NOLI ME TANGERE

Having completed his studies in Europe, young Juan Crisostomo Ibarra came

back to his motherland. In commemoration of his return after a 7-year
absence, Capitan Tiago (Don Santiago de los Santos) threw a get-together
party, which was attended by Fray Damaso, Fray Sibyla, Lieutenant
Guevarra, Doña Victorina, and other such prominent figures. In an unfortunate
incident, Fray Damaso, former curate of San Diego, belittled and slandered the
youngster. Ibarra, in accordance with his educated and peaceful nature, brushed
off the insult and took no offense, instead politely excusing himself and leaving
the party because of an allegedly important task.

Ibarra has a sweetheart by the name of Maria Clara, an extraordinarily beautiful lady.
She is known as the daughter of Capitan Tiyago, an affluent resident of Binundok. The
day after the humbling party, he went to see Maria Clara. Their long-standing love for
each other was clearly manifested in this meeting, and Maria Clara could not help but
reread the letters her sweetheart had written her before he went to Europe. Before
Ibarra left for San Diego, Lieutenant Guevarra (a Guardia Civil), revealed to him the
incidents preceding the death of his father Don Rafael. Don Rafael was a rich haciendero
of the town.

According to the Lieutenant, Don Rafael was unjustly accused of being a heretic, in
addition to being a filibuster --- an allegation brought forth by Fray Damaso because of
Don Rafael's non-participation in Confession and Mass rites. Fray Damaso's complaint
against Ibarra's father was made even more outstanding by the occurrence of another
incident. Once Don Rafael saw a tax collector and a student fighting. Out of compassion,
he helped the child. The tax collector was greatly irked and picked a fight with Don
Rafael. Unfortunately, the Spanish tax collector fell, got his head hit against a rock, and
died. The collector's death was blamed on Don Rafael, and he was investigated.
Suddenly, all of those who think ill of him surfaced with additional complaints. He was
imprisoned, and just when the matter was almost settled, he got sick and died in jail.
Still not contented with what he had done, Fray Damaso arranged for Don Rafael's
corpse to be dug up and transferred from the Catholic cemetery to the Chinese
cemetery, because he thought it inappropriate to allow a heretic such as Don Rafael a
Catholic burial ground. Unfortunately, it was raining and because of the bothersome
weight of the cadaver, the one in charge of burying the body decided to throw it in the
river.

Revenge was not in Ibarra's plans; instead he carried through his father's plan of putting
up a school, since he believed that education is a liberating factor.

During the inauguration of the school, Ibarra would have been killed in a sabotage
had Elias not saved him. Instead the hired killer was the one who was killed. Because of
this unfortunate incident, Maria Clara got sick but was luckily cured by the medicine
Ibarra sent her.

After the inauguration, Ibarra hosted a luncheon during which Fray Damaso again
insulted him. Ibarra ignored the priest's insolence, but when the latter messed with the
dignity of his dead father, he was no longer able to restrain himself and lunged at Fray
Damaso, prepared to stab the latter for his impudence. His beloved Maria Clara stopped
him just in time.

Because of the aforementioned incident, the Archbishop of the Roman Catholic Church
excommunicated Ibarra. Fray Damaso took this opportunity to persuade the already-
hesitant parents of Maria Clara to forbid their daughter from marrying Ibarra. The priest
wished the beauteous Maria Clara to marry a Spanish named Linares who just arrived in
the Philippines.

With the help of the Captain General, Ibarra's excommunication was nullified and the
Archbishop decided to accept him as a member of the Roman Catholic Church once
again. But, as fate would have it, some incident of which Ibarra had known nothing
about was blamed on him, and he was wrongly arrested and imprisoned. But the
accusation against him was overruled because during the litigation that followed, nobody
could testify that he was indeed involved in the trouble. Unfortunately, his letter to Maria
Clara had somehow gotten into the hands of the jury and was manipulated such that it
then became evidence against him.

Meanwhile, in Capitan Tiyago's residence, a party was being held to announce the
upcoming wedding that was to take place between Maria Clara and Linares. Ibarra, with
the help of Elias, took this opportunity and escaped from prison. But before leaving,
Ibarra talked to Maria Clara and accused her of betraying him, and act which was done
by giving the letter he wrote her to the jury. Maria Clara explained to Ibarra that she
would never give him away and that the letter which the jury has is not the letter he
wrote her, but instead were a couple of letters written by her mother even before she,
Maria Clara, was born. The letter stated that her mother was raped by Fray Damaso and
that she was therefore not the daughter of Capitan Tiyago, but of Fray Damaso.

Afterwards, Ibarra and Elias boarded a boat and fled the place. Elias instructed Ibarra to
lie down and the former covered the latter with grass so as to conceal the latter's
presence. As luck would have it, they were spotted by their enemies. Elias thought he
would outsmart them and jumped into the water. The men rained shots on the person in
the water, all the while not knowing that they were hitting the wrong person.

It reached Maria Clara's knowledge that Ibarra was killed in a shooting incident, and she
was greatly overcome with grief. Robbed of hope and severely disillusioned, she asked
Fray Damaso to get her into a nunnery. Fray Damaso reluctantly agreed because Maria
Clara explicitly threatened to take her own life if she was not allowed to become a nun.

But what Maria Clara read in the papers was untrue, since Ibarra was not dead; he was
not the one who had taken the shots of the enemies.

It was Christmas Eve when Elias arrived at the Ibarra forest, gravely wounded and
barely alive. It was in this forest that Elias found Basilio and his lifeless mother, Sisa.
Elias died without having seen the triumph of his country.

Within the plot are episodes and images, which, if they do not improve the unity of
the novel, effectively carry out Rizal's purposes in writing it. The scene in the cockpit
sarcastically portrays the humiliating effects of the passion for gambling. The vivid
All Soul's Day dialogue of the Tertiaries on the gaining of indulgence is an
unforgettable condemnation of fanaticism and superstition. The fiesta sermon of Fray
Damaso, eloquently protests against the vulgar ignorance and hypocritical religious
tyranny of the friars.

In these episodes perhaps, rather than in the novel as a whole, lie the book's power.
The ultimate message is not always clearly spelled out, but the abuses and defects of
the colonial regime are explicitly revealed. The discussions of Elias and Ibarra
disclose possible solutions, and though Rizal is careful not to go for revolution, the
threat is unmistakable if radical reforms are not forthcoming.

Rizal's book persistently unmasks contemporary Spaniards in the Philippines of every

kind. The corruption and brutality of the civil guard drive good men to outlawry
rather than reduce banditry. The administration crawls with self-seekers, out to
make their fortune at the expense of the Filipinos, so that the few officials who are
honest and sincere are unable to overcome the treacherous workings of the system,
and their efforts to help the country often end up in frustration or in self-ruin.

The friars have made the Catholic religion an instrument for enriching and
perpetuating themselves in power by seeking to mire ignorant Filipinos in fanaticism
and superstition instead of teaching them true Catholicism, by controlling the
government, by opposing all progress and by persecuting the Filipino ilustrado,
unless they make themselves their servile flatterers.

Rizal does not, however, spare his fellow countrymen. The superstitious and
hypocritical fanaticism of many who consider themselves religious people, the
ignorance, corruption, and brutality of the Filipino civil guards, the passion for
gambling unchecked by the thought of duty and responsibility, the servility of the
wealthy Filipino towards friars and government officials, the ridiculous efforts of
Filipinos to dissociate themselves from their fellowmen or to lord it over them -- all
these are ridiculed in the novel. Nevertheless, Rizal clearly implies that many of
these failings are traceable to association with the Spaniard, or to the misguided
policy of the government and the questionable practices of the friars.

Yet, Rizal balances the national portrait by highlighting the virtues and good qualities
of the unspoiled Filipino: the modesty and devotion of the Filipino woman, the
unstinting hospitality of the Filipino family, the devotion of parents to their children
and children to their parents, the deep sense of gratitude, the solid common sense of
the untutored Filipino peasant.

The Noli is, therefore, not merely an attack on the Spanish colonial regime; it is a
charter of nationalism. It calls on the Filipino to recover his self-confidence, to
appreciate his own worth, to return to the heritage of his ancestors, to assert himself
as the equal of the Spaniard. It insists on the need of education, of dedication to the
country, of absorbing aspects of foreign cultures that would enhance the native
traditions.

Juan Crisostomo Ibarra

   He is the only son of Don Rafael Ibarra, the richest person in San
Diego. 
   He studied in Europe for 7 years, and is the sweetheart of Maria
Clara.
Maria Clara

   She is the girlfriend of Ibarra. 

   As far as the society is concerned, she is the daughter of Kapitan
Tiyago and Doña Pia Alba, but biologically, her father is Padre Damaso.

Sisa

   Mother of Basilio and Crispin. 

   She has a drunkard for a husband. In the novel Sisa portrays a
loving mother, and it could be assumed that Rizal likened her to his
own mother. 
   Sisa is being maltreated by the Spaniards; similarly, our country is
being abused by the Spaniards.

Doña Pia Alba

   She is the mother of Maria Clara and the wife of Kapitan Tiyago. 
   She symbolizes our country, which ceaselessly gives in to foreign
power.

Capitan Tiago

   The father of Maria Clara, as far as the society knows. 

   Sometimes lovable, and sometimes annoying. 
   He is very biased and is only obedient to those who are higher in
rank than him. 
   He has money on a pedestal.

Fray Damaso

   He is the first parish priest in San Diego; he is very abusive. 

   He symbolizes the Spanish friars of Rizal's time.

Fray Salvi

   He is a Franciscan parish priest of San Diego. 

   Because he is interested in Maria Clara, he and Padre Damaso
devised a plan to break Ibarra and Maria Clara apart. They were
successful.

Doña Victorina
    Her fanatical adulation of the Spaniards leads her to imitate the very
actions and attitudes of the Spanish women. 
   It may be said that she symbolizes the Filipinos in our society who
are ashamed of their own race and nationality.

Doña Consolacion

   She is a Filipino woman married to a Spaniard. 

   Her very actions and way of dressing will lead people to think that
she is a whore.

Elias

   He believes that justice can be obtained only through revolution ---
reforms simply won't do. 
   He symbolizes the very root of the Filipino culture before the coming
of the Spaniards, which remained strong and unbroken by the Spanish
culture.

