىكنيد؟‬
‫»ھمانا بتى كه با آت ش س وخته و مش تعل ش ده اس ت‪ ،‬و در براب ر س نگھاى خ ويش )يعن ى در براب ر بتك ده خ ود( نجنگي ده‬
‫است‪ ،‬خونش ھدر است‪.‬‬
‫»فرس تاده وقت ى ك ه ب ر پيش گاه ش ما ف رود م ىآي د‪ ،‬ك وچ م ىكن د‪ ،‬در ح الي ك ه ھ يچ آدم ي از بس تگان الت آنج ا يافت ه‬
‫نمىشود‪«.‬‬
‫]‪ [21‬ترجمه اين بيت بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»سوگند به الت و عزى‪ ،‬و ھر كس به دين آنان گرويده است‪ .‬و سوگند به خدا‪ ،‬خدايى كه از آنان بزرگتر است‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫] »عزى«[‬
‫از آن پس »عزى« را به پرستش گرفتند‪.‬‬
‫و »عزى« از »الت«‪ ،‬و »منات« تازهتر است‪ .‬به اين دليل كه از عرب ش نيدهام ك ه پ يش از‬
‫»عزى« ب ه آن دو نامگ ذارى ك ردهان د‪ .‬چنانك ه »تم يم« پس ر »م رّ « پس رش را »زي د من ات«‬
‫پس ر »تم يم« پس ر »م ر« پس ر »أ ّد« پس ر »طابخ ه« نامي د‪ .‬و )ديگ رى( »عب د من ات« پس ر‬
‫»اد« نامگ ذارى ش د و ب ه اس م »الت«‪» ،‬ثعلب ه« پس ر »عكاب ه« پس رش را »ت يم ال الت« ن ام‬
‫نھاد‪ .‬و »تيم الالت« پسر »رفيده« پسر »ثور« و زيد الالت پسر »رفيده« پسر »ثور« ]پسر‬
‫»وبره« پسر »مر« پسر »اد« پسر »طابخه«[ و »تيم الالت« پسر »نم ر« پس ر »قاس ط« و‬
‫»عبد العزى« پسر »كعب« پسر »سعد« پسر »زيد منات« پسر »تميم«‪.‬‬
‫پ س معل وم ش د ك ه »ع زى« از آن دو ت ازهت ر اس ت‪ [22] .‬و »عب د الع زى« پس ر »كع ب«‬
‫قديمترين نامى مىباشد كه عرب به اسم »عزى« نامگذارى كرده است‪.‬‬
‫و نخست كسى كه عزى را به پرستش گرفت »ظالم« پسر »اسعد« بود‪.‬‬
‫»عزى« در واديى از »نخله شاميه« بود كه »حراض« ناميده م ىش د‪ ،‬و در براب ر »غمي ر«‬
‫به دست راست كسى كه از »عراق« به »مكة« مىرود واقع شده بود‪.‬‬
‫وادي مذكور باالى »ذات عرق« نه شب راه مانده به بس تان ق رار گرفت ه اس ت‪» .‬ظ الم« پس ر‬
‫»اسعد« قبهاى بر آن بنا نھاد‪ ،‬و از درون آن آوازى مىشنيدند‪.‬‬
‫و »عرب« و »قريش« به نام او »عبد العزى« نامگذارى مىكردند‪.‬‬
‫»عزى« نزد »قريش« بزرگترين بتھا بود‪ ،‬به زيارتش مىرفتند‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [22‬يعنى‪ :‬بت »عزى« بعد از دو بت ديگر »الت« و »منات« مورد پرستش قرار گرفته است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و ھديه برايش مىبردند‪ ،‬و پيش او قرباني مىكردند )و بدين وسيله به او تقرب مىجستند(‪.‬‬
‫و چنين به ما رسيده است كه پيامبر خ داى )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪ (-‬روزى »ع زى« را ي اد‬
‫كرد و فرمود آن ھنگ ام ك ه ب ه دي ن خويش انم ب ودم‪ ،‬گوس فندى س رخا س فيد ب رايش ھدي ه ب ردم‪.‬‬
‫]‪ [23‬و قريش در ضمن طواف »كعبه« مىگفت ]رجز[‪:‬‬
‫»و ال الت و الع زى و من اة الثالث ة االخ رى! ف إنھن الغراني ق العل ى و ان ش فاعتھن لترتج ى!«‬
‫]‪ [24‬و معتقد بودن د ك ه اينھ ا دخت ران خ داىان د )ب زرگ اس ت خ داى از چن ين نس بتى!( و ن زد‬
‫خداى شفاعت مىكنند‪.‬‬
‫ت َو‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫پس چون خداى پي امبرش را مبع وث ك رد‪ ،‬ب ر او اي ن آي ات را ن ازل فرم ود‪ :‬أ َف َرأ ْيت ُم ال ال َ‬
‫ك إِذاً قِسْ َم ٌة ضِ يزى‪ ،‬إِنْ ِھ َي إِ َّال أَسْ ما ٌء‬ ‫الثالِ َث َة ْاأل ُ ْخرى أَ لَ ُك ُم َّ‬
‫الذ َك ُر َو لَ ُه ْاأل ُ ْنثى‪ ،‬ت ِْل َ‬ ‫ْالع َُّزى‪َ ،‬و َمنا َة َّ‬
‫طان ‪ [25] ... 23 -19 :53‬و ق ريش ب راى‬ ‫َس َّم ْي ُتمُوھا أَ ْن ُت ْم َو آب اؤُ ُك ْم م ا أَ ْن َز َل ﷲ ِبھ ا م ن ُس ْل ٍ‬
‫»عزى« دره )كوھى( را از وادي »حراض« كه »سقام« نامي ده م ىش د قرقگ اه )ح رم( ق رار‬
‫داده بودند‪ ،‬و آن را ھمانند »حرم كعبه« مىنماياندند‪.‬‬
‫و در اي ن ب اره اس ت گفت ار »جن دب ھ ذلي« از تي ره »ق ردى« در م ورد زن ى ك ه دوس تش‬
‫مىداشت و سوگندى را كه معشوقه براى او ياد كرده بود‪ ،‬در بيت گنجانيده‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [23‬جماع ت ش يعه‪ ،‬ب ه حك م كريم ه َو ال أَن ا ِ‬
‫عاب ٌد م ا َع َب ْد ُّت ْم ‪ 4 :109‬اي ن گفت ه ھش ام را ب اور ندارن د زي را‬
‫پيامبران را پيش از بعثت و بعد از بعث ت معص وم م ىدانن د ام ا غال ب اھ ل س نت و جماع ت قائ ل ب ه عص مت‬
‫أنبياء از زمان بعثتاند‪.‬‬
‫]‪ [24‬ترجمه عبارت مذكور بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»سوگند به »الت« و »عزى«‪ ،‬و به »منات« س ومين آن ان ك ه آنھ ا كلن گ )ل ك ل ك( ھ اى ع الم ب اال ھس تند و‬
‫شفاعت آنھا مايه اميد است‪«.‬‬
‫]‪ [25‬قرآن كريم ‪.19 -23 /53‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بفرع التي أحمت فروع سقام‪:‬‬ ‫لقد حلفت جھدا يمينا غليظة‬
‫اباديك اخرى عيشنا بكالم!«‬ ‫»لئن أنت لم ترسل ثيابي فانطلق‬
‫فأمسى يروم األمر كل مرام ]‪[26‬‬ ‫يعز عليه صرم ام حويرث‬
‫و »درھم« پسر »زيد أوسى« درباره »عزى« گويد‪:‬‬
‫و ﷲ الذي دون بيته سرف ]‪[27‬‬ ‫انى و رب العزى السعيدة‬
‫و ب راى »ع زى« كش تارگاھى ب ود ك ه پرس تندگان قربانيھ اى خ ويش را در آن كش تارگاه‬
‫مىكشتند و »غبغب« ناميده مىشد‪.‬‬
‫و درباره »غبغب« است گفته »ھذلي« كه مردى را كه زنى زيب ا را ب ه ن ام »اس ماء« ت زويج‬
‫كرده بود‪ ،‬ھجو مىكند‪:‬‬
‫من األدم أھداھا امرؤ من بنى غنم!‬ ‫لقد أنكحت اسماء لحى بقيرة‬
‫الى غبغب العزى‪ ،‬فوضع في القسم ]‪[28‬‬ ‫رأى قذعا في عينھا إذ يسوقھا‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [26‬ترجمه سه بيت مذكور بر اين تقريب است‪» :‬ھمانا سوگند غليظ به موى »عزى« كه بلن ديھاى »س قام«‬
‫را قرقگاه س اخت‪ ،‬ي اد ك رد )و گف ت‪» (:‬اگ ر ت و جام هھ ايم را نفرس تادى ت ا رھ ا باش م‪ ،‬آخ رين ع يش عاش قانه‬
‫خودمان را آشكارا به تو خواھم گفت! »دشوار است ب ر او )‪ -‬عاش ق م ن( قط ع عالق ة ب ا »ام ح ويرث«‪ ،‬پ س‬
‫دنبال كرد و مىجست باز گشت عشقش را از ھر در و از ھر راه‪«.‬‬
‫]‪ [27‬ترجمه اين بيت چنين است‪:‬‬
‫»سوگند به عزاى نيكوبخت‪ ،‬و خدايى كه »سرف« نزديك خانه اوست كه من ‪«...‬‬
‫]‪ [28‬ترجمه اين دو بيت چنين است‪:‬‬
‫»كابين اسماء استخوان فك گوسالهاى بود كه مردى از قبيله »غنم« به او ھديه كرد‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و گوش تھاى قرب اني را مي ان كس اني ك ه در كش تارگاه »ع زى« حض ور داش تند‪ ،‬قس مت‬
‫مىكردند‪.‬‬
‫و »نھيك ه ف زارى« خط اب ب ه »ع امر« پس ر »طفي ل« در اي ن بي ت از »غبغ ب« ن ام ب رده و‬
‫مىگويد‪:‬‬
‫و الراقصات الى منى فالغبغب!‬ ‫يا عام! لو قدرت عليك رماحنا‬
‫مران او لثويت غير محسب[ ]‪[29‬‬ ‫]لتقيت بالوجعاء طعنة فاتك‬
‫و درباره »غبغ ب« ك ه »ق يس« پس ر »منق ذ« پس ر »عبي د« پس ر »ض اطر« پس ر »حبش ية«‬
‫پسر »سلول« ]خزاع ى[ )ك ه زن ى از »بن ى ح داد« از تي ره »كنان ه« و بق ول بعض ى از قبيل ه‬
‫»حداد محارب« او را زاييده است( و مشھور به »قيس« پسر »حداديه خزاعى« گويد‪:‬‬
‫و اال فأنصاب يسرن بغبغب ]‪[30‬‬ ‫تلينا ببيت ﷲ أول حلفة‬
‫و »ق ريش« ب ه ن وعي خ اص »ع زى« را تعظ يم م ىكردن د‪ ،‬و از اينروس ت ك ه »زي د« پس ر‬
‫»عمرو« پسر »نفيل« ك ه در روزگ ار ج اھلى ب ه خ دا پرس تى گروي ده و پرس تش »ع زى« و‬
‫ديگر بتان را ترك‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ »ھنگام سوق دادن آن گوس اله ب ه كش تارگاه غبغ ب ع زى در چش مش س پيدى ناھنج ارى دي د و در نتيج ه‬
‫بىپروا به كس و ناكس گوشتش را ھديه داد‪«.‬‬
‫]‪ [29‬ترجمه دو بيت چنين است‪:‬‬
‫»اى عامر! اگر نيزهھاى ما بر تو دست يافت )يعنى‪ :‬اگر به تو برخورديم و تو را در برابر دي ديم( س وگند ب ه‬
‫آن شتران تندرو كه روى به منى و سپس روى به غبغب رقص كنان مىروند‪.‬‬
‫»ھر آينه نشستگاھت را پاس دار طعن ه ني زه ل رزان س وراخ كنن ده م ا ق رار خ واھى داد ي ا در بيچ ارگى و ب ى‬
‫كسى به خاك سپرده خواھى شد‪«.‬‬
‫]‪ [30‬ترجمه بيت مذكور چنين است‪:‬‬
‫»سوگند مىخوريم‪ ،‬نخستين سوگند را به خانه خدا‪ ،‬و گر نه به بتانى كه در بلنديھاى غبغ ب س رپا )منص وب(‬
‫ھستند‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫گفته بود‪ ،‬مىگويد‪:‬‬
‫كذلك يفعل الجلد الصبور‬ ‫تركت الالت و العزى جميعا‬
‫و ال صنمي بنى غنم ازور‬ ‫فال العزى أدين و ال ابنتيھا‬
‫لنا في الدھر إذ حلمي صغير ]‪[31‬‬ ‫و ال ھبال ازور و كان ربا‬
‫پردهداران »عزى«‪» ،‬بنو شيبان« پسر »جابر« پسر »م ره« ]پس ر »ع بس« پس ر »رفاع ة«‬
‫پسر »حارث« پسر »عتبة« پسر »سليم« پسر »منص ور«[ از »بن ى س ليم« بودن د‪ ،‬و آخ رين‬
‫كسى كه از ايشان پردهدارى »عزى« را بر عھده داشت »دبيّه« ]پسر »حرمي سلمى«[ ب ود‪.‬‬
‫و »ابو خراش ھذلي« در اين شعر او را مىستايد‪ ،‬زيرا ھنگامى ك ه ب ر او وارد ش ده ب ود ي ك‬
‫جفت پاىافزار نيكو بدو داده بود‪:‬‬
‫دبية‪ ،‬انه نعم الخليل!‬ ‫حذانى بعد ما خذمت نعالى‬
‫من الثيران وصلھما جميل‬ ‫مقابلتين من صلوى مشب‬
‫رحالھم شآمية بليل!‬ ‫فنعم معرس األضياف تذحى‬
‫من الفرني يرعبھا الجميل ]‪[32‬‬ ‫يقاتل جوعھم بمكلالت‬
‫ھمواره »عزى« اين چنين )مقامي( داشت تا خداى پيامبرش را‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [31‬ترجمه سه بيت باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»الت و عزى اين ھر دو را واگذاشتم‪ ،‬و چنين كند مرد دالور و شكيبا‪.‬‬
‫»پس نه به عزى مىگروم‪ ،‬و نه به دو دخترش‪ ،‬و نه دو بت بنى غنم را زيارت مىكنم‪.‬‬
‫»و نه ھبل را كه روزگارى پروردگار ما بود‪ ،‬آن ھنگام كه عقلي اندك داشتم‪«.‬‬
‫]‪ [32‬ترجمه چھار بيت باال اين است‪:‬‬
‫»دبيه پس از اينكه پاىافزارم پاره شده بود‪ ،‬مرا پاىافزارى بخشود‪ ،‬دبيه نيكو دوستى است! »آن پاىافزار از‬
‫پوست پشت گاو جوان بود و به زيبايى دوخته شده بود‪.‬‬
‫»چه خوب مھمانخانهاى است )مھمانخانه دبيه( كه نسيم مالي م و مرط وب ش مالى )ش اميه( ش تران مھمان ان را‬
‫بسوى آن مىرانند! »با گرسنگى مھمانان با كاسهھاى تاجدار از نان روغنين‪ ،‬لبريز از پيه مىجنگد )يعنى‪:‬‬
‫با اين كاسهھاى مملو از نان و خورش چرب و نرم گرسنگى مھمانان را از بين مىبرد(‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫)‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪ (-‬برانگيخ ت‪ ،‬و پي امبر »ع زى« و ديگ ر بت ان را پس ت ش مرد‪ ،‬و‬
‫مردمان را از پرستش آنان نھى فرمود‪ ،‬و »قرآن« نيز درباره آنھا نازل شد‪.‬‬
‫و اين امر بسى ب ر »ق ريش« دش وار آم د‪ ،‬چن ان ك ه اب و أحيح ه ]و او »س عد« پس ر »ع اص«‬
‫پسر »أمية« پسر »عبد شمس« پسر »عبد مناف« است[ چون به بيم ارى م رگ دچ ار ش د‪ ،‬و‬
‫»ابو لھب« از او عيادت كرد‪ ،‬مىگريست‪» .‬ابو لھ ب« پرس يد‪» :‬اى اب و أحيح ة چ ه چي ز ت را‬
‫مىگرياند؟ آيا از مرگ گريه مىكنى و حال آنك ه چ ارهاى از آن نيس ت؟« گف ت‪» :‬ن ه‪ ،‬بلك ه از‬
‫آن ب يم دارم ك ه »ع زى« بع د از م ن پرس تيده نش ود‪» «.‬اب و لھ ب« گف ت‪» :‬ب ه خ داى س وگند‬
‫»عزى« در زمان حيات تو ني ز ب راى خ اطر ت و پرس تش نش ده اس ت‪ ،‬و پ س از م رگ ت و ھ م‬
‫پرستش او بعلت مرگ تو ترك نخواھد شد!« ابو أحيحة گفت‪» :‬اكنون دانستم كه مرا جانش ينى‬
‫مىباشد‪ «،‬و از دلبستگى »ابو لھب« به پرستش »عزى« به شگفت آمد‪.‬‬
‫در س ال ف تح »مك ة« پي امبر )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪» (-‬خال د« پس ر »ولي د« را بخوان د و‬
‫بفرمود برو به سوى درختى كه در »بطن نخله« است و آن را ببر‪» .‬خالد« برف ت و »دبي ه«‬
‫را كه پردهدار »عزى« بود گرفت و كشت‪ .‬اين است ك ه »اب و خ راش ھ ذلي«‪» ،‬دبي ه« را ب ا‬
‫اشعار زير رثاء گفت‪:‬‬
‫وسط الشروب و لم يلمم و لم يطف؟‬ ‫ما لدبية منذ اليوم لم أره‬
‫من الرواويق من شيزى بنى الھطف‬ ‫لو كان حيا لغاداھم بمترعة‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫حين الشتاء كحوض المنھل اللقف‬ ‫ضخم الرماد‪ ،‬عظيم القدر جفنته‬
‫اال السباع و مر الريح بالغرف[ ]‪[33‬‬ ‫]امسى سقام خالء ال أنيس به‬
‫)ابو منذر مىگويد‪ :‬يطيف از ماده طوفان از باب طاف يطيف م ىباش د‪ .‬و »الھط ف« تي رهاى‬
‫از »بن ى عم رو« پس ر »اس د« اس ت‪ .‬اللق ف‪ ،‬ح وض )آبش خور( شكس تهاى را گوين د ك ه از‬
‫بسيارى آب رخنهدار و شكسته شده باشد(‪.‬‬
‫)ابو منذر گويد‪» :‬ابو أحيحة س عيد« پس ر »ع اص« در »مك ة« دس تار ب ر س ر م ىگذاش ت‪ ،‬و‬
‫چون او دستار مىبست ھيچكس به رنگ دستار او دستار نمىبست(‪.‬‬
‫»اب و عل ى عن زي« م ا را ح ديث ك رد و گف ت‪» :‬عل ى« پس ر »ص باح« م ا را ح ديث ك رد‪ ،‬و‬
‫گفت‪ :‬ابو منذر به ما خبر داد و گفت پدرم از »ابى صالح« از پسر »عباس« مرا روايت ك رد‬
‫و گفت‪:‬‬
‫»عزى« شيطانهاى )ماده پرى( بود كه بر سه درخت شوره گز در »بطن نخله« وارد مىشد‪.‬‬
‫پس چون پيامبر )صلى ﷲ عليه و سلم‪» (-‬مكة« را بگشود‪» ،‬خال د« پس ر »ولي د« را بفرم ود‬
‫كه برو به »بطن نخله«‪ ،‬آنجا سه درخت شوره گز مىيابى‪ ،‬أولين آنھا را ببر! »خالد«‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [33‬ترجمه چھار بيت باال اين است‪:‬‬
‫»چه شده است دبيه را كه از امروز او را در ميان باده نوشان نديدم كه ب ر آن ان وارد ش ود و گرداگ رد ايش ان‬
‫بخرامد و پذيرايى كند؟‬
‫»اگر او )دبيه( زنده بودى‪ ،‬بامدادان صبوحى مھمانان را با جامھاى بزرگ بنى ھطف لبري ز از ش راب پ ذيرا‬
‫مىشدى‪.‬‬
‫»اوست صاحب ديگ بزرگ و ديگدان پ ر از خاكس تر و كاس ه او ھنگ ام زمس تان ھمانن د آبش خور پ ر از آب ى‬
‫است )كه شترداران‪ ،‬شترھاى تشنه را از آب سيراب م ىكنن د‪» (.‬وادي س قام )بع د از دبي ه( خ الي ش د و مگ ر‬
‫درندگان و بادى كه بر درختان مىوزد‪ ،‬أنيسي در آنجا نيست‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بيام د و آن را ببري د‪ .‬پ س چ ون ب ه خ دمت پي امبر )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪ (-‬ب از آم د‪ ،‬پي امبر‬
‫فرمود‪» :‬آيا چيزى ديدى؟« گفت‪» :‬نه‪ «.‬فرمود‪» :‬برو دوم ين را بب ر!« »خال د« بيام د‪ ،‬و آن‬
‫را بريد‪ .‬سپس به خدمت پيامبر آمد‪ ،‬پيامبر فرمود‪» :‬آيا چي زى دي دى؟« گف ت‪» :‬ن ه‪ «.‬فرم ود‪:‬‬
‫»ب رو آن س ديگر را بب ر!« »خال د« بيام د‪ ،‬ناگھ ان زن ى س يهچ رده )س ياهروى‪ -‬حبش ية( آش فته‬
‫م وى بدي د ك ه دو دس تش را ب ر گ ردنش نھ اده دن دان ھم ى س ايد‪ ،‬و »دبي ه« ]پس ر »حرم ي‬
‫شيباني«‪ ،‬پسر[ سلمى پردهدار »عزى« پشت سرش بود‪» .‬دبيه« را چ ون نظ ر ب ر خال د افت اد‬
‫خطاب به »عزى« گفت‪:‬‬
‫على خالد! ألقى الخمار و شمري‬ ‫أعزاء شدى شدة ال تكذبى‬
‫تبوئى بذل عاجال و تنصرى ]‪[34‬‬ ‫فإنك اال تقتلي اليوم خالدا‬
‫پس »خالد« گفت‪:‬‬
‫ابى رأيت ﷲ قد أھانك ]‪[35‬‬ ‫]يا عز[ كفرانك ال سبحانك‬
‫اي ن بگف ت و ض ربتي ب ر او نواخ ت و ف رق او )ش يطانه( را بش كافت‪ ،‬ناگھ ان او را مش تى‬
‫خاكستر ديد‪ .‬آن گاه درخت را بريد و »دبيه« پردهدار را بكشت‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [34‬ترجمه اين دو بيت بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»ھان عزى! حمله ك ن ب ر خال د‪ ،‬حمل ه س خت‪ ،‬و مت رس‪ ،‬س رانداز )چھ ار ق د( را از س ر ب ازگير‪ ،‬و دام ن ب ر‬
‫چين‪.‬‬
‫»زيرا اگر تو امروز خالد را نكشى‪ ،‬ھر چه زودتر به خوارى و زارى باز كردى و ترسايى را از خود نشان‬
‫دھى‪«.‬‬
‫]‪ [35‬ترجمه اين بيت‪ ،‬اين است‪:‬‬
‫»اى عزى! به تو كفر مىورزم‪ ،‬نه اينكه منزهات خوانم‪ ،‬خداى را ديدم كه ترا خوار ساخت‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫پس )از آن( به سوى پيامبر )‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪ (-‬بازگشت و او را از چگونگى خب ر داد‪.‬‬
‫پي امبر فرم ود‪» :‬آن ع زى ب ود‪ ،‬و بع د از او ع رب را عزائ ى نيس ت! آگ اه باش يد ك ه پ س از‬
‫امروز »عزى« پرستش نخواھ د ش د‪ «.‬پ س »اب و خ راش« ش عرى را ك ه در پ يش گذش ت در‬
‫رثاء »دبيه« سرود‪.‬‬
‫ابو منذر گويد‪ :‬قريش »در مكة« و ديگر تازيانى كه مقيم »مكة« بودند‪ ،‬ھيچيك از بتان را ب ه‬
‫آن پاي ه از تعظ يم ك ه »ع زى« را تعظ يم م ىكردن د‪ ،‬ب زرگ نم ىداش تند‪ ،‬و پ س از »ع زى«‪،‬‬
‫»الت« و از آن پس »منات« را بزرگ مىداشتند‪.‬‬
‫و اما »عزى« )اختصاصى كه داشت اي ن ب ود ك ه( »ق ريش« تنھ ا زي ارت و قرب اني را ب ه او‬
‫مخصوص مىداشتند‪ ،‬و چنين پندارم كه سبب‪ ،‬نزديكى »عزى« به اينان بوده است‪.‬‬
‫و »ثقي ف«‪» ،‬الت« را ب ه زي ارت و قرب اني مخص وص م ىداش ت آنچن ان ك ه »ق ريش«‪،‬‬
‫»عزى« را‪.‬‬
‫و »أوس«‪ ،‬و »خزرج«‪» ،‬منات« را به اين امتياز مخصوص مىداشتند‪.‬‬
‫و اينان ھمه ] »عزى« را[ تعظيم مىكردند‪.‬‬
‫و نظ ري را ك ه اين ان در تعظ يم »ع زى« داش تند و ي ا نزدي ك ب ه آن را‪ ،‬ب ه ھ يچ ي ك از بت ان‬
‫پنجگانهاى كه »عمرو« پسر »لحى« به ايشان داده بود ]ھمانھايى ك ه خ داى تع الى در »ق رآن‬
‫مجيد« ياد كرده‪ ،‬آنجا كه فرموده است‪:‬‬
‫ُوق َو َنسْ راً ‪ [[36] 23 :71‬نداشتند‪ .‬و پن دارم‬ ‫‪َ ...‬و ال َت َذرُنَّ َو ًّدا‪َ ،‬و ال سُواعاً‪َ ،‬و ال َي ُغ َ‬
‫وث َو َيع َ‬
‫كه موجب دورى ديگر بتان از اين پرستندگان بوده است‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [36‬قرآن كريم‪.23 /71 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫]و »قريش«‪» ،‬عزى« را بزرگ مىداشت‪ ،‬و دو قبيله »غنى« و »باھله« نيز در پرستش آن‬
‫با »قريش« ھمداستان بودند‪ .‬پس پيامبر »خال د« پس ر »ولي د« را فرس تاد ت ا درخ ت )منس وب‬
‫به او( را بريد‪ ،‬و خانه )اش( را ويران ساخت‪ ،‬و بت را شكست[‪.‬‬
‫] »ھبل«[‬
‫و »قريش« را بتان )ديگر نيز( درون »كعبه« و پيرامون آن بود‪.‬‬
‫و بزرگتر آنھا نزد ايشان »ھبل« است‪.‬‬
‫و بقرار آنچه به من رسيده است‪» ،‬ھبل« از عقي ق س رخ ب ر ص ورت انس انى س اخته ش ده ب ود‬
‫كه دست راستش شكسته بود و قريش او را ھمچنان )دست شكسته( بدس ت آوردن د‪ .‬پ س دس تى‬
‫از طال براى آن بساختند‪.‬‬
‫و نخستين كسى كه او را برافراشت )‪ -‬نصب كرد( »خزيم ة« پس ر »مدرك ه« پس ر »الي اس«‬
‫پسر »مضر« بود‪ .‬و )از اينرو( او را »ھبل خزيمة« مىگفتند‪.‬‬
‫»ھبل« درون »كعبه« قرار داشت‪ ،‬و رو به روى آن ھفت تير )‪ -‬قدح( نھاده شده ب ود ك ه ب ر‬
‫اولى از آنھا نوشته بودند »صريح«‪ ،‬و بر ديگرى »ملصق«‪.‬‬
‫پس ھر گاه در پاكى نژاد نوزادى شك كردندى‪ ،‬نخست به ھبل ھديهيى تق ديم م ىداش تند‪ ،‬وزان‬
‫پس با تيرھا فال مىزدندى‪.‬‬
‫و ھر گاه »صريح« برون آمدى‪ ،‬نوزاد را پاكزاد ش مردندى‪] ،‬و اگ ر »ملص ق« م ىآم دى[ او‬
‫را طرد كردندى‪ .‬و از آن ھفت‪ ،‬تيرى به نام مرده‪ ،‬و تيرى به نام نك اح )‪ -‬زناش ويى( نش اندار‬
‫بود‪.‬‬
‫و سه تير ديگر براى من تفسير نشده است كه نشان از چه داشت )و براى چه بود(؟‬
‫پس چون ايشان را در كارى خصومتي روى مىداد‪ ،‬يا آھنگ‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫سفرى‪ ،‬و يا مھمي ديگر مىكردند‪ ،‬نزد »ھبل« مىآمدند‪ ،‬و با تيرھا داورى م ىخواس تند‪ .‬پ س‬
‫ھر چه در مىآمد‪ ،‬آن را به كار مىبستند و به آن تن در مىدادند‪.‬‬
‫و نزد ھبل بود كه »عبد المطلب« درب اره پس رش‪» ،‬عب د ﷲ« ]پ در پي امبر‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و‬
‫سلم‪ [-‬با آن تيرھا قرعه زد‪ .‬و ھمان »ھبل« است كه »ابو س فيان« پس ر »ح رب« چ ون روز‬
‫جنگ »احد« پيروز شد‪ ،‬خطاب به او گفت‪:‬‬
‫»أع ُل ھبل« )ھبل برتر باش(! و پيامبر )‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪ (-‬فرمود‪:‬‬
‫»ﷲ أعلى و اجل!« )خداى باالتر و بزرگتر است(‪.‬‬
‫] »إساف« و »نائله«[‬
‫و »إساف« و »نائله« نيز دو بت بودند )كه آنان مىپرستيدند(‪.‬‬
‫اين دو را چون به دو سنگ مسخ شدند‪ ،‬پيشاپيش »كعبه« نھادند تا مردمان از آنان پن د گيرن د‪.‬‬
‫پس چون مدتى بر اي ن بگذش ت‪ ،‬و پرس تش بت ان رواج ياف ت‪ ،‬اي ن دو ھ م م ورد پرس تش ق رار‬
‫گرفتند‪.‬‬
‫يكى از آن دو چسبيده به »كعبه« بود‪ ،‬و ديگرى در جايگاه »زمزم«‪ .‬و »ق ريش« آن ى را ك ه‬
‫ب ه »كعب ه« چس بيده ب ود‪ ،‬ن زد آن ديگ ر نص ب نمودن د‪ ،‬و گوس فند و ش تر پ يش آن دو قرب اني‬
‫مىكردند‪.‬‬
‫و خطاب »اب و طال ب« ب ه آن دو اس ت )ك ه ھنگ ام ھمداس تانى »ق ريش« درب اره پي امبر‪ -‬علي ه‬
‫السالم‪ -‬بر ضد »بنى ھاشم« به آنھا سوگند ياد كرد و گفت‪(:‬‬
‫و أمسكت من أثوابه بالوصائل‬ ‫أحضرت عند البيت رھطي و معشرى‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بمفضى السبيول من إساف و نائل ]‪[37‬‬ ‫و حيث ينيخ األشعرون ركابھم‬
‫)گفت‪ :‬وصائل‪ ،‬ھمان بردھاى يماني است(‪.‬‬
‫و خطاب به »إساف« است كه »بشر« پسر »ابى خازم« ]اسدى[ گويد‪:‬‬
‫مقامات العوارك من إساف ]‪[38‬‬ ‫عليه الطير ما يدنون منه‬
‫و عرب نام مىنھادند‪ ،‬به نامھايى‪ ،‬و لفظ »عبد« را به آن نسبت مىدادند كه نمىدان م آن نامھ ا‬
‫از آن »أصنام« بوده است يا نه؟ )از آن جمله اس ت‪» (:‬عب د يالي ل«‪ ،‬و »عب د غ نم«‪ ،‬و »عب د‬
‫كالل«‪ ،‬و »عبد رضى«‪.‬‬
‫برخى از راوي ان گفت هان د ك ه »رض ى« خان هاى ب ود از آن »بن ى ربيع ه« پس ر »كع ب« پس ر‬
‫»سعد« پسر »زيد منات« ك ه »مس توغر« آن را وي ران ك رد ) »مس توغر« ھم ان »عم رو«‬
‫پسر »ربيعه« پس ر »كع ب«‪ -‬پس ر »س عد«‪ ،‬پس ر »زي د من ات« پس ر »تم يم« اس ت( و او را‬
‫»مستوغر« گفتند‪ ،‬زيرا گفته بود‪:‬‬
‫نشيش الرضف في اللبن الوغير ]‪[39‬‬ ‫بنش الماء في الربالت منھا‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [37‬ترجمه اين دو بيت بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»خويش و تب ارم را ن زد خان ه )كعب ه( حاض ر س اختم‪ ،‬و از جام هھ اى كعب ه روپ وش رنگ ين يم اني را بدس ت‬
‫گرفتم‪.‬‬
‫»و در آنجا كه يمانيان شترانشان را مىخوابانند‪ ،‬در ريزشگاه رودبارھا نزديك إساف و نائله‪«.‬‬
‫]‪ [38‬ترجمه اين بيت چنين است‪:‬‬
‫»مرغان )بر كنار كشته( او نشستهاند‪ ،‬و چون زنان حائض كه )به پ اس احت رام( از إس اف كن ار م ىايس تادند‪،‬‬
‫مرغان نيز به او نزديك نمىشوند‪«.‬‬
‫]‪ [39‬ترجمه اين بيت بر اين تقريب است‪:‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫)راوي گويد‪ :‬الوغير‪ ،‬الحار(‪.‬‬
‫و »مستوغر« درباره درھم كوفتن »رضى« ك ه پ س از مس لمان ش دن ب ر دس ت او روى داد‪،‬‬
‫گفته است‪:‬‬
‫فتركتھا تال تنازع اسحما‬ ‫و لقد شددت على رضاء شدة‬
‫و لمثل عبد ﷲ يغشى المحرما! ]‪[40‬‬ ‫و دعوت عبد ﷲ فى مكروھھا‬
‫و پسر »ادھم« )كه مردى از »بنى عامر« پسر »عوف« از قبيله »كلب« است( گفته است‪:‬‬
‫غنظوك غنظ جرادة العيار‬ ‫و لقد لقيت فوارسا من قومنا‬
‫ككراھة الخنزير لاليغار ]‪[41‬‬ ‫و لقد رأيت مكانھم فكرھتھم‬
‫)گويد‪ :‬ايغار آب داغ يا جوشان را گويند‪ .‬و عيار مردى است از قبيله »كلب« كه در بامدادى‬
‫سرد بر ملخى دست يافت و خود مبتال به كرمزدگى دندان بود‪ ،‬در آن مي ان ك ه مل خ م ىخ ورد‬
‫يكى از ملخھا‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ »آب در گوشتھاى ران آن اسب مىجوشد‪ ،‬جوشيدن با ص دائى مانن د جوش يدن س نگ تفي ده )‪ -‬تابي ده( در‬
‫شير داغ‪«.‬‬
‫]‪ [40‬ترجمه اين دو بيت بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»حمله بردم بر »رضى« حملهاى شديد‪ ،‬پس واگذاشتمش به صورت تل ى ك ه ب ا ي ك پارچ ه اب ر س ياه ھمانن دى‬
‫مىكرد‪.‬‬
‫»و به كمك خواستم در ويران ساختن آن عبد ﷲ را و بان عبد ﷲ مردى بأيد تا به قرق گاه حمله برد )و ق رق‬
‫آن را بشكند(‪«.‬‬
‫]‪ [41‬ترجمه دو بيت باال اين است‪:‬‬
‫»ھمان ا برخ وردى ب ا س وارانى از دودم ان م ا ك ه دور انداختن د ت را چنانك ه عي ار مل خ را )از ب ن دن دان ك رم‬
‫خوردهاش( دور كرد‪.‬‬
‫»و پايگ اه آن ان را دي دى و از آن رمي دى )از ت رس و كراھ ت(‪ ،‬ھمچن ان ك ه خ وك از داغ ى )‪ -‬ح رارت(‬
‫مىگريزد و مىپرھيزد‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫از مح ل ك رم خ وردگى در آم د‪ ،‬وى گف ت‪» :‬ب ه خ داى س وگند اي ن زن ده اس ت«‪ .‬و غنظ وك‪،‬‬
‫يعنى‪ :‬پرت كردند‪ ،‬يا دور انداختند ترا‪ (.‬چون پيامبر خداى )‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪ (-‬در روز‬
‫فتح »مكة« پيروز شد به »مسجد الحرام« درآمد و بتان در پيرامون »كعبه« سرپا بودند‪.‬‬
‫)پيامبر( با گوشه كمان در چشمھا و صورتھاى آنان مىكوبيد و مىفرمود‪:‬‬
‫»ج ا َء ْال َح ُّق َو َز َھ َق ْالباطِ لُ‪ ،‬إِنَّ ْالباطِ َل ك َ‬
‫ان َزھُوق ا ً«‪ 81 :17 .‬آن گ اه فرم ان داد ت ا بت ان را‬
‫سرنگون به روى خ اك افكندن د‪ ،‬و س پس از مس جد بي رون بردن د و س وزانيدند‪ .‬و در اي ن ب اره‬
‫است كه »راشد« پسر‪» -‬عبد ﷲ سلمى« گويد‪:‬‬
‫يأبى اإلله عليك و اإلسالم‬ ‫قالت‪ :‬ھلم الى الحديث! فقلت ال‪،‬‬
‫بالفتح‪ ،‬حين تكسر األصنام؟‬ ‫او ما رأيت محمدا و قبيله‬
‫و الشرك يغشى وجھه االظالم! ]‪[42‬‬ ‫لرأيت نور ﷲ اضحى ساطعا‬
‫] »مناف«[‬
‫گفت ]‪» :[43‬مناف« نيز يك ى از بت ان ع رب ب ود ك ه »ق ريش« ب ه او نامگ ذارى م ىكردن د و‬
‫»عبد مناف« نام مىنھادند‪ .‬و نمىدانم كجا‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [42‬ترجمه أبيات باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»معش وق گف ت‪ :‬ب از آى ب ه داس تان عش ق! گف تم ن ه‪ ،‬خ داى و إس الم ت و را از آن ب از م ىدارد‪ ،‬و آن را روا‬
‫نمىشمارد‪.‬‬
‫»مگر نديدى محمد و يارانش را در روز فتح )مكة( آن گاه كه بتان درھم شكسته مىشد‪.‬‬
‫»ھ ر آين ه ن ور خ دا را درخش ان م ىدي دى و ش رك )‪ -‬ب تپرس تى( را م ىنگريس تى ك ه ت اريكى رخس ارش را‬
‫فراگرفته بود‪.‬‬
‫]‪ [43‬مراد ابو منذر ھشام پسر محمد مؤلف اين كتاب است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بوده است‪ ،‬و چه كسى آن را نصب كرده است؟‬
‫و زنان حائض به بتان نزديك نمىش دند‪ ،‬و آن را دس ت نم ىيازيدن د‪ ،‬بلك ه در ناحي ه دورت ر از‬
‫آن مىايستادند‪.‬‬
‫و در اين باره است كه »بلعاء« پسر »قيس« پسر »عبد ﷲ« پسر »يعمر« ك ه ھم ان »ش ّداخ‬
‫ليثى« مىباشد‪ ،‬و مبتال به )بيمارى( برص بود‪ ،‬اين بيت بسرود‪:‬‬
‫) »ابو منذر ھشام« پسر »محمد« مىگوي د‪» :‬خال د« پس ر »س عيد« پس ر »ع اص« از پ درش‬
‫مرا حديث كرد و گفت كه »بلعاء« را گفتند‪ :‬اين چيست )اشاره به بيمارى برص(؟‬
‫پاسخ داد‪ :‬اين شمشير خداى است كه زنگارش را زدوده است(‪.‬‬
‫كمعتنز العوارك من مناف ]‪[44‬‬ ‫و قرن قد تركت الطير منه‬
‫)گويد‪ :‬معتنز‪ :‬كنار گيرنده در گوشهاى(‪.‬‬
‫گويد‪ :‬اھل ھر خانه از خانهھ اى مك ة را بت ى درون خان ه ب ود ك ه آن را م ىپرس تيدند‪ ،‬و چ ون‬
‫يكى از آنان آھنگ سفر مىكرد‪ ،‬آخرين كارى كه در خانهاش انجام مىداد‪ ،‬مسح كردن آن بت‬
‫بود‪ ،‬و چون از سفرش باز مىگشت‪ ،‬نخس تين ك ارش ھنگ ام ورود ب ه خان ه اي ن ب ود ك ه آن را‬
‫مسح كند‪.‬‬
‫چون خدا پيامبرش را برانگيخت و پي امبر آن ان را ب ه توحي د و پرس تش خ داى ب ىھمت ا خوان د‪،‬‬
‫گفتند‪ :‬أَ َج َع َل ْاآللِ َھ َة إِلھا ً واحِداً إِنَّ ‪5 :38‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [44‬ترجمه اين بيت‪ ،‬اين است‪:‬‬
‫»چه بسا ھماوردى كه )به خاكش افكندم( و مرغان را بر كنار كشته او گذاشتم تا مانند زنان حائض كه ھنگام‬
‫زيارت از مناف كنار مىگيرند‪ ،‬اندكى دورتر از او )به انتظار قطع نفس و بىحركت ماندن وى( بنشينند‪«.‬‬
 ‫ھذا لَ َشيْ ٌء عُجابٌ ! ‪ [45] 5 :38‬قصدشان ھمين أصنام بود‪.‬‬
‫و عرب ديوانهوار شيفته پرس تش بت ان ب ود‪ ،‬برخ ى از آن ان پرستش گاھى بن ا م ىك رد و برخ ى‬
‫ديگر بت ى س رپا م ىداش ت و از آن مي ان كس ى ك ه نم ىتوانس ت بت ى س رپا دارد‪ ،‬و ي ا بتك دهاى‬
‫بسازد‪ ،‬سنگى را پيشاپيش حرم و يا پيشاپيش چيزى از آنچه مىپسنديد‪ ،‬نصب مىك رد و آنگ اه‬
‫ب ه ط واف آن م ىپرداخ ت‪ ،‬ھمچن ان ك ه »كعب ه« را ط واف م ىك رد و اينگون ه س نگھا را‬
‫»أنصاب« مىناميدند‪.‬‬
‫و اگ ر آن س نگھا تن ديس )‪ -‬تمث ال( م ىب ود‪ ،‬آنھ ا را »أص نام«‪ ،‬و »أوث ان« م ىخواندن د و‬
‫طوافشان را »دوار« مىگفتند‪.‬‬
‫پس چون مردى به سفر مىرفت‪ ،‬و در منزلي فرود مىآمد چھار سنگ ب ر م ىگرف ت و از آن‬
‫چھار آنى را ك ه زيب اتر م ىياف ت آن را خ داى م ىگرف ت‪ ،‬و آن س ه ديگ ر را دي گ پاي ه ب راى‬
‫ديگش قرار مىداد‪.‬‬
‫و چون كوچ مىكرد‪ ،‬آن را وامىگذاشت و چون به منزل ديگر مىرسيد‪ ،‬ھمان ك ار را تك رار‬
‫مىكرد‪ ،‬و اينان پيشاپيش ھمه اين بتان سنگى‪ ،‬شتر و گوسفند مىكشتند و ب ه آن وس يله ب ه اي ن‬
‫بتان سنگى تقرب مىجستند و با وجود اين‪ ،‬برترى »كعبه« را نسبت به آنان گ ردن م ىنھادن د‬
‫و از حج و عمره به »كعبه« روى نمىگردانيدند‪.‬‬
‫و آنچه را )از طواف و قرباني( در سفرھاى خود نسبت به اين سنگھا بك ار م ىبس تند از روى‬
‫دلبستگى به كعبه و به قصد پيروى بود كه از طواف و قرباني پيشاپيش كعبه به كار مىبستند‪.‬‬
‫و گوسفندانى را كه پيش بتان و سنگھاى مورد پرستششان مىكشتند‪» ،‬عتائر« مىناميدند‪.‬‬
‫)عتيره‪ :‬در لغت تازى ذبيحه )‪ -‬كشته شده( است(‪ .‬و كشتارگاھى‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [45‬قرآن كريم‪.5 /38 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫را كه براى أصنام و أنص اب در آن گوس فند ذب ح م ىكردن د »عت ر« م ىگفتن د‪ ،‬و در اي ن ب اره‬
‫است كه »زھير« پسر »أبى سلمى« گويد‪:‬‬
‫كمنصب العتر دمى رأسه النسك ]‪[46‬‬ ‫فزل عنھا و اوفى رأس مرقبة‬
‫»بنو مليح« از قبيله »خزاعة«‪ -‬ك ه تب ار »طلح ه طلح ات« بودن د‪ -‬ج ن م ىپرس تيدند‪ ،‬و آي ت‬
‫ون ﷲ عِ با ٌد أَمْ ثال ُ ُك ْم ‪ [47] ... 194 :7‬درباره اينان نازل گرديد‪.‬‬ ‫كريمه إِنَّ الَّذ َ‬
‫ِين َت ْدع َ‬
‫ُون من ُد ِ‬
‫] »ذو الخلصة«[‬
‫ديگر از بتان عرب‪» ،‬ذو الخلصة« است‪ .‬و آن سنگى بود سپيد‪ ،‬و نگارين كه ش كل ت اجى ب ر‬
‫آن نگاشته بودن د و در »تبال ه« ب ين »مك ة« و »مدين ه«‪ -‬ھف ت من زل ب ه »مك ة« مان ده‪ -‬ج اى‬
‫داشت‪.‬‬
‫و پردهداران آن »بنو امامه« از قبيله »باھله« پسر »اعصر« بودند‪.‬‬
‫و قبائ ل خ ثعم‪ ،‬و »بجيل ه« و »ازدالس راة« و ديگ ر قبائ ل ع رب از »ھ وازن« ك ه ب ه ايش ان‬
‫نزديك بودند و آن را بزرگ مىداشتند و براى او قرباني مىكردند‪] .‬و ھمچنين اعرابى ك ه در‬
‫»تباله« أقامت داشتند‪ ،‬او را تعظيم مىكردند‪ .‬يكى از آنان گويد‪:‬‬
‫مثلي و كان شيخك المقبورا‬ ‫لو كنت يا ذا الخلص الموتورا‬
‫لم تنه عن قتل العداة زورا ]‪[48‬‬

‫پدر شاعر را كشته بودند‪ ،‬و او در پى خونخواھى پدر بود‪ ،‬پسر نزد‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [46‬ترجمه اين بيت اين است‪:‬‬
‫»پس )اسب من؟( از آن پريد و بر قله ديدگاھى )‪ -‬مرتبه( برآمد چونان سنگ برافراشته در كشتارگاه »عتر«‬
‫كه خون قربانيھا آن را سرخ فام كرده است‪«.‬‬
‫]‪ [47‬قرآن كريم‪.194 /7 ،‬‬
‫]‪ [48‬ترجمه سه مصراع فوق چنين است‪:‬‬
‫»اگر تو ني ز اى ذو الخل ص مانن د م ن ص احب خ ون ب ودى‪ ،‬و پ درت در گ ور خفت ه م ىب ود‪) ،‬م را( از كش تن‬
‫دشمنان )كشندگان پدرم( بى دليل باز نمىداشتى‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫»ذو الخلصة« آم د‪ ،‬و ب ا تيرھ اى وي ژه قرع هكش ى داورى خواس ت‪ .‬تي رى برآم د ك ه او را از‬
‫خونخواھى باز مىداشت‪ ،‬پس اين أبيات را بگفت‪.‬‬
‫و پ ارهاى از م ردم أبي ات م ذكور را ن اروا ب ه »ام رؤ الق يس« پس ر »حج ر كن دى« نس بت‬
‫م ىدھن د‪ [.‬و »خ داش« پس ر »زھي ر ع امرى« ب ه ي اد او )‪ -‬ب ت( خط اب ب ه »عثع ث« پس ر‬
‫»وحشى خثعمى« درباره پيمانى ك ه در مي ان ايش ان ب وده‪ ،‬و عثع ث آن را درھ م شكس ته ب ود‪،‬‬
‫مىگويد‪:‬‬
‫و ما بيننا من مدة لو تذكرا‬ ‫ّ‬
‫و ذكرته با بيني و بينه‬
‫و محبسة النعمان حيث تنصرا ]‪[49‬‬ ‫و بالمروة البيضاء يوم تبالة‬
‫پ س چ ون رس ول خ داى )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪» (-‬مك ة« را بگش ود‪ ،‬و ع رب يكس ر إس الم‬
‫آورد‪ ،‬و نمايندگان ايشان )از ھر سو( بر او وارد مىشدند‪» ،‬جرير« پسر »عبد ﷲ« در حالي‬
‫كه إسالم آورده بود به خدمتش رسيد‪ ،‬پس پيامبر به او فرمود‪ :‬اى »جرير«! آي ا خ اطرم را از‬
‫»ذو الخلصة« آسوده نمىدارى؟ پاسخ داد‪ :‬فرمانبردارم! پس او را بدان سو گسيل داشت‪.‬‬
‫وى برف ت ت ا ب ه ق وم ]بن ى[ احم س از قبيل ه »بجيل ه« رس يد و آن ان را ب ا خ ود بس وى »ذو‬
‫الخلص ة« ب رد‪ .‬پ س دو قبيل ه »خ ثعم« و »باھل ه« در پاس دارى آن )‪ -‬ذو الخلص ة( ب ا وى‬
‫بجنگيدند‪ .‬جرير در آن روز صد مرد از قبيله »باھله« را كه جملگ ى پ ردهدار »ذو الخلص ة«‬
‫بودند بكشت‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [49‬ترجمه دو بيت باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»خدا را كه ميان من و او‪ ،‬و پيمانى كه ميان ما تا مدتى معين بسته ش ده‪ ،‬حك م و گ واه اس ت ب ه ي اد او آوردم‪،‬‬
‫كاشكى )آن پيمان را( به ياد مىآورد‪.‬‬
‫»و او را به سنگ سپيد )‪ -‬مروه بيضاء( در روز تباله و به عزلتگاه نعمان‪ ،‬آنجا كه دين ترسا گرف ت‪ ،‬ي ادآور‬
‫شدم‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و در ميان قبيله »خثعم« كشتارى بسيار ك رد و دويس ت م رد از »بن ى قحاف ة« پس ر »ع امر«‬
‫پسر »خثعم« بكشت و بر آنان پي روز ش د و ايش ان را ھزيم ت داد‪ ،‬و بني ان »ذو الخلص ة« را‬
‫ويران ساخت‪ ،‬و آن را آتش زد و بسوخت‪ .‬و زنى از قبيله »خثعم« )در آن باره( گفت‪:‬‬
‫ثمال يعالج كلھم انبوبا‬ ‫و بنو امامة بالولية صرعوا‬
‫أسدا تقب لدى السيوف قبيبا‬ ‫جاءوا لبيضتھم فالقوا دونھا‬
‫فتيان احمس قسمة تشعيبا ]‪[50‬‬ ‫قسم المذلة بين نسوه خثعم‬
‫و »ذو الخلصة« اكنون در آستانه مسجد »تباله« سنگ فرش است‪.‬‬
‫و از رسول خداى )‪ -‬عليه السالم‪ (-‬چنين به ما رسيده اس ت ك ه فرم ود‪» :‬ال ت ذھب ال دنيا حت ى‬
‫تصطك أليات نساء دوس على ذى الخلصة‪ ،‬يعبدونه كما كانوا يعبدونه« ]‪.[51‬‬
‫] »سعد«[‬
‫و براى »مالك«‪ ،‬و »ملك ان«‪ -‬دو پس ر »كنان ه«‪ -‬در س احل »ج ده«‪ ،‬و پيرام ون آن بت ى ب ود‬
‫كه »سعد« مىناميدند‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [50‬ترجمه أبيات مذكور در باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»بنو امامه در وليه سرگشته و مستانه به خاك و خون در غلطيدند و جملگى نيزه بكار مىبردند‪.‬‬
‫»اينان به پاسدارى پايه و پايگاه خويش آمدند‪ ،‬پس به شيرمردانى برخوردند كه در برابر شمشيرھا دن دان )ب ه‬
‫خشم( مىساييدند‪ ،‬ساييدنى صدادار و خوفناك‪.‬‬
‫»جوانمردان احمس خاكسارى را ميان زنان دودمان خثعم پخش كردن د‪ ،‬پخ ش كردن ى ك ه ھيچي ك از آن ان ب ى‬
‫بھره نماند‪«.‬‬
‫]‪ [51‬ترجمه حديث منقول اين است‪» :‬دنيا نابود نگردد تا آنگاه كه سرينھاى زنان )قوم دوس( ب ر ذو الخلص ة‬
‫]در حال پرستش آن[ بسايد‪ .‬و آن را چونان كه در پيش مىپرستيدند‪ ،‬بپرستند‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫اين ب ت لخت ى س نگ دراز ب ود‪ .‬روزى م ردى از ايش ان ش ترانى را از آن خ ويش آنج ا ب رد ت ا‬
‫برابر سنگ نگاه بدارد )‪ -‬آنھا را بر آن وقف كند( و از اين راه بدان تبرك جويد‪ .‬چون ش تران‬
‫نزديك سنگ رسيدند‪ ،‬از آن برميدند ]و بر آن سنگ از خون قربانيھا ريخته مىش د[ و ھ ر ي ك‬
‫به سويى بپراكندند‪.‬‬
‫مرد تازى اندوھگين و خشمناك ش د‪ ،‬پ س س نگى برگرف ت و ب ر ب ت بكوف ت و بگف ت‪» :‬خ داى‬
‫ترا از بركت پرستش مردمان بر كنار دارد! شتران مرا رمانيدى‪ ،‬و مرا دچار رن ج س اختى‪«.‬‬
‫آنگ اه ]در پ ى گ رد آوردن ش تران برآم د و آنھ ا را گ رد آورد[ و از نزدي ك وى بازگش ت‪ ،‬و‬
‫مىگفت‪:‬‬
‫فشتتنا سعد فال نحن من سعد!‬ ‫أتينا الى سعد ليجمع شملنا‬
‫من األرض‪ ،‬ال يدعى لغى و ال رشد ]‪[52‬‬ ‫و ھل سعد اال صخرة بتنوفة‬
‫] »ذو الكفين«[‬
‫و قبيله »دوس« از تيره »منھب« پسر »دوس« را بتى بود كه »ذو الكفين« ناميده مىشد‪.‬‬
‫پس چون قبيله مذكور إسالم آوردند‪ ،‬پيامبر )‪ -‬صلى ﷲ علي ه و س لم‪» (-‬طفي ل« پس ر »عم رو‬
‫دوسى« را فرستاد تا آن را بسوزانيد‪.‬‬
‫و او است كه مىگويد‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [52‬ترجمه دو بيت باال اينست‪:‬‬
‫»به پيشگاه سعد آمديم‪ ،‬تا پراكندگى ما را جمع كند پس سعد ما را پراكنده ساخت‪.‬‬
‫پس ما از سعد نيستيم )يعنى‪ :‬ما از سعد بيزاريم(! »و آيا سعد چيزى ج ز پارچ ه س نگى اس ت در بياب ان افت اده‬
‫كه او را براى ھدايت‪ ،‬و يا گمراھى نشايد خواند‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ميالدنا اكبر من ميالدكا!‬ ‫يا ذا الكفين لست من عبادكا!‬
‫انى حشوت النار في فؤادكا! ]‪[53‬‬
‫] »ذو الشرى«[‬
‫ّ‬
‫و »بن ى ح ارث« پس ر »يش كر« پس ر »مبش ر« از قبيل ه »أزد« را ني ز بن ى ب ود ك ه »ذو‬
‫الشرى« ناميده مىشد‪.‬‬
‫و يكى از سران عرب در اين بيت از او ياد مىكند‪:‬‬
‫و شج العدى منا خميس عرمرم! ]‪[54‬‬ ‫اذن لحللنا حول ما دون ذى الشرى‬
‫] »أقيصر«[‬
‫و ب راى قبائ ل »قض اعه«‪ ،‬و »لخ م«‪ ،‬و »ج ذام« و »عامل ه«‪ ،‬و »غطف ان« در دھك دهھ اى‬
‫مشرف بر »شام« بتى بود »أقيص ر« ن ام‪ ،‬و درب اره اوس ت ك ه »زھي ر« پس ر »اب ى س لمى«‬
‫مىگويد‪:‬‬
‫و ما سحقت فيه المقاديم و القمل! ]‪[55‬‬ ‫حلفت بأنصاب االقيصر جاھدا‬
‫و »ربيع« پسر »ضبع فزارى« گفته است‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [53‬ترجمه اين سه مصراع بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»اى ذو الكفين‪ ،‬من از بندگان تو نيستم! نژاد ما واالتر از نژاد تو است! منم كه درونت )‪ -‬دلت( را يكس ره از‬
‫آتش پر ساختم!«‬
‫]‪ [54‬ترجمه اين بيت چنين است‪:‬‬
‫»آن گاه در پيرامون ذى الشرى فرود آمديم‪ ،‬و لشكرى پردامنه و انبوه از م ا دش من را درھ م ش كافت و درھ م‬
‫كوبيد‪«.‬‬
‫]‪ [55‬ترجمه بيت باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»س وگند ي اد ك ردم ب ه س نگھاى س ر پ ا ش ده )‪ -‬أنص اب( ن زد »اقيص ر«‪ ،‬س وگندى اس توار و ب ه آنچ ه س ر و‬
‫صورتھا بدان ساييده مىشود‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫حول االقيصر‪ ،‬تسبيح و تھليل! ]‪[56‬‬ ‫]و[ اننى و الذي نغم األنام له‬
‫و »شنفرى األزدي« ھم پيمان قبيله »فھم« درباره او مىگويد‪:‬‬
‫على‪ ،‬و أثواب االقيصر! يعنف ]‪[57‬‬ ‫و ان امرأ أجار عمرا و رھطه‬
‫] »نھم«[‬
‫قبيله »مزينه« بتى به نام »نھم« داشتند‪ ،‬و به نام اوست كه »عبد نھم« نامگذارى مىكردند‪.‬‬
‫و پردهدار »نھم« مردى به نام »خزاعى« پسر »عبد نھم«‪ ،‬از قبيل ه »مزين ه« از تي ره »بن ى‬
‫عداء« بود‪.‬‬
‫پس چون آوازه بعثت پيامبر )‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪ (-‬شنيد‪ ،‬بر ب ت ن امبرده بش وريد‪ ،‬و او را‬
‫درھم شكست‪ ،‬و اين أبيات را سرود‪:‬‬
‫عتيرة نسك‪ ،‬كالذي كنت أفعل‬ ‫ذھبت الى نھم الذبح عنده‬
‫ا ھذا اله ابكم ليس يعقل!‬ ‫فقلت لنفسي حين راجعت عقلھا‬
‫اله السماء الماجد المتفضل ]‪[58‬‬ ‫أبيت‪ ،‬فديني اليوم دين محمد‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [56‬ترجمه اين بيت اينست‪:‬‬
‫»و ھمانا من سوگند مىخورم به آنى كه سرود مردمان در پيرامون اقيصر براى او نيايش و ستايش است‪«.‬‬
‫]‪ [57‬ترجمه اين بيت‪ ،‬بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»به جامهھاى »اقيصر« سوگند كه مردى كه »عمرو« و دودمانش را ضد من پناه داده‪ ،‬بر م ن درش تى بك ار‬
‫مىبرد‪«.‬‬
‫]‪ [58‬ترجمه سه بيت مذكور در باال چنين است‪:‬‬
‫»نزد »نھم« رفتم تا در پيشگاھش گوسفند قربان كنم‪ ،‬آن چنان كه در پيش مىكردم‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫آنگاه به پيامبر )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪ (-‬پيوس ت‪ ،‬و خ ود إس الم آورد‪ ،‬و إس الم قبيل ه خ ويش‬
‫»مزينه« را نيز به گردن گرفت‪.‬‬
‫أمية پسر »أسكر« ھم درباره اين بت مىگويد‪:‬‬
‫اسيدين يحلفان بنھم‬ ‫إذا لقيت راعيين فى غنم‬
‫فأمض و ال يأخذك باللحم القرم ]‪[59‬‬ ‫بينھما أشالء لحم مقتسم‪،‬‬
‫] »عائم«[‬
‫براى قبيله »ازدالسراة«‪ ،‬بتى بود كه آن را »عائم« مىگفتند‪.‬‬
‫و »زيد الخير« كه ھمان »زيد الخيل طائى« است‪ ،‬در اين بيت او را نام مىبرد‪:‬‬
‫و لم تدر ما سيماھم‪ ،‬ال و عائم! ]‪[60‬‬ ‫تخبر من القيت أن قد ھزمتھم‪،‬‬
‫] »سعير«[‬
‫و قبيله »عنزه« را بتى بود‪» ،‬سعير« نام‪.‬‬
‫»جعفر« پسر »ابى خالس كلبى« را در حالي كه بر شترش سوار‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ »پس چون به عقل خويش بازگشتم‪ ،‬با خود گفتم‪» :‬آيا اين گن گ بيگان ه از خ رد‪ ،‬خ داى اس ت؟!« » )از‬
‫قرب اني ب راى او( روى برگردان دم و آي ين ام روزم دي ن محم د اس ت‪ ،‬دادار آس مان‪ ،‬آن خ داى واالى بخش نده‬
‫است‪«.‬‬
‫]‪ [59‬ترجمه دو بيت باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»ھر گاه به دو چوپان در ميان گله گوسفندى برخوردى ك ه آن دو م ردك س ياه ب ه نھ م س وگند م ىخورن د‪» ،‬و‬
‫مي ان آن دو تك هھ اى گوش ت قس مت ش ده نھ اده اس ت راه خ ود گي ر )و از آن در گ ذر(‪ ،‬و اش تھاى گوش ت‬
‫)خوردن( ترا فرا نگيرد‪«.‬‬
‫]‪ [60‬ترجمه بيت باال چنين است‪:‬‬
‫»به ھر كس مىرسى مىگوئى آنان را )يعنى گوينده بيت و بس تگان وى را( ف رار دادم و ح ال آنك ه نم ىدان ى‬
‫گونه و سيماى آنان چيست‪ ،‬نه‪ ،‬به عائم سوگند كه نمىدانى‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بود‪ ،‬بر او گذر افتاد‪ ،‬و )افراد قبيله( »عنزه« گوسفندانى در پيشگاھش قرباني ك رده بودن د‪ ،‬و‬
‫شتر »جعفر« از آن برميد‪ ،‬وى اين شعر را إنشاد كرد‪:‬‬
‫حول السعير يزوره ابنا يقدم‬ ‫نفرت قلوصي من عتائر صرعت‬
‫ما ان يحير إليھم بتكلم ]‪[61‬‬ ‫و جموع يذكر مھطعين جنابه‬
‫)اب و من ذر گوي د‪» :‬يق دم«‪ ،‬و »ي ذكر« دو پس ر »عن زه« ان د ك ه ش اعر پس ران ايش ان را در‬
‫طواف پيرامون »سعير« ديده است(‪.‬‬
‫و عرب را سنگھاى غبار آلودى بود كه )در جايى( نص ب م ىكردن د‪ ،‬و گ رد آن م ىگش تند‪ ،‬و‬
‫نزدش گوسفند قربان مىكردند‪.‬‬
‫و اين سنگھا را »أنصاب« مىخواندند‪ ،‬و طواف گرد آن را »دوار« مىناميدند‪.‬‬
‫و در آن باره است كه »ع امر« پس ر »طفي ل« م ىگوي د‪) :‬وى روزى ب ه دي دار »غن ى« پس ر‬
‫»اعصر« آمد در حالي كه آنان سنگى را كه نصب كرده بودن د‪ ،‬ط واف م ىنمودن د‪ ،‬ع امر در‬
‫دختران ايشان كه طواف مىكردند‪ ،‬زيبايى ويژهاى بديد( پس گفت‪:‬‬
‫عليھم كلما أمسوا دوار! ]‪[62‬‬ ‫اال يا ليت أخوالي غنيا‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [61‬ترجمه دو بيت فوق چنين است‪:‬‬
‫»شتر جوانم از الشهھاى گوسفندان قرباني كه پيرامون »سعير« ب ر زم ين غلطي ده ب ود و دو پس ر »يق دم« او‬
‫را زيارت مىكردند‪ ،‬رميد‪.‬‬
‫»و گروھھايى از دودمان »يذكر« گرداگرد آستانش شتابان م ىگش تند‪ ،‬و او )ب ت( نم ىدانس ت و نم ىتوانس ت‬
‫ايشان را به كلمهاى پاسخ دھد‪«.‬‬
‫]‪ [62‬ترجمه اين بيت‪ ،‬اين است‪:‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و »عمرو« پسر »جابر حارثى كعبي« درباره اينگونه سنگھاى برافراشته است كه مىگويد‪:‬‬
‫و حلفت باالنصاب ان ال يرعدوا ]‪[63‬‬ ‫حلفت غطيف ال تنھنه سربھا‬
‫و نيز در اين باره است كه »مثقب عبدى« به »عمرو« پسر »ھند« گفته است‪:‬‬
‫فقد كادت حواجبھم تشيب ]‪[64‬‬ ‫يطيف بنصبھم حجن صغار‬
‫)حجن‪ :‬كودكان‪ -‬صبيان(‪.‬‬
‫)و گوين ده( »ف زارى« ھ م در اي ن ب اره گفت ه اس ت )آن ھنگ ام ك ه ق ريش در ناھنجاريھ ايى ك ه‬
‫بكار برد‪ ،‬بر او خشم گرفتند‪ ،‬و او را از دخول در »مكة« منع كردند(‪:‬‬
‫ھل لى من قومي من ارباب؟ ]‪[65‬‬ ‫سوق بدني‪ ،‬محقبا أنصابى‬
‫و يكى از »بنى ضمره«‪ ،‬در جنگى كه ميان آنان بود در اين باره گفت‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ »اى كاشكى خويشان مادريم‪ ،‬قبيله »غنى« ھر شامگاه »دوارى« بر خويشتن واجب مىداشتند‪.‬‬
‫]‪ [63‬ترجمه بيت بر اين تقريب است‪» :‬قوم غطيف سوگند ياد كرده است كه جنگاورانش را )از حمله بر م ا(‬
‫جلو نگيرد‪ ،‬و من به أنصاب سوگند خوردم كه ما را نتوانند بيم داد‪«.‬‬
‫]‪ [64‬ترجم ه اي ن بي ت چن ين اس ت‪» :‬كودك ان خردس ال‪ ،‬أنص اب آن ان را ط واف م ىكنن د‪ ،‬و نزدي ك اس ت ك ه‬
‫ابروان ايشان )از پيرى( سپيد شود )و ھمچنان در ھمه عمر آنھا را طواف مىكنند(‪«.‬‬
‫]‪ [65‬ترجمه بيت باال اين است‪:‬‬
‫»ش تران قرب انيم را م ىران م‪ ،‬در ح الي ك ه أنص اب خ ودم را ب ر ت رك )ش تر( دارم‪ .‬آي ا م را از ق وم خ ود‬
‫پروردگارانى است؟«‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و حلف ت باالنص اب و الس تر! ]‪ [66‬و در اي ن ب اره اس ت ك ه »م تلمس ض بعى« خط اب ب ه‬
‫»عمرو« پسر »ھند« در رفتارى كه با او‪ ،‬و با »طرفه« پسر »عبد« كرد‪ ،‬مىگويد‪:‬‬
‫و الالت و األنصاب ال تئل! ]‪[67‬‬ ‫اطردتنى حذر الھجاء‪ ،‬و ال‬
‫)ال تئل‪ :‬اى ال تنجو‪ -‬نجات نمىيابى‪.‬‬
‫اطردتنى‪ :‬از »أطردت« است‪ ،‬نه از »طردت«(‪.‬‬
‫و »ع امر« پس ر »واثل ه اب و طفي ل ليث ى« در ح ال إس الم راج ع ب ه جنگ ى ك ه در آن ش ركت‬
‫داشت‪ ،‬مىگويد‪:‬‬
‫كورد القطا‪ :‬ريعانھا متتابع‬ ‫فإنك ال تدرين ان رب غارة‬
‫لھا نصب قد ضرجته النقائع ]‪[68‬‬ ‫نصبت لھا وجھى و وردا كأنه‬
‫] »عميانس«[‬
‫و قبيله »خوالن« بتى )‪ -‬صنمي( در زمين »خوالن« داشتند كه »عميانس« نام داشت‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [66‬ترجمه مصراع مذكور چنين است‪:‬‬
‫»سوگند خوردم به أنصاب‪ ،‬و به پرده )ممكن است مراد پردهاى باشد كه بر بتان مىكشيدند(‪«.‬‬
‫]‪ [67‬ترجمه بيت باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»مرا از بين ھجاى من از خود راندى‪ ،‬و نه‪ ،‬به الت و أنصاب سوگند كه نجات نمىيابي )يعنى از ھجاى م ن‬
‫بركنار نخواھى شد(‪«.‬‬
‫]‪ [68‬ترجمه دو بيت فوق بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»پس تو )اى محبوبه من( بدرستى نم ىدان ى ك ه ب ا غ ارت و ھج وم ك ه مانن د ورود قط ا ب ر آبگ اه پي اپى روى‬
‫مىدھد‪.‬‬
‫»و من روى به آن معركه )‪ -‬ميدان( آوردم و اسب سرخ فامم را بدان مقصد راندم‪ ،‬چنانكه گوئى او را در آن‬
‫ميدان انصابى است كه خونھاى قرباني آن را رنگين ساخته است‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫از چھارپايان خود و نيز از محصولى كه از زمين بر م ىداش تند‪ ،‬بھ رهاى ب راى او )عمي انس(‬
‫و بھرى‪ ،‬به گمان خويش‪ ،‬براى خداى )‪ -‬عز و جل‪ (-‬كنار مىنھادند‪.‬‬
‫پس آنچه از سھم »عميانس« داخل سھم خدا مىشد‪ ،‬به »عميانس« برمىگردانيدند‪ ،‬و آنچ ه از‬
‫سھمي كه براى خدا قرار داده بودند‪ ،‬داخل در سھم بت مىشد‪ ،‬براى او وامىگذاشتند‪.‬‬
‫و اين ان از تي رهاى از »خ والن« بودن د ك ه ب ه ايش ان »أدوم« م ىگفتن د‪ ،‬و اين ان »أس وم«‬
‫مىباشند‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫و بنابر آنچه به م ا رس يده اس ت )از اخب ار و تفاس ير(‪ ،‬آي ت َو َج َعل وا ِ ِ ِم َّم ا ذ َرأ م ن ال َح رْ ِ‬
‫ث َو‬
‫عام َنصِ يبا ً َفقالُوا ھذا ِ َّ ِ ِب َزعْ م ِِھ ْم‪َ ،‬و ھذا لِ ُ‬ ‫َْ‬
‫ش َركائ ِِھ ْم َف ال يَصِ ُل إِلَ ى ﷲ َو م ا‬ ‫ان لِ ُ‬
‫ش َركائِنا َفم ا ك َ‬ ‫األ ْن ِ‬
‫ون« ‪ [69] 136 :6‬درب اره ايش ان ن ازل ش ده‬ ‫ش َركائ ِِھ ْم س ا َء م ا َيحْ ُك ُم َ‬ ‫ان ِ َّ ِ َف ُھ َو يَصِ ُل إِل ى ُ‬
‫ك َ‬
‫است‪.‬‬
‫و »حسان« پسر »ثابت« درباره بت »عزى« كه در »بطن نخله« بود‪ ،‬گفته است‪:‬‬
‫رسول الذي فوق السموات من عل‬ ‫شھدت باذن ﷲ ان محمدا‬
‫له عمل فى دينه متقبل‬ ‫و ان أبا يحيى و يحيى كليھما‬
‫و من دانھا فل من الخير معزل ]‪[70‬‬ ‫و ان التي بالسد من بطن نخلة‬
‫) »ھشام« گويد‪» :‬ف ّل« زمينى را گويند كه خشك است و ھيچ خير‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [69‬قرآن كريم ‪.136 /6‬‬
‫]‪ [70‬ترجمه أبيات باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»گواھى مىدھم به اذن خداى كه محمد فرستاده آن خدايى است كه پايگاھش باالى آسمانھا است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و بركتى در بر ندارد‪ .‬و شاعر بت مذكور را به آن تشبيه كرده است(‪.‬‬
‫و »بنى حارث« پسر »كعب« را در زمين »نجران« كعبهاى بود كه آن را بزرگ مىداشتند‪.‬‬
‫و ھمان است كه »اعشى« از آن نام برده است‪.‬‬
‫و برخى را گمان آنست كه آن كعبه‪ ،‬نه كعبه عبادت‪ ،‬بلك ه غرف هاى افراش ته )‪ -‬ك اخى( ب ود از‬
‫آن قومى كه »اعشى« ايشان را نام برده )و ستوده است(‪.‬‬
‫و به نظر من بأيد ھم چنين باشد زيرا نشنيدهام كه »بنى حارث« در اشعار خويش كس ى را ب ه‬
‫آن نامي ده باش ند‪ [71] .‬و قبيل ه »إي اد« در قري ه »س نداد« واق ع در زمين ى مي ان »كوف ه«‪ ،‬و‬
‫»بصره«‪» ،‬كعب ه« ديگ رى داش تند‪ ،‬ھم انى ك ه »اس ود« پس ر »يعف ر« )در ش عرى از اش عار‬
‫خويش( آن را ياد كرده است‪.‬‬
‫و شنيدهام كه اين خانه‪ ،‬خانه عبادت و پرستش نبود‪ ،‬بلكه فرودگاھى بلندپاي ه و اس توار ب ود ك ه‬
‫شاعر از آن ياد كرده است‪.‬‬
‫و مردى از قبيله »جھينة« كه »عبد الدار« پس ر »ح ديب« نامي ده م ىش د‪ ،‬ب ه ق وم خ ود گف ت‪:‬‬
‫»بيايي د خان هاى بس ازيم )م رادش س اختن خان هاى ب ود در س رزمين قبيل ه »ح وراء«( ك ه ب ا‬
‫»كعب ه« براب رى كن د‪ ،‬و آن را ب زرگ داري م ت ا رفت ه رفت ه بس يارى از تازي ان را ب ه آن ماي ل‬
