Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Enrico Ferraro
Ai miei lettori
Dopo un lungo sonno questi miei appunti si materialicano e vedono la luce per attestare
un mio atto d’ amore verso la mia terra e in particolare verso il mio paese di nascita:
Puheriu, Palagorio.
“Fiala e Puheríut, La parlata di Palagorio e “Si folet Puherí” Come si parla a Palagorio, i
miei due titoli in competizione!
Io spero abbia saputo “ricordare” e, dai miei cortesi e disinteressati testimoni in altra sede
citati, “appuntare” bene “la parlata” del mio paese.
Non pretendo di essere stato esaustivo; ho cercato di fare del mio meglio per
documentare la mia lingua materna in fase “defungente”, per citare un termine del
sempre compianto prof. Gangale.
La mia lingua purtroppo è stata sempre discriminata e a volte persino dagli stessi
insegnanti di madrelingua certamente per mancanza di presa di coscienza dela propria
identità culturale.
Ricordo, con tristeca, durante le elementari i carteli esposti in alcune classi che vietavano
si parlasse l’arbëreshë!
Dopo seicento anni, con gioia, malgrado, ripeto, gli accaniti discrimini, la mia lingua è
viva e mi è gradito esporverla come meglio mi è dato perchè possiate amarla o riamarla.
Enrico Ferraro
Alcune note per la comprensione dela parlata di Palagorio.
3- La consonante palato - alveolare “l”, usata nei vari insediamenti arbëreshë, si trasforma
in“h”e“gh”e, piú specificatamente, al’indeterminato “h” e nel determinato “gh”: “maal”, voglia
in “mah” indeterminato. e “maghi” nel determinato. “ndrikula” in” ndrikuh” e” ndrikugha”,
comare.
5- La vocale inter silabica “ë” spesso si trasforma in “u“ come in “shumburía”, madonna
e “munkát”, peccato, oppure, è aperta; raramente è nasale, come in ”vĕa”, uovo; erĕa, nuora.
6- Non si riscontra come in altri insediamenti arbëreshë la “lj”, (in sqip “l”), ma si trasforma
in“l(u)”opp. “l(o)”, l- o l- e, per rotacismo, in “r” “ljulja” in “lula”, fiore; “ljomi” in “lomi”,
aia; oppure, al’inizio di parola, sparisce l’intera “lj come “filjéta” in “fiéta”, foglia e “kiljkjéra :
kirkjéra, calce.
8- Nei verbi riflessivi si usa per lo più la desinenza “am” e non “em”. kjássam e non kjássem, mi
avvicino.
9- Nei nomi maschili e femminili è raro il diminutivo in “ith” nel maschile e “za” nel
femminile, ma, rispettivamente, “rele” o reli” come nel calabrese oppure tutti e due i suffissi
insieme come in: gjelareli, galetto e vaizarela, ragacina.
10- Nele affermazioni si usa solo la particela “ne”. Per il no si usa “gjó” ~ “jó” non si riscontra
come negli altri insediamenti la “s” privativa: s’kam, non ho.
11- Si usa il suono labiale - fricativo come nele parole “pë”,”sipprhë”, rispettivamente in
italiano, per e sopra e non soltanto la “p”finale con la schwa “ë”.
13- Per gli aggettivi, ho indicato il segno del maschile, femminile e neutro.
14- Per i verbi ho indicato il presente, il passato remoto e il participio.
16- Nel testo ho incluso soltanto pochi vocaboli non riscontrabili in Palagorio per
non venire meno al mio progetto iniziale, quelo di testimoniare effettivamente
lo stato di salute dela parlata attuale.
Altri vocaboli si potranno attingere da altre mie ricerche, “La parlata di Civita”,
per citarne una, naturalmente a Palagorio i vocaboli mancanti sono stati sostituiti
nel tempo da queli calabresi pur conservandone la costruzione grammaticale e
sintattica.
Abbreviazioni dei nomi degli insediamenti arbereschi parlanti
e non (i non sono contrassegnati con un asterisco), classificati dal
prof. G. Gangale in base ala loro posizione geografica.
B
bacare, v. rif. u kájibam -a -ur
bacato, agg. i (e, të) kajibëtë
kió óshtë një mogh e kájibëtë,
questa è una mela bacata.
baciare, v.tr. púçënja (puçi) -a -ur
bacio, sm. tëp -i -it (AMK)
bacìo, agg. (s.f.) (rivolto a tramontana) mongë -a -es
pl. mongat
baco, sm. sirik -u -ut
(detto) ke boon síricun?
non venivi più?
síriku boon kukulin kute víah (AMK10)
il baco costruisce il bocolo vomitando
bagascia, sf. putoor -a -es
bagnare, v. tr. lági(nja) -a -ur (~lágët)
-si ,v.rifl. lágam -a -ur
bagnato, agg. i (e, të) lágur (~lágët)
balare, v.intr. (cfr.giocare,saltare) karxenja -eva -iar
ljúanjimu (AMK6)
brédhinja (AMK2-7)
bambino, sm. diál -i -it
váiz -a -es (femm.)
bambola, sf. pupë -a -es
pupuhë -ghi -ghit
(v.etn.op.del'A) pupugheji
bandiera, sf. flamur -i -it
(Alr.Naz.Alb.)
banditore, sm. laimëtaarë -i -it (Gng.)
bando, sm. laímë -i -it (Gng.)
barba, sf. miékër -a -es (AIM)
barbiere, sm. miekráar -i -it (AMK7)
barbagianni, sm. gjirgjónë -i -it
barca, sf. aní ania aniís; pl.aníit (Dr)
kravë -i -it
pl.krávëtit(AMK3)
(barca a vela in Dr.)
barile, sm. vucë -a -es
basilico, sm. vasilikó -i -it
basso, agg; (di statura; corto) i (e, të) shkurtur
i (e, të) ulur (AMK6.Gl.5)
(di preco) i (e, të) liir (AMKl0)
basta, sf. (cucitura) trapóssuritë (Vrb.)
basta, avv. miáftë (Gng.)