Pilosopong Tasyo

   He is a wise man. 

   He embodies the intelligent people, who never left the country but
instead educated themselves in a religious institution.

EL FILIBUSTERISMO

Filibusterismo was written in dedication to the three martyred priests Mariano

Gomez, Jose Burgos, and Jacinto Zamora, whose deaths left an indelible mark in
his mind.

Like Noli Me Tangere, Fili aims at enlightening the society, at bringing the
Filipinos closer to the truth. But whereas in the first novel, we are encouraged to
ask and aspire for change and liberation, in this novel, the society is urged to
open its eyes to reality and rebel against the Spanish government for its
oppression and abuse.

In Noli, there is aspiration, beauty, romance, and mercy. In Fili, all the reader will
feel is bitterness, hatred, and antipathy. The romance and aspirations are gone.
Even the characters' personalities seem to have undergone radical change. This is
how different Rizal's second novel is. Considering that both were written by the
 same author, the plots are poles apart.

Outright scorn and bitterness may already be felt at the beginning of the story,
where Simoun promotes abuse and tyranny in the Spanish government, in the
hope that the people will reach the limits of their endurance and declare a
revolution.

Simoun, who is actually Noli's Ibarra in disguise, conveys an entirely different

personality in Fili. While Ibarra is trusting, aspiring, and loving, Simoun is now
cunningly careful in his dealings, distrusting, and extremely bitter. Something
changed in Rizal; and this is reflected in the personalities he gave his El
Filibusterismo characters.

Sa mga kababaihan ng Malolos:

7 bagay nanilinaw ni Rizal:

Una: nagaganap lamang ang pagiging dominante ng iba kung ang iba ay duwag at
mapagpabaya.

Ikalawa: Nagiging kahiyahiya ang isang tao ay kung siya ay natatakot sa mga taong
ikinakahiya siya.

Ikatlo: ang pagiging ignorante ang siyang nagdudulot ng pagka-alipin. Kung paano mag-isip
ang tao, ay ganito rin ito. Ang indibidwal kasi na hindi nag-iisip para sa kanyang sarili at
pumapayag na sumunod na lamang sa iba ay parang hayop na kinokontrol lamang ng tali.

Ikaapat: Ang taong nagmamahal sa kalayaan, ay dapat munang tumulong sa kanyang

kapwa sapagkat ang taong hindi tumatanggap ng proteksyong dala ng ibang tao ay
makikita sa huli na wala siya nito,tulad na lamang ng mga walis tingting na nawala ang tali
at naging magkakahiwalay.

Ikalima: Kung hindi babaguhin ng mga Pilipina ang kanyang moda ng pagkatao, dapat
tumigil na ito sa pagpapalaki ng mga anak. Sapat na ang manganak ito pero hindi na dapat
ito magsilbing ilaw ng tahanan at humubog ng mga anak sapagkat ipinagkakanulo nila nang
hindi nalalaman ang kanilang mga asawa, anak at ang bayan.

Ikaanim: Lahat ng tao ay ipinanganak ng pantay-pantay. Hindi lumikha ang Diyos ng

nilalang na magiging alipin o di kaya’y binigyan tayo ng katalinuhan upang magpaloko
lamang. Hindi masama ang humanga sa kapwa at higit na paunlarin ang kamalayan at
katalinuhan, nagiging masama lamang ito kung nagpapanggap na ito bilang Diyos at
ginagamit ang kapangyarihang iyon sa pang-aalipin ng ibang tao ubang sumunod ito sa
mga gusto nila na hindi naman tama at makatarungan.

Ikapito: Dapat pag-isipang mabuti kung anong uri ng relihiyon ang tinuturo nila. Maingat
ninyong suriin kung ang nais ba ng Diyos ang mga ipinapagawa nila pati na rin ang kanilang
mga itinuturo.
Pagibig sa tinubuang bayan

Sinimulan ni Rizal ang sulating ito sa pamamagitan ng pagsasaad na halos lahat ng uri ng
tao na galing sa ano pa mang bansa; mayaman man o mahirap, may liberal na kaisipan o
pilit na ikinakahon ng kolonyal na sistema ay naisip na o nagmuni-muni ukol sa kani-
kanilang inang bayan. Marahil ito ay bunga ng kadahilanang ang Inang Bayan ay masasabi
nating tila isang liwanag na kahit ano pa man ang ibalot dito, ay nagpupumiglas na
kumislap tulad ng pagtagos ng mga sinag nito sa bubog na buhay na buhay at likas na
madarama.

Batid man niyang palipat lipat siya ng bansa, hindi ito hadlang sa paggunita sa isang
dakilang bagay na siya naman talagang dapat pag-ukulan ng pansin at pag-alayan ng pag-
ibig. Bagama’t hindi man lubos ang pag-alala o bahagya man lamang ang napukaw sa
saloobin at kaluluwa dahil sa tagal ng pagkakahiwalay, hindi ito magsisilibing balakid sa
pagbibigay ng pag-unawa sa kanya at paglingon sa ginawang paglingap nito. Malayo man
daw ang nararating ng mga nangingibambayan, sa puso nito at isipan ay sadyang
mananatili ang pagnanais na mabuksan ang mga mata ng bayan kahit sa pamamagitan
lamang ng pag-aalay ng munti tinig na bahagyang makapag-aalis sa mga ulap na
bumabalot dito.

Ang ganitong pag-uugali ay natural sa mga tao sapagkat ang pagmamahal sa sariling bansa
ay sadyang katutubo. Maari nga bang hindi mahalin ang isang lugar na iyong unang
kinagisnan at walang pag-iimbot na nagbigay sa iyo ng masisilungan, buhay, pag-ibig at
pag-asa sa hinaharap? Saan ka nga ba makahahanap ng angkang tatanggapin ka sa piling
nila at ibabahagi sa iyo ang kanilang mga paniniwala pati na rin ang kanilang mga kuro-
kuro at damdamin sa mga bagay-bagay? Ang isa pa marahil ay ang dahilang kahit ano pa
ang mangyari sa iyong buhay, maging malungkot man at masalimuot ang iyong
kahihinatnan, ang lugar paring ito ang magbibigay ng puwang sa iyong huling hininga tungo
sa pagsasauli sayo sa sinapupunan ng lupang iyong pinagmulan at sa huli’y magiging
libingan. Datapuwat ano pa mang mukha ng inang bayan ang ipakita sa atin, ay lugod natin
itong tatanggapin at ipagbubunyi kahit na isa itong imahen ng pagdurusa, pagka-alipin o
ang pang-aabuso at paglapastangan ng mga makapangyarihan at mayayaman.

Dagdag pa rito ay ang katunayan na habang lalong aba at nagdurusa ito ay lalo naman
siyang sinasamba hanggang sa punto na ang kaligayahan ay nakakamit sa pagtitiis dahil sa
kanya. Halimbawa na lamang ang mga taong naninirahan sa mga liblib na pook at
malalayong kapatagan na hindi alintana ang kahirapan ng buhay sa paglilinang ng
damdaming makabayan na tulad din ng taong nasa siyudad o ibang bansa na kusa ring
babalik sa kanya dahil sa pagkainip at pananabik na mamuhay sa kanyang tinubuang lupa.
Patunay lamang na wala nang mas magiging dakila, magiting at wagas sa pagmamahal sa
inang bayan.

Marahil nga na ang pag gunita ng nakalipas ang siyang nagpapatibay sa taling bumibigkis
sa atin at ng lupang sinilangan kaya hindi dapat pasakitan ng loob ang mga taong
nawawalay dito dahil masaklap lamang ang pag-gising sa mga sawimpalad na ito dahil
lubos na nilang nararamdaman ang sakit ng pagkakalayo sa inang bayan. Maaaring lumaki,
tumanda at mamatay tayo ngunit tulad ng naunang mga talata, ang damdaming ito ay hindi
mawawala sa atin tulad na rin ni Napoleon na noong nasa bingit na ng kamatayan ay
sinabing nais niyang mailibing sa kanyang Pransya at maski si Ovid na noong hindi na
makabalik ng Roma ay itinatak sa isipan na kung hindi man siya maka-uwi sa kinagisnang
lupa, ay hayaan sanang ang mga tula niya ang makakita sa kaniyang kapitolyo.

Ito ang inang bayan, at ang pag-ibig sa kanya lalo na’t kapag nakapasok sa puso ay hindi
na maaari pang maialis o maglaho. Sapagkat sa pamamagitan ng tunay na pag-ibig
nakagagawa tayo ng mga dakilang bagay na walang bahid na personal na interes lalo na’t
para sa banal na kadahilanan. Mula sa kasaysayan, alamat at pati na rin sa personal na
eksperyensiya ng indibidwal kakikitaan na ito ng haplos ng pagmamalasakit. Maging sa
kwento ni Brutus at ni Gonzales na hindi hinayaang ang relasyon sa dugo sa pamamagitan
ng kanilang mga anak ang sumira sa ganitong uri ng pag-ibig sapagkat bagama’t walang
gantimpala na matatanggap sa ganitong mga pagpapakasakit, ang pawis na mula sa noo ng
manggagawa, ang kalyo sa kamay ng mga magsasaka at sa libu-libo pang mga halimbawa
na maaari nating ibigay, isa lamang ang pinatutunguhan nito—at iyon ay ang pagtaas sa
dambana ng bayan.

Sa mga huling talata ng akdang ito ni Rizal sinabi niya na ang inang bayan ay nasa
panganib. Kay dami nang mga ama ang nagbigay ng kanilang buhay sa pagtatanggol nito,
hindi iniisip ang pamilyang maiiwan at ang buhay na tinalikuran para lamang sa pagtugon
sa sigaw ng pagdurusa. Ipinara ng iba ang kabataan upang magpakadalubhasa at ialay ang
angking talento at kaalaman sa pagpapabuti ng kalagayan nito, makapag-alay man lang
sana ng kalayaan at kaluwalhatian sa paanan ng kaniyang lupang kinagisnan. Dito ay hindi
bulag ang inang bayan, bagama’t tahimik ito at walang kibo sa kasawiang kaniyang mga
sinapit, buong dangal niyang ipinagmamalaki ang mga naghandog ng buhay nila sa ngalan
ng paghihimagsik sa mapaniil na pamumuno at bulok na sistema.