‫سازيم‪ «.‬افراد قبيله اين كار را بزرگ شمردند و تن به اقدام آن در ندادند‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ »و بتحقيق كه ابى يحيى و يحيى‪ -‬اين ھر دو‪ -‬را در دين او عملي است مقبول )پذيرفته(‪.‬‬
‫»و آن بتى كه در »سد« از »بطن نخله« قرار دارد و ھر كس كه به آن بت گرويده‪ ،‬مانند زمين ى اس ت تھ ى‬
‫از خير و بركت و بركنار از آب و آبادى‪«.‬‬
‫]‪ [71‬مؤلف مىخواھد بگويد‪ :‬نشنيدهام كه قبيله »بنى حارث« كسى را به نام »عبد كعبه« نام گذارده باشند‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫پس )آن مرد( اين شعر گفت‪:‬‬
‫ليست بحوب او تطيف بمأثم‬ ‫و لقد أردت بان تقام بنية‬
‫راغوا و الذوا فى جوانب قودم‬ ‫فأبى الذين إذا دعوا لعظيمة‬
‫ولوا و اعرض بعضھم كاال بكم‬ ‫يلحون ان ال يؤمروا فإذا دعوا‬
‫فى ذى أقاربه غموض الميسم ]‪[72‬‬ ‫صفح منافعه و يغمض كلمه‬
‫»ھشام« پسر »محمد« گويد‪:‬‬
‫»ابرھه اشرم« در »ص نعاء«‪» ،‬كنيس ه« اى ب ا س نگ خ ارا و چوبھ اى گرانق در‪ ،‬و طالك وب‬
‫بساخت‪ ،‬و آن را »قليس« نام نھاد‪ ،‬و به پادشاه »حبشه« نوشت كه من به نام تو »كنيسه« اى‬
‫بساختم كه ھيچكس ھرگز مانند آن را نساخته است‪.‬‬
‫و از عرب دست بر ندارم تا آن كه خانهاى را كه به سوى آن آھنگ ح ج م ىكنن د )يعن ى كعب ه‬
‫را( واگذارند‪ ،‬و اين خانه را به جاى آن بر گزينند‪ .‬چون يكى از سران عرب كه تأخير ش ھور‬
‫)يعنى پس انداختن ماھھاى قمرى( به فرمان او بود‪ ،‬اين قصه بش نود‪ ،‬دو م رد از ق وم خ ود را‬
‫برانگيخت و به آنان فرمان داد تا به »صنعاء« روند‪ ،‬و آن بنا را‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [72‬ترجمه اين چھار بيت‪ ،‬اين است‪:‬‬
‫»ھمانا خواستم خانهاى سرپا شود كه نه خود گناه بود‪ ،‬و نه گناھى در برداشت‪.‬‬
‫»پس أبا كردند )يعنى‪ :‬تن در ندادند( آنانى كه چون به كارى سترگ خوانده شوند )روباهوار( به راست و چپ‬
‫دوند و به أطراف »قودم« پناه برند‪.‬‬
‫»ناسزا مىگويند كه به آنان فرماني داده نشود‪ ،‬و چون به كارى )مھم( خوان ده ش وند‪ ،‬برخ ى ب ى آنك ه پاس خى‬
‫بدھند چون گنگى پشت مىكنند‪.‬‬
‫»ھر يك از ايشان سودش براى بيگانگان است‪ ،‬و زخمش در )تن( خويشان مانند آھن تاييده )ميس م‪ :‬آل ت داغ(‬
‫فرو مىرود‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫با مدفوع خود آلوده سازند‪ ،‬و آن دو چنين كردند‪.‬‬
‫پس چون خبر به »أبرھة« رس يد‪ ،‬خش مگين ش د و پرس يد اي ن جس ارت از ك ه س ر زده اس ت؟‬
‫گفته شد‪ :‬كسى از »اھل كعبه« بوده است‪ .‬پس خشمش )دو چن دان( ش د و ب ا في ل و س پاھى از‬
‫»حبشيان« برون آمد )و آھنگ ويران ساختن كعبه كرد( و بشد آنچه شد ]‪.[73‬‬
‫»حسن« پسر »عليل« ما را حديث كرد و گفت‪» :‬على« پس ر »ص باح« م ا را ح ديث ك رد و‬
‫گفت‪» :‬ابو منذر ھشام« پسر »محمد« گف ت‪» :‬اب و مس كين« م را خب ر داد از پ درش ك ه گف ت‬
‫چون »امرؤ القيس« پسر »حجر« به قصد غارت بر »بنى اسد« روى آورد‪ ،‬گذارش بر »ذو‬
‫الخلصة« افتاد )و او بتى بود در »تباله«‪ ،‬و عرب جملگى آن را بزرگ مىداشتند‪.‬‬
‫و او را سه تير )‪ -‬قدح( بود‪ ،‬يكى »آم ر«‪ ،‬و ديگ ر »ن اھى«‪ ،‬و س ديگر‪» :‬مت ربص« )يعن ى‪:‬‬
‫در انتظار(‪.‬‬
‫»امرؤ القيس« سه نوبت نزد آن بت قرعه كشيد )و ھر سه بار( »ناھى« )بازدارن ده( در آم د‪.‬‬
‫پس تيرھا را بشكست و پارهھاى آن را بر گونه بت بكوفت و گفت‪» :‬شرم پ درت را ب ه دن دان‬
‫گازگير! اگر ترا پدر كشته بودندى م را از حمل ه ب ه آن ان ب از نداش تى!« آنگ اه ب ه جن گ »بن ى‬
‫اسد« شتافت و بر ايشان چيره شد‪.‬‬
‫از آن پس ديگر كسى به داورى و قرع هكش ى ن زد »ذو الخلص ة« نرف ت ت ا خ داى آي ين إس الم‬
‫فرو فرستاد‪ .‬پس »إمرؤ القيس« نخستين كسى بود كه بت نامبرده را پرده حرمت بدريد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [73‬يعنى‪ :‬به كيفر اين آھنگ چنان ك ه دان يم و ھم ه دانن د رس يد و خ ود و پي ل و لش كريانش يكس ره ب ه ب الى‬
‫»أبابيل« نابود گرديدند‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫»عنزي« ما را حديث كرد از »على« پسر »صباح« كه گفت‪:‬‬
‫»ھشام« پسر »محمد« مردى مكنى به »أبا بشر« كه او را »ع امر« پس ر »ش بل« م ىگفتن د‪،‬‬
‫و از قبيله »جرم« و بود‪ ،‬مرا حديث كرد و گفت‪:‬‬
‫)قبائل( »خزاعة«‪ ،‬و »لخم«‪ ،‬و »جذام«‪ ،‬و جمله »اھل شام« را ص نمي ب ود‪» :‬اقيص ر« ن ام‬
‫كه او را حج مىگذاشتند و در پيشگاه او موى سر مىتراشيدند )‪ -‬حلق رأس م ىكردن د( و ھ ر‬
‫مردى كه موى سر مىتراشيد‪ ،‬با ھر مويى قرّ هاى )مشتى( آرد )بر زمين( مىريخت‪.‬‬
‫) »ابو منذر« گويد‪ :‬القرة‪ :‬القبضة‪ -‬يك مشت( )راوي( گفت‪ :‬پس افراد قبيله »ھ وازن« در آن‬
‫ھنگام پياپى بر ايشان وارد مىشدند‪ .‬اگر ھنوز قبضه آرد و تار م وى ب ر زم ين نيفت اده ب ودى‪،‬‬
‫»ھوازنى« مىگفت‪ :‬آن را به من بده كه من خاكسارى از »ھوازن« ام‪ ،‬و اگ ر پ يش از آم دن‬
‫وى )آرد و موى( بر زمين ريخت ه ش ده ب ودى‪ ،‬م وى را ب ا ش پش و آردى ك ه ھم راه داش ت از‬
‫زمين برمىگرفت‪ ،‬و مىپخت و مىخورد‪.‬‬
‫پ س از بعث ت )پي امبر( مي ان دو قبيل ه »ج رم«‪ ،‬و »بن و جع دة« ب ر س ر آبگ اھى )‪ -‬درب اره‬
‫آبگ اھى( ك ه »عقي ق« نامي ده م ىش د‪ ،‬خص ومتي روى داد‪ ،‬و ن زد پي امبر )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و‬
‫سلم‪ (-‬به داورى آمدند‪.‬‬
‫پي امبر خ داى حك م ب ه س ود »ج رم« داد‪ ،‬پ س »معاوي ه« پس ر »عب د الع زى« پس ر »ذراع‬
‫جرمى« اين شعر بگفت‪:‬‬
‫إذا جمعت عند النبي المجامع‬ ‫و انى أخو جرم كما قد علمتم‬
‫فانى بما قال النبي لقانع!‬ ‫فان أنتم لم تقنعوا بقضائه‪،‬‬
‫مع القمل في جفر االقيصر شارع؟‬ ‫ا لم تر جرما أنجدت‪ ،‬و أبوكم‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫سوى القمل‪ ،‬انى من ھوازن ضارع‬ ‫إذا قرة جاءت يقول‪ :‬أصب بھا‬
‫بلى ذنب ما أنتم و أكارع‪.‬‬ ‫فما أنتم من ھؤال الناس كلھم‪،‬‬
‫و فاتتھما فى طولھن األصابع ]‪[74‬‬ ‫و انكم كالخنصرين اخستا‬
‫»ابو منذر ھشام« پسر »محمد« گفت‪:‬‬
‫»شرقى« در اين ب اره ب راى م ن از »س راقه« پس ر »مال ك« پس ر »جعش م م دلجى«‪ ،‬از تي ره‬
‫»بنى كنانه« اين أبيات را بر خواند‪:‬‬
‫جذام و لخم أعرضت و المواسم؟‬ ‫ا لم ينھكم عن شتمنا‪ ،‬ال أبا لكم!‬
‫حياض برضوى و األنوف رواغم‬ ‫و كل قضاعى كان جفانه‬
‫فال المرء مستحى و ال المرء طاعم ]‪[75‬‬ ‫بما انتھكوا من قبضة الذل فيكم‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [74‬ترجمه أبيات باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»منم‪ ،‬چنانكه دانيد از خاندان »جرم«‪ ،‬آنگاه كه مجامع در حضور پيامبر گرد آيند! »پس اگ ر ش ما ب ه داورى‬
‫او خرسند )قانع( نباشيد‪ ،‬من به آنچه پيامبر فرموده قانع و خرسندم! »آيا نديدى »جرم« را كه )درماندگان را(‬
‫يارى مىداد و رادى مىكرد‪ ،‬در حالي كه پدر شما در چ اه »اقيص ر« )ب راى ب ر آوردن مش تى آرد( ب ا ش پش‬
‫دست و گريبان بود؟‬
‫»ھر گاه آردى آميخت ه ب ه م و ف رو م ىريخ ت‪) ،‬پ در ش ما( م ىگف ت‪ :‬آن را خ الي از ش پش ب ه م ن برس ان م ن‬
‫خاكسارى از قبيله ھوازن ھستم‪.‬‬
‫»پس شما )بنو جعدة( از زمره ديگر مردمان نيستيد‪ ،‬آرى! شما دم و پاچه مردمان بشمار مىرويد‪.‬‬
‫»و ھمانا شما در برابر ديگر مردمان حكم دو انگشت كوچك )خنصر و بنصر( را داريد كه با ديگ ر انگش تان‬
‫ھمسرى نتوانند كرد‪«.‬‬
‫]‪ [75‬ترجمه سه بيت مذكور بر اين وجه است‪:‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫»ابو على عنزي« ما را حديث كرد و گفت‪» :‬على« پسر »صباح« ما را حديث كرد و گف ت‪:‬‬
‫»ابو منذر« پسر »ھشام« پسر »محمد سائب كلبى« ما را خبر داد‪ ،‬گف ت‪ :‬پ درم م را خب ر داد‬
‫و گفت‪:‬‬
‫نخستين پايه پرستش بتان از آنجا نھاده شد كه چون »آدم« بمرد‪ ،‬پسران »ش يث« پس ر »آدم«‬
‫او را در مغارهاى از ھمان كوه كه آدم در سرزمين »ھند« بر آن فرود آمد قرار دادن د‪) ،‬و آن‬
‫كوه را كوه »نوذ« گويند‪ ،‬و آن آبادترين كوه است در زمين‪ .‬و از اينرو است كه در مثل گفت ه‬
‫مىشود‪» :‬سرسبزتر از »نوذ«‪ ،‬و خشكتر از »برھوت«‪.‬‬
‫و ]برھوت[ واديى است در »حضرموت« در دھكدهاى به نام »تنعه«‪.‬‬
‫»عنزي« ما را حديث كرد از »على« پسر »صباح« كه گفت‪:‬‬
‫»ابو من ذر« گف ت‪ :‬پ درم از »اب ى ص الح« از پس ر »عب اس« )‪ -‬اب ن عب اس( رواي ت ك رد ك ه‬
‫گفت‪:‬‬
‫أرواح مؤمن ان در »جابي ه« از س رزمين »ش ام« بس ر م ىبرن د‪ ،‬و أرواح مش ركان در‬
‫»برھوت«‪.‬‬
‫»ابو على عنزي« از »على« پسر »صباح« و او از »ابو منذر« از پدرش از »اب و ص الح«‬
‫از پسر »عباس« ما را روايت كرد كه گفت‪:‬‬
‫پسران »شيث« به زيارت پيكر )‪ -‬جسد( »آدم« در مغ ارهاى ك ه نھ اده ش ده ب ود‪ ،‬م ىآمدن د‪ ،‬و‬
‫آن را تك ريم م ىكردن د‪ ،‬و ب ر او رحم ت م ىفرس تادند‪ ،‬پ س م ردى از فرزن دان »قابي ل« پس ر‬
‫»آدم« )به ديگر‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ »آي ا ش ما را اى ب ىپ دران‪ ،‬از ناس زا گ ويى ب ه م ا ب از نداش ته اس ت؟ قبائ ل ن امى »ج ذام«‪ ،‬و »لخ م« و‬
‫پايگاھھاى بنام آنان )از شما( اعراض كردند‪» ،‬و ھر ي ك از قبيل ه »قض اعه« ك ه كاس هھ اى مھم ان س راى او‬
‫در )كوه( »رضوى« حوضھايى را )در بزرگى و پرى از طعام( ھمانند است‪ ،‬و بيني دشمنان ايشان ب ه خ اك‬
‫خاكسارى ماليده است‪.‬‬
‫»به آنچه پرده از روى خوارى و خاكسارى شما )كه قبضهھاى آرد مخل وط ب ه م وى آل وده ب ه شپش ان نماين ده‬
‫آنس ت( برداش تند‪ ،‬پ س ن ه ف ردي از ش ما را ش رم و حي ائى اس ت‪ ،‬و ن ه م ردى از ش ما را خ وراكى )آدميان ه و‬
‫صاحب سفره(‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫پسران »قابي ل«( گف ت‪ :‬پس ران »ش يث« را گرداگ رد پيك ر »آدم« ط وافى اس ت ك ه »آدم« را‬
‫ب دان گرام ى م ىدارن د‪ ،‬و ش ما را از آن بھ رهاى نيس ت‪ ،‬پ س ب راى ايش ان بت ى تراش يد و او‬
‫نخستين كسى است كه بت تراشيده است‪.‬‬
‫»حسن« پسر »عليل« ما را از »على« پسر »صباح« حديث كرد كه وى گفت‪» :‬ابو من ذر«‬
‫ما را از پدرش خبر داد كه گفت‪:‬‬
‫»ود«‪ ،‬و »سواع«‪ ،‬و »يغوث«‪ ،‬و »يع وق« و »نس ر« مردم انى ص الح و شايس ته بودن د ك ه‬
‫ھمه در يك ماه بمردند‪ ،‬و خويشان ايشان بر مرگشان سوگوار بودند )و سوز و گدازى داشتند(‬
‫پس مردى از أوالد »قابيل« به ايش ان گف ت‪» :‬آي ا م ىخواھي د پ نج پيك ر )ب ت( ب ر مث ال ايش ان‬
‫بسازم )كه بدرستى نمودار آنھا باشد(‪ ،‬جز اين كه نتوانم در آن )پيكرهھ ا( روح ب دمم؟« گفتن د‪:‬‬
‫»آرى! )از آن بھتر چه خواھيم(؟« پس پنج پيكره به ص ورت آن )پ نج م رد نيكوك ار( بتراش يد‬
‫و )در جايى نمايان( براى ايشان نصب كرد‪.‬‬
‫پ س م ىآمدن د ب ه دي دار )پيك ره( ب رادر و ع م و عم وزاده خ ويش‪ ،‬و او را تعظ يم و تك ريم‬
‫مىكردند و گرد او مىگشتند تا آن قرن )‪ -‬نسل( أول گذشت و اين كار در عھد »ي ردى« پس ر‬
‫»مھاليل« پسر »قينان« پسر »أنوش« پسر »شيث« پسر »آدم« روى داد‪.‬‬
‫چون نسل ديگر در آمد‪ ،‬اين بزرگداشت بيش از نسل پيش عمل مىشد‪.‬‬
‫چون نوبت نس ل س وم رس يد‪ ،‬گفتن د‪ :‬پيش ينيان م ا اي ن پيك رهھ ا را گرام ى نم ىداش تند‪ ،‬مگ ر از‬
‫اينرو كه از آنان اميد شفاعت )و پايمردى( نزد پروردگار داشتند پس به پرستش آنان پرداختن د‬
‫و كارشان بزرگ شد‪ ،‬و كفرشان باال گرفت‪ .‬اين بود كه خداى »إدريس« )‪ -‬عليه‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫الس الم‪ (-‬را ب ه پي امبرى برانگيخ ت )و او »أحن وخ« پس ر »ي ارد« پس ر »مھالئي ل« ]پس ر‬
‫»قينان«[ است‪.‬‬
‫إدري س آن ان را ب ه يكتاپرس تى خوان د‪ ،‬نپذيرفتن د‪ ،‬و او را تك ذيب كردن د‪ ،‬پ س خ داى او را ب ه‬
‫پايگاھى بلند در عالم باال نزد خود فراخواند‪.‬‬
‫و بنابر آنچه پسر »كلبى« ]‪ [76‬از »ابى صالح«‪ ،‬از پسر »عباس« خبر داده است‪ ،‬ك ار اي ن‬
‫مردم )‪ -‬قوم( ھمچنان )در پرستش بتان( پيش م ىرف ت و فزون ى م ىياف ت ت ا زم ان ن وح پس ر‬
‫»لمك« پسر »متوشلح« پسر »أحنوخ« فرا رسيد‪ ،‬و خداى او را به پيامبرى برانگيخت‪.‬‬
‫»ن وح« در آن ھنگ ام چھارص د و ھش تاد س ال داش ت‪ .‬وى در روزگ ارى پي امبريش يكص د و‬
‫بيست سال تمام مردم را به پرستش خداى )‪ -‬عز و جل‪ (-‬خواند‪.‬‬
‫و ايش ان او را‪ -‬نافرم انى كردن د‪ ،‬و دروغگ و خواندن د پ س ب ه فرم ان خ داى ب ه س اختن كش تى‬
‫پرداخت‪ ،‬و آن را بساخت و بر آن بنشست در حالي كه ششصد س ال داش ت‪ .‬و غ رق ش د آنك ه‬
‫غ رق ش دنى ب ود‪ .‬و )ن وح( پ س از آن سيص د و پنج اه س ال بزيس ت‪ ،‬و طوف ان ب اال گرف ت‪ ،‬و‬
‫زمين را يكسره بپوشانيد و ميان »آدم« و »نوح« دو ھزار و دويس ت س ال فاص له ب ود و ]آب‬
‫طوفان[ اين بتان را از ]كوه[ »نوذ« به زمين فرود آورد‪ ،‬و جريان و أم واج آب از اي ن س وى‬
‫به آن سوى )‪ -‬يعن ى از زمين ى ب ه زم ين ديگ ر( ب ه ش دت م ىرف ت ت ا آن بت ان را ب ه س رزمين‬
‫»ج ّده« بينداخت )‪ -‬پرت كرد( و آنگاه آب فرو نشست و بتان بر كنار )دريا( بماندند‪ ،‬و باد بر‬
‫آنھا وزيدن گرفت تا آنھا را )به خاك( بپوشانيد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [76‬منظور از ابن كلبى محمد پسر سائب كلبى‪ ،‬پدر مؤلف اين كتاب است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫»حسن« پسر »عليل« از »على« پسر »صباح« ما را حديث كرد‪ ،‬گفت‪» :‬ابو منذر ھش ام«‬
‫پسر »محمد« گفت‪ :‬ھر گ اه ب ت را از چ وب ي ا زر ي ا س يم ب ر ص ورت انس ان بس ازند‪ ،‬آن را‬
‫»صنم« گويند‪ ،‬و ھر گاه از سنگ ساخته شد‪» ،‬ثن« ناميده مىشود‪.‬‬
‫»عن زي« م ا را از »عل ى« پس ر »ص باح« از »اب و من ذر« از پ درش‪ ،‬از »اب ى ص الح« از‬
‫پسر »عباس« حديث ك رد ك ه گف ت‪ :‬آخ رين بج اى مان ده آب طوف ان د »حس مى« از س رزمين‬
‫»جذام« بود كه چھل سال بماند و از آن پس به خورد زمين رفت‪.‬‬
‫»ابو على عنزي« ما را از »على« پس ر »ص باح« از »اب و من ذر« ح ديث ك رد ك ه »كلب ى«‬
‫گف ت‪» :‬عم رو« پس ر »لح ى« و او )لح ى( »ربيع ه« پس ر »حارث ة« پس ر »عم رو« پس ر‬
‫»عامر« پسر »حارثة« پسر »ثعلبه« پسر »ام رئ الق يس« پس ر »م ازن« پس ر »أزد« اس ت‬
‫كه او )يعنى‪» :‬أزد«( پدر »خزاعة« مىباش د‪ ،‬و م ادرش »فھي ره« دخت ر »ح ارث« اس ت‪ ،‬و‬
‫گفته مىشود كه وى دختر »حارث« پسر‪:‬‬
‫»مضاض جرھمى« بود‪ ،‬و »عمرو« پسر »لحى« كاھنى بود ]وبر »مكة« چي ره ش ده و ق وم‬
‫»جرھم« را از »مكة« بيرون رانده و خود پرده دارى كعبه را به گردن گرفته ب ود[‪ .‬و ي ارى‬
‫)رئي( از پريان داشت مكنى به »أبا ثمامة« كه به او گفت‪:‬‬
‫شتاب كن به رفتن و كوچيدن از »تھامه« با نيك بختى و تندرستى‪.‬‬
‫وى پاسخ داد‪ :‬فرمانبردارم و ھيچ نمىايستم )‪ -‬بلى‪ ،‬بى آنكه آنجا بمانم(‪.‬‬
‫»پرى« گفت‪ :‬برو به ساحل »جده«‪ ،‬در آنجا بتانى مىبينى آماده‪ ،‬پس آنھا را ببر به »تھامه«‬
‫و باك مدار! پس عرب را به پرستش آنھا‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بخوان‪ ،‬ترا أجابت خواھند كرد‪.‬‬
‫»عمرو« به ساحل جده آمد‪ ،‬و بتان را از زير خاك بر آورد و ب ر داش ت و ب ه »تھام ه« ب رد‪،‬‬
‫و چون موسم حج فرا رسيد‪ ،‬عرب را يكسر به پرستش آنان بخواند‪.‬‬
‫پس »عوف« پسر »عُذره« پسر »زيد الالت« پسر »رفيده« پسر »ثور« پس ر »كل ب« پس ر‬
‫»وبره« پسر »تغلب« پسر »حلوان« پسر »عم ران« پس ر »الح اف« پس ر »قض اعه« او را‬
‫أجاب ت ك رد‪ ،‬پ س »ود« را ب ه او داد‪ .‬وى ) »ع وف«( آن را ب ه »وادي الق رى« ب رد‪ ،‬و در‬
‫»دومة الجندل« پايدار ساخت‪ .‬و پسرش را »عبد ود« نام نھاد‪.‬‬
‫و او نخستين كسى است كه به نام اين بت )ود( ناميده ش د‪ ،‬و پ درش أول ين ك س ب ود ك ه »عب د‬
‫ود« نامگذارى كرد‪ .‬و از آن پس ديگران )از قوم عرب( به اين نام نامگذارى كردند‪.‬‬
‫»عوف« پسر خود »عامر« را كه به او »عامر أجدار« مىگفتند‪ ،‬ب ه پ رده دارى آن گماش ت‪.‬‬
‫و »بنى عامر« ھمچن ان پ رده دار »ود« بودن د ت ا خ داى إس الم را ب ه م ردم ارزان ى داش ت )‪-‬‬
‫إسالم را آورد(‪.‬‬
‫»اب و من ذر« گف ت‪» :‬كلب ى« گف ت‪» :‬مال ك« پس ر حارث ه أج دارى م را ح ديث ك رد ك ه او را‬
‫)يعن ى‪ :‬ود را( دي ده اس ت‪ ،‬و گف ت‪ :‬پ درم م را ب ا آون دى )‪ -‬ظرف ى( ش ير ن زد او )ب ت ود(‬
‫مىفرستاد و مىگفت‪:‬‬
‫اين را به خداى خويش بنوشان‪ ،‬و من خود آن را مىنوشيدم‪ ،‬و دي رى نپايي د ك ه »خال د« پس ر‬
‫»وليد« را ديدم كه او را درھم شكست و ريز ريز كرد‪.‬‬
‫و پيامبر خداى )‪ -‬صلى ﷲ عليه و س لم‪» ،(-‬خال د« پس ر »ولي د« را از »غ زوه تب وك« ب راى‬
‫ويران ساختن آن گسيل داشت‪ .‬پس پسران »عبد ود«‪ ،‬و پس ران »ع امر أج دار«‪» ،‬خال د« را‬
‫از ويران ساختن آن جلوگير شدند و »خالد« با ايشان بجنگيد‪ ،‬و ھمه را بكشت‪ ،‬و بت‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫)ود( را نگونسار ساخت و بشكست‪.‬‬
‫]و از جمل ه كس اني ك ه »خال د« در آن روز بكش ت‪ ،‬م ردى[ از »بن ى عب د ود« ب ود ك ه او را‬
‫»قطن« پسر »شريح« مىگفتند‪ .‬پس چون مادرش بيام د ]و او را كش ته ياف ت اش ارت ك رد[ و‬
‫گفت‪:‬‬
‫و ال يبقى على الدھر النعيم!‬ ‫اال تلك المودة ال تدوم‬
‫له ام بشاھقة رؤم! ]‪[77‬‬ ‫و ال يبقى على الحدثان غفر‬
‫سپس گفت‪:‬‬
‫يا ليت أمك لم تولد و لم تلد! ]‪[78‬‬ ‫يا جامعا‪ ،‬جامع األحشاء و الكبد!‬
‫آنگاه خويشتن را به روى بر كشته پسر افكند و فريادى )‪ -‬شھقهاى( بكشيد و بمرد‪.‬‬
‫و ني ز در اي ن جن گ )‪ -‬ھنگام ه( »حس ان« پس ر »مص اد« پس ر ع م »أكي در« فرمانفرم اى‬
‫»دومة الجندل« كشته شد‪ ،‬و »خالد« بت را ويران ساخت‪.‬‬
‫»كلبى« گفت‪» :‬مالك« پسر »حارث« را گفتم‪» :‬ود« را چنان به من بنما )‪ -‬وص ف ك ن( ك ه‬
‫گويى خود بدان مىنگرم‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫»تنديس )‪ -‬تمثال( مردى بود از سترگترين مردان )مردانى كه‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [77‬ترجمه اين دو بيت اين است‪:‬‬
‫»ھان )بأيد دانست( كه اين دوستى )دوستيھا( دي ر نم ىپاي د‪ ،‬و ب ر اي ن روزگ ار خوش ى و ن از و نعم ت پاي دار‬
‫نيست! »و ھيچ بزغاله كوھى در برابر پيشامد )ھاى ناگوار روزگار( پايدار نمىمان د )ب ا اينك ه( او را ب ر قل ه‬
‫بلند )كوھسار( مادرى بس دلسوز و مھربان باشد‪«.‬‬
‫]‪ [78‬ترجمه بيت باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»اى فرا گيرنده‪ ،‬فرا گيرنده دل و جگرم! اى كاشكى مادرت از مادر نمىزاييد‪ ،‬و خود )فرزند( نمىزاد‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ديده يا شنيدهام(‪ ،‬و آراسته به دو جامه نگارين )‪ -‬حله( كه يكى را بر ميان بسته و ديگ ر را ب ه‬
‫دوش گرفته‪ ،‬شمشيرى بر كمر‪ ،‬و كمانى بر باز و‪ ،‬و پيش روى او نيزهاى )‪ -‬حربه( و ب ر آن‬
‫پرچمى افراشته‪ ،‬و تير دانى پر از تير برابر او نھاده‪» «.‬كلبى« گفت‪:‬‬
‫سخن دنبال شد‪) ،‬راوي( گفت‪ :‬و »عمرو« پسر لحى را »مضر« پس ر »ن زار« أجاب ت ك رد‪،‬‬
‫پس »سواع« را ب ه م ردى از قبيل ه »ھ ذيل« ك ه او را »ح ارث« پس ر »تم يم« پس ر »س عد«‬
‫پسر »ھذيل« پسر »مدركه« پسر »الياس« پسر »مضر« مىگفتند واگذاشت )‪ -‬داد(‪ ،‬پ س در‬
‫زمينى از »بطن نخله« ك ه »رھ اط« گفت ه م ىش د‪ ،‬ج اى گرف ت‪ ،‬و او را ھمس ايگانى از قبيل ه‬
‫»مضر« مىپرستيدند‪ ،‬پس مردى از عرب گفت‪:‬‬
‫كما عكفت ھذيل على سواع‬ ‫تراھم حول قيلھم عكوفا‬
‫عتائر من ذخائر كل راع ]‪[79‬‬ ‫تظل جنابه صرعى لديه‬
‫و قوم »مذحج« )دعوت( او را بپذيرفتن د‪ .‬پ س »يغ وث« را ب ه »أنع م« پس ر »عم ر م رادى«‬
‫تسليم كرد‪ .‬و در تپهاى در »يمن« كه‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [79‬ترجمه دو بيت مرقوم چنين است‪:‬‬
‫»ايشان را مىبينى كه پيرامون مھتر خويش مقيم ھستند‪ ،‬ھمچنان كه )افراد قبيله( ھذيل گرد سواع مقيم بودند‪.‬‬
‫»و الشهھاى گوسفندھاى قرباني ك ه ذخي رهھ اى ھم ه ش بانان قبيل ه ب ه ش مارند سراس ر روز را در آس تانه وى‬
‫)يعنى‪ :‬برابر سواع( بر خاك افتاده بسر مىبرند‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫»مذحج« ناميده مىشد‪ ،‬جاى گرفت‪ ،‬و ق وم »م ذحج« و وابس تگان ايش ان )از ديگ ر قبائ ل( او‬
‫را مىپرستيدند‪.‬‬
‫و قبيله »ھمدان« وى را )يعنى‪ :‬عمرو پسر لحى را( أجابت كرد‪.‬‬
‫پ س »يع وق« را ب ه »مال ك« پس ر »مرث د« پس ر »جش م« پس ر »حاش د« پس ر »جش م« پس ر‬
‫»خيران« پسر »نوف« پسر »ھمدان« سپرد‪.‬‬
‫پس در ديھى كه »خي وان« ن ام داش ت پاي دار ش د‪) ،‬و ق وم( »ھم دان«‪ ،‬و ھمس ايگان ايش ان را‬
‫)سرزمين( »يمن« به پرستش آن پرداختند‪.‬‬
‫و قبيله »حمير« )دعوت( او را پذيره شد‪ .‬وى »نسر« را به مردى از »ذى رعين« كه او را‬
‫»معديكرب« مىگفتند بداد )‪ -‬سپرد(‪ .‬و در محلى از سرزمين »سباء« كه »بلخ ع« ن ام داش ت‬
‫نھاده شد‪ ،‬و )قوم( »حمير«‪ ،‬و پيوستگانش )از ديگر أقوام( او را مىپرستيدند‪.‬‬
‫و ھمچنان در پرستش او پايدار بودند تا »ذو نواس« ايشان را به كيش »يھود« در آورد‪.‬‬
‫پس ھمواره اين بتان پرستش مىشدند تا خداى پيامبر )‪ -‬صلى ﷲ علي ه و س لم‪ (-‬را برانگيخ ت‬
‫)‪ -‬مبعوث فرمود( و پيامبر به ويران ساختن آنھا فرمان داد‪.‬‬
‫»ھشام« گف ت‪» :‬كلب ى« از »اب ى ص الح« از پس ر »عب اس« م ا را ح ديث ك رد ك ه پي امبر )‪-‬‬
‫عليه الس الم‪ (-‬فرم ود‪ :‬آت ش )دوزخ( براب ر چش مم نم ودار ش د‪ ،‬و عم رو ]پس ر لح ى[ را دي دم‪،‬‬
‫م ردى كوت اه ق د‪ ،‬س رخ ف ام‪ ،‬گرب ه چش م )كب ود چش م( ك ه رودهھ ايش را پش ت س رش در آت ش‬
‫مىكشانيد‪ .‬پرسيدم اين كه باشد؟‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫گفتند‪» :‬عمرو« پسر »لحى«‪ ،‬نخستين كس كه آيين‪» :‬بحي ره«‪ ،‬و »وص يله«‪ ،‬و »س ائبة«‪ ،‬و‬
‫»ح امى« ]‪ [80‬نھ اد‪ ،‬و ك يش »اب راھيم« را بگرداني د )‪ -‬دگرگ ون س اخت( و ع رب را ب ه‬
‫پرستش بتان خواند‪.‬‬
‫پيامبر )‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪ (-‬فرمود‪» :‬شبيهترين كس از فرزندان »عمرو« به او »قط ن«‬
‫پسر »عبد العزى« است‪ .‬پس »قطن« )از ميان حاضران( بر جس ت )‪ -‬سراس يمه بپ ا خاس ت(‬
‫و گفت‪:‬‬
‫»اى پي امبر خ دا! آي ا ش باھت ب ه او )‪ -‬ھمانن دى ب ا او( م را زي انى دارد؟« فرم ود‪ :‬ن ه‪ ،‬ت و‬
‫مسلمانى‪ ،‬و او كافر )بود(‪.‬‬
‫و نيز پيامبر )‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪ (-‬فرمود‪» :‬و دجال به من نمايانده شد‪ ،‬مردى يك چشم )‪-‬‬
‫اع ور(‪ ،‬گن دم گ ون )‪ -‬س ياه چ رده(‪ ،‬ژولي ده م وى ك ه ش بيهت رين ك س از »بن ى عم رو« ب ه او‬
‫»أكثم« پسر »عبد العزى« است‪.‬‬
‫پس »أكثم« به پاى خاست و گفت‪ :‬اى پيامبر خداى! آيا ھمانندى من به او مرا زيان آورد؟‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [80‬بحيره‪ :‬شتر يا گوسفند مادهاى را گويند كه ھر گاه ده شكم مىزاييد گوش ش را م ىش كافتند‪ ،‬و او را رھ ا‬
‫مىكردند تا ھر جا خود خواھد برود‪ ،‬و بچرد‪ .‬و چ ون م ىم رد گوش تش را م ردان م ىخوردن د و زن ان را از‬
‫خوردن آن باز مىداشتند‪.‬‬
‫وصيله‪ :‬ماده شترى را گويند كه دو شكم در پى يكديگر زايد و گوسفند يا ب زي ك ه ھف ت ش كم دو دو بچ ه م اده‬
‫در پى يكديگر آورد‪ ،‬پس اگر در شكم ھفتم يا ھشتم بره يا بزغالهاى بزادى گفت ه م ىش دى‪» :‬وص لت أخاھ ا«‪.‬‬
‫پس شيرش را نمىآشاميدند مگر مردان‪ ،‬نه زنان‪.‬‬
‫سائبة‪ :‬ماده شترى كه بچگان بچگان خود را درك مىكرد )يعنى‪ :‬آنقدر مىزيست كه بچهھاى او بچ ه آورن د(‪،‬‬
‫آنگاه او را آزاد مىكردند و سر به خود مىگذاشتند و بر او سوار نمىشدند‪.‬‬
‫حامى‪ :‬شتر نر را گويند كه ده شكم آبستن كرده باشد‪ ،‬آنگاه آزادش مىساختند و سوارش نمىشدند و مو و پشم‬
‫او را نمىچيدند و مىگذاشتند تا ھر جا خواھد برود و ھر چه را خواھد بجرد‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫فرمود‪ :‬نه‪ ،‬تو مسلمانى‪ ،‬و او كافر‪.‬‬
‫] »فلس«[‬
‫»اب و عل ى عن زي«‪ ،‬م ا را از »عل ى« پس ر »ص باح«‪ ،‬از »ھش ام« پس ر »محم د«‪ ،‬از »اب و‬
‫باسل طائى« از عمويش »عنترة« پسر »أخرس« حديث كرد‪ ،‬و گفت‪:‬‬
‫قبيله »طىّ «‪ ،‬بتى داشتند »فلس« نام و آن دماغهاى ب ود س رخ ف ام‪ ،‬ماي ل ب ه س ياھى‪ ،‬در مي ان‬
‫كوھى به نام »اجأ« از كوھسار »طى« كه گويى تمث ال آدم ي اس ت‪ ،‬و آن را م ىپرس تيدند‪ ،‬و‬
‫پيش كش )‪ -‬ھدي ه( م ىدادن د و گوس پند براب رش قرب ان م ىكردن د‪ ،‬و ھ يچ بيمن اكى نزدي ك او‬
‫نيامدى‪ ،‬مگر آنكه در أمان بودى‪ ،‬و ھيچ كس شكارى را كه در پى بود‪ ،‬اگر به او پناه مىب رد‬
‫دنبال نمىكرد‪ ،‬و به او وامىگذاشت و پيرامونش از دستبرد ايمن بود‪.‬‬
‫پرده دار »فلس( پسران »بوالن« بودند‪ ،‬و »بوالن« خود نخستين ك س ب ود ك ه او را پرس تش‬
‫ك رد‪ ،‬و آخ رين ك س از پ رده داران وى م ردى ب ود از ايش ان ك ه او را »ص يفي« م ىگفتن د‪.‬‬
‫»صيفي« روزى شترى شيرده )‪ -‬ناقه خلية( را از زنى »كلبى« از تيره »بنى عليم« ھمس ايه‬
‫»مالك« پسر »كلثوم شمجى« ك ه خ ود م ردى ش ريف »نام دار( ب ود پ يش گرف ت و ت ا پيش گاه‬
‫»فل س« بران د‪ ،‬و آنج ا نگاھداش ت‪ .‬زن )ص احب ش تر( ھمس ايه خ ويش »مال ك« را از اي ن‬
‫رويداد خبر داد‪ ،‬و »مالك« بر اسبى برھن ه س وار ش د‪ ،‬و ني زه ب ر گرف ت و در پ ى »ص يفي«‬
‫برون رفت‪ ،‬و او را در حالي كه برابر بت »فلس« نشسته بود‪ ،‬و ناقه را در پيشگاھش بس ته‪،‬‬
‫بگرفت و گفت‪» :‬راه شتر ھمس ايهام ب از گ ذار )و او او دس ت ب دار(!« پ رده دار پاس خ داد ك ه‬
‫»شتر از آن پروردگار تو است«!« مالك« گفت‪» :‬راه او باز گذار«‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫گفت‪» :‬آي ا پ رده خ دايت را م ىدرى؟!« پ س »مال ك« ني زه را براب ر روي ش داش ت‪ ،‬پ رده دار‬
‫ناگزير زانوبند از زانوھى شتر بر گرفت‪ ،‬و مالك با شتر باز گشت‪.‬‬
‫پرده دار به »فلس« روى آورد و دست برافراشت و مالك را بدو نمود و گفت‪:‬‬
‫أخفرك اليوم بناب علكوم‬ ‫يا رب ان مالك بن كلثوم‬
‫و كنت قبل اليوم غير مغشوم! ]‪[81‬‬

‫اين چن ين ب ت را )ب ر »مال ك«( برم ىآغالي د )‪ -‬تح ريض م ىك رد(‪ ،‬و »ع دى« پس ر »ح اتم«‬
‫ھم ان ھنگ ام گوس پندى براب ر ب ت قرب ان ك رده و خ ود ب ا تن ى چن د از كس انش گ رد ھ م نشس ته‬
‫درباره كردار »مالك« سخن مىگفتند‪ ،‬و »عدى« پسر »حاتم« از آن كردار سخت بيمناك ش د‬
‫و گفت‪ :‬بنگريد تا ھم ين ام روز ب ه او )يعن ى‪» :‬مال ك« چ ه )كيف ر( م ىرس د‪ .‬پ س چن دين روز‬
‫بگذش ت و ب دو چي زى نرس يد‪ .‬و »ع دى« از پرس تش او‪ ،‬و ديگ ر بت ان دس ت بشس ت و ك يش‬
‫»ترسا« گرفت‪ ،‬و ھمچنان ترس ايى ب ود ت ا إس الم را خ دا )ب ه بن دگان خ ويش( ارزان ى داش ت‪،‬‬
‫پس »إسالم« آورد‪.‬‬
‫و »مالك« نخستين كس ب ود ك ه پ رده )حرم ت( »فل س« بدري د و از آن پ س ھ ر گ اه پ رده دار‬
‫شتر )يا گوسفندى( را به قرقگاه )‪ -‬حرم( »فلس« مىراند‪ ،‬از او پس مىگرفتند‪ ،‬ول ى ھمچن ان‬
‫بت نامبرده پرستش مىشد تا آنكه )دعوت( پي امبر إس الم )‪ -‬علي ه الس الم‪ (-‬آش كار گردي د‪ .‬پ س‬
‫»على« پسر »ابى طالب« را پيامبر بفرستاد تا او را نابود‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [81‬ترجمه اين است‪:‬‬
‫»پروردگارا! مالك پسر كلثوم امروز پردهات را درباره شترى درشت پيكر پاره كرد‪.‬‬
‫و تو تا پيش از اين روز ستمكش نبودى!«‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ساخت و دو قبضه شمشيرى را كه »حارث« پسر »اب ى ش مر غس انى« پادش اه »غس ان«‪ ،‬آن‬
‫دو را به گردن »فلس« آويخته بود‪ ،‬و يكى را »مخذم«‪ ،‬و ديگرى را »رسوب« مىگفتند‪ ،‬بر‬
‫گرفت )و ھمين دو شمشير اس ت ك ه »علقم ه« پس ر »عب ده« در ش عر خ ويش از آن ي اد ك رده‬
‫است(‪ ،‬و »على« پسر »ابى طالب« با آن دو شمشير به نزد پيامبر )‪ -‬صلى ﷲ عليه و س لم‪(-‬‬
‫باز گشت‪ .‬و آن حضرت يكى به گردن آويخت و سپس به »على« پسر »ابى طال ب« بخش ود‪،‬‬
‫و ھمان است شمشيرى كه »على« آن را بر ميان مىبست‪.‬‬
‫تمام شد كتاب »األصنام« و الحمد ّ رب العالمين ]‪[82‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [82‬احمد زكى پاشا مصحح و محقق متن عربي كتاب األصنام در پايان كتاب چنين مىنويسد‪:‬‬
‫»بر ھامش صفحه أخير از نسخه »خزانه زكيه« اين عبارت نوشته شده است‪:‬‬
‫»نقلت من خط ابن الجواليقي‪ -‬رحمه ﷲ‪ -‬فى آخر ھذا الكتاب ما نصه‪:‬‬
‫»بلغت من اوله سماعا بق راءة الش يخ اب ى الفض ل محم د ب ن ناص ر ب ن محم د ب ن عل ى ان ا و محم د ب ن الحس ين‬
‫اإلسكاف فى المحرم من سنة ‪.«494‬‬
‫»نقلته من نسختي التي نقلتھا من خ ط محم د ب ن العب اس ب ن الف رات‪ ،‬ف ى س نة تس ع و عش رين و خمس مائة‪ «.‬و‬
‫الحمد ّ كثيرا‪ .‬و عارضت بھا مع ولدي ابى محمد إسماعيل )جبر( ]ه ﷲ[ بقراء ]تى و ھو[ يسمع ]و ذلك[ ف ى‬
‫سنة ]تسع[ و عشرين ]و خمس[ مائة و سمعه اخ ]وه ابو[ ظاھر إسحاق و ل ]دى[‪.‬‬
‫ترجمه عبارات عربي باال اين است‪:‬‬
‫»از خط پسر جواليقى‪ -‬رحمه ﷲ‪ -‬در آخر كتاب عبارت ذيل را نقل كردم‪:‬‬
‫»رسيدم )بدينجا( از أول كتاب بعنوان سماع من و محمد پسر حسين إس كاف ب ا قرائ ت ش يخ اب و الفض ل محم د‬
‫پسر ناصر پسر محمد پسر على در محرم سال ‪) 494‬ھجري(‪» «.‬نقل كردم از نسخه خودم كه آن را از خ ط‬
‫محمد پسر عباس پسر فرات در سال ‪529‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫حاشيه در آخر نسخهاى كه أساس طبع متن عربي كتاب است‬
‫»يعبوب‪:‬‬
‫بت ى اس ت از تي ره »جديل ه« از قبيل ه »ط ى«‪ .‬اي ن قبيل ه بت ى داش ت ك ه »بن و اس د« آن را از‬
‫ايشان گرفتند‪ ،‬در نتيجه قبيله »طى«‪» ،‬يعبوب« را بعد از آن بپرستش گرفتند‪.‬‬
‫عبيد گويد‪:‬‬
‫صنما‪ ،‬فقروا يا جديل و أذبوا! ]‪[1‬‬ ‫فتبدلوا اليعبوب بعد الھھم‬
‫)يعنى‪ :‬نخوريد بر اين بت و نياشاميد(‪.‬‬
‫باجر‪:‬‬
‫پسر »دري د« گوي د‪] :‬و او[ بت ى ب ود در جاھلي ت ب راى قبيل ه »أزد«‪ ،‬و ھمسايگانش ان از قبيل ه‬
‫»طى«‪ ،‬و »قضاعه« كه آن را مىپرستيدند‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [1‬ترجمه بيت باال اينست‪» :‬پس يعبوب را به جاى خداى خويش )كه بنو اسد او را به قھر و غلب ه از ايش ان‬
‫گرفتن د( ع وض گرفتن د‪ ،‬پ س اى ق وم ج ديل )بع د از اي ن خ وارى و خاكس ارى( ن ان و آب گ وارا نخوري د و‬
‫نياش اميد‪) «.‬ھج ري نق ل ك رده ب ودم‪ (.‬خ داى را س پاس ف راوان‪ ،‬و عرض ه داش تم آن را ب ا پس رم اب ى محم د‬
‫إسماعيل جبر ]ه ﷲ[ بقراء ]من‪ ،‬و او[ مىشنيد ]و آن[ در سال ]پانصد[ و بيست ]و نه[ بود‪ ،‬و ب رادر ]ش اب و[‬
‫طاھر إسحاق ]پسرم[ نيز آن را گوش مىداد‪ «.‬ناگفته نماند كه به نظر و تحقيق احم د زك ى‪ ،‬پس ر ج واليقى در‬
‫سال ‪ 529‬اين نسخه از كتاب األصنام را از روى نسخه ديگرى كه ق بال اب ن ج واليقى از روى خ د اب ن ف رات‬
‫نوشته بود‪ ،‬استنساخ كرده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫)باجر( بفتح جيم‪ ،‬و برخى »باجر« بكسر جيم نيز خواندهاند ]‪.[1‬‬
‫»نقلت ھذه النسخة من نسخة بخط االمام العالمة ابى منصور موھ وب ب ن احم د ب ن الج واليقي‪-‬‬
‫رحمه ﷲ‪ ،-‬ثم قوبل ت بھ ا بحس ب الطاق ة«‪ [2] .‬الحم د ّ رب الع المين و ص لى ﷲ عل ى س يدنا‬
‫محمد و على آله و صحبه و سلم‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [1‬ان اثير در كتاب النھاية »باجر« را »باحر« با حاء مھمله ضبط كرده است‪.‬‬
‫]‪ [2‬ترجمه عبارت عربي باال چنين است‪:‬‬
‫»اين نسخه از نسخهاى گرفته شده است كه به خط امام عالمه ابى منصور موھوب پس ر احم د پس ر ج واليقى‪-‬‬
‫رحمه ﷲ‪ -‬نوشته شده است‪ ،‬تا سر حد إمكان با نسخه مذكور مقابله گرديده است‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫تكمله‬
‫نامھاى بتان و خانهھ ايى ك ه تازي ان پ يش از إس الم پرس تش م ىكردن د و ھش ام كلب ى در كت اب‬
‫األصنام از آنھا نام نبرده است‪.‬‬
‫آزر‪:‬‬
‫بتى بود كه تارخ پدر ابراھيم‪ ،‬بنابر آنچه كه برخى از مفسران گفتهان د‪ ،‬پ رده دارش ب ود‪ .‬و از‬
‫آز َر أَ َت َّتخ ُِذ أَصْ ناما ً ‪ 74 :6‬رواي ت ش ده اس ت ك ه گف ت‪:‬‬
‫»مجاھد« در تفسير قول خداى تعالى‪َ :‬‬
‫آزر پدر ابراھيم نبود‪ ،‬بلكه نام بتى بود ‪) ...‬تاج العروس(‬
‫اسحم )األسحم(‪:‬‬
‫بتى بود سياه رنگ‪» .‬جوھرى« گويد‪) :‬نام( اسحم در اين شعر »اعشى« آمده است‪:‬‬
‫باسحم داج عوض ال نتفرق ]‪[1‬‬ ‫رضيعي لبان ثدي ام تحالفا‬
‫)تاج العروس(‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [1‬ترجمه بيت مذكور اينست‪:‬‬
‫»دو ھمشير كه از پستان يك مادر شير خوردهاند‪ ،‬به سنگ سياه سوگند ياد كردن د ك ه ھيچگ اه از يك ديگر ج دا‬
‫نخواھيم شد‪«.‬‬
 ‫اشھل )األشھل(‪:‬‬
‫بتى است‪ ،‬و از او گرفته شده است نام »بنو عبد األشھل« كه نام قبيلهاى از عرب است‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫االھه‪» :‬االالھة(‪:‬‬
‫بت انى بودن د‪ .‬در س اير نس خهھ اى ق اموس االھ ه ض بط اس ت‪ ،‬ول ى ص حيح آن در اي ن معن ى‬
‫»آلھه« به صيغه جمع است‪ ،‬و بر ھمين وجه است قرائت قول خ داى تع الى‪َ :‬و َي َذ َر َ‬
‫ك َو آلِ َھ َت َ‬
‫ك‬
‫‪... 127 :7‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫أوال‪:‬‬
‫نام بتى است از آن بكر و تغلب دو پسر وائل‪) .‬تاج العروس(‬
‫بجه )البجة(‪:‬‬
‫ا بتى بود كه پارهاى از تازيان او را مىپرستيدند‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫بس‪:‬‬
‫خانهاى بود از آن غطفان‪ ،‬و آن را ظالم پسر اسعد بنا نھاد‪.‬‬
‫ظ الم چ ون دي د ك ه ق ريش گ رد كعب ه ط واف م ىكنن د‪ ،‬و س عى ب ين ص فا و م روه را بج اى‬
‫مىآورند‪ ،‬خانه كعب ه را ان دازه گرف ت و س نگى از ص فا و س نگى از م روه را ب ر گرف ت و ب ه‬
‫سوى قوم خويش باز گشت‪ ،‬و در آنجا خانهاى بر اندازه خانه كعبه بساخت‪ ،‬و آن دو س نگ را‬
‫كه ھمراه آورده بود به جاى صفا و مروه گرفت و بدين ترتيب از گ زاردن ح ج در مك ة‪ ،‬خ ود‬
‫را بى نياز ساخت‪ ،‬اما زھير پسر جناب كلبى بر او و قبيلهاش غارت ب رد و ظ الم را بكش ت و‬
‫بنايش را منھدم كرد‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫بعل‪:‬‬
‫اسم بتى است كه از طال ساخته بود‪ ،‬از آن قوم الياس‪ ،‬و صواب‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ھمين است‪ ،‬و ھمينطور ھم در نسخ ص حاح ج وھرى آم ده اس ت‪ ،‬و مؤي د آن اس ت ق ول خ داى‬
‫ُون َبعْ ًال َو‬ ‫ِين‪ ،‬إِ ْذ ق ال‪ :‬لِ َق ْو ِم ِه أَ ال َت َّتقُ َ‬
‫ون‪ ،‬أَ َت ْدع َ‬ ‫اس لَ ِم َن ْالمُرْ َس ل َ‬
‫تع الى ك ه م ىفرماي د‪َ :‬و إِنَّ إِ ْلي َ‬
‫ِين‪ 125 -123 :37 .‬و در نسخه مربوط ب ه ش يخ م ا ب ه ق وم ي ونس نس بت‬ ‫ُون أَحْ َس َن ْالخالِق َ‬
‫َت َذر َ‬
‫داده شده است ‪) ...‬تاج العروس(‬
‫بعيم )البعيم(‪:‬‬
‫بتى بود و پيكرى از چ وب و ص ورتي غي ر س ايه دار از ص مغ‪) .‬ت اج الع روس( بل ج‪ :‬ن ام بت ى‬
‫است‪) .‬تاج العروس(‬
‫بيت ربه )بيت الربة(‪:‬‬
‫نام خانهاى كه بر گرداگرد بت »الت« بنا شده بود‪) .‬تاج العروس(‬
‫جبت )الجبت(‪:‬‬
‫كلم هاى اس ت ك ه ب ر ب ت و ك اھن و س احر و أمث ال آن اط الق م ىش ود‪ .‬ش عبى در تفس ير ق ول‬
‫ت ‪51 :4‬‬ ‫ت َو َّ‬
‫الط ا ُغو ِ‬ ‫ون ِب ْال ِج ْب ِ‬‫ب ي ُْؤ ِم ُن َ‬‫ِين أُو ُت وا َنصِ يبا ً م ن ْالكِت ا ِ‬
‫خ داى تع الى‪ :‬أَ لَ ْم َت َر إِلَ ى الَّ ذ َ‬
‫گويد‪» :‬جبت« يعنى‪ :‬جادو‪ ،‬و »طاغوت« نام شيطان است‪ .‬و از ابن عباس نقل شده اس ت ك ه‬
‫»ط اغوت«‪» ،‬كع ب« پس ر »اش رف«‪ ،‬و »جب ت«‪» ،‬ح ي« پس ر »اخط ب« م ىباش د و در‬
‫حديث آمده است كه »الطيرة‪ ،‬و العيافة‪ ،‬و الطرق من الجبت«‪) .‬تاج العروس(‬
‫جبھه )الجبھة(‪:‬‬
‫در حديث آمده است بت ى ب ود ك ه در جاھلي ت آن را م ىپرس تيدند‪) .‬ت اج الع روس‪ ،‬و نھاي ه اب ن‬
‫اثير(‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫جريش‪:‬‬
‫بر وزن زبير‪ ،‬بتى بود در دوره جاھلى‪ .‬اين است آنچه در ھمه نسخ قاموس ض بط ش ده اس ت‪،‬‬
‫و اين غلط مىنمايد‪ ،‬و درستش ج ريش )ب ر وزن امي ر( م ىباش د آنط ور ك ه ص اغانى و ح افظ‬
‫ضبط كردهاند‪ ،‬و حافظ بر آن افزوده و گفته است كه »عبد جريش« پدر »عبد ق يس« منس وب‬
‫به ھمين بت است ‪) ...‬تاج العروس(‬
‫جلسد )الجلسد(‪:‬‬
‫اسم بتى است كه در جاھليت مىپرستيدند‪.‬‬
‫»جوھرى« اين كلم ه را در ترجم ه »جس د« آورده اس ت ب ه اي ن معن ى ك ه »الم« زاي د اس ت‪.‬‬
‫شاعر گويد‪:‬‬
‫بيقر من يمشى الى الجلسد ]‪[2‬‬ ‫فبات يجتاب شقارى كما‬
‫جھاز‪:‬‬
‫بتى بود از آن ھوازن‪) .‬تاج العروس(‬
‫دار )الدار(‪:‬‬
‫بتى بود كه به نام او »عبد الدار« پسر قصى پسر ك الب ك ه خ ود پ در تي رهاى از تازي ان ب ود‪،‬‬
‫ناميده شد‪) .‬تاج العروس(‬
‫دوار )الدوار(‪:‬‬
‫اسم بتى است كه برخى از تازيان آن را بپا داشته بودند و گرد آن مىگشتند و ن اظر ب ه اوس ت‬
‫اين بيت امرئ القيس‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [2‬ترجمه بيت باال چنين است‪:‬‬
‫»پس شب را به روز آورد در پيمودن چمن زارى شقارى‪ ،‬آنچنانكه متكبرانه راه مىپيمايد كس ى ك ه ب ه س وى‬
‫بت جلسد مىرود‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫عذارى دوار فى مالء مذيل ‪[3] ...‬‬ ‫فعن لنا سرب كان نعاجه‬
‫)تاج العروس(‬
‫ربه )الربة(‪:‬‬
‫ھمان »الت« است‪ ،‬و حديث عروة پسر مسعود ثقفى ناظر به اوس ت ك ه چ ون إس الم آورد‪ ،‬و‬
‫به خانوادهاش بازگشت چون وارد خانه شد‪ ،‬قوم ورودش را به خانه پيش از آنكه گ رد »رب ه«‬
‫)يعنى‪:‬‬
‫الت( بگ ردد‪ ،‬منك ر ش مردند‪ .‬ب ت م ذكور پارچ ه س نگى )ص خره( ب ود ك ه قبيل ه »ثقي ف« در‬
‫»طائف« آن را مىپرستيدند‪ ،‬و در داستان مربوط به وفد ثقيف آمده است كه ايشان را خانهاى‬
‫بود‪ ،‬به نام »ربه« يعنى‪ :‬آن خانه را ربه مىناميدند(‪ ،‬و آن را ھمدوش خانه كعبه مىش مردند‪،‬‬
‫و پس از آنكه مسلمان شدند‪» ،‬مغيره« آن را درھم كوبيد‪.‬‬
‫ربه )الربة(‪:‬‬
‫كعبهاى بود شش گوش در نجران از آن قبيله مذجح‪ ،‬و بنى الح رث پس ر كع ب‪) .‬ت اج الع روس‬
‫و نھايه ابن اثير(‬
‫ذو الرجل‪:‬‬
‫بتى بود در ناحيه حجاز‪) .‬تاج العروس(‬
‫زور )الزور(‪:‬‬
‫ھر آنچه بن ام »رب« ج ز خ داى تع الى پرس تش م ىش د زور )ب ا راء( و زون )ب ا ن ون( نامي ده‬
‫مىشد‪ .‬ابو سعيد گويد‪ :‬زون )صنم( يعنى بت‪ .‬و ابو عبيده گفته است ھر چه جز خداى تعالى‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [3‬ترجمه بيت باال چنين است‪:‬‬
‫»پس آشكار شد پيشاپيش ما گلهاى از گاوان وحشى كه گوى مادگان آنھا دختركانى بكر و دست نخورده بودن د‬
‫كه در باالپوشھاى بلند گرداگرد بت دوار )طواف مىكنند و مىگردند(‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫مورد پرستش قرار مىگرفت‪ ،‬زور نامي ده م ىش د‪ .‬و س يد مرتض ى ش ارح ق اموس گفت ه اس ت‪:‬‬
‫گويند زور بتى مخصوص و جوھر نشان در بالد دادر )الدادر( بود‪) .‬كلمه دادر بدين ص ورت‬
‫يكى از غلطھاى فراوانى است كه در چاپ ت اج الع روس آم ده اس ت‪ ،‬و درس ت آن »داور« ب ه‬
‫فتح »واو« است چنانچه ياقوت در معجم البلدان در ذك ر زم ين داور ب دان ش ھادت م ىدھ د‪ .‬و‬
‫بت مذكور را چنين وصف كرده است ك ه پيك ره آن را ط ال و دو چش م آن از دو قطع ه ي اقوت‬
‫بود‪ ،‬و بر قله كوھى كه به نام كوه »زون« ناميده مىشد‪ ،‬نصب شده بود‪ ،‬و نيز گوي د ك ه عب د‬
‫الرحمن پسر سمره پس ر حبي ب بع د از آنك ه ناحي ه سجس تان را در روزگ ار عثم ان پس ر عف ان‬
‫گشود به زمين داور رفت‪ ،‬و اھالى آن ناحيه در كوه زون حصار گرفتند‪.‬‬
‫سپس با آنان صلح كرد كه ھشتھزار مس لمانى را ك ه ھم راه داش ت جھ از جنگ ى دھن د و از آن‬
‫پس داخل بتخانه زون شد و دو دستش را بريد و دو قطع ياقوتى را كه به جاى چشمانش نھ اده‬
‫بودن د‪ ،‬ب ر گرف ت‪ .‬آنگ اه ب ه مرزب ان ايش ان خط اب ك رد و گف ت‪ :‬اي ن ش ما و اي ن ط ال‪ ،‬و اي ن‬
‫ج واھر‪ ،‬از آن ش ما‪ ،‬م ن فق ط خواس تم ب ه ت و بي اموزم ك ه اي ن ب ت ن ه س ود بخش د‪ ،‬و ن ه زي ان‬
‫رساند‪(.‬‬
‫زون )الزون(‪:‬‬
‫بت ى اس ت ك ه آن را غي ر از خ دا م ورد پرس تش داش تند‪ ،‬مث ل زور‪ .‬ج وھرى بي ت زي ر را ب ه‬
‫جرير نسبت مىدھد‪:‬‬
‫مشى الھرابذ بيعة الزون ]‪[4‬‬ ‫يمشى بھا البقر الموشى اكرعه‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [4‬ترجمه اين بيت چنين است‪:‬‬
‫»مىبرد آن را گاو پاچه نگارين مانند رفتار ھرابذه )بزرگان مجوس( به قصد بيع ت ب ا زون )ھنگ ام رف ت ب ه‬
‫بتكده زون(‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و در فارسي آن را »ژون( گويند‪ .‬حميد گفته است‪:‬‬
‫»ذات المجوس عكفت للزون‪«.‬‬
‫زون )الزون(‪:‬‬
‫بتكده )جايى كه بتان را در آنجا گرد مىآوردند و نصب مىكردند و پيرايه مىبستند(‪.‬‬
‫)تاج العروس‪ ،‬و شفاء الغليل اثر خفاجى(‬
‫شارق )الشارق(‪:‬‬
‫بتى بود كه اھل جاھليت به نام او »عبد الشارق« نامگذارى مىكردند‪) .‬تاج العروس(‬
‫شمس )الشمس(‪:‬‬
‫بتى بود قديمى‪ .‬صاحب تاجر العروس گويد‪ :‬ابن كلبى آن را ياد كرده )ول ى در كت اب األص نام‬
‫ذكرى از آن نشده اس ت‪ ،‬ش ايد پس ر كلب ى در كت اب ديگ ر ب ه آن اش اره نم وده اس ت(‪ .‬و ع رب‬
‫»عبد شمس« كه تيرهاى از قريش است به نام او نامگذارى ك ردهان د‪ ،‬و اول ى كس ى ك ه »عب د‬
‫شمس« ناميده شد »سبأ« پسر »يشجب« است‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫صدا‪:‬‬
‫بتى بود از ن قوم عاد‪) .‬مروج الذھب‪(395 /3 ،‬‬
‫سمعودا‪:‬‬
‫بتى بود از آن قوم عاد‪) .‬مروج الذھب‪(295 /3 ،‬‬
‫ضمار )الضمار(‪:‬‬
‫بتى بود كه عباس پسر مرداس سلمى و قبيلهاش آن را به پرستش گرفتند‪) .‬تاج العروس(‬
‫ضيزن‪:‬‬
‫نام بتى است و گفته شده كه ضيزنان )يعنى‪ :‬دو ضيزن( دو بت‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بودن د از آن »من ذر اكب ر« ك ه آن دو را در دروازه حي ره نص ب ك رده ب ود ت ا ھ ر ك س وارد‬
‫حيره مىشد آن دو را سجده كند )براى آزمودن فرمانبر دارى واردان( )تاج العروس(‬
‫طاغوت )الطاغوت(‪:‬‬
‫الت‪ ،‬و عزى و ديگر بتان و ھر چه جز خ داى تع الى پرس تش م ىش د‪ ،‬و ش يطان‪ ،‬و ك اھن‪ ،‬و‬
‫ھر رئيس گمراھى به اين نام خوانده مىشد‪ .‬طاغوت بر بت اطالق مىشود‪ ،‬و ھر چه پرستش‬
‫آن مورد پسند عرب جاھلى بود »طاغيه« ناميده مىشد مثال مىگفتند‪:‬‬
‫»طاغيه دوس« و »طاغيه خثعم« يعنى‪ :‬بت ايشان و معبود ايشان‪.‬‬
‫و بتكدهھا را »طواغيت« مىخواندند‪) .‬تاج العروس(‬
‫عبعب )العبعب(‪:‬‬
‫بتى بود از آن قضاعه و ھمسايگان ايشان‪ ،‬و گاھى با غين معجم ه )غبغ ب( خوان ده م ىش د‪ ،‬و‬
‫چه بسا كه عبعب را بر بتكده اطالق مىكردند‪) .‬تاج العروس(‬
‫عتر )العتر(‪:‬‬
‫بتى بود كه گوسفند براى او قرباني مىشد‪ .‬زھير گويد‪:‬‬
‫كناصب العتر دمى رأسه النسك ]‪[5‬‬ ‫فزل عنھا و أوفى رأس مرقبة‬
‫)تاج العروس(‬
‫عوض‪:‬‬
‫نام بتى بود از آن بكر پسر وائل‪ ،‬و پسر كلبى اين بيت اعشى را به اين بت تفسير كرده است‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [5‬ترجمه اين بيت چنين است‪:‬‬
‫»پس از آن لغزيد و رسيد به قله كمينگاھى مانند بپا دارنده عتر كه سرش را خون قرباني س رخ ف ام )خ ونين(‬
‫كرده باشد‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و أنصاب تركن لدى السعير ]‪[6‬‬ ‫حلفت بمائرات حول عوض‬
‫كلبى گويد‪» :‬سعير« نام بتى بود خاص قبيله عنزه ]‪ [7‬چنانكه در صحاح آمده است‪ .‬ص اغانى‬
‫گويد‪ :‬بيت فوق از آن اعشى نيست‪ ،‬بلك ه متعل ق ب ه رش يد پس ر »رم يض عن زي« اس ت‪) .‬ت اج‬
‫العروس(‬
‫عوف )العوف(‪:‬‬
‫نام بتى است‪) .‬تاج العروس(‬
‫غبغب )الغبغب(‪:‬‬
‫بتى بود كه در جاھليت بر آن قرباني مىكردند‪.‬‬
‫بعضى ھم گفتهاند كه سنگى بود از آن مناف كه پيشاپيش بتى‪ ،‬رو به روى رك ن حج ر األس ود‬
‫نصب شده بود‪ ،‬و اين سنگ و آن بت در حكم دو بت بودند‪.‬‬
‫ابن دريد گويد‪ :‬بعضى آن را با دو عين مھمله خواندهاند‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫كثرى‬
‫بتى بود از آن جديس‪ ،‬و طسم كه آن را نھشل پسر رب يس )پس ر عرع رة( بشكس ت‪ ،‬و خ ود ب ه‬
‫پيامبر‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪ -‬پيوست و إسالم آورد‪ ،‬و نامهاى نيز به حضرتش نوش ت‪ .‬عم رو‬
‫پسر صخر پسر اشنع گفته است‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [6‬ترجمه اين بيت بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»سوگند خوردم به زنانى كه خوار بار براى نثار به أطراف عوض مىآوردند و به سنگھاى واگذاشته شده در‬
‫نزد سعير‪«.‬‬
‫]‪ [7‬در اين كتاب نامى مذكور نيست‪ -‬ال بد در كتاب ديگرى از ھشام از بت سعير نام برده شده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫لتستلبن أثواب قس بن عازب ]‪[8‬‬ ‫حلفت بكثرى حلفة غير برة‬
‫)تاج العروس(‬
‫كسعة )الكسعة«‪:‬‬
‫نام بتى بود كه آن را مىپرستيدند‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫كعبات )الكعبات يا ذو الكعبات(‪:‬‬
‫خانهاى بود از آن قبيله ربيعه كه گردش طواف مىكردند‪) .‬تاج العروس(‬
‫محرق )المحرق(‪:‬‬
‫بت ى ب ود از آن بك ر پس ر وائ ل در ناحي ه س لمان‪ ،‬و س لمان ن ام محل ى اس ت‪) .‬ت اج الع روس‪ ،‬و‬
‫معجم البلدان(‬
‫مدان )المدان(‪:‬‬
‫بتى بود كه عبد المدان پدر قبيلهيى از قبائ ل ح رث ب ه ن ام او نامي ده ش ده اس ت‪ .‬و از قبيل ه عب د‬
‫المدان اس ت عل ى پس ر ربي ع پس ر عب د ﷲ پس ر عب د الم دان ح ارثى م دانى ك ه در زم ان س فاح‬
‫خليفه عباسي‪ ،‬و الى صنعاء بود‪ .‬و اسم عبد الم دان عم رو ب ود‪ .‬و عب د ﷲ پس رش عب د الحج ر‬
‫ناميده مىشد‪ .‬وى ھنگامى كه مسلمان شده بود بر پيامبر وارد شد و او را آن حضرت عب د ﷲ‬
‫ناميد‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫مرحب‪:‬‬
‫بتى بود در حضرموت يمن‪ ،‬و ذو مرحب ربيعه پسر معديكرب‪ ،‬پ رده دار )يعن ى نگاھب ان( آن‬
‫بود‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [8‬ترجمه بيت باال چنين است‪:‬‬
‫»سوگند خوردى به كژى‪ ،‬سوگندى نادرست و دروغ كه جامهھاى قس ر ب ن ع ازب را از ت نش )بع د از كش تن‬
‫وى( برون خواھى آورد‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫منھب‪:‬‬
‫بتى بود كه در ايام جاھليت مورد پرستش واقع مىشد‪ .‬جاحظ در كتاب التربيع و التدوير آن را‬
‫ياد كرده است‪.‬‬
‫)التربيع و التدوير‪(104 ،‬‬
‫نصب )النصب(‪:‬‬
‫ھ ر آنچ ه را ج ز خ داى تع الى پرس تش م ىش د »نص ب« م ىناميدن د‪ ،‬و جم ع آن نص ائب‪ ،‬و‬
‫أنصاب است‪ .‬و در عصر جاھلى أنصاب مورد پرستش واقع م ىش د‪ .‬أنص اب س نگھايى بودن د‬
‫كه گرداگرد كعبه نصب مىكردند‪ ،‬و بر آن سنت تھليل بجاى مىآوردند‪ ،‬و به نام او‪ ،‬نه به نام‬
‫خداى تعالى ذبح مىكردند‪ .‬قتيبى گويد‪» :‬نصب بت يا سنگى ب ود ك ه اع راب عھ د جاھلي ت آن‬
‫را نصب مىكردند‪ ،‬و پيشاپيش آن قرباني مىكردند‪ :‬پس با خون قرباني قرمز رنگ مىشد‪ .‬و‬
‫ناظر به آن است گفتار ابو ذر راجع به چگونگى إس الم آوردن ش‪» .‬اب و ذر گف ت‪ :‬ب رون آم دم‪،‬‬
‫در حالي كه غشوه بر من ع ارض ش د‪ ،‬آنگ اه بلن د ش دم در ح الي ك ه گ ويى نص بى ب ودم قرم ز‬
‫رنگ‪) .‬مراد ابو ذر اين است كه كفار آن قدر او را زدند كه سرا پا خونين ش د‪ ،‬و ب ه ص ورت‬
‫نصبى كه با خون قربانيھا قرمز مىشود‪ ،‬در آمد(‪) «.‬تلخيص از تاج العروس(‬
‫ھبا )الھبا(‪:‬‬
‫بتى بود از آن قوم عاد‪) .‬مروج الذھب‪(295 /3 ،‬‬
‫ذات الودع‪:‬‬
‫در نسخهھاى قاموس چنين است‪ ،‬ام ا ح ق آنس ت ك ه ب ا س كون دال )ذات ال ودع( خوان ده ش ود‪.‬‬
‫ذات الودع بت انى‪ ،‬و بن ابر ق ول بعض ى بت ى مخص وص ب ود‪ ،‬و بعض ى گفت هان د كش تى ن وح را‬
‫»ذات الودع« مىگفتند‪ ،‬و شعر عدى پسر زيد عبادي بر اين‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ھر دو وجه تفسير شده است‪:‬‬
‫فيكم و قابل قبر الماجد الزارا ]‪[9‬‬ ‫كال يمينا بذات الودع لو حدثت‬
‫گفته أخير از آن پسر كلبى است‪ .‬وى گفت‪ :‬به ذات الودع سوگند ياد مىكردند‪ ،‬و م ىگفتن د‪ :‬ب ه‬
‫ذات الودع )يعنى‪ :‬قسم به ذات الودع(‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫ياليل‪:‬‬
‫بتى بود كه بدان خويشتن را نسبت مىدادند )يعنى‪ :‬عبد ياليل نام مىنھادند(‪ ،‬ھمچنان ك ه »عب د‬
‫يغوث« و »عبد منات«‪ ،‬و »عبدود«‪ ،‬و غير آن گفته مىشد‪) .‬تاج العروس(‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [9‬ظاھرا اين بيت مربوط به روابط پسر زيد عبادي مسيحى با دختر يا خ واھر نعم ان ب ن من ذر باش د ك ه در‬
‫حالت مستى نعمان او را به عدى داده بود‪ ،‬و بعدا پشيمان شد و عدى را به ھمين كينهتوزى بقتل رسانيد‪.‬‬
‫مؤداى اين بيت مانند اين است كه فى المثل در فارسي مصطلح محاوره خودمان بگوييم‪» :‬به جان تو« يا »به‬
‫دست خود ترا كفن كنم ‪ «...‬اما ترجمه بيت‪:‬‬
‫»نه‪ ،‬ابدا سوگندى به آن بت ذات الودع )يا سفينه نوح يا خود مكة( كه آن زن )يا آن دختر( ھ يچ ك ارى نك رده‬
‫و عمل ناشايستى از او در ميان شما سر نزده است‪.‬‬
‫)و سوگند دوم اگر چنين كه مىگويم نباشد‪ ،‬يعنى‪) :‬حدثت( نعمان )ك ه ماج د مقص ود اوس ت و لق ب اوس ت( ب ا‬
‫گورس تان زار ك ه »مقب ره خ انوادگى نعم ان ب وده( روى در روى ش ود )يعن ى بمي رد( يعن ى‪ :‬ب ه ج ان نعم ان‬
‫قسم‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫تشكر و قدردانى‬
‫در كار ترجمه كتاب تنكيس األصنام دقت و كوشش ف راوان ب ه ك ار ب رده ش د‬