bastardo, sm. mushk -u -ut
bastare, v.intr. sossi(nja) -a -ur
basto, sm. samaar -i -it (AIM)
bastonata, sf. kalokjë -a -es (Vrb)
fríngjuh të májum,
cicciolo grasso
cicoria, sf. parakalidh -a -es
cieco, agg. i (e, të) paa-si
i (e, të) verbër (AIM)
cielo, sm. kjíah, -gha, -ghes.
ciglio, sm. vetul -a -es (AMK7)
ciliegia, sf. kjushí, -a, -es
(forma errata da nuova generazione) çushí -a -es
(forma arcaica) kërshii
ciliegio, sm. koombë kjiushije
(forma errata da nuova.generazione) koombë çushie
cima, sf. mali -i -malit
çok -i -malitë
(AMK9 / ALK/Rd.)
cimice, sf. fulëkjimë -a -esë (Gng.)
cingere, v.tr. rrokinja -a -urë (Gng.)
cinghiale, s.m. derr -i -it pl. derra
(oppure) derkë -i, egërh(ALK)
cinque, agg.num. card. peesë
cinquanta, agg.num.card. peesëdhiét
cintura, sf. (parte del corpo, la vita) mes, messi, messit
(bandoliera:termine militare) brezë -a -esë (AMK)
ciò, pron. dimostr. këtà; këtó
ciocco, sm (ceppo). . zángaar -i -it
dru i traashë,
legno grosso
ciottolo, sm. gúrith -i -itë
cipola, sf. kjép, kjépa, kjépes
kjépa vuhet te gjari e te mishët,
(lett.) La cipola si mette nela
minestra e nela carne.
kjépët bóhen te kópështi
e te gúshti i shkúlëmi e pra
i vírimi te kjagha e kámbares te
një shkoop çë víret. Kjépët
bóhen të zíara, të piékura,
të privilúara me krip e me vahj.
Le cipole si coltivano nel'orto e il mese
di giugno vengono raccolte e appese
su pali pendenti dal soffitto.
La cipola va preparata con olio e sale
dopo averla bolita, arrostita o scaldata
(involucro dela cipola) (ALK) fëludh e kjépesë
cipresso, sm. kjiparissë -i -it (Rd)
circondare,v.tr. + ve-mbi-reeth
rriédhinja -va -urë (Rd)
città, sf. (cfr. paese) hoor -a -es
katundë -i -it
pl. ind. katunde
pl. det. katundet
cittadino, sm. + horís -i -it
civetta, sf. gjirigjónë -i -itë
kjiló, kjiloi, kjiloit (AMK6)
cocchiume, sm. goja e butitë
coccio, sm. (di tegola o di piatto) lil -la -les
lozëmi te lílat?
giochiamo ai cocci?
u kkuur ísha i vógël~(i vókkël)
lózia te lilatë,
io quand'ero piccolo
giocavo ai cocci.
ngë vrenja díaghin,
siit më bónjin lila lila...
se guardo il sole gli occhi mi fanno scintile.
cocomero, sm. (cfr. zucca)
cocucolo, sm. (cfr.cima)
coda, sf. + bisht
(figlio di puttana) biir putorie / bishtaar
coditremola, sf. shkundabísht -i -it
cogliere, v.tr. (cfr.raccogliere)
ciglioni, sm. (cfr. testicoli) érdherat; lokjet
(bestemmia) të të zoft një maghanov,
che ti colga una cattiva fortuna.
cognata, sf. kunaat, kunata, kunates
cognato, sm. kunat -i -it
cognome, sm. (Puh. v..nome) nimur -i -it
+ émerë -i -it…e vatres
colabrodo, sm. + shkila-loongu
colare, v. tr. shkilonja -va -úar (AMK5)
(antico significato di correre) riéth,
gocciolare
vúca riéth,
il barile sgocciola
buti riéth,
la botte sgocciola.
colazione, sf. buk-menatie (ShMt.)
u’ ha buk-menatie,
far colazione
colana, sf. hjannakë -a -es
cola, sf. + ngjíturit
colare, sm. + kjfafor -i -it
colina, sf. rahj -i -it
colo, sm. kjiaf -a -es
colmare, v.tr. (nel senso di riempire) piónja, pióta, piót
mbiónja, mbióva, mbiúar
ket mbiónja ~ (piónja)bútin me ver,
debbo colmare di vino la botte.
vúca ósht e piót me újë,
il barile è colmo d'acqua
colma, agg. i (e, të) piot
colomba, sf. (kal.ant.) paghumb -i -it
colore, sm. ngjirë -i -itë (Rd;Vrb)
colostro, sm. kughostr -a -es
kughostra ósht kjúmshti çë
ngë o’ të miir e e boon dhía kkuur píah.
(lett.) colostro è il latte non buono
e lo dà la capra quando figlia.
colpa, sf. stéssuritë
colpire, v.tr. (cfr. cominciare) zonja, zura, zoonë
zeja,
colpiscilo
mus (mos) ja ze,
non colpirlo
ja kaam zoon,
l'ho colpito;
ja zura,
lo colpii;
colpo, sm. (un pugno) një grusht
(un calcio) një shkéib ~ shkeihjp
ndónduritë (AMK3)
coltelaccio, sm. thiik e madhe
coltelo, sm. thiík -a -es
colto, agg. (che ha cultura) i (e, të) ditur
colui, pron. dim. m. sing. nom. ají, ajó, ató.
gen. e dat. atihjë, asahjë, atihjë.
acc. ató, ató, ató
plur. nom e acc. ató
gen. e dat. atirëve
comandare, v.tr. jappë fialë; urdheronja
(AMK7)
comare, sf. ndrikuh -gha -ghes
combattere, v. intr. luftonja -va -úarë (AMK)
luftonja -va -úarë (AMK3)
come, part. comp. si
bói si múa
(forma corretta) si u’)
fai come me.
si ají,
come lui;
si ajó,
come lei
si?
come?
si do ti,
come vuoi tu.
cominciare, v. tr. (n. gener.) zonja
(forma corretta) ze
zura
zoonë
(nuova gener.) zonja e shkeli
(forma corretta) ze e u niis
cominciare a camminare
ze figh ntene,
comincia a dire di nuovo.
mus ze ntene figh,
non ritornare sulo stesso argomento.
compagnia, sf. (società) shokjería
compagno, sm. + shok -u -ut pl. shokera(AMK)
comparatico, sm. krushkía ~ kushkía (AMK.)