Tinapos ni Rizal ang akda sa pamamagitan ng pagsasabing kahit ano pa man ang kalagayan
nating lahat, nararapat lamang na mahalin natin siya at dapat ikintal sa ating mga isipan
ang paghahangad ng kaniyang kagalingan. Sa mga taong nawalan ng mga ama, anak at
pamilya, sa mga taong nasira ang mga pangarap at mga mithiin dahil sa buong pusong
pagliligtas sa kanya mula sa pagkakagapi, walang mas hihigit pa sa Inang bayan kaya dapat
lamang itong bigyan ng pag-ibig na hindi lamang tumitingin sa nakalipas na panahon kundi
sa kapakanan nito para na rin sa hinaharap.

 
Sa Aking mga Kababata
(1869)

Kapagka ang baya'y sadyang umiibigSa kanyang salitang kaloob ng langit,Sanglang

kalayaan nasa ring masapitKatulad ng ibong nasa himpapawid.Pagka't ang salita'y isang
kahatulanSa bayan, sa nayo't mga kaharian,At ang isang tao'y katulad, kabagayNg alin
mang likha noong kalayaan.Ang hindi magmahal sa kanyang salitaMahigit sa hayop at
malansang isda,Kaya ang marapat pagyamaning kusaNa tulad sa inang tunay na
nagpala.Ang wikang Tagalog tulad din sa LatinSa Ingles, Kastila at salitang
anghel,Sapagka't ang Poong maalam tuminginAng siyang naggawad, nagbigay sa atin.Ang
salita nati'y huwad din sa ibaNa may alfabeto at sariling letra,Na kaya nawala'y dinatnan ng
sigwaAng lunday sa lawa noong dakong una.

Pagsusuri:
Sinasabing ang tulang ito ay isinulat ni Rizal noong siya ay walong taong gulang lamang.
Marahil ikinagugulat ito ng nakararami sapagkat sa kanyang murang edad, mabigat na ang
tekstong kanyang isinulat. Bago kami gumawa ng mga spekulasyon ukol sa isyung ito,
minabuti naming bigyang puna muna ang kanyang akda.

Sa unang taludtod makikita kaagad natin ang maigting na pagnanasang makamtam muli
ang kalayaan. Kaya namin ito nasabi ay dahil na rin sa kanyang ibinigay na pagwawangis sa
salitang “kalayaan” at sa kalagayan ng ibong nasa himpapawid. Samakatuwid kung ito ang
kanyang ginamit bilang paghahalintulad, ano pa nga ba ang nanaisin ng ibong minsa’y
naging malaya kapag ito ay sadyang ikinulong, na kanyang ipinahayag sa paggamit ng
salitang “sangla” or pawn. Higit pa rito ang unang dalawang linya na nagsabi na kung ang
buong bayan (emphasis on “buong bayan” ) ay sadyang nagmamahal [ nag-uukol ng di-
sapilitang (innate) pagpapahalaga/pagtatangi ]
sa sarili nitong wika, maaring ito ang maging susi sa pagtatamo ng kalayaan.

Pansinin:
- Ang teksto ay naglalaman ng konsepto ng kalayaan maging ng maaring paraan upang
makamit ito.

- Ang paggamit ng malalim na retorikal na aparato [salitang anghel] upang ipakita ang
pagkakaroon ng konsepto ng makapangyarihan [supreme] wika, gayundin ang konsepto ng
herarkiya ng mga nilalang [The Great Chain of Being]

- Alinsunod sa pagbabanggit ng ilang interpretasyon ng konsepto ng herarkiya, kapansin-

pansin na sa murang edad, ay may konsepto na siya ng mga bagay-bagay tungkol sa
panlipunang caste, yaon ay kung mapapatunayan na isinulat niya ang akda noong 1869.

- Sa kanyang retorika ating mahihinuha ang lalong pagpapa-igting ng kanyang konsepto ng
“pagkakapantay-pantay” batay na lamang sa kanyang paghahalintulad ng mga wikang
Latin, Ingles at Kastila bilang ka-uri ng wikang Tagalog. Kung bibigyan natin ito ng mas
malalim na kahulugan, maaaring sinasabi ng akda na ang lahat ng tao sa mundo ay pantay-
pantay. Walang tunay na kaste sa lipunan kung saan may nakakaangat o mas mababa pa
sa isa.

--> Bilang isang devil’s advocate, narito ang aming ispekulasyon:

- Bakit sa murang edad ni Rizal ay may konsepto na siya ng “kalayaan,” “chain of being,” at
“racism?”

- Hindi ba sa mga talang pangkasaysayan, sinabi na tinanong diumano ni Rizal ang “ilaya”
kay Marcelo del Pilar? Paanong itatanong pa niya kay del Pilar ang konsepto ng “ilaya” kung
batid na niya ang konseptong “kalayaan” na dinungkal mula sa
salitang “ilaya?”

- May katunayan ba nagsasabi na may muwang na ang batang Rizal sa wikang Ingles?

- Paanong nagkaroon ng kaalaman si Rizal sa sinaunang alpabeto kung sinunog ng mga

Espanyol na nanakop sa Pilipinas ang lahat ng mga dokumento ng mga sinaunang Pilipino
na maaring magpatunay rito?

- Karagdagan: Kung ang konsepto ng “Great Chain of Being” ay nagsimula noong 1860 sa
Europa kasabay ng ideya ng Renaissance at Humanism, paano ninya ito agarang nabatid
kung ipinanganak lamang siya nang 1861 at nabubuo pa lamang ang ideyang ito?

- Maari kayang may access na si Francisco Mercado sa mga babasahing mula sa ibayong
dagat na naglalaman ng mga impormasyong ito upang pagkunan ng opinion ni Rizal? Kung
mayroon nga, paano ito nakuha at nakarating sa Pilipinas kung ang mga librong ito ay
naglalaman ng mga ideolohiyang labag sa mga prinsipyo ng simbahan at kolonisasyon? 

- Hindi ba’t kontrolado ng “praylokrasya” ang lipunan kung saan ang daloy ng kaalaman ay
batay lamang sa mga nais nilang ipabatid sa mga ninuno natin?

Kabanata 1: Sa Kubyerta
“sic itur ad astra”
Ganito ang landas ng mga Bituin

Isang umaga ng Disyembre, dumadaan sa Pasig ang Bapor Tabo lulan ang mga pasahero patungong Laguna:

- Mabigat, bilog at halos hugis tabo ang bapor na pinagmulan ng pangalan nito, marusing ang kabila ng pagkukunwaring
maputi, ngunit maharlika at kapita-kapitagan dahil sa kabagalan. Isang tagumpay laban sa kaunlaran- isang bapor na
hindi naman ganap na bapor; isang organismong hindi nagbabago; hindi buo ngunit hindi mapasusubalian; at kapag nais
magpakitang umuunlad, buong kasiyahan nang ipinagmamalaki ang isang pahid ng pintura.

- Mahahalintuad sa Estado sapagkat may hirarkiya ang mga pasahero: Mga intsik at indio sa ibaba kasama ng mga kalakal
at mga empleado ng pamahalaan, prayle at mga mahahalagang tao sa kubyerta.

- Kapitan ng Barko: dating marino na pumalaot na sa mga malalaking dagat, bagamat matanda siya ay magiliw at ngayon
para bang nag-aalaga na lamang ng bapor na sumpungin, matigas ang ulo at tamad pa.

- Donya Victorina – tanging babaeng nakaupo sa piling ng mga Europeo. Nilait lang Tabo dahil sa kabagalan ng takbo nito
at sinabing mas mabuti pa sana kung wala na lang mga Indiong nabuhay sa mundo, hindi alintana na ang mga timonero
at ang 99 porsiyento ng mga sakay nito ay mga Pilipino na tulad niya rin (kung tatanggalin ang makapal na kolorete sa
mukha at mayayabang na damit.) Nandito siya sapagkat may nakapag sabi na nasa Laguna ang kanyang asawang si Don
Tiburcio de Espadana at nais niya itong akiting umuwi sa kanila sa pamamagitan ng kanyang bagong kulot na buhok.

Mga Nasa Kubyerta:

Tatlong Fraile –uurong daw ang buong mundo kapag dumating ang araw na pumunta sila sa kanan

Don Custodio – payapang natutulog at nasisiyahan sa kanyang mga proyekto

Ben Zayb (anagrama ng Ibanez) – isang manunulat na naniniwalang nag-iisip ang Maynila sapagkat siya ay nag-iisip

Simoun – ipinalalagay na tagapayo at tagabulong ng lahat ng kilos ng Kapitan Heneral.

Ang Pagtatalo:

Nakikipagtalo si Padre Camorra ( prayle na mukhang artilyero) kay Ben Zayb at sinasabi ang proyekto ng isang prayle sa
Puente Del Capricho na hindi natuloy sapagkat sinabi ng mga alagad ng siyensya na hindi ito ligtas sa sakuna. Kulang daw
ito sa tibay at mapanganib.

· Sumabat si Donya Victorina at sinabi na hindi tulay ang mga problema kundi wala kasing mabuting lawa ditto sa Pilipinas,

· Agad na sumagot si Simoun at sinabing madali lang ang solusyon sa problema nila: Humukay ng isang tuwid na kanal
mukla sa luwasan hanggang hulo ng ilog, na magdaraan sa Maynila. Ang ibig sabihin nito ay gagawa ng bagong ilog at
sasarhan ang matandang ilog. Makakatipid ng lupa, iikli ang paglalakbay, at mapipigil ang pagtubo ng mga balaho.

Sumagot naman si Don Custodio – sino ang gagawa? Kakailanganin ng malaking pera diyan sa proyektong iyan.

Simoun: ang mga preso at salarin ang magtatrabaho at kung kulang pa, lahat ay magtatrabaho at imbes na labinlimang
araw lang ang Polo, gawin itong hanggang apat na buwan at pagbaunin na rin ng pagkain ang mga manggagawa

Don Custodio: Natakot at baka raw maghimagsik ang mga tao sa ganyang uri ng panukala.
Simoun: Sa ganitong paraan lamang maisasakatuparan ang malaking proyekto nang maliit ang puhunan. Hindi naman daw
nag himagsik ang mga mamamayan ng Ehipto na gumawa ng mga Piramide tulad ng mga taong gumawa ng Koliseo sa
Roma.