‫تا متن عربي بى كم و زياد ب ه زب ان فارس ي نق ل گ ردد و در اي ن ام ر توفي ق‬
‫دست داد و اكنون كه چ اپ دوم اي ن ترجم ه انتش ار م ىياب د‪ ،‬منج زا م ىت وان‬
‫گف ت ك ه ترجم ه فارس ي كت اب األص نام ص حيحت رين ترجم هھ ايى اس ت ك ه‬
‫تاكنون از اين كتاب مھم انجام گرفته و چاپ و انتشار يافت ه اس ت‪ .‬امي د اس ت‬
‫اين خدمت فرھنگى و ت اريخى در محض ر ارب اب تحقي ق و تتب ع قب ول افت د و‬
‫ب ر منط وق و مفھ وم و رعاي ت امان ت در ترجم ه مھ ر روا زنن د و ي ك م تن‬
‫مستند فارسي شناخته شود‪.‬‬
‫متن ترجمه فارسي كتاب األصنام را از نظر سه ت ن از شخص يتھاى علم ي و‬
‫ادب ى ذيص الحيت گذران دهام و ب ه حك م »م ن ل م يش كر الن اس ل م يش كر ﷲ«‬
‫وظيفه وجدانى و تكليف اخالقى خويش مىدانم ك ه از اس تادان ارجمن د آقاي ان‬
‫سيد محمد محيط طباطبائى و دكتر احمد مھدوى دامغاني و عالمة س يد محم د‬
‫فرزان كه در چاپ أول و دوم اين كتاب به شرح زير م را ي ارى دادهان د‪ ،‬ن ام‬
‫ببرم و تشكر و قدردانى كنم‪.‬‬
‫چون ترجمه حاضر فراھم شد و از سواد به بي اض در آم د‪ ،‬نخس ت آن را ب ه‬
‫نظ ر ص ائب اس تاد عالم ة س يد محم د مح يط طباطب ائي رس انيدم و او پ س از‬
‫بررسى و إمعان نظر و نقد‪ ،‬مرا مصرا به چاپ آن ترغي ب و تش ويق فرم ود‬
‫و سلسله جنبان طبع آن شد‪ .‬آنگاه متن فارسي را از‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫نظر باريك بين و انتقادى عالمة سيد محمد فرزان‪ -‬أعلى ﷲ مقامه‪ -‬گذراني دم‬
‫و با صوابديد معظم له چند إصالح عبارتى در متن ترجم ه روى داد و س پس‬
‫به زيور طبع آراسته شد‪.‬‬
‫در چ اپ دوم‪ ،‬م تن آم اده ب ه چ اپ ب ه حض ور دكت ر احم د مھ دوى دامغ انى‬
‫عرضه شد و نمونهھ اى چ اپ را ك ال تص حيح فرم ود و در س ه چھ ار م ورد‬
‫عب ارت اي ن ترجم ه ني ز إص الح پ ذيرفت‪ .‬از خداون د متع ال ط ول عم ر و‬
‫تندرس تى و توفي ق و كامي ابى ب راى اس تاد مح يط طباطب ائى م د ظل ه و اس تاد‬
‫دكت ر احم د مھ دوى دامغ انى دام ت بركات ه دارم و يكب ار ديگ ر از ي ارى و‬
‫راھنمايى آن دو بزرگوار تشكر مىكنم‪.‬‬
‫و ني ز از درگ اه ب ارى تع الى درخواس ت دارم ك ه روح پ ر فت وح عالم ة س يد‬
‫محمد فرزان را غريق رحمت واسعه خود بفرمايد‪ .‬فرزان استادى ني كان ديش‬
‫و ع الم ب ه مت ون فارس ي و عرب ي ب ود و از خودخ واھى بي زار و ب ه مق ام‬
‫ص ورى و عن اوين مج ازى ب ىاعتن ا و عم رش ص رف ان دوختن و آم وختن‬
‫دانش و ادب شد‪ .‬روحش شاد و يادش به خير‪.‬‬
‫در پايان از آقاى محمد رضا جعفري دبير شركت »نشر ن و« ك ه ب راى نش ر‬
‫و بسط معارف إسالمي و زبان و ادبيات فارسي و تاريخ و فرھن گ اي ران و‬
‫جھان با ھمت بلند مردان روزگار مىكوشد و چاپ دوم اي ن كت اب را ني ز ب ه‬
‫ثم ر رس انيده اس ت و ھمچن ين از كاركن ان و كارمن دان ش ركت »نش ر ن و«‬
‫كمال امتنان و تقدير خود را ابراز مىدارم‪.‬‬
‫و السالم على من اتبع الھدى تھران‪ -‬به تاريخ ‪ 16‬م رداد م اه ‪ 1364‬ھج ري‬
‫شمس ى مط ابق ‪ 19‬ذيقع دة الح رام س نه ‪ 1405‬ھج ري قم رى و براب ر ھف تم‬
‫أوت سال ‪ 1985‬ميالدى سيد محمد رضا جاللي نائينى‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫پيشگفتار‬
‫بسم ﷲ ال رحمن ال رحيم بن ام خداون د ج ان آف رين حك يم س خن در زب ان آف رين‬
‫)سعدى( ستايش و حمد ب ىپاي ان م ر خ دايى را سزاس ت ك ه آفرينن ده جھ ان و‬
‫جھانيان است‪.‬‬
‫و درود و س الم ف راوان ب ر حض رت محم د ب ن عب د ﷲ پي امبر رحم ت و‬
‫كرامت و منادى توحيد و ماحى بتپرستى به ھر صورت و شكل و رنگ‪.‬‬
‫اما بعد‪:‬‬
‫ب راى بح ث و تحقي ق درب اره كيفي ت پرس تش ع رب و بت ان ايش ان در عص ر‬
‫جاھلي ت‪ ،‬ق ديمترين مأخ ذ و مرج ع معتب ر و الھ ى ق رآن ك ريم اس ت ك ه در‬
‫تع دادى از آي ات و س ور ب ا ادل ه عقل ي و نش انهھ اى فط ري و طبيع ى علي ه‬
‫مشركان و منكران بعث و اعاده و رسل‪ ،‬استدالل شده است‪.‬‬
‫پيش از ظھور إس الم‪ ،‬ع رب از حي ث نح وه پرس تش ب ه دس تهھ اى مختل ف و‬
‫طوايف پراكنده به شرح زير تقسيم مىشدند‪:‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫]أنحاء پرستش اعراب جاھليت[‬
‫‪ (1‬منكران خالق و بعث و اعاده‪:‬‬
‫اي ن گ روه كس اني بودن د ك ه منك ر آفرينن ده و رس تاخيز و بازگش ت بودن د‪ ،‬و‬
‫مىگفتند »طبع« زنده كننده‪ ،‬و »دھ ر« ف انى كنن ده اس ت‪ .‬و خ داى تع الى در‬
‫قرآن كريم‪ ،‬ازين طايفه خبر مىدھد‪ ،‬آنجا كه فرمود‪َ :‬و قالُوا ما ھ َ‬
‫ِي إِ َّال َحيا ُت َنا‬
‫ت َو َنحْ يا َو ما ُي ْھلِ ُكنا إِ َّال ال دَّھْ ُر ‪) [1] 24 :45‬و گفتن د‪ :‬نيس ت مگ ر‬ ‫ال ُّد ْنيا َنمُو ُ‬
‫زندگاني )اين( دني ا‪ ،‬م ا م ىمي ريم و زن ده م ىش ويم‪ ،‬و ھ الك نم ىكن د م ا را‪،‬‬
‫مگ ر »زمان ه«‪ (.‬اي ن آي ه اش ارت دارد ب ر اينك ه آن گ روه از ع رب ج اھلى‬
‫سبب حيات و موت را بر طب ايع محسوس ه مقص ور م ىداش تند‪ ،‬و ب ه تركي ب‬
‫طبايع و تحليل عناصر بقا و فن اى عنص ري محص ور م ىش مردند پ س ج امع‬
‫را »طبع«‪ ،‬و مھلك را »دھر« مىگفتند‪.‬‬
‫و خداى تعالى در رد گفتار و پندار آنان فرمود‪:‬‬
‫ون‪) [2] 24 :45 .‬و نيست مر مش ركان‬ ‫ك من عِ ْلم إِنْ ُھ ْم إِ َّال َي ُ‬
‫ظ ُّن َ‬ ‫َو ما لَ ُھ ْم ِبذلِ َ‬
‫ٍ‬
‫را بدين )گفته و پندار( ھيچ دانشى جز آنكه گمان م ىبرن د‪ (.‬ازي ن گذش ته در‬
‫آيات ديگ ر در س ور قرآن ى ب ا دالي ل و نش انهھ اى فط ري و طبيع ى‪ ،‬گم ان و‬
‫پندار آن گروه رد شده است ]‪.[3‬‬
‫‪ (2‬منكران بعث و اعاده‪:‬‬
‫گروه ديگر از عرب‪ ،‬به خالق و ابتداى خلق و ابداع اق رار داش تند‪ ،‬ام ا بع ث‬
‫و اعاده را انكار مىكردند‪ .‬و ايشان كساني بودن د ك ه ق رآن از حالش ان چن ين‬
‫خبر مىدھد‪:‬‬
‫ِي َرمِي ٌم ‪[4] 78 :36‬‬ ‫ب لَنا َم َث ًال َو َنسِ َي َخ ْل َق ُه قال من يُحْ يِ ْالعِظا َم َو ھ َ‬ ‫ض َر َ‬ ‫َو َ‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [1‬قرآن ‪.45 :24‬‬
‫]‪ [2‬قرآن ‪.45 :24‬‬
‫]‪ [3‬قرآن كريم‪ ،‬سوره اعراف‪ -‬آيه ‪ ،184‬و سوره نحل‪ :‬آيه ‪ ،48‬و سوره فصلت‪ :‬آيه ‪،9‬‬
‫و سوره بقرة‪ :‬آيه ‪21‬‬
‫]‪ [4‬قرآن كريم‪.36 :78 ،‬‬
 ‫)و مثلي زد براى ما‪ ،‬و فراموش كرد آفرينش خود را گف ت‪ :‬كيس ت ك ه زن ده‬
‫مىگرداند استخوانھا را‪ ،‬و حال آنكه پوسيده شده باشند‪ (.‬پس استدالل كرد بر‬
‫ايشان به »نشأه اولى«‪ ،‬و چون اعتراف نمودند به »خلق أول«‪ ،‬پس فرم ود‪:‬‬
‫قُ ْل يُحْ ِيي َھ ا الَّ ذِي أَ ْن َش أَھا أَ َّو َل َم رَّ ٍة َو ُھ َو ِب ُك ِّل َخ ْل ٍق َعلِ ي ٌم ‪ .79 :36‬و گف ت‪ :‬أَ‬
‫ْس م ن َخ ْل ٍق َجدِي ٍد ‪) [5] 15 :50‬آي ا ع اجز‬ ‫َف َع ِيينا ِب ْال َخ ْل ِق ْاألَ َّو ِل‪َ ،‬ب ْل ُھ ْم ف ي لَ ب ٍ‬
‫ش ده ب وديم در آف رينش نخس تين؟ بلك ه ايش ان در ش بھهان د )در اث ر وس اوس‬
‫شيطانى( از آفرينش نو )يعنى‪ :‬بعث و حشر و نشر(‪.‬‬
‫‪ (3‬منكران پيامبران و پرستندگان أصنام‪:‬‬
‫سديگر از گروه ع رب‪ ،‬ب ه آفرينن ده آف رينش‪ ،‬و ب ه ابت داى خل ق‪ ،‬و ن وعي از‬
‫اع اده اق رار داش تند‪ ،‬ام ا پي امبران را انك ار م ىكردن د‪ ،‬و ب ه پرس تش أص نام‬
‫مىپرداختند‪ ،‬و مىپنداشتند كه بتان ش فيعان ايش ان در آخ رت خواھن د ب ود‪ ،‬و‬
‫از اينرو به جانب جايگاھھاى بتان مىرفتند و حج مىگزاردن د و ب ه ن ام بت ان‬
‫خ ود قرب ان م ىكردن د‪ ،‬و ھ ر چ ه م ىخواس تند از پ يش خ ود ح الل‪ ،‬و ح رام‬
‫مىنمودند‪ .‬و تنزيل ازين طايفه نيز خبر مىدھد‪:‬‬
‫ما َنعْ ُب ُد ُھ ْم إِ َّال لِ ُي َقرِّ بُونا إِلَى ﷲ ُز ْلفى ‪) [6] 3 :39‬نمىپرستيم ايش ان را )يعن ى‪:‬‬
‫بتان را( مگر آنكه ما را ھر چه بيشتر به خداى نزديك گردانند‪(.‬‬
‫‪ (4‬قائلين به جعل دختران خداى‪:‬‬
‫و از عرب دس تهاى گم ان م ىكردن د ك ه فرش تگان دخت ران خ داىان د و ازي ن‬
‫جھت به عبادت آنھا مىپرداختند ت ا ايش ان را ش فاعت كنن د‪ ،‬و ي ارى دھن د‪ .‬و‬
‫تنزيل‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [5‬قرآن كريم‪ 36 :79 ،‬و ‪.50 :15‬‬
‫]‪ [6‬قرآن كريم‪ ،‬آيه ‪.39 :3‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ازين طايفه بدين گونه خبر مىدھد‪:‬‬
‫ُون ‪) [7] 57 :16‬و م ىس ازند ي ا‬ ‫ْ‬
‫ت ُسبْحا َن ُه َو لَ ُھ ْم م ا َيش تھ َ‬
‫َ‬ ‫ون ِ َّ ِ ْال َبنا ِ‬
‫َو َيجْ َعل ُ َ‬
‫قرار م ىدھن د ب راى خ داى دخت ران‪ -‬پ اك اس ت او از چن ين نس بتى‪ -‬و ايش ان‬
‫راست آنچه خواھش يا آرزو دارند‪ (.‬و ھمين طايف ه منك ران پي امبران بودن د‪،‬‬
‫و قرآن از حالشان حكايت دارد‪ ،‬آنجا كه مىگويد‪:‬‬
‫واق ‪ 7 :25‬ت ا آنج ا ك ه‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫الطعا َم َو َيمْ شِ ي ف ي األسْ ِ‬ ‫ُول َيأْ ُك ُل َّ‬
‫َو قالُوا ما لِھ َذا الرَّ س ِ‬
‫ُون إِ َّال َرج ًُال َمسْ حُوراً ‪.[8] 8 :25‬‬ ‫مىفرمايد‪ :‬إِنْ َت َّت ِبع َ‬
‫منكران رسالت از روى تھكم )‪ -‬ريشخند( مىگفتند‪ :‬چگونه پيامبرى است ك ه‬
‫طعام مىخورد‪ ،‬و در بازارھ ا راه م ىرود؟ ش ما پي روى نم ىكني د مگ ر م رد‬
‫افسون شدهاى را‪.‬‬
‫پس قرآن بر ايشان استدالل فرم ود ك ه پي امبران س ابق را ني ز ح ال ب ر ھم ين‬
‫منوال بوده است‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫ون الطع ا َم َو َيمْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫ِين إِال إِ َّن ُھ ْم لَ َيأ ُكل َ‬ ‫ْ‬ ‫َو ما أَرْ َس ْلنا َق ْبلَ َ‬
‫ون ف ي األسْ ِ‬
‫واق‬ ‫ش َ‬ ‫ك من المُرْ َسل َ‬
‫‪ [9] 20 :25‬و پيش از ت و پي امبران را نفرس تاديم مگ ر ب ر ھم ين ص فت ك ه‬
‫ايشان طعام مىخوردند‪ ،‬و در بازارھا رفت و شد مىكردند‪.‬‬
‫و اكثر قبايل عرب از ھمين دسته بودند و به پرستش بتان اشتغال داشتند‪.‬‬
‫‪ (5‬يھود و نصارى و صابئان‪:‬‬
‫و در مي ان ع رب ج اھلى جم اعتي يھ ودي‪ ،‬و طايف هاى مس يحى‪ ،‬و گروھ ى‬
‫صابئى بودند‪ ،‬و قرآن كريم‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [7‬قرآن كريم‪ ،‬آيه ‪16 :57‬‬
‫]‪ [8‬قرآن كريم‪ ،‬آيه ‪.25 :7 -8‬‬
‫]‪ [9‬قرآن كريم‪ ،‬آيه ‪.25 :20‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫نيز در آيات و سور مختلف از آنھا خبر مىدھد‪[10] .‬‬
‫‪ (6‬قائلين به توحيد و معاد‪:‬‬
‫و در ميان قوم عرب عده معدودى ب ه توحي د و مع اد اق رار داش تند‪ .‬و از اي ن‬
‫جماعت قليل عبد المطلب بن ھاشم بن عبد مناف به دي ن حني ف اعتق اد داش ت‬
‫و منتظر مقدم پيامبرى بود‪ .‬و زيد بن عمرو بن نفيل كه إس الم را درك نك رد‬
‫از عبادت بتان اكراه داشت و حضرت محمد )ص( را پيش از بعث ت دريافت ه‬
‫بود‪.‬‬
‫و ق س ب ن س اعده أي ادي توحي د و روز حس اب را ب اور داش ت‪ ،‬و ع امر ب ن‬
‫ظرب بن عمرو بن عياذ ع دوانى حك يم و خطي ب دوره ج اھلى ش راب را ب ر‬
‫خود حرام كرد‪ .‬و ديگر نابغه ذبيانى و زھير ب ن اب ى س لمه مزن ى‪ ،‬و ع الف‬
‫بن شھاب التميمىاند كه به روز شمار ايمان داشتند‪.‬‬
‫بنابر آنچه گفته شد پيش از إسالم‪ ،‬عرب از جھت نحوه عبادات و پرستش ب ه‬
‫چند دسته تقسيم مىشدند‪:‬‬
‫‪ (1‬منكران خالق و بعث و اعاده‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [10‬سه دسته از پيروان عقايد مختلف را صابئه خواندهاند‪:‬‬
‫ألف‪ :‬دستهاى از اعراب مش رك مك ة ك ه پ يش از ظھ ور إس الم در كيفي ت عقاي د مش ركانه‬
‫ايشان تحول پيدا شده بود و به توحيد نزديك مىشدند‪ .‬ظ اھرا اي ن ق وم ھم ان كس اني بودن د‬
‫كه در قرآن كريم صابئين خوانده شده و در رديف يھود و نصارى در آمدهاند‪.‬‬
‫ب‪ :‬صابئه حرانى‪ :‬بقاياى مذاھب يون اني و روم ي ك ه در ش ھر »ح ران« واق ع در س احل‬
‫رودخانه فرات به جھات متعددى در قب ال ك يش عيس وى مقاوم ت كردن د و ت ا دوره إس الم‬
‫باقى ماندن د‪ ،‬و چ ون از ط رف م أمون عباس ي ب ه پي روان آن ان تكلي ف ش د ك ه ب ه يك ى از‬
‫أديان كتابي بپيوندند‪ ،‬كلمه صابئين را براى خود برگزيدند و اين گروه صابئان م ذكور در‬
‫كتاب الملل و النحل شھرستانىاند كه در آن كتاب بتفصيل از آنان بحث شده است‪.‬‬
‫ج‪ :‬صابئين بين النھرين كه خود را پيروان مذھب يحيى بن زكريا مىدانند ولى در حقيقت‬
‫از بقاياى مذاھب كلدانى و بابلى قديماند كه به اقتضاى عوام ل ت اريخى تغيي ر ش كل و اس م‬
‫پيدا كردهاند‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ (2‬منكران بعث و اعاده‪.‬‬
‫‪ (3‬منكران پيامبران و پرستندگان أصنام‪.‬‬
‫‪ (4‬ق ائلين ب ه وج ود دخت ران خ داى! ‪ (5‬ق ائلين ب ه دي ن يھ ود و نص ارى و‬
‫صابئه‪.‬‬
‫‪ (6‬معتقدان به نوعي توحيد و معاد ]‪.[11‬‬
‫اخبار قرآن از پرستندگان أصنام‬
‫قرآن كريم از پرستندگان أصنام و بتان ايشان در زمان نوح نبى خبر مىدھ د‬
‫آنجا كه مىفرمايد‪:‬‬
‫ً‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ص ْونِي َو ات َبعُوا من ل ْم َي ِز ْدهُ مال ُه َو َول ُدهُ إِال َخس ارا ‪:71‬‬ ‫قال ُنو ٌح َربِّ إِ َّن ُھ ْم َع َ‬
‫‪َ ... 21‬و قالُوا ال َت َذرُنَّ آلِ َھ َت ُك ْم َو ال َت َذرُنَّ َو ًّدا َو ال سُواعا ً َو ال َي ُغ َ‬
‫وث َو َي ُع َ‬
‫وق‬
‫الال‪[12] 24 -23 :71 .‬‬ ‫ض ً‬ ‫ِين إِ َّال َ‬ ‫ضلُّوا َكثِيراً َو ال َتز ِد َّ‬
‫الظالِم َ‬ ‫ِ‬ ‫َو َنسْ راً‪َ .‬و َق ْد أَ َ‬
‫گفت نوح‪ :‬اى پروردگار من! بدرس تى ك ه عام ه ام ت م ن نافرم انى كردن د و‬
‫پيروى نمودند كسى را ك ه زي ادة نك رد م ال و فرزن د وى مگ ر زيانك ارى‪ ،‬و‬
‫گفتن د از عب ادت خ دايان خ ود دس ت برمداري د و مگذاري د ب ت »ود« و ن ه‬
‫»سواع«‪ ،‬و نه »يغوث« را‪ ،‬و نه »يعوق« را‪ ،‬و نه »نسر« را‪ ،‬و ھر آين ه‬
‫گمراه كردند بسيارى را‪ ،‬و خدايا ستمكاران را جز گمراھى ميفزاى‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [11‬رجوع شود به مروج الذھب و معادن الجوھر‪ ،‬تأليف ابو الحسن على ب ن حس ين ب ن‬
‫على مسعودى متوفى در سنه ‪ 346‬ھجري‪ ،‬چاپ مصر‪ ،‬سال ‪ 1384‬ه‪ 1964 /‬م يالدى‪،‬‬
‫جزء دوم‪ ،‬صفحات ‪ ،126 -152‬الملل و النحل ت أليف محم د ب ن عب د الك ريم شھرس تانى‪،‬‬
‫چ اپ ق اھره‪ ،‬س ال ‪ 1387‬ھج ري‪ 1968 /‬م‪ ،‬ج زء س وم‪ ،‬ص فحات ‪ 64 -76‬و توض يح‬
‫الملل ترجمه فارسي الملل و النحل‪ ،‬بتصحيح سيد محم د رض ا جالل ي ن ائينى‪ ،‬چ اپ س وم‪،‬‬
‫سال ‪ 1361‬ھجري شمسى‪ 1982 /‬ميالدى‪ ،‬جلد دوم‪ ،‬صفحات ‪.379 -404‬‬
‫]‪ [12‬قرآن كريم‪ 23 -24 ،‬و ‪.71 :21‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫در عھد جاھليت عرب بتانى را به ھمين نام مىپرستيدند ام ا بگفت ه كلب ى اي ن‬
‫بتان‪ ،‬در قب ال أص نام »الت« و »من ات« و »ع زى« ك ه ق رآن از آنھ ا خب ر‬
‫م ىدھ د‪ ،‬بت ان درج ه دوم بودن د و »ھب ل« مق دم ب ر ھم ه بت ان ب وده اس ت‪ .‬و‬
‫نخستين كسى ك ه در خان ه »كعب ه« ب ت نھ اد‪» ،‬عم رو ب ن لح ى« ب ود و اي ن‬
‫واقعه در آغاز پادشاھى »شاپور ذو األكتاف« روى داد تا اينكه إس الم ظ اھر‬
‫شد‪ ،‬و آنھا را بي رون ريخ ت‪ ،‬و ھم ه را واژگ ون س اخت و ب تپرس تى را از‬
‫شبه جزيره عربستان برانداخت‪ ،‬و خ داى يگان ه م ورد پرس تش ق رار گرف ت‪.‬‬
‫]‪[13‬‬
‫پس از بيان اين مقدمات ذيال به شرح كتاب تنكيس األصنام مىپردازيم‪:‬‬
‫كتاب األصنام‬
‫كت اب األص نام ي ا ب ه تعبي ر ص حيحت ر كت اب تنك يس األص نام ]‪ [14‬ك ه از‬
‫واژگ ونى بت ان حكاي ت م ىكن د‪ ،‬ت اريخ مختص ر نح وه پرس تش ع رب و بت ان‬
‫ايشان در دوره جاھليت و قديمترين نوشتار و كتاب مستقلى است كه به دست‬
‫ما رسيده‪.‬‬
‫اين كتاب دست كم در دو قرن أخير جزو كتب ناياب يا گمشده‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [13‬الملل و النحل تأليف محمد بن عبد الكريم شھرستانى‪ ،‬جزء سوم‪ ،‬چ اپ ق اھره‪ ،‬س ال‬
‫‪ 1368‬ھجري‪ ،‬صفحه ‪ 78‬و توض يح المل ل ترجم ه فارس ي المل ل و النح ل چ اپ تھ ران‪،‬‬
‫سال ‪ ،1361‬صفحه ‪.375‬‬
‫]‪ [14‬اين كتاب دو نام دارد‪ ،‬يكى كتاب األصنام‪ ،‬و ديگر تنكيس األصنام‪ .‬عبد القادر عمر‬
‫بغدادى در خزانة األدب‪ ،‬غالبا آنرا تنكيس األصنام خوانده‪ ،‬و اي ن اس م ب ا مف اد و محت واى‬
‫اين كتاب مناسبتر مىباشد‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بشمار مىرفت‪ .‬خاورشناسان اروپايى سالھا براى ي افتن آن ك اوش و كوش ش‬
‫بسيار كردند‪ ،‬و نيافتند اما احمد زكى پاش ا‪ -‬محق ق مص رى‪ -‬در س ال ‪1912‬‬
‫ميالدى آن را يافت‪ ،‬و اين افتخار نصيب وى شد‪ ،‬و در ھمان سال در مجم ع‬
‫بين المللى خاورشناسان منعقد در شھر آتن‪ -‬پايتخت يونان‪ -‬نس خه كش ف ش ده‬
‫كت اب األص نام را معرف ى ك رد‪ ،‬و وع ده داد ب زودى آن را چ اپ كن د‪ ،‬و در‬
‫سال ‪ 1914‬ميالدى‪ ،‬اين وعده تحقق پذيرفت و به تصحيح و حواشي وى در‬
‫قاھره طبع شد و در سال ‪ 1924‬از نو با اصالحاتى چاپ و انتشار يافت‪.‬‬
‫پ يش از چ اپ اي ن كت اب‪ ،‬ي اقوت حم وى )‪ 574 -626‬ه( قس مت أعظ م اي ن‬
‫كتاب را در فرھنگ جغرافيايى مشھور خود‪ ،‬موسوم ب ه معج م البل دان ض بط‬
‫ك رد‪ ،‬و پ س از او عب د الق ادر ب ن عم ر بغ دادى )متول د در ح دود ‪ 1030‬و‬
‫مت وفى در س نه ‪ 1093‬ه( تقريب ا تم ام آن كت اب را در خزان ة األدب گنجاني د‪.‬‬
‫]‪ [15‬سپس محمود شكرى آلوسى )‪ 1273 -1342‬ه( بخش ھايى از آنچ ه در‬
‫خزانة األدب ضبط شده بود‪ ،‬در بلوغ االرب ف ى معرف ة اح وال الع رب ]‪[16‬‬
‫آورد‪ ،‬و علماء و دانشمندان شرق و غرب بيش تر از طري ق مراجع ه ب ه كت ب‬
‫مذكور از محتويات اين كتاب اطالع يافتند و به اھميت آن پى بردند‪.‬‬
‫نخستين كس از مؤلفان إسالمي كه درب اره ع رب ج اھلى و نح وه پرس تش‪ ،‬و‬
‫بت ان ايش ان س خنگ زار ش ده اب ن إس حاق اس ت ك ه در تض اعيف كت اب س يره‬
‫پيامبر باختصار بدان دست يازيده اما نخستين كس ى ك ه درب اره أص نام ع رب‬
‫و چگ ونگى پرس تش تازي ان كت اب مس تقلى ف راھم آورد‪ ،‬ھمان ا ھش ام كلب ى‬
‫است‪.‬‬
‫ھشام را شاگردان مستقيم و غير مستقيمي است كه پس از وى دنبال‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [15‬خزانة األدب‪ ،‬جلد سوم‪ ،‬صفحات ‪.242 -246‬‬
‫]‪ [16‬بلوغ االرب في معرفة احوال العرب‪ ،‬جلد دوم‪ ،‬صفحات ‪.200 -215‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫تحقيق اتش را گرفتن د و پيرام ون كيفي ت پرس تش ع رب ج اھلى ب ه تتب ع و‬
‫پىجويى علمي پرداختند‪.‬‬
‫اب و الولي د محم د ب ن عب د ﷲ ب ن احم د ازرق ى )مت وفى در ح دود س نه ‪(250‬‬
‫مورخ مكي‪ -‬يمنى‪ ،‬در كتاب اخبار مكة و م ا ج اء فيھ ا م ن اآلث ار( ب ه مس ئله‬
‫عبادات عرب و بتان و آثار ايشان پرداخته و درين زمين ه اطالع ات ذيقيمت ى‬
‫جمع آورده و خوشبختانه اين كتاب محفوظ مانده و به زيور طب ع ني ز آراس ته‬
‫ش ده اس ت‪ .‬مق ارن تص نيف كت اب اخب ار مك ة‪ ،‬اب و جعف ر محم د ب ن حبي ب‬
‫البغدادي )متوفى در حدود سنه ‪ 245‬ه( در موضوع پرستش عرب ج اھلى و‬
‫بت ان ايش ان كت اب »المحب ر« را ت دوين نم ود‪ .‬اي ن كت اب موج ود و چ اپ و‬
‫انتشار يافته است‪.‬‬
‫پس از آن‪ ،‬ابو عثمان عمرو بن بحر جاحظ بصرى معتزل ي )متول د ‪ -166‬و‬
‫مت وفى ب ه س ال ‪ 250‬ي ا ‪ 255‬ه( در ھم ين موض وع ت أليفى ب ه ن ام كت اب‬
‫األص نام ف راھم آورد ام ا در اث ر گذش ت زم ان و وق ايع و ح وادثى ك ه ب ر م ا‬
‫پوشيده است‪ ،‬كتابش از ميان رفت و جز نامى از آن باقى نماند‪.‬‬
‫بع د از آن احم د ب ن س ھل مع روف ب ه اب و زي د بلخ ى )‪ 235 -322‬ه( كت اب‬
‫الرد على عبدة األصنام را تأليف نمود‪.‬‬
‫پ س از آن برخ ى از ص احبان مق االت و مورخ ان راج ع ب ه ع رب ج اھلى و‬
‫نحوه پرستش آنان در كتابھاى خود به تحقيق و نقل اخبار عرب پرداختن د ك ه‬
‫غالبا منش أ‪ ،‬بيش ترين اطالع ات آنھ ا گفت هھ ا و نوش تهھ اى محم د ب ن س ائب و‬
‫پسرش ھشام كلبى مىباشد‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫منابع و مآخذ مھم كلبى درين تأليف‬
‫ھشام به منابع و مآخذ مختلف شفاھى و كتبي دست يافته و از راويان ح ديث‪،‬‬
‫و نس ابهھ اى پ يش از خ ود‪ ،‬و معاص رينش اطالع ات ذيقيمت ى كس ب ك رده‬
‫است‪ .‬مھمترين مآخذ او عبارتند از‪:‬‬
‫‪ (1‬قرآن كريم أولين مأخذ آسمانى و معتبر ھشام درين ت أليف اس ت‪ .‬او دري ن‬
‫اثر به آياتي چند از قرآن كه از ح ال مش ركين ع رب و نح وه پرس تش آنھ ا و‬
‫شريك قرار دادن أصنام با خداى يگانه ض من تلبي ه و س پس س رنگونى بت ان‪-‬‬
‫در روز ف تح مك ة‪ -‬حكاي ت دارد‪ ،‬توس ل جس ته و آن آي ات كريم ه را دلي ل ب ر‬
‫صحت قول خود قرار داده است‪.‬‬
‫‪ (2‬مأخذ ديگر ھشام رواياتي است كه به دو واسطه از عبد ﷲ بن عباس بدو‬
‫رسيده‪ ،‬و پايه اطالعات وى بوده است‪.‬‬
‫ابن عب اس س ه س ال پ يش از ھج رت در مك ة زاده ش د و ب ه ق ول مش ھور در‬
‫سنه ‪ 68‬ھجري در گذشت‪.‬‬
‫در ص حيحين ‪ 1660‬ح ديث از وى نق ل گردي ده و در مي ان اص حاب رس ول‬
‫ﷲ صلى ﷲ عليه و آله و س لم ب ه كث رت نق ل ش ھرت دارد‪ .‬وى در پ نج روز‬
‫از ايام ھفته‪ ،‬يك روز را به تدريس مس ائل فق ه‪ ،‬و روز ديگ ر را ب ه تأوي ل و‬
‫تفسير قرآن‪ ،‬و روز سوم را به مناقب و أوص اف غازي ان‪ ،‬و روز چھ ارم را‬
‫به شعر و ادب‪ ،‬و روز پنجم را به وقايع و ايام عرب اختصاص داده بود‪.‬‬
‫در حف ظ آيت ى ب ود چنانك ه گفت هان د قص يده ھش تاد بيت ي اب ن اب ى ربيع ه را ب ه‬
‫مطلع‪:‬‬
‫»أ من آل نعم أنت غاد فمبكر«‬

‫را يك بار شنيد )يا خواند( و از بر شد‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خويشاوندى نزديكش با پي امبر إس الم و وس عت دامن ه دانش ش موج ب ش د ك ه‬
‫شاگردان بسيار بدو روى آوردند تا ھر كدام دانشى را كه مىطلبيد‪ ،‬درياب د و‬
‫از حلقه درس و بحثش مستفيد و مستفيض شود‪.‬‬
‫پ س از او ش اگردانش‪ ،‬راوي ان تعليم ات و منق والتش بودن د و در مراك ز‬
‫مختلف إسالمي مطالب بسيارى از قول وى باز گفتند‪.‬‬
‫ھشام آنچه از ابن عباس درين تأليف نقل نموده از پدرش شنيده‪ ،‬و پ در او از‬
‫ابو صالح سماع كرده است‪.‬‬
‫بنابر اين ھشام به دو واسطه راوي ابن عباس مىباشد‪.‬‬
‫‪ (3‬ابو صالح باذام يا باذان‪ ،‬بنده آزاد شده ام ھاني دختر اب و طال ب و خ واھر‬
‫امام عل ى اس ت‪ .‬اب ن س عد در طبق ات اب و ص الح را از زم ره مح دثين بش مار‬
‫آورده و او را ثق ه دانس ته اس ت‪ .‬محم د ب ن عب د الك ريم شھرس تانى در مق ّدم ه‬
‫تفسير مفاتيح األس رار و مص ابيح األب رار وى را از ش اگردان اب ن عب اس در‬
‫علم تفس ير ب ر م ىش مارد‪ .‬حم د ﷲ مس توفى در ت اريخ گزي ده او را ب ا ص فت‬
‫»مفسر« ياد كرده است‪ .‬ام ا برخ ى از مح دثين اھ ل س نت و جماع ت وى را‬
‫در حديث ضعيف دانستهاند‪.‬‬
‫‪ (4‬شرقى بن القطامي )متوفى در حدود ‪ 155‬ه( موس وم ب ه ولي د ب ن حص ين‬
‫)ملقب به قطامي( بن حبيب بن جمال كلب ى و مكن ى ب ه اب و المثن ى از راوي ان‬
‫اخب ار و انس اب ديوانھ اى ع رب از جمل ه راوي ان ھش ام اس ت‪ (5 [17] .‬اب و‬
‫مسكين حر بن مسكين از موالي قبيله نخ ع‪ ،‬و از روات نس ائي و اب و عب د ﷲ‬
‫س فيان ب ن س عيد ث وري اس ت‪ .‬اب ن اب و ح اتم در الج رح و التع ديل او را ثق ه‬
‫شمرده و ابو الفرج اصفھانى در اغانى‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [17‬بنگري د ب ه ص فحه ‪ 63‬ترجم ه فارس ي و ص فحه ‪ 50‬م تن عرب ي اي ن كت اب ت اريخ‬
‫بغداد‪:‬‬
‫‪ 278 /9‬نزھة األلباء ‪ 42‬المعارف‪ ،234 :‬لسان الميزان‪ 142 /3 :‬اللباب‪ 17 /2 :‬التاج‪:‬‬
‫م اده ش رق و قط م األع الم زركل ى ‪ 139 /9‬اغ انى‪ 131 /2 :‬و ‪ ،53 /11‬و ‪ 15 /38‬و‬
‫‪ 312‬و ‪ 373 /16‬و ‪.354‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫يازده مورد قولش را نقل كرده و ھشام درين تأليف به گفت ه وى اس تناد جس ته‬
‫است‪.‬‬
‫‪ (6‬محمد بن سائب پدر ھشام نه تنھا از جمله پيشقدمان آشنا و مطلع به تاريخ‬
‫و ايام عرب و مغازي و نسب قبايل تازى است‪ ،‬بلكه در علم تفس ير و ح ديث‬
‫ني ز ش ھرت دارد‪ .‬ثعلب ى و اب ن عس اكر در تفس ير و ت اريخ خ ود مط البي از‬
‫تفسير بزرگ او نقل كردهاند‪ ،‬و محمد بن عب د الك ريم شھرس تانى در المل ل و‬
‫النح ل قس متھايى از آنچ ه درب اره آراء و معتق دات ع رب در زم ان جاھلي ت‬
‫فراھم آورده از محمد بن س ائب كلب ى گرفت ه اس ت‪ .‬ھش ام دري ن ت أليف ب ه دو‬
‫گونه از پدرش نقل مىكند‪:‬‬
‫‪ (1‬مطالبي كه پدرش از ابو صالح‪ ،‬و او از ابن عباس شنيده است‪.‬‬
‫‪ (2‬مطالبي كه صريحا مىنويسد خبر داد مر پدرم‪ ،‬يا اين كه مىگويد‪:‬‬
‫كلبى گفت‪.‬‬
‫ب ه گفت ه ھش ام‪ ،‬محم د نس ب ق ريش را از اب و ص الح‪ ،‬و او از عقي ل ب ن اب ى‬
‫طالب آموخ ت‪ ،‬و نس ب كن ده را از كن اس كن دى ك ه دري ن دان ش از ھ ر ك س‬
‫دان اتر ب ود‪ ،‬و نس ب مع د ب ن ع دنان را از نج ار پس ر أوس ع دوى ك ه‬
‫محفوظ اتش ب يش از ھ ر ك س ب ود‪ ،‬ف را گرف ت و نس ب إي اد را از ع دى پس ر‬
‫زياد ازدى ياد گرفت كه به إياد دانا بود‪ [18] .‬اطالعاتى كه محمد در اختيار‬
‫ھشام گذارده مايه أصلي اين كتاب محسوب مىشود‪ ،‬بطورى كه ھر گ اه آنھ ا‬
‫را ازين كتاب برداريم قسمت أعظم كتاب از بين مىرود‪.‬‬
‫‪ (7‬م ردى از ق ريش ك ه ن امش دري ن ت أليف نيام ده از اب و عب د ﷲ پس ر اب و‬
‫عبيده پسر عمار پسر ياسر ك ه ب ه ت اريخ »أوس« و »خ زرج« و كس اني ك ه‬
‫وابس ته و ت ابع آن ان بودن د‪ -‬از اع راب يث رب و غي ر يث رب‪ -‬از ھم ه مردم ان‬
‫آگاهتر بوده است چگونگى گزاردن حج قبايل أوس و‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [18‬الفھرست ابن النديم‪ ،‬ترجمه فارسي‪ ،‬صفحه ‪.160‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خ زرج و وق وف در مواق ف را ب راى زي ارت »من ات« ب ه ھش ام ب از گفت ه و‬
‫قولش مأخذى درين تأليف بشمار مىرود‪.[19] .‬‬
‫محتواى كتاب تنكيس األصنام‬
‫محتواى اين كتاب را مىتوان به دو قسمت متمايز تقسيم كرد‪:‬‬
‫‪ (1‬بت پرستى بطور كلى پس از آدم و نوح‪.‬‬
‫‪ (2‬نحوه پرستش عرب در دوره جاھليت‪.‬‬
‫قسمت أول اين اثر پ س از ذك ر س ند رواي ت ي ا ش جرهنام ه كت اب ب ه س كونت‬
‫إس ماعيل ب ن اب راھيم نب ى در مك ة و ازدي اد فرزن دان وى و پ ر ش دن مك ة از‬
‫ايش ان و بي رون ران دن »عمالق ه« ازي ن ش ھر و ن واحي آن و ك وچ ك ردن‬
‫دس تهاى از فرزن دان إس ماعيل از مك ة در پ ى ام ر مع اش و زن دگى بھت ر و‬
‫پراكن ده ش دن ايش ان در ب الد و ن واحي ع رب نش ين و ب ر افراش تن بت ان ب ه‬
‫وسيله عمرو بن لحى در مك ة و ش يوع ب ت پرس تى مي ان طواي ف مختل ف در‬
‫قسمتھاى ديگر عربستان و ظھور إسالم و فتح مكة و نگونسارى يا واژگونى‬
‫بتان در مكة و ھمه قلمرو عرب نشين اختصاص يافته است‪.‬‬
‫در قسمت دوم ريشه بت پرستى مورد بحث و تحقيق ق رار گرفت ه‪ ،‬و از ق ول‬
‫محمد‪ ،‬و او از ابو صالح‪ ،‬و ابو صالح از اب ن عب اس رواي ت ك رده اس ت ك ه‬
‫پس ران ش يث ب ه زي ارت پيك ر )جس د( آدم ك ه در مغ ارهاى نھ اده ش ده ب ود‪،‬‬
‫مىآمدند و آن را تكريم مىكردند و ب ه وى رحم ت م ىفرس تادند‪ .‬پ س م ردى‬
‫از فرزن دان »قابي ل«‪ -‬پس ر آدم‪ -‬ب ه ديگ ر پس ران »قابي ل« گف ت‪ :‬پس ران‬
‫»شيث« را گرداگرد جسد آدم طوافى‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [19‬بنگريد به متن عربي اين كتاب‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫است كه آدم را بدان گرامى مىدارند و شما را از آن بھرهاى نيست‪.‬‬
‫پ س ب راى ايش ان بت ى تراش يد‪ ،‬و او نخس تين كس ى اس ت ك ه »ب ت« تراش يده‬
‫است‪ .‬آنگاه ھشام از پدر روايت مىكند كه گفت‪:‬‬
‫»ود«‪ ،‬و »سواع«‪ ،‬و »يغوث«‪ ،‬و »يعوق«‪ ،‬و »نس ر«‪ ،‬مردم ان ص الح و‬
‫شايس تهاى بودن د ك ه ھم ه در ي ك م اه بمردن د‪ .‬خويش ان ايش ان ب ر مرگش ان‬
‫سوگوارى كردند و س وز و گ دازى داش تند‪ .‬پ س م ردى از أوالد »قابي ل« ب ه‬
‫ايشان گفت‪ :‬آيا مىخواھيد پنج پيكر )بت( بر مث ال ايش ان بس ازم ك ه بدرس تى‬
‫نم ودار آنھ ا باش د‪ ،‬ج ز آنك ه نم ىت وانم در پيكرھ اى آنھ ا روح ب دمم؟ گفتن د‪:‬‬
‫آرى! پ س پ نج پيك ره ب ه ص ورت آن پ نج م رد بتراش يد‪ ،‬و در ج ايى نماي ان‬
‫براى ايش ان نص ب ك رد‪ .‬آنگ اه ب راى دي دار پيك ره ب رادر و عم وزاده خ ويش‬
‫مىآمدند‪ ،‬و تعظيم مىكردند و پيرامون ھر يك مىگش تند ت ا آنك ه دوران نس ل‬
‫أول سپرى شد‪.‬‬
‫و اين امر در عھد يردى پس ر مھالي ل‪ ،‬پس ر قين ان‪ ،‬پس ر ان وش‪ ،‬پس ر ش يث‪،‬‬
‫پسر آدم روى داد‪ .‬چون نسل ديگر روى كار آمد‪ ،‬اين نحوه بزرگداشت ب يش‬
‫از نسل أول عمل مىشد و چون نوبت به نسل سوم رس يد‪ ،‬گفتن د پيش ينيان م ا‬
‫اين پيكرهھا را گرامى نم ىداش تند مگ ر از اين رو ك ه از آن ان امي د ش فاعت و‬
‫پايمردى نزد پروردگار داشتند‪ ،‬پس ب ه پرس تش آن ان پرداختن د و ك ار بت ان و‬
‫كف ر آن ان ب اال گرف ت‪ .‬اي ن ب ود ك ه خ داى إدري س را ب ه پي امبرى برانگيخ ت‪.‬‬
‫إدريس آنان را به يكتا پرستى فرا خواند ولى نپذيرفتند و او را تك ذيب كردن د‬
‫‪...‬‬
‫و بنابر آنچه محمد پسر كلبى از ابو ص الح و او از اب ن عب اس خب ر داده ك ار‬
‫اين مردم )‪ -‬قوم( ھمچنان در پرستش بتان بود تا زم ان ن وح‪ ،‬و خ داى او را‬
‫ب ه پي امبرى برانگيخ ت و ايش ان را ب ه پرس تش خ داى يگان ه دع وت ك رد ام ا‬
‫نافرمانى كردند و دروغگويش خواندند‪ .‬پس‬
 ‫به فرم ان خ داى ب ه س اختن كش تى پرداخ ت و ب ر آن ب ر نشس ت‪ .‬طوف ان ب اال‬
‫گرفت و زمين را يكس ره بپوش انيد و آب طوف ان اي ن بت ان را از ك وه »ن ود«‬
‫به زمين فرود آورد‪ ،‬و جريان آب از زمينى به زمين ديگر بشدت مىرفت تا‬
‫آن بت ان را ب ه س رزمين »ج ده« بين داخت‪ .‬آنگ اه آب ف رو نشس ت و بت ان ب ر‬
‫كن ار دري ا بماندن د و ب اد ب ر آنھ ا وزي دن گرف ت ت ا آنھ ا را ب ه خ اك بپوش انيد‪.‬‬
‫بعدھا پس از طوف ان و ف رو نشس تن آب چ ون عم رو ب ن لح ى ب ر مك ة چي ره‬
‫ش د‪ ،‬ق وم »ج رھم« را از مك ة بي رون ران د و خ ود پ رده دارى كعب ه را ب ه‬
‫گردن گرفت‪ .‬وى يارى از پريان داشت كه به او گفت‪ ،‬شتاب كن ب ه رف تن و‬
‫كوچيدن از »تھامه« و برو ب ه س احل »ج ده«‪ ،‬در آنج ا بت انى م ىبين ى‪ ،‬پ س‬
‫آنھا را ببر به »تھامه« و باك مدار‪ .‬پس عرب را به پرستش آنھا بخ وان ت را‬
‫أجاب ت خواھن د ك رد‪ .‬عم رو ب ه س احل »ج ده« ش د‪ ،‬و بت ان را از زي ر خ اك‬
‫ب رآورد و برداش ت و ب ه »تھام ه« ب رد و موس م ح ج ف را رس يد‪ ،‬و ع رب را‬
‫يكسر به پرستش آنان بخواند و ھر يك را به قبيلهاى داد و در نواحي مختل ف‬
‫به شرح مذكور درين كتاب نصب كردند ]‪ [20‬و بيشترين س كنه س رزمينھاى‬
‫عرب به بت پرستى روى آوردند و به پرستش بتان پرداختند‪.‬‬
‫رجزھاى مشركان ھنگام تلبيه و گزاردن حج‬
‫ھشام در آستانه ورود به بيان تاريخچه بت پرستى عرب جاھلى مىنويسد‪:‬‬
‫چون فرزندان إسماعيل از مكة براى فراھم آوردن وسيله معاش‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [20‬بنگريد به صفحات ‪ 132‬تا ‪ 153‬كت اب حاض ر و ص فحات ‪ 51‬ت ا ‪ 58‬م تن عرب ي‬
‫اين كتاب‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بيرون مىرفتند و به جاى ديگ ر روى م ىآوردن د ھ يچ ك وچ كنن دهاى از مك ة‬
‫كوچ نمىكرد مگر به منظور بزرگداشت ح رم و دلبس تگى ب ه مك ة س نگى از‬
‫سنگھاى حرم را با خود ھمراه مىبرد پس ھر جا وارد مىشدند آن س نگ را‬
‫م ىنھادن د و گ رد آن ب ه ط واف م ىپرداختن د‪ ،‬ھمچن ان ك ه دور كعب ه ط واف‬
‫مىكردند‪ ،‬و مكة و كعبه را بزرگ مىش مردند‪ ،‬و بن ابر ع ادت م وروثيى ك ه‬
‫از ابراھيم و إسماعيل به ايشان رسيده بود‪ ،‬حج و عمره ب ه ج اى م ىآوردن د‪.‬‬
‫س پس رفت ه رفت ه اي ن عم ل آن ان را ب ه پرس تش آنچ ه دوس ت داش تند و‬
‫م ىپرس تيدند‪ ،‬كش انيد و فرام وش كردن د آنچ ه را ك ه ب ر آن بودن د‪ ،‬و دي ن‬
‫ابراھيم و إسماعيل را ديگر گونه ساختند‪ ،‬و بتان را پرستيدند و باز گشتند به‬
‫آنچه امتھاى پيش از ايشان بر آن بودند‪.‬‬
‫ب ا وج ود اي ن‪ ،‬در مي ان ايش ان بقاي ائى از رس وم دوره اب راھيم و إس ماعيل‪-‬‬
‫عليھما السالم‪ -‬باقى مانده بود كه از آن پي روى م ىكردن د از قبي ل‪ :‬تعظ يم‪ ،‬و‬
‫طواف كعبه‪ ،‬و حج‪ ،‬و عمره‪ ،‬و وقوف بر عرفات و مزدلفه‪ ،‬و قربان ك ردن‬
‫ش تران و إھ الل ب ه ھنگ ام ح ج و عم ره ب ا اف زودن چيزھ ايى ك ه از آن نب ود‬
‫)يعنى در دين اب راھيم نب ود( چنانك ه قبيل ة »ن زار« ھنگ ام تلبي ه اي ن رج ز را‬
‫مىخواند‪:‬‬
‫لبيك اللھم لبيك! لبيك ال شريك لك‪ ،‬اال شريك ھو لك تملكه و ما مل ك و خ داى‬
‫را در ضمن تلبي ه يگان ه م ىش مردند‪ ،‬ول ى ش ريك م ىكردن د بت ان خ ود را ب ا‬
‫خداى تعالى‪ ،‬و بتان خويش را ملك خداى يگانه قرار مىدادند‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و تلبي ه قبيل ه »ع ك« ب دين ص ورت ب ود ك ه چ ون ب ه عن وان ح ج بي رون‬
‫مىرفتند‪ ،‬دو غالم سياه را از غالمانشان پيش مىانداختن د‪ ،‬و آن دو پيش اپيش‬
‫سواران ايشان بودند‪ ،‬و مىگفتند‪:‬‬
‫»نحن غرابا عك«‪.‬‬
‫بعد از آن افراد قبيله عك مىگفتند‪:‬‬
‫ع ك إلي ك عاني ة عب ادك اليماني ة‪ ،‬كيم ا نح ج الثاني ة! و قبيل ه ق ريش‪ ،‬و ع رب‬
‫ھمگى »منات« را بزرگ مىداشتند‪ ،‬و در پيرامونش قربان مىكردن د و اي ن‬
‫بزرگداش ت ھمچن ان بب ود ت ا پي امبر در س ال ھش تم ھج ري‪ -‬ھم ان س الى ك ه‬
‫خداى تعالى مكة را برايش گشود‪ -‬از مدين ه بي رون رف ت و چ ون چھ ار ش ب‬
‫راه پيمود‪» ،‬على« را بسوى او )منات( گسيل فرمود ت ا نگونس ارش س اخت‪.‬‬
‫و آنچه به منات تعلق داشت برگرفت‪ ،‬و نزد پيامبر آورد‪.‬‬
‫ذو الفقار على!‬
‫از جمله آنچه على ب ه دس ت آورده ب ود‪ ،‬دو شمش ير ب ود ك ه ح ارث پس ر اب ى‬
‫شمر غساني‪ -‬پادشاه غسان‪ -‬آن دو را به منات پيشكش كرده ب ود‪ ،‬يك ى از آن‬
‫دو‪» :‬مخذم«‪ ،‬و ديگر‪» :‬رسوب« ناميده مىشد‪.‬‬
‫پيامبر أكرم آن دو شمشير را به على‪ -‬عليه السالم‪ -‬بخشود‪ .‬گويند كه يكى از‬
‫آن دو ھمان »ذو الفقار« شمشير على است‪[21] .‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [21‬ببينيد صفحه ‪ 111‬و ‪ 112‬اين كتاب را‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و در ج اى ديگ ر در ھم ين كت اب ھش ام م ىنويس د‪ :‬قبيل ه »ط ى« بت ى داش تند‬
‫»فلس« نام‪ ،‬و آن دماغهاى بود سرخ فام مايل ب ه س ياھى در مي ان ك وھى ب ه‬
‫ن ام »أج ا« از كوھس ار »ط ى« ك ه گ ويى تمث ال آدم ي اس ت‪ ،‬و آن را‬
‫م ىپرس تيدند‪ ،‬و ب ه او پيش كش )ھدي ه( م ىدادن د و گوس فند براب رش قرب ان‬
‫مىكردند و ھيچ بيمناكى نزديك او نيامدى مگر آنكه در أمان بودى‪ .‬پرده دار‬
‫»فلس« پسران »بوالن« بودند‪ ،‬و »بوالن« خود نخستين ك س ب ود ك ه او را‬
‫پرستش كرد‪ ،‬و آخرين كس از پردهداران وى مردى ب ود از ايش ان ك ه او را‬
‫»ص يفي« م ىخواندن د ‪ ...‬و »مال ك« نخس تين ك س ب ود ك ه پ رده حرم ت‬
‫»فلس« بدريد‪ ،‬ولى ھمچنان بت »فلس« پرستش مىشد تا آنكه دعوت پيامبر‬
‫إسالم آشكار گرديد‪ .‬پس على بن ابى طالب را پي امبر بفرس تاد ت ا او را ن ابود‬
‫ساخت‪ .‬و دو قبضه شمشيرى را كه حارث پسر »ابى شمر غسانى«‪ -‬پادش اه‬
‫غسان‪ -‬آن دو را به گردن »فلس« آويخته بود‪ ،‬و يك ى را »مخ ذم«‪ ،‬و ديگ ر‬
‫را »رسوب« مىگفتند بر گرفت )و ھمين دو شمشير است كه »علقمه« پسر‬
‫»عبده« در شعر خود از آن ياد كرده است(‪.‬‬
‫و على ب ن اب ى طال ب ب ا آن دو شمش ير ب ه ن زد پي امبر )ص( بازگش ت‪ ،‬و آن‬
‫حضرت يكى را به گردن آويخت‪ ،‬و سپس به عل ى ب ن اب ى طال ب بخش ود‪ ،‬و‬
‫ھمان است شمشيرى كه على آن را بر ميان مىبست‪ [22] .‬آنچه ھشام درين‬
‫كتاب راجع به ذو الفقار على ب ن اب ى طال ب نوش ته‪ ،‬ق ديميترين مأخ ذى اس ت‬
‫كه به دست ما رسيده است‪.‬‬
‫و بت »عزى« در واديى از »نخله شاميه« بود كه »حراض« ناميده مىشد‪.‬‬
‫و »عزى« نزد قريش‪ ،‬بزرگترين بتھا بود‪ ،‬به زيارتش م ىرفتن د‪ ،‬و پيش كش‬
‫برايش مىبردند‪ ،‬و پيش او قربان مىكردند‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [22‬رجوع شود به صفحات ‪ 16 -15‬و ‪ 62 -59‬متن عربي اين كتاب‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و ق ريش در ض من ط واف كعب ه »الت« و »من ات« و »ع زى« را ب زرگ‬
‫مىداشتند‪ ،‬و آنھا را شفيع خود نزد خداى يگانه تصور مىكردند‪.‬‬
‫قصه غرانيق‬
‫ق ريش‪» ،‬الت«‪ ،‬و »من ات«‪ ،‬و »ع زى« را »غراني ق ]‪ [23‬ع الم ب اال«‬
‫م ىخواندن د و آن ان را دخت ران خ دا م ىگفتن د‪ ،‬و ي ارى و ش فاعت آن ان ماي ه‬
‫اميدشان بود‪ ،‬و در تلبيه خويش چنين مىگفتند‪:‬‬
‫و الالت و العزى و مناة الثالثة االخرى! فإنھن الغرانيق العل ى و ان ش فاعتھن‬
‫لترتجى پس چون خ داى پي امبرش را مبع وث ك رد‪ ،‬ب ر او اي ن آي ات را ن ازل‬
‫فرمود‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ت َو الع َُّزى‪َ .‬و َمنا َة الثالِث َة األخرى‪ .‬أ لَك ُم ال ذ َك ُر َو لَ ُه األنث ى‪ .‬تِل َ‬
‫ك‬ ‫ْ‬ ‫أَ َف َرأَ ْي ُت ُم الال َ‬
‫َّ‬
‫ِي إِ َّال أَسْ ما ٌء َس َّم ْي ُتمُوھا أَ ْن ُت ْم َو آباؤُ ُك ْم ما أَ ْن َز َل ﷲ ِبھا من‬
‫إِذاً قِسْ َم ٌة ضِ يزى‪ .‬إِنْ ھ َ‬
‫طان‪.[24] 23 -19 :53 .‬‬ ‫س ُْل ٍ‬
‫بنابر آنچه نقل شد ق ريش در ارج وزه خ ود الت و من ات و ع زى را دخت ران‬
‫خ داى م ىخواندن د و آن ان را غراني ق ع الم ب اال م ىپنداش تند و ب ه ش فاعت و‬
‫يارى ايشان اميدوار بودند‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [23‬غرانيق جمع غرنوق در لغت نام پرنده آبى سياه يا سفيدى است كه به فارسي كلنگ‬
‫يا »لك لك« گويند‪.‬‬
‫]‪ [24‬قرآن كريم‪23 -19 /53 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫نا آگاھى خاورشناسان‬
‫برخى از نويسندگان و مستشرقين اروپايى ك ه وح ى و پي امبر إس الم را ب اور‬
‫ندارند دور از تحقيق و نا آگاھانه بر آن شدهاند تا رجز مشركان قريش را كه‬
‫قبل از ظھور إس الم ھنگ ام گ زاردن ح ج در تلبي ه م ىگفتن د و م ىخواندن د‪ ،‬و‬
‫ھشام كلبى متن آن را درين كت اب آورده‪ ،‬و در ب اال نق ل ش د‪ ،‬آي هاى از ق رآن‬
‫وانمود سازند‪ .‬و پاي ه گفت ار و اس تدالل خ ويش را ب ر ي ك رواي ت نادرس ت و‬
‫موھوم محمد بن عمر واقدى )‪ 207 -130‬ه( قرار دادهاند‪ -‬بى آنكه اشارهاى‬
‫به روايت ھشام بنمايند‪.‬‬
‫روايت واقدى را ھيچيك از علماى إسالم قبل از واقدى و بع د از وى ص حيح‬
‫ندانس تهان د‪ ،‬مگ ر محم د ب ن جري ر طب رى ك ه در جم ع خب ر‪ -‬ھ ر چ ه باش د‪-‬‬
‫حريص بوده آن را از واقدى گرفته و در تفسير خود بى آنكه آنرا قبول يا رد‬
‫كند‪ ،‬آورده است‪.‬‬
‫واقدى به سرد‪ ،‬و نقل پى در پى اسرائيليات و خرافات مشھور است‪.‬‬
‫محم د ب ن إس حاق ب ن يس ار مطلب ى‪ ،‬م دني )مت وفى در س نه ‪ 151‬ه( مؤل ف‬
‫السيرة النبوية كه در حدود نيم قرن پيش از واق دى م ىزيس ته اس ت‪ ،‬و محم د‬
‫ب ن إس ماعيل البخ اري‪ ،‬مؤل ف ص حيح بخ ارى‪ -‬معاص ر واق دى‪ -‬ھيچي ك در‬
‫م وارد افس انه غراني ق س خنى نگفت هان د‪ ،‬و ھ ر گ اه رواي ت واق دى رواي ت‬
‫صحيحى شناخته مىشد‪ ،‬ابن إسحاق و بخارى آن را ضبط مىكردند‪.‬‬
‫ام ا ھش ام كلب ى ك ه دامن ه معلوم اتش بس يار وس يع و از علم اء و نس ابهھ ا و‬
‫مورخان سرشناس سده دوم و اوايل سده سوم ھجري است‪ ،‬سند‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫معتب ر و م وثقى را دري ن كت اب ارائ ه داده ك ه ق ريش پ يش از ظھ ور إس الم‬
‫ھنگام گزاردن حج در تلبيه مىگفتند‪:‬‬
‫و الالت و العزى و مناة الثالثة االخ رى ف إنھن الغراني ق العل ى و ان ش فاعتھن‬
‫لترتجى ]‪.[25‬‬
‫س ابقا گفت يم ك ه مش ركان »الت« و »من ات« و »ع زى« را دخت ران خ داى‬
‫تعالى مىپنداشتند و از آنھا شفاعت و اميد يارى مىطلبيدند‪ ،‬و چون خورش يد‬
‫عالمتاب إسالم طالع شد‪ ،‬خ داى در ق رآن ك ريم در ج واب مش ركانى ك ه قائ ل‬
‫به دختران خدا بودند‪ ،‬فرمود‪:‬‬
‫ك إِذاً‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ت َو ْالع َُّزى َو َمنا َة الثالِثة األخرى أ لك ُم ال ذ َك ُر َو ل ُه األنث ى تِل َ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫الال َ‬ ‫أَ َف َرأَ ْي ُت ُم َّ‬
‫قِسْ َم ٌة ضِ يزى إِنْ ِھ َي إِ َّال أَسْ ما ٌء َس َّم ْي ُتمُوھا أَ ْن ُت ْم َو آب اؤُ ُك ْم م ا أَ ْن َز َل ﷲ ِبھ ا م ن‬
‫الظنَّ َو ما َتھ َْوى ْاألَ ْنفُسُ ‪َ ،‬و لَ َق ْد جا َء ُھ ْم من َرب ِِّھ ُم ْال ُھ دى‪.‬‬
‫ُون إِ َّال َّ‬ ‫س ُْل ٍ‬
‫طان إِنْ َي َّت ِبع َ‬
‫‪ [26] 23 -19 :53‬مولوي محمد على عالم ھندوس تانى در تفس ير و ترجم ه‬
‫ق رآن ش ريف ب ه زب ان انگليس ى ك ه معم وال رواي ات را ب ا م تن ق رآن انطب اق‬
‫مىدھد و آنچه مغاير ق رآن تش خيص دھ د رد م ىكن د‪ ،‬درب اره رواي ت واق دى‬
‫مىنويسد أقوى دليل بر فساد روايت واقدى با مراجعه به قرآن‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [25‬بنگريد به متن عربي صفحه ‪ 19‬اين كتاب‪.‬‬
‫]‪ [26‬قرآن كريم‪ ،‬سوره النجم‪ :‬آيه ‪.23‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫در آيات ‪ 23 -19‬سوره نجم ثابت و روشن مىشود‪.‬‬
‫به نظر مولوي محمد على‪ ،‬تصور اينكه ميان آيات متسلس ل‪ ،‬و متت الى س وره‬
‫نجم آي هاى من اقض آي ات ‪ 23 -19‬وج ود داش ته اس ت‪ ،‬أساس ا معق ول نيس ت‪-‬‬
‫خاصه كه با اص ل عقي ده إس المي در توحي د‪ ،‬و دع وت پي امبر إس الم تب اين و‬
‫تعارض داشته باشد‪ .‬بنابر اين قصه »غرانيق« س اخته و پرداخت ه قص اص و‬
‫افسانهگويان معاند إسالم است‪ ،‬و فساد روايت واقدى روشن و ثابت مىنمايد‪.‬‬
‫و آنچه در اينجا در باره »غرانيق« از قول ھشام نقل شد‪ ،‬أولين بار است كه‬
‫بدان استناد مىشود و توجه محققان بدان معطوف مىگردد‪.‬‬
‫ترجمهھاى »تنكيس األصنام«‬
‫كتاب األصنام در سالھاى ‪ 1914‬و ‪ 1924‬ب ه تص حيح و اھتم ام احم د زك ى‬
‫در قاھره چاپ شد‪.‬‬
‫قب ل از چ اپ م تن عرب ي اي ن كت اب‪ ،‬ولھ اوزن‪ -‬خاورش ناس آلم انى‪ -‬قس مت‬
‫أعظم آنچ ه ي اقوت حم وى در معج م البل دان‪ ،‬و عب د الق ادر بغ دادى در خزان ة‬
‫األدب نقل كرده بودند‪ ،‬به زبان آلم انى برگردان د‪ ،‬و در س ال ‪ 1887‬م يالدى‬
‫در ب رلن طب ع ش د‪ [27] .‬و ھم ين ترجم ه در س الھاى ‪ ،1897‬و ‪ 1961‬ب ا‬
‫اصالحاتى از نو چاپ و انتشار يافت‪.‬‬
‫در سنه ‪ 1926‬مرمرجى از روى چاپ أول احمد زك ى خالص هاى از كت اب‬
‫األص نام را ب ه زب ان فرانس ه نق ل ك رد و در مقال هاى آن را تح ت عن وان‬
‫»خدايان مشركان عرب« انتشار داد‪[28] .‬‬
‫__________________________________________________‬
‫‪[27]-Lj .Wcllhausen ,enundVotarbeiten Berlin,1887 ,vol .III‬‬
‫‪[28] LM .S .Marmardji ,I ,dupaganismearabe ,d ,apresIbnal -‬‬
‫)‪Kalbi , ReuucBiblique ,XXXV (1926‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫آنگاه روزنبرگر در سنه ‪ 1941‬م يالدى ترجم ه كام ل آلم اني كت اب األص نام‬
‫را ھم راه م تن عرب ي ب ا اس تفاده از تحقيق ات احم د زك ى و ولھ اوزن ف راھم‬
‫آورد و طب ع ك رد‪ [29] .‬پ س از آن در س نه ‪ 1952‬دكت ر نبي ه أم ين ف ارس‪،‬‬
‫استاد السنه و تاريخ شرق در دانشگاه پرينستون كه فلسطينى و از مردم شھر‬
‫»ناصره« است‪ ،‬كتاب تنكيس األصنام را به زبان انگليسى ترجمه كرد و در‬
‫پرينس تون ب ه زي ور طب ع آراس ته ش د‪ [30] .‬س پس در س ال ‪ 1969‬م يالدى‬
‫دكت ر وھي ب عط اء ﷲ ب ر أس اس چ اپ دوم كت اب األص نام ب ه تص حيح احم د‬
‫زكى اين كتاب را به زبان فرانسه در آورد‪ ،‬و ھم راه م تن عرب ي در پ اريس‬
‫انتشار داد‪.‬‬
‫مق ارن چ اپ و انتش ار ترجم ه فرانس ه در پ اريس‪ ،‬در س ال ‪ 1348‬ھج ري‬
‫شمسى و ‪ 1969‬ميالدى‪ ،‬به كوشش نگارنده اين س طور ترجم ه فارس ي اي ن‬
‫كتاب ھمراه متن عربي در تھران طبع و انتشار يافت‪ ،‬و اين ك ب ار دوم چ اپ‬
‫مىشود و در دسترس خوانندگان قرار مىگيرد‪.‬‬
‫مأخ ذ و مبن اى ھم ه ترجم هھ اى كام ل كت اب األص نام ب ه زبانھ اى فرنگ ى و‬
‫فارسي ھمان متن عربي م نقح و مص حح عالمان ه احم د زك ى محق ق مص رى‬
‫مىباشد‪.‬‬
‫نسخهھاى موجود »تنكيس األصنام«‬
‫از كت اب تنك يس األص نام فع ال دو نس خه موج ود اس ت‪ ،‬يك ى در ق اھره و دو‬
‫ديگر در مدينه طيبه‪ .‬احمد زكى نس خه خط ى اي ن كت اب را از ي ك كتابش ناس‬
‫مغربى األصل متولد و متوفى در دمشق‪ ،‬موسوم به طاھر‬
‫__________________________________________________‬
‫)‪[29]-NadihAminFaris .TheBookofldols ,Prineeton (1925‬‬
‫‪[30]-LRosaKlinke -Rosenberger ,DasGotzebuch .Leipzig .1941‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫جزاي رى )‪ 1920‬م‪ 1338 /‬ه‪ 1852 -‬م‪ 1268 /‬ه( ك ه كتابخان ه »خالدي ه«‬
‫قدس )بيت المقدس( را ترتيب و تنظيم داده بود‪ ،‬و مدتى ھ م در ق اھره أقام ت‬
‫داشت‪ ،‬خريدارى كرد‪.‬‬
‫ط اھر جزاي رى م ردى محق ق و دانش ور و ص احب تأليف ات عدي ده ب ود ك ه‬
‫برخى از آنھا چاپ و انتشار يافته است نسخهاى كه احمد زكى تحصيل ك رد‪،‬‬
‫آن زمان نسخه منحصر به فرد تصور مىشد‪ ،‬ولى در حدود پانزده س ال قب ل‬
‫نسخهاى ديگر از اين كتاب در كتابخانه مدينه طيبه پيدا شد‪.‬‬
‫نسخه موجود در مدينه نقائص و افتادگى و اغالط ى دارد ك ه ب ه خ ودى خ ود‬
‫نمىتواند أساس يك چاپ انتقادى قرار بگيرد‪.‬‬
‫اين نس خه ب ه كتابخان ه ع ارف حكم ت ك ه ظ اھرا م رد ادي ب و كت اب دوس تى‬
‫ب وده‪ ،‬تعل ق داش ته اس ت‪ .‬اكن ون اي ن نس خه‪ ،‬تح ت ش ماره ‪ 211‬در ردي ف‬
‫مجموعهاى تاريخى در كتابخانه مدينه مضبوط است‪.‬‬
‫اي ن نس خه ج زء مجموع هاى اس ت مش تمل ب ر ‪ 38‬رس الة در موض وعات‬
‫مختلف به قطع ‪ 18 10‬سانتيمتر و ھر صفحه داراى ‪ 23‬سطر‪.‬‬
‫متن كتاب با خط نسخ شرقى خوانا و مركب مشكى تحري ر يافت ه ول ى أس امي‬
‫و عناوين بت ان ب ه ش يوه خ ط فارس ي )نس تعليق( ب ا مرك ب قرم ز نوش ته ش ده‬
‫است‪.‬‬
‫تاريخ نگارش اين نسخه دقيقا روشن نيست‪ ،‬اما در رس اله دوم مكت وب دري ن‬
‫مجموعه به س ال ‪ 1181‬ي ا ‪ 1187‬ھج ري قم رى مط ابق ‪ 1773‬ي ا ‪1767‬‬
‫ميالدى بر مىخوريم‪ ،‬و با توجه به اينكه خط كات ب رس اله دوم ب ا ش يوه خ ط‬
‫كاتب كتاب األصنام شباھت و ھمانندى دارد‪ ،‬از اينرو به احتم ال زي اد ت اريخ‬
‫تحرير كتابت اين نسخه نبايد چندان از سال ‪ 1181‬ي ا ‪ 1187‬ھج ري قم رى‬
‫دور باشد‪.‬‬
‫ن ام كات ب محم د و ن ام خ انوادگيش محن ت زاده م ؤذن مس جد ن ورى داده )ي ا‬
‫نورى زاده( است‪ .‬نام و مشخصات كاتب و شيوه‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫نگارش او حكايت ازين دارد كه نويسنده ايرانى بوده است‪.‬‬
‫محمد محنت زاده ھر چند داراى صداى رسا و خط خوش ب وده‪ ،‬ول ى ظ اھرا‬
‫معلوم ات ك افى نداش ته و از اين رو ھ ر ج ا ب ا أس امي بت ان ي ا اش خاص و ي ا‬
‫كلمات و جمالتى خارج از تصور ذھني خ ود مواج ه ش ده ب ه ح ذف ي ا تغيي ر‬
‫آنھا پرداخته است‪.‬‬
‫گويا اين نسخه از روى يكى از دو نسخهاى كه جواليقى به خ ط خ ود نوش ته‪،‬‬
‫استنس اخ ش ده اس ت‪ ،‬زي را خاتم ه كت اب و ترتي ب و تنظ يم آن عين ا مش ابه‬
‫نسخهاى مىباشد كه نصيب احمد زكى شده است‪.‬‬
‫با وجود كشف نس خه مدين ه‪ ،‬ھن وز نس خه بالنس بة كام ل كت اب األص نام ھم ان‬
‫نسخه احمد زكى مىباشد كه در مصر‪ ،‬و اروپا‪ ،‬و ايران به شرح م ذكور در‬
‫باال طبع شده است‪ [31] .‬درينج ا مقدم ه چ اپ دوم ب ه ي ارى و عناي ت خ داى‬
‫بزرگ پايان مىيابد‪ .‬در مقدمه چاپ أول در باره حيات و آثار ھش ام بتفص يل‬
‫سخن رفته و خوانندگان در ھمين چاپ آن را نيز از نظر خواھند گذراند‪.‬‬
‫در خاتمه از كاركنان و كارگران عزيز چاپخان ه و »نش ر ن و« ك ه چ اپ دوم‬
‫اين كتاب را به ثمر رسانيدهاند تشكر مىنمايم‪.‬‬
‫و الس الم عل ى م ن اتب ع الھ دى تھ ران‪ ،‬دھ م إس فند م اه س ال ‪ 1361‬ھج ري‬
‫شمسى برابر پانزدھم جمادى االول سنه ‪ 1403‬ھج ري قم رى و مط ابق أول‬
‫مارس ‪ 1983‬ميالدى سيد محمد رضا جاللي نائينى‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [31‬وھي ب عط اء ﷲ در ترجم ه خ ود ب ه زب ان فرانس ه توانس ته اس ت چن د ص فحه از‬
‫فتوكپى نسخه مدينه را به دست آورد و مشخصات آن را در چاپ پاريس شرح داده است‪.‬‬
‫نگاه كنيد به مقدمه ترجمه وھيب عطاء ﷲ ص فحات ‪ 12 -14‬چ اپ پ اريس‪ ،‬س ال ‪1969‬‬
‫ميالدى‪.‬‬
‫اين مجموعه در مدينه طيبه بنظر من بنده خدا )جاللي نائينى( رسيده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
PDF.Tarikhema.ir
 ‫مقدمه‪ :‬زندگى و آثار ھشام كلبى‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
PDF.Tarikhema.ir
 ‫اب و من ذر ھش ام پس ر اب و النض ر محم د پس ر س ائب‪ ،‬پس ر بش ر‪ ،‬پس ر عم رو‬
‫كلبى‪ ،‬منسوب به قبيله »كلب«‪ ،‬مشھور ب ه »اب ن كلب ى« از مھ ين نس ابهھ اى‬
‫مع روف و از بزرگ ان علم اى ت اريخ و جغرافي ا و ادب در س ده دوم و أول‬
‫قرن سوم ھجري است‪ [1] .‬اين دانشمند از أواخر نيم ه أول س ده دوم ھج ري‬
‫تا سال ‪) 204‬و به روايت ديگر سنه ‪ (206‬كه سال وفاتش ميباشد‪ ،‬در ميان‬
‫ارباب ق درت و عل م مع روف و ش اخص ب ود‪ -‬خاص ه در عل م انس اب س رآمد‬
‫دانايان عصر خويش بشمار مىرفت‪.‬‬
‫بيشتر افراد خانواده او مردمان دين و اھل علم و ادب بودند‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [1‬محمد پسر سعد معروف ب ه كات ب واق دى در كت اب‪» :‬الطبق ات الكب رى« نس ب محم د‬
‫پسر سائب پدر ھشام را از زبان خود ھشام شنيده و آنرا چنين ضبط و نقل كرده است‪:‬‬
‫»محمد بن سائب‪ ،‬الكلبي بن بشر بن عمرو بن الحارث بن عبد الحارث بن عبد العزى ب ن‬