compare, sm. (cfr.padrino) ((Puh. consuocero:RGN) krushk -u -ut pl.krushkjit
compassione, sf. lipisí, lipisíi, lipisíit
(AMK6-Gl. 5)
compatto, agg . (nel senso di intero) i (e, të) toorë
compiere, v.tr. (cfr. finire)
completo, agg. (nel senso di pieno) i (e, të) piot
D
da, prep.propr. kka (lat.ab); te; affër (AMK7)
kka atié,
da lí
i (e, të) vetem,
da solo-a
kaamë já kka Puheríu njér kutroonë,
sono venuto da Palagorio fino a Crotone.
u’ vìnja te jú
vengo ~ a voi
danaro, sm. turres -i -it pl. turressët
dannare, v.tr. dhinonja -va -úar
danno,sm. dom -i -it
ke boon dom,
hai fatto danno.
danza, sf. karxíarit
lúarit (AMK6)
dappertutto, avv. te gjith vendet; gjith paaru.
dapprima, avv. mo paar
dare, v.tr. jap ~ japënja; dha; dhoon
-arsi,v.rifl. jípamë ~ jipem
mund jérë,
può darsi; forse.
jip!
dai!
jípia!
daglielo! che tu possa dare pane.
davanti, avv. kka hjpara
davvero, avv. përtétinet
dea, sf. (cfr. ninfa) zarë -a -esë (Gng.)
debito, sm. dhitir -i -it
kaamë një dhitír,
ho un debito
kaamë dhitire,
ho debiti
dhitirt jan të liga,
i debiti sono cattivi.
kaamë çëddò dhitire,
ho alcuni debiti
debole, agg. i (e, të) pafukji (AMK7)
deboleca, sf. (cfr.crisi) simundimë -i -it (AMK6.Gl.5)
decurtare, v.tr. (cfr. tagliare) prees, prita. preer
dedica, sf. naforisën (Dr.)
të hifsh mbroonda
che tu possa entrare a casa
kute hitur
entrando
epidemía,sf. + ngjíturit
epidemico,agg. kjë ngjitet
epifania,sf. kapizímë -i -it (RGN)
erba, sf. baar, bari -it
(erbe non specificate) barara,
(erba del cane) (Brl) baarëkjéni, e top.(AMK9)
erica, sf. ríkji, ríkja, ríkjes; pl. ríkjet
ermafrodito, agg. i (e, të) gjimës-graa
erpete, sm. ngukji, ngunjia, ngunjes
erpice, sm. krohar -i -it
esca, sf. íshk -a -es
escremento, sm. (umano) mut -ti -it
(di bestie) (dei poli RGN) glaas -i -it
pathëljihë (AMK3)
esercito, sm. ústerë -u -ut (Rd.)
esportare, v.tr. (portar fuori) kjéghi(nja) -ta -ur…priáshta
esposizione, sf. + stúarit
esposto, agg. + i (e, të) stúar
espulso, agg. i (e, të) ngudhirtur (ALK)
essa, pron.pers. aió ~ ajó pl. atá
essere, v.intr. u jam, kjeva, kjon
ti jé kjeve
ai o’ kjev
na jemi kjejum; kjémë
jù jeni kjejit
atà jan kj(ij)en
të jeç i pugaat
che tu sia ricco
kettë jem mbroonda te mezëdíta,
dovrò essere a casa a mecogiorno.
essere, sm. (esistere, esistenza, vita) gjógh -gha -ghes
essi, pron.pers. atá; ató
esse, pron.pers. ató
essi, “ atá
esso, “ aí ~ ají
estate, sf. ver -a -es (AMK)
veera e diitë (AMK7)
estirpare, v.tr. shkúli(nja) -a -ur
estremità, sf. ngonjë -a -es (AMK)
estero, agg. i (e, të) húahj (AMK7)
estero, sm. të húahj (AMK7)
età, sf. (gli anni) viétëtë
eterno, agg. (che non muore) kjë ~ çë ngë des
evitare, v.tr. (cfr. alontanare) shkanxonja -va -uar
reshti(nja) (AMK9)
(cfr. alontanare) shkaptonja
shkanxoje
evitala / o
kettë e shkanxoçë
devi evitarla
të të shkanxofshin
che ti evi tino
diáthët më purkjén,
il - mi piace
o’ diáth délie,
è - pecorino
o’ diáth lópie,
è - di vacca (v. etn. op.del'Aut.)
formica, sf. milingonjë -a -es (RGN)
forno, sm. furh -i -it
forse, avv. mundë jérë ~ boot jérë
forte, agg. i (e, të) fukjissem (AMK7)
forteca, sf. burg -u -ut (AMK7)
fortuna, sf. (si usa solo in senso negativo) shoortë, shortie, shorties
biaré ~ biraré çë magha shortë çë ke passur!
figliuola che cattiva fortuna nera che hai avuto!
(in senso positivo) fan -i -it; pl. -e
fortunato, agg. i (e, të) fánem (AMK)
forza, sf. fukji -a -es (AMK7)
fossa, sf. ghroopë -a -es
~ groopë -a -esë
fotografia, sf. kóniz -a -es
fracassare, v.tr. (fare a peci) bonja, copa, copa
fracido, agg. i (e, të) kájibëtë
fragile, agg, (che si rompe) çë ~ kjë çahet
fragola, sf. framoz -a -es
dréthez -a -es (AMK3)
frantoio, sm. trappit -i -it
frassino, sm. vrínkjë -i -itë
frate, sm. kalojar -i -it (AMK)
fratelastro, sm. (di mamma) vugha mómie
(di papà) vughá tátie
fratelo, sm. vugha -u -ut
jim vughá,
mio -
i vugháu të atía,
suo -
jit vughá,
tuo –
vugháu ióni, ~ joni
nostro -
vugháu júahj,
vostro -
vugháu i tire ~ të atirve,
loro -
fraterno, agg. (come fratelo) si vughà
(come frateli) si vughezara
frattanto ,avv. (in questo tempo) te ki mott
(in quest'ora) te kió heerë
(in quel'ora) te ajó heerë
freddo, agg. i ( e, të) stohëtë
i (e, të) ngri ~ ngrirë (RGN)
boon titim ~ boon ngri
fa freddo
fregare, v.tr. (cfr.strofinare) furkonja -a -úa(r)
fregola, sf. (dela vacca) mah, maghi, maghi
(dela scrofa) suva
(del'asino) foja
fremere, v.intr .(cfr.tremare) dridham, u u dridha, dridhur
friggere, v.tr. diganissi(nja, -a, -ur
frittela, sf. pétuh, pétugha, pétughes
(modo di dire: senza darle importanza) e ke loon si nj pétuh,
l’ hai lasciata come una -
fritto, agg. i (e,të) diganissur
frole agg. (cfr. morbido, soffice,vaporoso i (e,të) kaharë (AMK3)
fronte, sf. (le fronti) baaghët
më dhóombënjin baaghët,
mi duole la –
fruttificare, v.intr. ngjaloft (Dr. da Bala)
frutto, sm. (in genere) karpó -ói -óit (AMK3)
fucile, sm. gukazezë, -a, -es (Gr.)