- Nagpatama pa ito kay Padre Salvi: Ano ang silbi ng mga prayle sa bansa kung hindi nila kayang pigilin ang mga
rebolusyon?

Don Custodio: Mag-alaga na lang daw ng mga pato na kakain sa mga maliliit na suso sa ilalim ng lawa para lumalim ito ng
walang gumagawa.

Donya Victorina: Nandiri sa mangyayari kapag nangyari ang panukala ni Don Custodio sapagkat dadami ang mga pato na
magbubunga ng balot.

Kabanata 2: Ibabang Kubyerta

Basilio – nakatatanda at nakasuot ng itim, estudyante ng Medisina , at kinikilala sa kaniyang mabuting panggagamot at
kahanga-hangang pag-aalaga sa may-sakit.

Isagani – higit na mataas, higit na malusog bagamat mas nakababata kay Basilio. Isa ito sa mga makakata kung hindi
man mambebersong lumitaw sa taong iyon sa Ateneo, may kakaibang ugali, karaniwang ayaw makipag-usap, at malimit
sumpungin at hindi kumikibo.

- Kinakausap si Basilio ni Kapitan Basilio tungkol sa kalagayan ni Kapitan Tiago. Malubha na kasi si Kapitan Tiago sa opyo
at dagdag pa nilang pinag usapan ang tungkol sa Academia de Castellano kung saan puro balakid ang mga naitanong ni
Kapitan Basilio

Paano makukumbinsi na pahintulutan: Niregaluhan si Padre Irene ng isang pares na mga kastanyo para tumulong sa
pagkumbinsi.

Pondo? Magbibigay ng isang real ang bawat mag-aaral

Propesor? Mga Filipino ang kalahati at mga Peninsular ang kalahati

Lugar? Ibinigay ni Makaraig ang isa sa mga bahay niya upang gawing paaralan

Dito nalaman na si Don Tiburcio ay nagtatago pala sa bahay ng Tiyuhin ni Isagani na si Padre Florentino.

Pakikipag-usap ni Simoun:

Inalok niyang uminom ang dalawa ng serbesa sapagkat sabi nga ni Padre Camorra ay mabuting uminom nito, ngunit
tumanggi si Isagani at Basilio. Sumagot si Basilio na kung tubig na lang siguro ang iniinom ni Padre Camorra ay titigil ang
mga usap-usapan tungkol sa kanya. Ang sagot naman ni Isagani ay: “ napakatamis ng tubig at naiinom, bagaman
lumulunod sa alak at serbesa at pumapatay sa apoy. Nagiging singaw kapag pinainitan; kapag naligalig, nagiging
karagatan na minsan nang pumuksa sa sangkatauhan at yumanig sa dibdib ng mundo!”

- dito tinawag ni basilio na Eminensya Negra o tagapayong Capuchino/ Eminensya Gris ---si Simoun ng Kapitan Heneral

Si PADRE FLORENTINO:

Siya ang klerigo na tiyuhin ni Isagani

Mabuting kaibigan ng kanyang ina ang arsobispo kaya ipinangakong magiging saserdote ito. Sa gulang na 25, inorden siya
nang arsobispo at noong namatay ang kanyang ina, iniwan sa kanya ang lahat ng kayamanan nito. Ilang linggo bago ang
kanyang unang misa, nagpakasal sa iba ang kanyang mahal at dahil dito ay inilubog niya ang kanyang sarili sa kanyang
parokya, at itinalaga sa sarili ang tungkulin sa kanyang mga nasasakupan. Nang maganap ang pangyayari noong 1872,
iniwan niya ang kanyang parokya at nagretiro. Inampon niya ang kanyang pamangkin na si Isagani ( na sabi ng iba ay
anak niya sa dating katipan nagn mabalo ito at ang ibang naka aalam naman ay nagsabing: anak daw ito ng isa niyang
pinsan sa Maynila.

Kabanata 3: Mga Alamat

Ich weiss nich was sol les bedeuten

Dass ich so traurig bin!
“Hindi ko batid ang kahulugan kaya lubha kong ikinalulumbay”

MGA ALAMAT:
1. Donya Jeronima – dati siyang kasintahan ng isang estudyante na nangakong magpapakasal sa kanya. Matagal siyang
naghintay ngunit nakalimot ito kaya naman siya ay tumaba nang lubusan. Isang araw nakatanggap na lamang siya ng
balita na arsobispo nap ala ang dating kasintahan at nang puntahan niya ito upang tuparin ang dating pangako, ngunit sa
huli ay imposible na itong mangyari kaya naman nag-utos na lamang ang arsobispo na gumawa ng kweba para kay donya
Jeronima. Sa sobrang katabaan daw nito, kailangan pang tumagilid para makapasok ito sa kweba at naging bantog din
siyang engkantada, sapagkat may ugali daw itong maghagis sa ilog ng mga pinggan at kubyertos na pilak.

2. Buwaya na naging bato – nanalangin kay San Nicolas ang isang Tsino noong tumaob ang bangka niya at nasa aktong
sasagpangin ng mga buwaya.

3. Alamat ng Malapad na Bato

4. Ang pagkamatay ni Ibarra

Kabanata 4: Kabesang Tales

* Naninirahan sila dati sa pusod ng gubat. Si Tandang Selo, Telesforo –kanyang asawa at 3 anak. Isang araw hinawan nila
ang gubat sa may hangganan ng bayan sapagkat akala nila’y wala naman itong may-ari at sa pangyayaring ito namatay
ang kanyang asawa at panganay na anak dahil sa matinding lagnat. Noong umpisa walang pumapansin sa kanila nguning
nang aani na sila sa unang pagkakataon, isang korporasyong relihiyoso na may-ari ng mga lupain sa karatig-bayan ang
umangkin sa kanilang taniman at iginiit na sakop ito ng hangganan nila. Bagama’t hindi ito binawi kina Tales, pinagbayad
naman sila ng taunang buwis na 20 o 30 piso.

* Pumayag sila at nagbayad hanggang sa tumaas ng tumaas ang singil at ginawa siyang Kabesa o taga kolekta ng buwis.
Dahil dito naglugi siya ng malaki sapagkat pag may mga hindi nagbabayad, siya din ang nagpupuno dito galing sa kanyang
sariling bulsa. Isinali sa Itinaas ang upa sa dalawandaang piso at dito na tumutol si Tales. Sinabi niya na hanggang walang
nakakapaghukay at nakakapag araro sa lupa niya ng dugo at nawalan ng asawa at anak, hindi niya ito ibibigay.

* sinampahan niya ito ng asunto at inubos ang pera sa pag arkila ng mga abogado. Hindi na nakapag aral si Juli sa
Maynila at hindi rin natubos si Tano sa hukbo ng pag ka gwardiya sibil. Sa kahuli hulihan, nakidnap si Tales at humingi ang
mga tulisan ng limangdaang piso kapalit ng kanyang paglaya. Ibinenta nila Juli at tandang Selo ang lahat ng kagamitan
nila ngunit kulang parin kaya namasukan si Juli kay Hermana Bali upang punan ang 250 Piso na kulang.

Kabanata 5: Ang Nochebuena ng Isang Kutsero

Sinong – ang kutsero ni Basilio na kinulata ng mga guwardiya SIbil sapagkat naiwan niya ang kanyang sedula.
Mga Santo sa Prusisyon:
Matusalem
Gaspar, Baltazar, Melchor
San Jose
Birheng nakasuot ng Divina Pastora

Kabanata 6: Basilio

Madilim ang gabi at si Basilio ay patuloy na naglalakad tungo sa kadiliman, makalipas ang kalahating oras sumapit siya sa
isang batis kung saan may nakatindig na tila punso sa kabilang pampang nito at isang maitim at walang hugis na bunton
na mistulang isang bundok sa kadiliman. Tumawid si Basilio tungo rito sapagkat sa tabi ng gumuhong pader ay ang isang
puntod na sadyang banal para kay Basilio –ang puntod ng kanyang ina.
13 taon na ang nakalipas nang mamatay ang kanyang ina sa gitna ng matinding pagdaralita. Sugatan at iika-ika itong
nakarating sa pook na ito sa paghahabulan nila. Hibang at tigib sa takot, dito ito binawian ng buhay at may dumating na
lalaking nag-utos na lamang kay Basilio na kumuha ng mga panggatong. Sumunod siya at nagbalik, at nakita niya na may
isa pang di kilalang lalaki na nasa tabi ng bangkay ng nauna. Tinulungan siya nitong magparikit ng apoy na pagsusunugan
nila ng bangkay ng di kilalang lalaking namatay, at humukay sa libingan ng kanyang ina. Matapos ay inabutan siya ng
salapi at inutusang tumakas.