‫امرئ القيس بن عامر بن النعمان بن عامر بن عبد ود بن كنانة بن عوف بن عذرة بن زي د‬
‫الالت بن رفيدة بن ثور ابن كلب‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خ ود او عالم هاى بن ام‪ ،‬و ح افظى ب زرگ و اخب اريى ك م نظي ر ب ود‪ ،‬و در‬
‫موضوعات مختلف‪ ،‬صاحب تأليف است‪.‬‬
‫احوال و آث ار اي ن دانش مند در دو فص ل جداگان ه‪ ،‬يك ى زن دگانى‪ ،‬و دو ديگ ر‬
‫آثار او‪ ،‬بنحو إجمال در اينجا مورد بحث و پژوھش واقع مىشود‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫فصل أول‬
‫خانواده كلبى زندگانى ھشام كلبى‬
‫محمد پسر سائب پدر ھشام‬
‫محمد‪ ،‬پ در ھش ام‪ ،‬از بزرگ ان علم اى إس الم اس ت و در عل م تفس ير ق رآن‪ ،‬و‬
‫انساب تازيان تبحر و شھرتى بسزا داشت‪.‬‬
‫غال ب اف راد خ انواده كلب ى از ھ واداران خان دان عل ى‪ ،‬و از دش منان خ انواده‬
‫»بن ى أمي ة« بودن د‪ ،‬و از اين رو ب ا كس اني ك ه ب ا بن ى أمي ة پيك ار م ىكردن د‪،‬‬
‫ھمداستان و ھمراه مىشدند‪.‬‬
‫بشر پسر عمرو با سه پسرش‪ :‬سائب‪ ،‬و عبيد‪ ،‬و عبد الرحمن‪ ،‬در دو جن گ‪-‬‬
‫»جمل« و »صفين«‪ -‬جزو سپاھيان امير المؤمنين على‪ -‬عليه السالم‪ -‬بودند‪.‬‬
‫س ائب پس ر بش ر بطرف دارى مص عب زبي ر برخاس ت‪ ،‬و در جنگ ى ك ه مي ان‬
‫»مصعب« پسر »زبير« با »عبد الملك« پسر »مروان« روى داد‪،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫كشته ش د‪ [2] .‬س ائب دو پس ر داش ت‪ ،‬يك ى س فيان‪ ،‬و دو ديگ ر محم د‪ .‬محم د‬
‫ن وه دخت رى اب و موس ى اش عرى اس ت ك ه م دتى ح اكم كوف ه ب ود و در قض يه‬
‫حكم ين عم رو ع اص عياران ه او را فري ب داد‪ [3] .‬محم د در جن گ »دي ر‬
‫جماجم« كه ميان »حجاج«‪ ،‬پسر يوسف ثقف ى‪ ،‬و عب د ال رحمن‪ ،‬پس ر محم د‪،‬‬
‫پسر اش عث در س ال ‪ 82‬ھج ري در گرف ت‪ ،‬ش ركت جس ت‪ ،‬و ب ه ي ارى عب د‬
‫ال رحمن ش تافت‪ [4] .‬محم د در عھ د اموي ان م دت ط ويلى زن دگى ك رد‪ ،‬و‬
‫عصر ابو العباس عبد ﷲ سفاح و اب و جعف ر عب د ﷲ منص ور عباس ي را ني ز‬
‫درك كرد‪:‬‬
‫محم د ب ه درخواس ت س ليمان پس ر عل ى عباس ي ]‪ [5‬ك ه از جان ب س فاح در‬
‫بصره و نواحي آن حكومت مىكرد‪ ،‬از كوفه به بصره آمد و مدتى در بصره‬
‫بود و سپس به كوف ه ب از آم د‪ .‬در بص ره‪ ،‬س ليمان او را بگرم ى پ ذيره ش د و‬
‫در خانه خويش نشانيد و محمد حلقه درسى ترتيب داد و به إمالء تفسير قرآن‬
‫پرداخ ت‪ ،‬ت ا ب ه آيت ى از س وره ب راءة رس يد و آن آي ت را ب ر خ الف آنچ ه‬
‫مشھور بود تفسير كرد‪) ،‬شاگردان( گفتند ما‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [2‬پسر ورقاء نخعى‪ ،‬از مخالفان خان دان كلب ى‪ ،‬درب اره كش ته ش دن س ائب چن ين س روده‬
‫است‪:‬‬
‫علوت أخاه بالحسام المھند‬ ‫من مبلغ عنى عبيدا بأنني‬
‫مقيم لدى الديرين غير موسد‬ ‫فان كنت تبغى العلم عنه فانه‬
‫فاثكلته سفيان بعد محمد‬ ‫و عمدا علوت الراس منه بصارم‬
‫]‪ [3‬فتوح البلدان‪.431 ،‬‬
‫]‪ [4‬بنگريد‪ :‬تاريخ طبرى ‪ 14 /2‬و‪ 281 .‬بن ‪ A .Muller ,derIslam ,I, 351‬ب ن ‪J‬‬
‫‪.Wellhausen ,dasArab .Reich‬‬
‫]‪ [5‬سليمان پس ر عل ى پس ر عب د ﷲ پس ر عب اس‪ ،‬متول د س ال ‪ 82‬و مت وفى ب ه س ال ‪142‬‬
‫ھجري‪ ،‬در سال ‪ 133‬از جانب س فاح ب ه حكوم ت بص ره و ن واحي آن منص وب ش د و ت ا‬
‫سال ‪ 139‬كه منصور او را بركنار ساخت در بصره حكوم ت و ام ارت داش ت و پ س از‬
‫بركن ارى از ام ارت ھ م در آن ش ھر ب ود ت ا در س ال ‪ 142‬در گذش ت‪ .‬بن ابر اي ن عزيم ت‬
‫محمد از كوفه به بصره بين سالھاى ‪ 133‬و ‪ 139‬م ىتوان د باش د‪ .‬م دت أقام ت محم د در‬
‫بصره روشن نيست‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫اي ن تفس ير را ننويس يم‪ ،‬محم د گف ت‪» :‬ب ه خ دا س وگند ي ك كلم ه ديگ ر تفس ير‬
‫نخواھم كرد مگر آن تفسير را ھمچنان كه خدا نازل فرموده است‪ ،‬بنويسيد‪«.‬‬
‫ماجرا را به سليمان پسر على گفتند‪ ،‬وى گفت‪:‬‬
‫»ھر آنچه او گويد‪ ،‬بنويسيد‪ ،‬و جز آن را رھا كنيد‪ [6] .‬كتاب تفسير قرآن او‬
‫معروف و مشھور بوده و بعضى از علماى علم تفسير و مورخين مطالبي از‬
‫آن اقتب اس ك ردهان د‪ ،‬از آن ميان ه »ثعلب ى« مت وفى ب ه س ال ‪ 427‬ھج ري در‬
‫تفسير خود از تفسير محمد پسر س ائب اس تفاده ك رده اس ت‪ [7] .‬ھمچن ين اب ن‬
‫عساكر در تاريخ خ ود قص ه اب راھيم خلي ل را از آن تفس ير گرفت ه اس ت‪[8] .‬‬
‫صفدى به نقل از پسر عدى مىنويس د در مي ان كس اني ك ه در س ده دوم ق رآن‬
‫را تفسير كردهاند ھيچكس را تفسيري بزرگتر از تفسير محمد بن سائب نبوده‬
‫است‪ [9] .‬ھر چند اين دانشمند از مفسران نامى قرآن بش مار م ىرود‪ ،‬و اب ن‬
‫نديم و ديگر مصنفان ت راجم رج ال عل م و ادب اث ر م دون او را ھم ان تفس ير‬
‫قرآن ذكر كردهاند‪ ،‬اما بيشتر شھرتش در اثر توج ه خ اص او ب ه جم ع اخب ار‬
‫مربوط به انساب عرب جاھلى و تاريخ ايشان مىباشد‪.‬‬
‫ابن نديم از قول ھشام پسر محمد كلبى چنين روايت مىكند‪:‬‬
‫پدرم به من گف ت‪» :‬نس ب ق ريش را از اب و ص الح ف را گ رفتم‪ ،‬و او آن را از‬
‫عقيل پسر ابو طالب آموخته بود‪ .‬و نسب كنده را از‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [6‬الفھرست‪.95 ،‬‬
‫]‪ [8 ،7‬مراجعه شود به فھرست بريتيش ميوزيم‪ ،821 /1 ،‬و تاريخ اب ن عس اكر )تھ ذيب‬
‫تاريخ ابن عساكر( ‪.138 /2‬‬
‫]‪ [9‬الوافي بالوفيات‪.83 /3 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ابو كناس كندى آموختم كه دان اتر از ھ ر كس ى ب ه آن ب ود‪ ،‬و نس ب مع د پس ر‬
‫ع دنان را از نج ار پس ر أوس ع دوى ف را گ رفتم ك ه محفوظ اتش ب يش از ھ ر‬
‫كسى بود كه من ديده و شنيده بودم‪ ،‬و نسب إياد را از ع دى پس ر زي اد ازدى‬
‫ياد گرفتم ك ه ب ه إي اد دان ا ب ود‪ «.‬محم د راھنم ا و مرب ى و مش وق ھش ام پس ر‬
‫خ ود در آم وختن عل م ت اريخ و جغرافي ا و انس اب تازي ان اس ت‪ .‬راھ ى را ك ه‬
‫محم د در ام ر دان ش و تحقي ق در نس ب و مثال ب و وق ايع ع رب پ يش گرفت ه‬
‫ب ود‪ ،‬ھش ام دنب ال ك رد‪ ،‬و در اي ن راه سلس له جنب ان نس ابهھ ا و مورخ ان‬
‫دورهھاى بعد شد‪.‬‬
‫ابن اثير در اللباب ف ى تھ ذيب األنس اب‪ ،‬و ھمچن ين قاض ى »اب ن خلك ان« در‬
‫وفي ات األعي ان محم د پس ر س ائب را از اص حاب عب د ﷲ ب ن س با بش مار‬
‫آوردهاند‪ ،‬ولى در مآخذ نزديك به عصر او‪ ،‬به چنين مطلبى بر نمىخ وريم و‬
‫معلوم نيست اين نسبت به محمد پسر سائب درست باشد زيرا محمد پسر سعد‬
‫كه معاصر او بوده است به چنين امرى اش اره نك رده و از اي ن مقول ه س خنى‬
‫بمي ان ني اورده اس ت‪ ،‬و از اي ن گذش ته او را در نق ل ح ديث »ثق ه« دانس ته و‬
‫بع الوه »س فيان ث وري« و محم د پس ر اس حق‪ ،‬مؤل ف كت اب س يره پي امبر از‬
‫محم د ح ديث نق ل م ىكنن د بن ابر اي ن محم د ب ن س ائب را نم ىت وان از فرق ه‬
‫»سبئيه« كه از غالة شيعه و معتق د ب ه الوھي ت حض رت عل ى ب ن اب ى طال ب‬
‫بودند‪ ،‬محسوب داشت‪.‬‬
‫عل ت اينك ه غال ب مح دثين اھ ل س نت و جماع ت محم د را در نق ل ح ديث‬
‫ضعيف مىدانند‪ ،‬ظاھرا يك ى اي ن اس ت ك ه او نس ابه و راوي ه ب ود و مح دثين‬
‫چنانكه خواھد آمد »اخباريون« و »نسابان« را افسانه گو‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫مىخواندند‪ ،‬و ديگر اينكه او و غالب افراد خانواده كلب ى ب ه عل ى و فرزن دان‬
‫آن امام ھمام احترام خاص م ىگذاش تند و ب ه مفھ وم آن زم ان متش يع بودن د و‬
‫ھمين تمايل آنھا به خاندان على و اخبارى بودن آنان بيشتر موجب ش ده اس ت‬
‫ك ه اھ ل س نت و جماع ت متق دم‪ ،‬محم د و ھش ام را از زم ره ثق ات مح دثين‬
‫محسوب ندارند‪.‬‬
‫جمع آورى اخبار و وقايع دوره جاھليت‬
‫پ س از آنك ه علم اى إس الم توج ه خ ود را ب ه جم ع اخب ار و وق ايع و انس اب‬
‫عرب جاھلى معطوف داشتند و كار بحث و پژوھش درباره ايام بنام ع رب و‬
‫س الطين و چگ ونگى زن دگانى ايش ان در زم ان باس تان ني رو گرف ت‪ ،‬گ وى‬
‫فضيلت را در حف ظ اينگون ه اخب ار و آث ار محم د پس ر س ائب و پس رش ھش ام‬
‫ربودن د و مورخ ان متق دم و ت اريخ نويس ان مت أخر ب زرگ ك ه درب اره ع رب‬
‫دوره جاھليت و وقايع و مثالب و ايام تازيان به بحث و پ ژوھش پرداخت هان د‪،‬‬
‫تقريب ا ب دون اس تثناء اخب ار خ ود را از محم د ب ن س ائب و ھش ام كلب ى نق ل‬
‫ك ردهان د و كت ب ت اريخ و س ير و مغ ازي پ ر از نوش تهھ اى منق ول از آن دو‬
‫مىباشد‪.‬‬
‫محمد پسر س ائب ظ اھرا در أواخ ر نيم ه أول ي ا اواي ل نيم ه دوم س ده أول در‬
‫كوف ه ب ه دني ا آم ده اس ت‪ .‬وى در س ال ‪ 82‬ھج ري در جن گ »دي ر جم اجم«‬
‫شركت كرده و ظاھرا در اين ھنگام سنش بين ‪ 20‬و ‪ 30‬سال بوده است‪.‬‬
‫در زم ان او ھن وز در معاب د حي ره نق وش و آث اري از ع رب پ يش از إس الم‬
‫وجود داشته و او آنھ ا را خوان ده و اطالع ات بس يار نفيس ى از گوش ه و كن ار‬
‫آن به دست آورده كه ھر چند در انظار معاصرين وى‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بيق در و موھ ون م ىب ود‪ ،‬ول ى تحقيق ات و كش فيات جدي د ص حت آن را تأيي د‬
‫كرده است‪.‬‬
‫محم د در س ال ‪ 146‬در زم ان خالف ت اب و جعف ر منص ور در كوف ه وف ات‬
‫ياف ت‪ .‬وى عم رى دراز داش ته و از معاص رين ام ام جعف ر ص ادق‪ -‬علي ه‬
‫السالم‪ -‬بوده است‪.‬‬
‫او از شعبى و ابى صالح باذام‪ ،‬و اصبغ پسر نبات ه و طائف ه ديگ ر ح ديث نق ل‬
‫مىنمايد‪.‬‬
‫ص احب ت اريخ يعق وبي )اب ن واض ح(‪ ،‬محم د ب ن س ائب را ج زو فقھ اء اي ام‬
‫منصور بشمار آورده است‪.‬‬
‫س فيان ث وري و محم د پس ر إس حاق و ھش ام و غي ر آنھ ا از او ح ديث نق ل‬
‫كردهاند‪.‬‬
‫تولد و نشو و نماى ھشام‬
‫ھشام پسر محمد در كوفه به دنيا آمد و در ھمان شھر رشد و نما يافت و ن زد‬
‫پ درش و ديگ ر دانش مندان مانن د خليف ة ب ن خي اط‪ ،‬و محم د ب ن اب ى س رى‪ ،‬و‬
‫محمد بن حبيب علم و ادب بياموخت و بعدھا به بغ داد رف ت و م دتى در آنج ا‬
‫سكونت گزيد‪ ،‬اما أواخر عمر به زادگاه خويش باز آمد‪ ،‬و ھمانجا بمرد‪.‬‬
‫در أواسط ايام حيات ھشام‪ ،‬بغداد پايتخت خالفت عباس ي اھمي ت خاص ي پي دا‬
‫كرد و از حيث بسط علم و دانش بر كوفه و بصره پيشى گرفت‪.‬‬
‫شايد يكى از جھاتى كه ھشام أقامت در بغ داد را ب ر كوف ه برت رى داده اس ت‪،‬‬
‫اين باشد ك ه چ ون مرك ز عل م و دان ش إس المي از بص ره و كوف ه بت دريج ب ه‬
‫بغداد انتقال يافت‪ ،‬ھشام بر آن شد كه در پايتخت و مركز‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خالفت به بحث و فحص و كسب علم و افاضه و استفاضه اشتغال جوي د و ب ا‬
‫علماء و أدباء و اخباريون و نسابهھاى مقيم بغداد آشنا گردد و ض منا خ ود را‬
‫به خليفه و رجال دربار خالف ت نزدي ك كن د ت ا از اي ن نزديك ى فواي د م ادى و‬
‫معنوى بيشترى عائد او گردد‪.‬‬
‫در عصر ھشام‪ ،‬توجه مردم‪ -‬و خاص ه اھ ل عل م و ارب اب حك م‪ -‬ب ه ت أليف و‬
‫تدوين كتب مغازي و سير و احوال عرب جاھلى معطوف ش ده ب ود‪ ،‬و ديگ ر‬
‫بيم از اينك ه تازي ان دوب اره ب ه عھ د ج اھلى برگردن د و بت ان قبيل هاى خ ود را‬
‫مورد پرستش قرار بدھند‪ ،‬از بين رفته بود‪ ،‬از اين رو دانشمندان إسالمي در‬
‫صدد برآمدند درباره دوره جاھلى ب ه تحقي ق و تتب ع بپردازن د و اطالع اتى را‬
‫كه سينه به سينه از نح وه زن دگى اجتم اعى و پرس تش بت ان ع رب ج اھلى ب ه‬
‫م ردم ق رن دوم ھج ري رس يده ب ود‪ ،‬و ھمچن ين أش عاري را ك ه ھن وز از‬
‫شعراى عصر جاھلى در أفواه سائر و جارى بود‪ ،‬جمع آورند‪.‬‬
‫محمد پسر سائب‪ ،‬پدر ھش ام‪ -‬چنانك ه ق بال گذش ت‪ -‬از جمل ه داناي ان انس اب و‬
‫وق ايع و اي ام ع رب ب ود‪ ،‬و در زم ان خ ويش در اي ن ب اره ب ه دانش جويان و‬
‫طالبان و محقق ان اطالع اتى م ىداد و نس ب شناس ى و نس ب دان ى را از نظ ر‬
‫علمي و بحث و پژوھش ترويج و تدريس مىكرد‪.‬‬
‫ھش ام ب ا اس تعداد ف راوان و حافظ ه عجي ب خ ويش ھ ر چ ه پ در در اي ن ب اره‬
‫مىدانست فرا گرفت بعالوه‪ ،‬از دانشمندان ديگر زمان خ ود اطالع اتى كس ب‬
‫كرد و در نتيجه در علم انساب و تاريخ عرب جاھلى دانشمندى ممت از و بن ام‬
‫شد‪.‬‬
‫ھشام از ابو مخنف‪ ،‬و عوانة پسر حكم‪ ،‬كه آن دو نيز از نس ابهھ اى مع روف‬
‫زمان خويش‪ ،‬و با محمد پدر ھشام نيز ھمزمان بودند اطالعاتى كسب كرد و‬
‫از آنھا رواياتي دارد‪.‬‬
‫ھشام‪ ،‬به گفته خود‪ ،‬از پدرش و از خراش پسر إسماعيل عجلى نسب‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ربيعه را آموخ ت‪ ،‬و در نس ب دان ى و نس ب شناس ى و وق ايع و مثال ب و اي ام‬
‫عرب گام بر گام پدر نھاد و ھمى خواست آنچه را كه پدرش جمع كرده است‬
‫تكمي ل كن د‪ ،‬و آنچ ه را از اي ن راه بدس ت آورد‪ ،‬ت دوين و تص نيف نم ود‪ ،‬و‬
‫مورخان و صاحبان مغازي و سير متق دم و مت أخر نوش تهھ ا و تأليف ات ھش ام‬
‫كلبى را اقتب اس كردن د‪ .‬ھ ر چن د ام روز بيش تر آث ار و مؤلف ات پس ر كلب ى از‬
‫بين رفت ه اس ت‪ ،‬ام ا نويس ندگان متق دم و مت أخر خوش بختانه دسترس ى ب ه آنھ ا‬
‫پي دا ك ردهان د و بس يارى از مطال ب و اطالع اتى را ك ه او جم ع آورى ك رده‬
‫بود‪ ،‬نقل نمودهاند‪.‬‬

‫ھشام در بغداد با غال ب رج ال عل م و ادب زم ان خ ود آش نائى پي دا ك رد و از‬

‫محضر آنھا استفاده نموده‪ ،‬به آنھا متقابال اطالعات مفيد داده است‪.‬‬
‫از آن ميانه در بغ داد ب ا اب و عب د ﷲ محم د پس ر عم ر واق دى مت وفى ب ه س ال‬
‫‪ 207‬كه او نيز »اخبارى« و صاحب مغازي و سير ب ود‪ ،‬آش نائى و رف ت و‬
‫آمد پيدا كرد و از يكديگر استفاده و استفاضه مىكردند‪.‬‬
‫محمد پسر سعد كاتب واقدى نيز با ھشام معاش رت و مجالس ت داش ته و از او‬
‫خبر گرفته و از گفتهھا و نوشتهھايش استفاده كرده است‪.‬‬
‫ھ ر ك س كت اب الطبق ات الكب رى را مطالع ه كن د ت أثير ھش ام را ب ر محم د ب ن‬
‫سعد در مىيابد‪.‬‬
‫اتخاذ روش بحث و تحقيق درباره عرب جاھلى كه چندان مورد پسند محدثين‬
‫و متشرعين نبود‪ ،‬سبب شد تا معاصرين وى او را ھدف تير تھمت و طعن و‬
‫طنز قرار دھند و با اينكه طرفدارانى سرشار از حميت داشت ك ه از او دف اع‬
‫مىكردند‪ ،‬م ع ذل ك ديگ ران در ص دد ب ر آمدن د دام انش را ب ه ب دترين تھمتھ ا‬
‫بياالين د و تأليف اتش را فاق د نق د و دق ت ك افى جل وه دھن د و اخب ارش را غي ر‬
‫موثق بشمارند و حتى او را به كذب متھم ساختند‪.‬‬
‫تحقيقات جديد صحت بيشتر اقوالى را كه نسابه مذكور در دير‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫حيره نم وده اس ت و معاص رينش م ورد ش ك و تردي د ق رار م ىدادن د و انتق اد‬
‫تندى از آنھا مىكردند‪ ،‬تأكيد و تأييد مىنمايد‪.‬‬
‫عقيده ديني ھشام‬
‫ھشام مانند پدر خويش متشيع شناخته مىش د‪ .‬وى محض ر ام ام جعف ر ص ادق‬
‫را درك كرده و از آن حضرت كسب فيض و دان ش نم وده و ظ اھرا ص احب‬
‫سر و از نزديكان و مقربان امام بشمار مىرفته است‪.‬‬
‫تقى الدين حسن‪ ،‬پسر عل ى‪ ،‬پس ر داود حل ى‪ ،‬در كت اب الرج ال از ق ول ھش ام‬
‫م ىنويس د ك ه او گف ت‪» :‬بيم ار ش دم و در اث ر بيم ارى ھ ر چ ه م ىدانس تم‬
‫فراموش م ش د‪ .‬ن زد جعف ر ب ن محم د رف تم و ن زد حض رتش بنشس تم و آن‬
‫حضرت دانش را در كاسهاى به م ن نوش انيد و علم م ب از آم د و فراموش ى و‬
‫نس يان از مي ان رف ت‪ [10] «.‬س معانى در انس اب و اب ن اثي ر در تھ ذيب‬
‫األنساب او را متمايل به تشيع مىدانند‪ .‬ابى فالح عبد الحي پسر عم اد حنبل ي‬
‫در شذرات الذھب بنق ل ص احب العب ر او را ب ه رف ض و غل و در تش يع م تھم‬
‫ساخته اس ت‪ ،‬و از اين رو وى را مت روك الح ديث م ىخوان د‪ .‬أص وال متق دمين‬
‫»اھل حديث«‪ -‬چنانكه باز نموده ش د‪ -‬غال ب اص حاب مغ ازي و اخب اريون و‬
‫ارباب سير را شيعه مىدانستند و بر اين حكم بار است قول شاذكانى‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [10‬عب ارت ص احب رج ال‪ ،‬اب ن داود‪ ،‬چن ين اس ت‪» :‬ھش ام ب ن محم د ب ن الس ائب‪ ،‬اب و‬
‫المنذر‪ ،‬الناسب‪ ،‬الفاضل‪ ،‬قال‪ :‬مرضت فنسيت علمي‪ ،‬فجلست الى جعفر بن محمد‪.‬‬
‫فس قاني العل م ف ي ك أس فع اد ال ى علم ي‪ .‬و ك ان اب و عب د ﷲ علي ه الس الم يقرب ه و يدني ه و‬
‫يباسطه« ظاھرا منظور از عبارت »دانش را در كاس هاى ب ه م ن نوش انيد« اي ن اس ت ك ه‬
‫آن حضرت او را از جام خود آب خورانيده است‪.‬‬
‫رج وع كني د ب ه رج ال اب ن داود‪ ،‬چ اپ تھ ران‪ ،‬چاپخان ه دانش گاه‪ ،‬س ال ‪ 1342‬ھج ري‬
‫شمسى‪ ،‬صفحات ‪.368 -69‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫درباره محمد پسر اسحق پسر يسار كه او را شيعه و قدري خوانده است‪.‬‬
‫و نيز بر ھمين گفته بار است قول احمد پسر يونس كه گفته است‪:‬‬
‫اصحاب مغازي ھمه شيعهاند‪ ،‬مانند پسر اسحق‪ ،‬و اب ى معش ر‪ ،‬و يحي ى پس ر‬
‫سعيد اموى و غير ايشان‪ ،‬و ھمچنين اص حاب تفس ير‪ ،‬مانن د س دى‪ ،‬و كلب ى و‬
‫غير آن دو‪[11] .‬‬
‫داناترين مردم به علم انساب‬
‫به گفته »ابن خلكان«‪ ،‬ھشام داناترين مردم به عل م انس اب ب ود‪ [12] .‬نوش ته‬
‫پسر كلبى در تاريخ عرب جاھلى مرجع و مأخذ مورخان است‪ .‬دامنه روايت‬
‫او‪ ،‬و آنچ ه از او نق ل ش ده‪ ،‬بس يار وس يع م ىباش د و ب ا اي ن ھم ه دان ش و‬
‫اطالع ات عمي ق‪ ،‬ھيچگ اه س خن بگ زاف نم ىران د و آنچ ه از ثق ات روات‬
‫نشنيده بود‪ ،‬روايت نمىكرد‪ ،‬بلكه آشكارا و ص ريح م ىگف ت‪» :‬نم ىدان م«‪ ،‬و‬
‫يا‪» :‬به من آگاھى نرسيده است‪ «.‬و به اين گونه عبارات در البالى مصنفات‬
‫او‪ ،‬بويژه در ھمين كتاب برمىخوريم‪.‬‬
‫بأيد دانست در سده دوم و سوم ھجري‪ ،‬مردم ميان دانشمندانى كه ح ديث نق ل‬
‫مىكردند با علمائى كه صاحب مغازي و سير بودند فرق مىگذاشتند‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [11‬عبارت ياقوت حموى در معجم األدباء در اين ب اره چن ين اس ت‪» :‬س معت يحي ى ب ن‬
‫سعيد القطان‪ ،‬يقول‪ :‬كان محم د ب ن إس حاق و الحس ن ب ن ض مرة‪ ،‬و اب راھيم ب ن محم د ك ل‬
‫ھ ؤالء يتش يعون و يق دمون علي ا عل ى عثم ان و ق ال الش اذكانى‪ :‬ك ان محم د ب ن إس حاق ب ن‬
‫يسار يتشيع‪ ،‬و كان قدريا‪ .‬و قال احمد بن يونس‪ :‬اصحاب المغازي يتشيعون كابن إس حاق‪،‬‬
‫و ابى معشر و يحيى ب ن س عيد األم وي و غي رھم‪ .‬و اص حاب التفس ير الس دى‪ ،‬و الكلب ي و‬
‫غيرھما‪) .‬رجوع كنيد به صفحه ھفتم از مجلد ‪ 18‬كتاب معجم األدباء‪(.‬‬
‫]‪ [12‬مراجعه شود به كتاب وفيات األعيان و أنباء أبناء الزمان‪.131 /5 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫اصحاب مغازي و سير و ح وادث را عموم ا »اخب ارى« م ىگفتن د‪ ،‬و داناي ان‬
‫علم حديث را »محدث« مىخواندند‪.‬‬
‫علم اء عل م ح ديث چ ون بيش تر در نق ل أحادي ث پي امبر دق ت م ىكردن د‪ ،‬ق ول‬
‫صاحبان مغازي و سير را در نقل حكايات پيشينيان قبول نداشتند‪.‬‬
‫به ھمين جھت مثال بيش تر مح دثين واق دى و محم د پس ر س ائب و محم د پس ر‬
‫اسحق و ھشام پسر محم د كلب ى و س اير اخب اريون را در نق ل ح ديث ض عيف‬
‫مىشمردند‪ ،‬و حتى بعضى از آنھا را متروك الحديث مىدانستند‪.‬‬
‫چنانكه مالك بن انس محمد بن اسحق را از زمره دجالھا مىشمارد‪.‬‬
‫از اينرو پايه محدث نزد مردم آن زمان از مقام »اخبارى« واالت ر ب ود زي را‬
‫چ ه بس ا اخباري ان در نق ل اخب ار ب ه نق ل مطال ب ناراس ت م ىپرداختن د و اي ن‬
‫خ ود عيب ي اس ت ك ه در بيش تر كت ب س ير و ت واريخ‪ ،‬ھ ر خوانن ده ب ه آن‬
‫برمىخورد‪ ،‬و اعتبار گفتهھاى اخبارى را متزلزل و مخدوش مىگردان د‪ .‬ب ر‬
‫خالف نظر محدثين‪ ،‬ارباب سير و تاريخ نويسان بزرگ قديم به مؤلفات پس ر‬
‫كلب ى اعتم اد و توج ه خاص ي داش تند و بھم ين جھ ت نوش تهھ اى آنھ ا پ ر از‬
‫اخبار و آثار منقول از ھشام كلبى اس ت‪ .‬ب راى نمون ه محم د پس ر س عد كات ب‬
‫واق دى در الطبق ات الكب رى‪ ،‬و احم د ب الذرى در فت وح البل دان و اب و جعف ر‬
‫محم د پس ر جري ر طب رى در ت اريخ األم م و المل وك و مس عودى در م روج‬
‫الذھب كه ھر چھار نفر از پيش وايان مورخ ان و س رآمد مص نفانان د‪ ،‬مطال ب‬
‫بسيارى از ھشام كلبى نقل مىكنند و او را ثقه مىدانند‪ .‬احمد ب ن اب ى يعق وب‬
‫يعق وبى )اب ن واض ح( رواي ات و گفت هھ اى ھش ام را يك ى از مآخ ذ و من ابع‬
‫معتبر تاريخ خود قرار داده‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫اس ت‪ .‬ھمچن ين »ج احظ« ]‪ [13‬را م ىبين يم ك ه از پس ر كلب ى بس يار رواي ت‬
‫مىكند و سخن مىگزارد‪ [14] .‬ابن انبارى در شرح المفض ليات‪ ،‬و اب ن عب د‬
‫رب ه در عق د الفري د ني ز ھ ر ي ك اخب ار ھش ام را نق ل و او را تأيي د ك ردهان د‪.‬‬
‫»مسعودى« نه تنھا پسر كلب ى را معتم د م ىدان د بلك ه وى را در ص ف مق دم‬
‫خبرگزاران و مورخان جاى مىدھد‪.‬‬
‫از آن پ س گ روه زي ادى از بزرگ ان مت أخر‪ ،‬از آن جمل ه ي اقوت حم وى‪ ،‬و‬
‫خطيب بغدادى‪ ،‬و عبد القادر بغدادى را نام مىبريم ك ه ب ر ھم ين روش رفت ه‬
‫و به نوشتهھاى پسر كلبى اعتبار داده و اعتماد داشتهاند‪.‬‬
‫با يك نظر اجمالى به كتاب معجم البلدان بخوبى بر خواننده آشكار مىشود كه‬
‫يك ى از مآخ ذ مھ م »ي اقوت« در ت أليف فرھن گ جغرافي ايى خ ود‪ ،‬كتابھ اى‬
‫افت راق الع رب و اش تقاق اس ماء البل دان و انس اب ال بالد و انس اب المواض ع و‬
‫األصنام تأليف ابن كلب ى اس ت‪ ،‬و ي اقوت بك رات‪ ،‬از آنھ ا ن ام ب رده و مطال ب‬
‫گوناگونى از كتب مذكور استخراج و نقل و اقتباس كرده است‪ .‬ھشام در عل م‬
‫تاريخ عرب جاھلى و معاي ب و مثال ب آن ان و جنگھ ا و پراكن دگى تازي ان در‬
‫بالد گوناگون مرجع بود‪.‬‬
‫با اين ھمه‪ ،‬دس تهاى از علم اى ح ديث‪ -‬چنانك ه در پ يش گفت ه ش د‪ -‬أص وال از‬
‫ارب اب س ير و ت واريخ دلخ وش نبودن د‪ ،‬و آنھ ا را دروغ پ رداز و افس انهگ و‬
‫مىخواندند‪ ،‬و ايش ان را ج امع ش رايطى ك ه مسندنش ينان ام الى ح ديث را در‬
‫كار است نمىدانستند‪ .‬پس عجب نيست ك ه اي ن دس ته از مح دثان و علم اء را‬
‫مىبينيم كه ھشام و أمثال او را جرح‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [13‬ابو عثمان عمر و پسر بحر جاحظ بصرى‪ ،‬متولد به س ال ‪ 163‬و مت وفى در ح دود‬
‫سال ‪ ،255‬از دانشمندان و نويسندگان بنام و سران معتزله اس ت ك ه فرق ه جاحظي ه ب ه او‬
‫منسوب مىباشند‪.‬‬
‫]‪ [14‬بنگريد به كتاب الحيوان‪ 33 /1 ،‬و ‪ ،163 /5 ،132 /4 ،65 /3 ،36‬و ‪ 12 /7‬و‬
‫كتاب البيان و التبيين ‪ 52 /1‬و ‪ 124‬و ‪ 126‬و ‪ 129‬و ‪ 137‬و ‪ ،182‬و ‪.154 /2‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫مىكنن د و از ق در و منزل ت ايش ان م ىكاھن د و م ىگوين د اين ان آث ار و اخب ار‬
‫پيشينيان را آميخته به افسانه و داستان گرد آوردهاند و بر دانشجويان و م ردم‬
‫زمانه خواندهاند‪.‬‬
‫در اي ن ك ه مح دثين در نق ل أحادي ث بيش تر از »اخب اريون« در نق ل اخب ار و‬
‫وقايع دقت بكار بردهاند‪ ،‬شكى نيست‪ ،‬و ازين جھت اھل حديث ھر ن ااھلى را‬
‫كه بخواھ د در آن درگ اه درآي د‪ ،‬م ىرانن د ت ا مب ادا ح ديثي سس ت و ي ا خب ري‬
‫نادرست در حديث و خبر نبوي راه يابد‪.‬‬
‫و مىدانيم كه با ھمه اين احتياطھا‪ ،‬حديث س ازان و دروغ پ ردازان دزدان ه و‬
‫عيارانه در آن رخنه كردند و بسى از اخبار ناسره و نادرست در كتب حديث‬
‫جاى دادند ت ا آنج ا ك ه گ اھى ح ق و يق ين را ب ا ظ ن و تخم ين درآميختن د پ س‬
‫احتي اط اھ ل ح ديث بج ا اس ت و باري ك بين ي آنھ ا در توثي ق روات موج ه‬
‫م ىباش د ت ا حت ى المق دور از نق ل ح ديث معل ول و ي ا ق ول ن امقبول جل وگيرى‬
‫شود و اخبار ناروا و نادرست در مأثورات رسول أكرم راه نيابد‪.‬‬
‫با توجه به اين جھات و با در نظر گرفتن اين امر ك ه پس ر كلب ى و ھمراھ ان‬
‫و ھمرديفان او نزد اھل سنت و جماعت زمان خود متھم به رفض و غل و در‬
‫تشيع بودهان د‪ ،‬نس بت ب ه اق وال اب ن كلب ى تش دد بك ار ب ردهان د و او را مت روك‬
‫الحديث دانستهاند‪.‬‬
‫آرى‪ ،‬بر اين پايه بار است قول سمعانى درباره ابن كلبى كه گفت‪:‬‬
‫»عجاي ب و غرائ ب و اخب ار ب ىاص ل را رواي ت م ىكن د‪ «.‬و ام ام »احم د‬
‫حنبل« در اين ب اره ب ر »س معانى« پيش ى جس ته اس ت‪ ،‬زي را ن امبرده از وى‬
‫كراھت داشته و در حق او گفته است‪» :‬كيست ك ه از ھش ام نق ل ح ديث كن د؟‬
‫ھمانا وى افسانهگو و آشنا به نسب است‪ ،‬گمان نمىك نم ھ يچكس از او ح ديث‬
‫كند‪ «.‬خطيب در تاريخ بغداد در باره ھشام مىنويسد‪:‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫عتيقى م ا را خب ر داد از يوس ف پس ر احم د ص يدالني‪ ،‬از محم د پس ر عم رو‬
‫عقيل ي‪ ،‬از عب د ﷲ احم د ك ه گف ت پ درم را ش نيدم ك ه م ىگف ت‪» :‬ھش ام پس ر‬
‫محم د س ائب كلب ى‪ ،‬كس ى اس ت ك ه ح ديث از او نق ل بش ود؟ وى نس بدان‪ ،‬و‬
‫افسانهگو است‪ ،‬گم ان نم ىك نم ك ه اح دى از او ح ديث نق ل كن د‪ [15] «.‬و از‬
‫اينروست كه »ذھبى« در طبقات الحفاظ و صاحب شذرات الذھب‪ -‬فى اخبار‬
‫م ن ذھ ب ب ه نق ل از ص احب العب ر ب ه ن ص ص ريح گفت هان د ك ه پس ر كلب ى‬
‫»متروك الحديث« است‪ ،‬يعنى به حديثي كه او روايت ك رده نباي د وق ع نھ اد‪،‬‬
‫و ل يكن اي ن ھ ر دو اعت راف دارن د ك ه او ح افظى اخب ارى‪ ،‬و عالم هاى بن ام‬
‫بوده است‪ [16] .‬اين نكته قبال ياد آورى شد كه اھل سنت و جماع ت مح دثين‬
‫شيعى مذھب را غير ثقه مىدانند‪ ،‬ھمانگونه كه بعض علماى شيعه حديثي را‬
‫كه در سلس له روات ش س نى م ذھبي باش د‪ ،‬ض عيف و علي ل م ىش مارند‪ ،‬مگ ر‬
‫آنكه از طريق ديگر صحت آن حديث بر ايشان محرز گردد‪.‬‬
‫با اين ھمه يحيى پسر معين‪ ،‬بنابر آنچه پسر معتز از حسن پسر علي ل عن زي‬
‫نقل كرده است‪ ،‬ھشام را نيك مىستود‪.‬‬
‫در اينجا م ا نم ىخ واھيم ھش ام كلب ى را از جھ ت نق ل ح ديث م ورد نق د ق رار‬
‫دھ يم و او را ثق ه ي ا غي ر ثق ه معرف ى كن يم زي را بح ث م ا پيرام ون كت اب‬
‫األصنام مىباشد نه شخصيت او از نظر نقل ح ديث‪ ،‬و مح دث ب ودن‪ ،‬و آنچ ه‬
‫خارج از اين بحث سخن به ميان آمد‪ ،‬و به ميان آيد‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [15‬اين گفته مشابه گفته احمد بن حنبل درباره ھشام است كه شرح آن بيامد‪.‬‬
‫]‪ [16‬عبارت صاحب شذرات ال ذھب درب اره ھش ام اينس ت‪» :‬ھش ام ب ن محم د ب ن الس ائب‬
‫الكلب ي االخب ارى‪ ،‬النس ابة‪ ،‬ص احب كت اب الجمھ رة النس ب‪ ،‬و مص نفاته تزي د عل ى مائ ة و‬
‫خمس ين تص نيفا ف ى الت اريخ و االخب ار و ك ان حافظ ا‪ ،‬عالم ة اال ان ه مت روك الح ديث في ه‬
‫رفض روى عن أبيه و عن مجالدين سعيد و غيرھما قاله فى العبر‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ص رفا ب راى معرف ى او و نق ل گفت ه مواف ق و مخ الف در پيرام ون شخص يت‬
‫علمي اين دانشمند بوده و خواھد بود‪.‬‬
‫آنچه مسلم است ھشام كلبى از بزرگان علماى إسالم و مھ ين دانش مندى اس ت‬
‫كه تمدن إسالمي در گرد آوردن و مدون ساختن بسيارى از اخب ار پراكن ده و‬
‫آثار از دست رفته‪ ،‬و در ت دوين بس ى از معلوم ات ت اريخى و جغرافي ايى ك ه‬
‫اكن ون در دس ترس ماس ت‪ ،‬ب دو افتخ ار م ىنماي د‪ .‬و اينجاس ت ك ه فض ل و‬
‫برترى او در ھمه آنچه بزحمت بدست آورده و به رنج و كوشش زياد ف راھم‬
‫نموده است نمودار و نظر گير مىشود‪.‬‬
‫معلوم نيست چگونه اھل حديث بر جرح ھشام اجماع نمودهاند‪.‬‬
‫در صورتي كه وى در نقل اخبار بسيار كنجكاو و با احتياط ب ود و أص لي را‬
‫ك ه خ ود در اي ن ف ن پ ىري زى ك رده و ب ه اي ن عب ارت از آن تعبي ر م ىكن د‪:‬‬
‫»اس ناد در خب ر بمثاب ه پيراي ه و ط راز اس ت در جام ه«‪ ،‬گ واه ب ر اي ن م دعا‬
‫است‪.‬‬
‫»ي اقوت« پ س از نق ل اي ن عب ارت‪ ،‬چنانك ه گ ويى اي ن درج ه از احتي اط را‬
‫ضرور نمىبيند‪ ،‬مىگويد‪» :‬و اما من ھمواره از ھمه چيز‪ ،‬ساده و ب ىپيراي ه‬
‫آن را دوست دارم!« شادروان احمد زكى پاشا‪ ،‬در مقدم ه مبس وط و محققان ه‬
‫خود بر كتاب األصنام مىنويسد‪:‬‬
‫ما پسر كلب ى را در روزگ ارى ك ه تم دن إس المي ب ه پاي ان آن مي دان ف راخ و‬
‫جوالنگ اه دور و درازش رس يده‪ ،‬و آن آوازه بلن د و ن ام جاوي دانش را بدس ت‬
‫آورده بود‪ ،‬از اركان جنبش خاور زمين‪ ،‬و استوانهھاى استوار علم و دان ش‪،‬‬
‫و از سران و سروران فرھنگ و عرفان مىشماريم‪ .‬و ناگفته نمىگ ذاريم ك ه‬
‫مورخ يا‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫اخبارى خيلى كم خالي از لغزش مىماند‪ ،‬به ويژه آنگاه كه به نق ل داس تانھاى‬
‫باستانى مىپردازد‪.‬‬
‫اب و الف رج اص فھانى ص احب اغ انى ب ر پس ر كلب ى خ رده گرفت ه اس ت ك ه‬
‫اخب ارى ك ه وى از »دري د ب ن الص مة« نق ل ك رده اس ت‪» ،‬يكس ر س اختگى‬
‫است‪ ،‬و نوزادى در آن‪ ،‬و نيز در أشعاري كه ب ه دري د نس بت داده نم ودار و‬
‫آش كار اس ت‪ «،‬و س پس گفت ه اس ت‪» :‬و اي ن ھم ه از دروغھ اى اب ن كلب ى‬
‫است‪ «.‬در جاى ديگر س خن را از س ر گرفت ه چن د خب ر از او نق ل م ىكن د و‬
‫مىگويد‪» :‬و شايد اين ھم از دروغھاى پسر كلبى باشد‪«.‬‬
‫قوه حافظه و ھوش ھشام‬
‫پسر كلبى اعجوبهاى بود در حفظ و ھوش‪ ،‬و شگفتا كه ھمين اعجوبه گ اه ب ه‬
‫گ اه در گ ودال غفل ت و ذھ ول و ناخودآگ اھى و فراموش كارييى م ىافت اد ك ه‬
‫ھميشه ھمدوش بزرگان علماء و نوادر روزگار ب وده اس ت‪ -‬بزرگ انى ك ه در‬
‫باريك بيني و دوام فكر و انديشه از عام ه اھ ل عل م ممتازن د‪ -‬چنانك ه خ ود از‬
‫حال خويش حكايت كرده و گفته است‪:‬‬
‫»حفظ كردم و از بر كردم آنچه را احدى از بر نكرده و فراموش كردم آنچ ه‬
‫را ھيچكس فراموش نكرده است!« او مىگويد‪:‬‬
‫عموئى داشتم كه م را ب ر اينك ه ح افظ ق رآن نب ودم‪ ،‬نك وھش م ىك رد‪ ،‬پ س ب ه‬
‫درون خانهاى شدم و سوگند خوردم كه از آن‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خانه ب رون ني ايم ت ا اينك ه ق رآن را از حف ظ ك نم‪ ،‬و در س ه روز آن را از ب ر‬
‫كردم‪.‬‬
‫از سوى ديگر روزى برابر آيين ه ريش م را بدس ت گ رفتم ت ا آنچ ه را ب يش از‬
‫ي ك قبض ه اس ت از زي ر دس ت بچي نم‪ ،‬و از غاي ت غفل ت و ناخودآگ اھى از‬
‫باالى دست چيدم! و اين داستان درباره پدر او نيز نقل شده است‪ [17] .‬احمد‬
‫زكى در اين باره مىنويسد‪:‬‬
‫براس تى ك ه ذھ ول و غفل ت )‪ -‬از خ ود ب ىخب رى( ب االتر از اي ن راه ن دارد‪،‬‬
‫زيرا او مىخواست ريش خويش را ب ه ان دازهاى بلن د ب دارد ك ه جمل ه ش رايط‬
‫عدالت شرعى را با آن فراھم سازد‪ ،‬ولى ريش را از ته چيد و خود را مورد‬
‫ريشخند و سخريه قرار داد‪ ،‬و اين بود تا رفته رفته از نو ريش بر آورد‪.‬‬
‫پسر كلبى داھيه و آيت ى ب ود در ش ناختن نس ب تازي ان ت ا آنج ا ك ه در اي ن ف ن‬
‫يگانه عصر و زبانزد اھل زمان گرديد‪ ،‬و در اين دانش به ج ايى رس يده ب ود‬
‫كه ھر آنكه بھره از شھرت مىيافت در شناختن نسب خود‪ ،‬و ي ا بس تن نس بي‬
‫به خويش به دامان دانش او مىآويخت از آن جمله است‪» :‬ابو ن واس« ]‪[18‬‬
‫شاعر مشھور عرب كه از او خواست‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [17‬در الوافي بالوفيات ضمن ترجمه حال محمد بن سائب‪ ،‬اين داس تان ب ه پ در ھش ام ب ا‬
‫اختالفى نسبت داده شده است‪ .‬صفدى در اين باره چنين نقل مىكند‪» :‬كان يقول‪:‬‬
‫حفظت ما لم يحفظه احد و نسيت ما لم ينسه احد‪ ،‬حفظ ت الق رآن ف ى س تة اي ام او س بعة‪ ،‬و‬
‫قبضت على لحيتي آلخذ منھا دون القبضة فأخذت ما فوق القبضة«‪) .‬ال وافي بالوفي ات‪/3 ،‬‬
‫‪ (83‬و بنگريد به تاريخ بغداد‪ 14 ،‬و ‪.45‬‬
‫]‪ [18‬اب و عل ى حس ن پس ر ھ اني مش ھور ب ه اب و ن واس در أھ واز ب ه دني ا آم د‪ .‬پ درش در‬
‫أھواز‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫تا وى را در نس ب »بن ى م ذحج« ج اى دھ د‪ ،‬و ھش ام را از ع دم انج ام دادن‬
‫اين خواھش بيم داد و خطاب به او گفت‪:‬‬
‫مرجم ة دون ي‪ ،‬و أن ت‬ ‫أب ا من ذر! م ا ب ال انس اب م ذحج‬
‫صديقي؟‬
‫و ان ت أب ال يس دد عل ى‬ ‫فان تأتنى‪ ،‬يأت ك ثن ائى و م دحتي‬
‫طريقي‬
‫]‪[19‬‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ با يك دختر اھوازى به نام »گلبان« ازدواج ك رد و اب و ن واس در ھم ان ش ھر متول د‬
‫شد‪.‬‬
‫خص يب‪ ،‬رئ يس دي وان خ راج مص ر‪ ،‬ب ه طعن ه از نس ب اب و ن واس پرس يد‪ ،‬وى پاس خ داد‬
‫»أدب مرا از نسب بىنياز مىكند‪ «.‬برخى ابو نواس را »م اجن« )دري ده و ب ىپ روا( ي اد‬
‫كردهاند‪ ،‬زيرا در اش عار و مح اورات از مف اھيم زنن ده و ركي ك ب ى پ رده و ص ريح تعبي ر‬
‫مىكرده است‪ .‬اب و ن واس ب ه زب ان فارس ي )‪ -‬پھل وى( و عرب ي آش نايى كام ل داش ت و از‬
‫كودكى شعر مىسرود‪ .‬در ديوان ابو نواس به لغات و كلمات فارسي بر مىخوريم‪.‬‬
‫ش ارل ش فر (‪ )Ch .Schefer‬و پرفس ور بيل ى (‪ )LBailey‬و ھنين گ (‪ )Henning‬از‬
‫ديوان او قصايد و قطعاتى را كه در آنھا كلمات و لغات فارسي بكار رفته اس ت اس تخراج‬
‫نمودهان د و اي ن قص ايد و قطع ات »فارس يات اب و ن واس« نامي ده ش ده اس ت‪ :‬اس تاد مجتب ى‬
‫مينوى در مجله دانشكده ادبيات تھران مقالهاى با استفاده از تحقيقات خاورشناس ان م ذكور‬
‫در اي ن ب اره نوش ته اس ت‪ .‬تول د اب و ن واس را ب اختالف در يك ى از س الھاى ‪،134 ،130‬‬
‫‪ 145 ،141 ،136‬و ‪ 146‬ثبت كردهاند و وفاتش را در بغداد در يكى از سالھاى ‪،195‬‬
‫‪ 196‬و ‪ 198‬ه دانستهاند‪.‬‬
‫]‪ [19‬ترجمه دو بيت باال چنين است‪:‬‬
‫»أبا منذر! چه شده است كه نسبھاى مذحج جملگ ى از روى ظ ن و تخم ين )پذيرفت ه ش ده(‬
‫است‪ ،‬جز درباره من‪ ،‬و حال آنك ه چ ون ت ويى ھ م دوس ت م ن اس ت؟« »پ س اگ ر ب ه م ن‬
‫توجه كنى )يعنى‪ :‬نسب مذحج را در باره من ھمچنان كه خود دانى‪ ،‬سرو صورتي بدھى(‬
‫مدح و ثناى من )‪ -‬س پاس و س تايش م ن( رو ب ه ت و خواھ د آورد‪ ،‬و اگ ر )از اي ن عناي ت(‬
‫رو برتابى‪ ،‬راه )ھجو و كيفر تو( بر من مسدود نيست‪) .‬يعنى‪:‬‬
‫آنچه دانم و ت وانم در ھج و و ب دنامى ت و خ واھم گف ت(‪ «.‬آرى چن ين اس ت‪ ،‬زي را ب ه گفت ه‬
‫منسوب به فردوسى‪:‬‬
‫ھجا تا قيامت بماند بجا‬ ‫چو شاعر برنجد بگويد ھجا‬
‫ابن خلكان قصه مالقات محمد را به نقل پسرش ھشام با فرزدق شاعر بنام عرب در خان ه‬
‫ضرار پسر عطارد در كوفه نقل مىكند‪.‬‬
‫فرزدق در اين مالقات از محمد مىخواھد كه نسبش را بگويد و محمد پدر بر پدر نسب‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و نظير اين است‪ ،‬آنچه ابو الفرج اص فھانى ص احب اغ انى نق ل ك رده و گفت ه‬
‫است كه شخصى )از قبيله خزاعة( نزد پس ر كلب ى آم د و از وى خواس ت در‬
‫براب ر مردم ان نس ب »دعب ل« )ش اعر بن ام( را ب ه خزاع ة ب ىاص ل ش مارد‪.‬‬
‫ھشام در پاسخ گف ت‪» :‬اى نابك ار! مانن د دعب ل كس ى را خزاع ة از خ ود نف ى‬
‫مىكند؟! به خدا سوگند! اگر ھم دعبل از قبيله خزاعة نب ود‪ ،‬آن ق وم دس ت ب ه‬
‫دامن او مىشدند‪ ،‬و او را به خود مىخواندند )و ب ه خ ود م ىبس تند(‪ .‬ب ه خ دا‬
‫قس م‪ ،‬اى ب رادر‪ ،‬دعب ل ھم ه چي ز خزاع ة اس ت )يعن ى‪ :‬ھ ر چ ه خزاع ة از‬
‫س ربلندى و افتخ ار دارد از دعب ل اس ت( ]‪ [20‬ب االتر از اي ن‪ ،‬اگ ر گفت ار‬
‫صاحب اغانى را راست انگ اريم و تص ديق كن يم‪ ،‬خ واھيم دي د ك ه پس ر كلب ى‬
‫خ ود اعت راف و اق رار دارد ب ر اينك ه گ اھى ن اگزير ش ده اس ت ت ا ب ر كوھ ان‬
‫دروغ نش يند و ب ر م تن ك ذب س وار ش ود زي را ص احب اغ انى چن ين از او‬
‫روايت كند كه گفت‪:‬‬
‫نخستين دروغى را كه در نسب بھم بافتم‪ ،‬اين بود كه »خالد« پس ر »عب د ﷲ‬
‫قس رى« ]‪ [21‬م را از ج دهاش‪» ،‬ام كري ز« بپرس يد )و او كني زى ب ود زر‬
‫خري د و نابك ار زين ب ن ام از بن ى اس د( پ س ب ه او گف تم وى زين ب‪ ،‬دخت ر‬
‫»عرعرة«‪ ،‬پسر »جذيمة« پسر »نصر« پسر‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ او را بر مىشمارد و سپس فرزدق از محمد مىپرسد آيا از شعر من چي زى رواي ت‬
‫مىكنى؟‬
‫محمد پاسخ مىدھد نه‪ ،‬اما از »جرير« صد قصيده مىدان م‪ ،‬ف رزدق ك ه ب ا جري ر درب اره‬
‫فضيلت خانوادگى رقابت و مھاجات داشته است مىگويد‪» :‬از پسر مراغه روايت مىكنى‬
‫و از قصايد من روايت نمىكنى؟« و او را در صورتي كه صد قصيده ھ م از وى رواي ت‬
‫نكند به ھجو تھديد مىكند‪) .‬وفيات األعيان‪ ،436 /3 ،‬شماره ‪.(606‬‬
‫]‪ [20‬االغاني‪.47 /18 ،‬‬
‫]‪ [21‬خالد پسر عب د ﷲ پس ر يزي د‪ ،‬پس ر اس د ق رى‪ ،‬امي ر س تمگر و س ختدل و متعص ب‬
‫عراق بود‪ .‬وى از دشمنان خاندان على است‪ .‬در سال ‪ 105‬به امارت عراق برگزيده ش د‬
‫و تا سال ‪ 120‬حكومت كرد‪ .‬در سن شصت سالگى در سال ‪ 126‬ھجري ھالك شد‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫»قعين« است‪ .‬خالد از اين گفتهام بشكفت و مرا صلهاى بخشود‪ [22] .‬و اگر‬
‫اي ن رواي ت ص احب اغ انى درس ت آي د‪ ،‬بأي د گف ت‪ :‬ت رس از فرمانفرم اى‬
‫زورمن د‪ ،‬و امي د ب ه م ال و من ال وى‪ ،‬در نف س نس ابه ن امى م ا‪ ،‬از زب ان اب و‬
‫نواس و أشعاري كه ممكن بود در ھجو وى بسرايد‪ ،‬جايگيرتر بوده است‪.‬‬
‫و نيز »جاحظ« به نقل از بعضى روات گويد‪» :‬ھشام پسر كلبى مردم گ زاى‬
‫بود‪ ،‬و عالمهاى بود نسبشناس‪ ،‬و سخن پردازى عيب ج وى و عي ب گ وى‪،‬‬
‫ول ى چ ون »ھي ثم« پس ر »ع دى« را م ىدي د‪ ،‬ھمچ ون س رب ك ه ب ر آت ش‬
‫مىگدازد مىگداخت‪ [23] «.‬ابن نديم و »صفدى« نقل ك ردهان د ك ه »إس حاق‬
‫موصلى« ]‪ [24‬را عقيده بر خ الف اي ن ب وده‪ ،‬زي را گفت ه اس ت‪ :‬س ه ك س را‬
‫ديدم كه چون سه ك س را م ىديدن د‪ ،‬م ىگداختن د )يعن ى‪ :‬از خجل ت و حق ارت‬
‫ذوب مىشدند(‪» .‬ھيثم« پسر »عدى« روبروى ھشام كلبى‪ ،‬علوي ه در براب ر‬
‫مخارق )آھنگ ساز( و ابو نواس در برخورد با »ابو العتاھية«‪.‬‬
‫و آنچه معلوم است پسر كلب ى در ف ن خ ويش از »ھي ثم« نام دارتر ب ود ]‪[25‬‬
‫اي ن داس تان بنح و ديگ ر ني ز رواي ت ش ده‪ ،‬چنانك ه ي اقوت‪ -‬در معج م األدب اء‪-‬‬
‫ضمن ترجمه حال ھيثم پسر ع دى از ق ول ج احظ ب ه اي ن ص ورت نق ل ك رده‬
‫است‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [22‬االغاني‪.58 /19 ،‬‬
‫]‪ [23‬بنگريد‪ :‬البيان و التبيين‪ 57 /1 ،‬و األغاني‪.246 /21 ،‬‬
‫]‪ [24‬إس حاق پس ر اب راھيم موص لى أص ال ك رد و ايران ى ب ود‪ .‬إس حاق در س ال يكص د و‬
‫پنجاه به دنيا آمد و در سال ‪ 235‬درگذشت‪ .‬براى فرار از پرداخت مالياتى ك ه عم ال بن ى‬
‫امي ه از او مطالب ه م ىكردن د‪ ،‬از ف ارس گريخ ت و ب ه كوف ه آم د‪ .‬او راوي ه ش عر و م آثر‬
‫عرب‪ ،‬و ھم خود شاعر و آوازخوان بود‪.‬‬
‫]‪ [25‬البيان و التبيين‪.10 /2 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ابو يعقوب خريم ى گف ت‪» :‬ھ يچ س ه نف رى را ندي دم مانن د س ه تن ى ك ه م ردم‬
‫گ زاى بودن د‪ ،‬و چ ون س ه ت ن ديگ ر را م ىديدن د‪ ،‬چون ان ك ه س رب ب ر آت ش‬
‫م ىگ دازد‪ ،‬آن ان ني ز م ىگداختن د‪ [26] «.‬ھش ام كلب ى عالم هاى ب ود ع الم ب ه‬
‫انساب‪ ،‬و راويهاى بود از مثالب و معايب مردمان‪ ،‬و عيب جو و عيبگ وى‪.‬‬
‫وى چون ھيثم پسر عدى را مىديد‪ ،‬مانند سرب مىگداخت‪.‬‬
‫على پسر ھيثم گويندهاى بود حراف و بد زبان و در سخن ژرف بين و مسلط‬
‫بر ھر نوع سخنورى‪ ،‬نه اعتنا به خطيبى مىكرد و نه ب ه ش اعرى وى چ ون‬
‫موسى ضبى را مىديد‪ ،‬مانند سرب بر آتش مىگداخت‪.‬‬
‫و علويه يگانه مردم بود در فن غناء‪ ،‬ھم از حيث روايت و حكايت‪ ،‬و ھ م از‬
‫لح اظ دراي ت و ص نعت‪ ،‬و در ن واختن س ازھا ني ز پنج ه )‪ -‬دس تى( اى توان ا‬
‫داشت‪ ،‬و در ع ين ح ال داراى خلق ي نيك و ب ود‪ .‬وى چ ون مخ ارق را م ىدي د‬
‫بسان سرب كه بر آتش مىگدازد‪ ،‬مىگداخت‪ [27] .‬بنابر اين اگ ر ب ه رواي ت‬
‫جاحظ درباره نقد پسر كلبى اعتماد كنيم‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [26‬اإلرشاد األريب )معجم األدباء(‪.304 /19 ،‬‬
‫]‪ [27‬ياقوت در كتاب معجم االدبا‪ ،‬ضمن ترجمه حال ھشام پسر كلبى‪ ،‬ھمين مطلب را از‬
‫قول ھمان إسحاق پسر ابراھيم موصلى چنين نقل كرده است‪:‬‬
‫»رأيت ثالثة كانوا إذا رأوا ثالثة ي ذوبون‪ :‬علوي ه‪ :‬علوي ه إذا رأى مخارق ا‪ ،‬و أب ا ن واس إذا‬
‫رأى أب ا العتاھي ة‪ ،‬و الزھ ري‪ ،‬إذا رأى ھش اما‪ «.‬بن ابر اي ن رواي ت ي اقوت نق ل از إس حاق‬
‫موصلى بأيد عبارت چنين ترجمه شود‪» :‬سه كس را دي دم ك ه چ ون س ه ك س را م ىديدن د‬
‫م ىگداختن د‪ :‬علوي ه چ ون مخ ارق را م ىدي د‪ ،‬و اب و ن واس چ ون او العاھي ة را م ىدي د‪ ،‬و‬
‫زھري‪ ،‬چون ھشام را مىديد‪ «.‬ميان رواي ت ي اقوت ب ا رواي ت »اب ن ن ديم« در الفھرس ت‬
‫در نقل أسامي اختالف است ولى نقل صفدى با نقل أسامي در الفھرست انطباق دارد‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خواھيم گفت كه آنچه ھشام را از ھيثم ]‪ [28‬بيم مىداد با شھرتى كه ھي ثم در‬
‫وضع اخبار و روايات و ساختن دستانھا و داستانھا داشت‪ ،‬اين ب ود ك ه ھش ام‬
‫مىترسيد درب اره او خب ري جع ل كن د ك ه او را در مي ان گذش تگان و آين دگان‬
‫بدنام و رسوا سازد‪.‬‬
‫قديمترين مأخذ درباره ھشام‬
‫ق ديمترين مأخ ذى ك ه درب اره پس ر كلب ى در دس ت ماس ت‪ ،‬كت اب الطبق ات‬
‫الكبرى ]‪ [29‬م ىباش د‪ .‬اي ن كت اب انباش ته از گفتارھ اى منق ول از پس ر كلب ى‬
‫است‪ ،‬مؤلف كتاب م ذكور در مجل د شش م‪ ،‬در ذي ل ترجم ه محم د پس ر س ائب‬
‫پدر ھشام مىگويد‪» :‬أخبرني بذلك كله ابنه ھشام بن محمد بن السائب‪ ،‬و ك ان‬
‫عالما بالنسب و أحاديث العرب و ايامھم‪«.‬‬
‫عباس پسر ھشام كلبى‬
‫ب راى م ا روش ن نيس ت ك ه ھش ام كلب ى چن د فرزن د داش ته اس ت‪ .‬ھيچي ك از‬
‫ارباب سير و تواريخ در اين باره چيزى ننوش تهان د‪ ،‬ھمينق در م ىدان يم ك ه او‬
‫را پسرى به نام »عباس« بوده كه از پدرش حديث و خبر نقل‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [28‬اب و عب د ﷲ ھي ثم پس ر ع دى ثعلب ى از داناي ان انس اب و اخب ار و اش عار و مثال ب و‬
‫مناقب عرب جاھلى است‪ .‬ياقوت در معجم األدباء از قول كنيز ھي ثم م ىنويس د‪ :‬آق اى م ن‬
‫ھمه شب )از شام تا بامداد( نماز مىگزارد و چون صبح ف را م ىرس د )از بام داد ت ا ش ام(‬
‫دروغ مىگويد‪ .‬به گفته ابن ن ديم‪ ،‬در نس بش طعن هھ ايى م ىزدن د‪ .‬در س ال ‪ 207‬ي ا ‪209‬‬
‫ھجري وفات يافت‪ .‬ابن نديم تأليفات او را در الفھرست برشمرده است‪.‬‬
‫]‪ [29‬الطبقات الكبرى‪.358 -59 /6 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫كرده است‪ ،‬و مورخان بزرگ‪ ،‬از قبيل محم د پس ر س عد در طبق ات‪ ،‬و احم د‬
‫بالذرى در فتوح البلدان‪ ،‬بكرات از او مطالبي نقل كردهاند‪.‬‬
‫عباس مانند پدر و جد خويش در شناسايى انساب عرب جاھلى و وقايع و ايام‬
‫ايشان تبحر و تخصص داشته و »اخبارى« به شمار مىآمده است‪.‬‬
‫ارتباط ھشام با دربار عباسيان‬
‫عل م ت اريخ ھم واره تح ت ت أثير سياس ت واق ع ش ده‪ ،‬و از آن جمل ه در عص ر‬
‫ام وى و عباس ي اي ن دان ش متص ل ب ه سياس ت و وس يله تبلي غ و دع وت ب وده‬
‫است‪.‬‬
‫در زمان امويان بعضى از »اخباريون« براى خوشامد بنى أمي ة و تق رب ب ه‬
‫ايش ان اخب ارى در فض يلت عثم ان ب ر »عل ى« وض ع كردن د و مقاص د و‬
‫خواستهھاى امويه را در آنھا گنجانيدند‪.‬‬
‫در عصر عباسيان‪ ،‬مورخ ان جھ ت نزديك ى ب ه دس تگاه خالف ت‪ ،‬اخب ارى در‬
‫مثالب و معايب و مظالم بنى أمية نقل مىكردند و نظ ر آن ان را ب ه رواي ات و‬
‫گفتهھاى خود جلب مىنمودند‪.‬‬
‫طب رى در ت اريخ خ ود از محم د ب ن عم ر ب ن حف ص رواي ت ك رده اس ت ك ه‬
‫گفت‪:‬‬
‫»ھشام كلبى دوست من بود و با يكديگر مالقات و گفتگو مىكرديم و داس تان‬
‫م ىخوان ديم و ش عر م ىگفت يم‪ ،‬و او را س خت در ح ال فالك ت م ىدي دم و ب ا‬
‫لباسھاى كھنه بر استر الغ رى س وار م ىش د‪ ،‬و بيچ ارگى و ن ادارى در او و‬
‫اس ترش آش كار ب ود‪ .‬ناگھ ان ي ك روز ب ه او برخ وردم‪ ،‬او را دي دم س وار ب ر‬
‫استرى سرخ فام از‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫استران دربار خالفت با زين و لگامى از زين و لگامھاى درب ار خالف ت‪ ،‬در‬
‫جامهھاى نو نيكو با بوى خوش‪ .‬اظھار مسرت كردم و به او گفتم ف راخ ب الي‬
‫و نعمت را بر تو آشكار مىبينم‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫»بلى داستانش را براي ت م ىگ ويم‪ ،‬ول ى كتم ان ك ن‪ .‬چن د روز پ يش مي ان دو‬
‫نماز ظھر و عصر در خانه بودم كه فرستاده مھدى ب ر م ن وارد ش د )و م را‬
‫ن زد خليف ه خوان د( رف تم‪ ،‬ب ر او وارد ش دم در ح الي ك ه تنھ ا نشس ته ب ود و‬
‫ھيچكس نزدش نبود و پيش روى او كتابي بود‪ .‬گفت‪ :‬ھشام نزديك بيا‪ .‬نزديك‬
‫شدم و پيش روى او نشستم‪ .‬گفت‪ :‬اين كتاب را بردار و قرائت كن و ھر چ ه‬
‫در آن ج ور و ن اجور و تن د و زنن ده ي افتى از آن مگ ذر و بخ وان‪ .‬كت اب را‬
‫برداش تم و ب ه مطالع ه پ رداختم‪ .‬چ ون قس متى از آن را خوان دم‪ ،‬آن را بس ى‬
‫زننده يافتم كت اب را پرت اب ك ردم و ب ر نويس ندگان آن لعن ت فرس تادم‪ .‬مھ دى‬
‫گفت‪ :‬به تو گفتم ھر چند زننده و ركيك يافتى‪ ،‬پرتابش مك ن‪ .‬ب ه ح ق خالفت ي‬
‫كه بر تو دارم‪ ،‬تا آخرين جمله بر خوان‪.‬‬
‫ھشام گفت‪» :‬كتاب را خواندم‪ ،‬نويسنده كتاب طعن و لعنى نبود ك ه نس بت ب ه‬
‫مھدى بكار نبرده باشد‪ .‬پس گفتم‪ :‬يا امير المؤمنين! اين ملعون ك ذاب كيس ت؟‬
‫گف ت‪ :‬ص احب أن دلس‪ [30] «.‬ھش ام گوي د‪» :‬گف تم ب ه خ دا س وگند ي ا امي ر‬
‫المؤمنين اين ھمه طعن و لعن درباره شخص او و پدران و مادران او صادق‬
‫است‪.‬‬
‫سپس به ذكر مثال ب ص احب أن دلس و نياك انش پ رداختم‪ .‬مھ دى بس ى خش نود‬
‫شد و گفت‪ :‬سوگندت مىدھم كه اين ھمه مثالبى را كه برش مردى ب ر يك ى از‬
‫نويسندگان امال كن )تا آن را بنويسد(‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [30‬عبد الرحمن بن معاوية بن ھشام بن عب د المل ك ب ن م روان مع روف ب ه داخ ل خليف ه‬
‫اموى در أندلس‪ ،‬متولد سال ‪ 113‬و در گذشته به سال ‪ 172‬ه‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫آنگ اه يك ى از نويس ندگان اس رار خ ويش را بخوان د و بفرم ود ت ا در كن ارى‬
‫بنشس ت و م را ني ز دس تور داد ت ا ن زدش نشس تم‪ .‬نويس نده پاس خ نام ه را از‬
‫طرف مھدى آغاز كرد و من مثالب آنان )خلفاى اموى أندلس( را ب ر او ام ال‬
‫كردم و بس ى از آن را برش مردم و از آن چي زى ب اقى نگذاش تم ت ا نام ه پاي ان‬
‫يافت‪ .‬سپس آن را بر مھدى عرض ه داش تم‪ .‬وى اظھ ار مس رت ك رد و ھن وز‬
‫در خدمتش بودم كه فرمان داد تا نامه را مھ ر كردن د و در كيس هاى نھادن د و‬
‫ب ه ص احب بري د )پس ت( س پردند و دس تور داد ت ا ھ ر چ ه زودت ر آن را ب ه‬
‫أندلس رساند‪.‬‬
‫آنگ اه بقچ هاى را ك ه در آن ده دس ت لب اس از بھت رين لباس ھا ب ود بع الوه ده‬
‫ھزار درھم و اين استر با اين زين و لگ ام ب ه م ن عط ا فرم ود و گف ت‪ :‬آنچ ه‬
‫را دي دى و ش نيدى پنھ ان دار‪ [31] «.‬ظ اھرا پ س از آنك ه ھش ام در زم ان‬
‫»المھدى« به دربار راه يافت‪ ،‬اي ن ارتب اط در عھ د ھ ارون الرش يد و م أمون‬
‫قطع نشد و جانشينان »المھدى« نيز از اطالعات و معلومات وسيعش مستفيد‬
‫مىشدند‪.‬‬
‫در زمان »ھارون الرشيد« ھش ام كت اب المل وكي ف ى النس ب را ب ه ن ام جعف ر‬
‫پسر يحيى بر مكي تصنيف كرد‪ ،‬و بى شك جعفر كه أصال ايرانى و وزي رى‬
‫دان ش دوس ت ب ود‪ ،‬در بزرگداش ت و احت رام ھش ام و كم ك و مس اعدت ب ه او‬
‫كوشيده است‪ .‬تاريخ تأليف اين كتاب محققا قبل از سال ‪ 187‬اس ت ك ه رش يد‬
‫بر جعفر خشم آورد و به نكبت برامكه منتھى شد‪[32] .‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [31‬تاريخ طبرى‪.13 /10 ،‬‬
‫]‪ [32‬وقت ى ت اريخ وق ايع و خونريزيھ اى بن ى أمي ة و خلف اى عباس ي را از نظ ر بگ ذرانيم‬
‫قضاوت اين امر كه رويھمرفت ه ك داميك از اي ن دو دس ته حكم ران‪ ،‬س تمگرتر بودن د‪ ،‬ك ار‬
‫دشوار و مشكلى است‪ .‬براستى بأيد گفت‪ :‬آن از اين‪ ،‬و اين از آن ظالمتر بوده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
‫ھشام كتاب الفريد في األنساب را به ن ام م أمون نوش ت‪ ،‬و ب ه او تق ديم داش ت‬
‫ولى از فحواى عبارت منقول از پسر ھشام‪ -‬كه ذي ال نق ل م ىش ود‪ -‬چن ين ب ر‬
‫مىآيد كه مأمون به او چندان توجه نكرده است‪.‬‬
‫خطيب در تاريخ بغداد با سند متصل به اب و النض ر فقي ه از احم د ب ن اب راھيم‬
‫حكايت مىكند كه وى گفت‪:‬‬
‫پسر كلبى روزى مرا دعوت ك رد و در خارخان هاى ك ه ف رش ميس انى در آن‬
‫گسترده شده بود‪ ،‬نشاند و در روزى گرم مرا فجليه ]‪ [33‬خورانيد‪ ،‬س پس ب ه‬
‫من گفت‪» :‬چون پدرم مرد‪ ،‬مأمون به شدت پشيمان شد‪ «.‬به او گفتم‪» :‬مگ ر‬
‫مأمون پدرت را شكنجه داده بود ت ا م رد؟« گف ت‪» :‬ن ه‪ «.‬گف تم‪» :‬مگ ر او را‬
‫زندانى كرده بود و در تنگناى زندانش مرده بود؟« گفت‪» :‬نه‪ «.‬گف تم‪» :‬پ س‬
‫ب ا م رگ طبيع ى م رده اس ت؟« گف ت‪» :‬چن ين اس ت‪ «.‬گف تم‪» :‬پ س موج ب‬
‫ندامت مأمون چ ه ب ود؟« گف ت‪» :‬ب ه خ دا س وگند ك ه نم ىدان م‪ ،‬غ الم م ا س عد‬
‫اينط ور م را حكاي ت ك رد‪ [34] «.‬منظ ور خطي ب از »اب ن كلب ى« در اينج ا‬
‫ظاھرا عباس پسر ھشام كلبى است نه خود ھشام‪ ،‬و معلوم اس ت ت أثر م أمون‬
‫از ف وت ھش ام ب وده‪ ،‬ن ه محم د پ در وى زي را محم د در زم ان منص ور ]‪[35‬‬
‫فوت شده است‪ ،‬نه‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ مگر آنكه در عصر عباس ي نھض ت علم ي و ادب ى إس المي نض ج گرف ت‪ ،‬و از اي ن‬
‫حيث دوره عباسي‪ -‬خاصة عصر رشيد و مأمون‪ -‬ممتاز و درخشان مىباشد‪ ،‬و بيشتر اين‬
‫افتخار ھم نصيب علماء و دانشمندان و محققين إسالمي است نه خلفاى بنى عباس‪.‬‬