fugare, v.tr. prizonja, -va, -úar
fuggiasco, agg. i (e, të) prizúar
i (e, të) ikur (AMK6; Gl.5)
fuggire, v.intr. jíki(nja), jíka, jíku(r)
fuliggine, sf.(le -) fughíjinat
zirrë -i -itë (Gng.)
fulmine, sm. Rrëfeja (Gng.)
fulvo, agg. (rosso) i (e, të) kukjë
fumare, v.tr.intr. kamnissinja -a -ur (AMK7)
fumo, sm. kamnua -oi -it (AMK7)
rrimë -i -itë (AMK3)
fune, sf. (cfr.corda) tehj~tejë, teji, tejit
(fune grossa) honatarunë
~ fonatarun (AMK5)
funerale, sm. (portare con dignità) siélurit (Ktt.)
fungo, sm. kupurdh -a -es. pl.
kupurdhat
(varietà di funghi) mukkjarughe
bukughale
(fungo secco usato per accendere
con l’acciarino) íshk -a -es
fuoco, sm. ziárhë, ziárri, ziárrit
fuori, avv. priáshta
(modo di dire) jásht kka neve!
lontano da noi!
fusa, sf. ( - del gatto) gropiçë -a -es (AMK3)
maça boonë grópiçatë
la gatta fa le fusa
maça girrían
il gatto graffia
fuso, sm. boosht, boshti, boshtit
shtíe
gettalo
të të shtifshin kka një timbë
che ti possano - da un dirupo...
ísha çë shtía újit
stavo gettando l'acqua;
kute shtun újë fijítëhj
gettando l'acqua parlava
shti, shti..
getta, getta..
ghiacciolo, sm. kjatroh -ghi -ghit
ghianda, sf loondë -a -es
(calice di ghianda) ghalof -i -it
ghiro, sm. jér -i -it
già, avv. (un tennpo) një heer
(fin d ora)
'
njer naní
giacca, sf shumbrajinë -i -it (AMK7
shambregh -i -it
(AMK3: A. Arc.)
(Puh. significato
di straccio:RGN)
giacehè, cong. pësé
giaciglio, s.m. (dei poli) mazun -i -it
(luogo dove le galine depongono le fulun -i -it
gialo, agg. i (e, të) veerdhë
giardino, sm. (orto) kopësht -i -it
livadh -i -it (AMK7)
perivoljhjë (AMK3;A.Arc.)
ginestra, sf, (v. etn. op. del' A.) shpart -a -es
ginocchio, sm. gjuú, gjúri, gjúrit
më dhemp gjúri
mi duole il -
më dhómbënjinë gjúnjitë
mi dolgono le -
giocare, v. intr. (cfr. saltare) looz, loza, lúa(r)
lúanja -ta -úar
brédhënja -a -ur
giogo, sm. juvilë -i -it (Ang.)
zighó -oi -óit (AMK6; GL.5)
gioia, sf, gaz; haree -a -es
(AMK7)
giornaliero, agg. (ogni giorno) nga dita
giornata, sf. diít, dita, dítes
miir diitë,
buon giorno
te ajó diitë ure…
in quel giorno io…
diitë pë diitë,
giorno per giorno
nga diitë,
ogni giorno
diitë prapa,
giorni addietro
çë do diit prapa
alcuni giorni fa
gjith dítinet
tutto il giorno
dítinet
durante il giorno
te këtá diítë
in questi giorni
me dítinet
col giorno
dítinet e jávës jaan:
i giorni dela settimana sono:
të hoon ; të márriin; merkurr; të prónten;
të énjita; të shtúnin; edíala (da Ang.)
(giorno festivo) kromëtë -a -esë (AMK)
giovane, sm. (dala pubertà al matrimonio) kupil -i -it; pl. kupihjët
giovedi, e énjita
giovenca dem -i -it (RGN)
giù, avv. posh; po
giubbetto, sm. (dele donne, cfr. corpetto) ciljónë -i -it (AMK3)
Giuda, sm. Judh
giudizio, sm. (cervelo) truu, truut, trutët
giudizioso, agg. (con cervelo) me truu
giugno, sm. gushtë -i -it
kjérëshuri ~ theristin
(AMK3; A.Arc.)
giumenta, sf. (cavala da sela) kal -a -es
giumento, sm. kal -i -it
giunco, sm. vrinkjë -i -it
vudhë -a -es
giungere, v.intr. (cfr.vivere) rronja -va -rroon
ka rroon
è arrivato
kettë rronja nxitu
dovrò - presto
të rrofsh nxitu
che tu possa - presto...
kute rroon,
arrivando
rre!
arriva!
giurare, v.intr. varëbesinja -a -urë.
(AMK3; A.Arc.)