History ni Basilio:

Nilisan niya ang lugar na ito at nagtungong Maynila upang magpaalipin sa mga mayayaman upang sabay nito ay
makapag-aral. Nakipagsapalaran siya sa pagpunta hindi alintana ang gutom. Dumating siya sa Maynila na nanlilimahid at
may sakit—nagbahay bahay siya upang ialok ang kanyng paglilingkod ngunit walang tumatanggap sa kaniya dahil nga
naman isa itong paslit na probinsyanong may sakit na wala man lang alam ni isang salitang Espanyol. Nawalan siya ng
pag-asa at ilang ulit siyang natuksong magpasagasa na lang sa mga karwaheng dumadaan. Isang araw, nakita niya ang
karwahe nina Kapitan Tiago at Tiya Isabel at dahil sa malungkot si Kapitan Tiago sa pagkakapasok ni Maria Clara sa
Beateryo, tinanggap siya bilang utusan, walang upa ngunit makapag-aaral siya kailanman niya gustuhin sa San Juan de
Letran.
Pumasok siya sa unang taon ng pag-aaral ng Latin kahit na gusgustin at bihis dukha; pagkakita ng kanyang mga guro sa
kanyang ayos, nilayuan na siya pati ng kanyang mga kaklase. Sa loob ng walong buwan ng pag-aaral, tangging ang
pangalan niya lamang sa listahan ang masasabing palatandaan na parte siya ng klase sapagkat ni minsay ay hindi ito
tinawag o tinanong ng guro.
Pag darating ang pasko at babalik sa Sandiego si Kapitan Tiago, sinasama siya at doon niya sinasabi sa puntod ng
kaniyang ina ang mga hinanakit niya at problema. Nagsikap siya at isinaulo ang lahat ng mga aralin kahit na hindi niya
naiintindihan ito. Pumapasok kse noon ang mga bata sa kolehiyo hindi upang matuto kundi upang matapos ang kurso. At
kung maisaulo nila ang mga aklat, wala nang maaari pang hingin kaya’t nakapapasa sa pagtatapos ng taon.
Sa pamamagitan ng pagsagot na wala man lang iniwang kuwit, nagtamo siya ng marking aprobado sa labis na
pagkamangha ng mga tagasulit. Sa ikalawang taon niya, dahil nanalo ng malaki ang manok ni Kapitan Tiago na ipinalaga
sa kanya ay binigyan siya nito ng malaking pabuya na agad naman niyang ibinili ng sapatos at sombrerong fieltro.
Nabago ng bahagya ang kanyang palad pagtuntong niya sa ikatlong taon; Naging gurop niya ang isang dominikong
masayahin, palabiro at mapagpatawa sa mga mag-aaral, may katamaran sapagkat sa ilang kinalulugdang mga mag-aaral
niya ipinauubaya ang mga aralin. Isang araw napag tripan siya ng guro (sapagkat sa isip nito ay may pagka-kulangkulang
si Basilio kaya’t tinangka niyang patunayan ito as pamamagitan ng pagtatanong dito tungkol sa aralin). Ang problema nga
lang nasagot ito ni basilio nang walang pagkakamali kaya binansagan siyang loro ng guro, at nagbigay pa ng patawa sa
klase at nagtanong pa ulit kay Basilio upang patunayan na maaliw nga sila. Mabuti na lamang at marunong na noon si
Basilio ng Kastila kaya’t sumagot ito na hayag ang hangaring hindi magpapaphalakhak sa kahit sino. Dahil dito, hindi na
siya tinawag pang muli.
Noong ikaapat na niyang taon, naipasa parin niya ang Latin kahit na natukso itong isuko na ang pag-aaral May isang guro
doon na itinuturing bilang pantas, dakilang makata, at may maunlad na pagkukuro. Isang araw na kasamang namamasyal
ang mga mag-aaral, napaaway ito sa ilang kadete na humantong sa isang labo labo at hamunan. Sa pagkakataong ito,
sinabi ng guro na ang mga sasali sa sagupaan sa darating na linggo na iyon ay bibigyan niya ng mga matataas na marka,
at napatanggi si Basilio sa isa sa mga labanan na iyon. Dahil dito at sa kanyang pagsisikap nagtamo siya ng grading
sobresaliente na may kasama pang medalya noong taong din yon. Sa nakitang ito, inudyukan siya ni Kapitan Tiago na
lumipat sa Ateneo Municipal na nasa tugatog ng katanyagan noon.
Tinapos niya ang kanyang Batsilyer sa gitnan ng kasiyahan ng kanyang mga propesor, ipinagmalaki sya ng mga ito at
inanyayahan pang daanin sa isang pagsusulit si basilio ng mga huradong Dominiko
Noong una nais siyang maging abogado ni kapitan Tiago ngunit mahabang salaysayin pa ito bago ito maging abogado at
pagkatiwalaan ng mga kliente dito sa Pilipinas kaya naman pumayag na itong mag medisina si Basilio sapagkat naisip niya
na nakakapagtistis na si basilio ng mga bangkay kaya’t magagamit ito sa lason na ilalagay sa tari ng kanyang panabong na
manok ( dugo ng Intsik na namatay sa sipili).
Ipinagpatuloy ni Basilio ang kanyang pag-aaral at sa ikatlong taon ay nakapanggagamot na, kaya naman kumikita na siya
ng sapat upang makapagbihis ng marangal at upang makapag-impok ng kahit papaano. Huling taon na niya ngayon at
dalawang buwan na lang ay magiging ganap na doctor na siya. Pakakasalan niya si Juli at siya rin ang magbibigay ng
speech sa kanyang graduation

Kabanata 7: Simoun

Malapit sa puntod na pinanggalingan ni Basilio may nakita siyang di kakilalang lalaki sa malayo at yun ay si Simoun.
Naghuhukay ang alahero, walang suot na salaming asul kaya naman nagbago ang anyo nito. Kinilabutan si Basilio dahil
alam niyang ito rin ang di kilalang lalaki na humukay ng paglilibingan ng kanyang ina labintatlong taon na ang nakalipas,
higit na matanda nga lamang ngayon, may puti na ang buhok, maybigote at balbas ngunit iyon parin ang mga mata nito at
ang mapanglaw na mukha.
Naisip niya na samakatuwid na ang namatay o naglaho na tagapagmana ng lupaing ito ay walang iba kundi ang alaherong
si Simoun—napagtagpi-tagpi na ni Basilio na si Simoun nga si Crisostomo Ibarra.
Nilapitan niya ito at tinanong kung may matutulong siya. Sa pagkagitla ni Simoun, tinanong niya si basilio kung alam ba
niya kung sino siya at sumagot si Basilio na isa raw siya sa mga taong itinuturing niyang banal sapagkat 13 years ago
tumulong ito sa kanya sa paglilibing ng kanyang ina. Sumagot si Simoun na taglay ni Basilio ang lihim na maaaring
makasira sa kanyang mga balak.

History of Simoun:

Siya nga ang may sakit at kalunos-lunos na nagtungo rito 13 years ang nakalipas upang mag-ukol ng huling
pagpapahalaga sa isang dakilang kaluluwa na maringal na yumakap sa kamatayan alang-alang sa kanya. Sinawi ng isang
pusakal na sistema, naglagalag si Simoun sa iba’t ibang part eng mundo upang magpayaman at maisakatuparan ang
kanyang mga balak. Nagbalik siya upang wakasan ang sistemang ito sa pamamagitan ng lalong pagpapadali sa
pagkabulok nito.

Kabanata 8: Maligayang Pasko

Napipi si Tandang Selo dahil sa masalimuot na sinapit ng kanyang pamilya.

Kabanata 9: Ang mga Pilato

àNaipatalo ang kaso ng asundo na isinampa ni Tales

àLaging pinagdadasal ni Hermana Penchang si Juli at pinag nonobena
àLumuwas si Basilio ng Maynila para tubusin si Juli
Kabanata 10: Karangyaan at Karalitaan

-Hiniling ni Simoun na makituloy siya kina Tales upang doon maganap ang bentahan ng mga alahas niya.
àKapitan Basilio, Sinang, Hermana Penchang –mga bisita noong gabi na namimili sa samut saring mga alahas na
ipinapakita ni Simoun.
- Sumulat si Tales: Kinuha niya ang rebolber ni Simoun at ipinalit ang relikaryo ni Maria Clara na ibinigay ni Basilio kay
Juli. Sumali na ito sa mga tulisan at namundok
-Dumating ang mga guwardiya sibil at dahil wala si Tales (Telesforo Juan de Dios) si Tandang Selo ang dinakip
àKinagabihan, natagpuang patay ang asenderong fraile at ang bagong kasama, basag ang bungo at puno ng lupa ang
bibig. Sa bayan naman, natagpuang patay ang asawa ng kasama na ginilitan ng leeg at may lupa rin sa bibig. Sa papel na
tabi nito may pangalang Tales na isinulat sa dugo na matatagpuan.

Kabanata 11: Los Banos

-Nangangaso ang Kapitan Heneral ngunit wala namang dumaraang hayop kaya sa huli ay napilitan itong bumalik sa bahay
upang makapag pahinga at gumawa ng trabaho.
-naglalaro sila ng baraha, sina Padre Irene, Padre Sybila at ang kapitan heneral, nagpapatalo naman ang mga fraile.
- Panukala ukol sa armas: Pahintulutan ang pagbili ng lahat ng hindi sais milimetrong armas de salon
àTitser sa Tiani: mareklamo daw ito at dapat suspendihin. Lahat daw ng hihingi ng tulong ay sususpendihin sabi ng kapitan
heneral.
-Proyekto ni Don Custodio: magkakaroon ng mga eskwelahan nang hindi gumagastos ng isang kusing ang pamahalaan
kung gagamiting mga eskwelahan ang mga sabungan kahit lamagn Lunes hanggang Biyernes.
à Akademiya sa Wikang Kastila: sinabi ni Padre Sibyla na isa raw itong rebolusyon sa selyadong papel na ipinagtanggol
naman ni Padre Fernandez (guro ni Isagani) at ni Padre Irene. Lumabas ang mga pangalan nila Makaraig, Isagani at
Basilio sa usaping ito.
- Padre Camorra: Hindi daw dapat matuto ang mga indio ng Kastila sapagkat pag marunong na sila makikipagtalo na ito sa
kanila. Dapat lamang sa mga Indio ay sumunod at magbayad. Hindi sila dapat makialam sa interpretasyon ng kung ano
ang sinasabi ng mga batas at mga libro.
à Nalaman ni Padre Camorra ang ginawang pag petisyon ni Juli para sa paglaya ni tandang selo at tinulungan ito.

Kabanata 12: Placido Penitente

-Mga taga Ateneo – mabibilis lumakad, may hawak na aklat at kuwaderno, abala at iniiisip ang kani-kanilang mga leksyon,
nakadamit ng parang europeo ang ilan.
-Letranista – nakadamit Filipino at higit na kaunti ang dalang aklat
-Juanito Pelaez – kaklase ni Placido na anak ng isang mestisong Espanyol na negosyante. Kaibigan ni Padre Camorra at
kasama nitong nangharana noong bakasyon.
-Dumating ang karwahe ni Paulita Gomez, lahat ay natulala at nakatingin at namumutla si Isagani.
-Tadeo – bagamat lakwatsero at mahilig magpalusot na may sakit o di kaya’y may gagawin para hindi lamang maka pasok
sa klase ay pumapasa at sinasabing mahal ng mga propesor
- Nahuli si Placido sa klase at nagdabog pa sa pagpasok kaya naman sinabi ng guro na magbabayad ito.