‫]‪ [33‬فجليه‪ :‬نوعي خ وراك اعي انى ك ه پ يش از نھ ار و ش ام ب راى مزي د اش تھاء مص رف‬
‫مىشد‪.‬‬
‫]‪ [34‬تاريخ بغداد‪.46 /14 ،‬‬
‫]‪ [35‬عب د ﷲ پس ر محم د پس ر عل ى پس ر عب اس‪ ،‬مكن ى ب ه اب و جعف ر و ملق ب ب ه‬
‫»المنص ور« دوم ين خليف ه عباس ي متول د س ال ‪ 95‬و در گذش ته ب ه س ال ‪ .158‬در س ال‬
‫‪ ،136‬بعد از مرگ برادرش محمد سفاح به خالفت رسيد‪.‬‬
 ‫مأمون‪ [36] .‬از آنچه خطيب بغدادى از قول پسر ھشام كلبى درباره ان دوه و‬
‫پشيمانى خليفه عباسي از درگذشت ھشام روايت كرده است اين نكت ه اس تنباط‬
‫مىشود كه خليفه از مرگ ھشام متأسف شده است‪.‬‬
‫شايد تأثر خليفه از فوت ھشام كلبى از آن رو بوده كه وى به اي ن دانش مند در‬
‫اي ام حي ات چن دان ت وجھى نداش ته و پ س از م رگش افس وس خ ورده ك ه چ را‬
‫قدرش را ندانسته و در بزرگداشتش نكوشيده است‪.‬‬
‫چه بسا اتفاق افتاده كه حكام زمان تا دانشمندان و علماء و ادب اى معاصرش ان‬
‫زنده بودند‪ ،‬به آنھا التف ات نداش تند و چ ون چش م از جھ ان ف رو بس تند ب ا آن ان‬
‫آشتى كردن د و از درگذش ت ايش ان مت أثر و متأس ف ش دند‪ .‬و ت أثر و پش يمانى‬
‫مأمون از جھت در گذش ت ھش ام كلب ى و ع دم عناي ت ب ه او م ىتوان د از اي ن‬
‫قبيل باشد‪.‬‬
‫مدت عمر ھشام‬
‫ھشام كلبى ظاھرا عمر درازى داش ته و احتم اال در ح دود ص د ي ا ص د و ان د‬
‫سال زيسته است‪ .‬باتفاق مورخان محمد پدر ھشام در سال ‪ 146‬وفات ياف ت‪،‬‬
‫و ھش ام در اي ن س ال م رد ج امع و ع المي ب ود و ح ديث و اخب ار از پ در و‬
‫عوان ة ب ن حك م و ديگ ران ك ه در نيم ه أول س ده دوم وف ات يافت هان د‪ ،‬نق ل‬
‫مىكرد‪ .‬باضافه‪ ،‬وى از مقربان و نزديكان امام جعفر صادق ب ود و م ىدان يم‬
‫رحل ت ام ام جعف ر ص ادق در س ال ‪ 148‬ھج ري روى داده اس ت‪ .‬از اي ن‬
‫گذشته از گفته صاحب اغانى چنين بر مىآيد كه ھشام‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [36‬ابو العباس عبد ﷲ ملقب به »م أمون« پس ر ھ ارون الرش يد پس ر محم د مھ دى پس ر‬
‫ابو جعفر منصور متولد سال ‪ 170‬و متوفى به سال ‪ 218‬ھج ري‪ .‬م أمون در س ال ‪198‬‬
‫پس از خلع برادرش أمين به خالفت نشست‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫با خالد بن عبد ّ قسرى معاصر ب وده و از او ص له جھ ت نس بس ازى م ادر‬
‫بزرگش دريافت داشته است‪.‬‬
‫مؤلف عقد الفريد ھم حكايتي درباره مالق ات ھش ام ب ا خال د و بح ث و م ذاكره‬
‫او با امير عراق آورده‪ ،‬و از نقل ابو الفرج اص فھانى‪ ،‬و اب ن عب د رب ه چن ين‬
‫مستفاد مىشود كه ھشام با خالد ھمزم ان ب وده اس ت‪ ،‬و م ىدان يم ك ه خال د در‬
‫سال ‪ 105‬به ام ارت ع راق برگزي ده ش د و ت ا س ال ‪ 120‬فرم انرواى ع راق‬
‫بود‪ .‬بنابر اين بأيد در فاصله بين سالھاى ‪ 105‬و ‪ 120‬خالد و ھشام ھمديگر‬
‫را مالقات كرده باشند و اگر فرض كنيم كه در س ال ‪ 120‬اي ن مالق ات روى‬
‫داده باشد‪ ،‬در اين سال نيز عمر ھشام بأيد ال اقل در ح دود س ى س ال باش د ت ا‬
‫بتواند ب ا امي ر ع راق مباحث ه و م ذاكره كن د و خال د از نظ ر و دان ش او بھ ره‬
‫برگيرد‪.[37] .‬‬
‫بنابر اين ھشام كلب ى در أواس ط نيم ه أول س ده دوم ھج ري يك ى از داناي ان و‬
‫علم اى كوف ه و بغ داد بش مار م ىرفت ه اس ت‪ ،‬چنانك ه خال د ب ن عب د ﷲ قس رى‬
‫دست به دامان دانش او م ىزد‪ ،‬و المھ دى ب راى پاس خ نام ه زنن ده و تن د عب د‬
‫الرحمن داخل‪ ،‬به وى توسل مىجس ت و چن ين معل وم م ىش ود ك ه ھش ام ن زد‬
‫مھدى داناترين اشخاص بوده كه از بين‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [37‬ترجمه عبارت ابن عبد ربه از قول ھشام جنين است‪» :‬خالد قسرى مرا گفت‪:‬‬
‫سروري را در چه مىشمارى؟ گفتم‪ :‬ام ا در دوره جاھلي ت‪ ،‬آق ائى در رياس ت ب ود‪ ،‬و ام ا‬
‫در إسالم‪ ،‬آقائى در واليت است‪ ،‬و بھتر از اين و آن تقوى مىباشد‪.‬‬
‫خالد گفت‪ :‬راست گفتى‪ ،‬پدرم گفت‪ :‬پيشينيان شرف را جز در خرد نمىدانستند‪ ،‬و آيندگان‬
‫نيز بھمين وسيله شرف را درك كرده و خواھند كرد‪.‬‬
‫خالد گفت‪ :‬راست گفتى‪ ،‬پدرم گفت‪ :‬پيشينيان شرف را جز در خرد نمىدانستند‪ ،‬و آيندگان‬
‫نيز بھمين وسيله شرف را درك كرده و خواھند كرد‪.‬‬
‫گف تم )ھش ام گف ت(‪ :‬پ درت راس ت گفت ه اس ت‪ ،‬ھمان ا احن ف پس ر ق يس آق ائى را ب ه عل م و‬
‫بردبارى به دست آورد‪ ،‬و مالك پسر س مع ب ا دوس تى قبيل ه و عش يره‪ ،‬قتيب ة پس ر مس لم ب ا‬
‫ذكاوت و زيركى‪ ،‬و مھلب از طريق ھمه اين ص فات س رور و آق ا ش د‪ «.‬عق د الفري د‪/2 ،‬‬
‫‪.126‬‬
‫شايد گفته ابو الفرج اصفھانى و ابن عبد ربه در اصل راجع به محمد كلبى بوده اس ت‪ ،‬ن ه‬
‫پسر او ھشام و آنھا نام پسر را به جاى پدر ضبط كرده باشند‪ .‬از نظر واقعي ت ت اريخى و‬
‫ھمزمانى گفته ابو الفرج و اب ن عب د رب ه ب ا محم د پ در ھش ام ك ه نس ابه ب زرگ و ع الم ب ه‬
‫حديث و تفسير و ضمنا سرشناس بوده است‪ ،‬درستتر مىنماي د ول ى نم ىت وان بكل ى آن را‬
‫رد كرد‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫نسابهھاى مقيم بغداد او را انتخاب كرده است‪.‬‬
‫با اين حساب مىتوان احتمال داد كه س ن ھش ام در س ال ‪ 146‬ھج ري‪ ،‬يعن ى‬
‫سال وفات پدرش‪ ،‬نزديك پنجاه سال بوده است‪ .‬بدين ترتي ب ھ ر گ اه در س نه‬
‫‪ 146‬پنجاه سال داشته در سال ‪ 204‬عمرش در حدود يكصد و ده سال ب وده‬
‫است‪.‬‬
‫»ابن نديم« در الفھرست سال وفات ھشام را ‪ 206‬ھجري ثبت كرده است‪.‬‬
‫مسعودى در مروج الذھب وفات ھشام را در سال ‪ 204‬ضبط كرده است‪.‬‬
‫خطي ب در ت اريخ بغ داد در اي ن ب اره م ىنويس د‪» :‬بن ابر آنچ ه ب ه م ن رس يده‬
‫ھشام پسر كلبى در سال ‪ 204‬و بنابر ق ولي ‪ 206‬در گذش ته اس ت‪ «.‬قاض ى‬
‫پسر خلكان در وفيات األعيان ب ه اخ تالف رواي ت‪ ،‬س ال وف ات او را در يك ى‬
‫از سالھاى ‪ 204‬يا ‪ 206‬ضبط كرده‪ ،‬ولى سال ‪ 204‬را أصح دانسته است‪.‬‬
‫حمد ﷲ مستوفى در تاريخ گزيده‪ ،‬مانند اب ن ن ديم‪ ،‬وف ات ھش ام را س ال ‪206‬‬
‫ھجري نوشته است‪.‬‬
‫ص احب ش ذرات ال ذھب وف ات اي ن دانش مند را در وق ايع س ال ‪ 204‬ھج ري‬
‫آورده است‪.‬‬
‫ابن اثير در اللباب في تھذيب األنساب در ماده »الكلب ي« در گذش ت ھش ام را‬
‫در سال ‪ 204‬يا ‪ 206‬دانسته است‪.‬‬
‫باتفاق مورخان تولد و وفات ھشام در كوفه روى داده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫فصل دوم‬
‫آثار ھشام كلبى‬
‫ھش ام در م دت عم ر درازش ب ه غال ب من ابع ت اريخ ع رب ج اھلى و مآخ ذ‬
‫جغرافيايى زم ان دس ت يافت ه و اطالع ات و اخب ارى را ك ه تحص يل نم وده و‬
‫درباره آنھا تحقيق و تتبع كرده‪ ،‬مدون ساخته است‪.‬‬
‫پ ارهاى از ارب اب تحقي ق ش ماره تأليف اتش را پيرام ون موض وعات عدي ده در‬
‫حدود يكصد و پنجاه كتاب و رسالة نوشتهاند‪.‬‬
‫ابن نديم كه تقريبا يكص د و پنج اه س ال پ س از وى در گذش ته اس ت‪ ،‬نخس تين‬
‫كسى مىباشد كه أسامي مؤلفاتش را در كتاب مشھور الفھرس ت آورده اس ت‪.‬‬
‫پس از آن ياقوت حموى نام آن كتابھ ا را از الفھرس ت گرفت ه‪ ،‬و خ ود ني ز ب ه‬
‫چند كتاب ديگر اين دانشمند دست يافته و أسامي آنھا را در ارشاد األريب‪ ،‬و‬
‫معجم البلدان نقل و ذكر كرده است‪.‬‬
‫بعدا ص الح ال دين خلي ل ب ن ايب ك ص فدى در كت اب ال وافي بالوفي ات‪ ،‬مؤلف ات‬
‫ھشام را با دقت ثبت و ضبط نم وده و ك ار ارب اب تحقي ق را ت ا ح دود زي ادى‬
‫در ضبط صحيح أسامي آنھا آسان كرده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫مجموع نام كتابھايى كه »ابن نديم« از ھشام نقل نموده بالغ بر يكصد و چھل‬
‫كتاب مىشود ول ى در مي ان آنھ ا‪ ،‬ن ام س ه كت اب تك رار ش ده و بن ابر اي ن اب ن‬
‫نديم در حدود ‪ 137‬كتاب از ھشام كلبى برشمرده است‪.‬‬
‫صاحب الفھرست كتب او را بطرز خاصي تقسيم بندى كرده است‪.‬‬
‫اين كتابھا كه در مباحث مختلف فراھم آمده به پنج دسته تقسيم مىگردد‪:‬‬
‫‪ (1‬أحاديث تازيان پيش از إسالم‪.‬‬
‫‪ (2‬آثار بر جسته و خاندانھاى بنام عرب و انساب ايشان و موؤدات ]‪.[1‬‬
‫‪ (3‬اخبار پيشينيان عرب جاھلى و نزديك به دوره إسالم‪.‬‬
‫‪ (4‬اخبار إسالم و جغرافياى شھرھا و ب الد مختل ف و اش عار و جنگھ اى بن ام‬
‫عرب‪.‬‬
‫‪ (5‬دستانھا و داستانھا )أحاديث و اسمار(‪.‬‬
‫اينھ ا و غي ر اينھ ا موض وعات عم دهايس ت ك ه پس ر كلب ى درب ارهش ان بح ث‬
‫كرده‪ ،‬و در الفھرست ياد شده است‪.‬‬
‫اين دسته از كتابھا‪ -‬به استثناى آنچه در اينجا ذكر مىشود‪ -‬بر دست روزگار‬
‫يا جھالت و يا تبھكارى آدمي نابود گشته است‪ ،‬و از آن ھمه آثار پر ارج اين‬
‫نابغ ه ب زرگ إس المي‪ ،‬ج ز پ ارهاى از عب ارات و رواي اتي ك ه برخ ى از‬
‫مصنفان در تصنيفات خويش از او نقل كردهاند‪ ،‬چيزى بر جاى نمانده است‪.‬‬
‫ش ادروان »احم د زك ى«‪ ،‬م دتى از عم ر خ ود را در گنجين هھ اى كت ب‬
‫قسطنطينه و ق اھره و كتابخان هھ اى اروپ ا ب راى پي دا ك ردن آث ار گمش ده پس ر‬
‫كلبى صرف كرده و به كاوش و جستجو پرداخته به آن اميد كه‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [1‬م وؤدات‪ :‬دخت ران ن وزادى ك ه بمنظ ور جل وگيرى از فق ر و ي ا نابك ارى احتم الي ب ر‬
‫دست پدران خود كشته مىشدند‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بر چيزى از مصنفات ھشام دست يابد‪ ،‬و پس از آن ھمه كوشش و كاوش ب ر‬
‫ھيچي ك از كت ب برش مرده ش ده و س ودمند وى‪ ،‬مگ ر خالص هاى از كت اب‬
‫جمھ رة النس ب‪ ،‬و انس اب خي ل و كت اب األص نام دس ت نياف ت‪ ،‬و س عى س اير‬
‫دانشمندان آسيا و اروپا نيز در اين باره به جايى نرسيد‪.‬‬
‫بدين ترتيب مىنگ ريم غال ب مص نفات پس ر كلب ى ك ه حاص ل رن ج و كوش ش‬
‫قريب يكصد سال تتبع و تحقيق اي ن پ در و پس ر )محم د و ھش ام( م ىباش د از‬
‫بين رفته‪ ،‬و اكنون از اين آثار گرانبھا جز نامى بج ا نمان ده اس ت‪ ،‬مگ ر آنك ه‬
‫بع دھا در زواي اى كتابخان هھ اى خصوص ى و ي ا در اث ر كاوش ھا و حفري ات‬
‫علم ي چي زى ب ه دس ت بياي د و ب ه دان ش پژوھن دگان در روش ن س اختن نق اط‬
‫تاريك عرب جاھلى كمك كند‪.‬‬
‫آثار پسر كلبى را مىتوان به دو دسته تقسيم كرد‪:‬‬
‫ألف‪ :‬آثار غير موجود‪ .‬ب‪ :‬آثار موجود‪.‬‬
‫ألف‪ :‬آثار غير موجود ھشام‬
‫آثار غير موجود پسر كلبى عبارتند از‪:‬‬
‫‪ (1‬كت اب حل ف عب د المطل ب و خزاع ة‪ :‬اي ن كت اب را در موض وع س وگند‬
‫ھمپيمانى عبد المطلب و قبيله خزاعة تأليف كرده است‪.‬‬
‫‪ (2‬كت اب حل ف الفص ول و قص ة الغ زال‪ :‬ام ا »قص ة الغ زال« راج ع ب ه دو‬
‫آھ وى زري ن بازيافت ه عب د المطل ب در چ اه زم زم م ىباش د ك ه ش رح آن در‬
‫كتاب سير و ت اريخ آم ده اس ت و ام ا »حل ف الفض ول« ك ه يك ى از مف اھيم و‬
‫شايد صحيحترين و صريحترين مفاھيم آن »ھم پيمانى بزرگان« است بر اين‬
‫إجمال بوده است‪:‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫چنانك ه م ىدان يم مك ة‪ ،‬ح رم و مك ان أم ن و أم ان خ ودى و بيگان ه ب ود‬
‫بالخص وص در ماھھ اى ح رام ك ه قت ل و غ ارت و تع رض ب ه آين دگان و‬
‫روندگان محظور بود‪ .‬س وداگران ع رب بض اعاتى ك ه داش تند ب راى خري د و‬
‫فروش ب ا اطمين ان ب ه اينك ه تع رض ب ه م ال و ج ان آنھ ا نخواھ د ش د ب ه مك ة‬
‫مىآوردند و عرضه مىداشتند و غالبا در أمان بودند‪ .‬در عھ د ج وانى پي امبر‬
‫إسالم مبانى اخالقى و رسوم و آداب و احترام نسبت به مكة و ماھھ اى ح رام‬
‫سست شده بود‪ .‬در نتيجه گاھگاھى از ناحيه اف راد ب ىمب االت ب ه فروش ندگان‬
‫كاالھا تج اوز و تع دى م ىش د و ملج أ و دادگ اھى ب راى رس يدگى ب ه ش كايات‬
‫آنان نبود و اين معن ى رفت ه رفت ه ن ه تنھ ا حيثي ت مك ة و ماھھ اى ح رام را از‬
‫بين مىبرد بلك ه اقتص اد اھ الى مك ة را ھ م ك ه ب ار ب ر داد و س تد در داخ ل و‬
‫خ ارج مك ة ب ود متزل زل م ىس اخت ت ا روزى م ردى از قبيل ه زبي د ب ا ك االى‬
‫قيمتى بر مكة ورود نمود و ابو عمرو عاص م وائ ل س ھمي آن ك اال را از وى‬
‫خريد و به خان ه ب رد ب ى آنك ه بھ اى آن را ب ه ص احبش بپ ردازد و عاص م از‬
‫فروشنده رو پنھان مىكرد تا جايى كه مرد زبيدى ع اجز از دي دار خري دار و‬
‫درياف ت بھ اى ك اال ش د و ھ ر چن د ب ه اف راد قبيل ه س ھم توس ل جس ت نتيج ه‬
‫نگرفت ج ز ب ىاعتن ايى ب ه وى‪ .‬فروش نده ب ه مج الس و اجتماع ات ق ريش رو‬
‫آورد كه از پشتيبانان قبيله سھم بودند‪ .‬از اين اقدام نتيجه نگرفت جز خ وارى‬
‫و م ذلت‪ .‬بفرج ام‪ ،‬ص احب ك اال ص بحگاھى ك ه ق ريش ع ادة در دار الن دوه‬
‫)محل شور و وقت گذرانى بزرگان قريش( جمع شده بودند بر كوه اب و قب يس‬
‫بر آمد و ندا در داد و اين قطعه را سرود‪:‬‬
‫! بطن مكة نائى الحي و النفر!«‬ ‫»يا للرجال! لمظلوم بضاعته‬
‫يا اھل )فھر( و بين الحجر و الحجر!«‬ ‫»و محرم اشعث لم نقض عمرته‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ما غيبوا؟ ام ضالل مال معتمر!«‬ ‫»ھل منصف من بنى )سھم( فمر تجع‬
‫] ‪[2‬‬
‫اين دادخواھى از آن ستمديده با اين ص ورت و ص وت ن ه تنھ ا مجل س ق ريش‬
‫را بلكه مكة و مكيان را سخت تكان داد‪ .‬اين ب ود ك ه زبي ر پس ر عب د المطل ب‬
‫كه خود از أكابر قريش بود قيام كرد و مجلس ي از بزرگ ان بن ى ھاش م و بن ى‬
‫اسد و بنى زھره و بنى تيم در خانه عبد ﷲ پسر ج دعان تيم ى تش كيل داد ك ه‬
‫در آن مجل س پي امبر إس الم ك ه ھن وز ب ه پي امبرى مبع وث نش ده ب ود حض ور‬
‫داشت‪ .‬و در آن مجلس اين دس ته از بزرگ ان ق ريش دس ت بھ م دادن د و دس ت‬
‫يكديگر را سودند و سوگند ياد كردند كه از اين ت اريخ ب ه دس تيارى س تمديده‪،‬‬
‫ھ ر ك س ك ه باش د‪ ،‬برخيزن د و داد او را از بي دادگر بس تانند »م ا ب ل بح ر‬
‫صوفة« )يعنى‪ :‬مادامى كه در روى زمين دريايى وج ود داش ته باش د ك ه تك ه‬
‫پشمى را تر تواند كرد(‪.‬‬
‫و ني ز س وگند ي اد كردن د ك ه در ام ر مع اش و تقس يم ث روت ني ز ب ا يك ديگر‬
‫ھمكارى نمايند و زبير اين حزب و اي ن مجل س را »حل ف الفض ول« نامي د و‬
‫نخستين نتيجهاى كه از آن گرفته ش د‪ ،‬گ رفتن ح ق زبي دى ن امبرده از فرع ون‬
‫بنى سھم بود‪.‬‬
‫ھشام ماجراى اين حادثه را درين كتاب نوشته است‪.‬‬
‫‪ (3‬كتاب أوالد الخلفاء‪.‬‬
‫‪ (4‬كتاب حلف اسلم و قيس‪ :‬صفدى نام اين كتاب را به ھم ين ص ورت ض بط‬
‫كرده ولى در الفھرست اسم كتاب حلف اسلم و قريش‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪» [2‬اى ج وانمردان ب ه داد س تم رس يدهاى دور از ك س و ك ار برس يد ك ه س رمايه او در‬
‫درون مكة ربوده شده است‪.‬‬
‫و خود در حال احرام ژوليده مو‪ ،‬ب ا عم ره ناتم ام‪ ،‬اى م ردان خان دان »فھ ر« مي ان حج ر‬
‫اسماعيل و حجر األسود بسر مىبرد! آيا يكنفر با انصاف از فرزندان )سھم( يافت مىشود‬
‫تا مال و متاعي را كه از آن ستمديده ربوده و پنھان ك ردهان د ب دو ب از گردان د؟ ي ا س رمايه‬
‫يك فرد معتمر )‪ -‬عمره گزار( بأيد تباه گردد؟!«‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ثبت شده است ]‪.[3‬‬
‫‪ (5‬كتاب المنافرات‪ :‬درباره تفاخر تازيان در حسب و نسب‪.‬‬
‫‪ (6‬كتاب بيوتات قريش‪ :‬درباره خاندانھاى قريش‪.‬‬
‫‪ (7‬كتاب فضائل قيس عيالن‪.‬‬
‫‪ (8‬كتاب الموءودات‪ :‬اين كتاب چنانكه از ن امش ب ر م ىآي د درب اره دختران ى‬
‫بوده است كه تازيان در زم ان جاھلي ت آن ان را زن ده بگ ور م ىكردن د‪ ،‬و در‬
‫إس الم اي ن رس م غي ر انس انى ممن وع گردي د‪ ،‬چنانك ه ق رآن ك ريم از آن خب ر‬
‫ت؟ ‪-8 :81‬‬ ‫ت‪ِ ،‬ب أَيِّ َذ ْن ٍ‬
‫ب قُ ِتلَ ْ‬ ‫مىدھد آنجا كه فرموده است‪َ :‬و إِ َذا ْال َم ْوؤُ َدةُ ُس ِئلَ ْ‬
‫‪ (9 [4] 9‬كتاب الكنى‪ :‬درباره كنيهھاى مردان بنام عرب‪.‬‬
‫‪ (10‬كتاب بيوتات ربيعه‪ :‬درباره خانوادهھاى بزرگ قبيله ربيعه‪.‬‬
‫‪ (11‬كتاب اخبار العباس بن عبد المطلب‪.‬‬
‫‪ (12‬كتاب القاب قريش‪.‬‬
‫‪ (13‬كتاب حلف كلب و تميم‪ :‬درباره سوگند ھم پيمانى دو قبيله كلب و تميم‪.‬‬
‫‪ (14‬كتاب شرف قصى بن كالب و ولده في الجاھلية و اإلسالم‪:‬‬
‫درباره شرف نياى اعالى پيامبر و فرزندان قصى بن كالب در زمان ج اھلى‬
‫و إسالم‪.‬‬
‫‪ (15‬كتاب القاب بنى طابخه‪.‬‬
‫‪ (16‬كتاب القاب قيس عيالن‪.‬‬
‫‪ (17‬كتاب القاب ربيعة‪.‬‬
‫‪ (18‬كتاب القاب اليمن‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [3‬احمد زكى روايت صفدى را أصح مىداند‪.‬‬
‫]‪ [4‬قرآن كريم ‪ 8 /81‬و ‪.9‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ (19‬كتاب نوافل قريش‪ :‬در الفھرست نام اي ن كت اب ب ه ھم ين ص ورتي اس ت‬
‫كه در اينجا ضبط گرديده‪ ،‬ول ى ي اقوت در معج م األدب اء ن ام اي ن كت اب را ب ا‬
‫توصيف چنين ثبت نموده است‪» :‬كتاب النواقل‪ ،‬في ه نواق ل ق ريش و كنان ة‪ ،‬و‬
‫اسد‪ ،‬و تميم‪ ،‬و قيس‪ ،‬و إياد‪ ،‬و ربيعة«‪.‬‬
‫ظ اھرا اي ن كت اب درب اره گروھھ ا و دس تهھ ايى از قبائ ل ع رب اس ت ك ه از‬
‫قبيله خود اعراض كرده و به قبيله ديگر پيوند مىكردند و به نقاط دور دس ت‬
‫منتقل مىشدند‪.‬‬
‫‪ (20‬كتاب نوافل يا نواقل كنانه‪.‬‬
‫‪ (21‬كتاب نوافل يا نواقل اسد‪.‬‬
‫‪ (22‬كتاب نوافل يا نواقل تميم‪.‬‬
‫‪ (23‬كتاب نوافل يا نواقل قيس‪.‬‬
‫‪ (24‬كتاب نوافل يا نواقل إياد‪.‬‬
‫‪ (25‬كتاب نوافل يا نواقل ربيعه ]‪.[5‬‬
‫‪ (26‬كت اب تس مية م ن نق ل م ن ع اد‪ ،‬و ثم ود‪ ،‬و العم اليق‪ ،‬و ج رھم‪ ،‬و بن ى‬
‫إسرائيل‪ ،‬و العرب و قصة ھجرس‪ ،‬و اسماء قبائلھم‪.‬‬
‫ياقوت در ارشاد األريب )‪ -‬معجم األدباء( نام اين كتاب را چن ين ض بط ك رده‬
‫اس ت‪» :‬كت اب تس مية م ن نق ل م ن ع اد و ثم ود و العم اليق و ج رھم و بن ى‬
‫إسرائيل من العرب«‪ .‬در ترجمه فارسي الفھرست ن ام كت اب ب ه اي ن ص ورت‬
‫طبع شده است‪» :‬كتاب تسميته من نقل من عاد و ثمود و العم اليق و ج رھم و‬
‫بنى إسرائيل من العرب و قصة الھجرتين و اسماء قبائلھم«‪.‬‬
‫‪ (27‬كتاب نوافل ربيعه و قضاعة‪ :‬درباره دستهھايى از اين قبيله‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [5‬بطورى كه ياد شد ياقوت در معجم األدباء ھفت كتاب مذكور را‪ ،‬ي ك كت اب ش مرده و‬
‫ن ام آنھ ا را ب ا توص يف‪ -‬چنانك ه در پ يش گفت ه ش د‪ -‬ي اد و ثب ت ك رده اس ت‪ .‬ض منا كلم ه‬
‫»نوافل« ھم در اإلرشاد األريب »نواقل« ضبط شده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫كه به ديگر قبائل ملحق شدهاند‪.‬‬
‫‪ (28‬كت اب نواف ل ال يمن‪ :‬درب اره ط وايفى از يم ن ك ه از اي ن كش ور اع راض‬
‫نموده و به نقاط ديگر كوچيدهاند‪.‬‬
‫‪ (29‬كتاب ادعاء زياد م ن معاوي ة‪ :‬اي ن كت اب درب اره زي اد ب ن أبي ه اس ت ك ه‬
‫معاويه او را برادر خويش خواند و بعنوان فرزند ابو سفيان قلمداد شد‪.‬‬
‫ياقوت نام اين كتاب را »ادعاء معاوية زيادا« و در ترجمه فارس ي الفھرس ت‬
‫»كتاب ادعاء زياد معاويه« و صفدى آن را »ادعاء زياد ب ن معاوي ة« ض بط‬
‫ك رده‪ ،‬و ب ديھي اس ت ض بط ص فدى درس ت نم ىتوان د باش د و احتم اال ناس خ‬
‫كلمه »من« را بغلط »بن« نوشته است‪.‬‬
‫‪ (30‬كتاب المشاجرات‪ :‬ضبط ابن نديم و صفدى به ھمين ص ورت اس ت‪ .‬ام ا‬
‫احم د زك ى ن ام ص حيح آن را »كت اب المس اجرات« م ىدان د و م ىگوي د‪:‬‬
‫»مساجره« بمعنى مصادقه و مصاحبه و مصافات است‪ ،‬ولى ب راى مش اجره‬
‫در اين سياق معنائى نيست‪.‬‬
‫‪ (31‬كت اب ص نائع ق ريش‪ :‬ظ اھرا اي ن كت اب درب اره كس اني اس ت ك ه ق ريش‬
‫آنان را پرورش داده و تربيت كردهاند‪ ،‬و يا درب اره كارھ اى درخش ان ايش ان‬
‫است‪.‬‬
‫‪ (32‬كت اب المن اقالت‪ :‬اي ن كت اب ني ز درب اره نق ل و انتق ال قبائ ل ع رب ب وده‬
‫است‪.‬‬
‫‪ (33‬كتاب المعاتبات‪ :‬ظاھرا اين كتاب درباره مخاطبات و مكاتبات گل ه آمي ز‬
‫ميان بزرگان عرب بوده است‪.‬‬
‫‪ (34‬كتاب المشاغبات‪ :‬در اين كتاب احتماال داد و بىدادھ اى خص ومت آمي ز‬
‫بين طوائف و اشخاص بنام ياد شده است‪.‬‬
‫‪ (35‬كتاب ملوك الطوائف‪.‬‬
‫‪ (36‬كتاب ملوك كنده‪ :‬در شرح المفضليات درباره »يوم الكالب«‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫مطالبي از اين كتاب نقل شده است‪ (37 [6] .‬كتاب ملوك ال يمن م ن التبابع ة‪:‬‬
‫يك سلسله از پادشاھان يمن را »تبابعه« )تبّعھا( مىگفتن د‪ ،‬زي را ھ ر ي ك پ س‬
‫از ديگرى به حكومت رسيد‪.‬‬
‫‪ (38‬كتاب بيوتات اليمن‪ :‬درباره خاندانھاى يماني‪.‬‬
‫‪ (39‬كتاب افتراق ولد ن زار‪ :‬درب اره أوالد ن زار ك ه ب ه تي رهھ ايى چن د تقس يم‬
‫گرديدهاند‪.‬‬
‫‪ (40‬كتاب تفرق األزد‪ :‬درباره پراكندگى قبيله أزد‪.‬‬
‫‪ (41‬كتاب المعرقات م ن النس اء ف ي ق ريش‪ (42 [7] .‬كت اب طس م و ج ديس‪:‬‬
‫درباره دو قبيله بائده عرب‪.‬‬
‫‪ (43‬كتاب حديث آدم و ولده‪.‬‬
‫‪ (44‬كتاب عاد االولى و االخرى‪.‬‬
‫‪ (45‬كتاب تفرق عاد‪.‬‬
‫‪ (46‬كتاب اصحاب الكھف‪.‬‬
‫‪ (47‬كتاب رفع عيسى‪ -‬عليه السالم‪.‬‬
‫‪ (48‬كتاب المسوخ من بنى إسرائيل‪.‬‬
‫‪ (49‬كتاب اقيال حمير‪[8] .‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [6‬بنگريد به المفضليات‪.428 ،‬‬
‫]‪ [7‬ابن نديم نام اين كتاب را »المعرفات م ن النس اء ف ي ق ريش« ض بط ك رده اس ت‪ ،‬ول ى‬
‫احمد زكى ضبط متن را از روى نوشته صالح الدين صفدى أصح دانسته و در اينج ا ني ز‬
‫از ضبط صفدى پيروى شده است‪.‬‬
‫]‪ [8‬نام اي ن كت اب در معج م األدب اء و طبق ات الحف اظ‪ ،‬كت اب »أمث ال حمي ر« ض بط ش ده‪،‬‬
‫ولى صفدى آن را »اقيال حمير« ثبت نموده است‪ .‬به ق ول احم د زك ى مق ام اقتض اى ذك ر‬
‫أوائل دارد و از آنھا ملوك حمير معروف به »اقيال« بودهاند‪ ،‬و ظ اھرا »أمث ال« تحري ف‬
‫نساخ است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ (50‬كتاب خبر الضحاك ]‪.[9‬‬
‫‪ (51‬كتاب األوائل‪ :‬درباره اخبار پيشينيان‪.‬‬
‫‪ (52‬كتاب منطق الطير‪.‬‬
‫‪ (53‬كتاب غزيه ]‪.[10‬‬
‫‪ (54‬كتاب لغات القرآن‪.‬‬
‫‪ (55‬كتاب المعمرين‪ :‬در احوال پيران سالخورده‪.‬‬
‫‪ (56‬كتاب القداح‪ :‬درباره تيرھايى كه با آنھا در جاھليت فال مىگرفتن د و در‬
‫كتاب األصنام نيز كلبى درباره »اقداح« شرحى نوشته است‪.‬‬
‫‪ (57‬كتاب أسنان الجزور‪.‬‬
‫‪ (58‬كتاب أديان العرب‪.‬‬
‫‪ (59‬كتاب احكام العرب ]‪.[11‬‬
‫‪ (60‬كتاب وصايا العرب‪.‬‬
‫‪ (61‬كتاب الدفائن‪.‬‬
‫‪ (62‬كتاب السيوف‪.‬‬
‫‪ (63‬كتاب الندماء ]‪.[12‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [9‬در معجم األدباء و متون چاپى عربي الفھرست نام كتاب »حتى الضحاك« اس ت‪ ،‬ام ا‬
‫در ترجم ه فارس ي »كت اب خب ر الض حاك« ض بط اس ت‪ .‬احم د زك ى »ح ي« را تحري ف‬
‫ظاھر از ناسخ دانسته است‪.‬‬
‫]‪ [10‬صفدى نام اين كتاب را »عريه« ضبط كرده‪ ،‬ولى ظاھرا ضبط اب ن ن ديم »غزي ه«‬
‫صحيح است و غزيه نام قبيلهاى مىباشد‪.‬‬
‫]‪ [11‬در معجم األدباء و متون چاپى الفھرست »حكام العرب« و در نسخه أس اس ترجم ه‬
‫فارسي »احكام العرب« ضبط است‪.‬‬
‫]‪ [12‬در نسخ چاپى الفھرست و معجم األدباء »كتاب الفداء« ض بط اس ت‪ ،‬ول ى در نس خه‬
‫أساس طبع ترجمه فارسي »كتاب الن دماء« ثب ت گردي ده اس ت‪ .‬ھ ر گ اه ض بط نس خ چ اپى‬
‫الفھرست‪ ،‬و معجم األدباء صحيح باشد‪ ،‬كتاب مزبور بنابر استنباطي كه از كلمه »الفداء«‬
‫مىتوان كرد ظاھرا در موضوع سربھا بوده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ (64‬كتاب اللعناء ]‪.[13‬‬
‫‪ (65‬كتاب الكھان‪ :‬درباره غيب گويان و كھنه معابد‪.‬‬
‫‪ (66‬كتاب الجن‪.‬‬
‫‪ (67‬كت اب أخ ذ كس رى رھ ن الع رب‪ :‬اي ن كت اب ظ اھرا درب اره گروگانھ ايى‬
‫بوده است كه كسرى )خسرو أول( از تازيان گرفته است‪.‬‬
‫‪ (68‬كت اب م ا كان ت الجاھلي ة تفعل ه و واف ق حك م اإلس الم‪ :‬اي ن كت اب در‬
‫موضوع عادات و رسومى است ك ه در جاھلي ت مت داول ب وده و إس الم آن را‬
‫تأييد كرده است‪.‬‬
‫‪ (69‬كتاب ابى عتاب الى ربيع حين سأله عن العويص‪ :‬ظاھرا عبارات كت اب‬
‫ب ه ص ورت س ؤال و ج واب ب وده‪ ،‬ب ه اي ن ترتي ب ك ه اب ى عت اب س ؤاالتى از‬
‫ربيع كرده‪ ،‬و ربيع پرسش ھايى را ك ه از مش كالت ادب و لغ ت و غي ر آن از‬
‫وى شده بود پاسخ داده است‪.‬‬
‫‪ (70‬كتاب عدى بن زي د العب ادي ]‪ (71 [14‬كت اب اب ى زھ ر الدوس ي ]‪:[15‬‬
‫درباره قبيله دوس‪.‬‬
‫‪ (72‬كتاب حديث بيھس و اخوته‪.‬‬
‫‪ (73‬كتاب مروان القرظ‪.‬‬
‫‪ (74‬كتاب السمر‪.‬‬
‫‪ (75‬كتاب ال يمن و امي ر س يف ب ن ذى ي زن‪ :‬درب اره قص ه يم ن و سرگذش ت‬
‫سيف بن ذى يزن پادشاه يمن‪.‬‬
‫‪ (76‬كتاب مناكح ازواج الع رب‪ :‬درب اره نح وه نك اح و زواج در مي ان ع رب‬
‫جاھلي‪.‬‬
‫‪ (77‬كتاب الوفود‪ :‬درباره نمايندگان قبائلى كه بر بزرگان‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [13‬در الفھرست نام اين كتاب مذكور نيست‪.‬‬
‫]‪ [14‬صفدى »عبادي« را بتشديد باء ضبط كرده است ولى احمد زكى اين ض بط را غي ر‬
‫مضبوط دانسته است‪.‬‬
‫]‪ [15‬اين نام در معجم األدب اء »كت اب ال دوس«‪ ،‬و در الفھرس ت »كت اب الدوس ي« ض بط‬
‫است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫وارد مىشدند ]‪.[16‬‬
‫‪ (78‬كتاب ازواج النبي‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪.‬‬
‫‪ (79‬كتاب زيد بن حارثة حب النبي ]‪ -[17‬صلى ﷲ عليه و سلم‪.‬‬
‫‪ (80‬كت اب تس مية م ن ق ال بيت ا او قي ل في ه‪ :‬درب اره كس ى ك ه ش عرى گفت ه ي ا‬
‫درباره وى شعرى گفته شده است‪.‬‬
‫‪ (81‬كتاب الديباج في اخبار الشعراء‪ :‬درباره احوال و سرگذشت شاعران‪.‬‬
‫‪ (82‬كتاب من فخر بأخواله م ن ق ريش‪ :‬اي ن كت اب درب اره كس اني ب وده اس ت‬
‫كه از وابستگى از طرف مادر به قريش مباھات كردهاند‪.‬‬
‫‪ (83‬كتاب من ھاجر و أبوه حي‪ :‬درباره احوال كساني كه مھ اجرت ك ردهان د‬
‫و پدرانشان زنده بودهاند‪.‬‬
‫‪ (84‬كت اب اخب ار الح ريين و أش عارھم ]‪ :[18‬درب اره سرگذش ت ح ريين و‬
‫اشعار آن‪.‬‬
‫‪ (85‬كتاب اخبار عمر بن ابى ربيعة ]‪.[19‬‬
‫‪ (86‬كت اب دخ ول جري ر عل ى الحج اج‪ :‬درب اره قص ه جري ر ش اعر مع روف‬
‫عرب كه ب ر حج اج ب ن يوس ف فرم انرواى س خت دل و س تمگر ع راق وارد‬
‫شد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [16‬فلوگ ل ب ه تبعي ت اب ن ن ديم‪ ،‬ن ام اي ن كت اب را »كت اب الوق ود« ض بط ك رده اس ت و‬
‫ظاھرا »وفود« صحيح است‪.‬‬
‫]‪ [17‬ياقوت نام كتاب را بى اضافه عبارت‪» ،‬حب النبي« ثبت كرده است‪.‬‬
‫]‪ [18‬ي اقوت در معج م األدب اء ن ام كت اب را »اخب ار الح ريين و اش عار ھ م« ض بط نم وده‬
‫است‪ ،‬ولى صاحب الفھرست اسم كت اب را »اخب ار الح ر«‪ ،‬و احم د زك ى »اخب ار الج ن«‬
‫اختيار كردهاند‪ .‬مصحح معجم األدباء در معنى و توضيح كلم ه »ح ريين« م ىنويس د )اي ن‬
‫اسم يا لقب( به جمعيتى اطالق مىشده اس ت ك ه ھ ر ي ك را »ح رى« م ىنامي دهان د‪ ،‬از آن‬
‫جملهاند‪ :‬نھشل شاعر‪ ،‬و نصر بن سيار‪ ،‬و مالك بن حرى از تابعين‪.‬‬
‫]‪ [19‬در الفھرست نام اين كتاب مذكور نيست‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ (87‬كتاب اخبار عمرو بن معد يكرب ]‪.[20‬‬
‫‪ (88‬كتاب التاريخ ]‪.[21‬‬
‫‪ (89‬كتاب تاريخ الخلفاء ]‪.[22‬‬
‫‪ (90‬كتاب تاريخ اجناد الخلفاء ]‪.[23‬‬
‫‪ (91‬كتاب صفات الخلفاء‪.‬‬
‫‪ (92‬كتاب المصلين ]‪.[24‬‬
‫‪ (93‬كتاب تسمية من بالحجاز من احي اء الع رب‪ :‬در اي ن كت اب مؤل ف قب ائلى‬
‫را كه در حجاز سكونت داشتند ن ام ب رده و اطالع ات مفي دى درب اره ط وايفى‬
‫كه در حجاز مىزيستهاند جمع آورى كرده است‪.‬‬
‫‪ (94‬كت اب البل دان الكبي ر‪ :‬ظ اھرا اي ن كت اب معج م مفص ل ش ھرھا ي ا معج م‬
‫شھرھاى بزرگ بوده است‪.‬‬
‫‪ (95‬كتاب البلدان الصغير‪ :‬ظاھرا اين كتاب معجم ش ھرھاى كوچ ك ي ا كت اب‬
‫مختصرى درباره تاريخ و جغرافياى شھرھا بوده است‪.‬‬
‫‪ (96‬كت اب تس مية األرض ين‪ :‬اي ن كت اب چنانك ه از ن امش ب ر م ىآي د درب اره‬
‫أقاليم ھفتگانه و يا قسمتھايى از شبه جزيره عربستان بوده است‪.‬‬
‫‪ (97‬كتاب األنھار‪ :‬درباره رودخانهھا‪.‬‬
‫‪ (98‬كت اب الحي رة‪ :‬درب اره ت اريخ و جغرافي اى ش ھر ق ديمى حي ره واق ع در‬
‫عراق‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [20‬صفدى از اين كتاب نام نبرده است‪ ،‬اما ياقوت در معجم األدباء بنقل از اب ن ن ديم از‬
‫كتاب مذكور اسم مىبرد‪.‬‬
‫]‪ [21‬فقط در الفھرست نام اين كتاب آمده است‪.‬‬
‫]‪ [22‬در الفھرست و معجم األدباء نام اين كتاب نيامده است‪.‬‬
‫]‪ [23‬در معجم األدباء اين كتاب به نام »تاريخ اخب ار الخلف اء« ي اد ش ده اس ت‪ .‬ش ايد كلم ه‬
‫»اجناد« تحريف »اخبار« است‪ .‬صفدى ذكرى از اين كتاب نمىكند‪.‬‬
‫]‪ [24‬صفدى نام كتاب را »كتاب المصلب )؟(« ضبط كرده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ (99‬كتاب منار اليمن‪ :‬درباره منارهھاى يمن ]‪.[25‬‬
‫‪ (100‬كتاب العجائب االربعة‪.‬‬
‫‪ (101‬كتاب األقاليم‪.‬‬
‫‪ (102‬كتاب اشتقاق اسماء البلدان‪ :‬ياقوت در فرھن گ جغرافي ايى خ ود معج م‬
‫البلدان‪ ،‬از اين كتاب استفاده كرده است‪.‬‬
‫‪ (103‬كتاب الحيرة و تسمية البي ع و ال ديارات و نس ب العب اديين ]‪ :[26‬كلب ى‬
‫اين كتاب را درباره شھر قديمى حيره تأليف نموده و در آن معاب د و ديرھ اى‬
‫نصراني را كه پيش از إسالم در آن شھر احداث شده برشمرده است‪.‬‬
‫‪ (104‬كتاب تس مية م ا ف ى ش عر ام رئ الق يس م ن اس ماء الرج ال و النس اء و‬
‫أنسابھم و اسماء األرضين و الجبال و المياه‪ :‬در اين كتاب نام م ردان و زن ان‬
‫و انس اب ايش ان و كوھھ ا و آبش خورھايى ك ه در اش عار ام رئ الق يس آم ده‪،‬‬
‫جمع آورى شده است‪.‬‬
‫‪ (105‬كتاب المنذر‪ ،‬ملك العرب ]‪.[27‬‬
‫‪ (106‬كتاب داحس و الغبراء‪» :‬داحس«‪ ،‬و »غبراء« نام دو اس ب اس ت ك ه‬
‫در مسابقه آن دو اختالف پيدا شد و منجر به جنگ معروف چھل ساله داحس‬
‫و غبراء گرديد‪ .‬كلبى در اين باره كتابي فراھم آورده است‪.‬‬
‫‪ (107‬كتاب ايام فزارة و وقائع بنى شيبان‪ :‬در ش رح جنگھ اى مي ان دو قبيل ه‬
‫»فزارة«‪ ،‬و »بنى شيبان«‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [25‬مناره عب ارت ب وده اس ت از عالئ م م رزى‪ ،‬از قبي ل ب رج و س تون ك ه جھ ت تفكي ك‬
‫حكومت نشينھا و بخشھا ساخته مىشده است‪ .‬نام اي ن كت اب در الفھرس ت و معج م األدب اء‬
‫ھمانگونه است كه در متن مذكور شد‪ ،‬اما ب ه نظ ر احم د زك ى كلم ه »من ار« ب ى ش ك در‬
‫اثر سھو ناسخ تحريف شده و نام صحيح اين كتاب »منازل اليمن« مىباشد‪.‬‬
‫]‪ [26‬در ترجمه فارسي الفھرست‪» ،‬العباد« ضبط است‪.‬‬
‫]‪ [27‬در معجم األدباء نام اين كتاب‪» :‬اخبار المنذر ملك العرب« مضبوط است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ (108‬كتاب وقايع الضباب و فزارة‪ :‬در ش رح جنگھ اى دو قبيل ه »ض باب«‪،‬‬
‫و »فزارة«‪.‬‬
‫‪ (109‬كت اب ي وم س نيق ]‪ :[28‬ظ اھرا اي ن كت اب درب اره روز مش ھور قبيل ه‬
‫سنيق فراھم آمده است‪.‬‬
‫‪ (110‬كتاب يوم السنابس ]‪ :[29‬در سرگذشت روز قبيله سنبس‪.‬‬
‫‪ (111‬كتاب ايام بنى حنيفة ]‪.[30‬‬
‫‪ (112‬كتاب األيام ]‪.[31‬‬
‫‪ (113‬كتاب ايام قيس بن ثعلبة‪ :‬راجع به سرگذشت قيس بن ثعلبه‪.‬‬
‫‪ (114‬كتاب مسيلمة الكذاب و سجاح‪ :‬در اخبار مسيلمه كذاب‪.‬‬
‫‪ (115‬كتاب الفتيان االربعة‪ :‬در شرح حال جوانمردان چھارگانه )؟(‪.‬‬
‫‪ (116‬كتاب األحاديث‪.‬‬
‫‪ (117‬كتاب المقطعات‪.‬‬
‫‪ (118‬كتاب حبيب العطار‪.‬‬
‫‪ (119‬كتاب عجائب البحر‪ :‬درباره شگفتيھاى دريا‪.‬‬
‫‪ (120‬كتاب الكالب االول و الكالب الثاني ]‪.[32‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [28‬احمد زكى به پيروى از صفدى نام اين كتاب را‪» ،‬كتاب سيف‪ ،‬اسم موضع« ضبط‬
‫كرده است و مىگويد‪» :‬از چنين روزى اثرى پي دا نك ردم‪ ،‬و از اين رو ب ه رواي ت ص فدى‬
‫اعتماد نمودم‪ «،‬و اضافه مىكند كه ياقوت در سه جا اين اسم را ذكر كرده است‪.‬‬
‫سيف به كسر سين بمعنى ساحل دريا مىباشد‪ .‬در الفھرست و معجم األدباء ن ام اي ن كت اب‬
‫»يوم سنيق« چاپ شده است‪.‬‬
‫]‪ [29‬احمد زكى به تبعيت از صفدى نام اين كتاب را »كتاب الكالب و ھو يوم النس ناس«‬
‫ضبط كرده است‪.‬‬
‫]‪ [30‬ياقوت نام اين كتاب را »كتاب ايام بنى حنيف« نوشته است‪.‬‬
‫]‪ [31‬صفدى نام اين كتاب را »كتاب االمام« ثبت كرده است‪.‬‬
‫]‪ [32‬در مت ون چ اپ ش ده الفھرس ت‪ ،‬ن ام اي ن كت اب م ذكور نيس ت ول ى در نس خه خط ى‬
‫أساس طبع ترجمه )فارسي( آق اى رض ا تج دد اي ن ن ام چن ين ض بط اس ت‪» :‬كت اب الك الب‬
‫األول و الكالب الثاني و ھما يومان من ايام العرب‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ (121‬كتاب أمھات النبي )صلى ﷲ عليه و سلم(‪.‬‬
‫‪ (122‬كتاب العواقل ]‪.[33‬‬
‫‪ (123‬كتاب كنى آباء رسول ﷲ )صلى ﷲ عليه و سلم(‪.‬‬
‫‪ (124‬كتاب النوافل و الجيران ]‪.[34‬‬
‫‪ (125‬كتاب الفريد في النسب‪ :‬اين كتاب را‪ -‬چنانكه در پيش گفته شد‪ -‬بر ن ام‬
‫مأمون عباس ي ت أليف ك رده اس ت‪ .‬اب ن ن ديم ن ام اي ن كت اب را در ت أليف خ ود‬
‫نياورده است‪.‬‬
‫‪ (126‬كتاب الملوكي في النسب‪ :‬اين كتاب بر نام جعفر بر مك ي ف راھم آم ده‪.‬‬
‫ابن نديم ذكرى از آن نكرده است‪.‬‬
‫‪ (127‬كتاب الموجز في النسب‪.‬‬
‫‪ (128‬كتاب جمھرة الجمھرة )به روايت ابن سعد(‪.‬‬
‫‪ (129‬كتاب أسواق العرب‪ :‬درباره بازارھاى مشھور جاھلى عرب‪.‬‬
‫‪ (130‬كتاب انساب المواضع ]‪ :[35‬ياقوت در معجم األدباء از اين كتاب ن ام‬
‫برده و صريحا در ماده‪» :‬دير جماجم« مىنويسد‪» :‬خوان دم در كت اب انس اب‬
‫المواض ع الب ن كلب ى ‪ «...‬اي ن كت اب درب اره ت اريخ و جغرافي اى »مواض ع«‬
‫فراھم‪ -‬آمده است‪ .‬مواضع‪ ،‬جاھايى است كه عنوان شھر و آبادى نداشته ولى‬
‫محل توقف موقت قبائل عرب بوده‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [33‬در مت ون عرب ي مطب وع الفھرس ت و ھمچن ين در معج م األدب اء‪ ،‬ن ام اي ن كت اب‬
‫»عواقل« ضبط شده‪ ،‬ولى در ترجمه فارسي كت اب »العوات ك« م ذكور اس ت‪ .‬احم د زك ى‬
‫نيز »عواتك« را در متن آورده و در حاشيه مىنويسد كلمه »عواقل« كه ابن ن ديم آورده‪،‬‬
‫غلط است‪.‬‬
‫]‪ [34‬در الفھرست نام اين كتاب قيد نشده است‪.‬‬
‫]‪ [35‬معجم البلدان‪.652 /2 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و يا در ادب عرب نام آنھا آمده است‪ .‬نگارنده در اثر غ ور و بررس ى معج م‬
‫البلدان به نام اين كتاب برخوردم‪ .‬اب ن ن ديم و ص فدى از آن ن امى نب ردهان د و‬
‫حتى خود ياقوت ھم در ارشاد األريب )‪ -‬معج م األدب اء( ذك رى از اي ن كت اب‬
‫نكرده است‪.‬‬
‫‪ (131‬كتاب انساب البالد ]‪ :[36‬ياقوت در م اده »الرھ اء« از اي ن كت اب ن ام‬
‫مىبرد و در تأليف معجم البلدان از آن كتاب اس تفاده ك رده اس ت ول ى م ن در‬
‫ج اى ديگ ر ب ه ن ام اي ن كت اب برنخ وردم و حت ى خ ود ي اقوت در ج ايى ك ه‬
‫تأليفات ھشام كلبى را بر مىشمارد از اين كتاب نام نبرده است‪.‬‬

‫‪ (132‬كتاب افتراق العرب‪ :‬اين كتاب نيز مورد استفاده ياقوت قرار گرفت ه و‬
‫در ماده »حجاز« مطلب از آن نقل شده است‪.‬‬
‫‪ (133‬كتاب المغتربات‪ :‬در الفھرست )چ اپ اروپ ا و بي روت( ن ام اي ن كت اب‬
‫»كتاب المعران« طبع شده ولى در ترجمه فارسي ھمين كتاب »المغي رات«‪،‬‬
‫و در كت اب طبق ات الحف اظ »كت اب المغترب ات« ض بط گردي ده اس ت‪ .‬احم د‬
‫زكى روايت صفدى را بعل ت اينك ه منق وط و مض بوط الحرك ة اس ت أص ح و‬
‫أرج ح دانس ته اس ت‪ ،‬و م ا ني ز از او پي روى ك ردهاي م‪ .‬ظ اھرا ھش ام كت اب‬
‫مذكور را نيز در موضوع احالف نوشته است‪.‬‬
‫‪ (134‬كتاب تفسير اآلي الذي نزل في أقوام بأعيانھم لھشام الكلبي‪:‬‬
‫اين كتاب تفسير آياتي است كه درباره أقوام معينى نازل گرديده است‪.‬‬
‫اي ن كت اب را اب ن ن ديم از ھش ام كلب ى‪ ،‬ض من تس ميه كت ب مص نفه در تفس ير‬
‫قرآن نام مىآورد‪ ،‬ولى در جايى كه آثار وى را ب ر م ىش مارد ذك رى از اي ن‬
‫كتاب نياورده است‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [36‬معجم البلدان‪.876 /2 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ب‪ :‬آثار موجود ھشام‬
‫بطورى ك ه در فص ل قب ل ب از نم وده ش د‪ ،‬قس مت عم ده آث ار گرانبھ اى ھش ام‬
‫كلبى‪ -‬مانند آثار جمعى ديگر از بزرگان علماى إسالم‪ -‬از بين رفت ه اس ت‪ ،‬و‬
‫فقط كتابھاى زير از او به جاى مانده است‪:‬‬
‫‪ (135‬كتاب مثالب العرب‪ :‬بنابر نوشته خير الدين زركلى ]‪ [37‬نسخه خط ى‬
‫از اين كتاب موجود اس ت‪ ،‬ول ى ص احب األع الم قي د نك رده ك ه نس خه خط ى‬
‫موجود در كجاست؟ شايد ھمان نسخهاى باشد ك ه ب روكلمن از آن ن ام ب رده و‬
‫از روى مجموعه احمد زكى پاشا نسخهبردارى شده كه اصل آن در كتابخان ه‬
‫نجف اشرف است‪ .‬ھشام اين كتاب را بطور آشكار از كتاب الموفقيات ت أليف‬
‫زبير پسر بكار اقتباس كرده است‪.‬‬
‫‪ (136‬أسواق العرب‪ :‬اي ن كت اب را محم د حمي د ﷲ در س ال ‪ 1935‬م يالدى‬
‫در پاريس انتشار داده و بروكلمن ني ز آن را ج زو آث ار ھش ام كلب ى ي اد ك رده‬
‫است‪[38] .‬‬
‫‪ (137‬كتاب اخبار بك ر و تغل ب‪ :‬ح اج آق ا ب زرگ تھران ى در كت اب الذريع ة‬
‫ال ى تص انيف الش يعة م ىنويس د در بغ داد‪ ،‬در خزان ه )‪ -‬كتابخان ه( آل س يد‬
‫عيسى عطار نسخه خطى قديمى از كتاب بك ر و تغل ب را دي دم‪ ،‬ام ا در ج اى‬
‫ديگر از وجود اين نسخه ذكرى به ميان نيامده است‪[39] .‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [37‬بنگريد به‪ :‬األعالم زركلى‪.87 /9 ،‬‬
‫]‪ [38‬بنگريد به‪:‬‬
‫‪alifesorthodoxes ,pParis 5391 .cdupropheleetdes‬‬
‫]‪ [39‬بنگريد به‪ :‬الذريعة الى تصانيف الشيعة‪.323 /1 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ (138‬الجمھرة في النس ب ي ا كت اب النس ب الكبي ر مش تمل ب ر انس اب تازي ان‪.‬‬
‫اين كتاب نزد دانشمندان و مورخان معروف‪ ،‬و ھمه تكيه علماى نسب ب ر آن‬
‫است‪ ،‬ولى متأسفانه از اين كت اب ن ام و نش انى مگ ر ي ك قطع ه كوچ ك س يزده‬
‫برگى كه در كتابخانه ملى پاريس نگاھ دارى م ىش ود ب اقى نمان ده اس ت‪ .‬اي ن‬
‫قطع ه ب ه خ ط ك وفى ك ه در أواخ ر س ده دوم ھج ري راي ج ب وده‪ ،‬نوش ته ش ده‬
‫است‪ [40] .‬كتاب جمھرة النسب يگانه مصدر نويسندگان نسب عرب از قبيل‬
‫اب ن ح زم ظ اھرى اندلس ى و اب و العب اس المفض ل پس ر محم د الض بي ج امع‬
‫المفضليات بوده است‪.‬‬
‫در گنجينهھاى كتابخانه لندن نيز پاره مخطوط اتى از آن ياف ت م ىش ود‪ ،‬ول ى‬
‫يكسر سقيم و بى ارج مىباشد‪ ،‬حتى ھمانچه دانشمندان آن را منقول از نسخه‬
‫محف وظ و موج ود در قص ر اس كو﷼ در نزديك ى مادري د‪ -‬پايتخ ت اس پانيا‪-‬‬
‫مىپندارند‪.‬‬
‫خاورشناس ان اھمي ت خاص ي ب ه اي ن باقيمان ده كت اب ك ه در خ اك أن دلس‬
‫)اسپانيا( است دادند‪ .‬چنانكه عالمة بكر ]‪ [41‬بقصد اينكه شخصا نسخهاى از‬
‫آن برگي رد و ب ا اھتم ام و عناي ت مخص وص ب ه طب ع و نش ر آن پ ردازد‪ ،‬ب ه‬
‫اسپانيا سفر كرد‪ ،‬ولى پس از تحمل مشقات سفر تھى دست بازگشت زيرا ب ر‬
‫وى محقق ش د ك ه اي ن كت اب از پس ر كلب ى نيس ت‪ ،‬و از اي ن گذش ته ج زوهاى‬
‫اس ت ن اقص و ناتم ام و پ ر از اغالط ى ك ه ناس خان بيس واد و ب ى مب االت‬
‫مرتكب شده و آن را مسخ ك ردهان د‪ ،‬و رأى وى ب ر آن ق رار گرف ت ك ه بھ يچ‬
‫صورت نمىتوان اين نسخه را براى چاپ و‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [40‬در مجله المقطم‪ ،‬تاريخ ھفتم آوري ل ‪ ،1925‬ي اد آورى ش ده اس ت ك ه كش يش ب ولس‬
‫سباط‪ ،‬مستشرق كنجكاو به نسخهيى از اين كتاب دست يافت ه اس ت‪ ،‬ام ا ت اكنون اطالع اتى‬
‫در اين باره كه اين خبر را تأييد نمايد‪ ،‬انتشار نيافته است‪.‬‬
‫‪[41]C .H .Becker‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫نشر آماده ساخت‪ .‬اي ن نس خه خالص ه ن اچيزى اس ت از كت اب جمھ رة النس ب‬
‫كه ھمواره دانشمندان براى بدست آوردن آن م ىكوش يدند‪ ،‬و از آن پ ىج ويى‬
‫مىكردند‪.‬‬
‫ياقوت حموى كت اب الجمھ رة النس ب را مختص ر نم وده‪ ،‬و آن را »المقتض ب‬
‫م ن كت اب جمھ رة النس ب« نامي ده اس ت‪ .‬نس خهاى از اي ن كت اب در كتابخان ه‬
‫قاھره به شماره ‪ 156 /5‬كه ياقوت آن را نوش ته اس ت موج ود م ىباش د‪ ،‬ام ا‬
‫مركب اين نسخه در بسيارى از جاھا پريده است و رطوبت ھم بخش بزرگي‬
‫از س طور و كلم اتش را ب ويژه در پ ايين ص فحات از مي ان ب رده اس ت‪[42] .‬‬
‫احمد زكى‪ -‬كه خداى خاكش را خوشبوى گردان د‪ -‬م دتى از عم ر خ ود را ب ه‬
‫زنده ساختن اين مرده علمي و تاريخى اختصاص داد و تا ح دودى موف ق ش د‬
‫اين اثر ارزنده را احياء كند و آن را از نابودى محفوظ دارد‪[43] .‬‬
‫حرص عرب به حفظ نسب قبيلهيى‬
‫چون تازيان طبيعة زندگى قبيلهيى داشتند از اين رو ھ ر قبيل ه‪ ،‬واح دي ش مرده‬
‫مىش د‪ ،‬مث ل واح د خ انواده‪ ،‬و شخص يت ھ ر ف رد ت ا ان دازه زي ادى در براب ر‬
‫شخصيت قبيله محو و ناچيز بود‪ .‬به اين معنى كه اگر فردي از قبيل هي ى ك ار‬
‫شايسته و مفيدى انجام مىداد‪ ،‬فخرى براى قبيله او به شمار مىرف ت‪ ،‬و اگ ر‬
‫به ننگ و عارى مىگراييد‪ ،‬آن ننگ و عار‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [42‬مقدمه احمد زكى بر كتاب األصنام‪ ،‬صفحات ‪.25 -23‬‬
‫]‪ [43‬بنگريد به فھرست اسكو﷼‪ ،1698 /2 ،‬و فھرست كتابخانه ملى پ اريس‪،2047 ،‬‬
‫و فھرست كتابخانه بريتيش ميوزيم ‪ .1202‬كرنكو اين نسخه را تأليف ھشام كلبى مىدان د‬
‫و مىگويد محمد بن حبيب‪ -‬مؤلف كتاب المحبر‪ -‬مطالبي بر آن افزوده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫دامنگير قبيله او بود‪ .‬شاعر قبيله كه شعر مىگفت‪ ،‬به نام قبيله م ىس رود‪ ،‬ن ه‬
‫ب راى ش خص خ ودش‪ .‬خطي ب ك ه خطب ه م ىخوان د‪ ،‬توج ه ب ه قبيل ه داش ت‪،‬‬
‫فرستادگان و نمايندگانى كه از ط رف قبيل ه ن زد بزرگ ان زم ان م ىرفتن د‪ ،‬ب ه‬
‫نام قبيله خويش ورود مىكردند و به اين طريق قبيله فكر و شخص يت تازي ان‬
‫را در ب ر گرفت ه ب ود‪ .‬ھن وز ھ م در ب ين قبائ ل ع رب‪ ،‬آداب و س نن قبيل هي ى‬
‫استوار و پابرجاست و افراد ھر قبيله خود را ت ابع و پي رو آي ين قبيل ه خ ويش‬
‫مىدانند‪.‬‬
‫چ ون إس الم ظھ ور ك رد‪ ،‬ب ر آن ش د ك ه ب رادرى دين ي را جانش ين رابط ه‬
‫قبيلهيى قرار دھد‪ ،‬ام ا عص بيت قبيل هي ى در عربس تان ب ر خ الف آنچ ه إس الم‬
‫مىخواست‪ ،‬محو نشد و ھمچنان باقى بود‪.‬‬
‫ً‬
‫ش عُوبا َو‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫إسالم بحكم آيت يا أَ ُّي َھا ال َّناسُ إِ َّنا َخلَ ْقنا ُك ْم من ذ َك ٍر َو أنثى‪َ ،‬و َج َعلن ا ُك ْم ُ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ارفُوا إِنَّ أَ ْك َر َم ُك ْم عِ ْن َد ﷲ أَ ْتق ا ُك ْم ‪ [44] 13 :49 ...‬ب ر آن ب ود ك ه‬ ‫َقبا ِئ َل لِ َتع َ‬
‫برابرى و برادرى و صلح و سازش ميان آدمي ان را‪ -‬از م رد و زن‪ -‬ب ا ھم ه‬
‫اختالفھ ايى ك ه در رن گ و ن ژاد و ملي ت و تعلق ات قبيل هي ى دارن د‪ ،‬برق رار‬
‫سازد و تنھا پرھيز كارى جھت رجح ان ب ين آدمي ان باش د ول ى عم ال برت رى‬
‫خانوادگى و قبيلهيى و نژاد پرستى ريشه كن نشد‪.‬‬
‫تازيان حتى در مواقع جنگ به دستهھاى قبيلهيى تقسيم مىشدند‪.‬‬
‫وقت ى عم ر‪ ،‬خليف ه دوم‪» ،‬دي وان خ راج« را بني اد نھ اد‪ ،‬از عب اس‪ -‬عم وى‬
‫پيامبر‪ -‬آغاز كرد‪ ،‬و سپس به ساير بنى ھاشم پرداخت و نام آنھ ا را مق دم ب ر‬
‫ديگران داشت‪.‬‬
‫و بدين طريق جھت ديني و جھت قبيلهيى را با ھم مراعات و تلفيق كرد‪.‬‬
‫افراد قبائل مختلف عرب در غالب جنگھاى بنام و مشھوري كه ميان‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [44‬قرآن كريم‪.13 /49 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫آن ان ب ا غي ر ع رب روى م ىداد‪ ،‬مف اخر قبيل هي ى را ش عار خ ويش ق رار‬
‫مىدادند‪ .‬و ھمچنين در جنگھايى ھم كه ميان خود تازيان اتفاق م ىافت اد‪ ،‬ب از‬
‫مفاخر قبيلهاى بازگو مىشد‪.‬‬
‫سه شاعر بزرگ عصر اموى‪ ،‬يعنى جري ر و ف رزدق و اخط ل را م ىنگ ريم‬
‫كه يكديگر را با برشمردن مثالب و معايب قبيلهيى ھجو مىكردند‪.‬‬
‫جرير افتخار مىكرد بر »اخطل« به دو قبيله تميم و قيس بر تغلب‪ ،‬و مفاخر‬
‫تميم و قيس را برمىشمرد و »اخطل« مفاخر تغلب و برترى آن را ب ر قبيل ه‬
‫تم يم ماي ه مباھ ات و س ر بلن دى خ ويش ق رار م ىداد و ھمچن ين جري ر‪ ،‬ب ر‬
‫فرزدق به نام اينكه شاخهاى )فرعى( از تميم است مباھات مىنمود و ف رزدق‬
‫بعنوان اينكه جزو خاندان تميم است بر جرير سرافرازى م ىك رد‪ ،‬و ھ ر ي ك‬
‫از اين دو رسواييھاى شاخه ديگر را بر مىشمرد‪.‬‬
‫بنابر اين فرق چندانى مي ان اين ان و ش عراى ج اھلى ك ه ب ه مف اخر قبيل هي ى و‬
‫خانوادگى توسل و تشبث مىجستند ديده نمىشود‪.‬‬
‫امويان بحقيقت زندگى عربي جاھلى را پيش گرفته بودند و عص بيت قبيل ه را‬
‫در نظر داشتند‪ ،‬و ھمين عصبيت را برندهترين سالح قرار داده بودند‪ ،‬و اي ن‬
‫رويه موجب حفظ انساب و تفاخر قبيلهيى مىشد‪.‬‬
‫پ س از آنك ه تازي ان ب ر اي ران و روم تس لط يافتن د‪ ،‬م ردم ب ه دو دس ته تقس يم‬
‫شدند‪ :‬يكى عرب‪ ،‬و دو ديگر موالي‪ ،‬و اين تقسيم مردمان در قلمرو إسالم به‬
‫دو دسته عرب و موالي ب ر عص بيت عرب ي و ن ژاد پرس تى تازي ان بيف زود و‬
‫لذا علم انساب بيش از پيش مورد توجه و عنايت واقع شد‪.‬‬
‫با سقوط حكومت ستمگر و نژاد پرست اموى و روى كار آمدن‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خلفاى عباس ي‪ ،‬اف راد ملتھ اى غي ر ع رب ب ه ذك ر مثال ب و رس واييھاى قبائ ل‬
‫عرب نيز پرداختند و معايب ھر قبيل ه را ب ر م ىش مردند‪ ،‬و اي ن ام ر موج ب‬
‫ديگ رى ش د ب راى معرف ى قبائ ل عرب ي و ش مردن مف اخر اع راب و ش مردن‬
‫مثال ب غي ر ع رب‪ .‬و اينھ ا ھم ه موج ب بس ط دامن ه عل م انس اب و ت أليف و‬
‫ت دوين كت اب در اي ن موض وع گردي د‪ ،‬و عل م انس اب در ع داد ت اريخ س ير و‬
‫مغازي و تاريخ حوادث إسالمي درآمد‪.‬‬
‫در صدر إسالم ميان ھر قبيلهي ى اف رادى بودن د ك ه نس ب اف راد قبيل ه خ ود را‬
‫م ىدانس تند‪ .‬چ ون عص ر ت دوين و دوره ت أليف عل وم ف را رس يد‪ ،‬برخ ى از‬
‫علماى انساب به ديدار آشنايان ب ه نس ب قبيل ه م ورد نظ ر م ىرفتن د و از آنھ ا‬
‫انس اب قبيل ه خودش ان را م ىپرس يدند‪ ،‬و اي ن اطالع ات را جم ع و ت دوين‬
‫م ىكردن د‪ -‬ھم انطورى ك ه در عل م لغ ت و ش عر و ادب رفت ار م ىش د‪ -‬و‬
‫مشھورترين دانشمندان مذكور محمد و پسرش ھشام كلبى بودند‪ .‬اينان با دقت‬
‫و كوش ش ف راوان‪ ،‬ب ا مراجع ه ب ه آش نايان انس اب قبائ ل مختل ف معلوم ات و‬
‫اطالعات خود را گسترش و بسط مىدادند و تتبع و تحقيق خود را بدينوس يله‬
‫تكمي ل م ىكردن د‪ [45] .‬بن ابر اي ن توج ه م ردم زم ان كلب ى ب ه عل م انس اب و‬
‫رغبت علماء به فرا گرفتن آن‪ ،‬اين دانش مند را ب ه ت أليف كت ب عدي ده در اي ن‬
‫فن برانگيخته و از اين حيث به تاريخ جھت شناس ايى اع راب ج اھلى و آداب‬
‫و سنن ايشان خدمات ذيقيمتى انجام داده است‪.‬‬
‫‪ (141‬كتاب انساب الخيل يا كتاب نسب فحول الخيل‪ ،‬في الجاھلية و اإلس الم‪:‬‬
‫اين كتاب درباره نژاد اسبان در زمان جاھليت و إسالم تأليف شده است و ھر‬
‫چند در حجم خرد مىنمايد‪ ،‬اما دانشى بس فراوان در بر دارد‪.‬‬
‫نخستين بار اين كتاب باھتمام شادروان احمد زكى‪ -‬در زمان‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [45‬بنگريد به كتاب ضحى اإلسالم‪ ،‬صفحات ‪.345 -49‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫عب اس خ ديو مص ر‪ -‬ب ا مقدم ه ج امعى در س ال ‪ 1924‬چ اپ ش ده اس ت‪ ،‬و‬
‫نسخه چ اپى آن در غال ب كتابخان هھ ا موج ود م ىباش د‪ .‬بع دھا از روى نس خه‬
‫چاپ مصر در حيدرآباد دكن نيز تجديد طبع گرديده است‪.‬‬
‫متن عربي اين كتاب با ترجمه فرانسه آن در سال ‪ 1928‬در لي دن ني ز چ اپ‬
‫شده است‪[46] .‬‬
‫تحقيق درباره بتان دوره جاھلى‬
‫إس الم در عربس تان ظھ ور ك رد و نخس تين مھم ي ك ه در پ يش داش ت پ اك‬
‫ساختن بالد ع رب از ل وث ش رك و مح و ھم ه آث ار ب ت پرس تى ب ود ت ا اينك ه‬
‫پيامبر أكرم‪ -‬منادى توحيد‪ -‬در امر رسالت آنچه را مىخواس ت ب دان رس يد و‬
‫عرب را بر آيين نوين گرد آورد و ھمداستان ساخت‪ ،‬ول ى پ س از رحل ت آن‬
‫حض رت‪ ،‬جمع ى از ق وم ع رب ب ه ك يش ج اھلى و پرس تش پيش ين خ ود ب از‬
‫گش تند ك ه در اث ر مس اعى مس لمانان در زم ان خالف ت اب و بك ر‪ ،‬دوب اره ب ه‬
‫حوزه إسالم باز گردانيده شدند‪.‬‬
‫در صدر أول‪ ،‬مسلمانان از ذكر نام أصنام و بتان پرھيز داش تند‪ ،‬زي را ھن وز‬
‫زماني دراز از بت پرستى ع رب نگذش ته ب ود و نم ىخواس تند بقاي ائى را ك ه‬
‫از عادات و عبادات زمان جاھليت در نھاد آنان نھفته بود‪ ،‬و أحيان ا دلبس تگى‬
‫مقرون به حميت جاھلى به آن داشتند‪ ،‬ھمين انديشه و بيم از باز گش ت ع رب‬
‫جاھلى به نوعي بت پرستى‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [46‬جوت ا ‪ ،2078‬اس كو﷼ ‪ 1705 /2‬ش ماره ‪ 2‬ب ا يزي د ‪ 3178‬ع اطف ‪ .2003‬و‬
‫نگ اه كني د ب ه ‪ 491‬ب ن ‪ LMFOV.‬اي ن كت اب را »ل وى دال وي دا« در س ال ‪ 1928‬در‬
‫‪LLevidellaVida‬‬ ‫»لي دن« ني ز انتش ار داده اس ت‪ 1928 ... :‬ب ن‬
‫‪ ,liuresdesCheuaux ,Leiden‬و بنگري د ب ه ترجم ه ت اريخ ادب ع رب ت أليف‬
‫بروكلمن‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خليف ه دوم عم ر پس ر خط اب را ب ر آن داش ت ت ا درخت ى را ك ه پي امبر ب ا‬
‫ي ارانش در زي ر آن »بيع ت رض وان« بس تند‪ ،‬بب رد زي را تعظ يم و ب زرگ‬
‫داشتى را كه از مسلمانان در برابر آن درخت ديد‪ ،‬ترسيد با گذش ت زم ان از‬