E
giusto, agg. i (e, të) likjihj (AMK7)
girare,v. tr. këthenja -a -úarë (Gng.)
giro, sm. këthemë -i -it (Gng.)
gli, pron. (a lui) i (të) atia
(a lei) e (të) assaja
i kaam thoon,
gli ho detto
i kaam kurkúa,
gli ho chiesto
kaam thoon atía,
ho detto a lui
kaam kurkúa atia,
ho chiesto a lui
gloria, sf. + hje -a -esë
goccia, sf. pikk; pika; pikes
gocciolare, v.tr. intr. riéth, rijídha, rijídhu(r)
vúca riéth
il barile gocciola
vúca rijithëhj
il barile gocciolava
godere, v. tr. trashighonja -va -úar (Gng.)
gola, sf. kjaffë -a -es
griljacë -i -itë (Gng.)
gomito, sm. burruli -i -itë
gomitolo, sm. loombësh -i -it
gomma, sf. loom -a -es
gora, sf. luc -a -es
governo, sm. (stato) kjaverrí -a -esë (AMK6; G1.5)
graffiare, v.tr. shinonja -va -úar(AMK6)
-arsi, v.rifl. shinohëtu (AMK6)
(graffiare faccia e strappare capeli) skjíram; u u skjera; skjar (Puh)
carrissamë -a -urë
grammo, sm.. dram -i -it
granaio, sm. (scantinato, magacino) (dal greco ) katohj -i -it
grande, agg. i (e, të)math pl. .meeth
i mbudhenjë (AMK4-5)
grandinare,v. intr. bbíe bréshur(AMK7)
grandine, sf. breshur -i -itë (AMK7)
kúkulj -i -itë (AMK3)
grano, sm. gruur, gruri, grurit
(pula) júshka
granonone, sm. (cfr.granturco) ndian -i -it
krokomeljë -i -itë (Rd.;ALK)
me míahët të ndiánit boohet kjúghin,
con la farina di - si fa la polenta.
grappolo, sm. (d'uva.) rroomb, rroombi, rrombit
grasso, agg. (cfr. pingue) i (e, të) majum
(il pingue) i májumi
grasso, sm. (sostanza animale) të líar
kumdím -a -es
saím -a -es
buuk me kundím
pane con -
një theel buuk e líar me vahj o me kundím
una fetta di pane spalmata con o1io o grasso.
M
ma, cong. coord. , avvers. po
maccheroni, sm. tumac -i -it; pl. tumacët
macchiare, v. tr. palavisinja -a -urë (AMK6)
macchiato, agg. i (e, të) palavisurë
macelaio, sm. vuçerë -i -itë (AMK7)
maceleria, sf. vuçerí -a -esë (AMK7)
macerare, v. tr. (ammolare, intingere) njomi -a -ur
macina, sf. (pietra) guur -i -it
macinare, v. tr. biúanja -ta -úar
macinato, agg. i (e, të) biúar
macinatura, sf. biúarit
maciula, sf. (macchina per filati) mangan -i -it / ráhinja
maciulare, v. tr. manganissinja -a -ur
bonja copa copa
madia, sf. magjë -a -es
madido, agg. (cfr. bagnato) i (e, të) lagëtë
madonna, sf. shumburí -a -es
Shumburia e Kárminitë
La madonna del Carmine
madre, sf. momë -a -es
madrina, sf. nunë -a -esë; ndrikuhë
maestra, sf. minjéshtrhë -a -esë
maestro, sm. minjéstrhë -i -itë
magacino, sm. katojë -i -itë
maggese, sm. mardjë -i -it
maggio, sm. maë -i -it
maggiore, agg. mo i (e, të) maathë
magra, agg. (mish - ; detta di carne di maiale) i (e, të) likst (AMK7)
i (e, të) lishkë
mai, avv. ma; mos një heerë (AMK7)
maiale, sm. derkë -u -ut
malalingua, sf. gjuhelikkë
malandrino, sm. (cfr. cattivo) likkë
malanimo, sm. shpirtë i (e, të)likkë
malanno, sm. (cfr. danno) doomë -i -it
malato, agg. i (e, të) simurumë
malattia, sf. éthë -ia -ies
malavita, sf. gjoghëelikkë
malavoglia, sf. (senza voglia) pa-maahë
malcapitato, agg. (che si trova male) çë gjóndetë liikkë
maldicente, agg. (che dice male) çë thootë liikkë
male, avv. liikkë; i kékjë
maledetto, agg. i (e, të) nomur
malefico, agg. (che porta danno) çë kjéghin doomë; si i kékjë
malgrado, prep. e avv. (senza volere) pa-të déja
maligno, agg. i (e, të) liikkë ~ ligë; i kékjë
malincuore, loc. avv. (senza volere) pa-të déja
maltempo, sm. mottë -i -it...i liikkë
maltrattare, v. tr. (cfr. alontanare) prizonja -va -úarë
malva, sf. mughag -a -es
malvagio, agg. i (e, të) liikkë
malvisto, agg. (sugli occhi) mbi siitë ~ si
(sopra gli occhi) sipprhë sívetë
ngrenja dúartë
alzo le mani
me dúartë të mbrázura
con le mani vuote
me door
a mano
kurkonja dorin
chiedo la mano
ngass me dooren
tocco con mano
jaapë një door
dare una mano (aiutare)
mbánja doren ndenjói
tenere la mano a qualcuno
e kaamë te dúartë
ce l'ho nele (per) mani
furkónja dúartë
fregare le mani
te dúartë
a portata di mano
te doora
ala mano
óshtë një burh shuumë te dúartë
è un uomo molto ala mano
kaamë dúartë të dhílura
ho le mani legate
kaamë dúartë të shpúara
ho le mani bucate
nxíhamë dúartë
mi sporco le mani
me zómaren te dúartë
col cuore in mano
vónja dúartë te ziárri
metto le mani sul fuoco
lánja dúartë
lavo le mani
rínja me dúartë te dúartë
sto con le mani in mano
vónja dúartë hjpaara
metto le mani avanti
(proverbio) një door laan jétren e të
día lanjin fákjen,
una mano lava l'altra e tutte
e due lavano il viso.
manomesso, agg. (cfr. toccare) i (e, të) ngaarë
manoscritto, agg. i (e, të) doraskrúarë
mantelo, sm. mandiél -i -it
mandiél gúnje
mantelo di lana greca di pecora.