Kabanata 13: Klase sa Pisika

- Padre Millon –guro ni Placido noong umagang iyon; pinakakabisa ang lahat ng nsa libro.
-May natutulog sa klase na nahuli ng guro kaya naman inulan ito ng tanong at noong minsay sumabat si Juanito, napasa
ito sa kanya at humingi ng tulong kay Placido. Nahuli ni Padre Millon na tinutulungan ni Placido si Juanito kaya naman ito
ang tinanong ng tinanong. Sa huli ay napuno na si Placido at sinabing walang karapatan ang pari na magsalita ng ganoon.
Wala daw itong karapatang mang alipusta ng kapwa at bigla na lang umalis ito ng klase.

Kabanata 14: Isang Bahay ng mg Estudyante

-Ito ang bahay ni Makaraig: malaki, maluwang at may dalawang palapag na entresuwelong may mga eleganteng rehas.
-Pinag-uusapan nila yung naging resulta nang petisyon nila kung nanalo ba si Padre Sibyla o si Padre Irene sa pagkuha ng
panig ng kapitan heneral
- Pecson – pesimistiko; isang tabatsoy na may tawang sinluwag ng isang bungo—nagsasalita tungkol sa panlabas na
impluwensya kung nasangguni nab a kay Obispo A, Padre B etc.
-Sandoval –peninsular at liberal; Nirerespeto ang mga Fraile at ang kapitan heneral
-Iniwan sa Comision Superior de Instuccion Primaria ang petisyon nila na pamumunuan ni Don Custodio
-Mga paraaan ng pagkumbinsi: ang bailarinang si Pepay o ang abogadong si Senyor Pasta (may burdadora). Pupuntahan
daw muna ni Isagani itong si Senyor Pasta bago gawin ang Plan B.

Kabanata 15: Si Senyor Pasta

- Ikinuwento ni Isagani kay Senyor Pasta ang kanilang sitwasyon at ang naging reaksyon nito ay mapanganib daw ang
ganyang uri ng mga petisyon, mas mabuting hayaan daw na gobyerno ang kumilos.

Kabanata 16: Mga Hapis ng Isang Tsino

- Naghahangad na magtatag ng isang konsulado para sa mga Intsik si Quiroga kaya naman nagdaos ito ng hapunan sa
itaas ng kaniyang malaking bazaar sa Kalye Escolta.
-Pumayag ito sa kasunduan nila ni Simoun sapagkat sa dami ng utang nito, kapag pumayag siya sa gusto ni Simoun, ang
9,000 piso na utang nito ay magiging 7,000 na lang. Papayag lamang siya na ilagay sa bodega ang mga armas na
kakailanganin ni Simoun.

Kabanata 17: Ang Perya sa Quiapo

-Tuwang tuwa si Padre Camorra sa dami ng mga nag gagandahang mga babae kaya naman nakukurot na niya si Ben
Zayb.
àDumating si Paulita kasama si Donya Victorina. Nababalisa si Isagani sa dami ng nakatingin sa mga tao. Parang sa bawat
pag titig ay nababawasan ang kagandahan ng kasintahan niya.
-Mr Leeds –may-ari ng palabas na kaibigan ni Simoun

Kabanata 18: Mga Panlilinlang

-Ninais na patunayan ni Ben zayb na optikal ilusyon lamang ang palabas na ulo. Sinabi niya na puro lamang ito salamin
ngunit nang inspeksyunin ay walang nakita.
-nagtatago si Padre Irene: nag suot ng bigote
-Nagpakita si Imuthis (na nakaharap kay Padre Salvi) na isinilang daw sa panahon ng Amasis at pinatay sa panahon ng
pananakop ng mga Persas. ( similar ang kwento kay Ibarra kaya naman nasindak si Padre Salvi at nahibang sa takot.
Kinabukasan umalis na ng bansa si Mr Leeds patungong Hong Kong

Kabanata 19: Ang Mitsa

-Nakikipag-usap si Kabesang Andang kay Placido at nagmamaka awa na bumalik ito sa unibersidad.
- Yung dating Maestro na sinuspindi ay naging taga gawa ng pulbura
-Sinabi na ni Simoun ang mga plano niya kay Placido at ang hudyat na unang putok ng kanyon. Umalis si Placido na
sigurado na sa kanyang pagsali sa rebolusyon.

Kabanata 20: Ang Ponente

-Don Custodio de Salazar y Sanchez de Monteredondo kilalang Buena Tinta ( “Mapagkakatiwalaan ang sasabihin”)
- Kilala sa mga ideya nito: tulad na lamang ng panukala nito sa Maynila na gumamit na ilawang de gaas kapalit ng ilawang
langis ng niyog. Dahil dito, namatay ang industriya ng niyog at kung may kumita man, isang konsehal lamang ito.

Kabanata 21: Mga Ayos-Maynila

Sa kabanatang ito, makikita ang hitsura ng Maynila kapag mayroong mga dumarayong dayuhang palabas. Maraming tao
sa teatro ng Variedades sapagkat mayroong pagtatanghal ang isang nagngangalang Ginoong Jouy. Ang palabas ang isang
dulang Pranses na pinamagatang “Les Cloches de Corneville”. Ika-pito at kalahati pa lamang ng gabi ay wala ng tiket
kaya’t pati si Padre Salvi ay wala na rin daw makuha. Sa “entrada general” ay may mahabang pila ng mga tao na
nagnanais pang pumasok. Ang dulaan ay nagliliwanag ng mabuti, may mga bulaklak at halaman sa mga pintuan at
bintana at may makapal na tao na parang kalamay na hinahalukay kung saan maririnig ang mga tawanan, bulungan at
batian.
Sa kabanatang ito, makikilala natin ang dalawang bagong tauhan. Ang una ay si Camaroncocido. Siya ay mapapansing tila
di-kahalo sa mga nag-uumpukang tao. Siya ay mataas na lalaking payat, marahang lumakad na parang kinakaladkad ang
isang paa na tila naninigas, abuhin ang kulay ng kanyang buhok na mahaba at kulot sa dulo na wari’y buhok ng isang
makata. Nakasout siya ng isang amerikanang kulay-kape at pantalong pari-parisukat ang guhit at mayroon din siyang
sombrerong “hongo de arte”. Siya raw ay anak ng isang tanyag na angkang Kastila ngunit nabubuhay na tila isang pulubi.
Ang ikalawa ay si Tio Kiko. Siya naman ay isang matanda at pandak na lalaki. Mainam daw siyang kabaligtaran ni
Camarococido. Mayroon siyang takip sa ulong sombrero de copa, nakadamit ngt lebitang maluwang at napakahaba ngunit
ang kanyang pantaloon ay napaka-ikli, nakasapatos ng yaong malalaki ng marinero, may balbas at patilya na mapuputi at
kayumanggi ang balat. Nabubuhay siya sa pagdidikit ng mga kartel, paglalathala at pagbabalita ng mga palabas.
Ayon kay Camaroncocido, ang mga prayle sa pamumuno ni Padre Salvi, at ang mga hindi pari, sa pamumuno ni Don
Custodio, ay tutol sa pagtatanghal ngunit sa totoo raw ay nagnanais ring makakita ng mga naggagandahang babae sa
pagtatanghal. Ngunit ang ilan ay sang-ayon naman daw katulad ng mga opisyal ng hukbo at pandigmang-dagat, ayudante
ng Heneral, mga kawani at matataas na tao, mga taong nakadalaw na sa Paris, mga lalaking wala pang katipan at yaong
mga nagsasabing sila ay bihasa sa salitang Pranses.
Naririto rin si Padre Irene na nagtutungayaw sa operetang Pranses. Makikita rin dito si Ben-Zayb na nangangatal sapagkat
natatakot na mahulian siya ng kamalian sa kanyang pagbabasa ng salitang Pranses.
Napuna dito ni Camarococido ang ilang taong hindi kilala na aali-aligid sa teatro. Nakita niya rito ang isang pulutong na tila
may kausap na naka-anyong militar at ito ay si Simoun. Sa kabanatang ito, maaaring ang pag-aalsa ay magsisimula na
sapagkat dito narinig ni Camarococido ang mga salitang “ang hudyat ay isang putok” ngunit siya ay nagkibit-balikat
lamang.
Makikita rin sa kabanatang ito si Tadeo, na kung saan, lubos ang kanyang pagpapasikat sa kanyang bagong kasama.
Ipnangangalandakan niya na kilala niya halos ang lahat ng mga taong sikat na nasa dulaan ng gabing yaon. Hindi siya
makapasok sapagkat naubusan na siya ng tiket. Sa bandang huli, dumating sina Macaraig, Sandoval, Isagani at Pecson. Si
Basilio ay mayroon daw gagawin kaya’t hindi ito nakasama, dahilan upang ang tiket nito ay mapunta kay Tadeo.