‫آن فتنهاى برآيد و دامن يگانه پرستى از راه شخص پرستى آلوده گردد‪.‬‬
‫اما پس از آنكه إسالم در دلھا ريشه دوانيد و اركانش استوار و بنيانش پاي دار‬
‫شد و ديگر مجالي براى نگرانى نمان د ك ه ع رب ب ه ش رك ب از گ ردد و عل ت‬
‫مرتف ع و م اده نگران ى منقط ع ش د‪ ،‬علم اء و دانش مندان إس الم ب ه فراگ رفتن‬
‫رواي ات و اخب ار از اي ن س و و آن س و پرداختن د‪ ،‬و آنچ ه را از باقيمان ده‬
‫معلوم ات و اطالع ات مرب وط ب ه ديان ت پيش ين ع رب و نح وه پرس تش آن ان‬
‫پراكنده بود گ رد آوردن د و ھم دوش آن ب ه جم ع آورى اش عار دوره ج اھلى و‬
‫عادات و رسوم جاھليت و چگونگى زندگانى ف ردي و ادب ى و اجتم اعى آن ان‬
‫ھمت گماشتند‪.‬‬
‫محم د پس ر اس حق‪ -‬ص احب مغ ازي و س ير‪ -‬در أواس ط س ده دوم ھج ري‬
‫نخستين كسى بود ك ه ض من ت دوين س يره نب وي ب ه ام ر عب ادات قديم ه ع رب‬
‫پرداخت‪.‬‬
‫ھشام كلبى كه در حدود نيم ق رن بع د از محم د پس ر اس حق وف ات يافت ه اس ت‬
‫أول كس ى اس ت ك ه در موض وع پرس تش ع رب ج اھلى كت ابي مخص وص‬
‫تأليف كرد و آن را كتاب األصنام نام نھاد‪.‬‬
‫و از آن پس علماى إسالم ب ر ورود در ژرفن اى اي ن موض وع اق دام كردن د و‬
‫كتبي تأليف نمودند كه از آن كت ب چي زى س واي نامھ ايى ك ه »اب ن ن ديم« در‬
‫كتاب الفھرست و »ياقوت« در كتاب معجم األدباء نام بردهاند‪ ،‬به م ا نرس يده‬
‫است‪.‬‬
‫از آن جمله است كتاب األصنام كه على پس ر حس ن پس ر فض يل پس ر م روان‬
‫نگاشته و آنچه را كه عرب و عجم سواي خداى تعالى‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫مىپرستيدند در آن گنجانيده است‪.‬‬
‫جاحظ نيز در اين موضوع كتابي به نام كت اب األص نام ت أليف ك رده اس ت‪ ،‬و‬
‫در مقدم ه كت اب الحي وان از آن ن ام ب رده و موض وعش را ب ه م ا شناس انيده‬
‫است‪ ،‬چنانكه دميرى ص احب حي اة الحي وان‪ ،‬در ض من بي ان كلم ه »الق رش«‬
‫در حرف قاف از جاحظ نقل نموده است‪.‬‬
‫پ س از آن فيلس وف إس الم‪ ،‬اب و زي د بلخ ى آم ده و كت ابي در رد پرس تندگان‬
‫أصنام تأليف نموده است‪[47] .‬‬
‫كتاب األصنام ھشام كلبى‬
‫‪ (142‬كت اب األص نام ك ه آن را تنك يس األص نام )واژگ ون ك ردن بت ان( ني ز‬
‫خواندهاند‪ ،‬يكى از آثار مھم ھشام كلبى است كه خوشبختانه از دس تبرد زمان ه‬
‫محفوظ مانده است‪.‬‬
‫اين كتاب در سال ‪ 1332‬ھجري قمرى‪ 1914 /‬ميالدى در ق اھره چ اپ ش د‬
‫و اينك از نو متن عربي طبع قاھره ھمراه ترجمه فارسي آن انتشار مىيابد‪.‬‬
‫ھش ام اي ن كت اب را در س ال دويس ت و ي ك ھج ري ت أليف ك رد‪ ،‬و ق ديمترين‬
‫نوشته و اثر موجودى مىباشد كه درباره بتان ع رب و پرس تش تازي ان دوره‬
‫جاھلى فراھم آمده است‪.‬‬
‫كت اب األص نام در ط ول ت اريخ ح ظ واف رى از توج ه علم اى محق ق را يافت ه‬
‫است چنانكه دانشمندان بن ام آن را درس خواندن د و درس دادن د و بن ابر طري ق‬
‫مس تقيم پيش ينيان در رواي ت و اس ناد مط البش را نق ل كردن د و كلم اتش را‬
‫تحرير نمودند و رواياتش را ضبط گرفتند و حواشي و‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [47‬مقدمه احمد زكى پاشا بر كتاب األصنام‪ ،‬صفحات ‪.25 -27‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫شروحى بر آن افزودند‪ .‬با اي ن ھم ه آث ارش از مي ان رف ت و خب رش گس يخته‬
‫شد‪ [48] .‬ياقوت حموى‪ ،‬نسخهيى را از اي ن كت اب ك ه ب ه خ ط ام ام ج واليقى‬
‫مشھور نوشته شده بود به دس ت آورد و قس مت عم ده آن را در معج م البل دان‬
‫نقل كرد و قسمتھايى را نيز پراكنده در ھم ان كت اب ب ا ترتي ب ح روف ھج اء‬
‫إيراد نمود‪.‬‬
‫بعدھا ھمين نسخه يا نسخهي ى ديگ ر از اي ن كت اب ب ه دس ت ش يخ عب د الق ادر‪،‬‬
‫پسر عمر بغدادى رسيده است و مط البي بس يار از آن در كت اب خزان ة األدب‬
‫تأليف دانشمند مذكور‪ ،‬بى آنكه از آن نسخه و يا از اصل آن نامى بب رد‪ ،‬آم ده‬
‫است‪.‬‬
‫از آن پس نوبت به محمود شكرى آلوسى رسيد كه مط البي از كت اب األص نام‬
‫پسر كلبى را در كتاب بلوغ االرب في احوال العرب نقل كرد و به نظر احمد‬
‫زكى‪ ،‬عالمه مذكور بنقل از صاحب خزانة األدب با تغيير و زي اد ي ا ك م‪ ،‬ب ر‬
‫حس ب آنچ ه ت أليفش اقتض اء داش ته‪ ،‬اكتف ا نم وده اس ت‪ ،‬و اي ن زيادتيھ ا غالب ا‬
‫م أخوذ از من ابع ديگ ر از كت اب بغ دادى ي ا از كت اب اغاث ة اللھف ان اب ن ق يم‬
‫ج وزي اس ت‪ .‬و ب ر ھ ر تق دير نس خهاى ك ه بيش ك بغ دادى آن را بك ار ب رده‪،‬‬
‫تاكنون به ما نرسيده و از آن بىخبر ماندهايم‪.‬‬
‫و اما نسخه منحصر بفردى كه در عالم پيدا شده‪ ،‬ھمان است كه نصيب احم د‬
‫زكى پاشا شده و آن را از شيخ طاھر جزائرى خريدارى كرده است‪.‬‬
‫اين نسخه در كتابخانه عمومى قاھره )‪ -‬خزانه زكيه( موجود است‬
‫__________________________________________________‬

‫]‪ [48‬بنگريد به طبقات ابن سعد ‪ ،249 /6‬و نزھة األلب اء ت أليف اب ن انب ارى ‪،116 -18‬‬
‫و ت اريخ بغ داد ت أليف خطي ب ‪ 45 /14‬و ‪ ،46‬و ارش اد األري ب ‪ 250 /7‬و ‪ 254‬ت أليف‬
‫ياقوت‪ ،‬و تذكرة الحف اظ ت أليف ذھب ى ‪ ،314 /1‬و التھ ذيب ت أليف اب ن حج ر عس قالنى ‪/9‬‬
‫‪.226‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و احم د زك ى پاش ا آن را وق ف ب ر اھ ل عل م ك رده و ھم ان اس ت ك ه مأخ ذ و‬
‫أساس طبع متن عربي اين كتاب مىباشد‪.‬‬
‫اھميت كتاب األصنام‬
‫چنانكه در پيش گفته شد‪ ،‬علماى إسالم را به اين كتاب عن ايتي خ اص ب ود‪ ،‬و‬
‫آثار آن بر حواشي كه محقق متن عرب ي ش ادروان اس تاد احم د زك ى پاش ا ب ر‬
‫كتاب األصنام نوشته‪ ،‬نمودار است‪.‬‬
‫اين كتاب با سند متصل بر دست يك سلسله از بزرگان علم اء ك ه آغ از آن از‬
‫س ال ‪ 204‬و پاي انش س ال ‪ 495‬ھج ري اس ت از پس ر كلب ى ب ه م ا رس يده و‬
‫أسامي اين دسته از علماء در سندي كه در أول كتاب حاضر ثبت است‪ ،‬آم ده‬
‫و درباره آنان بحث و فحص شده و ترجمه عدهاى از ايشان بدست آمده اس ت‬
‫و احمد زك ى پاش ا در اي ن ب اره تحقي ق فرم وده و م ا در اينج ا تحقيق ات او را‬
‫نقل مىكنيم‪:‬‬
‫نخس تين كس ى ك ه كت اب را در س ال ‪ 201‬ھج ري ب ر ش خص پس ر كلب ى‬
‫خوانده‪ ،‬ابو الحسن على پسر صباح پسر فرات كاتب بوده‪ ،‬و اوست كه كتاب‬
‫را به مشايخ بعد از خود كه سلسله آنان را ب ه پس ر حس ين مب ارك پس ر جب ار‬
‫پس ر احم د ص يرفى رس انيده اس ت‪ ،‬و از ق ول او گوين دهاى ك ه س خن را ب ه‬
‫عبارت »خبر داد ما را شيخ ابو الحس ين مب ارك پس ر عب د الجب ار پس ر احم د‬
‫ص يرفى ك ه خب ر خوان ده ش د و م ن گ وش م ىدادم« آغ از م ىكن د‪ ،‬كت اب را‬
‫براى ما روايت كرده و به ما رسانده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫حال بأيد ديد اين گوينده گمن ام ك ه چن ين نعمت ي ب ه م ا ارزان ى داش ته و چن ان‬
‫منتي بر ذمت ما نھاده است كيست؟‬
‫ھمچن ان ك ه احم د زك ى نظ ر داده ش كى نيس ت ك ه اي ن گوين ده‪ ،‬ھم ان ام ام‬
‫جواليقى است كه انساب الخيل پسر كلبى و عالوه بر آن يك دس ته از دواوي ن‬
‫ادب را نقل و روايت نموده است‪ .‬به اين بيان كه امام جواليقى را به رواي ات‬
‫و مؤلفات پسر كلبى عنايت و اھتمام خاص بوده است‪ ،‬ب ويژه ب ه ھم ين كت اب‬
‫األصنام ك ه آن را ب ا س ند متص ل ب ه عل ى پس ر ص باح پس ر ف رات از مش ايخ‬
‫خ ويش ف را گرفت ه و س پس آن را از روى نس خهاى نق ل نم وده ك ه ب ه خ ط‬
‫مردى ديگر از پسران فرات‪ ،‬يعنى ابو الحسن محم د پس ر عب اس پس ر ف رات‬
‫كه خود مشھور به علم و ادب و امانت و صداقت و صحت بوده‪ ،‬نوشته ش ده‬
‫است‪ ،‬و از آن پس دوباره جواليقى ھمان كتاب را از روى ھمين نسخهاى كه‬
‫در دست داشته تحرير نموده است‪.‬‬
‫اما نسخه نخستين ھمان است كه امام جواليقى در پايان كت اب ب ه اي ن عب ارت‬
‫ب ه آن اش اره ك رده اس ت‪» :‬نس خهاى ك ه آن را از نوش ته محم د پس ر عب اس‬
‫فرات نقل كردم« و تاريخ رو نويسى آن را در آنجا ي اد ننم وده‪ ،‬ول ى در ھ ر‬
‫حال و بر ھر تقدير اين رو نويس ى قب ل از س ال ‪ 529‬ھج ري ب وده اس ت‪ ،‬و‬
‫به نظر احمد زكى پاش ا ش كى نيس ت ك ه اي ن نس خه نخس تين ھم انى اس ت ك ه‬
‫ياقوت در اثناء تأليف معجم البلدان آن را به دس ت داش ته و بك ار ب رده اس ت‪،‬‬
‫چنانك ه خ ود گوي د‪» :‬اي ن )مطل ب( را در كت اب األص نام ك ه اب ن ج واليقى از‬
‫روى نسخهاى كه به خط پسر فرات نوشته ب وده اس ت‪ ،‬استنس اخ ك رده‪ ،‬و آن‬
‫را به پسر كلبى اسناد داده است يافتم‪ «،‬و اين توصيف از ھمه جھ ت ب ا يك ى‬
‫از نصوص ى ك ه از ج واليقى در آخ ر ھم ين كت اب آم ده اس ت‪ ،‬مطابق ت‬
‫مىنمايد‪.‬‬
‫و اما نسخه دوم ھمان است كه جواليقى آن را از روى نسخه‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫نخستين‪ -‬كه ذكر آن گذشت‪ -‬نقل كرده و ص راحة در پاي ان كت اب اي ن مطل ب‬
‫را ي اد نم وده و گفت ه اس ت‪» :‬آن را از روى نس خهاى نق ل ك ردم ك ه ب ه خ ط‬
‫محمد پسر عباس پسر فرات نگ ارش يافت ه ‪ «...‬و ت اريخ استنس اخ اي ن نس خه‬
‫دوم را به سال پانصد و بيست و نه ھجري معرفى نم وده و س پس م ا را آگ اه‬
‫كرده است كه وى اين نسخه دوم را در ھمان سال با پس رش إس ماعيل ك ه از‬
‫بزرگترين فرزندانش بوده و به سماع پسر دومش إسحاق مقابله نم وده اس ت‪،‬‬
‫و اين نسخه ھمان است كه نسخه »خزانه زكيه« )‪ -‬كتابخانه عم ومى ق اھره(‬
‫از آن گرفته ش ده اس ت زي را كات ب آن در پاي ان نس خه م ىگوي د ك ه آن را از‬
‫روى نسخهاى به خط جواليقى نوشته است )يعنى آن نسخه دوم‪ ،‬زيرا چنانك ه‬
‫در پيش گذشت در خود آن اشاره به نسخه نخستين شده است(‪.‬‬
‫با اين بيان رواست كه بگوئيم راوي اين كتاب امام جواليقى است‪ ،‬ول ى احم د‬
‫زك ى ب ه آن اكتف ا نك رده دالي ل ديگ ر ھ م ب راى تأيي د و تأكي د آن آورده‪ ،‬ب دين‬
‫تفصيل‪:‬‬
‫سلسله روايتي ك ه در آغ از كت اب آم ده اس ت‪ ،‬در س ال ‪) 201‬يعن ى س ه س ال‬
‫پ يش از وف ات مؤل ف( ش روع ش ده و ب ه س ال ‪) 463‬ھم ان س الى ك ه پس ر‬
‫مسلمه اين كتاب را براى شيخ ابن الصيرفي روايت مىكند‪ ،‬چنانكه در صدر‬
‫كتاب بدان تصريح شده است( منتھى مىگردد‪.‬‬
‫و بن ابر اي ن چ اره ن داريم از اينك ه بگ وئيم‪ :‬اب ن ص يرفى كت اب را بع د از آن‬
‫سال به آن شخصى كه از خود به عبارت »خب ر داد م ا را« حكاي ت م ىكن د‪،‬‬
‫شنوانيده و روايت كرده است‪.‬‬
‫پس براى شناختن اين مجھ ول و اس تخراج ض مير )م تكلم‪ :‬م ا را( ب ر وجھ ى‬
‫معقول و مقبول‪ ،‬مىبايد به آخر كتاب باز گرديم و نقص‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ديگر را كه متمم و مكم ل گفت ه ب اال اس ت و م ا را در اي ن ب اره ب ه يق ين و ي ا‬
‫نزدي ك ب ه يق ين م ىرس اند ببين يم و آن اي ن اس ت ك ه ج واليقى در أول كت اب‬
‫مىگويد كه من آن را در قرائت مردى كه بر پسر صيرفى خوان ده )و ن ام آن‬
‫مرد را در آنجا نبرده است( شنيدم‪ ،‬ولى جواليقى پس از فراغ ت از استنس اخ‬
‫كتاب خواسته است إھمالي را كه در أول كتاب از حيث معرفى ش خص خ ود‬
‫و نام ب ردن از آن م رد قرائ ت كنن ده نم وده اس ت جب ران كن د‪ ،‬و از اين رو ب ه‬
‫خط خود در آخر نس خه دوم عب ارتى را نوش ته و ناق ل نس خه م ا‪ ،‬آن عب ارت‬
‫را براى ما نق ل ك رده اس ت‪ ،‬و عب ارت م ذكور بطري ق ج زم و تحقي ق ح اكى‬
‫است كه پسر جواليقى اين كتاب را از أول تا آخر به قرائ ت ش يخ اب و الفض ل‬
‫محم د پس ر ناص ر پس ر محم د پس ر عل ى ش نيده و گ وش داده و محم د پس ر‬
‫حس ين إس كاف ني ز ب ا او گ وش م ىداده‪ ،‬و اي ن س ماع در مح رم س ال ‪494‬‬
‫ھجري بوده است‪.‬‬
‫و از أول سلس له س ند كت اب دانس تيم ك ه آن شخص ى ك ه كت اب مس تقيما ب ر او‬
‫خوانده شده‪ ،‬پسر صيرفى بوده است‪ ،‬و ھمين جاست كه به نقطه گشايش گره‬
‫مىرسيم‪ ،‬و سال ‪ 494‬را محك تحقيق و مفتاح بيان مىبينيم و م ىگ وئيم اگ ر‬
‫رجال اي ن س ند ھمگ ى در اي ن س ال زن ده‪ ،‬و پس ر ص يرفى از حي ث عم ر از‬
‫ھمگى بزرگتر فرض شود‪ ،‬مطلوب ما حاصل و دليل ما روشن ش ده و بيق ين‬
‫قاطع رسيده خواھيم بود‪.‬‬
‫ألف‪ :‬اما پسر صيرفى‪ :‬نام وى در صدر سلسله روات ما چنين آمده است‪:‬‬
‫»شيخ ابو الحسين مبارك پسر عبد الجبار پسر احم د ص يرفى‪ ،‬و اي ن ش خص‬
‫ھم انى اس ت ك ه »اب ن اثي ر« در كام ل الت واريخ از او ن ام ب رده و نس بش را‬
‫چنين گفته است‪» :‬ابو الحسين مبارك پسر عبد الجبار پسر صرد مع روف ب ه‬
‫ابن الطيوري الخانوقى الصيرفي البغدادي« و‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫وفاتش را در سال ‪ 500‬ھجري دانس ته اس ت‪ [49] .‬ص احب ش ذرات ال ذھب‬
‫في اخبار من ذھب نيز وفاتش را ضمن وقايع سال ‪ 500‬ھج ري ثب ت ك رده‪،‬‬
‫و وى را چنين معرفى كرده است‪:‬‬
‫»أب و الحس ن پس ر طي ورى مب ارك پس ر عب د الجب ار پس ر احم د پس ر قاس م‬
‫صيرفى بغدادى« و ب ر آن اف زوده ك ه وى در م اه ذى القع ده س ال پانص د در‬
‫سال ‪ 89‬سالگى در گذشته است‪.‬‬
‫پس اگر به سلس له روات ب از گ رديم‪ ،‬م ىبين يم‪ ،‬پس ر ص يرفى از پس ر مس لمه‬
‫س ماع نم وده )‪ -‬ش نيده( اس ت‪ ،‬و بن ابر اي ن مي ان ت اريخ س ماع او‪ ،‬و ت اريخ‬
‫وف اتش بتقري ب ھف ت س ال‪ ،‬و مي ان ت اريخى ك ه وى كت اب را ب ا قرائ ت اب و‬
‫الفضل و سماع إسكاف‪ ،‬به جواليقى شنوانيده است‪ ،‬يعنى س ال ‪ 494‬و ت اريخ‬
‫وفاتش بتقريب شش سال فاصله بوده است‪.‬‬
‫ب‪ :‬ام ا ج واليقي‪ :‬اي ن دانش مند والدت ش در س ال ‪ 466‬و وف اتش در در س ال‬
‫‪ 539‬ه روى داده است‪ ،‬و بنابر اين سن جواليقى در آن ھنگ ام ك ه اي ن كت اب‬
‫را به قرائ ت اب و الفض ل ب ر اب ن ص يرفى س ماع نم وده‪ ،‬يعن ى در س ال ‪494‬‬
‫س ى س ال ب وده و اي ن خ ود س ن تحص يلى كام ل اس ت‪ ،‬بع الوه در آن دوره‬
‫درخش ان بيش تر مردم ان ش يفته دان ش بودن د‪ ،‬و از گھ واره ت ا گ ور دان ش‬
‫مىطلبيدند‪.‬‬
‫جواليقى ب ه اي ن كت اب دل بس ت و نخس تين ب ار در ت اريخى ك ه ناگفت ه گذش ته‬
‫است‪ ،‬آن را از روى نسخهاى كه به خ ط محم د پس ر ف رات نوش ته ش ده ب ود‪،‬‬
‫نقل كرد‪ ،‬و سپس آن را از مشايخ خويش ش نيد ك ه از عل ى پس ر ص باح پس ر‬
‫فرات از پسر كلبى روايت كردند‪.‬‬
‫و از آن پس در سال ‪ ،529‬يعنى شش س ال پ يش از م رگش‪ ،‬از روى نس خه‬
‫پيشين خود نسخه دومى از اين كتاب برداشت‪ .‬نتيج ه آن ك ه عناي ت و اھتم ام‬
‫جواليقى به اين كتاب از سال ‪ 494‬تا سال ‪ ،529‬يعنى نزديك‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [49‬مقدمه احمد زكى ‪ 27 -34‬لسان الميزان ‪ 9 /5‬الرسالة المستطرفة ‪69‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫‪ 36‬سال طول كشيد‪.‬‬
‫ج‪ :‬اما محمد پسر ناصر‪ :‬اين دانشمند ك ه اي ن كت اب را ب ا س ماع ج واليقى ب ر‬
‫اب ن ص يرفى خوان ده اس ت در س ال ‪ 476‬متول د ش ده و در س ال ‪ 550‬در‬
‫گذشته است‪ ،‬و بنابر اين در سال ‪ ،494‬يعنى در تاريخى كه جواليقى قرائ ت‬
‫كتاب األصنام را بر پسر صيرفى ب ه او نس بت م ىدھ د‪ ،‬در ح ال حي ات ب وده‬
‫است‪.‬‬
‫از اين تحقيق اين مطالب به ثبوت مىپيوندد‪:‬‬
‫نخس ت سلس له روايت ي ك ه در ص در اي ن كت اب اس ت‪ ،‬از س نه دويس ت و ي ك‬
‫)‪ (201‬ھجري آغاز شده و تا س ال ‪ 463‬و از آن پ س ت ا س ال ‪ 494‬ھج ري‬
‫مىكشد‪.‬‬
‫دوم اينكه امام جواليقى از اين كتاب دو نسخه بر گرفته است‪.‬‬
‫تاريخ نسخه أول تعيين ناشده مان ده ول ى ت اريخ تحري ر نس خه دوم س ال ‪529‬‬
‫بوده است‪.‬‬
‫سوم‪ ،‬نسخهاى كه در »كتابخانه قاھره« موجود است ب ا كم ال دق ت و عناي ت‬
‫از نسخه دوم جواليقى نقل شده است‪.‬‬
‫چھ ارم‪ ،‬ھم ين ام ام ج واليقى اس ت ك ه در مح رم س ال ‪ 494‬از ش خص خ ود‬
‫حكايت كرده و مىگويد‪» :‬ما را شيخ ابو الحسين مبارك پسر عبد الجبار پسر‬
‫احمد صيرفى خبر داد‪ ،‬در حالي كه بر او خوانده مىش د‪ ،‬و م ن م ىش نيدم‪«.‬‬
‫پنجم‪ ،‬خوانندهيى كه جواليقى در عبارت فوق به او اشاره مىكند‪ ،‬محم د پس ر‬
‫ناصر سالمي است‪ ،‬و قرائت او در حض ور محم د پس ر حس ين إس كاف ب وده‬
‫است‪ ،‬و نتيجه آن كه‪:‬‬
‫مىتوانيم بينگاريم كه متن عربي كتاب حاضر مصدر به چنين جمل هي ى اس ت‬
‫كه گذشتگان در اين مقام نظاير آن را بكار مىبردند‪ ،‬يعنى عبارت »موھوب‬
‫پسر احمد پسر خضر جواليقى گفت‪ :‬شيخ‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫اب و الحس ين ‪ ...‬ص يرفى ب ه قرائ ت يحي ى پس ر ناص ر )محم د پس ر ناص ر(‬
‫سالمي كه بر او مىخواند و من ب ا حض ور محم د پس ر حس ين إس كاف گ وش‬
‫مىدادم‪ ،‬ما را خبر دادم‪ [50] «.‬سالھا خاورشناس ان در گنجين هھ اى اروپ ا و‬
‫شھرھاى مشرق زمين‪ ،‬مىكوشيدند و مىكاويدند كه شايد بر نس خه ك املى از‬
‫اين كتاب دست يابند‪ ،‬اما كوششھاى آنھا به جايى نرسيد و جستجوھاى ايش ان‬
‫بى نتيجه ماند‪ ،‬و چون از تحصيل و دست يافتن ب ه اي ن كت اب ك ه مطلوبش ان‬
‫ب ود خس ته و نومي د ش دند ب ه معج م البل دان تص نيف ي اقوت حم وى‪ ،‬و خزان ة‬
‫األدب ت أليف ش يخ عب د الق ادر عم ر بغ دادى ب از گش تند و آنچ ه را آن دو از‬
‫روايات و اقوال ھشام كلبى در كتب خويش آورده بودند‪ ،‬فرا گرفتند‪.‬‬
‫شخصى كه اين تكليف را به عھده گرف ت و گفتارھ اى كلب ى را ك ه در معج م‬
‫البل دان و خزان ة األدب پراكن ده ب ود گ رد آورد‪ ،‬خاورش ناس ش ھير آلم انى‬
‫»ولھ اوزن« ]‪ [51‬ب ود ك ه راج ع ب ه ب ت پرس تى تازي ان كت ابي دامن هدار و‬
‫قطور به زبان آلمانى نوش ت و در آن مباح ث زي ادى را ك ه ب ه اي ن موض وع‬
‫بس تگى داش ت ب ا تكي ه ب ر آنچ ه دانش مندان ب زرگ إس المي گ رد آورده بودن د‬
‫گنجانيد‪ ،‬و چون اين كتاب ارزنده و ممتع از چاپ در آمد‪ ،‬طالبان از ھر س و‬
‫بشتافتند و نسخهھاى چ اپى آن را يكس ره خريدن د‪ .‬و س پس مؤل ف اق دام بطب ع‬
‫مصحح و منقح ديگرى نمود و از نو با اصالحاتى چاپ كرد كه آن نيز مانند‬
‫طب ع أول رواج ى بكم ال ياف ت‪ .‬احم د زك ى پاش ا ترجم ه فرانس ه پ ارهي ى از‬
‫فصول كتاب مذكور را كه دكتر برونله ]‪ [52‬ترجم ه ك رده ب ود مطالع ه ك رد‬
‫و در آن به لغزشھا و‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [50‬مقدمه احمد زكى پاشا بر كتاب األصنام‪ ،‬صفحات ‪.34 -36‬‬

‫‪[51]Bronnle‬‬
‫‪[52]Wellhausen‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خطاھ ايى پ ى ب رد ك ه بيش تر ناش ى از اش تباھات وارد در طب ع كت اب معج م‬
‫البلدان است‪ .‬ولھاوزن بيشتر آنچ ه را ك ه ي اقوت از كت اب األص نام در معج م‬
‫البلدان آورده در تأليف خود آن را به آلمانى ترجمه و نقل كرده است‪.[53] .‬‬
‫»نولدكه« ]‪ [54‬خاورشناس ديگر آلم اني‪ ،‬پ س از انتش ار تحقيق ات و تتبع ات‬
‫»ولھاوزن« باز ھمچنان در آرزوى پيدا كردن كتاب األصنام ب ود و عاش قانه‬
‫در جس تجوى اي ن گمش ده ت الش م ىك رد‪ ،‬و پ يش دوس تان و ش اگردان و‬
‫فرزندانش ھمى گفت‪» :‬نمىخواھم بميرم تا به چشم كتاب األصنام را نبي نم‪«.‬‬
‫نولدكه شخصا نتوانست اين كت اب مھ م را ب ه دس ت آورد‪ ،‬ام ا احم د زك ى ب ه‬
‫اين گمشده مطلوب برخورد و اين در ثمين را پيدا كرد‪.‬‬
‫در سال ‪ 1912‬ميالدى كنگرهيى از خاورشناسان جھان در »آت ن«‪ -‬پايتخ ت‬
‫يونان‪ -‬تشكيل ياف ت ك ه احم د زك ى ني ز ب ه س مت رياس ت نماين دگان حكوم ت‬
‫خديوى مصر در آن شركت جست‪ ،‬و فرصت را غنيم ت ش مرد و ب ه اط الع‬
‫اعضاى كنگره رسانيد كه كتاب األصنام ابن كلبى را به دست آورده است‪ ،‬و‬
‫خطابه خود را به اين كتاب اختص اص داد و ض من آن گف ت‪» :‬دوس ت ن دارم‬
‫كه كتاب األص نام انتش ار ياب د‪ ،‬زي را اس تاد »نولدك ه« گفت ه اس ت نم ىخواھ د‬
‫بميرد مگر آنگاه كه اين‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [53‬بنگريد به‪:‬‬
‫‪. n .4‬ب ن ‪ P .51‬ب ن ‪p .033 -133 ..J .WELLHAUSEN‬‬
‫‪. ,ischenHeidentums 3 eed‬ب ن ‪Mohd .AbdulMuidKhan .‬‬
‫‪ ),IslamicCulture ,XXVIII )4591‬ولھ اوزن قس مت عم ده آنچ ه را ك ه ي اقوت از‬
‫كتاب األصنام در معجم البلدان آورده به آلمانى ترجمه كرده است‪ .‬نگاه كنيد به‪:‬‬
‫‪. S .643 /66‬ب ن ‪ 1939‬ب ن ‪ LS .Nyberg ,Aparma ,M .P .Nilson‬ب ن‬
‫‪ 1941‬ب ن ‪note 744 .R .Klinke -Rosenberger ,tzenbuchdesIbnal -‬‬
‫‪ Kalbi ,Leipzig‬بن‪P .141‬‬
‫‪[54]Noldeke‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫كتاب را ببيند‪ ،‬و از آن بيم دارم كه وى به وعده وفا كند و جھان دان ش را از‬
‫ثمرات كوشش و كاوش علمي خ ود مح روم س ازد‪ ،‬از اين رو نولدك ه را مي ان‬
‫دو ام ر مخي ر م ىك نم‪ ،‬ي ا آنك ه م ن )‪ -‬احم د زك ى( انتش ار كت اب را ت ا دي ر‬
‫زماني به تأخير ان دازم و ي ا او در جس تجوى گمش ده علم ي ديگ رى ب ر آي د و‬
‫شرطى را كه فرموده اس ت موق وف ب ر حص ول آن مطل وب س ازد« و اس تاد‬
‫ھس ]‪ [55‬از دوستان مشترك آن دو پيام احم د زك ى را رس اند و نولدك ه ھ ر‬
‫دو امر را وعده داد‪ ،‬يعنى ھم به شرط أول كه وابس ته ب ه اي ن كت اب ب ود وف ا‬
‫نكن د و ھ م تھ ى ك ردن خرق ه را موك ول ب ه پي دا ش دن كت اب ناي اب ديگ رى‬
‫سازد‪.‬‬
‫و پ س از آن ك ه نولدك ه ش رط م ردن را موك ول ب ه پي دا ش دن كت اب ديگ رى‬
‫مانند سيره ابن إس حاق ي ا كت اب اإلكلي ل ت أليف ھم دانى ق رار داد‪ ،‬احم د زك ى‬
‫ي ك ص ورت فت وگرافى كت اب األص نام را ب راى نولدك ه ك ه عاش ق چش م ب راه‬
‫كتاب األصنام بود فرستاد‪.‬‬
‫احم د زك ى ب ا اي ن مق دمات ب ه طب ع و نش ر كت اب األص نام پرداخ ت‪ ،‬و متن ى‬
‫م نقح و مص حح ف راھم آورد و روش ى را ك ه دانش مندان إس الم پ يش از او‬
‫داشتند دنبال كرد و كلمه به كلمه را تحقيق و تتبع فرمود‪.‬‬
‫وى تحقيق ات لغ وى و بيان ات ت اريخى را ك ه پس ر كلب ى در كت ابش آورده و‬
‫چن دان بس تگى ھ م ب ه اص ل موض وع أص نام نداش ته اس ت ب ا ح روف ريزت ر‬
‫ميان دو چنگال ][ نوشته و جاى داده است‪ ،‬ب ىآنك ه در حواش ي ب ه آن اش اره‬
‫كن د‪ ،‬ول ى در آخ ر مقدم ه خ ود اي ن موض وع را ت ذكر داده اس ت و از اي ن‬
‫گذشته زياديھايى را كه در معجم البلدان‬
‫__________________________________________________‬
‫‪[55]LHess‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫يافت ه در م تن‪ ،‬مي ان دو كم ان ق رار داده اس ت‪ ،‬مگ ر زيادتيھ اى م أخوذ از‬
‫بغ دادى ك ه نظ ر خوانن دگان را در حواش ي ب دان جل ب ك رده اس ت‪ [56] .‬در‬
‫اينجا سخن پيرامون حيات و آثار ھش ام كلب ى پاي ان م ىياب د و ترجم ه فارس ي‬
‫كتاب األصنام يا تنكيس األصنام از نظر خوانن دگان م ىگ ذرد باش د ك ه م ورد‬
‫قبول واقع شود‪ .‬متن عربي در دنبال ترجمه فارسي براى مزيد اطالع ارباب‬
‫تحقيق طبع مىگردد‪.‬‬
‫ن ام مآخ ذ ھ م ك ه در تحري ر و تنظ يم مقدم ه م ورد مراجع ه و اس تفاده ق رار‬
‫گرفته و در رأس آنھا مقدمه احمد زكى مىباشد ذيل ص فحات اي ن كت اب ثب ت‬
‫و ضبط گرديده است‪.‬‬
‫و السالم على من اتبع الھدى تھران‪ -‬آذرماه ‪ 1348‬ھجري شمسى سيد محمد‬
‫رضا جاللي نائينى‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [56‬مقدمه احمد زكى پاشا بر كتاب األصنام‪ ،‬صفحات ‪.36 -40‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫]ترجمه كتاب األصنام[‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
PDF.Tarikhema.ir
 ‫بسم ﷲ الرحمن الرحيم‬
‫خب ر داد م ا را ]‪ [1‬ش يخ »اب و الحس ين مب ارك« پس ر »عب د الجب ار« پس ر‬
‫»احمد صيرفى« ]‪ [2‬كه خبر بر او خوانده شد‪ ،‬و من گوش مىدادم‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫خبر داد ما را »ابو جعفر محمد« پسر »احمد« پس ر »مس لمة« ]‪ [3‬در س ال‬
‫‪ ،463‬گفت‪:‬‬
‫خب ر داد م ا را »اب و عبي د ﷲ محم د« پس ر »عم ران« پس ر »موس ى‬
‫مرزبانى«‪ ،‬بعنوان اجازه‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [1‬در اينجا ظاھرا ابو منصور موھوب‪ ،‬پسر احم د ج واليقى‪ ،‬مش ھور ب ه ام ام ج واليقى‪،‬‬
‫متولد أواخر س ال ‪ 465‬ي ا أوائ ل س ال ‪ 466‬و در گذش ته ب ه س ال ‪ 540‬ھج ري‪ ،‬م تكلم و‬
‫سخنور است‪.‬‬
‫]‪ [2‬اب و الحس ين‪ ،‬پس ر طي ورى مب ارك‪ ،‬پس ر عب د الجب ار پس ر احم د پس ر قاس م ص يرفى‬
‫بغ دادى از مح دثين و علم اى س ده پ نجم‪ ،‬در گذش ته در س ن ‪ 89‬س الگى در س نه ‪500‬‬
‫ھجري‪.‬‬
‫]‪ [3‬شھاب الدين ابو عبد ﷲ ياقوت حموى در گذشته به سال ‪ 626‬ھجري در كتاب معجم‬
‫البلدان‪ ،‬اين نام را‪» ،‬ابن مسلم« ضبط كرده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫حديث كرد م را »اب و بك ر احم د« پس ر »محم د« پس ر »عب د ﷲ ج وھرى«‪،‬‬
‫گفت‪:‬‬
‫حديث كرد ما را »ابو على حسن« پسر »عليل َع َنزى«‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫ح ديث ك رد م ا را »اب و الحس ن عل ى« پس ر »ص بّاح« پس ر »ف رات كات ب«‬
‫]‪ ،[4‬گفت‪:‬‬
‫خواندم بر »ھشام« پسر »محمد كلبى« در سال ‪ ،201‬گفت‪:‬‬
‫حديث كرد ما را پدرم‪ -‬و غير او ]از راويان[‪ -‬و من حديث ھمه آنان را ثبت‬
‫ك ردم‪ -‬ك ه »إس ماعيل« پس ر »اب راھيم« )‪ -‬ص لى ﷲ عليھم ا‪ (-‬چ ون در‬
‫»مك ة« س اكن ش د‪ ،‬و فرزن دان بس يارى ب راى او در مك ة زايي ده ش د ت ا آن‬
‫اندازه كه مكة را پر كردند‪ ،‬و »عماليق« را كه در آنجا ساكن بودن د‪ ،‬بي رون‬
‫راندند‪» ،‬مكة« تنگ شد بر ايشان و ميان آنان جنگھا و دشمنيھا در گرف ت و‬
‫برخ ى از ايش ان برخ ى ديگ ر را بي رون كردن د )پ س آن دس تهاى ك ه بي رون‬
‫رانده شد( در بالد در پى امر معاش بپراكندند‪.‬‬
‫و چي زى ك ه باع ث ش د آن ان از دي ن »اب راھيم« ب ه پرس تش بت ان و س نگھا‬
‫پردازن د‪ ،‬اي ن ب ود ك ه ك وچ نم ىك رد از مك ة ھ يچ ك وچ كنن دهاى مگ ر اينك ه‬
‫سنگى از سنگھاى »حرم« را با خود مىب رد‪ -‬از لح اظ بزرگداش ت »ح رم«‬
‫و دلبستگى به »مكة«‪ .‬پس ھ ر ج ا وارد م ىش دند‪ ،‬آن س نگ را م ىنھادن د و‬
‫دور آن به طواف مىپرداختند‪ ،‬ھمچن ان ك ه دور »كعب ه« ط واف م ىكردن د‪،‬‬
‫براى تيمن و تبرك به »كعبه« و دلبستگى و دوس تى ب ه »ح رم«‪ .‬و در ع ين‬
‫حال ھنوز »كعبه« و »مكة« را بزرگ مىشمردند‪ ،‬و بنا بر عادت موروثى‬
‫كه از »ابراھيم« و »إسماعيل« )‪ -‬عليھما السالم‪ (-‬به ايشان رسيده‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [4‬اب و الحس ن عل ى پس ر ص باح پس ر ف رات كات ب يك ى از اف راد خان دان مش ھور ف رات‬
‫م ىباش د‪ ،‬و او غي ر از وزي ر ش ھير اب و الحس ن محم د پس ر ف رات‪ ،‬و غي ر از محم د پس ر‬
‫عباس پسر فرات است كه ذكرش در صفحه ‪ 64‬متن عربي اين كتاب آمده‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بود‪ ،‬حج و عمره بجا مىآوردن د‪ [5] .‬س پس رفت ه رفت ه اي ن عم ل آن ان را ب ه‬
‫پرستش آنچه دوست داشتند )و مىپسنديدند( كشانيد و فراموش كردند آنچه را‬
‫كه بر آن بودند‪ ،‬و دين »ابراھيم« و »إسماعيل« را دگرگون ساختند‪ .‬و بتان‬
‫را پرستيدند و بازگشتند به آنچه امتھاى پيش از ايشان بر آن بودند‪.‬‬
‫و بتھ ايى را ك ه ق وم »ن وح« )‪ -‬علي ه الس الم‪ (-‬آنھ ا را م ىپرس تيدند و بن ابر‬
‫يادگارھائى كه دھان به دھ ان از ق وم ن وح ب ه آن ان رس يده ب ود )از آن آگ اھى‬
‫داشتند( از زير خاك بر آوردند‪.‬‬
‫و ب ا وج ود اي ن در مي ان ايش ان بقاي ائى از )رس وم( دوره »اب راھيم« و‬
‫»إسماعيل« باقى مانده بود كه از آن پيروى مىكردند‪ ،‬از قبيل‪:‬‬
‫تعظيم و طواف »كعبه« و حج و عمره و وقوف بر »عرفه«‪ ،‬و »مزدلفه«‪،‬‬
‫و قرباني شتران‪ ،‬و إھالل ]به ھنگ ام[ ح ج و عم ره‪ -‬ب ا اف زودن چيزھ ايى در‬
‫آن كه از آن نبود‪.‬‬
‫چنانكه قبيله »نزار« ھنگام »تلبيه« مىگفت‪:‬‬
‫»لبيك اللھم لبيك! لبيك! ال شريك لك‪ ،‬اال شريك ھ و ل ك تملك ه و م ا مل ك!« و‬
‫خ دا را در ض من »تلبي ه«‪ ،‬يگان ه م ىش مردند‪ ،‬ول ى ش ريك م ىكردن د ب ا او‬
‫خدايان خود را‪ ،‬و خدايان خويش را ملك خداى )يگانه( قرار مىدادند‪.‬‬
‫خداى )‪ -‬عز و جل‪ (-‬به پيامبرش )‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪(-‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [5‬بغدادى و آلوسى اي ن رواي ت را چن ين ثب ت ك ردهان د‪» :‬عل ى ارث أب يھم إس ماعيل م ن‬
‫تعظيم الكعبة و الحج و األعمار« و ترجمه آن‪ ،‬اين است‪» :‬بنابر ارثى ك ه در بزرگداش ت‬
‫كعبه و حج و عمره از پدرشان إسماعيل برده بودند‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫مىفرمايد‪:‬‬
‫ون ‪ [6] 106 :12‬يعنى‪ :‬ح ق يگ انگى‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َو ما ي ُْؤمِنُ أكث ُر ُھ ْم ِبا ِ إِال َو ُھ ْم ُمش ِرك َ‬
‫معرفت مرا )در توحيد( بجاى نياوردند مگر آنكه از )مي ان( آفري دهھ اى م ن‪،‬‬
‫با من شريك قرار دادند‪.‬‬
‫ك« به اين صورت بود كه چون بعن وان ح ج بي رون م ىرفتن د‪،‬‬ ‫تلبيه قبيله »ع ّ‬
‫دو غالم سياه را از غالمانشان جل و م ىانداختن د‪ ،‬و آن دو پيش اپيش س واران‬
‫ايشان بودند‪ ،‬و مىگفتند‪:‬‬
‫نحن غرابا عك! بعد از آن )افراد قبيله عك( مىگفتند‪:‬‬
‫ك إليك عانية‪ ،‬عبادك اليمانية‪ ،‬كيما نحج الثانية! ]‪.[7‬‬ ‫ع ّ‬
‫و قبيله »ربيعه« ھنگامى كه حج م ىگ زارد‪ ،‬و مناس ك را ب ه ج ا م ىآورد‪ ،‬و‬
‫در »مواق ف« ايس ت م ىك رد‪ ،‬در ك وچ نخس تين م ىكوچي د و ت ا آخ ر اي ام‬
‫»تشريق« أقامت نمىكرد‪.‬‬
‫]بنيان گذار بت پرستى در مكة[‬
‫پ س أول ين كس ى ك ه دي ن »إس ماعيل«‪ -‬علي ه الس الم‪ -‬را دگرگ ون س اخت‪ ،‬و‬
‫بت ان را بپ ا داش ت‪ ،‬و »س ائبة«‪ ،‬و »وص يله«‪ ،‬و »بحي ره«‪ ،‬و »حامي ه« را‬
‫رسم كرد‪» ،‬عمرو« پسر »ربيع ه« ب ود‪ ،‬و او »لح ىّ « پس ر »حارث ة« پس ر‬
‫»عمرو« پسر »عامر ازدى« است كه نياى قبيله »خزاعة« بوده است‪.‬‬
‫و مادر »عمرو« پسر »لحى«‪» ،‬فھيره« دختر »عمرو« پسر‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [6‬قرآن كريم‪.106 /12 ،‬‬
‫]‪ [7‬معنى عبارت عربي باال اين است‪ :‬قبيله »عك« به سوى تو با رنج )روى آوردهان د(‪،‬‬
‫آنان بندگان يمنى تواند‪ ،‬تا دوباره حج بگزاريم‪.‬‬
‫زاغان عرب‪ ،‬سياه پوستانشان مىباشند كه در رنگ به زاغان تشبيه شدهان د‪ .‬و س ياھى ب ه‬
‫ھم ه آن ان از مادرش ان رس يده اس ت‪ .‬زاغ ان مش ھور ع رب در جاھلي ت و إس الم اينانن د‪:‬‬
‫عنترة‪ ،‬و ابو عمير‪ ،‬و سليك‪ ،‬و خفاف‪ ،‬و ھشام پسر عقبه‪ ،‬و عبد ﷲ پسر خ ازم‪ ،‬و عمي ر‬
‫پسر ابى عمير‪ ،‬و ھمام‪ ،‬و منتشر پسر وھب‪ ،‬و مطر پسر اوفى‪ ،‬و تأبط ش را‪ ،‬و ش نفرى‪،‬‬
‫و حاجز‪.‬‬
‫ترجمه عبارت »نحن غرابا عك« اين است‪» :‬ما دو غراب قبيله عك ھستيم‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫»ح ارث« اس ت‪ .‬بعض ى گفتن د‪) :‬م ادر وى( »قمع ه« دخت ر »مض اض‬
‫جرھمى« است‪.‬‬
‫و »حارث« ھمان است كه توليت امور »كعبه« را بر عھده داشت‪.‬‬
‫پ س چ ون »عم رو« پس ر »لح ى« ب ه ح د بل وغ رس يد ب ا »ح ارث« در ام ر‬
‫توليت خانه به نزاع برخاست‪ ،‬و با كمك »بن ى إس ماعيل« ب ا قبيل ه »ج رھم«‬
‫جنگيد و بر ايشان پي روز ش د و آن ان را از كعب ه ران د و از ن واحي مك ة دور‬
‫ساخت و پرده دارى خانه را بعد از آنان به دست گرفت‪.‬‬
‫آنگاه »عمرو« پسر »لحى« به بيم ارى س ختى دچ ار ش د‪ ،‬و ب ه او گفتن د ك ه‬
‫در »بلقاء ش ام« چش مه آب گرم ى اس ت ك ه اگ ر ب ه آنج ا روى )و در آن آب‬
‫شستشو كنى( بھبود خواھى يافت‪.‬‬
‫پس به آنجا رفت و در آن چشمه حمام گرفت و بھبود يافت‪.‬‬
‫)در آنجا( اھالى »بلقاء« را ديد كه بتانى مىپرستند‪ ،‬پرسيد اينھا چيستند؟‬
‫گفتند‪ :‬به شفاعت آنھا طلب باران مىكنيم‪ ،‬و با توسل به آنان بر دش من چي ره‬
‫مىشويم‪ .‬از آنھا درخواست كه به او نيز بتھايى چن د ببخش ند‪ ،‬و بخش ودند‪ .‬و‬
‫آن بتھا را وى با خود به »مكة« آورد‪ ،‬و در پيرامون »كعبه« نصب كرد‪.‬‬
‫]قصه إساف و نائله[‬
‫»ابو منذر ھشام«‪ ،‬پسر »محمد« گويد‪:‬‬
‫ح ديث ك رد »كلب ى« از »اب و ص الح«‪ ،‬از پس ر »عب اس« ك ه »إس اف« و‬
‫»نائل ه« ]م رد و زن ى بودن د[ )م ردى از قبيل ه »ج رھم« ك ه ب ه او »إس اف«‬
‫پسر »يعلى« مىگفتند‪ ،‬و »نائله« دختر »زيد« از »جرھم«(‪.‬‬
‫»إساف« در سرزمين »يمن« به »نائله« عش ق م ىورزي د‪ ،‬پ س ب ه »مك ة«‬
‫براى گزاردن حج روى آوردند‪ ،‬و »إساف« و »نائله« درون‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫خان ه رفتن د و غفلت ي از م ردم و خل وتي در »كعب ه« يافتن د‪ ،‬پ س درون خان ه‬
‫»إساف« با »نائله« فسق ورزيد پس آن دو مسخ شدند‪.‬‬
‫مردم ان ص بحگاه آن دو را مس خ ش ده يافتن د ]پ س آن دو را از خان ه ب در‬
‫آوردن د[ و آنھ ا را در ج ايى ك ه پرستش گاه آن ان ش د نھادن د‪ ،‬و »خزاع ة« و‬
‫ق ريش و ھ ر ك ه بع دھا از عربھ ا ح ج خان ه م ىگ زارد آن دو را ب ه پرس تش‬
‫گرفتند‪.‬‬
‫]بتھاى قبايل عرب[‬
‫] »سواع«[‬
‫نخس تين ك س )از أوالد »إس ماعيل« و غي ر آنھ ا از م ردم( ك ه پرس تش اي ن‬
‫أص نام ك رد‪) ،‬و آنھ ا را‪ ،‬بن ابر يادگ ارى ك ه از آن ان ھنگ ام مفارق ت از دي ن‬
‫إسماعيل در خاطر داشت نامگذارى نمود( »ھذيل« پسر »مدركه« بود‪.‬‬
‫اينان »سواع« را به خ دايى گرفتن د و در »رھ اط« از س رزمين »ينب ع« ك ه‬
‫خود ديھى است از ديهھاى مدينه )آنرا( جاى دادند‪.‬‬
‫و پردهداران »سواع«‪» ،‬بنو لحي ان« بودن د‪ .‬و م ن در اش عار قبيل ه »ھ ذيل«‬
‫براى سواع نام و نشانى نيافتم‪ ،‬مگر شعر مردى از مردم »يمن«‪.‬‬
‫] »و ّد«[‬
‫و قبيله »كلب« در »دومة الجندل«‪» ،‬و ّد« را به خدايى گرفتند‪.‬‬
‫] »يغوث«[‬
‫و قوم »مذحج« و اھل »جرش«‪» ،‬يغوث« را به خدايى برگرفتند‪.‬‬
‫و شاعر ايشان گفت‪:‬‬
‫لھ و النس اء‪ ،‬و ان ال دين ق د عزم ا‬ ‫حياك ود! فان ا ال يح ل لن ا‬
‫] ‪[8‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [8‬ترجمه بيت باال اين است‪:‬‬
‫»درود بر تو باد )محبوبه من(‪ ،‬زيرا براى ما بازى با زنان روا نيست‪ ،‬و دي ن چن ين ام ر‬
‫كرده است‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و ديگرى گفت‪:‬‬
‫فناجزناھم قبل الصباح ]‪[9‬‬ ‫و ساربنا يغوث الى مراد‬
‫] »يعوق«[‬
‫قبيل ه »خي وان«‪» ،‬يع وق« را ب ه خ دايى گرف ت‪ .‬و در دھك دهاى ب ه ن ام‬
‫»خيوان« كه از سوى مكة دو شب به »صنعاء« راه دارد‪ ،‬جاى داد‪.‬‬
‫و نش نيدم ك ه »ھم دان« و ن ه غي ر »ھم دان« از س اير »ع رب« ب ه ن ام‬
‫»يع وق« نامگ ذارى ك رده باش د‪ ،‬و ني ز ن ه از »ھم دان« و ن ه از غي ر‬
‫»ھم دان« درب اره »يع وق« ش عرى ب ه گوش م نخ ورده اس ت‪ .‬و م ىپن دارم‬
‫موج ب اي ن ب وده اس ت ك ه اين ان در نزدي ك »ص نعاء« ب ودهان د‪ .‬و ب ا )قبيل ه(‬
‫»حمير« آميزش داشتند‪ ،‬و از اينرو ب ا ق وم »حمي ر« در دوره يھ ودي گ رى‬
‫»ذو نواس« دين »يھودي« گرفتند‪.‬‬
‫] »نسر«[‬
‫و قبيل ه »حمي ر«‪» ،‬نس ر« را ب ه خ دايى گرف ت‪ .‬و در زمين ى ك ه »بلخ ع«‬
‫ناميده مىشد‪ ،‬به عبادتش پرداختند‪ .‬و نشنيدهام كه »حمير« ھيچكس را به نام‬
‫او خوانده باشد و ]نيز[ نشنيدم كه در اشعار شعراى »حمي ر«‪ ،‬و ن ه ش اعرى‬
‫از ديگر شعراى تازى يادى از او شده باشد‪.‬‬
‫و م ىپن دارم ك ه عل تش بازگش ت »حمي ر« اس ت از پرس تش »أص نام« ب ه‬
‫يھودي گرى كه در دوران »تبع« روى داده است‪[10] .‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [9‬ترجمه اين بيت بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»ما را يغوث به سوى )قبيله( مراد برد پس پيش از صبح با آنان جنگيديم‪«.‬‬
‫]‪ [10‬ياقوت حموى از پيش خود در اينجا اين عبارت را افزوده است‪» :‬مىگويم‪:‬‬
‫اخطل‪ ،‬نسر را ياد كرده و چنين سروده است‪:‬‬
‫على قنة العزى و بالنسر عند ما‬ ‫اما و دماء مائرات تخالھا‬
‫ابيل االبيلين‪ ،‬المسيح ابن مريما‬ ‫و ما سبح الرھبان في كل بيعة‬
‫ھز بالكف صمما!«‬ ‫حاما إذا ما ّ‬ ‫لقد ذاق منا عامر يوم لعلع‬
‫ترجمه سه بيت مذكور اين است‪:‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و ني ز ب راى »حمي ر« بتخان هاى ب ود در »ص نعاء« ك ه »رئ ام« ن ام ب رده‬
‫م ىش د‪ ،‬آن را ب زرگ م ىداش تند‪ ،‬و در پيش اپيش آن قرب اني م ىكردن د‪ ،‬و‬
‫مىگفتند كه از درون آن با ايشان گفت و گو م ىش ود‪ [11] .‬چ ون »تب ع« از‬
‫سفرى كه به »عراق« رفت بازگشت‪ ،‬دو »حبر« كه با وى از مدينه ھمسفر‬
‫شده بودند با او آمدند‪ ،‬و او را به ويران ساختن »رئام« فرمان دادند‪ .‬وى ب ه‬
‫آن دو گف ت‪ :‬اي ن ش ما و اي ن خان ه‪ ،‬پ س آن را كوبيدن د‪ ،‬و تب ع و اھ ل يم ن‬
‫يكسره يھودي شدند‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ »ھ ان س وگند ب ه خونھ اى ريخت ه ش ده ك ه ب ر قل ه ع زى و نس ر م ىپن دارى خ ون‬
‫سياوشان است‪.‬‬
‫»و سوگند به آنچه راھبان در ھ ر كليس ا پارس اى پارس ايان‪ ،‬مس يح پس ر م ريم را تنزي ه و‬
‫تسبيح مىگويند ك ه‪» ،‬ع امر چش يده اس ت از دس ت م ا روز لعل ع ض رب شمش يرى را ك ه‬
‫چون در دست ب ه حرك ت آي د‪ ،‬اس تخوان دش من را از ھ م بب رد‪ «.‬اي ن أبي ات از آن عم رو‬
‫پسر عبد الجن است كه از فارسان دوره جاھلى بوده است‪.‬‬
‫]‪ [11‬جاحظ در اين باره چنين مىگويد‪:‬‬
‫در پارهاى از روايات گفته شده است كه در زمان جاھلى از شكم بتان ھمھمهاى مىشنيدند‬
‫و خالد پسر وليد ھنگ امى ك ه ع زى را خ راب ك رد ش راره آت ش او را ف را گرف ت چنانك ه‬
‫بيشتر ران او سوخت تا آنكه پيامبر او را تعويذ فرمود )يعنى‪ :‬او را به پن اه خ دا س پرد( و‬
‫اين فتنهاى است كه خداى تعالى ھيچگاه عوام از اعراب را بدان امتح ان نفرم وده اس ت و‬
‫ترديد ندارم كه آن حيلهاى از حيلهھاى پردهداران بوده اس ت ك ه ب راى كس ب روزى بك ار‬
‫مىبردهاند و اگر شنيدى يا ديدى پ ارهاى از آنچ ه را ك ه ھن دوان در پرستش گاھھاى ايش ان‬
‫از اي ن افس ونگرى بك ار م ىبرن د خ واھى دانس ت ك ه خ داى تع الى من ت گذاش ته اس ت ب ر‬
‫مردمان نادان به علماى علم كالم كه در ميان ايشان نشو و نما كردهاند ‪...‬‬
‫و تازيان بيابانى و ھمانند ايشان از ديگر مردمان پروا ندارن د از ايم ان ب ه »ھ اتف« بلك ه‬
‫از كس اني ك ه اي ن گون ه خراف ات را رد م ىكنن د‪ ،‬ب ه ش گفت م ىآين د و از اي ن قبي ل اس ت‬
‫داستان اعشى پسر ‪ ...‬پسر زراره اسدى كه گفت‪» :‬ھاتفى« را شنيدم كه مىگويد‪:‬‬
‫و ذو الباع و المجد الرفيع و ذو القدر‬ ‫لقد ھلك الفياض‪ ،‬غيث بنى فھر‬
‫)يعنى‪ :‬بتحقيق كه آن رادمرد سخاوتمند‪ ،‬كه بمنزل ه ب اران ب راى بن ى فھ ر ب ود‪ ،‬آن ف راخ‬
‫بال بلند مرتبه و ارزنده مرد و االقدر ھالك شد و بمرد‪ (.‬گفت‪ :‬من در پاسخش گفتم‪:‬‬
‫من المرء تنعاه لنا من بنى فھر؟‬ ‫اال ايھا الناعي‪ ،‬أخا الجود و الندى!‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و از اين جھت است كه نشنيدهام در ھيچيك از اشعار آن ان ي ادى از »رئ ام«‪،‬‬
‫و نيز از »نسر« شده باشد‪ ،‬و نه ھم به نام آن دو نامگذارى كرده باشند‪.‬‬
‫و ]ناگفته نماند كه[ عرب از اش عار ش عراى خ ويش ج ز آنچ ه ان دكى پ يش از‬
‫إسالم سروده شده است‪ ،‬حفظ نكرده و نگاه نداشته است‪.‬‬
‫ابو منذر ھشام گوي د‪ :‬درب اره »رئ ام« بتنھ ايى ش عرى نش نيدهام‪ ،‬ول ى درب اره‬
‫ديگران شنيدهام‪.‬‬
‫اين است أصنام پنجگانهاى كه قوم نوح مىپرستيدند‪ ،‬و خداى )‪ -‬عز و جل‪(-‬‬
‫در كت اب خ ويش ك ه ب ر پي امبر )‪ -‬علي ه الس الم‪ (-‬ن ازل فرم وده‪ ،‬از آنھ ا ي اد‬
‫كرده است‪:‬‬
‫ُ‬
‫ص ْونِي َو ا َّت َب ُع وا م ن لَ ْم َي ِز ْدهُ مال ُه َو َولَ ُدهُ إِ َّال َخس اراً‪َ .‬و‬ ‫ق ال ُن و ٌح َربِّ إِ َّن ُھ ْم َع َ‬
‫ً‬
‫َم َك رُوا َم ْك راً ُك َّب اراً‪َ .‬و ق الُوا ال َت َذرُنَّ آلِ َھ َت ُك ْم َو ال َت َذرُنَّ َو ّدا َو ال ُس واعا ً َو ال‬
‫الال ‪:71‬‬ ‫ض ً‬ ‫ِين إِ َّال َ‬ ‫ض لُّوا َكثِي راً َو ال َت ز ِد َّ‬
‫الظ الِم َ‬ ‫ِ‬ ‫ُوق َو َنسْ راً َو َق ْد أَ َ‬ ‫وث َو َيع َ‬ ‫َي ُغ َ‬
‫‪.[12] 24 -21‬‬
‫»پ س چ ون »عم رو« پس ر »لح ى« آنچ ه گفت يم بك رد‪ ،‬ع رب بپرس تش بت ان‬
‫پرداخت و بتان را سرپا ساخت‪.‬‬
‫] »منات«[‬
‫و قديمترين بتى را كه عرب پرستيد‪» ،‬منات« بود‪ .‬و عرب به نام وى »عبد‬
‫منات«‪ ،‬و »زيد منات« نامگذارى كرد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ )يعنى‪ :‬ھان‪ ،‬اى كسى كه خبر مرگ رادم ردى بخش نده را م ىدھ ى! كيس ت آن م رد‬
‫منسوب به دودمان فھر كه ما را از مرگش خبر مىدھى؟( پس گفت‪:‬‬
‫و ذا الحس ب الق دموس و المنص ب‬ ‫نعيت ابن جدعان بن عمرو أخا الندى‬
‫القصر!‬
‫جود و بخشش خورده و داراى حسبي ديرينه و منسبى بى مانند مىباش د‪ (.‬و اي ن در بس ى‬
‫گشاده است )يعنى‪ :‬مطلب در اين باب زياد اس ت(‪ .‬بنگري د ب ه كت اب الحي وان‪ ،‬جل د شش م‪،‬‬
‫صفحه ‪.61‬‬
‫]‪ [12‬قرآن كريم‪.21 -24 /71 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و »من ات« در كن ار دري ا از ناحي ه »مش لّل« در »قدي د« مي ان »مدين ه« و‬
‫»مكة« نصب شد‪.‬‬
‫و ع رب جملگ ى ب ه بزرگداش تش م ىپرداختن د‪ ،‬و در پيرام ونش قرب اني‬
‫مىكردند‪.‬‬
‫و »أوس« و »خزرج«‪ ،‬و ھر آنكه در »مدين ه«‪ ،‬و »مك ة« و ي ا ح والى آن‬
‫منزل داشت »منات« را تعظيم مىكردن د‪ ،‬و ب ه ن ام او قرب اني م ىنمودن د‪ ،‬و‬
‫به او ھديه مىدادند‪.‬‬
‫و فرزندان »مع ّد« بر باقيمانده دين »إسماعيل« )‪ -‬عليه السالم‪ (-‬بجا ماندند‪.‬‬
‫و »ربيعه«‪ ،‬و »مضر« نيز بر باقيمانده دين وى ھمچنان بماندند‪.‬‬
‫و ھيچكس در بزرگداشت »منات« از »أوس«‪ ،‬و »خزرج« بيش نبود‪.‬‬
‫ابو منذر ھشام پسر محمد گويد‪:‬‬
‫ما را مردى از ق ريش از »اب ى عبي ده« پس ر »عب د ﷲ« پس ر »اب ى عبي ده«‬
‫پس ر »عم ار« پس ر »ياس ر« )ك ه ب ه ت اريخ »أوس« و »خ زرج« از ھم ه‬
‫مردمان آگاھتر بود( حديث كرد و گف ت‪» :‬أوس« و »خ زرج« و كس اني ك ه‬
‫پيرو آنان بودند از اعراب »يثرب« و غي ر »يث رب« ح ج م ىگزاردن د و در‬
‫ھمه مواقف با ديگر مردمان وقوف م ىكردن د‪ ،‬و س ر نم ىتراش يدند‪ ،‬و چ ون‬
‫مىكوچيدن د ب ه زي ارت »من ات« م ىش تافتند‪ ،‬و پ يش او س ر م ىتراش يدند‪ ،‬و‬
‫ن زدش أقام ت م ىكردن د‪ ،‬و حجش ان را ج ز ب دين گون ه تم ام نم ىپنداش تند و‬
‫بمناس بت ھم ين بزرگداش ت »أوس«‪ ،‬و »خ زرج« اس ت ك ه »عب د الع زى«‬
‫پسر »وديعة مزنى« يا ديگرى از عرب مىگويد‪:‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بمناة عند محل آل الخزرج ]‪[13‬‬ ‫انى حلفت يمين صدق برة‬
‫و تازي ان ھمگ ى در زم ان ج اھلى ھم ه »أوس« و »خ زرج« را خ زرج‬
‫مىناميدند‪ ،‬به اين دليل است كه شاعر گفت‪» :‬عند محل آل الخزرج«‪.‬‬
‫و ھمين »من ات« اس ت ك ه خ داى )‪ -‬ع ز و ج ل‪ (-‬از او ي اد ك رده و فرم وده‬
‫است‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫» َو َمن ا َة الثالِث ة األخ رى« ‪ ،[14] 20 :53‬و »من ات« از آن »ھ ذيل« و‬
‫»خزاعة« بود‪.‬‬
‫و »ق ريش« و ع رب ھمگ ى او را ب زرگ م ىش مردند‪ ،‬و اي ن بزرگداش ت‬
‫ھمچن ان بب ود ت ا پي امبر )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪ (-‬در س ال ھش تم ھج رت‪،‬‬
‫ھم ان س الى ك ه خ داى تع الى »مك ة« را ب رايش گش ود‪ ،‬از »مدين ه« بي رون‬
‫رفت و چون چھار ي ا پ نج ش ب راه پيم ود »عل ى« را ب ه س وى او )‪ -‬من ات(‬
‫گسيل داشت تا نگونسارش ساخت و آنچه به »منات« تعل ق داش ت‪ ،‬برگرف ت‬
‫و نزد پيامبر )‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪ (-‬آورد‪.‬‬
‫از جمله آنچه »على« به دست آورده بود‪ ،‬دو شمشير بود كه »حارث« پس ر‬
‫»ابى شمر غسانى« پادشاه »غسان« آن دو را به »منات« پيشكش كرده بود‬
‫مخذم« و ديگر »رسوب« ناميده مىشد‪.‬‬ ‫يكى از آن دو » ّ‬
‫و ھمين دو شمشير »حارث« است كه »علقمه« در شعرش ياد ك رده و گفت ه‬
‫است‪:‬‬
‫عق يال س يوف مخ ذم و رس وب‬ ‫مظاھر سربالى حديد عليھم ا‬
‫]‪[15‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [13‬ترجمه اين بيت‪ ،‬بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»م ن ب ه من ات س وگند ي اد ك ردم‪ ،‬س وگندى راس ت و اس توار در مس كن و م أوى خان دان‬
‫خزرج‪«.‬‬
‫]‪ [14‬قرآن كريم‪.20 /53 ،‬‬
‫]‪ [15‬ترجمه بيت باال چنين است‪:‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫پي امبر )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪ (-‬آن ھ ر دو را ب ه »عل ى« )‪ -‬رض ى ﷲ‬
‫عنه‪ (-‬بخش ود‪ .‬گوين د ك ه يك ى از آن دو ھم ان »ذو الفق ار« شمش ير »عل ى«‬
‫است‪.‬‬
‫و بعض ى گوين د ك ه »عل ى« آن دو شمش ير را در »فل س« ك ه بت ى از قبيل ه‬
‫»ط ى« اس ت‪ ،‬ھنگ امى ك ه پي امبر )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪ (-‬او را جھ ت‬
‫ويران كردن آن فرستاده بود‪ ،‬بيافت‪.‬‬
‫] »الت«[‬
‫سپس »الت« را به پرستش گرفتن د‪ .‬و »الت« در »ط ائف« ب ود‪ ،‬و ت ازهت ر‬
‫از »من ات« ]‪ .[16‬و »الت« پارچ ه س نگ چھ ار گوش ى ب ود ك ه تن ى از‬
‫»يھود« نزد آن سويق )‪ -‬سبوس( مىكوبيد‪.‬‬
‫و پردهداران الت از قبيله ثقيف »بنو ع ّتاب« پسر »مالك« بودند‪ .‬و بنائى بر‬
‫آن سنگ ساخته بودند‪ .‬و قريش و ھمه عرب »الت« را بزرگ مىداشتند‪ .‬و‬
‫به نام او »زيد الالت«‪ ،‬و »تيم الالت« نام مىگذاشتند‪.‬‬
‫و آن را در محل مناره دست چ پ مس جد ام روزى »ط ائف« نھ اده بودن د‪ .‬و‬
‫اين ھمان بت است كه خداى در »قرآن« ي اد ك رده و فرم وده اس ت‪ :‬أَ َف َرأَ ْي ُت ُم‬
‫ت َو ْال ُع َّزى‪ [17] 19 :53 .‬و »عم رو« پس ر »جعي د« درب اره او‬ ‫ال َّال َ‬
‫مىگويد‪:‬‬
‫تبرأ من الت و كان ي دينھا‬ ‫فانى و تركي وصل كأس لكالذي‬
‫]‪[18‬‬
‫و »متلمس« در قصيدهاى كه در ھجاى »عمرو« پسر »منذر«‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ »پوش نده دو پي راھن آھن ين )زره( ك ه ب ر آنھ ا دو شمش ير ج وھردار يك ى مخ ذم‪ ،‬و‬
‫ديگر رسوب بسته است‪«.‬‬
‫]‪ [16‬يعنى‪» :‬الت« را مدتى بعد از »منات« به پرستش گرفتند‪.‬‬
‫]‪ [17‬قرآن كريم‪.19 /53 ،‬‬
‫]‪ [18‬ترجمه اين بيت بر اين تقري ب اس ت‪) :‬مث ل( م ن و ت رك وص ال ك أس مانن د مث ل آن‬
‫كسى است كه از الت تبرى جست با اينكه او را مىپرستيد‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫سروده است‪ ،‬از »الت« ياد مىكند‪ ،‬و مىگويد‪:‬‬
‫و ال الت و األنص اب ال تئ ل!‬ ‫اطردتن ى ح ذر الھج اء‪ ،‬و ال‬
‫]‪[19‬‬
‫»الت« ھمچنان ببود تا قبيله »ثقيف«‪ ،‬إسالم آورد‪ ،‬آن ھنگام بود كه پي امبر‬
‫خداى )‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪» (-‬مغيره« پس ر »ش عبه« را گس يل داش ت ت ا‬
‫آن را ويران كرد‪ ،‬و به آتش بسوزانيد‪.‬‬
‫و در اي ن ب اره »ش داد« پس ر »ع ارض جش مى« در آن وق ت ك ه »الت«‬
‫ويران شد و بسوخت‪ ،‬قبيله »ثقيف« را از باز گش ت ب ه پرس تش او‪ ،‬و خش م‬
‫آنان برايش نھى مىكند و مىگويد‪:‬‬
‫و كي ف نص ركم م ن ل يس‬ ‫ال تنص روا ال الت ان ﷲ مھلكھ ا‬
‫ينتصر؟‬
‫و لم تقات ل ل دى أحجارھ ا‪،‬‬ ‫ان التي حرقت بالنار فاشتعلت‬
‫ھدر‬
‫يظع ن‪ ،‬و ل يس بھ ا م ن‬ ‫ان الرس ول مت ى ين زل بس احتكم‬
‫أھلھا بشر ]‪[20‬‬
‫و »أوس« پسر »حجر« به »الت« سوگند ياد كرده‪ ،‬و گفته است‪:‬‬
‫و ب ا ّ ‪ ،‬ان ﷲ م نھن‬ ‫و ب الالت و الع زى و م ن دان دينھ ا‬
‫اكبر! ]‪[21‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [19‬ترجمه بيت باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»مرا از بيم ھجاى من برون راندى‪ ،‬نه‪ ،‬سوگند به الت و ديگر بتان كه نجات نمىيابى‪«.‬‬
‫]‪ [20‬ترجمه أبيات مذكور در باال اين است‪:‬‬
‫»الت را يارى نكنيد زيرا كه خدا ھالك كننده اوست‪ ،‬و چگونه كس ى را ك ه ب ه خ ود ي ارى نتوان د‬
‫كرد‪ ،‬يارى مىكنيد؟‬
‫»ھمانا بتى كه با آتش سوخته و مش تعل ش ده اس ت‪ ،‬و در براب ر س نگھاى خ ويش )يعن ى در براب ر‬
‫بتكده خود( نجنگيده است‪ ،‬خونش ھدر است‪.‬‬
‫»فرستاده وقتى كه بر پيشگاه شما فرود مىآيد‪ ،‬ك وچ م ىكن د‪ ،‬در ح الي ك ه ھ يچ آدم ي از بس تگان‬
‫الت آنجا يافته نمىشود‪«.‬‬
‫]‪ [21‬ترجمه اين بيت بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»سوگند به الت و عزى‪ ،‬و ھر كس به دين آنان گرويده است‪ .‬و سوگند به خدا‪ ،‬خدايى كه از آنان‬
‫بزرگتر است‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫] »عزى«[‬
‫از آن پس »عزى« را به پرستش گرفتند‪.‬‬
‫و »عزى« از »الت«‪ ،‬و »منات« ت ازهت ر اس ت‪ .‬ب ه اي ن دلي ل ك ه از ع رب‬
‫ش نيدهام ك ه پ يش از »ع زى« ب ه آن دو نامگ ذارى ك ردهان د‪ .‬چنانك ه »تم يم«‬
‫پس ر »م رّ « پس رش را »زي د من ات« پس ر »تم يم« پس ر »م ر« پس ر »أ ّد«‬
‫پسر »طابخه« ناميد‪ .‬و )ديگرى( »عب د من ات« پس ر »اد« نامگ ذارى ش د و‬
‫به اسم »الت«‪» ،‬ثعلبه« پسر »عكابه« پسرش را »ت يم ال الت« ن ام نھ اد‪ .‬و‬
‫»ت يم ال الت« پس ر »رفي ده« پس ر »ث ور« و زي د ال الت پس ر »رفي ده« پس ر‬
‫»ث ور« ]پس ر »وب ره« پس ر »م ر« پس ر »اد« پس ر »طابخ ه«[ و »ت يم‬
‫ال الت« پس ر »نم ر« پس ر »قاس ط« و »عب د الع زى« پس ر »كع ب« پس ر‬
‫»سعد« پسر »زيد منات« پسر »تميم«‪.‬‬
‫پس معل وم ش د ك ه »ع زى« از آن دو ت ازهت ر اس ت‪ [22] .‬و »عب د الع زى«‬
‫پسر »كعب« قديمترين نامى مىباش د ك ه ع رب ب ه اس م »ع زى« نامگ ذارى‬
‫كرده است‪.‬‬
‫و نخست كسى كه عزى را به پرستش گرفت »ظالم« پسر »اسعد« بود‪.‬‬
‫»عزى« در واديى از »نخله شاميه« بود كه »حراض« ناميده مىشد‪ ،‬و در‬
‫براب ر »غمي ر« ب ه دس ت راس ت كس ى ك ه از »ع راق« ب ه »مك ة« م ىرود‬
‫واقع شده بود‪.‬‬
‫وادي م ذكور ب االى »ذات ع رق« ن ه ش ب راه مان ده ب ه بس تان ق رار گرفت ه‬