mantenere, v.tr. mbánja -ta -urë; rúanja
mantenimento, sm. mbáturitë
marciapiede, sm. steek -u -utë (AMK7)
marcio, agg. i (e, të) mpughássurë
i (e, të) kájibëtë; i krimbúar
marcire, v. intr. mpúghassam -a -urë
kájibamë -a -urë
mishëtë kájibet
la carne marcisce
búka mpughasset
il pane ammuffisce
drúi kájibetë
il legno marcisce
mare, sm. det -i -it
marito, sm. shokjë -i -it; pl. shokjaratë
martedì, sm. martesë
martelare, v. tr. kopanissinja -a -ur;
rahi(nja)
martelata, sf. kopanatë -a -esë
martelo, sm (da maca per battere i pann kupaanë -i -it
marzo, sm. marzi
maschile, agg. i (e, të) burroorë;
mashkulorë
masso, sm. (grossa, grande pietra) guur i trashë; i maathë
shkamp -i -it (ShM.)
matassa, sf lómbëshë -i -it
materasso, sm. sakun -a -es; sakun -i -it
materno, agg. i (e të) mómie
matrimoniale, agg. i (e, të) nússie
matrimonio, sm. (gli sposi) nússet
dársëmë -i -itë;
kushkí -a -esë (AMK7)
matterelo, sm. drugë -a -es
mattina, sf. menátinetë
mattiniero, agg. (che si alza presto) çë ngrihet nxitu
matto, agg. i (e, të) lávurë (AMK)
maturo, agg. (nel senso di fatto) i (e, të) boonë
daardhë e boonë
pera matura
mogha o' çë bohetë
la mela sta maturando
me, pron. múa
kurkonjin múa
cercano me
múa
a me
me múa
con me
te múa
da me
kka múa
di me
ndë múa
in me
pë múa
per me
i shkreeti u!
povero me
ti jé i pugaatë si múa ~ si u
tu sei ricco come me
ía te múa
vieni da me
ka kjón i hrongur kka múa
è stato mangiato da me
mecozio, sm. (escremento, del bambino appena nato,
nero verdognolo) kughostr -a -es
medicina, sf. jatrí -a -esë (AMK7)
medico, sm. jatró -ói -óit (AMK7)
medio, agg. (in meco) i (e, të) ndronuméstë
~ndromést
megera, sf. (donna cattiva) graa e liigë
meglio, agg. mo miirë
sottë vete mo miirë se dié
oggi va meglio di ieri
negli, prep. te
te siitë
negli occhi
negoziante, sm. putighaar -i -it (Kal.)
negozio, sm. putighë -a -es (Kal.)
nemico, sm. armikë -u -utë (AMK7)
neo, sm. née níeja níejes (AMK)
nero, agg. i (e, të) zeez
i (e, të) zi
nessuno, agg. e pro. mizinjó (AMK6-Gl. 5)
nevato, agg. i (e të) me boorë
neve, sf. boor -a -es
zboor -a -es (AMK7)
nevicare, v. intr. (cade la neve) bíe bora
nevischio, sm. purverin -i -itë
nevoso, agg. (di neve) bórie; me bor
nibbio, sm. petrit -i -itë; kjift (AMK3)
nicchia, sf. kobuh -gha -es
nidificare, v. intr. (fare il nido) bonja fulenë
nido, sm. fulé -a -esë
niente, pron. ind. indecl. (nel senso di no) (Kal.) nentë ; as gjó
gjó
faregjó (ALK)
ngë diin gjó
non sa niente
ngë óshtë gjó
non c'è niente
nipote, sm. nipë nipi nipit
sf. mbes mbessa mbesses
no, avv. jó; gjó; jóre
noce, sm. koombë árrie; árrë
nocivo, agg. (che fa male) çë boonë doomë
noi, pron. na
nome, sm. num -i -it
émerë -i -itë (AMK)
nomignolo, sm. (cfr. soprannome) paémerë -i -itë (AMK)
non, avv. ngë; nunk; ni nge…
(soltanto nel'imperativo proibitivo
e prop. finali negative = latino ne) mus
ngë dúa
non voglio
mus fijít!
non parlare!
mus harró
non dimenticare!
nonna, sf. móma e madhe
mamaljóshë ~
jomaljósh -a -es
(AMK3)
nonno, sm. tata i math ~ madhë
nonostante, prep. (con tutto) me gjithë
nostro, pron., agg. poss. joon (i-oon)
ini (v.g.)
toonë
tini (v.g.)
fm. jona
notabene, sm. vre miirë
notizia, sf. novë -a -es
noto, agg i njóhur; i dítur
nottata, sf. naatë -a--es
nottetempo, avv. te naata
nottolino, sm. natikjë -a -es
novanta, agg. nondëdhiétë
nove, agg. nondë
novecento, agg. nondëkjíntë
novembre, sm. shin mërtírë -i -it (AMK)
noce, sf. (gli sposi) nússetë
nube, sf. ree (AMK)
nubile, agg. e pamartúarë
nudo, agg. i (e, të) djéshurë
numerare, v.tr. rimbironja -va -úar
rimironja -va -úar
numerato, agg. i (e, të) rimbirúar ~ rimirúar
numero, sm. nimur -i -it
nuocere, v. intr. (faccio male) bonja liikkë
(faccio danno) bonja doomë
nuora, sf. e ré -a -éjes
nuova, agg. e re
nuovo, agg. i re
nutrire, v.tr. kjandissinja -a -ur (RGN)
nutrito, agg. i (e, të) kjandissur
i (e, të) tagjisurë (ALK)
nuvola, sf. (cfr. nube) ree, reja, réjes (AMK7)
nuziale, agg. (dele spose) nussëvetë
O
kute shkjérrë
stracciando
jaamë i shkjérrë
sono stracciato
stracotto, agg. i zíar shum
stracuocere, v. tr. zíanja mir
strada, sf. údhë -a -es
straniero, agg. i húahj
strapieno, agg. shum i piót
strapotente, agg. shum i fukjussur
strappare, v. tr. shkjérri -a -jér
strappato, agg. i (e, të) shkjérrë
strascinare, v. tr. carissinja -a -ur
stravecchio, agg. shum i viétr
stretto, agg. i (e, të) ngushtë
striminzito, agg. i shtringúar
stringa, sf. lidhez
stringato, agg. i lidhur
stringente, agg. çë shtringon
stringere, v.tr. shtringonja -va -úar
striscia, sf. rrip (Gng)
stritolare, v.tr. shtipinja -a -ur
stricare, v.tr. stridhi(nja) -a -urë
strofinare, v.tr. furkonja -va -úar
stronzo, sm. zopëmut i that
stropicciare, v.tr. rumbíanja va -iarë
furkonja (RGN)
strumento, sm. nxoonë -i -itë (AMK7)
strusciare, v.tr. furkonja -va -úar
strutto, sm. (cfr. grasso)
studiare, v.tr. (cfr. imparare) mbissonja -va -úar
su, prep. e avv. te, la; mbi; siprë, në
subito, avv. e agg. nxitu
succhiare, v.tr. thithinja -a -ur (Gng)
succhiata, agg. e thithur
succo, sm. lonk -u -ut
succoso, agg. me shum lonk
sudare, v.intr. dërsinja
~ drisinja -sta -urë
(AMK7)
sudato, agg. i (e, të) drisitur(AMK7)
i (e, të) diéssur(AMK9)
sudicio, agg. i (e,të) shkjérrë
sudore, sm. diersí -u -ut (Gng)
sufficiente,agg. i (e, të) sossëmë;
i miafët (Gng)
sugna, sf. kundim -a -es
sugo, sm. lonkk -u -ut
suo, agg. e pron. poss. të atía; i tihj; i sahj
suocera, sf. e viéhar -a -es
suocero, sm. i viéhar -i -it
suolo, sm. dhé; trúal ~ troli
suonare, v.tr. frinja -ta -ur; bíe
suora, sf. motr; murghez (Gng)
svegliare, v.tr. zgjonja -va -úar
v.rfl. zgjoham ~ -em, -a -ur
sveglio, agg. i (e, të) zgjúar
svelere, v.tr. shkuli(nja) -a -ur
T
tabacco, sm. duhaanë -i -itë (AMK7)
tacere, v.tr. rrinja, ta -ur… kjétu / pa folur
rri kjétu!