Kabanata 22: Ang Palabas

Sa loob ng teatro ay punong-puno ng mga tao. Halos iilan na lamang ang mga bakanteng upuan ngunit hindi
makapagsimula ang palabas sapagkat hinihintay ang Kapitan Heneral. Sinasabing ang Kapitan Heneral daw ay manonood
ng palabas na maaaring bunga ng dalawang dahilan: ito ay hinahamon ng simbahan, at ito ay may pagnanasa lamang na
makakita.
Sa loob ay naroroon din si Don Primitivo na naupo sa isang butaka at ayaw ng umalis kahit dumating na ang may-ari. Ang
pagmamatigas ni Don Primitivo ay nagdudulot ng kaguluhan at kasiyahan sa mga taong naiinip.Habang nagagnap ito ay
biglang tumugtog ang marcha real sapagkat dumating na ang Kapitan Heneral.
Nasa loob din ng dulaan si Pepay. Siya ay kinuntsaba ng mga estudyante at siyang gagamitin kay Don Custodio upang
palambutin ang puso nito. Naroroon din si Don Manuel, na panay ang pasaring kay Don Custodio dahil ang huli ay kalaban
ng una sa “ayuntamiento”. Si Macaraig ay nakikipag-tinginang maigi kay Pepay dahil tila may nais pa itong sabihin. Si
Sandoval naman ay kararating lamang sa kanilang upuan buhat sa ibang palko. Siya ay isa sa mga sumasang-ayon na ang
tagumpay ay makakamit nila samantalang si Pecson ay naniniwalang wala silang mahihita sa lakad nila. Si Isagani ay
pangiti-ngit lamang at malamig ang pagtanggap sa mga pagbati sapagkat nakita niya kani-kanina si Paulit na kasama ni
Doña Victorina at Juanito Pelaez. Napukaw lamang sa sarili si Isagani dahil sa malakas na palakpakan sapagkat
magsisimula na ang palabas.
Makikita rito ang ilan sa mga artista sa palabas gaya ni Gertrude, na isang napakagandang babae na sumusulyap sa
Kapitan Heneral. Naririto rin si Serpolette, isang kaiga-igayang babae na taglay ang matapang nanghahamon na anyo. Ilan
pa sa mga kasama nila ay sina Germaine, Grenicheux, Gaspard at Lily.
Sa palabas ay kakikitaan ng kahalayan at pagnanais sa kababaihan ang mga kalalakihang tulad nina Don Custodio, Tadeo,
Macaraig at Pecson ngunit sila ay nalungkot sapagkat hindi itinanghal ang hinihintay nilang “cancan”.
Sa kabanatang ito, nagsimula ang pagkakagusto ni Doña Victorina kay Juanito sapagkat ito raw ay lalaking-lalaki at
maginoo.

Kabanata 23: Isang Bangkay

Si Simoun at Basilio ay wala sa pagtatanghal. Si Basilio ay abala sa pag-aalaga kay Kapitan Tiyago na noo’y lubos nang
nahuhumaling sa opyo. Nagtatalo ang damdamin ni Basilio kung bibigyan niya ba o hindi si Kapitan Tiyago sapagkat
sinasaktan siya nito kapag kakaunti ang ibinigay niya ngunit makasasama naman kung patuloy niyang bibigyan.
Nag-aaral si Basilio ng kanyang mga aralin sa medisina ngunit ang ilan sa mga aklat na nasa tabi niya ay hindi man
lamang niya binubuklat. Maya-maya ay dumating si Simoun na matagal ng hindi dumadalaw kay Kapitan Tiyago.
Nabanggit dito na si Simoun ang nagbigay kay Basilio ng ilang mga aklat na pang-rebolusyonaryo na hindi naman
binabasa ni Basilio. Dito ay muling naungkat ang pinag-usapan nila sa kagubatan, ang paghihikayat ni Simoun na sumali si
Basilio sa himagsikan. Ngunit matigas pa rin sa pagtanggi si Basilio. Binanggit ni Simoun na kung si Basilio ay tutulong,
siya raw ang aatasang kumuha kay Maria Clara sa kumbento. Ngunit sinabi ni Basilio na kamamatay lamang ni Maria Clara
kaninang umaga. Sa pagkakabanggit na ito ay nagitla si Simoun at walang imik na umalis.
Sa kabanatang ito, tinukoy ni Basilio si Simoun bilang isang binatang mayamn, bihasa, Malaya, nakapagpapasya sa
sariling kabuhayn at may magandang kinabukasan. Sa kabilang banda, si Maria Clara naman daw ay babaeng sing-ganda
ng isang pangarap, malinis, lipos ng pananalig at walang kamalayan sa lakad ng kamunduhan.

Kabanata 24: Mga Pangarap

Katulad ng kabanata nina Crisostomo Ibarra at Maria Clara, at Elias at Salome sa Noli Me Tangere, ito ay kabanata rin ng
dalawang magkatipan, sina Isagani at Paulita Gomez.
Buhat ng magkatampuhan sa naganap na palabas (sapagkat si Isagani ay nagselos kay Juanito at si Paulita ay nagselos sa
panonood ni Isagani sa mga artistang Pranses), nag-usap ang makasintahan na magtatagpo upang mag-usap. Dito,
nagkaroon sila ng pagkakataong magpaliwanag sa isa’t isa.
Ang mga pangarap na tinutukoy dito ay ang pangarap ng mga estudyante na maitatatag ang Akademya ng Wikang Kastila
at gayon din, ang pangarap ni Doña Victorina na makapiling at makasal siya kay Juanito Pelaez. Sa una, dahil sa
kagustuhan ni Isagani na maisakatuparan ang kanilang mga balak, nakipagkasundo siya kay Paulita na hindi na ito
makikipagtipan sa huli. Ayaw raw maging sagabal ni Isagani sa mga pangarap ni Paulita. Sa ikalawa, dahil pangarap nga ni
Doña Victorina na makasal kay Juanito Pelaez, payag raw ang una na si paulita ang makatuluyan ni Isagani upang masolo
niya si Juanito.

Kabanata 25: Tawanan at Iyakan

Ang mga kabataan ay nagtipon sa “Pansiteria Macanista de Buen Gusto”. Dito ay nagkakatawanan sila at nagbibiruan
ngunit halatang pilit sapagkat sila rin ay kinabakabahan sa maaaring maging katugunan ni Don Custodio sa kanilang hiling.
Sa pangalawang pagkakataon, wala muli rito si Basilio na ayon kay Tadeo ay marami raw lihim na nalalaman..
May mga handang pagkain dito at ang mga ito ay inialay nila sa mga ilang taong kilala. Ang “pansit lanlang” ay inialay nila
kay Don Custodio dahil katulad daw ng huli, ang pansit lanlang ay maraming sahog. Ang ikalaw ay ang “lumpiang intsik”
na inialay nila kay Padre Irene ngunit ang ilan ay tumutol sapagkat si Padre Irene ay hindi raw kumakain ng ilong ng
baboy. Ang ikatlo ay ang “tortang alimango” na inialay naman nila sa nga prayle dahil daw sa kanilang “pagka-alimango”.
Ang huli ay ang “pansit gisado” na inialay nila sa pamahalaan at bayan ng Pilipinas. Nararapat lamang daw na ito ay sa
Pilipinas ipatungkol sapagkat hindi raw kilala sa Tsina ni sa Hapon ang pansit. Ang ilan ay nagmungkahi na ialay ito kay
Quiroga na nagnanais magtatag ng konsul. Ang ilan ay nais itong ialay sa Eminencia Negra, na siya naming si Simoun.
Dahil dito, ang mga kabataan ay nagkagulo kaya’t inatasan ni Macaraig si Tadeo na magtalumpati. Tinutulan naman ni
Sandoval ang talumpati ni Tadeo sapagkat ito raw ay halaw sa talumpati ng Puno ng kanilang Liceo ngunit nagpatuloy
parin si Tadeo. Nabanggit rin dito ni Pecson ang tungkol sa mga prayle na kung saan, ito raw ay kasa-kasama natin mula
pagkabuhay hanggang pagkamatay sapagkat lahat daw ay pinamumunuan at pinanghahawakan nila.
Sa huli, ay nagkagulo silang muli sapagkat mayroon daw nagmamatyag sa kanila at sinabing ito raw ay ang tauhan ng
Vice-Rector.

Kabanata 26: PASQUINADAS

Patungo si Basilio sa ospital upang dalawin ang kanyang mga pasyente, ayusin ang kanyang lisensyatura sa Unibersidad at
puntahan si Makaraig. Pagsapit niya sa San Juan de Dios, nalaman niya ang tungkol sa pagkakadiskubre ng mga paskin sa
Unibersidad at sinasabing ang Asosasyon ang may kagagawan nito. Natakot si Basilio dahil akala niyang si Simoun ay
kasangkot rin. Nang kanyang makita si Sandoval ay tinawag niya ito ngunit parang walang itong narinig, si Tadeo naman
nang kanyang makausap ay masayang masaya dahil walang klase, si Isagani ay nagsabi na wala siyang alam at walang
pakialam, tila naghugas kamay. Narinig rin niya si Isagani na nagtatalumpati sa kanyang mga kaklase hinggil sa
pangyayari. Pinupuri niya ang sinuman gumawa ng mga iyon na siya naming ikinatakot ni Basilio para sa kanyang
kaibigan. Pagdating niya sa bahay ni Makaraig ay may guwardiya sibil na nakabantay, hinuli siya ng mga ito kasama na si
Makaraig na tila hindi nag-aalala sa pagkakadakip sa kanya.

Kabanata 27: ANG FRAILE AT ANG FILIPINO

Ipinatawag ni Padre Fernandez si Isagani sa kanyang tanggapan upang kausapin. Pinag-uusapan nila ang mga bagay na
may kinalaman sa mga kabataang lumalaban sa mga frayle. Sa isang banda ay tila nagtatalo sila. Sinabi ni Isagani na ang
mga prayle ang may kasalanan kung bakit naging ganoon ang pakikitungo ng mga ilang estudyante nila: nakangiti
pagnakaharap, nangaalipusta pagnakatalikod ang mga pari. Nang tanungin ni Padre Fernandez si Isagani kung ano ang
ibig nilang gawin ng mga estudyanteng Pilipino, ang isinagot ni Isagani ay ang tuparin nila ang kanilang mga sinumpaan.
Naging napakatalim din ng mga salita ni Isagani nang sabihin niyang hinahadlangan ng mga prayle ang pag-aaral ng mga
estudyante dahil hindi nila itinuturo ang nararapat bagkus ay itinuturo nila ay taliwas sa pagunlad.
Sinabi rin ni Isagani na kaya may mga taong walang karakter at moralidad ay dahil na rin sa kagagawan nilang mga
prayle. Ginamit ni Padre Fernandez ang ‘pamahalaan’ bilang pananggalang nang kanyang maisip na natatalo na siya sa
usapan. Sinabi niya na ang gobyerno ay maraming magandang plano para sa bayan ngunit hindi inaasahang nagkakaroon
ng mga kalungkot-lungkot na resulta. Sinabi ni Isagani na ang mga prayle, pati ang gobyerno ay linilibak ang mga Indio at
pinagkakaitan ng karapatan dahil sa kamangmangan.
Matapos ang usapan nila ay nagtungo si Isagani sa gobyerno sibil.