‫اس ت‪» .‬ظ الم« پس ر »اس عد« قب هاى ب ر آن بن ا نھ اد‪ ،‬و از درون آن آوازى‬
‫مىشنيدند‪.‬‬
‫و »عرب« و »قريش« به نام او »عبد العزى« نامگذارى مىكردند‪.‬‬
‫»عزى« نزد »قريش« بزرگترين بتھا بود‪ ،‬به زيارتش مىرفتند‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [22‬يعنى‪ :‬ب ت »ع زى« بع د از دو ب ت ديگ ر »الت« و »من ات« م ورد پرس تش ق رار‬
‫گرفته است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و ھدي ه ب رايش م ىبردن د‪ ،‬و پ يش او قرب اني م ىكردن د )و ب دين وس يله ب ه او‬
‫تقرب مىجستند(‪.‬‬
‫و چنين به ما رسيده است كه پيامبر خداى )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪ (-‬روزى‬
‫»عزى« را ياد كرد و فرمود آن ھنگام كه ب ه دي ن خويش انم ب ودم‪ ،‬گوس فندى‬
‫س رخا س فيد ب رايش ھدي ه ب ردم‪ [23] .‬و ق ريش در ض من ط واف »كعب ه«‬
‫مىگفت ]رجز[‪:‬‬
‫»و ال الت و الع زى و من اة الثالث ة االخ رى! ف إنھن الغراني ق العل ى و ان‬
‫شفاعتھن لترتجى!« ]‪ [24‬و معتقد بودن د ك ه اينھ ا دخت ران خ داىان د )ب زرگ‬
‫است خداى از چنين نسبتى!( و نزد خداى شفاعت مىكنند‪.‬‬
‫پس چون خداى پيامبرش را مبعوث كرد‪ ،‬ب ر او اي ن آي ات را ن ازل فرم ود‪ :‬أَ‬
‫ك إِذاً‬ ‫الثالِ َث َة ْاأل ُ ْخرى أَ لَ ُك ُم َّ‬
‫الذ َك ُر َو لَ ُه ْاأل ُ ْنث ى‪ ،‬ت ِْل َ‬ ‫ت َو ْالع َُّزى‪َ ،‬و َمنا َة َّ‬ ‫َف َرأَ ْي ُت ُم َّ‬
‫الال َ‬
‫ِي إِ َّال أَسْ ما ٌء َس َّم ْي ُتمُوھا أَ ْن ُت ْم َو آب اؤُ ُك ْم م ا أَ ْن َز َل ﷲ ِبھ ا م ن‬
‫قِسْ َم ٌة ضِ يزى‪ ،‬إِنْ ھ َ‬
‫طان ‪ [25] ... 23 -19 :53‬و قريش ب راى »ع زى« دره )ك وھى( را از‬ ‫س ُْل ٍ‬
‫وادي »حراض« كه »سقام« ناميده مىشد قرقگاه )حرم( قرار داده بودن د‪ ،‬و‬
‫آن را ھمانند »حرم كعبه« مىنماياندند‪.‬‬
‫و در اين باره است گفت ار »جن دب ھ ذلي« از تي ره »ق ردى« در م ورد زن ى‬
‫كه دوستش مىداش ت و س وگندى را ك ه معش وقه ب راى او ي اد ك رده ب ود‪ ،‬در‬
‫بيت گنجانيده‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [23‬جماعت ش يعه‪ ،‬ب ه حك م كريم ه َو ال أَن ا ِ‬
‫عاب ٌد م ا َع َب ْد ُّت ْم ‪ 4 :109‬اي ن گفت ه ھش ام را‬
‫باور ندارند زيرا پيامبران را پيش از بعثت و بعد از بعثت معصوم مىدانند اما غالب اھل‬
‫سنت و جماعت قائل به عصمت أنبياء از زمان بعثتاند‪.‬‬
‫]‪ [24‬ترجمه عبارت مذكور بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»سوگند به »الت« و »عزى«‪ ،‬و به »منات« سومين آنان كه آنھ ا كلن گ )ل ك ل ك( ھ اى‬
‫عالم باال ھستند و شفاعت آنھا مايه اميد است‪«.‬‬
‫]‪ [25‬قرآن كريم ‪.19 -23 /53‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بفرع التي أحمت فروع سقام‪:‬‬ ‫لقد حلفت جھدا يمينا غليظة‬
‫ابادي ك اخ رى عيش نا‬ ‫»لئن أن ت ل م ترس ل ثي ابي ف انطلق‬
‫بكالم!«‬
‫فأمس ى ي روم األم ر ك ل م رام‬ ‫يعز عليه صرم ام حويرث‬
‫]‪[26‬‬
‫و »درھم« پسر »زيد أوسى« درباره »عزى« گويد‪:‬‬
‫و ﷲ الذي دون بيته سرف ]‪[27‬‬ ‫انى و رب العزى السعيدة‬
‫و براى »عزى« كشتارگاھى بود ك ه پرس تندگان قربانيھ اى خ ويش را در آن‬
‫كشتارگاه مىكشتند و »غبغب« ناميده مىشد‪.‬‬
‫و درباره »غبغب« است گفته »ھذلي« كه مردى را ك ه زن ى زيب ا را ب ه ن ام‬
‫»اسماء« تزويج كرده بود‪ ،‬ھجو مىكند‪:‬‬
‫من األدم أھ داھا ام رؤ م ن بن ى‬ ‫لقد أنكحت اسماء لحى بقيرة‬
‫غنم!‬
‫الى غبغب الع زى‪ ،‬فوض ع‬ ‫رأى قذعا في عينھا إذ يسوقھا‬
‫في القسم ]‪[28‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [26‬ترجمه سه بيت مذكور بر اين تقريب است‪» :‬ھمانا سوگند غل يظ ب ه م وى »ع زى«‬
‫ك ه بلن ديھاى »س قام« را قرقگ اه س اخت‪ ،‬ي اد ك رد )و گف ت‪» (:‬اگ ر ت و جام هھ ايم را‬
‫نفرس تادى ت ا رھ ا باش م‪ ،‬آخ رين ع يش عاش قانه خودم ان را آش كارا ب ه ت و خ واھم گف ت!‬
‫»دش وار اس ت ب ر او )‪ -‬عاش ق م ن( قط ع عالق ة ب ا »ام ح ويرث«‪ ،‬پ س دنب ال ك رد و‬
‫مىجست باز گشت عشقش را از ھر در و از ھر راه‪«.‬‬
‫]‪ [27‬ترجمه اين بيت چنين است‪:‬‬
‫»سوگند به عزاى نيكوبخت‪ ،‬و خدايى كه »سرف« نزديك خانه اوست كه من ‪«...‬‬
‫]‪ [28‬ترجمه اين دو بيت چنين است‪:‬‬
‫»كابين اسماء استخوان فك گوسالهاى بود كه مردى از قبيله »غنم« به او ھديه كرد‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و گوشتھاى قرباني را ميان كساني كه در كشتارگاه »عزى« حضور داشتند‪،‬‬
‫قسمت مىكردند‪.‬‬
‫و »نھيك ه ف زارى« خط اب ب ه »ع امر« پس ر »طفي ل« در اي ن بي ت از‬
‫»غبغب« نام برده و مىگويد‪:‬‬
‫و الراقص ات ال ى من ى‬ ‫ي ا ع ام! ل و ق درت علي ك رماحن ا‬
‫فالغبغب!‬
‫م ران او لثوي ت غي ر‬ ‫]لتقي ت بالوجع اء طعن ة فات ك‬
‫محسب[ ]‪[29‬‬
‫و درباره »غبغب« كه »قيس« پس ر »منق ذ« پس ر »عبي د« پس ر »ض اطر«‬
‫پسر »حبش ية« پس ر »س لول« ]خزاع ى[ )ك ه زن ى از »بن ى ح داد« از تي ره‬
‫»كنان ه« و بق ول بعض ى از قبيل ه »ح داد مح ارب« او را زايي ده اس ت( و‬
‫مشھور به »قيس« پسر »حداديه خزاعى« گويد‪:‬‬
‫و اال فأنصاب يسرن بغبغب ]‪[30‬‬ ‫تلينا ببيت ﷲ أول حلفة‬
‫و »قريش« به نوعي خاص »عزى« را تعظيم مىكردند‪ ،‬و از اينروست كه‬
‫»زيد« پسر »عم رو« پس ر »نفي ل« ك ه در روزگ ار ج اھلى ب ه خ دا پرس تى‬
‫گرويده و پرستش »عزى« و ديگر بتان را ترك‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ »ھنگ ام س وق دادن آن گوس اله ب ه كش تارگاه غبغ ب ع زى در چش مش س پيدى‬
‫ناھنجارى ديد و در نتيجه بىپروا به كس و ناكس گوشتش را ھديه داد‪«.‬‬
‫]‪ [29‬ترجمه دو بيت چنين است‪:‬‬
‫»اى عامر! اگر نيزهھاى ما بر ت و دس ت ياف ت )يعن ى‪ :‬اگ ر ب ه ت و برخ ورديم و ت و را در‬
‫برابر ديديم( سوگند به آن شتران تن درو ك ه روى ب ه من ى و س پس روى ب ه غبغ ب رق ص‬
‫كنان مىروند‪.‬‬
‫»ھر آينه نشستگاھت را پاسدار طعنه ني زه ل رزان س وراخ كنن ده م ا ق رار خ واھى داد ي ا‬
‫در بيچارگى و بى كسى به خاك سپرده خواھى شد‪«.‬‬
‫]‪ [30‬ترجمه بيت مذكور چنين است‪:‬‬
‫»سوگند مىخ وريم‪ ،‬نخس تين س وگند را ب ه خان ه خ دا‪ ،‬و گ ر ن ه ب ه بت انى ك ه در بلن ديھاى‬
‫غبغب سرپا )منصوب( ھستند‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫گفته بود‪ ،‬مىگويد‪:‬‬
‫كذلك يفعل الجلد الصبور‬ ‫تركت الالت و العزى جميعا‬
‫و ال صنمي بنى غنم ازور‬ ‫فال العزى أدين و ال ابنتيھا‬
‫لنا ف ي ال دھر إذ حلم ي ص غير‬ ‫و ال ھبال ازور و كان ربا‬
‫]‪[31‬‬
‫پردهداران »عزى«‪» ،‬بنو شيبان« پسر »جابر« پسر »مره« ]پسر »عبس«‬
‫پسر »رفاعة« پسر »حارث« پسر »عتبة« پس ر »س ليم« پس ر »منص ور«[‬
‫از »بنى سليم« بودند‪ ،‬و آخرين كسى كه از ايشان پردهدارى »عزى« را بر‬
‫عھده داشت »دبيّه« ]پسر »حرمي س لمى«[ ب ود‪ .‬و »اب و خ راش ھ ذلي« در‬
‫اي ن ش عر او را م ىس تايد‪ ،‬زي را ھنگ امى ك ه ب ر او وارد ش ده ب ود ي ك جف ت‬
‫پاىافزار نيكو بدو داده بود‪:‬‬
‫دبية‪ ،‬انه نعم الخليل!‬ ‫حذانى بعد ما خذمت نعالى‬
‫من الثيران وصلھما جميل‬ ‫مقابلتين من صلوى مشب‬
‫رحالھم شآمية بليل!‬ ‫فنعم معرس األضياف تذحى‬
‫من الفرني يرعبھا الجميل ]‪[32‬‬ ‫يقاتل جوعھم بمكلالت‬
‫ھمواره »عزى« اين چنين )مقامي( داشت تا خداى پيامبرش را‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [31‬ترجمه سه بيت باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»الت و عزى اين ھر دو را واگذاشتم‪ ،‬و چنين كند مرد دالور و شكيبا‪.‬‬
‫»پس نه به عزى مىگروم‪ ،‬و نه به دو دخترش‪ ،‬و نه دو بت بنى غنم را زيارت مىكنم‪.‬‬
‫»و نه ھبل را كه روزگارى پروردگار ما بود‪ ،‬آن ھنگام كه عقلي اندك داشتم‪«.‬‬
‫]‪ [32‬ترجمه چھار بيت باال اين است‪:‬‬
‫»دبيه پس از اينكه پاىافزارم پاره ش ده ب ود‪ ،‬م را پ اىاف زارى بخش ود‪ ،‬دبي ه نيك و دوس تى‬
‫است! »آن پاىافزار از پوست پشت گاو جوان بود و به زيبايى دوخته شده بود‪.‬‬
‫»چه خوب مھمانخانهاى است )مھمانخانه دبيه( كه نسيم ماليم و مرطوب ش مالى )ش اميه(‬
‫شتران مھمانان را بسوى آن مىرانند! »با گرسنگى مھمان ان ب ا كاس هھ اى تاج دار از ن ان‬
‫روغنين‪ ،‬لبريز از پيه مىجنگد )يعنى‪:‬‬
‫ب ا اي ن كاس هھ اى ممل و از ن ان و خ ورش چ رب و ن رم گرس نگى مھمان ان را از ب ين‬
‫مىبرد(‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫)‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪ (-‬برانگيخ ت‪ ،‬و پي امبر »ع زى« و ديگ ر بت ان را‬
‫پس ت ش مرد‪ ،‬و مردم ان را از پرس تش آن ان نھ ى فرم ود‪ ،‬و »ق رآن« ني ز‬
‫درباره آنھا نازل شد‪.‬‬
‫و اين امر بسى بر »قريش« دشوار آمد‪ ،‬چن ان ك ه اب و أحيح ه ]و او »س عد«‬
‫پس ر »ع اص« پس ر »أمي ة« پس ر »عب د ش مس« پس ر »عب د من اف« اس ت[‬
‫چ ون ب ه بيم ارى م رگ دچ ار ش د‪ ،‬و »اب و لھ ب« از او عي ادت ك رد‪،‬‬
‫مىگريست‪» .‬ابو لھب« پرسيد‪» :‬اى ابو أحيحة چ ه چي ز ت را م ىگريان د؟ آي ا‬
‫از مرگ گريه مىكنى و حال آنك ه چ ارهاى از آن نيس ت؟« گف ت‪» :‬ن ه‪ ،‬بلك ه‬
‫از آن بيم دارم كه »ع زى« بع د از م ن پرس تيده نش ود‪» «.‬اب و لھ ب« گف ت‪:‬‬
‫»به خداى سوگند »عزى« در زم ان حي ات ت و ني ز ب راى خ اطر ت و پرس تش‬
‫نشده است‪ ،‬و پ س از م رگ ت و ھ م پرس تش او بعل ت م رگ ت و ت رك نخواھ د‬
‫ش د!« اب و أحيح ة گف ت‪» :‬اكن ون دانس تم ك ه م را جانش ينى م ىباش د‪ «،‬و از‬
‫دلبستگى »ابو لھب« به پرستش »عزى« به شگفت آمد‪.‬‬
‫در سال فتح »مكة« پيامبر )‪ -‬صلى ﷲ علي ه و س لم‪» (-‬خال د« پس ر »ولي د«‬
‫را بخواند و بفرمود برو به سوى درختى كه در »بط ن نخل ه« اس ت و آن را‬
‫ببر‪» .‬خالد« برفت و »دبيه« را ك ه پ ردهدار »ع زى« ب ود گرف ت و كش ت‪.‬‬
‫اين است كه »ابو خراش ھذلي«‪» ،‬دبيه« را با اشعار زير رثاء گفت‪:‬‬
‫وس ط الش روب و ل م يلم م و ل م‬ ‫م ا لدبي ة من ذ الي وم ل م أره‬
‫يطف؟‬
‫من الرواويق م ن ش يزى بن ى‬ ‫لو كان حيا لغاداھم بمترعة‬
‫الھطف‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫حين الشتاء كحوض المنھل‬ ‫ضخم الرماد‪ ،‬عظيم القدر جفنته‬
‫اللقف‬
‫اال الس باع و م ر ال ريح‬ ‫]امس ى س قام خ الء ال أن يس ب ه‬
‫بالغرف[ ]‪[33‬‬
‫)ابو منذر مىگويد‪ :‬يطي ف از م اده طوف ان از ب اب ط اف يطي ف م ىباش د‪ .‬و‬
‫»الھط ف« تي رهاى از »بن ى عم رو« پس ر »اس د« اس ت‪ .‬اللق ف‪ ،‬ح وض‬
‫)آبش خور( شكس تهاى را گوين د ك ه از بس يارى آب رخن هدار و شكس ته ش ده‬
‫باشد(‪.‬‬
‫)ابو منذر گويد‪» :‬ابو أحيحة سعيد« پسر »عاص« در »مكة« دستار بر س ر‬
‫م ىگذاش ت‪ ،‬و چ ون او دس تار م ىبس ت ھ يچكس ب ه رن گ دس تار او دس تار‬
‫نمىبست(‪.‬‬
‫»ابو على عنزي« ما را ح ديث ك رد و گف ت‪» :‬عل ى« پس ر »ص باح« م ا را‬
‫حديث كرد‪ ،‬و گفت‪ :‬ابو منذر ب ه م ا خب ر داد و گف ت پ درم از »اب ى ص الح«‬
‫از پسر »عباس« مرا روايت كرد و گفت‪:‬‬
‫»عزى« شيطانهاى )ماده پرى( بود ك ه ب ر س ه درخ ت ش وره گ ز در »بط ن‬
‫نخل ه« وارد م ىش د‪ .‬پ س چ ون پي امبر )ص لى ﷲ علي ه و س لم‪» (-‬مك ة« را‬
‫بگشود‪» ،‬خالد« پسر »وليد« را بفرمود كه ب رو ب ه »بط ن نخل ه«‪ ،‬آنج ا س ه‬
‫درخت شوره گز مىيابى‪ ،‬أولين آنھا را ببر! »خالد«‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [33‬ترجمه چھار بيت باال اين است‪:‬‬
‫»چه شده اس ت دبي ه را ك ه از ام روز او را در مي ان ب اده نوش ان ندي دم ك ه ب ر آن ان وارد‬
‫شود و گرداگرد ايشان بخرامد و پذيرايى كند؟‬
‫»اگر او )دبيه( زنده بودى‪ ،‬بام دادان ص بوحى مھمان ان را ب ا جامھ اى ب زرگ بن ى ھط ف‬
‫لبريز از شراب پذيرا مىشدى‪.‬‬
‫»اوست صاحب ديگ بزرگ و ديگدان پ ر از خاكس تر و كاس ه او ھنگ ام زمس تان ھمانن د‬
‫آبشخور پر از آبى است )كه شترداران‪ ،‬شترھاى تشنه را از آب سيراب مىكنند‪» (.‬وادي‬
‫سقام )بعد از دبيه( خالي شد و مگ ر درن دگان و ب ادى ك ه ب ر درخت ان م ىوزد‪ ،‬أنيس ي در‬
‫آنجا نيست‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بيامد و آن را ببري د‪ .‬پ س چ ون ب ه خ دمت پي امبر )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪(-‬‬
‫ب از آم د‪ ،‬پي امبر فرم ود‪» :‬آي ا چي زى دي دى؟« گف ت‪» :‬ن ه‪ «.‬فرم ود‪» :‬ب رو‬
‫دومين را بب ر!« »خال د« بيام د‪ ،‬و آن را بري د‪ .‬س پس ب ه خ دمت پي امبر آم د‪،‬‬
‫پيامبر فرمود‪» :‬آيا چيزى ديدى؟« گفت‪» :‬نه‪ «.‬فرمود‪» :‬ب رو آن س ديگر را‬
‫ببر!« »خالد« بيامد‪ ،‬ناگھان زنى سيهچ رده )س ياهروى‪ -‬حبش ية( آش فته م وى‬
‫بدي د ك ه دو دس تش را ب ر گ ردنش نھ اده دن دان ھم ى س ايد‪ ،‬و »دبي ه« ]پس ر‬
‫»حرمي شيباني«‪ ،‬پسر[ سلمى پ ردهدار »ع زى« پش ت س رش ب ود‪» .‬دبي ه«‬
‫را چون نظر بر خالد افتاد خطاب به »عزى« گفت‪:‬‬
‫على خالد! ألقى الخمار و شمري‬ ‫أعزاء شدى شدة ال تكذبى‬
‫تب وئى ب ذل ع اجال و تنص رى‬ ‫فإن ك اال تقتل ي الي وم خال دا‬
‫]‪[34‬‬
‫پس »خالد« گفت‪:‬‬
‫ابى رأيت ﷲ قد أھانك ]‪[35‬‬ ‫]يا عز[ كفرانك ال سبحانك‬
‫اين بگفت و ضربتي ب ر او نواخ ت و ف رق او )ش يطانه( را بش كافت‪ ،‬ناگھ ان‬
‫او را مش تى خاكس تر دي د‪ .‬آن گ اه درخ ت را بري د و »دبي ه« پ ردهدار را‬
‫بكشت‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [34‬ترجمه اين دو بيت بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»ھان عزى! حمل ه ك ن ب ر خال د‪ ،‬حمل ه س خت‪ ،‬و مت رس‪ ،‬س رانداز )چھ ار ق د( را از س ر‬
‫بازگير‪ ،‬و دامن بر چين‪.‬‬
‫»زي را اگ ر ت و ام روز خال د را نكش ى‪ ،‬ھ ر چ ه زودت ر ب ه خ وارى و زارى ب از ك ردى و‬
‫ترسايى را از خود نشان دھى‪«.‬‬
‫]‪ [35‬ترجمه اين بيت‪ ،‬اين است‪:‬‬
‫»اى عزى! ب ه ت و كف ر م ىورزم‪ ،‬ن ه اينك ه من زهات خ وانم‪ ،‬خ داى را دي دم ك ه ت را خ وار‬
‫ساخت‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
‫پس )از آن( به س وى پي امبر )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪ (-‬بازگش ت و او را از‬
‫چگ ونگى خب ر داد‪ .‬پي امبر فرم ود‪» :‬آن ع زى ب ود‪ ،‬و بع د از او ع رب را‬
‫عزائى نيست! آگاه باشيد كه پ س از ام روز »ع زى« پرس تش نخواھ د ش د‪«.‬‬
‫پس »ابو خراش« شعرى را كه در پيش گذشت در رثاء »دبيه« سرود‪.‬‬
‫اب و من ذر گوي د‪ :‬ق ريش »در مك ة« و ديگ ر تازي انى ك ه مق يم »مك ة« بودن د‪،‬‬
‫ھيچي ك از بت ان را ب ه آن پاي ه از تعظ يم ك ه »ع زى« را تعظ يم م ىكردن د‪،‬‬
‫ب زرگ نم ىداش تند‪ ،‬و پ س از »ع زى«‪» ،‬الت« و از آن پ س »من ات« را‬
‫بزرگ مىداشتند‪.‬‬
‫و اما »عزى« )اختصاصى كه داشت اين ب ود ك ه( »ق ريش« تنھ ا زي ارت و‬
‫قرب اني را ب ه او مخص وص م ىداش تند‪ ،‬و چن ين پن دارم ك ه س بب‪ ،‬نزديك ى‬
‫»عزى« به اينان بوده است‪.‬‬
‫و »ثقيف«‪» ،‬الت« را به زيارت و قرباني مخصوص م ىداش ت آنچن ان ك ه‬
‫»قريش«‪» ،‬عزى« را‪.‬‬
‫و »أوس«‪ ،‬و »خزرج«‪» ،‬منات« را به اين امتياز مخصوص مىداشتند‪.‬‬
‫و اينان ھمه ] »عزى« را[ تعظيم مىكردند‪.‬‬
‫و نظري را كه اينان در تعظيم »عزى« داشتند و يا نزديك به آن را‪ ،‬به ھيچ‬
‫ي ك از بت ان پنجگان هاى ك ه »عم رو« پس ر »لح ى« ب ه ايش ان داده ب ود‬
‫]ھمانھايى كه خداى تعالى در »قرآن مجيد« ياد كرده‪ ،‬آنجا كه فرموده است‪:‬‬
‫وق َو َنسْ راً ‪[[36] 23 :71‬‬ ‫‪َ ...‬و ال َت َذرُنَّ َو ًّدا‪َ ،‬و ال سُواعاً‪َ ،‬و ال َي ُغ َ‬
‫وث َو َي ُع َ‬
‫نداشتند‪ .‬و پندارم كه موجب دورى ديگر بتان از اين پرستندگان بوده است‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [36‬قرآن كريم‪.23 /71 ،‬‬
 ‫]و »قريش«‪» ،‬عزى« را بزرگ مىداش ت‪ ،‬و دو قبيل ه »غن ى« و »باھل ه«‬
‫ني ز در پرس تش آن ب ا »ق ريش« ھمداس تان بودن د‪ .‬پ س پي امبر »خال د« پس ر‬
‫»ولي د« را فرس تاد ت ا درخ ت )منس وب ب ه او( را بري د‪ ،‬و خان ه )اش( را‬
‫ويران ساخت‪ ،‬و بت را شكست[‪.‬‬
‫] »ھبل«[‬
‫و »قريش« را بتان )ديگر نيز( درون »كعبه« و پيرامون آن بود‪.‬‬
‫و بزرگتر آنھا نزد ايشان »ھبل« است‪.‬‬
‫و بقرار آنچه به من رسيده است‪» ،‬ھبل« از عقيق سرخ ب ر ص ورت انس انى‬
‫ساخته شده بود كه دس ت راس تش شكس ته ب ود و ق ريش او را ھمچن ان )دس ت‬
‫شكسته( بدست آوردند‪ .‬پس دستى از طال براى آن بساختند‪.‬‬
‫و نخس تين كس ى ك ه او را برافراش ت )‪ -‬نص ب ك رد( »خزيم ة« پس ر‬
‫»مدرك ه« پس ر »الي اس« پس ر »مض ر« ب ود‪ .‬و )از اين رو( او را »ھب ل‬
‫خزيمة« مىگفتند‪.‬‬
‫»ھب ل« درون »كعب ه« ق رار داش ت‪ ،‬و رو ب ه روى آن ھف ت تي ر )‪ -‬ق دح(‬
‫نھ اده ش ده ب ود ك ه ب ر اول ى از آنھ ا نوش ته بودن د »ص ريح«‪ ،‬و ب ر ديگ رى‬
‫»ملصق«‪.‬‬
‫پس ھر گاه در پاكى نژاد نوزادى شك كردندى‪ ،‬نخست به ھبل ھديهي ى تق ديم‬
‫مىداشتند‪ ،‬وزان پس با تيرھا فال مىزدندى‪.‬‬
‫و ھ ر گ اه »ص ريح« ب رون آم دى‪ ،‬ن وزاد را پ اكزاد ش مردندى‪] ،‬و اگ ر‬
‫»ملصق« مىآمدى[ او را طرد كردندى‪ .‬و از آن ھف ت‪ ،‬تي رى ب ه ن ام م رده‪،‬‬
‫و تيرى به نام نكاح )‪ -‬زناشويى( نشاندار بود‪.‬‬
‫و سه تير ديگر براى من تفسير نش ده اس ت ك ه نش ان از چ ه داش ت )و ب راى‬
‫چه بود(؟‬
‫پس چون ايشان را در كارى خصومتي روى مىداد‪ ،‬يا آھنگ‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫سفرى‪ ،‬و يا مھمي ديگر مىكردند‪ ،‬نزد »ھبل« مىآمدند‪ ،‬و ب ا تيرھ ا داورى‬
‫مىخواستند‪ .‬پس ھر چ ه در م ىآم د‪ ،‬آن را ب ه ك ار م ىبس تند و ب ه آن ت ن در‬
‫مىدادند‪.‬‬
‫و نزد ھبل بود كه »عبد المطل ب« درب اره پس رش‪» ،‬عب د ﷲ« ]پ در پي امبر‪-‬‬
‫صلى ﷲ عليه و سلم‪ [-‬با آن تيرھا قرعه زد‪ .‬و ھمان »ھبل« اس ت ك ه »اب و‬
‫س فيان« پس ر »ح رب« چ ون روز جن گ »اح د« پي روز ش د‪ ،‬خط اب ب ه او‬
‫گفت‪:‬‬
‫»أع ُل ھبل« )ھبل برتر باش(! و پيامبر )‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪ (-‬فرمود‪:‬‬
‫»ﷲ أعلى و اجل!« )خداى باالتر و بزرگتر است(‪.‬‬
‫] »إساف« و »نائله«[‬
‫و »إساف« و »نائله« نيز دو بت بودند )كه آنان مىپرستيدند(‪.‬‬
‫اين دو را چون به دو سنگ مسخ شدند‪ ،‬پيشاپيش »كعب ه« نھادن د ت ا مردم ان‬
‫از آن ان پن د گيرن د‪ .‬پ س چ ون م دتى ب ر اي ن بگذش ت‪ ،‬و پرس تش بت ان رواج‬
‫يافت‪ ،‬اين دو ھم مورد پرستش قرار گرفتند‪.‬‬
‫يك ى از آن دو چس بيده ب ه »كعب ه« ب ود‪ ،‬و ديگ رى در جايگ اه »زم زم«‪ .‬و‬
‫»قريش« آنى را كه به »كعبه« چسبيده بود‪ ،‬ن زد آن ديگ ر نص ب نمودن د‪ ،‬و‬
‫گوسفند و شتر پيش آن دو قرباني مىكردند‪.‬‬
‫و خط اب »اب و طال ب« ب ه آن دو اس ت )ك ه ھنگ ام ھمداس تانى »ق ريش«‬
‫درباره پيامبر‪ -‬عليه السالم‪ -‬بر ضد »بن ى ھاش م« ب ه آنھ ا س وگند ي اد ك رد و‬
‫گفت‪(:‬‬
‫و أمسكت من أثوابه‬ ‫أحضرت عند البيت رھطي و معشرى‬
‫بالوصائل‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بمفض ى الس بيول م ن إس اف‬ ‫و حيث ينيخ األشعرون ركابھم‬
‫و نائل ]‪[37‬‬
‫)گفت‪ :‬وصائل‪ ،‬ھمان بردھاى يماني است(‪.‬‬
‫و خطاب به »إساف« است كه »بشر« پسر »ابى خازم« ]اسدى[ گويد‪:‬‬
‫مقامات العوارك من إساف ]‪[38‬‬ ‫عليه الطير ما يدنون منه‬
‫و عرب نام مىنھادند‪ ،‬به نامھايى‪ ،‬و لفظ »عبد« را به آن نسبت مىدادن د ك ه‬
‫نمىدانم آن نامھا از آن »أصنام« بوده است يا نه؟ )از آن جمله است‪» (:‬عبد‬
‫ياليل«‪ ،‬و »عبد غنم«‪ ،‬و »عبد كالل«‪ ،‬و »عبد رضى«‪.‬‬
‫برخى از راويان گفتهاند كه »رضى« خانهاى بود از آن »بن ى ربيع ه« پس ر‬
‫»كعب« پسر »سعد« پسر »زيد منات« كه »مستوغر« آن را ويران ك رد )‬
‫»مس توغر« ھم ان »عم رو« پس ر »ربيع ه« پس ر »كع ب«‪ -‬پس ر »س عد«‪،‬‬
‫پسر »زيد منات« پسر »تميم« است( و او را »مستوغر« گفتن د‪ ،‬زي را گفت ه‬
‫بود‪:‬‬
‫نشيش الرضف في اللبن الوغير‬ ‫بنش الماء في الربالت منھا‬
‫]‪[39‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [37‬ترجمه اين دو بيت بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»خويش و تبارم را نزد خانه )كعبه( حاضر ساختم‪ ،‬و از جامهھاى كعب ه روپ وش رنگ ين‬
‫يماني را بدست گرفتم‪.‬‬
‫»و در آنجا كه يمانيان شترانشان را مىخوابانند‪ ،‬در ريزش گاه رودبارھ ا نزدي ك إس اف و‬
‫نائله‪«.‬‬
‫]‪ [38‬ترجمه اين بيت چنين است‪:‬‬
‫»مرغان )بر كنار كشته( او نشستهاند‪ ،‬و چون زنان حائض كه )به پاس احترام( از إساف‬
‫كنار مىايستادند‪ ،‬مرغان نيز به او نزديك نمىشوند‪«.‬‬
‫]‪ [39‬ترجمه اين بيت بر اين تقريب است‪:‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫)راوي گويد‪ :‬الوغير‪ ،‬الحار(‪.‬‬
‫و »مس توغر« درب اره درھ م ك وفتن »رض ى« ك ه پ س از مس لمان ش دن ب ر‬
‫دست او روى داد‪ ،‬گفته است‪:‬‬
‫فتركتھا تال تنازع اسحما‬ ‫و لقد شددت على رضاء شدة‬
‫و لمث ل عب د ﷲ يغش ى‬ ‫و دع وت عب د ﷲ ف ى مكروھھ ا‬
‫المحرما! ]‪[40‬‬
‫و پسر »ادھم« )كه مردى از »بنى عامر« پس ر »ع وف« از قبيل ه »كل ب«‬
‫است( گفته است‪:‬‬
‫غنظوك غنظ جرادة العيار‬ ‫و لقد لقيت فوارسا من قومنا‬
‫ككراھ ة الخنزي ر لاليغ ار‬ ‫و لق د رأي ت مك انھم فك رھتھم‬
‫]‪[41‬‬
‫)گوي د‪ :‬ايغ ار آب داغ ي ا جوش ان را گوين د‪ .‬و عي ار م ردى اس ت از قبيل ه‬
‫»كلب« كه در بامدادى سرد بر ملخى دست يافت و خود مبتال ب ه ك رمزدگ ى‬
‫دندان بود‪ ،‬در آن ميان كه ملخ مىخورد يكى از ملخھا‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ »آب در گوشتھاى ران آن اسب مىجوشد‪ ،‬جوشيدن با صدائى مانند جوش يدن س نگ‬
‫تفيده )‪ -‬تابيده( در شير داغ‪«.‬‬
‫]‪ [40‬ترجمه اين دو بيت بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»حمله بردم بر »رضى« حملهاى شديد‪ ،‬پس واگذاشتمش به صورت تلى كه با يك پارچ ه‬
‫ابر سياه ھمانندى مىكرد‪.‬‬
‫»و به كمك خواستم در ويران ساختن آن عبد ﷲ را و بان عب د ﷲ م ردى بأي د ت ا ب ه ق رق‬
‫گاه حمله برد )و قرق آن را بشكند(‪«.‬‬
‫]‪ [41‬ترجمه دو بيت باال اين است‪:‬‬
‫»ھمانا برخوردى با سوارانى از دودمان ما كه دور انداختند ترا چنانكه عي ار مل خ را )از‬
‫بن دندان كرم خوردهاش( دور كرد‪.‬‬
‫»و پايگاه آنان را ديدى و از آن رميدى )از ترس و كراھت(‪ ،‬ھمچنان كه خ وك از داغ ى‬
‫)‪ -‬حرارت( مىگريزد و مىپرھيزد‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫از محل كرم خوردگى در آمد‪ ،‬وى گفت‪» :‬به خداى سوگند اين زنده اس ت«‪.‬‬
‫و غنظوك‪ ،‬يعنى‪ :‬پ رت كردن د‪ ،‬ي ا دور انداختن د ت را‪ (.‬چ ون پي امبر خ داى )‪-‬‬
‫صلى ﷲ عليه و سلم‪ (-‬در روز فتح »مك ة« پي روز ش د ب ه »مس جد الح رام«‬
‫درآمد و بتان در پيرامون »كعبه« سرپا بودند‪.‬‬
‫)پيامبر( با گوشه كمان در چشمھا و صورتھاى آنان مىكوبيد و مىفرمود‪:‬‬
‫»جا َء ْال َح ُّق َو َز َھ َق ْالباطِ لُ‪ ،‬إِنَّ ْالباطِ َل َ‬
‫كان َزھُوق ا ً«‪ 81 :17 .‬آن گ اه فرم ان‬
‫داد تا بتان را سرنگون به روى خاك افكندند‪ ،‬و سپس از مسجد بي رون بردن د‬
‫و سوزانيدند‪ .‬و در اين باره است كه »راشد« پسر‪» -‬عبد ﷲ سلمى« گويد‪:‬‬
‫يأبى اإلله عليك و اإلسالم‬ ‫قالت‪ :‬ھلم الى الحديث! فقلت ال‪،‬‬
‫بالفتح‪ ،‬حين تكسر األصنام؟‬ ‫او ما رأيت محمدا و قبيله‬
‫و الش رك يغش ى وجھ ه‬ ‫لرأي ت ن ور ﷲ اض حى س اطعا‬
‫االظالم! ]‪[42‬‬
‫] »مناف«[‬
‫گف ت ]‪» :[43‬من اف« ني ز يك ى از بت ان ع رب ب ود ك ه »ق ريش« ب ه او‬
‫نامگذارى مىكردند و »عبد مناف« نام مىنھادند‪ .‬و نمىدانم كجا‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [42‬ترجمه أبيات باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»معشوق گفت‪ :‬باز آى به داستان عشق! گفتم نه‪ ،‬خداى و إسالم تو را از آن باز مىدارد‪،‬‬
‫و آن را روا نمىشمارد‪.‬‬
‫»مگر نديدى محمد و يارانش را در روز فتح )مكة( آن گاه كه بتان درھم شكسته مىشد‪.‬‬
‫»ھر آينه نور خدا را درخشان مىديدى و شرك )‪ -‬بتپرستى( را مىنگريستى كه تاريكى‬
‫رخسارش را فراگرفته بود‪.‬‬
‫]‪ [43‬مراد ابو منذر ھشام پسر محمد مؤلف اين كتاب است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بوده است‪ ،‬و چه كسى آن را نصب كرده است؟‬
‫و زنان حائض به بتان نزديك نمىشدند‪ ،‬و آن را دس ت نم ىيازيدن د‪ ،‬بلك ه در‬
‫ناحيه دورتر از آن مىايستادند‪.‬‬
‫و در اين باره است كه »بلعاء« پسر »قيس« پسر »عبد ﷲ« پس ر »يعم ر«‬
‫كه ھمان »ش ّداخ ليثى« مىباش د‪ ،‬و مب تال ب ه )بيم ارى( ب رص ب ود‪ ،‬اي ن بي ت‬
‫بسرود‪:‬‬
‫) »اب و من ذر ھش ام« پس ر »محم د« م ىگوي د‪» :‬خال د« پس ر »س عيد« پس ر‬
‫»عاص« از پدرش مرا حديث كرد و گفت كه »بلعاء« را گفتند‪ :‬اي ن چيس ت‬
‫)اشاره به بيمارى برص(؟‬
‫پاسخ داد‪ :‬اين شمشير خداى است كه زنگارش را زدوده است(‪.‬‬
‫كمعتن ز الع وارك م ن من اف‬ ‫و ق رن ق د ترك ت الطي ر من ه‬
‫]‪[44‬‬
‫)گويد‪ :‬معتنز‪ :‬كنار گيرنده در گوشهاى(‪.‬‬
‫گوي د‪ :‬اھ ل ھ ر خان ه از خان هھ اى مك ة را بت ى درون خان ه ب ود ك ه آن را‬
‫مىپرستيدند‪ ،‬و چون يكى از آنان آھنگ س فر م ىك رد‪ ،‬آخ رين ك ارى ك ه در‬
‫خان هاش انج ام م ىداد‪ ،‬مس ح ك ردن آن ب ت ب ود‪ ،‬و چ ون از س فرش ب از‬
‫مىگشت‪ ،‬نخستين كارش ھنگام ورود به خانه اين بود كه آن را مسح كند‪.‬‬
‫چون خدا پيامبرش را برانگيخت و پيامبر آنان را به توحي د و پرس تش خ داى‬
‫بىھمتا خواند‪ ،‬گفتند‪ :‬أَ َج َع َل ْاآللِ َھ َة إِلھا ً واحِداً إِنَّ ‪5 :38‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [44‬ترجمه اين بيت‪ ،‬اين است‪:‬‬
‫»چه بسا ھماوردى كه )به خاكش افكندم( و مرغ ان را ب ر كن ار كش ته او گذاش تم ت ا مانن د‬
‫زنان حائض كه ھنگام زي ارت از من اف كن ار م ىگيرن د‪ ،‬ان دكى دورت ر از او )ب ه انتظ ار‬
‫قطع نفس و بىحركت ماندن وى( بنشينند‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ھذا لَ َشيْ ٌء عُجابٌ ! ‪ [45] 5 :38‬قصدشان ھمين أصنام بود‪.‬‬
‫و عرب ديوان هوار ش يفته پرس تش بت ان ب ود‪ ،‬برخ ى از آن ان پرستش گاھى بن ا‬
‫مىكرد و برخى ديگر بتى سرپا مىداشت و از آن ميان كسى كه نمىتوانست‬
‫بتى سرپا دارد‪ ،‬و يا بتك دهاى بس ازد‪ ،‬س نگى را پيش اپيش ح رم و ي ا پيش اپيش‬
‫چيزى از آنچه مىپسنديد‪ ،‬نصب مىك رد و آنگ اه ب ه ط واف آن م ىپرداخ ت‪،‬‬
‫ھمچن ان ك ه »كعب ه« را ط واف م ىك رد و اينگون ه س نگھا را »أنص اب«‬
‫مىناميدند‪.‬‬
‫و اگ ر آن س نگھا تن ديس )‪ -‬تمث ال( م ىب ود‪ ،‬آنھ ا را »أص نام«‪ ،‬و »أوث ان«‬
‫مىخواندند و طوافشان را »دوار« مىگفتند‪.‬‬
‫پس چون مردى به سفر مىرفت‪ ،‬و در منزلي ف رود م ىآم د چھ ار س نگ ب ر‬
‫مىگرفت و از آن چھار آنى را كه زيباتر مىيافت آن را خداى م ىگرف ت‪ ،‬و‬
‫آن سه ديگر را ديگ پايه براى ديگش قرار مىداد‪.‬‬
‫و چون كوچ مىكرد‪ ،‬آن را وام ىگذاش ت و چ ون ب ه من زل ديگ ر م ىرس يد‪،‬‬
‫ھمان كار را تكرار مىك رد‪ ،‬و اين ان پيش اپيش ھم ه اي ن بت ان س نگى‪ ،‬ش تر و‬
‫گوس فند م ىكش تند و ب ه آن وس يله ب ه اي ن بت ان س نگى تق رب م ىجس تند و ب ا‬
‫وج ود اي ن‪ ،‬برت رى »كعب ه« را نس بت ب ه آن ان گ ردن م ىنھادن د و از ح ج و‬
‫عمره به »كعبه« روى نمىگردانيدند‪.‬‬
‫و آنچه را )از طواف و قرباني( در سفرھاى خود نسبت ب ه اي ن س نگھا بك ار‬
‫مىبس تند از روى دلبس تگى ب ه كعب ه و ب ه قص د پي روى ب ود ك ه از ط واف و‬
‫قرباني پيشاپيش كعبه به كار مىبستند‪.‬‬
‫و گوس فندانى را ك ه پ يش بت ان و س نگھاى م ورد پرستشش ان م ىكش تند‪،‬‬
‫»عتائر« مىناميدند‪.‬‬
‫)عتيره‪ :‬در لغت تازى ذبيحه )‪ -‬كشته شده( است(‪ .‬و كشتارگاھى‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [45‬قرآن كريم‪.5 /38 ،‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫را كه براى أصنام و أنصاب در آن گوسفند ذبح مىكردند »عت ر« م ىگفتن د‪،‬‬
‫و در اين باره است كه »زھير« پسر »أبى سلمى« گويد‪:‬‬
‫كمنص ب العت ر دم ى رأس ه‬ ‫ف زل عنھ ا و اوف ى رأس مرقب ة‬
‫النسك ]‪[46‬‬
‫»بن و مل يح« از قبيل ه »خزاع ة«‪ -‬ك ه تب ار »طلح ه طلح ات« بودن د‪ -‬ج ن‬
‫ون ﷲ عِ ب ا ٌد أَمْ ث ال ُ ُك ْم ‪:7‬‬ ‫م ىپرس تيدند‪ ،‬و آي ت كريم ه إِنَّ الَّ ذ َ‬
‫ِين َت ْدع َ‬
‫ُون م ن ُد ِ‬
‫‪ [47] ... 194‬درباره اينان نازل گرديد‪.‬‬
‫] »ذو الخلصة«[‬
‫ديگر از بتان عرب‪» ،‬ذو الخلصة« است‪ .‬و آن س نگى ب ود س پيد‪ ،‬و نگ ارين‬
‫كه ش كل ت اجى ب ر آن نگاش ته بودن د و در »تبال ه« ب ين »مك ة« و »مدين ه«‪-‬‬
‫ھفت منزل به »مكة« مانده‪ -‬جاى داشت‪.‬‬
‫و پردهداران آن »بنو امامه« از قبيله »باھله« پسر »اعصر« بودند‪.‬‬
‫و قبائل خثعم‪ ،‬و »بجيله« و »ازدالسراة« و ديگر قبائل ع رب از »ھ وازن«‬
‫ك ه ب ه ايش ان نزدي ك بودن د و آن را ب زرگ م ىداش تند و ب راى او قرب اني‬
‫م ىكردن د‪] .‬و ھمچن ين اعراب ى ك ه در »تبال ه« أقام ت داش تند‪ ،‬او را تعظ يم‬
‫مىكردند‪ .‬يكى از آنان گويد‪:‬‬
‫مثلي و كان شيخك المقبورا‬ ‫لو كنت يا ذا الخلص الموتورا‬
‫لم تنه عن قتل العداة زورا ]‪[48‬‬

‫پدر شاعر را كشته بودند‪ ،‬و او در پى خونخواھى پدر بود‪ ،‬پسر نزد‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [46‬ترجمه اين بيت اين است‪:‬‬
‫»پس )اسب من؟( از آن پريد و بر قله ديدگاھى )‪ -‬مرتبه( برآمد چون ان س نگ برافراش ته‬
‫در كشتارگاه »عتر« كه خون قربانيھا آن را سرخ فام كرده است‪«.‬‬
‫]‪ [47‬قرآن كريم‪.194 /7 ،‬‬
‫]‪ [48‬ترجمه سه مصراع فوق چنين است‪:‬‬
‫»اگر تو نيز اى ذو الخلص مانند من صاحب خون بودى‪ ،‬و پدرت در گور خفته م ىب ود‪،‬‬
‫)مرا( از كشتن دشمنان )كشندگان پدرم( بى دليل باز نمىداشتى‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫»ذو الخلص ة« آم د‪ ،‬و ب ا تيرھ اى وي ژه قرع هكش ى داورى خواس ت‪ .‬تي رى‬
‫برآمد كه او را از خونخواھى باز مىداشت‪ ،‬پس اين أبيات را بگفت‪.‬‬
‫و پ ارهاى از م ردم أبي ات م ذكور را ن اروا ب ه »ام رؤ الق يس« پس ر »حج ر‬
‫كندى« نسبت مىدھند‪ [.‬و »خداش« پسر »زھير عامرى« به ياد او )‪ -‬ب ت(‬
‫خطاب به »عثعث« پسر »وحشى خثعمى« درباره پيمانى كه در ميان ايشان‬
‫بوده‪ ،‬و عثعث آن را درھم شكسته بود‪ ،‬مىگويد‪:‬‬
‫و ما بيننا من مدة لو تذكرا‬ ‫و ذكرته با ّ بيني و بينه‬
‫و محبس ة النعم ان حي ث‬ ‫و ب المروة البيض اء ي وم تبال ة‬
‫تنصرا ]‪[49‬‬
‫پ س چ ون رس ول خ داى )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪» (-‬مك ة« را بگش ود‪ ،‬و‬
‫ع رب يكس ر إس الم آورد‪ ،‬و نماين دگان ايش ان )از ھ ر س و( ب ر او وارد‬
‫مىشدند‪» ،‬جرير« پسر »عبد ﷲ« در حالي كه إسالم آورده ب ود ب ه خ دمتش‬
‫رس يد‪ ،‬پ س پي امبر ب ه او فرم ود‪ :‬اى »جري ر«! آي ا خ اطرم را از »ذو‬
‫الخلصة« آسوده نمىدارى؟ پاسخ داد‪ :‬فرمانبردارم! پس او را بدان سو گسيل‬
‫داشت‪.‬‬
‫وى برفت تا به قوم ]بن ى[ احم س از قبيل ه »بجيل ه« رس يد و آن ان را ب ا خ ود‬
‫بسوى »ذو الخلصة« برد‪ .‬پس دو قبيله »خثعم« و »باھل ه« در پاس دارى آن‬
‫)‪ -‬ذو الخلص ة( ب ا وى بجنگيدن د‪ .‬جري ر در آن روز ص د م رد از قبيل ه‬
‫»باھله« را كه جملگى پردهدار »ذو الخلصة« بودند بكشت‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [49‬ترجمه دو بيت باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»خدا را كه ميان من و او‪ ،‬و پيم انى ك ه مي ان م ا ت ا م دتى مع ين بس ته ش ده‪ ،‬حك م و گ واه‬
‫است به ياد او آوردم‪ ،‬كاشكى )آن پيمان را( به ياد مىآورد‪.‬‬
‫»و او را به سنگ سپيد )‪ -‬مروه بيضاء( در روز تباله و به عزلتگاه نعمان‪ ،‬آنجا ك ه دي ن‬
‫ترسا گرفت‪ ،‬يادآور شدم‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و در ميان قبيله »خثعم« كشتارى بسيار كرد و دويست مرد از »بنى قحافة«‬
‫پسر »عامر« پسر »خثعم« بكشت و بر آنان پيروز ش د و ايش ان را ھزيم ت‬
‫داد‪ ،‬و بنيان »ذو الخلصة« را ويران ساخت‪ ،‬و آن را آتش زد و بس وخت‪ .‬و‬
‫زنى از قبيله »خثعم« )در آن باره( گفت‪:‬‬
‫ثمال يعالج كلھم انبوبا‬ ‫و بنو امامة بالولية صرعوا‬
‫أسدا تقب لدى السيوف قبيبا‬ ‫جاءوا لبيضتھم فالقوا دونھا‬
‫فتي ان احم س قس مة تش عيبا‬ ‫قس م المذل ة ب ين نس وه خ ثعم‬
‫]‪[50‬‬
‫و »ذو الخلصة« اكنون در آستانه مسجد »تباله« سنگ فرش است‪.‬‬
‫و از رسول خداى )‪ -‬عليه السالم‪ (-‬چنين به م ا رس يده اس ت ك ه فرم ود‪» :‬ال‬
‫ت ذھب ال دنيا حت ى تص طك ألي ات نس اء دوس عل ى ذى الخلص ة‪ ،‬يعبدون ه كم ا‬
‫كانوا يعبدونه« ]‪.[51‬‬
‫] »سعد«[‬
‫و ب راى »مال ك«‪ ،‬و »ملك ان«‪ -‬دو پس ر »كنان ه«‪ -‬در س احل »ج ده«‪ ،‬و‬
‫پيرامون آن بتى بود كه »سعد« مىناميدند‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [50‬ترجمه أبيات مذكور در باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»بنو امامه در وليه سرگشته و مس تانه ب ه خ اك و خ ون در غلطيدن د و جملگ ى ني زه بك ار‬
‫مىبردند‪.‬‬
‫»اينان به پاسدارى پايه و پايگاه خويش آمدند‪ ،‬پس به شيرمردانى برخوردند ك ه در براب ر‬
‫شمشيرھا دندان )به خشم( مىساييدند‪ ،‬ساييدنى صدادار و خوفناك‪.‬‬
‫»جوانمردان احمس خاكسارى را ميان زنان دودمان خثعم پخش كردند‪ ،‬پخ ش كردن ى ك ه‬
‫ھيچيك از آنان بى بھره نماند‪«.‬‬
‫]‪ [51‬ترجمه حديث منقول اين است‪» :‬دنيا نابود نگردد ت ا آنگ اه ك ه س رينھاى زن ان )ق وم‬
‫دوس( ب ر ذو الخلص ة ]در ح ال پرس تش آن[ بس ايد‪ .‬و آن را چون ان ك ه در پ يش‬
‫مىپرستيدند‪ ،‬بپرستند‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫اي ن ب ت لخت ى س نگ دراز ب ود‪ .‬روزى م ردى از ايش ان ش ترانى را از آن‬
‫خويش آنجا برد تا برابر سنگ نگ اه ب دارد )‪ -‬آنھ ا را ب ر آن وق ف كن د( و از‬
‫اين راه بدان تبرك جويد‪ .‬چ ون ش تران نزدي ك س نگ رس يدند‪ ،‬از آن برميدن د‬
‫]و بر آن سنگ از خون قربانيھا ريخته مىشد[ و ھر يك به سويى بپراكندند‪.‬‬
‫مرد تازى اندوھگين و خشمناك شد‪ ،‬پس سنگى برگرفت و ب ر ب ت بكوف ت و‬
‫بگف ت‪» :‬خ داى ت را از برك ت پرس تش مردم ان ب ر كن ار دارد! ش تران م را‬
‫رمانيدى‪ ،‬و مرا دچار رنج ساختى‪ «.‬آنگاه ]در پى گرد آوردن ش تران برآم د‬
‫و آنھا را گرد آورد[ و از نزديك وى بازگشت‪ ،‬و مىگفت‪:‬‬
‫فشتتنا سعد فال نحن من سعد!‬ ‫أتينا الى سعد ليجمع شملنا‬
‫م ن األرض‪ ،‬ال ي دعى لغ ى‬ ‫و ھل سعد اال ص خرة بتنوف ة‬
‫و ال رشد ]‪[52‬‬
‫] »ذو الكفين«[‬
‫و قبيله »دوس« از تيره »منھب« پسر »دوس« را بتى بود كه »ذو الكفين«‬
‫ناميده مىشد‪.‬‬
‫پ س چ ون قبيل ه م ذكور إس الم آوردن د‪ ،‬پي امبر )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪(-‬‬
‫»طفيل« پسر »عمرو دوسى« را فرستاد تا آن را بسوزانيد‪.‬‬
‫و او است كه مىگويد‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [52‬ترجمه دو بيت باال اينست‪:‬‬
‫»به پيشگاه سعد آمديم‪ ،‬تا پراكندگى ما را جمع كند پس سعد ما را پراكنده ساخت‪.‬‬
‫پس ما از سعد نيستيم )يعنى‪ :‬ما از س عد بي زاريم(! »و آي ا س عد چي زى ج ز پارچ ه س نگى‬
‫است در بيابان افتاده كه او را براى ھدايت‪ ،‬و يا گمراھى نشايد خواند‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ميالدنا اكبر من ميالدكا!‬ ‫يا ذا الكفين لست من عبادكا!‬
‫انى حشوت النار في فؤادكا! ]‪[53‬‬
‫] »ذو الشرى«[‬
‫ّ‬
‫و »بن ى ح ارث« پس ر »يش كر« پس ر »مبش ر« از قبيل ه »أزد« را ني ز بن ى‬
‫بود كه »ذو الشرى« ناميده مىشد‪.‬‬
‫و يكى از سران عرب در اين بيت از او ياد مىكند‪:‬‬
‫و شج العدى من ا خم يس‬ ‫اذن لحللنا حول ما دون ذى الشرى‬
‫عرمرم! ]‪[54‬‬
‫] »أقيصر«[‬
‫و براى قبائ ل »قض اعه«‪ ،‬و »لخ م«‪ ،‬و »ج ذام« و »عامل ه«‪ ،‬و »غطف ان«‬
‫در دھكدهھاى مشرف بر »شام« بتى بود »أقيصر« نام‪ ،‬و درباره اوست ك ه‬
‫»زھير« پسر »ابى سلمى« مىگويد‪:‬‬
‫و م ا س حقت في ه المق اديم و‬ ‫حلفت بأنص اب االقيص ر جاھ دا‬
‫القمل! ]‪[55‬‬
‫و »ربيع« پسر »ضبع فزارى« گفته است‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [53‬ترجمه اين سه مصراع بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»اى ذو الكفين‪ ،‬من از بندگان تو نيستم! نژاد ما واالتر از ن ژاد ت و اس ت! م نم ك ه درون ت‬
‫)‪ -‬دلت( را يكسره از آتش پر ساختم!«‬
‫]‪ [54‬ترجمه اين بيت چنين است‪:‬‬
‫»آن گاه در پيرام ون ذى الش رى ف رود آم ديم‪ ،‬و لش كرى پردامن ه و انب وه از م ا دش من را‬
‫درھم شكافت و درھم كوبيد‪«.‬‬
‫]‪ [55‬ترجمه بيت باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»سوگند ياد كردم به سنگھاى سر پا شده )‪ -‬أنص اب( ن زد »اقيص ر«‪ ،‬س وگندى اس توار و‬
‫به آنچه سر و صورتھا بدان ساييده مىشود‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ح ول االقيص ر‪ ،‬تس بيح و‬ ‫]و[ انن ى و ال ذي نغ م األن ام ل ه‬
‫تھليل! ]‪[56‬‬
‫و »شنفرى األزدي« ھم پيمان قبيله »فھم« درباره او مىگويد‪:‬‬
‫عل ى‪ ،‬و أث واب االقيص ر!‬ ‫و ان ام رأ أج ار عم را و رھط ه‬
‫يعنف ]‪[57‬‬
‫] »نھم«[‬
‫قبيل ه »مزين ه« بت ى ب ه ن ام »نھ م« داش تند‪ ،‬و ب ه ن ام اوس ت ك ه »عب د نھ م«‬
‫نامگذارى مىكردند‪.‬‬
‫و پ ردهدار »نھ م« م ردى ب ه ن ام »خزاع ى« پس ر »عب د نھ م«‪ ،‬از قبيل ه‬
‫»مزينه« از تيره »بنى عداء« بود‪.‬‬
‫پس چون آوازه بعثت پيامبر )‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪ (-‬شنيد‪ ،‬ب ر ب ت ن امبرده‬
‫بشوريد‪ ،‬و او را درھم شكست‪ ،‬و اين أبيات را سرود‪:‬‬
‫عتيرة نسك‪ ،‬كالذي كنت أفعل‬ ‫ذھبت الى نھم الذبح عنده‬
‫ا ھذا اله ابكم ليس يعقل!‬ ‫فقلت لنفسي حين راجعت عقلھا‬
‫ال ه الس ماء الماج د المتفض ل‬ ‫أبيت‪ ،‬فديني اليوم دين محمد‬
‫]‪[58‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [56‬ترجمه اين بيت اينست‪:‬‬
‫»و ھمان ا م ن س وگند م ىخ ورم ب ه آن ى ك ه س رود مردم ان در پيرام ون اقيص ر ب راى او‬
‫نيايش و ستايش است‪«.‬‬
‫]‪ [57‬ترجمه اين بيت‪ ،‬بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»به جامهھاى »اقيصر« سوگند كه مردى كه »عمرو« و دودمانش را ضد م ن پن اه داده‪،‬‬
‫بر من درشتى بكار مىبرد‪«.‬‬
‫]‪ [58‬ترجمه سه بيت مذكور در باال چنين است‪:‬‬
‫»نزد »نھم« رفتم تا در پيشگاھش گوسفند قربان كنم‪ ،‬آن چنان كه در پيش مىكردم‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫آنگ اه ب ه پي امبر )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪ (-‬پيوس ت‪ ،‬و خ ود إس الم آورد‪ ،‬و‬
‫إسالم قبيله خويش »مزينه« را نيز به گردن گرفت‪.‬‬
‫أمية پسر »أسكر« ھم درباره اين بت مىگويد‪:‬‬
‫اسيدين يحلفان بنھم‬ ‫إذا لقيت راعيين فى غنم‬
‫فأمض و ال يأخ ذك ب اللحم الق رم‬ ‫بينھما أشالء لحم مقتسم‪،‬‬
‫]‪[59‬‬
‫] »عائم«[‬
‫براى قبيله »ازدالسراة«‪ ،‬بتى بود كه آن را »عائم« مىگفتند‪.‬‬
‫و »زيد الخير« ك ه ھم ان »زي د الخي ل ط ائى« اس ت‪ ،‬در اي ن بي ت او را ن ام‬
‫مىبرد‪:‬‬
‫و ل م ت در م ا س يماھم‪ ،‬ال و‬ ‫تخبر من القي ت أن ق د ھ زمتھم‪،‬‬
‫عائم! ]‪[60‬‬
‫] »سعير«[‬
‫و قبيله »عنزه« را بتى بود‪» ،‬سعير« نام‪.‬‬
‫»جعفر« پسر »ابى خالس كلبى« را در حالي كه بر شترش سوار‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ »پس چون به عقل خ ويش بازگش تم‪ ،‬ب ا خ ود گف تم‪» :‬آي ا اي ن گن گ بيگان ه از خ رد‪،‬‬
‫خداى است؟!« » )از قرباني براى او( روى برگرداندم و آيين ام روزم دي ن محم د اس ت‪،‬‬
‫دادار آسمان‪ ،‬آن خداى واالى بخشنده است‪«.‬‬
‫]‪ [59‬ترجمه دو بيت باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»ھ ر گ اه ب ه دو چوپ ان در مي ان گل ه گوس فندى برخ وردى ك ه آن دو م ردك س ياه ب ه نھ م‬
‫سوگند مىخورند‪» ،‬و ميان آن دو تكهھاى گوشت قسمت شده نھاده است راه خ ود گي ر )و‬
‫از آن در گذر(‪ ،‬و اشتھاى گوشت )خوردن( ترا فرا نگيرد‪«.‬‬
‫]‪ [60‬ترجمه بيت باال چنين است‪:‬‬
‫»به ھر كس مىرسى مىگوئى آنان را )يعنى گوينده بي ت و بس تگان وى را( ف رار دادم و‬
‫حال آنكه نمىدانى گونه و سيماى آنان چيست‪ ،‬نه‪ ،‬به عائم سوگند كه نمىدانى‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ب ود‪ ،‬ب ر او گ ذر افت اد‪ ،‬و )اف راد قبيل ه( »عن زه« گوس فندانى در پيش گاھش‬
‫قرب اني ك رده بودن د‪ ،‬و ش تر »جعف ر« از آن برمي د‪ ،‬وى اي ن ش عر را إنش اد‬
‫كرد‪:‬‬
‫ح ول الس عير ي زوره ابن ا‬ ‫نفرت قلوصي من عتائر ص رعت‬
‫يقدم‬
‫م ا ان يحي ر إل يھم ب تكلم‬ ‫و جم وع ي ذكر مھطع ين جناب ه‬
‫]‪[61‬‬
‫)ابو منذر گويد‪» :‬يقدم«‪ ،‬و »يذكر« دو پسر »عنزه« ان د ك ه ش اعر پس ران‬
‫ايشان را در طواف پيرامون »سعير« ديده است(‪.‬‬
‫و عرب را سنگھاى غبار آلودى بود كه )در جايى( نصب م ىكردن د‪ ،‬و گ رد‬
‫آن مىگشتند‪ ،‬و نزدش گوسفند قربان مىكردند‪.‬‬
‫و اي ن س نگھا را »أنص اب« م ىخواندن د‪ ،‬و ط واف گ رد آن را »دوار«‬
‫مىناميدند‪.‬‬
‫و در آن باره است كه »عامر« پسر »طفيل« مىگويد‪) :‬وى روزى به ديدار‬
‫»غن ى« پس ر »اعص ر« آم د در ح الي ك ه آن ان س نگى را ك ه نص ب ك رده‬
‫بودن د‪ ،‬ط واف م ىنمودن د‪ ،‬ع امر در دخت ران ايش ان ك ه ط واف م ىكردن د‪،‬‬
‫زيبايى ويژهاى بديد( پس گفت‪:‬‬
‫عليھم كلما أمسوا دوار! ]‪[62‬‬ ‫اال يا ليت أخوالي غنيا‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [61‬ترجمه دو بيت فوق چنين است‪:‬‬
‫»شتر جوانم از الشهھاى گوسفندان قرباني كه پيرامون »سعير« بر زم ين غلطي ده ب ود و‬
‫دو پسر »يقدم« او را زيارت مىكردند‪ ،‬رميد‪.‬‬
‫»و گروھھ ايى از دودم ان »ي ذكر« گرداگ رد آس تانش ش تابان م ىگش تند‪ ،‬و او )ب ت(‬
‫نمىدانست و نمىتوانست ايشان را به كلمهاى پاسخ دھد‪«.‬‬
‫]‪ [62‬ترجمه اين بيت‪ ،‬اين است‪:‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و »عمرو« پسر »جابر ح ارثى كعب ي« درب اره اينگون ه س نگھاى برافراش ته‬
‫است كه مىگويد‪:‬‬
‫و حلف ت باالنص اب ان ال‬ ‫حلف ت غطي ف ال تنھن ه س ربھا‬
‫يرعدوا ]‪[63‬‬
‫و نيز در اين باره اس ت ك ه »مثق ب عب دى« ب ه »عم رو« پس ر »ھن د« گفت ه‬
‫است‪:‬‬
‫فقد كادت حواجبھم تشيب ]‪[64‬‬ ‫يطيف بنصبھم حجن صغار‬
‫)حجن‪ :‬كودكان‪ -‬صبيان(‪.‬‬
‫)و گوين ده( »ف زارى« ھ م در اي ن ب اره گفت ه اس ت )آن ھنگ ام ك ه ق ريش در‬
‫ناھنجاريھايى كه بكار برد‪ ،‬بر او خشم گرفتند‪ ،‬و او را از دخول در »مك ة«‬
‫منع كردند(‪:‬‬
‫ھ ل ل ى م ن ق ومي م ن ارب اب؟‬ ‫س وق ب دني‪ ،‬محقب ا أنص ابى‬
‫]‪[65‬‬
‫و يكى از »بنى ضمره«‪ ،‬در جنگى كه ميان آنان بود در اين باره گفت‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ »اى كاش كى خويش ان م ادريم‪ ،‬قبيل ه »غن ى« ھ ر ش امگاه »دوارى« ب ر خويش تن‬
‫واجب مىداشتند‪.‬‬
‫]‪ [63‬ترجمه بيت بر اين تقريب است‪» :‬قوم غطيف سوگند ياد كرده است كه جنگاورانش‬
‫را )از حمله بر ما( جلو نگيرد‪ ،‬و من به أنصاب سوگند خوردم كه ما را نتوانند بيم داد‪«.‬‬
‫]‪ [64‬ترجمه اين بيت چنين است‪» :‬كودكان خردسال‪ ،‬أنصاب آنان را ط واف م ىكنن د‪ ،‬و‬
‫نزدي ك اس ت ك ه اب روان ايش ان )از پي رى( س پيد ش ود )و ھمچن ان در ھم ه عم ر آنھ ا را‬
‫طواف مىكنند(‪«.‬‬
‫]‪ [65‬ترجمه بيت باال اين است‪:‬‬
‫»شتران قربانيم را مىرانم‪ ،‬در حالي كه أنصاب خودم را بر ترك )شتر( دارم‪ .‬آيا مرا از‬
‫قوم خود پروردگارانى است؟«‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و حلفت باالنصاب و الستر! ]‪ [66‬و در اين باره است كه »م تلمس ض بعى«‬
‫خطاب به »عم رو« پس ر »ھن د« در رفت ارى ك ه ب ا او‪ ،‬و ب ا »طرف ه« پس ر‬
‫»عبد« كرد‪ ،‬مىگويد‪:‬‬
‫و ال الت و األنص اب ال تئ ل!‬ ‫اطردتن ى ح ذر الھج اء‪ ،‬و ال‬
‫]‪[67‬‬
‫)ال تئل‪ :‬اى ال تنجو‪ -‬نجات نمىيابى‪.‬‬
‫اطردتنى‪ :‬از »أطردت« است‪ ،‬نه از »طردت«(‪.‬‬
‫و »عامر« پسر »واثله ابو طفي ل ليث ى« در ح ال إس الم راج ع ب ه جنگ ى ك ه‬
‫در آن شركت داشت‪ ،‬مىگويد‪:‬‬
‫كورد القطا‪ :‬ريعانھا متتابع‬ ‫فإنك ال تدرين ان رب غارة‬
‫لھ ا نص ب ق د ض رجته‬ ‫نص بت لھ ا وجھ ى و وردا كأن ه‬
‫النقائع ]‪[68‬‬
‫] »عميانس«[‬
‫و قبيله »خوالن« بتى )‪ -‬صنمي( در زمين »خوالن« داشتند كه »عمي انس«‬
‫نام داشت‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [66‬ترجمه مصراع مذكور چنين است‪:‬‬
‫»س وگند خ وردم ب ه أنص اب‪ ،‬و ب ه پ رده )ممك ن اس ت م راد پ ردهاى باش د ك ه ب ر بت ان‬
‫مىكشيدند(‪«.‬‬
‫]‪ [67‬ترجمه بيت باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»مرا از بين ھجاى من از خود راندى‪ ،‬و نه‪ ،‬به الت و أنصاب سوگند كه نجات نمىي ابي‬
‫)يعنى از ھجاى من بركنار نخواھى شد(‪«.‬‬
‫]‪ [68‬ترجمه دو بيت فوق بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»پس تو )اى محبوبه من( بدرستى نمىدانى كه با غارت و ھجوم ك ه مانن د ورود قط ا ب ر‬
‫آبگاه پياپى روى مىدھد‪.‬‬
‫»و م ن روى ب ه آن معرك ه )‪ -‬مي دان( آوردم و اس ب س رخ ف امم را ب دان مقص د ران دم‪،‬‬
‫چنانك ه گ وئى او را در آن مي دان انص ابى اس ت ك ه خونھ اى قرب اني آن را رنگ ين س اخته‬
‫است‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫از چھارپاي ان خ ود و ني ز از محص ولى ك ه از زم ين ب ر م ىداش تند‪ ،‬بھ رهاى‬
‫براى او )عميانس( و بھ رى‪ ،‬ب ه گم ان خ ويش‪ ،‬ب راى خ داى )‪ -‬ع ز و ج ل‪(-‬‬
‫كنار مىنھادند‪.‬‬
‫پ س آنچ ه از س ھم »عمي انس« داخ ل س ھم خ دا م ىش د‪ ،‬ب ه »عمي انس«‬
‫برمىگردانيدن د‪ ،‬و آنچ ه از س ھمي ك ه ب راى خ دا ق رار داده بودن د‪ ،‬داخ ل در‬
‫سھم بت مىشد‪ ،‬براى او وامىگذاشتند‪.‬‬
‫و اينان از تيرهاى از »خوالن« بودند كه به ايشان »أدوم« مىگفتند‪ ،‬و اين ان‬
‫»أسوم« مىباشند‪.‬‬
‫و بنابر آنچه به ما رسيده است )از اخبار و تفاسير(‪ ،‬آيت َو َج َعلُوا ِ َّ ِ ِممَّا َذ َرأَ‬
‫ش َركائِنا َفم ا ك َ‬
‫ان‬ ‫ث َو ْاألَ ْنع ِام َنصِ يبا ً َفق الُوا ھ ذا ِ َّ ِ ِب َزعْ م ِِھ ْم‪َ ،‬و ھ ذا لِ ُ‬
‫من ْال َح رْ ِ‬
‫ش َركائ ِِھ ْم س ا َء م ا‬ ‫ان ِ َّ ِ َف ُھ َو يَصِ ُل إِل ى ُ‬ ‫ش َركائ ِِھ ْم َف ال يَصِ ُل إِلَ ى ﷲ َو م ا ك َ‬ ‫لِ ُ‬
‫ُون« ‪ [69] 136 :6‬درباره ايشان نازل شده است‪.‬‬ ‫َيحْ ُكم َ‬
‫و »حس ان« پس ر »ثاب ت« درب اره ب ت »ع زى« ك ه در »بط ن نخل ه« ب ود‪،‬‬
‫گفته است‪:‬‬
‫رس ول ال ذي ف وق الس موات م ن‬ ‫ش ھدت ب اذن ﷲ ان محم دا‬
‫عل‬
‫له عمل فى دينه متقبل‬ ‫و ان أبا يحيى و يحيى كليھما‬
‫و م ن دانھ ا ف ل م ن الخي ر‬ ‫و ان التي بالسد من بطن نخلة‬
‫معزل ]‪[70‬‬
‫) »ھشام« گويد‪» :‬ف ّل« زمينى را گويند كه خشك است و ھيچ خير‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [69‬قرآن كريم ‪.136 /6‬‬
‫]‪ [70‬ترجمه أبيات باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»گ واھى م ىدھ م ب ه اذن خ داى ك ه محم د فرس تاده آن خ دايى اس ت ك ه پايگ اھش ب االى‬
‫آسمانھا است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و بركتى در بر ندارد‪ .‬و شاعر بت مذكور را به آن تشبيه كرده است(‪.‬‬
‫و »بنى حارث« پسر »كعب« را در زمين »نجران« كعبهاى ب ود ك ه آن را‬
‫بزرگ مىداشتند‪ .‬و ھمان است كه »اعشى« از آن نام برده است‪.‬‬
‫و برخى را گمان آنست كه آن كعبه‪ ،‬نه كعب ه عب ادت‪ ،‬بلك ه غرف هاى افراش ته‬
‫)‪ -‬كاخى( بود از آن قومى كه »اعشى« ايشان را نام برده )و ستوده است(‪.‬‬
‫و به نظر من بأيد ھم چنين باشد زي را نش نيدهام ك ه »بن ى ح ارث« در اش عار‬
‫خويش كسى را به آن نامي ده باش ند‪ [71] .‬و قبيل ه »إي اد« در قري ه »س نداد«‬
‫واقع در زمينى ميان »كوفه«‪ ،‬و »بصره«‪» ،‬كعبه« ديگرى داش تند‪ ،‬ھم انى‬
‫ك ه »اس ود« پس ر »يعف ر« )در ش عرى از اش عار خ ويش( آن را ي اد ك رده‬
‫است‪.‬‬
‫و شنيدهام كه اين خانه‪ ،‬خانه عبادت و پرستش نبود‪ ،‬بلك ه فرودگ اھى بلندپاي ه‬
‫و استوار بود كه شاعر از آن ياد كرده است‪.‬‬
‫و مردى از قبيله »جھينة« كه »عبد الدار« پسر »حديب« ناميده م ىش د‪ ،‬ب ه‬
‫ق وم خ ود گف ت‪» :‬بيايي د خان هاى بس ازيم )م رادش س اختن خان هاى ب ود در‬
‫سرزمين قبيله »حوراء«( كه با »كعبه« برابرى كن د‪ ،‬و آن را ب زرگ داري م‬
‫تا رفته رفته بسيارى از تازيان را به آن مايل سازيم‪ «.‬افراد قبيله اين كار را‬
‫بزرگ شمردند و تن به اقدام آن در ندادند‪،‬‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ »و بتحقي ق ك ه اب ى يحي ى و يحي ى‪ -‬اي ن ھ ر دو‪ -‬را در دي ن او عمل ي اس ت مقب ول‬
‫)پذيرفته(‪.‬‬
‫»و آن بتى كه در »س د« از »بط ن نخل ه« ق رار دارد و ھ ر ك س ك ه ب ه آن ب ت گروي ده‪،‬‬
‫مانند زمينى است تھى از خير و بركت و بركنار از آب و آبادى‪«.‬‬
‫]‪ [71‬مؤل ف م ىخواھ د بگوي د‪ :‬نش نيدهام ك ه قبيل ه »بن ى ح ارث« كس ى را ب ه ن ام »عب د‬
‫كعبه« نام گذارده باشند‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫پس )آن مرد( اين شعر گفت‪:‬‬
‫ليست بحوب او تطيف بمأثم‬ ‫و لقد أردت بان تقام بنية‬
‫راغ وا و الذوا ف ى جوان ب‬ ‫ف أبى ال ذين إذا دع وا لعظيم ة‬
‫قودم‬
‫ول وا و اع رض بعض ھم‬ ‫يلح ون ان ال ي ؤمروا ف إذا دع وا‬
‫كاال بكم‬
‫ف ى ذى أقارب ه غم وض‬ ‫ص فح منافع ه و يغم ض كلم ه‬
‫الميسم ]‪[72‬‬
‫»ھشام« پسر »محمد« گويد‪:‬‬
‫»ابرھ ه اش رم« در »ص نعاء«‪» ،‬كنيس ه« اى ب ا س نگ خ ارا و چوبھ اى‬
‫گرانق در‪ ،‬و طالك وب بس اخت‪ ،‬و آن را »قل يس« ن ام نھ اد‪ ،‬و ب ه پادش اه‬
‫»حبشه« نوش ت ك ه م ن ب ه ن ام ت و »كنيس ه« اى بس اختم ك ه ھ يچكس ھرگ ز‬