taci!
tagliare, v.tr. pres, prita, preer
u pres
ti prit
aí pret
na presëmi
ju presëni
atá presënjin
tagliato, agg. i prer
tagliucare, v.tr. pres -ta -er…nçika çika
talaltro, pron ind. do njétrh ~ ndonjó njétër
~ ndokush tiétër
talamo, sm. shtrat -i -it…nússie
talora, avv. çëddó heer~ nganjó her
~ndonjó her
taluno, agg. ind. çëddó ~ ndonjó ~ disá
tana, sf. fulun -i -it
tanto, agg. ind. kai ~ shum ~ kákj ákj
kai díah
tanto sole
kai det
tanto mare
tardi, agg. i (e, të) voonë (AMK7)
tarlato, agg. i bréitur ~ i ngroon
kka krimbi
tarlo, sm. krimb ~ miz drúri
tarpare, v.tr. pres ~ çanja krehët
tartaruga, sf. breshk -a -es
tascapane, sm. tráshtën -a -es
tavola, sf. durras -a -es
~ tríes -a -es
tavolo, sf. tries -a -es
shtronja tríesen
apparecchio la tavola
tríes búkie
tavolo da pranzo
taca, sf. kup (AMK7)
te, pron. ti, tihj
teco, pron. me tihj
tegame, sm. digan -i -it
tegolo-a, sf. kjaramídh -a -es
tela, sf. pëhjur -i -it
pëhjuri te shuli
la tela nel raccoglitore
telaio, sm. (gh)arhalí -ia -íes
massur
rocchetto
shuli
subbio
shkíez
navetta
temere, v.tr. (cfr. impaurire) trombam (-em), -a -ur
trombam se ti mund biç
ho paura che tu possa cadere
trómbam se ti bíe
temo che tu cada
ti trómbehj?
tu hai paura?
tempesta, sf. drahunaar -i -it (Gng)
shkjot -a -es
tempia, sf. kríet
tempo, sm. mot -i -it
kjiró, kjirói, kjiróitë
(AMK6-Gl.5)
kam mot
avere tempo
ngë kam mot
non avere tempo
kka çëddó mot
da qualche tempo
moti shkon
il tempo passa
ka shkúa kai mot
è passato tanto tempo
moti ósht árë
il tempo è oro
tenaglia, sf. daar -a -esë(Rd.)
tenere, v.tr. mbanja -ta -ur
mbái!
tieni!
Kettë mbaçë
devi tenere
mund mbafshë…
possa tenere…
tenero, agg. i (e, të) njóm
tentare, v.tr. tandonja -va -úar
tenue, agg. i (e, të) hoh
tenuto, agg. i mbátur
tergo, sm. kka prapa
terra, sf. (cfr. mondo) jet -a -es
(cfr. suolo) dhe -u -ut
trolj (AMK5)
jéta ósht e madhe
la terra è grande
mo e búkura e jetes
la più bela dela terra
një cop dhé
un peco di terra
terracotta, sf. dhe e piékur
terremoto, sm. tundím -i -it
terreno, sm. dhe -u -ut
terreo, agg. si dhéu
terrestre, agg. e kësai dhe
terribile, agg. shum i kekj
terroso, agg. i (e, të) me dhe
terso, agg. i pastër; i thíel (Gng)
terzo, agg. i treti
teso, agg. i nder
tesoro, sm. vistar -i -it (AMK6-Gl.5)
tesere, v.tr. (cfr. filare) íanja -ta -iar
ia, ia…(gh)arghalía…
tessi, tessi…telaio…
(vecchio ritornelo)
o' çë ían
sta tessendo
tessuto, sm. (di cotone) pëhjur -i -it
pilihurë -i -itë (AMK7)
(di seta) sirmi
testa, sf. kroc -a -es/ kríe
kríet
le tempie
më dhombënjin kríet
mi duole la testa
testamento, sm. dhiát -a -es (Rd)
testardo, agg. (testa dura) krocë e thaat
testicoli-o, sm. (h)érdhe (AMK3-5-6)
lokji (Sh.Mrt)
testimone, sm. martirí -u -ut
(AMK6. Gl.5)
testimonianza, sf. martirí -a -es
testimoniare, v.tr. marterizonja -va -úar
ti, (te, a te), pron. tihj, ti, të
dúa tihj
voglio te
të dúa mir
ti voglio bene
e píanja tihj
lo chiedo a te
(s-) ghirressë tihj
chiamo te
donjin tihj e múa
vogliono te e me
ti kurkonja
ti cerco
timido, agg. i (e, të) turpurúar
tingere, v.tr. ngjénja (Rd.Vrb)
tino, sm. but -i -it
tinta, sf. ngjér(itë) ; gjir -a -esë
(AMK7)
tirare, v.tr. shkuli(nja) -a -ur
ticone, sm. urë -i -it
urë i dhezur
ticone acceso
urë i shúarë
ticone spento
toccare, v.tr. ngassi(nja) -ta -ur
ngit
tocca
mos ngit
non toccare
kettë kittshë
devi toccare
mundë ngafshë
possa toccare
kam ngar me dor
ho toccato con mano
toccato, agg. i (e, të) ngar
ngë ka dal
non è uscito
ka dal
è uscito
kettë dáimi
dobbiamo uscire
të dafshë
che tu possa uscire
do të dáiçë?