‫مانند آن را نساخته است‪.‬‬
‫و از عرب دس ت ب ر ن دارم ت ا آن ك ه خان هاى را ك ه ب ه س وى آن آھن گ ح ج‬
‫مىكنند )يعنى كعبه را( واگذارند‪ ،‬و اين خانه را به جاى آن بر گزينند‪ .‬چ ون‬
‫يكى از سران عرب كه تأخير شھور )يعن ى پ س ان داختن ماھھ اى قم رى( ب ه‬
‫فرمان او بود‪ ،‬اين قصه بشنود‪ ،‬دو مرد از قوم خود را برانگيخ ت و ب ه آن ان‬
‫فرمان داد تا به »صنعاء« روند‪ ،‬و آن بنا را‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [72‬ترجمه اين چھار بيت‪ ،‬اين است‪:‬‬
‫»ھمانا خواستم خانهاى سرپا شود كه نه خود گناه بود‪ ،‬و نه گناھى در برداشت‪.‬‬
‫»پ س أب ا كردن د )يعن ى‪ :‬ت ن در ندادن د( آن انى ك ه چ ون ب ه ك ارى س ترگ خوان ده ش وند‬
‫)روباهوار( به راست و چپ دوند و به أطراف »قودم« پناه برند‪.‬‬
‫»ناسزا مىگوين د ك ه ب ه آن ان فرم اني داده نش ود‪ ،‬و چ ون ب ه ك ارى )مھ م( خوان ده ش وند‪،‬‬
‫برخى بى آنكه پاسخى بدھند چون گنگى پشت مىكنند‪.‬‬
‫»ھر يك از ايشان س ودش ب راى بيگانگ ان اس ت‪ ،‬و زخم ش در )ت ن( خويش ان مانن د آھ ن‬
‫تاييده )ميسم‪ :‬آلت داغ( فرو مىرود‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫با مدفوع خود آلوده سازند‪ ،‬و آن دو چنين كردند‪.‬‬
‫پس چون خبر به »أبرھة« رسيد‪ ،‬خشمگين شد و پرس يد اي ن جس ارت از ك ه‬
‫سر زده است؟ گفته شد‪ :‬كسى از »اھ ل كعب ه« ب وده اس ت‪ .‬پ س خش مش )دو‬
‫چن دان( ش د و ب ا في ل و س پاھى از »حبش يان« ب رون آم د )و آھن گ وي ران‬
‫ساختن كعبه كرد( و بشد آنچه شد ]‪.[73‬‬
‫»حسن« پسر »عليل« ما را حديث كرد و گفت‪» :‬عل ى« پس ر »ص باح« م ا‬
‫را حديث كرد و گفت‪» :‬ابو منذر ھشام« پسر »محمد« گفت‪» :‬ابو مس كين«‬
‫مرا خبر داد از پدرش كه گفت چون »ام رؤ الق يس« پس ر »حج ر« ب ه قص د‬
‫غارت بر »بنى اسد« روى آورد‪ ،‬گذارش بر »ذو الخلصة« افت اد )و او بت ى‬
‫بود در »تباله«‪ ،‬و عرب جملگى آن را بزرگ مىداشتند‪.‬‬
‫و او را س ه تي ر )‪ -‬ق دح( ب ود‪ ،‬يك ى »آم ر«‪ ،‬و ديگ ر »ن اھى«‪ ،‬و س ديگر‪:‬‬
‫»متربص« )يعنى‪ :‬در انتظار(‪.‬‬
‫»امرؤ القيس« سه نوب ت ن زد آن ب ت قرع ه كش يد )و ھ ر س ه ب ار( »ن اھى«‬
‫)بازدارن ده( در آم د‪ .‬پ س تيرھ ا را بشكس ت و پ ارهھ اى آن را ب ر گون ه ب ت‬
‫بكوفت و گفت‪» :‬شرم پدرت را به دندان گازگير! اگر ترا پدر كش ته بودن دى‬
‫مرا از حمله به آنان باز نداش تى!« آنگ اه ب ه جن گ »بن ى اس د« ش تافت و ب ر‬
‫ايشان چيره شد‪.‬‬
‫از آن پس ديگ ر كس ى ب ه داورى و قرع هكش ى ن زد »ذو الخلص ة« نرف ت ت ا‬
‫خداى آيين إسالم فرو فرستاد‪ .‬پس »إمرؤ القيس« نخس تين كس ى ب ود ك ه ب ت‬
‫نامبرده را پرده حرمت بدريد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [73‬يعن ى‪ :‬ب ه كيف ر اي ن آھن گ چن ان ك ه دان يم و ھم ه دانن د رس يد و خ ود و پي ل و‬
‫لشكريانش يكسره به بالى »أبابيل« نابود گرديدند‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫»عنزي« ما را حديث كرد از »على« پسر »صباح« كه گفت‪:‬‬
‫»ھشام« پسر »محمد« مردى مكنى ب ه »أب ا بش ر« ك ه او را »ع امر« پس ر‬
‫»شبل« مىگفتند‪ ،‬و از قبيله »جرم« و بود‪ ،‬مرا حديث كرد و گفت‪:‬‬
‫)قبائ ل( »خزاع ة«‪ ،‬و »لخ م«‪ ،‬و »ج ذام«‪ ،‬و جمل ه »اھ ل ش ام« را ص نمي‬
‫ب ود‪» :‬اقيص ر« ن ام ك ه او را ح ج م ىگذاش تند و در پيش گاه او م وى س ر‬
‫مىتراشيدند )‪ -‬حلق رأس مىكردند( و ھر مردى كه موى سر مىتراش يد‪ ،‬ب ا‬
‫ھر مويى قرّ هاى )مشتى( آرد )بر زمين( مىريخت‪.‬‬
‫) »ابو منذر« گويد‪ :‬القرة‪ :‬القبضة‪ -‬يك مشت( )راوي( گفت‪ :‬پس اف راد قبيل ه‬
‫»ھوازن« در آن ھنگام پياپى بر ايشان وارد مىش دند‪ .‬اگ ر ھن وز قبض ه آرد‬
‫و تار موى بر زمين نيفتاده بودى‪» ،‬ھوازنى« مىگفت‪ :‬آن را به م ن ب ده ك ه‬
‫م ن خاكس ارى از »ھ وازن« ام‪ ،‬و اگ ر پ يش از آم دن وى )آرد و م وى( ب ر‬
‫زمين ريخته شده بودى‪ ،‬موى را با شپش و آردى ك ه ھم راه داش ت از زم ين‬
‫برمىگرفت‪ ،‬و مىپخت و مىخورد‪.‬‬
‫پس از بعثت )پيامبر( ميان دو قبيله »جرم«‪ ،‬و »بنو جعدة« ب ر س ر آبگ اھى‬
‫)‪ -‬درب اره آبگ اھى( ك ه »عقي ق« نامي ده م ىش د‪ ،‬خص ومتي روى داد‪ ،‬و ن زد‬
‫پيامبر )‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪ (-‬به داورى آمدند‪.‬‬
‫پيامبر خداى حكم ب ه س ود »ج رم« داد‪ ،‬پ س »معاوي ه« پس ر »عب د الع زى«‬
‫پسر »ذراع جرمى« اين شعر بگفت‪:‬‬
‫إذا جمعت عند النبي المجامع‬ ‫و انى أخو جرم كما قد علمتم‬
‫فانى بما قال النبي لقانع!‬ ‫فان أنتم لم تقنعوا بقضائه‪،‬‬
‫مع القمل في جفر االقيصر‬ ‫ا لم تر جرما أنجدت‪ ،‬و أبوكم‬
‫شارع؟‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫سوى القمل‪ ،‬انى من ھ وازن‬ ‫إذا قرة جاءت يقول‪ :‬أصب بھا‬
‫ضارع‬
‫بلى ذنب ما أنتم و أكارع‪.‬‬ ‫فما أنتم من ھؤال الناس كلھم‪،‬‬
‫و فاتتھم ا ف ى ط ولھن األص ابع‬ ‫و انكم كالخنصرين اخستا‬
‫]‪[74‬‬
‫»ابو منذر ھشام« پسر »محمد« گفت‪:‬‬
‫»ش رقى« در اي ن ب اره ب راى م ن از »س راقه« پس ر »مال ك« پس ر »جعش م‬
‫مدلجى«‪ ،‬از تيره »بنى كنانه« اين أبيات را بر خواند‪:‬‬
‫ج ذام و لخ م أعرض ت و‬ ‫ا ل م ي نھكم ع ن ش تمنا‪ ،‬ال أب ا لك م!‬
‫المواسم؟‬
‫حي اض برض وى و األن وف‬ ‫و ك ل قض اعى ك ان جفان ه‬
‫رواغم‬
‫ف ال الم رء مس تحى و ال‬ ‫بما انتھك وا م ن قبض ة ال ذل ف يكم‬
‫المرء طاعم ]‪[75‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [74‬ترجمه أبيات باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»منم‪ ،‬چنانكه دانيد از خاندان »جرم«‪ ،‬آنگاه كه مجامع در حضور پيامبر گرد آيند! »پس‬
‫اگر شما به داورى او خرسند )قانع( نباشيد‪ ،‬م ن ب ه آنچ ه پي امبر فرم وده ق انع و خرس ندم!‬
‫»آيا نديدى »جرم« را كه )درماندگان را( يارى مىداد و رادى مىكرد‪ ،‬در حالي كه پ در‬
‫شما در چاه »اقيصر« )براى بر آوردن مشتى آرد( با شپش دست و گريبان بود؟‬
‫»ھر گاه آردى آميخته به مو فرو مىريخت‪) ،‬پدر شما( مىگفت‪ :‬آن را خالي از ش پش ب ه‬
‫من برسان من خاكسارى از قبيله ھوازن ھستم‪.‬‬
‫»پس شما )بنو جعدة( از زمره ديگر مردمان نيستيد‪ ،‬آرى! شما دم و پاچه مردمان بشمار‬
‫مىرويد‪.‬‬
‫»و ھمانا شما در برابر ديگر مردمان حكم دو انگشت كوچك )خنصر و بنص ر( را داري د‬
‫كه با ديگر انگشتان ھمسرى نتوانند كرد‪«.‬‬
‫]‪ [75‬ترجمه سه بيت مذكور بر اين وجه است‪:‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫»ابو على عنزي« ما را ح ديث ك رد و گف ت‪» :‬عل ى« پس ر »ص باح« م ا را‬
‫حديث كرد و گفت‪» :‬ابو منذر« پسر »ھشام« پسر »محم د س ائب كلب ى« م ا‬
‫را خبر داد‪ ،‬گفت‪ :‬پدرم مرا خبر داد و گفت‪:‬‬
‫نخس تين پاي ه پرس تش بت ان از آنج ا نھ اده ش د ك ه چ ون »آدم« بم رد‪ ،‬پس ران‬
‫»ش يث« پس ر »آدم« او را در مغ ارهاى از ھم ان ك وه ك ه آدم در س رزمين‬
‫»ھند« بر آن ف رود آم د ق رار دادن د‪) ،‬و آن ك وه را ك وه »ن وذ« گوين د‪ ،‬و آن‬
‫آب ادترين ك وه اس ت در زم ين‪ .‬و از اين رو اس ت ك ه در مث ل گفت ه م ىش ود‪:‬‬
‫»سرسبزتر از »نوذ«‪ ،‬و خشكتر از »برھوت«‪.‬‬
‫و ]برھوت[ واديى است در »حضرموت« در دھكدهاى به نام »تنعه«‪.‬‬
‫»عنزي« ما را حديث كرد از »على« پسر »صباح« كه گفت‪:‬‬
‫»ابو منذر« گفت‪ :‬پ درم از »اب ى ص الح« از پس ر »عب اس« )‪ -‬اب ن عب اس(‬
‫روايت كرد كه گفت‪:‬‬
‫أرواح مؤمن ان در »جابي ه« از س رزمين »ش ام« بس ر م ىبرن د‪ ،‬و أرواح‬
‫مشركان در »برھوت«‪.‬‬
‫»ابو على عنزي« از »على« پسر »صباح« و او از »ابو منذر« از پ درش‬
‫از »ابو صالح« از پسر »عباس« ما را روايت كرد كه گفت‪:‬‬
‫پسران »شيث« به زيارت پيك ر )‪ -‬جس د( »آدم« در مغ ارهاى ك ه نھ اده ش ده‬
‫بود‪ ،‬مىآمدند‪ ،‬و آن را تك ريم م ىكردن د‪ ،‬و ب ر او رحم ت م ىفرس تادند‪ ،‬پ س‬
‫مردى از فرزندان »قابيل« پسر »آدم« )به ديگر‬
‫__________________________________________________‬
‫] )([ »آي ا ش ما را اى ب ىپ دران‪ ،‬از ناس زا گ ويى ب ه م ا ب از نداش ته اس ت؟ قبائ ل ن امى‬
‫»جذام«‪ ،‬و »لخم« و پايگاھھاى بنام آنان )از شما( اع راض كردن د‪» ،‬و ھ ر ي ك از قبيل ه‬
‫»قضاعه« كه كاسهھاى مھمان سراى او در )كوه( »رضوى« حوضھايى را )در بزرگى‬
‫و پرى از طعام( ھمانند است‪ ،‬و بيني دشمنان ايشان به خاك خاكسارى ماليده است‪.‬‬
‫»به آنچه پرده از روى خوارى و خاكسارى شما )كه قبضهھاى آرد مخلوط به موى آلوده‬
‫ب ه شپش ان نماين ده آنس ت( برداش تند‪ ،‬پ س ن ه ف ردي از ش ما را ش رم و حي ائى اس ت‪ ،‬و ن ه‬
‫مردى از شما را خوراكى )آدميانه و صاحب سفره(‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫پس ران »قابي ل«( گف ت‪ :‬پس ران »ش يث« را گرداگ رد پيك ر »آدم« ط وافى‬
‫اس ت ك ه »آدم« را ب دان گرام ى م ىدارن د‪ ،‬و ش ما را از آن بھ رهاى نيس ت‪،‬‬
‫پس براى ايشان بتى تراشيد و او نخستين كسى است كه بت تراشيده است‪.‬‬
‫»حسن« پسر »عليل« ما را از »على« پس ر »ص باح« ح ديث ك رد ك ه وى‬
‫گفت‪» :‬ابو منذر« ما را از پدرش خبر داد كه گفت‪:‬‬
‫»ود«‪ ،‬و »س واع«‪ ،‬و »يغ وث«‪ ،‬و »يع وق« و »نس ر« مردم انى ص الح و‬
‫شايس ته بودن د ك ه ھم ه در ي ك م اه بمردن د‪ ،‬و خويش ان ايش ان ب ر مرگش ان‬
‫س وگوار بودن د )و س وز و گ دازى داش تند( پ س م ردى از أوالد »قابي ل« ب ه‬
‫ايش ان گف ت‪» :‬آي ا م ىخواھي د پ نج پيك ر )ب ت( ب ر مث ال ايش ان بس ازم )ك ه‬
‫بدرستى نمودار آنھا باشد(‪ ،‬جز اين كه نتوانم در آن )پيك رهھ ا( روح ب دمم؟«‬
‫گفتند‪» :‬آرى! )از آن بھتر چه خواھيم(؟« پس پنج پيكره به صورت آن )پ نج‬
‫مرد نيكوكار( بتراشيد و )در جايى نمايان( براى ايشان نصب كرد‪.‬‬
‫پس مىآمدند به ديدار )پيكره( برادر و عم و عموزاده خويش‪ ،‬و او را تعظيم‬
‫و تكريم مىكردند و گرد او مىگشتند ت ا آن ق رن )‪ -‬نس ل( أول گذش ت و اي ن‬
‫ك ار در عھ د »ي ردى« پس ر »مھالي ل« پس ر »قين ان« پس ر »أن وش« پس ر‬
‫»شيث« پسر »آدم« روى داد‪.‬‬
‫چون نسل ديگر در آمد‪ ،‬اين بزرگداشت بيش از نسل پيش عمل مىشد‪.‬‬
‫چ ون نوب ت نس ل س وم رس يد‪ ،‬گفتن د‪ :‬پيش ينيان م ا اي ن پيك رهھ ا را گرام ى‬
‫نم ىداش تند‪ ،‬مگ ر از اين رو ك ه از آن ان امي د ش فاعت )و پ ايمردى( ن زد‬
‫پروردگ ار داش تند پ س ب ه پرس تش آن ان پرداختن د و كارش ان ب زرگ ش د‪ ،‬و‬
‫كفرشان باال گرفت‪ .‬اين بود كه خداى »إدريس« )‪ -‬عليه‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫الس الم‪ (-‬را ب ه پي امبرى برانگيخ ت )و او »أحن وخ« پس ر »ي ارد« پس ر‬
‫»مھالئيل« ]پسر »قينان«[ است‪.‬‬
‫إدريس آن ان را ب ه يكتاپرس تى خوان د‪ ،‬نپذيرفتن د‪ ،‬و او را تك ذيب كردن د‪ ،‬پ س‬
‫خداى او را به پايگاھى بلند در عالم باال نزد خود فراخواند‪.‬‬
‫و بنابر آنچ ه پس ر »كلب ى« ]‪ [76‬از »اب ى ص الح«‪ ،‬از پس ر »عب اس« خب ر‬
‫داده است‪ ،‬كار اين مردم )‪ -‬قوم( ھمچنان )در پرستش بتان( پيش م ىرف ت و‬
‫فزونى مىيافت تا زمان ن وح پس ر »لم ك« پس ر »متوش لح« پس ر »أحن وخ«‬
‫فرا رسيد‪ ،‬و خداى او را به پيامبرى برانگيخت‪.‬‬
‫»ن وح« در آن ھنگ ام چھارص د و ھش تاد س ال داش ت‪ .‬وى در روزگ ارى‬
‫پيامبريش يكصد و بيست سال تمام مردم را به پرستش خداى )‪ -‬عز و ج ل‪(-‬‬
‫خواند‪.‬‬
‫و ايشان او را‪ -‬نافرمانى كردند‪ ،‬و دروغگو خواندند پس ب ه فرم ان خ داى ب ه‬
‫س اختن كش تى پرداخ ت‪ ،‬و آن را بس اخت و ب ر آن بنشس ت در ح الي ك ه‬
‫ششصد سال داش ت‪ .‬و غ رق ش د آنك ه غ رق ش دنى ب ود‪ .‬و )ن وح( پ س از آن‬
‫سيص د و پنج اه س ال بزيس ت‪ ،‬و طوف ان ب اال گرف ت‪ ،‬و زم ين را يكس ره‬
‫بپوشانيد و ميان »آدم« و »نوح« دو ھزار و دويست سال فاصله ب ود و ]آب‬
‫طوفان[ اين بتان را از ]كوه[ »نوذ« به زمين فرود آورد‪ ،‬و جري ان و أم واج‬
‫آب از اي ن س وى ب ه آن س وى )‪ -‬يعن ى از زمين ى ب ه زم ين ديگ ر( ب ه ش دت‬
‫مىرفت تا آن بتان را به سرزمين »ج ّده« بينداخت )‪ -‬پرت كرد( و آنگاه آب‬
‫فرو نشست و بتان بر كنار )دريا( بماندند‪ ،‬و باد بر آنھا وزيدن گرفت تا آنھ ا‬
‫را )به خاك( بپوشانيد‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [76‬منظور از ابن كلبى محمد پسر سائب كلبى‪ ،‬پدر مؤلف اين كتاب است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫»حسن« پسر »عليل« از »على« پسر »صباح« م ا را ح ديث ك رد‪ ،‬گف ت‪:‬‬
‫»ابو منذر ھشام« پسر »محمد« گفت‪ :‬ھر گاه بت را از چوب ي ا زر ي ا س يم‬
‫بر صورت انسان بسازند‪ ،‬آن را »صنم« گوين د‪ ،‬و ھ ر گ اه از س نگ س اخته‬
‫شد‪» ،‬ثن« ناميده مىشود‪.‬‬
‫»عن زي« م ا را از »عل ى« پس ر »ص باح« از »اب و من ذر« از پ درش‪ ،‬از‬
‫»ابى صالح« از پسر »عباس« حديث كرد كه گفت‪ :‬آخ رين بج اى مان ده آب‬
‫طوفان د »حسمى« از سرزمين »جذام« بود كه چھل سال بماند و از آن پس‬
‫به خورد زمين رفت‪.‬‬
‫»ابو على عنزي« م ا را از »عل ى« پس ر »ص باح« از »اب و من ذر« ح ديث‬
‫كرد كه »كلب ى« گف ت‪» :‬عم رو« پس ر »لح ى« و او )لح ى( »ربيع ه« پس ر‬
‫»حارثة« پسر »عم رو« پس ر »ع امر« پس ر »حارث ة« پس ر »ثعلب ه« پس ر‬
‫»امرئ القيس« پسر »مازن« پسر »أزد« اس ت ك ه او )يعن ى‪» :‬أزد«( پ در‬
‫»خزاع ة« م ىباش د‪ ،‬و م ادرش »فھي ره« دخت ر »ح ارث« اس ت‪ ،‬و گفت ه‬
‫مىشود كه وى دختر »حارث« پسر‪:‬‬
‫»مضاض جرھمى« بود‪ ،‬و »عمرو« پسر »لحى« كاھنى بود ]وبر »مك ة«‬
‫چي ره ش ده و ق وم »ج رھم« را از »مك ة« بي رون ران ده و خ ود پ رده دارى‬
‫كعبه را به گردن گرفته بود[‪ .‬و يارى )رئ ي( از پري ان داش ت مكن ى ب ه »أب ا‬
‫ثمامة« كه به او گفت‪:‬‬
‫شتاب كن به رفتن و كوچيدن از »تھامه« با نيك بختى و تندرستى‪.‬‬
‫وى پاسخ داد‪ :‬فرمانبردارم و ھيچ نمىايستم )‪ -‬بلى‪ ،‬بى آنكه آنجا بمانم(‪.‬‬
‫»پرى« گفت‪ :‬برو به ساحل »جده«‪ ،‬در آنجا بت انى م ىبين ى آم اده‪ ،‬پ س آنھ ا‬
‫را ببر به »تھامه« و باك مدار! پس عرب را به پرستش آنھا‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بخوان‪ ،‬ترا أجابت خواھند كرد‪.‬‬
‫»عمرو« به ساحل جده آمد‪ ،‬و بتان را از زي ر خ اك ب ر آورد و ب ر داش ت و‬
‫به »تھامه« برد‪ ،‬و چ ون موس م ح ج ف را رس يد‪ ،‬ع رب را يكس ر ب ه پرس تش‬
‫آنان بخواند‪.‬‬
‫پس »عوف« پسر »عُذره« پسر »زيد ال الت« پس ر »رفي ده« پس ر »ث ور«‬
‫پس ر »كل ب« پس ر »وب ره« پس ر »تغل ب« پس ر »حل وان« پس ر »عم ران«‬
‫پسر »الحاف« پس ر »قض اعه« او را أجاب ت ك رد‪ ،‬پ س »ود« را ب ه او داد‪.‬‬
‫وى ) »عوف«( آن را به »وادي القرى« برد‪ ،‬و در »دومة الجن دل« پاي دار‬
‫ساخت‪ .‬و پسرش را »عبد ود« نام نھاد‪.‬‬
‫و او نخستين كسى است ك ه ب ه ن ام اي ن ب ت )ود( نامي ده ش د‪ ،‬و پ درش أول ين‬
‫كس بود كه »عبد ود« نامگذارى كرد‪ .‬و از آن پس ديگران )از ق وم ع رب(‬
‫به اين نام نامگذارى كردند‪.‬‬
‫»عوف« پسر خود »عامر« را كه به او »عامر أج دار« م ىگفتن د‪ ،‬ب ه پ رده‬
‫دارى آن گماش ت‪ .‬و »بن ى ع امر« ھمچن ان پ رده دار »ود« بودن د ت ا خ داى‬
‫إسالم را به مردم ارزانى داشت )‪ -‬إسالم را آورد(‪.‬‬
‫»ابو منذر« گفت‪» :‬كلب ى« گف ت‪» :‬مال ك« پس ر حارث ه أج دارى م را ح ديث‬
‫ك رد ك ه او را )يعن ى‪ :‬ود را( دي ده اس ت‪ ،‬و گف ت‪ :‬پ درم م را ب ا آون دى )‪-‬‬
‫ظرفى( شير نزد او )بت ود( مىفرستاد و مىگفت‪:‬‬
‫اين را به خداى خويش بنوشان‪ ،‬و من خود آن را م ىنوش يدم‪ ،‬و دي رى نپايي د‬
‫كه »خالد« پسر »وليد« را ديدم كه او را درھم شكست و ريز ريز كرد‪.‬‬
‫و پي امبر خ داى )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪» ،(-‬خال د« پس ر »ولي د« را از‬
‫»غزوه تبوك« براى ويران ساختن آن گسيل داشت‪ .‬پس پس ران »عب د ود«‪،‬‬
‫و پسران »ع امر أج دار«‪» ،‬خال د« را از وي ران س اختن آن جل وگير ش دند و‬
‫»خالد« با ايشان بجنگيد‪ ،‬و ھمه را بكشت‪ ،‬و بت‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫)ود( را نگونسار ساخت و بشكست‪.‬‬
‫]و از جمله كساني كه »خالد« در آن روز بكشت‪ ،‬مردى[ از »بنى عب د ود«‬
‫بود كه او را »قطن« پسر »شريح« مىگفتند‪ .‬پس چ ون م ادرش بيام د ]و او‬
‫را كشته يافت اشارت كرد[ و گفت‪:‬‬
‫و ال يبقى على الدھر النعيم!‬ ‫اال تلك المودة ال تدوم‬
‫له ام بشاھقة رؤم! ]‪[77‬‬ ‫و ال يبقى على الحدثان غفر‬
‫سپس گفت‪:‬‬
‫ي ا لي ت أم ك ل م تول د و ل م‬ ‫يا جامعا‪ ،‬جامع األحشاء و الكب د!‬
‫تلد! ]‪[78‬‬
‫آنگاه خويشتن را به روى بر كشته پسر افكند و فريادى )‪ -‬شھقهاى( بكش يد و‬
‫بمرد‪.‬‬
‫و نيز در اين جنگ )‪ -‬ھنگامه( »حسان« پس ر »مص اد« پس ر ع م »أكي در«‬
‫فرمانفرماى »دومة الجندل« كشته شد‪ ،‬و »خالد« بت را ويران ساخت‪.‬‬
‫»كلبى« گفت‪» :‬مالك« پسر »ح ارث« را گف تم‪» :‬ود« را چن ان ب ه م ن بنم ا‬
‫)‪ -‬وصف كن( كه گويى خود بدان مىنگرم‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫»تنديس )‪ -‬تمثال( مردى بود از سترگترين مردان )مردانى كه‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [77‬ترجمه اين دو بيت اين است‪:‬‬
‫»ھان )بأيد دانست( كه اين دوستى )دوستيھا( دي ر نم ىپاي د‪ ،‬و ب ر اي ن روزگ ار خوش ى و‬
‫ناز و نعمت پايدار نيست! »و ھيچ بزغاله كوھى در برابر پيشامد )ھاى ناگوار روزگ ار(‬
‫پايدار نمىماند )با اينكه( او را بر قله بلند )كوھسار( مادرى بس دلسوز و مھربان باشد‪«.‬‬
‫]‪ [78‬ترجمه بيت باال بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»اى فرا گيرنده‪ ،‬فرا گيرنده دل و جگرم! اى كاش كى م ادرت از م ادر نم ىزايي د‪ ،‬و خ ود‬
‫)فرزند( نمىزاد‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ديده يا شنيدهام(‪ ،‬و آراسته به دو جام ه نگ ارين )‪ -‬حل ه( ك ه يك ى را ب ر مي ان‬
‫بس ته و ديگ ر را ب ه دوش گرفت ه‪ ،‬شمش يرى ب ر كم ر‪ ،‬و كم انى ب ر ب از و‪ ،‬و‬
‫پيش روى او نيزهاى )‪ -‬حربه( و ب ر آن پرچم ى افراش ته‪ ،‬و تي ر دان ى پ ر از‬
‫تير برابر او نھاده‪» «.‬كلبى« گفت‪:‬‬
‫س خن دنب ال ش د‪) ،‬راوي( گف ت‪ :‬و »عم رو« پس ر لح ى را »مض ر« پس ر‬
‫»نزار« أجابت كرد‪ ،‬پس »سواع« را ب ه م ردى از قبيل ه »ھ ذيل« ك ه او را‬
‫»ح ارث« پس ر »تم يم« پس ر »س عد« پس ر »ھ ذيل« پس ر »مدرك ه« پس ر‬
‫»الياس« پسر »مضر« مىگفتند واگذاشت )‪ -‬داد(‪ ،‬پس در زمينى از »بط ن‬
‫نخله« كه »رھ اط« گفت ه م ىش د‪ ،‬ج اى گرف ت‪ ،‬و او را ھمس ايگانى از قبيل ه‬
‫»مضر« مىپرستيدند‪ ،‬پس مردى از عرب گفت‪:‬‬
‫كما عكفت ھذيل على سواع‬ ‫تراھم حول قيلھم عكوفا‬
‫عتائر من ذخائر كل راع ]‪[79‬‬ ‫تظل جنابه صرعى لديه‬
‫و قوم »مذحج« )دعوت( او را بپذيرفتند‪ .‬پ س »يغ وث« را ب ه »أنع م« پس ر‬
‫»عمر مرادى« تسليم كرد‪ .‬و در تپهاى در »يمن« كه‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [79‬ترجمه دو بيت مرقوم چنين است‪:‬‬
‫»ايشان را مىبينى كه پيرامون مھتر خويش مقيم ھس تند‪ ،‬ھمچن ان ك ه )اف راد قبيل ه( ھ ذيل‬
‫گرد سواع مقيم بودند‪.‬‬
‫»و الشهھاى گوسفندھاى قرباني كه ذخيرهھاى ھمه شبانان قبيله ب ه ش مارند سراس ر روز‬
‫را در آستانه وى )يعنى‪ :‬برابر سواع( بر خاك افتاده بسر مىبرند‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫»مذحج« ناميده مىشد‪ ،‬جاى گرفت‪ ،‬و قوم »مذحج« و وابستگان ايش ان )از‬
‫ديگر قبائل( او را مىپرستيدند‪.‬‬
‫و قبيله »ھمدان« وى را )يعنى‪ :‬عمرو پسر لحى را( أجابت كرد‪.‬‬
‫پس »يعوق« را به »مالك« پسر »مرثد« پسر »جش م« پس ر »حاش د« پس ر‬
‫»جشم« پسر »خيران« پسر »نوف« پسر »ھمدان« سپرد‪.‬‬
‫پ س در ديھ ى ك ه »خي وان« ن ام داش ت پاي دار ش د‪) ،‬و ق وم( »ھم دان«‪ ،‬و‬
‫ھمسايگان ايشان را )سرزمين( »يمن« به پرستش آن پرداختند‪.‬‬
‫و قبيله »حمير« )دعوت( او را پذيره شد‪ .‬وى »نسر« را به م ردى از »ذى‬
‫رع ين« ك ه او را »مع ديكرب« م ىگفتن د ب داد )‪ -‬س پرد(‪ .‬و در محل ى از‬
‫س رزمين »س باء« ك ه »بلخ ع« ن ام داش ت نھ اده ش د‪ ،‬و )ق وم( »حمي ر«‪ ،‬و‬
‫پيوستگانش )از ديگر أقوام( او را مىپرستيدند‪.‬‬
‫و ھمچن ان در پرس تش او پاي دار بودن د ت ا »ذو ن واس« ايش ان را ب ه ك يش‬
‫»يھود« در آورد‪.‬‬
‫پس ھمواره اي ن بت ان پرس تش م ىش دند ت ا خ داى پي امبر )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و‬
‫سلم‪ (-‬را برانگيخت )‪ -‬مبعوث فرمود( و پيامبر به ويران ساختن آنھ ا فرم ان‬
‫داد‪.‬‬
‫»ھشام« گفت‪» :‬كلبى« از »ابى صالح« از پسر »عباس« ما را حديث كرد‬
‫كه پيامبر )‪ -‬عليه السالم‪ (-‬فرمود‪ :‬آتش )دوزخ( براب ر چش مم نم ودار ش د‪ ،‬و‬
‫عم رو ]پس ر لح ى[ را دي دم‪ ،‬م ردى كوت اه ق د‪ ،‬س رخ ف ام‪ ،‬گرب ه چش م )كب ود‬
‫چشم( كه رودهھايش را پشت سرش در آتش مىكشانيد‪ .‬پرسيدم اين كه باشد؟‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫گفتن د‪» :‬عم رو« پس ر »لح ى«‪ ،‬نخس تين ك س ك ه آي ين‪» :‬بحي ره«‪ ،‬و‬
‫»وص يله«‪ ،‬و »س ائبة«‪ ،‬و »ح امى« ]‪ [80‬نھ اد‪ ،‬و ك يش »اب راھيم« را‬
‫بگردانيد )‪ -‬دگرگون ساخت( و عرب را به پرستش بتان خواند‪.‬‬
‫پي امبر )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪ (-‬فرم ود‪» :‬ش بيهت رين ك س از فرزن دان‬
‫»عم رو« ب ه او »قط ن« پس ر »عب د الع زى« اس ت‪ .‬پ س »قط ن« )از مي ان‬
‫حاضران( بر جست )‪ -‬سراسيمه بپا خاست( و گفت‪:‬‬
‫»اى پي امبر خ دا! آي ا ش باھت ب ه او )‪ -‬ھمانن دى ب ا او( م را زي انى دارد؟«‬
‫فرمود‪ :‬نه‪ ،‬تو مسلمانى‪ ،‬و او كافر )بود(‪.‬‬
‫و نيز پيامبر )‪ -‬صلى ﷲ عليه و سلم‪ (-‬فرمود‪» :‬و دجال به م ن نمايان ده ش د‪،‬‬
‫م ردى ي ك چش م )‪ -‬اع ور(‪ ،‬گن دم گ ون )‪ -‬س ياه چ رده(‪ ،‬ژولي ده م وى ك ه‬
‫شبيهترين كس از »بنى عمرو« به او »أكثم« پسر »عبد العزى« است‪.‬‬
‫پس »أكثم« به پاى خاس ت و گف ت‪ :‬اى پي امبر خ داى! آي ا ھمانن دى م ن ب ه او‬
‫مرا زيان آورد؟‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [80‬بحي ره‪ :‬ش تر ي ا گوس فند م ادهاى را گوين د ك ه ھ ر گ اه ده ش كم م ىزايي د گوش ش را‬
‫مىشكافتند‪ ،‬و او را رھا مىكردند تا ھر جا خود خواھ د ب رود‪ ،‬و بچ رد‪ .‬و چ ون م ىم رد‬
‫گوشتش را مردان مىخوردند و زنان را از خوردن آن باز مىداشتند‪.‬‬
‫وصيله‪ :‬ماده شترى را گويند كه دو شكم در پى يك ديگر زاي د و گوس فند ي ا ب زي ك ه ھف ت‬
‫شكم دو دو بچه ماده در پى يكديگر آورد‪ ،‬پس اگر در شكم ھفتم يا ھشتم بره ي ا بزغال هاى‬
‫بزادى گفته مىشدى‪» :‬وصلت أخاھا«‪ .‬پس شيرش را نمىآشاميدند مگر مردان‪ ،‬نه زنان‪.‬‬
‫سائبة‪ :‬م اده ش ترى ك ه بچگ ان بچگ ان خ ود را درك م ىك رد )يعن ى‪ :‬آنق در م ىزيس ت ك ه‬
‫بچ هھ اى او بچ ه آورن د(‪ ،‬آنگ اه او را آزاد م ىكردن د و س ر ب ه خ ود م ىگذاش تند و ب ر او‬
‫سوار نمىشدند‪.‬‬
‫حامى‪ :‬شتر نر را گويند كه ده شكم آبستن كرده باشد‪ ،‬آنگ اه آزادش م ىس اختند و س وارش‬
‫نمىشدند و مو و پشم او را نمىچيدند و م ىگذاش تند ت ا ھ ر ج ا خواھ د ب رود و ھ ر چ ه را‬
‫خواھد بجرد‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫فرمود‪ :‬نه‪ ،‬تو مسلمانى‪ ،‬و او كافر‪.‬‬
‫] »فلس«[‬
‫»اب و عل ى عن زي«‪ ،‬م ا را از »عل ى« پس ر »ص باح«‪ ،‬از »ھش ام« پس ر‬
‫»محمد«‪ ،‬از »ابو باسل طائى« از عمويش »عنترة« پسر »أخرس« ح ديث‬
‫كرد‪ ،‬و گفت‪:‬‬
‫قبيله »طىّ «‪ ،‬بتى داشتند »فلس« نام و آن دماغ هاى ب ود س رخ ف ام‪ ،‬ماي ل ب ه‬
‫سياھى‪ ،‬در مي ان ك وھى ب ه ن ام »اج أ« از كوھس ار »ط ى« ك ه گ ويى تمث ال‬
‫آدم ي اس ت‪ ،‬و آن را م ىپرس تيدند‪ ،‬و پيش كش )‪ -‬ھدي ه( م ىدادن د و گوس پند‬
‫براب رش قرب ان م ىكردن د‪ ،‬و ھ يچ بيمن اكى نزدي ك او نيام دى‪ ،‬مگ ر آنك ه در‬
‫أم ان ب ودى‪ ،‬و ھ يچ ك س ش كارى را ك ه در پ ى ب ود‪ ،‬اگ ر ب ه او پن اه م ىب رد‬
‫دنبال نمىكرد‪ ،‬و به او وامىگذاشت و پيرامونش از دستبرد ايمن بود‪.‬‬
‫پرده دار »فلس( پسران »بوالن« بودند‪ ،‬و »بوالن« خ ود نخس تين ك س ب ود‬
‫كه او را پرستش كرد‪ ،‬و آخرين كس از پرده داران وى مردى بود از ايش ان‬
‫كه او را »صيفي« مىگفتن د‪» .‬ص يفي« روزى ش ترى ش يرده )‪ -‬ناق ه خلي ة(‬
‫را از زن ى »كلب ى« از تي ره »بن ى عل يم« ھمس ايه »مال ك« پس ر »كلث وم‬
‫ش مجى« ك ه خ ود م ردى ش ريف »نام دار( ب ود پ يش گرف ت و ت ا پيش گاه‬
‫»فل س« بران د‪ ،‬و آنج ا نگاھداش ت‪ .‬زن )ص احب ش تر( ھمس ايه خ ويش‬
‫»مالك« را از اين رويداد خبر داد‪ ،‬و »مالك« بر اس بى برھن ه س وار ش د‪ ،‬و‬
‫نيزه بر گرفت و در پ ى »ص يفي« ب رون رف ت‪ ،‬و او را در ح الي ك ه براب ر‬
‫بت »فلس« نشسته بود‪ ،‬و ناقه را در پيشگاھش بسته‪ ،‬بگرف ت و گف ت‪» :‬راه‬
‫شتر ھمسايهام باز گذار )و او او دست بدار(!« پرده دار پاس خ داد ك ه »ش تر‬
‫از آن پروردگار تو است«!« مالك« گفت‪» :‬راه او باز گذار«‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫گف ت‪» :‬آي ا پ رده خ دايت را م ىدرى؟!« پ س »مال ك« ني زه را براب ر روي ش‬
‫داشت‪ ،‬پرده دار ناگزير زانوبند از زان وھى ش تر ب ر گرف ت‪ ،‬و مال ك ب ا ش تر‬
‫باز گشت‪.‬‬
‫پ رده دار ب ه »فل س« روى آورد و دس ت برافراش ت و مال ك را ب دو نم ود و‬
‫گفت‪:‬‬
‫أخفرك اليوم بناب علكوم‬ ‫يا رب ان مالك بن كلثوم‬
‫و كنت قبل اليوم غير مغشوم! ]‪[81‬‬

‫اين چنين بت را )بر »مالك«( برمىآغاليد )‪ -‬تحريض مىك رد(‪ ،‬و »ع دى«‬
‫پسر »حاتم« ھمان ھنگام گوسپندى برابر بت قربان كرده و خود با تن ى چن د‬
‫از كسانش گرد ھم نشسته درباره كردار »مالك« سخن مىگفتن د‪ ،‬و »ع دى«‬
‫پسر »حاتم« از آن كردار سخت بيمناك شد و گف ت‪ :‬بنگري د ت ا ھم ين ام روز‬
‫به او )يعنى‪» :‬مال ك« چ ه )كيف ر( م ىرس د‪ .‬پ س چن دين روز بگذش ت و ب دو‬
‫چيزى نرسيد‪ .‬و »عدى« از پرستش او‪ ،‬و ديگ ر بت ان دس ت بشس ت و ك يش‬
‫»ترسا« گرفت‪ ،‬و ھمچنان ترسايى بود تا إس الم را خ دا )ب ه بن دگان خ ويش(‬
‫ارزانى داشت‪ ،‬پس »إسالم« آورد‪.‬‬
‫و »مالك« نخس تين ك س ب ود ك ه پ رده )حرم ت( »فل س« بدري د و از آن پ س‬
‫ھر گاه پرده دار شتر )يا گوسفندى( را به قرقگاه )‪ -‬حرم( »فل س« م ىران د‪،‬‬
‫از او پ س م ىگرفتن د‪ ،‬ول ى ھمچن ان ب ت ن امبرده پرس تش م ىش د ت ا آنك ه‬
‫)دعوت( پيامبر إسالم )‪ -‬عليه السالم‪ (-‬آشكار گرديد‪ .‬پس »على« پسر »ابى‬
‫طالب« را پيامبر بفرستاد تا او را نابود‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [81‬ترجمه اين است‪:‬‬
‫»پروردگارا! مالك پسر كلثوم امروز پردهات را درباره شترى درشت پيكر پاره كرد‪.‬‬
‫و تو تا پيش از اين روز ستمكش نبودى!«‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫س اخت و دو قبض ه شمش يرى را ك ه »ح ارث« پس ر »اب ى ش مر غس انى«‬
‫پادش اه »غس ان«‪ ،‬آن دو را ب ه گ ردن »فل س« آويخت ه ب ود‪ ،‬و يك ى را‬
‫»مخذم«‪ ،‬و ديگرى را »رسوب« مىگفتن د‪ ،‬ب ر گرف ت )و ھم ين دو شمش ير‬
‫است ك ه »علقم ه« پس ر »عب ده« در ش عر خ ويش از آن ي اد ك رده اس ت(‪ ،‬و‬
‫»على« پسر »ابى طالب« با آن دو شمشير به ن زد پي امبر )‪ -‬ص لى ﷲ علي ه‬
‫و سلم‪ (-‬باز گشت‪ .‬و آن حضرت يكى به گ ردن آويخ ت و س پس ب ه »عل ى«‬
‫پس ر »اب ى طال ب« بخش ود‪ ،‬و ھم ان اس ت شمش يرى ك ه »عل ى« آن را ب ر‬
‫ميان مىبست‪.‬‬
‫ّ‬
‫تمام شد كتاب »األصنام« و الحمد رب العالمين ]‪[82‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [82‬احم د زك ى پاش ا مص حح و محق ق م تن عرب ي كت اب األص نام در پاي ان كت اب چن ين‬
‫مىنويسد‪:‬‬
‫»بر ھامش صفحه أخير از نسخه »خزانه زكيه« اين عبارت نوشته شده است‪:‬‬
‫»نقلت من خط ابن الجواليقي‪ -‬رحمه ﷲ‪ -‬فى آخر ھذا الكتاب ما نصه‪:‬‬
‫»بلغت من اوله سماعا بقراءة الشيخ ابى الفضل محم د ب ن ناص ر ب ن محم د ب ن عل ى ان ا و‬
‫محمد بن الحسين اإلسكاف فى المحرم من سنة ‪.«494‬‬
‫»نقلته من نسختي التي نقلتھا من خط محمد بن العباس بن الفرات‪ ،‬فى سنة تسع و عش رين‬
‫و خمسمائة‪ «.‬و الحمد ّ كثيرا‪ .‬و عارض ت بھ ا م ع ول دي اب ى محم د إس ماعيل )جب ر( ]ه‬
‫ﷲ[ بقراء ]تى و ھو[ يسمع ]و ذلك[ فى سنة ]تسع[ و عش رين ]و خم س[ مائ ة و س معه اخ‬
‫]وه ابو[ ظاھر إسحاق و ل ]دى[‪.‬‬
‫ترجمه عبارات عربي باال اين است‪:‬‬
‫»از خط پسر جواليقى‪ -‬رحمه ﷲ‪ -‬در آخر كتاب عبارت ذيل را نقل كردم‪:‬‬
‫»رسيدم )ب دينجا( از أول كت اب بعن وان س ماع م ن و محم د پس ر حس ين إس كاف ب ا قرائ ت‬
‫شيخ ابو الفضل محمد پسر ناصر پسر محمد پس ر عل ى در مح رم س ال ‪) 494‬ھج ري(‪«.‬‬
‫»نقل كردم از نسخه خودم كه آن را از خط محمد پسر عباس پسر فرات در سال ‪529‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫حاشيه در آخر نسخهاى كه أساس طبع متن عربي كتاب است‬
‫»يعبوب‪:‬‬
‫بتى است از تي ره »جديل ه« از قبيل ه »ط ى«‪ .‬اي ن قبيل ه بت ى داش ت ك ه »بن و‬
‫اسد« آن را از ايشان گرفتن د‪ ،‬در نتيج ه قبيل ه »ط ى«‪» ،‬يعب وب« را بع د از‬
‫آن بپرستش گرفتند‪.‬‬
‫عبيد گويد‪:‬‬
‫ص نما‪ ،‬فق روا ي ا ج ديل و أذب وا!‬ ‫فتب دلوا اليعب وب بع د الھھ م‬
‫] ‪[1‬‬
‫)يعنى‪ :‬نخوريد بر اين بت و نياشاميد(‪.‬‬
‫باجر‪:‬‬
‫پس ر »دري د« گوي د‪] :‬و او[ بت ى ب ود در جاھلي ت ب راى قبيل ه »أزد«‪ ،‬و‬
‫ھمسايگانشان از قبيله »طى«‪ ،‬و »قضاعه« كه آن را مىپرستيدند‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [1‬ترجمه بيت باال اينست‪» :‬پس يعبوب را به جاى خداى خ ويش )ك ه بن و اس د او را ب ه‬
‫قھر و غلب ه از ايش ان گرفتن د( ع وض گرفتن د‪ ،‬پ س اى ق وم ج ديل )بع د از اي ن خ وارى و‬
‫خاكس ارى( ن ان و آب گ وارا نخوري د و نياش اميد‪) «.‬ھج ري نق ل ك رده ب ودم‪ (.‬خ داى را‬
‫سپاس فراوان‪ ،‬و عرضه داشتم آن را با پسرم ابى محمد إسماعيل جبر ]ه ﷲ[ بق راء ]م ن‪،‬‬
‫و او[ م ىش نيد ]و آن[ در س ال ]پانص د[ و بيس ت ]و ن ه[ ب ود‪ ،‬و ب رادر ]ش اب و[ ط اھر‬
‫إسحاق ]پسرم[ نيز آن را گوش مىداد‪ «.‬ناگفته نماند كه به نظر و تحقيق احمد زكى‪ ،‬پسر‬
‫جواليقى در سال ‪ 529‬اين نسخه از كتاب األصنام را از روى نسخه ديگرى ك ه ق بال اب ن‬
‫جواليقى از روى خد ابن فرات نوشته بود‪ ،‬استنساخ كرده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫)باجر( بفتح جيم‪ ،‬و برخى »باجر« بكسر جيم نيز خواندهاند ]‪.[1‬‬
‫»نقل ت ھ ذه النس خة م ن نس خة بخ ط االم ام العالم ة اب ى منص ور موھ وب ب ن‬
‫احمد بن الجواليقي‪ -‬رحمه ﷲ‪ ،-‬ثم قوبل ت بھ ا بحس ب الطاق ة«‪ [2] .‬الحم د ّ‬
‫رب العالمين و صلى ﷲ على سيدنا محمد و على آله و صحبه و سلم‪.‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [1‬ان اثير در كتاب النھاية »باجر« را »باحر« با حاء مھمله ضبط كرده است‪.‬‬
‫]‪ [2‬ترجمه عبارت عربي باال چنين است‪:‬‬
‫»اين نسخه از نسخهاى گرفته شده است كه به خط امام عالمه اب ى منص ور موھ وب پس ر‬
‫احمد پسر جواليقى‪ -‬رحمه ﷲ‪ -‬نوشته شده است‪ ،‬تا سر ح د إمك ان ب ا نس خه م ذكور مقابل ه‬
‫گرديده است‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫تكمله‬
‫نامھاى بتان و خانهھايى كه تازيان پيش از إس الم پرس تش م ىكردن د و ھش ام‬
‫كلبى در كتاب األصنام از آنھا نام نبرده است‪.‬‬
‫آزر‪:‬‬
‫بتى بود كه تارخ پدر ابراھيم‪ ،‬بنابر آنچه كه برخى از مفسران گفتهان د‪ ،‬پ رده‬
‫خ ُذ أَصْ ناما ً‬
‫آز َر أَ َت َّت ِ‬
‫دارش بود‪ .‬و از »مجاھ د« در تفس ير ق ول خ داى تع الى‪َ :‬‬
‫‪ 74 :6‬روايت شده است كه گف ت‪ :‬آزر پ در اب راھيم نب ود‪ ،‬بلك ه ن ام بت ى ب ود‬
‫‪) ...‬تاج العروس(‬
‫اسحم )األسحم(‪:‬‬
‫بتى بود س ياه رن گ‪» .‬ج وھرى« گوي د‪) :‬ن ام( اس حم در اي ن ش عر »اعش ى«‬
‫آمده است‪:‬‬
‫باسحم داج عوض ال نتفرق ]‪[1‬‬ ‫رضيعي لبان ثدي ام تحالفا‬
‫)تاج العروس(‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [1‬ترجمه بيت مذكور اينست‪:‬‬
‫»دو ھمشير كه از پس تان ي ك م ادر ش ير خ وردهان د‪ ،‬ب ه س نگ س ياه س وگند ي اد كردن د ك ه‬
‫ھيچگاه از يكديگر جدا نخواھيم شد‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫اشھل )األشھل(‪:‬‬
‫بتى است‪ ،‬و از او گرفته شده است نام »بنو عبد األشھل« ك ه ن ام قبيل هاى از‬
‫عرب است‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫االھه‪» :‬االالھة(‪:‬‬
‫بتانى بودند‪ .‬در ساير نسخهھاى قاموس االھه ضبط است‪ ،‬ولى صحيح آن در‬
‫اين معنى »آلھه« ب ه ص يغه جم ع اس ت‪ ،‬و ب ر ھم ين وج ه اس ت قرائ ت ق ول‬
‫ك ‪... 127 :7‬‬ ‫خداى تعالى‪َ :‬و َي َذ َر َ‬
‫ك َو آلِ َھ َت َ‬
‫)تاج العروس(‬
‫أوال‪:‬‬
‫نام بتى است از آن بكر و تغلب دو پسر وائل‪) .‬تاج العروس(‬
‫بجه )البجة(‪:‬‬
‫ا بتى بود كه پارهاى از تازيان او را مىپرستيدند‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫بس‪:‬‬
‫خانهاى بود از آن غطفان‪ ،‬و آن را ظالم پسر اسعد بنا نھاد‪.‬‬
‫ظالم چون ديد كه قريش گرد كعبه طواف مىكنند‪ ،‬و سعى ب ين ص فا و م روه‬
‫را بجاى مىآورند‪ ،‬خانه كعبه را اندازه گرفت و س نگى از ص فا و س نگى از‬
‫مروه را بر گرفت و به س وى ق وم خ ويش ب از گش ت‪ ،‬و در آنج ا خان هاى ب ر‬
‫ان دازه خان ه كعب ه بس اخت‪ ،‬و آن دو س نگ را ك ه ھم راه آورده ب ود ب ه ج اى‬
‫صفا و مروه گرفت و بدين ترتيب از گزاردن حج در مك ة‪ ،‬خ ود را ب ى ني از‬
‫س اخت‪ ،‬ام ا زھي ر پس ر جن اب كلب ى ب ر او و قبيل هاش غ ارت ب رد و ظ الم را‬
‫بكشت و بنايش را منھدم كرد‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫بعل‪:‬‬
‫اسم بتى است كه از طال ساخته بود‪ ،‬از آن قوم الياس‪ ،‬و صواب‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ھمين است‪ ،‬و ھمينطور ھم در نسخ ص حاح ج وھرى آم ده اس ت‪ ،‬و مؤي د آن‬
‫ِين‪ ،‬إِ ْذ ق ال‪:‬‬‫اس لَ ِم َن ْالمُرْ َس ل َ‬
‫اس ت ق ول خ داى تع الى ك ه م ىفرماي د‪َ :‬و إِنَّ إِ ْلي َ‬
‫ِين‪125 -123 :37 .‬‬ ‫ُون أَحْ َس َن ْالخ الِق َ‬
‫ُون َبعْ ًال َو َت َذر َ‬ ‫ون‪ ،‬أَ َت ْدع َ‬
‫لِ َق ْو ِم ِه أَ ال َت َّتقُ َ‬
‫و در نسخه مربوط ب ه ش يخ م ا ب ه ق وم ي ونس نس بت داده ش ده اس ت ‪) ...‬ت اج‬
‫العروس(‬
‫بعيم )البعيم(‪:‬‬
‫بت ى ب ود و پيك رى از چ وب و ص ورتي غي ر س ايه دار از ص مغ‪) .‬ت اج‬
‫العروس( بلج‪ :‬نام بتى است‪) .‬تاج العروس(‬
‫بيت ربه )بيت الربة(‪:‬‬
‫نام خانهاى كه بر گرداگرد بت »الت« بنا شده بود‪) .‬تاج العروس(‬
‫جبت )الجبت(‪:‬‬
‫كلمهاى است كه بر بت و ك اھن و س احر و أمث ال آن اط الق م ىش ود‪ .‬ش عبى‬
‫ِين أُو ُتوا َنصِ يبا ً من ْالكِت ا ِ‬
‫ب ي ُْؤ ِم ُن َ‬
‫ون‬ ‫در تفسير قول خداى تعالى‪ :‬أَ لَ ْم َت َر إِلَى الَّذ َ‬
‫ت ‪ 51 :4‬گوي د‪» :‬جب ت« يعن ى‪ :‬ج ادو‪ ،‬و »ط اغوت« ن ام‬ ‫ت َو َّ‬
‫الط ا ُغو ِ‬ ‫ج ْب ِ‬ ‫ِب ْال ِ‬
‫شيطان است‪ .‬و از ابن عباس نق ل ش ده اس ت ك ه »ط اغوت«‪» ،‬كع ب« پس ر‬
‫»اش رف«‪ ،‬و »جب ت«‪» ،‬ح ي« پس ر »اخط ب« م ىباش د و در ح ديث آم ده‬
‫است كه »الطيرة‪ ،‬و العيافة‪ ،‬و الطرق من الجبت«‪) .‬تاج العروس(‬
‫جبھه )الجبھة(‪:‬‬
‫در ح ديث آم ده اس ت بت ى ب ود ك ه در جاھلي ت آن را م ىپرس تيدند‪) .‬ت اج‬
‫العروس‪ ،‬و نھايه ابن اثير(‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫جريش‪:‬‬
‫بر وزن زبير‪ ،‬بتى بود در دوره جاھلى‪ .‬اين است آنچه در ھمه نس خ ق اموس‬
‫ض بط ش ده اس ت‪ ،‬و اي ن غل ط م ىنماي د‪ ،‬و درس تش ج ريش )ب ر وزن امي ر(‬
‫مىباشد آنطور كه صاغانى و حافظ ضبط كردهان د‪ ،‬و ح افظ ب ر آن اف زوده و‬
‫گفته است كه »عبد جريش« پدر »عبد قيس« منسوب به ھمين ب ت اس ت ‪...‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫جلسد )الجلسد(‪:‬‬
‫اسم بتى است كه در جاھليت مىپرستيدند‪.‬‬
‫»ج وھرى« اي ن كلم ه را در ترجم ه »جس د« آورده اس ت ب ه اي ن معن ى ك ه‬
‫»الم« زايد است‪ .‬شاعر گويد‪:‬‬
‫بيقر من يمشى الى الجلسد ]‪[2‬‬ ‫فبات يجتاب شقارى كما‬
‫جھاز‪:‬‬
‫بتى بود از آن ھوازن‪) .‬تاج العروس(‬
‫دار )الدار(‪:‬‬
‫بتى بود كه به نام او »عبد الدار« پسر قصى پسر كالب كه خود پدر تي رهاى‬
‫از تازيان بود‪ ،‬ناميده شد‪) .‬تاج العروس(‬
‫دوار )الدوار(‪:‬‬
‫اسم بتى است كه برخى از تازيان آن را بپا داشته بودن د و گ رد آن م ىگش تند‬
‫و ناظر به اوست اين بيت امرئ القيس‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [2‬ترجمه بيت باال چنين است‪:‬‬
‫»پ س ش ب را ب ه روز آورد در پيم ودن چم ن زارى ش قارى‪ ،‬آنچنانك ه متكبران ه راه‬
‫مىپيمايد كسى كه به سوى بت جلسد مىرود‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ع ذارى دوار ف ى م الء م ذيل ‪...‬‬ ‫فعن لن ا س رب ك ان نعاج ه‬
‫] ‪[3‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫ربه )الربة(‪:‬‬
‫ھم ان »الت« اس ت‪ ،‬و ح ديث ع روة پس ر مس عود ثقف ى ن اظر ب ه اوس ت ك ه‬
‫چ ون إس الم آورد‪ ،‬و ب ه خ انوادهاش بازگش ت چ ون وارد خان ه ش د‪ ،‬ق وم‬
‫ورودش را به خانه پيش از آنكه گرد »ربه« )يعنى‪:‬‬
‫الت( بگردد‪ ،‬منكر شمردند‪ .‬بت مذكور پارچه سنگى )صخره( ب ود ك ه قبيل ه‬
‫»ثقيف« در »طائف« آن را مىپرستيدند‪ ،‬و در داستان مربوط به وف د ثقي ف‬
‫آم ده اس ت ك ه ايش ان را خان هاى ب ود‪ ،‬ب ه ن ام »رب ه« يعن ى‪ :‬آن خان ه را رب ه‬
‫مىناميدند(‪ ،‬و آن را ھمدوش خانه كعب ه م ىش مردند‪ ،‬و پ س از آنك ه مس لمان‬
‫شدند‪» ،‬مغيره« آن را درھم كوبيد‪.‬‬
‫ربه )الربة(‪:‬‬
‫كعب هاى ب ود ش ش گ وش در نج ران از آن قبيل ه م ذجح‪ ،‬و بن ى الح رث پس ر‬
‫كعب‪) .‬تاج العروس و نھايه ابن اثير(‬
‫ذو الرجل‪:‬‬
‫بتى بود در ناحيه حجاز‪) .‬تاج العروس(‬
‫زور )الزور(‪:‬‬
‫ھر آنچه بنام »رب« جز خ داى تع الى پرس تش م ىش د زور )ب ا راء( و زون‬
‫)با نون( ناميده مىشد‪ .‬اب و س عيد گوي د‪ :‬زون )ص نم( يعن ى ب ت‪ .‬و اب و عبي ده‬
‫گفته است ھر چه جز خداى تعالى‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [3‬ترجمه بيت باال چنين است‪:‬‬
‫»پس آشكار شد پيشاپيش ما گلهاى از گاوان وحشى كه گوى مادگان آنھا دختركانى بكر و‬
‫دس ت نخ ورده بودن د ك ه در باالپوش ھاى بلن د گرداگ رد ب ت دوار )ط واف م ىكنن د و‬
‫مىگردند(‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
‫م ورد پرس تش ق رار م ىگرف ت‪ ،‬زور نامي ده م ىش د‪ .‬و س يد مرتض ى ش ارح‬
‫قاموس گفت ه اس ت‪ :‬گوين د زور بت ى مخص وص و ج وھر نش ان در ب الد دادر‬
‫)الدادر( بود‪) .‬كلمه دادر بدين صورت يكى از غلطھاى فراوانى است ك ه در‬
‫چ اپ ت اج الع روس آم ده اس ت‪ ،‬و درس ت آن »داور« ب ه ف تح »واو« اس ت‬
‫چنانچه ياقوت در معجم البل دان در ذك ر زم ين داور ب دان ش ھادت م ىدھ د‪ .‬و‬
‫بت مذكور را چنين وصف كرده است كه پيك ره آن را ط ال و دو چش م آن از‬
‫دو قطعه ياقوت بود‪ ،‬و بر قله ك وھى ك ه ب ه ن ام ك وه »زون« نامي ده م ىش د‪،‬‬
‫نصب شده بود‪ ،‬و ني ز گوي د ك ه عب د ال رحمن پس ر س مره پس ر حبي ب بع د از‬
‫آنكه ناحي ه سجس تان را در روزگ ار عثم ان پس ر عف ان گش ود ب ه زم ين داور‬
‫رفت‪ ،‬و اھالى آن ناحيه در كوه زون حصار گرفتند‪.‬‬
‫س پس ب ا آن ان ص لح ك رد ك ه ھش تھزار مس لمانى را ك ه ھم راه داش ت جھ از‬
‫جنگ ى دھن د و از آن پ س داخ ل بتخان ه زون ش د و دو دس تش را بري د و دو‬
‫قطع ياقوتى را كه به جاى چشمانش نھاده بودند‪ ،‬بر گرفت‪ .‬آنگاه ب ه مرزب ان‬
‫ايشان خطاب ك رد و گف ت‪ :‬اي ن ش ما و اي ن ط ال‪ ،‬و اي ن ج واھر‪ ،‬از آن ش ما‪،‬‬
‫من فقط خواستم به تو بياموزم كه اين بت نه سود بخشد‪ ،‬و نه زيان رساند‪(.‬‬
‫زون )الزون(‪:‬‬
‫بتى اس ت ك ه آن را غي ر از خ دا م ورد پرس تش داش تند‪ ،‬مث ل زور‪ .‬ج وھرى‬
‫بيت زير را به جرير نسبت مىدھد‪:‬‬
‫مش ى الھراب ذ بيع ة الزون‬ ‫يمشى بھ ا البق ر الموش ى اكرع ه‬
‫] ‪[4‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [4‬ترجمه اين بيت چنين است‪:‬‬
‫»مىبرد آن را گاو پاچه نگارين مانند رفت ار ھراب ذه )بزرگ ان مج وس( ب ه قص د بيع ت ب ا‬
‫زون )ھنگام رفت به بتكده زون(‪.‬‬
 ‫و در فارسي آن را »ژون( گويند‪ .‬حميد گفته است‪:‬‬
‫»ذات المجوس عكفت للزون‪«.‬‬
‫زون )الزون(‪:‬‬
‫بتكده )جايى كه بتان را در آنجا گ رد م ىآوردن د و نص ب م ىكردن د و پيراي ه‬
‫مىبستند(‪.‬‬
‫)تاج العروس‪ ،‬و شفاء الغليل اثر خفاجى(‬
‫شارق )الشارق(‪:‬‬
‫بتى بود كه اھل جاھليت به نام او »عبد الشارق« نامگذارى م ىكردن د‪) .‬ت اج‬
‫العروس(‬
‫شمس )الشمس(‪:‬‬
‫بتى بود قديمى‪ .‬صاحب تاجر العروس گويد‪ :‬ابن كلب ى آن را ي اد ك رده )ول ى‬
‫در كتاب األصنام ذكرى از آن نشده است‪ ،‬شايد پسر كلبى در كتاب ديگ ر ب ه‬
‫آن اشاره نموده است(‪ .‬و عرب »عبد ش مس« ك ه تي رهاى از ق ريش اس ت ب ه‬
‫نام او نامگذارى كردهاند‪ ،‬و اولى كس ى ك ه »عب د ش مس« نامي ده ش د »س بأ«‬
‫پسر »يشجب« است‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫صدا‪:‬‬
‫بتى بود از ن قوم عاد‪) .‬مروج الذھب‪(395 /3 ،‬‬
‫سمعودا‪:‬‬
‫بتى بود از آن قوم عاد‪) .‬مروج الذھب‪(295 /3 ،‬‬
‫ضمار )الضمار(‪:‬‬
‫بتى بود ك ه عب اس پس ر م رداس س لمى و قبيل هاش آن را ب ه پرس تش گرفتن د‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫ضيزن‪:‬‬
‫نام بتى است و گفته شده كه ضيزنان )يعنى‪ :‬دو ضيزن( دو بت‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫بودند از آن »منذر اكبر« كه آن دو را در دروازه حي ره نص ب ك رده ب ود ت ا‬
‫ھر كس وارد حيره مىشد آن دو را سجده كند )براى آزم ودن فرم انبر دارى‬
‫واردان( )تاج العروس(‬
‫طاغوت )الطاغوت(‪:‬‬
‫الت‪ ،‬و ع زى و ديگ ر بت ان و ھ ر چ ه ج ز خ داى تع الى پرس تش م ىش د‪ ،‬و‬
‫شيطان‪ ،‬و كاھن‪ ،‬و ھر رئيس گمراھى به اين نام خوانده مىشد‪ .‬ط اغوت ب ر‬
‫ب ت اط الق م ىش ود‪ ،‬و ھ ر چ ه پرس تش آن م ورد پس ند ع رب ج اھلى ب ود‬
‫»طاغيه« ناميده مىشد مثال مىگفتند‪:‬‬
‫»طاغيه دوس« و »طاغيه خثعم« يعنى‪ :‬بت ايشان و معبود ايشان‪.‬‬
‫و بتكدهھا را »طواغيت« مىخواندند‪) .‬تاج العروس(‬
‫عبعب )العبعب(‪:‬‬
‫بتى بود از آن قضاعه و ھمسايگان ايشان‪ ،‬و گ اھى ب ا غ ين معجم ه )غبغ ب(‬
‫خوان ده م ىش د‪ ،‬و چ ه بس ا ك ه عبع ب را ب ر بتك ده اط الق م ىكردن د‪) .‬ت اج‬
‫العروس(‬
‫عتر )العتر(‪:‬‬
‫بتى بود كه گوسفند براى او قرباني مىشد‪ .‬زھير گويد‪:‬‬
‫كناص ب العت ر دم ى رأس ه‬ ‫ف زل عنھ ا و أوف ى رأس مرقب ة‬
‫النسك ]‪[5‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫عوض‪:‬‬
‫نام بتى بود از آن بكر پسر وائل‪ ،‬و پسر كلبى اين بيت اعش ى را ب ه اي ن ب ت‬
‫تفسير كرده است‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [5‬ترجمه اين بيت چنين است‪:‬‬
‫»پس از آن لغزيد و رسيد به قله كمينگاھى مانند بپا دارنده عتر كه سرش را خون قرباني‬
‫سرخ فام )خونين( كرده باشد‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫و أنص اب ت ركن ل دى الس عير‬ ‫حلف ت بم ائرات ح ول ع وض‬
‫] ‪[6‬‬
‫كلبى گويد‪» :‬س عير« ن ام بت ى ب ود خ اص قبيل ه عن زه ]‪ [7‬چنانك ه در ص حاح‬
‫آمده است‪ .‬صاغانى گويد‪ :‬بيت فوق از آن اعشى نيست‪ ،‬بلكه متعلق به رش يد‬
‫پسر »رميض عنزي« است‪) .‬تاج العروس(‬
‫عوف )العوف(‪:‬‬
‫نام بتى است‪) .‬تاج العروس(‬
‫غبغب )الغبغب(‪:‬‬
‫بتى بود كه در جاھليت بر آن قرباني مىكردند‪.‬‬
‫بعضى ھم گفتهاند كه سنگى ب ود از آن من اف ك ه پيش اپيش بت ى‪ ،‬رو ب ه روى‬
‫رك ن حج ر األس ود نص ب ش ده ب ود‪ ،‬و اي ن س نگ و آن ب ت در حك م دو ب ت‬
‫بودند‪.‬‬
‫ابن دريد گويد‪ :‬بعضى آن را با دو عين مھمله خواندهاند‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫كثرى‬
‫بت ى ب ود از آن ج ديس‪ ،‬و طس م ك ه آن را نھش ل پس ر رب يس )پس ر عرع رة(‬
‫بشكست‪ ،‬و خود ب ه پي امبر‪ -‬ص لى ﷲ علي ه و س لم‪ -‬پيوس ت و إس الم آورد‪ ،‬و‬
‫نامهاى نيز به حضرتش نوشت‪ .‬عمرو پسر صخر پسر اشنع گفته است‪:‬‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [6‬ترجمه اين بيت بر اين تقريب است‪:‬‬
‫»س وگند خ وردم ب ه زن انى ك ه خ وار ب ار ب راى نث ار ب ه أط راف ع وض م ىآوردن د و ب ه‬
‫سنگھاى واگذاشته شده در نزد سعير‪«.‬‬
‫]‪ [7‬در اين كتاب نامى م ذكور نيس ت‪ -‬ال ب د در كت اب ديگ رى از ھش ام از ب ت س عير ن ام‬
‫برده شده است‪.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫لتس تلبن أث واب ق س ب ن ع ازب‬ ‫حلفت بكثرى حلفة غي ر ب رة‬
‫] ‪[8‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫كسعة )الكسعة«‪:‬‬
‫نام بتى بود كه آن را مىپرستيدند‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫كعبات )الكعبات يا ذو الكعبات(‪:‬‬
‫خانهاى بود از آن قبيله ربيعه كه گردش طواف مىكردند‪) .‬تاج العروس(‬
‫محرق )المحرق(‪:‬‬
‫بتى بود از آن بكر پسر وائل در ناحيه سلمان‪ ،‬و سلمان نام محلى است‪) .‬تاج‬
‫العروس‪ ،‬و معجم البلدان(‬
‫مدان )المدان(‪:‬‬
‫بتى بود كه عبد المدان پدر قبيلهيى از قبائل حرث به نام او ناميده ش ده اس ت‪.‬‬
‫و از قبيل ه عب د الم دان اس ت عل ى پس ر ربي ع پس ر عب د ﷲ پس ر عب د الم دان‬
‫حارثى مدانى كه در زمان سفاح خليفه عباسي‪ ،‬و الى صنعاء بود‪ .‬و اسم عبد‬
‫المدان عمرو بود‪ .‬و عبد ﷲ پس رش عب د الحج ر نامي ده م ىش د‪ .‬وى ھنگ امى‬
‫كه مسلمان شده بود بر پيامبر وارد شد و او را آن حضرت عبد ﷲ ناميد‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫مرحب‪:‬‬
‫بتى ب ود در حض رموت يم ن‪ ،‬و ذو مرح ب ربيع ه پس ر مع ديكرب‪ ،‬پ رده دار‬
‫)يعنى نگاھبان( آن بود‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [8‬ترجمه بيت باال چنين است‪:‬‬
‫»سوگند خوردى به كژى‪ ،‬سوگندى نادرست و دروغ كه جامهھ اى قس ر ب ن ع ازب را از‬
‫تنش )بعد از كشتن وى( برون خواھى آورد‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫منھب‪:‬‬
‫بت ى ب ود ك ه در اي ام جاھلي ت م ورد پرس تش واق ع م ىش د‪ .‬ج احظ در كت اب‬
‫التربيع و التدوير آن را ياد كرده است‪.‬‬
‫)التربيع و التدوير‪(104 ،‬‬
‫نصب )النصب(‪:‬‬
‫ھر آنچه را جز خداى تعالى پرستش مىشد »نص ب« م ىناميدن د‪ ،‬و جم ع آن‬
‫نص ائب‪ ،‬و أنص اب اس ت‪ .‬و در عص ر ج اھلى أنص اب م ورد پرس تش واق ع‬
‫مىشد‪ .‬أنصاب سنگھايى بودند كه گرداگ رد كعب ه نص ب م ىكردن د‪ ،‬و ب ر آن‬
‫س نت تھلي ل بج اى م ىآوردن د‪ ،‬و ب ه ن ام او‪ ،‬ن ه ب ه ن ام خ داى تع الى ذب ح‬
‫مىكردند‪ .‬قتيبى گويد‪» :‬نصب بت يا سنگى بود ك ه اع راب عھ د جاھلي ت آن‬
‫را نص ب م ىكردن د‪ ،‬و پيش اپيش آن قرب اني م ىكردن د‪ :‬پ س ب ا خ ون قرب اني‬
‫قرم ز رن گ م ىش د‪ .‬و ن اظر ب ه آن اس ت گفت ار اب و ذر راج ع ب ه چگ ونگى‬
‫إس الم آوردن ش‪» .‬اب و ذر گف ت‪ :‬ب رون آم دم‪ ،‬در ح الي ك ه غش وه ب ر م ن‬
‫ع ارض ش د‪ ،‬آنگ اه بلن د ش دم در ح الي ك ه گ ويى نص بى ب ودم قرم ز رن گ‪.‬‬
‫)مراد ابو ذر اين است كه كفار آن قدر او را زدن د ك ه س را پ ا خ ونين ش د‪ ،‬و‬
‫به صورت نصبى كه با خون قربانيھا قرمز مىشود‪ ،‬در آمد(‪) «.‬تلخ يص از‬
‫تاج العروس(‬
‫ھبا )الھبا(‪:‬‬
‫بتى بود از آن قوم عاد‪) .‬مروج الذھب‪(295 /3 ،‬‬
‫ذات الودع‪:‬‬
‫در نس خهھ اى ق اموس چن ين اس ت‪ ،‬ام ا ح ق آنس ت ك ه ب ا س كون دال )ذات‬
‫الودع( خوانده ش ود‪ .‬ذات ال ودع بت انى‪ ،‬و بن ابر ق ول بعض ى بت ى مخص وص‬
‫بود‪ ،‬و بعضى گفتهان د كش تى ن وح را »ذات ال ودع« م ىگفتن د‪ ،‬و ش عر ع دى‬
‫پسر زيد عبادي بر اين‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫ھر دو وجه تفسير شده است‪:‬‬
‫ف يكم و قاب ل قب ر الماج د‬ ‫ك ال يمين ا ب ذات ال ودع ل و ح دثت‬
‫الزارا ]‪[9‬‬
‫گفت ه أخي ر از آن پس ر كلب ى اس ت‪ .‬وى گف ت‪ :‬ب ه ذات ال ودع س وگند ي اد‬
‫مىكردند‪ ،‬و مىگفتند‪ :‬به ذات الودع )يعنى‪ :‬قسم به ذات الودع(‪.‬‬
‫)تاج العروس(‬
‫ياليل‪:‬‬
‫بتى بود كه بدان خويشتن را نسبت مىدادند )يعنى‪ :‬عبد ياليل ن ام م ىنھادن د(‪،‬‬
‫ھمچن ان ك ه »عب د يغ وث« و »عب د من ات«‪ ،‬و »عب دود«‪ ،‬و غي ر آن گفت ه‬
‫مىشد‪) .‬تاج العروس(‬
‫__________________________________________________‬
‫]‪ [9‬ظاھرا اين بيت مربوط به روابط پسر زيد عب ادي مس يحى ب ا دخت ر ي ا خ واھر نعم ان‬
‫ب ن من ذر باش د ك ه در حال ت مس تى نعم ان او را ب ه ع دى داده ب ود‪ ،‬و بع دا پش يمان ش د و‬
‫عدى را به ھمين كينهتوزى بقتل رسانيد‪.‬‬
‫مؤداى اين بيت مانند اين است كه فى المثل در فارسي مصطلح مح اوره خودم ان بگ وييم‪:‬‬
‫»به جان تو« يا »به دست خود ترا كفن كنم ‪ «...‬اما ترجمه بيت‪:‬‬
‫»ن ه‪ ،‬اب دا س وگندى ب ه آن ب ت ذات ال ودع )ي ا س فينه ن وح ي ا خ ود مك ة( ك ه آن زن )ي ا آن‬
‫دختر( ھيچ كارى نكرده و عمل ناشايستى از او در ميان شما سر نزده است‪.‬‬
‫)و سوگند دوم اگر چنين كه مىگويم نباشد‪ ،‬يعنى‪) :‬حدثت( نعمان )كه ماجد مقصود اوست‬
‫و لق ب اوس ت( ب ا گورس تان زار ك ه »مقب ره خ انوادگى نعم ان ب وده( روى در روى ش ود‬
‫)يعنى بميرد( يعنى‪ :‬به جان نعمان قسم‪«.‬‬

‫‪PDF.Tarikhema.ir‬‬
 ‫االصنام‬
‫(بت های عرب)‬
‫هشام بن محمد الکلبی‬

‫نشر الکترونیکی ‪ :‬کتابخانه‪ ،‬تاریخ ما‬

‫تایپ و تهیه ‪ :‬اِنی کاظمی‬
‫‪http://pdf.tarikhema.ir‬‬
‫‪Ancient.ir‬‬