vuoi uscire?
shpitonja
uscire in fretta
uscita, agg. i (e, të) dal
ustionare, v.tr. diékk; privilonja
ustionato, agg. i (e, të) diégur; privilúar
utero, sm. shkef ~ shkof
ndë shkýft saajë
nel suo seno / ventre
(Vr. - Gng.)
(Puh. inter., donna grassoccia) shkofanate!
uva, sf. (sm/n) rrushë -t -tit
kam biétu(r) rrushë
ho comprato del'uva
rrushëtë më purkjén
l'uva mi piace
staffidhe ~ rush i that
uva passa
romb rrushi
grappolo d'uva
mbiédhi(nja) ~ viél…rushin
raccolgo l'uva
rrush éngër -a -es
~ aguridh -a -es (AMK3)
uva acerba
e shesëmi
vendiamola
vendetta, sf. ( - di sangue) gjakkë i nderes (AMK7)
venduto, agg. i (e, të) shitur
venerare, v.tr. jap nder
venerato, agg, i (e) me nder
venerdì, sm. prómëta
venire, v.intr. vinja, érdha, já(rdurë)
ía / éa / éja
vieni
ngë mund vinja me juve
non posso venire con voi
érdha dié / jérdha dijé
venni ieri
misserdhe (miir se erdhe)
benvenuto
venti, agg. një zet
vento, sm. ér -a -es
ventoso, agg. i (e) me er
ventre, sm. bark -u -ut
ventura, sf. fat -i -it
venturo, agg. çë vén
venuto, agg. i ardhur
veramente, avv. vërtet; përtétien
verde, agg. i (e, të) gjelberúar
verdeggianate, agg. i gjelberúar
verdeggiare, v.intr. gjelberón
vergine, agg. (intera) i (e, të) tor
(non rotta) pa-i (e, të)…çaarë
(non toccata) pa-i (e, të)…ngaarë
(da Bz) ma e gitun kka munkat
vergogna, sf turp -ie -es
vergognarsi, v.rfl. turpuróhem
vergognoso, agg. i (e, të) turpurúar
verità, sf. ertét -ia -es
ke thoon tërthétinet
hai detto la verità
verme, sm. krimbë -i -itë
vero, agg. i (e, të) vërtét
versare, v.tr. (cfr. mettere, buttare, svuotare) dhérhi(nja) -a -ur(Lr.Alr)
mbrazi(nja)
versata, agg. i (e, të) dhérdhu(r);
e mbrazit
vescica, sf. fúcëk -a -es
vespa, sf. árzë -a -es
vestire, v.tr. véshi(nja) -a -urë
víshu
vestiti
víshamë
mi vesto
u u visha
mi vestii
vestito, sm. (- tradizionale femm.) coh -a -es
via. sf. (cfr. strada) údhë -a -es; rrugh -a -es
stek -u -ut (AMK7)
via, avv. ecë; priáshta; tutié; atié
viaggiare, sm. (iniziare strada) ze-údhë
( - a cavalo) vete ngalúa
viaggio, sm. bonja~ mar…údhë -a -es
vicinato, sm. rughë -a -esë
vicino, agg. ndándizë: afër: pranë
vigna, sf. vréshtë -a -es
vile, agg. i (e, të) pa-zómarë
vino, sm. verë -a -es
viola, sf. manuzakje;
jodhíi -a -esë (AMK7)
vipera, sf. gjáhjpur -i -itë
visibile, agg. i (e, të) çë dúket;
çë shihet
visto, agg. i par
vita, sf. gjógh -a -es
vite, sf. ghurdhí -a -es
vitelo, sm. viçë -i -it
mish viçi
carne di vitelo
kjumështë viçi
latte di vitelo
likur viçi
pele di vitelo
viva, escl. rrofëtë
vivaio, sm. (cfr.semenzaio) vurvinë -i -it
vivente, agg. i (e, të) ngjághur; i ngjál
vivere, v.intr. rronja -va -oon
vivo, agg. i (e, të) ngjághë; ngjál
voglia, sf. mah -ghi -ghit
voi, pron. jú
volare, v. intr. fluturonja -va -úar (Gng)
volere, v.tr. dúa, dasha, -ur
volere, sm. dáshuritë
volgere, v.tr. nténja -ta / va -ur
volpe, sf. dhéhjpur -a -es
voltare, v.tr. (cfr. cambiare, - il terreno
per la semina: arghom.) priri(nja) -a -u
priru
voltati
kettë prirehj
devi voltarti
voluto, agg. i (e, të) dáshur
vomere, sm. parméndë -a -es;
pijor -i -it
vomitare, v.tr. víah, vogha, viélur
vomito, sm. viélët
vostro, pron. júai ~ júaj
vuotare, v.tr. mbrazi(nja) -a -ur
vuoto, agg. i (e, të) mbrazur;
i mbrazit
Z
zaino, sm. trástër -a -es
zampogna, sf. karramunzë -a -së (Vrb)
zappa, sf. sháat -i -itë (AMK7)
zeppo, agg. i (e, të) piót
zia, sf. e ómët -ta -es (AMK2)
zio, sm. lal -a -ës
ungulhj (AMK7)
zipolo, sm (legno appuntito per turare il foro dela botte) trivilë -i -itë
zitela, sf. pa- e martúar
zoccolo, sm. thómburë -a -esë(AMK7)
( - del cavalo, in particolare) petikúa pl. petikonjëtë
zucca, sf. kunguh ghi -ghit