Kabanata 28: TATAKOT

Sa kabanatang ito ipinakita ang iba’t ibang reaksyon at pagtanggap ng lipunan sa pagkakadisubre ng mga paskin na
nagdulot na napalaking tension. May mga nag-uudyok sa Kapitan Heneral na ipapatay ang mga estudyanteng nahuli at
magpasimula ng mga kaguluhan upang mahuli at malinis ang mga Indio.
Sa kabanatang ito rin ay nakita si Quiroga na pinuntahan si Simoun, Don Custodio at Ben-zayb upang itaning kung dapat
ba niya balutian ang kanyang basar dahil na rin nga sa tension sa lipunan nila.
Nang magkaroon ng konting kaguluhan sa simbahan ay inakala ng mga tao na sumiklab na ang rebolusyon na siyang
lalong ikinatakot ng mga tao. Wala nang lumalabas ng bahay sa gabi at napakatahimik ng lugar.
Ipinakita rin dito ang pagkamatay ni Kaptian Tiago. Namatay siyang nakahawak sa bisig ng Padre Irene, na nagulat at
nakaladkad ang katawan ng namatay. Dito rin sinabi na nakapiit si Tadeo at Isagani.

Kabanata 29: MGA HULING SALITA TUNGKOL KAY KAPITAN TIAGO

Si Padre Irene ang namahala sa mga pamana ni Kapitan Tiago. Bahagi ay mapupunta sa sa Sta Clara, Papa, Arsobispo at
Korporasyong relihiyoso; 20 pesos ay mapupunta sa matrikula ng mga dukhang mag-aaral, at ang 25 pesos na binawi ni
Kap. Tiago na para sana kay Basilio ay ibinalik ni Padre Irene at sasabihin sa kanya ito galing.
Pinagtalunan kung ang susuotin ba ay prak na sinasabing suot ni Kap. Tiago nang magpakita siya sa mga mongha, o isang
abito ng Pransiskano na mungkahi ni Kapitan Tinong. Ngunit nanaig pa rin ang desisyon ni Padre Irene na damitan si Kap.
Tiago ng kahit alin sa kanyang mga dating suot.
Napag-usapan din dito kung magsasabong ba si San Pedro at Kap. Tiago, at kung sino ang mananalo. Si Donya Patrocino
naman inggit na inggit sa libing ni Kap. Tiago at tila nagnanais na mamatay na rin at magkaroon ng libing na higit pa sa
naging libing para kay Kap. Tiago.

Kabanata 30: JULI

Naging malaking balita ang pagkakahuli kay Basilio at labis itong pinagalala ni Juli. Siya ay binabangungot sa kakaisip kay
Basilio. Sa pagnanais niyang makalaya si Basilio ay naisip niya si Padre Camorra. Isang salita lamang ni Padre Camorra ay
makakalabas ng kulungan si Basilio. Siya na lamang ang natira sa bilangguan dahil wala siyang tagapagtanggol at wala rin
naman kamag-anak.
Ayaw pumunta ni Juli sa kumbento dahil natatakot siya kay Padre Camora ngunit pinilit siya ni Hermana Bali. Nang
makapasok na sila sa kumbento, kinahapunan ay may nangyaring hindi maganda. May babaeng tumalon sa bintana at
namatay at may babaeng nagtatakbong lumabas ng kumbento na tila wala na sa katinuan. Pinuntahan ni Tata Selo ang
kumbento at hinahanap si Juli ngunit hind siya pinapasok at sa halip ay pinagtabuyan pa. Hinanap niya ang
gobernadorsilyo, Juan de Paz at tinyente ngunit wala ang mga ito. Narinig sa bayan ang panaghoy ni Tata Selo at
kinabukasan ay dinala niya ang kanyang itak at nilisan ang lungsod. (Upang sumapi sa mga tulisan) 

Kabanata 31
Ang Mataas na Empleado

Ang nagkalat na balita sa mga peryodiko sa Pilipinas ay tungkol sa Europa, mga puri at bola sa predikador ng bansa at sa
operatang Pranses kaya ilang bahagi lamang ng peryodiko ang nalaan tungkol sa mga nangyayari sa lalawigan. Nasali
doon ang tungkol sa grupo ng mga tulisan na pinamumunuan ni Matanglawin. Nagkakaroon lang ng emphasis ang mga
lalawigan kapag ang sinalakay ay isang kumbento o isang espanyol. Hindi napansin ang nangyari sa bayan ng Tiani,
bulong-bulongan lamang ang nagkalat at hindi nila matukoy kung sino talaga ang babaeng nahulog sa tuktok ng
kumbento. Ang tanging katiyakan sa mga balita ay ang pag-alis ni Padre Camorra sa kumbento at panandaliang pagtuloy
sa Maynila.
Napalaya na ang mga estudyanteng nakulong. Gaya ng inaasahan unang napalabas si Makaraig, at si Isagani ang huli
dahil isang lingo pa bago nakaluwas ang amain nitong si Padre Florentino. Ang tanging naiwan sa piitan ay si Basilio.
Ipinagdiinan ng Kapitan Heneral na dapat ay may maiwan sa isa sa mga nakulong upang maisalba ang prestige at
authority ng gobyerno, at hindi masabi ng iba na sobra-sobra ang pagpaparaya at ginawang ingaysa walang kuwentang
bagay. Nagmungkahi si Pare Irene, na si Basilio ang maiwan dahil ito ay utusan at ulilang lubos na, at tiyakna walang
maghahabol.
Binigyan ng katwiran ng Mataas na Empleado na si Basilio ay isang estudyante sa medisina, pinupuri ng mga guro, at
mawawalan ng isang taon sa kanyang pag-aaral pag nagtagal pa sa piitan, patapos na din kasi ito sa kurso.
Matagal na pa lang may samaan ng loob ang Mataas na Empleado at Kapitan Heneral, kaya dagdag dahilan sa Kapitan
Heneral na mas lalong pahirapan si Basilio dahil ito ay ipinilit ng mataas na empleado. Dahil ditto nagsisi ang Mataas na
empleado sa pagtukoy kay Basilio at naawa siya sa bata dahil mas lalo itong didiinan ng Kapitan Heneral.
Sinabi ng Mataas na empleado na si Basilio nga daw ang pinakainosente sa lahat, hindi nga ito kasali sa mga estudyante
na nagpulong-pulong sa pansiterya, at ang nahuli lang sa kanya na siyang nagdidiin na sala niya ay ang pagkakaroon ng
mga bawal na libro. Ang mga librong tinutukoy ay tungkol sa medisina at ilang mga polyeta tungkol sa Pilipinas. Pero
pinipilit pa rin ng Kapitan Heneral dahil isa daw itong magandang ehemplo at mas nakakatakot.
Nagpatuloy ang pagtatalo ng dalawa. Umabot sila sa usapin tungkol sa Espanya, na nangako ng hustisya at sisikaping
idulot ang kagalingan sa Pilipinas. Sinabi ng Mataas na Empleado na hindi siya tulad ng mga alipin na walang boses at
dignidad, ipaglalaban niya ang kung ano sa tingin niya ang tama. Na bago ang Espanya ay tao siya na may dignidad. Ang
Espanya ay may dangal, mataas na prinsipyo at moralidad. Ok lang na mawala daw lahat huwag lang ang moralidad ng
Espanya. Tinukoy din ng Mataas na Empleado na kung malalaman man ng Espanya ang pinaggagawa ng Kapitan Heneral,
tiyak siya na ang mga alipin ang kakampihan dahil ito ang tama at makatarungan.
Tinanong ng Kapitan Heneral sa Mataas na Empleado kung kelan ang alis ng huling koreo sa araw na yun, at napayuko na
lang ang Mataas na Empleado. Nilisan n Mataas na Empleado ang palasyo at sumakay sa karwahe. Sinabi niya sa kutsero
na “pagdating ng araw na magdeklara kayo ng independensiya,” nagtaka ang kutsero sa sinabi nito, at tinuloy niya na
“alalahanin ninyo na hindi nagkulang sa Espanya ng mga pusong tumitibok at lumalaban para sa inyong mga karapatan!”.
Nagbitiw ang Mataas na Empleado sa kanyang tungkulin. Ipinahayag niya ang pag-alis, sakay sa susunod na Koreo.

Kabanata 32
Mga Bunga ng Paskin

Pinauwi na ng mga ina ang kanilang mga anak na nag-aaral, para sa madibdibang bakasyon o pagsasaka sa kanilang
lupain upang maiwas sa gulo na nangyari. Sa unibersidad naman ay maraming bumagsak at bihira ang pumasa sa mga
eksamen at kurso. Si Pecson ay napatawang bobo na lamang at papasok nalang na kawani sa kahit sang hukuman. Ang
paglalakwatsa naman ni Tadeo ay nagwakas at pinrangalan ang sarili sa pamamagitan ng pagsunog ng mga aklat. Si
Juanito Pelaez naman ay binigyan ng almasen at pinamahala na sa negosyo ng ama. Si Makaraig ay naglakbay patungong
Europa. Si Isagani ay pumasa sa asignatura ni Padre Fernandez at bumagsak naman sa iba. Samantalang si Sandoval ay
hinilo ang tribunal sa kanyang mga talumpati.
Sa kabilang bahagi si Basilio ay hindi bumagsak at hindi pumasa, dahil ito ay namalagi pa rin sa piitan. Na kung saan kada
tatlong araw ay iniinterogate, yun at yun pa rin ang mga itinatanong iba-ibang tao lamang ang nagtatanong. Ang tanging
bumibisita sa kanya ay si Sinong, binalita nito sa kanya ang tungkol sa nangyari kay Juli.
Napabalita sa buong bayan ang ang malaking pagdiriwang na gagawin ni Simoun. Ito diumano ay dahil sa kanyang
paggaling at pamamaalam sa bansang nagpalago sa kanyang kayaman. Kuro-kuro sa bayan na pinipilit ni Simoun ang
Kapitan Heneral na manatili pa at humingi ng palugit sa hari, pero hindi siya pinapakinggan ng Kapitan Heneral. Hindi na
masyadong nakikita si Simoun at malimit na itong makisalamuha at usap sa mga tao.
Sinabi nila na gugulatin na lang ang lahat sa pagdiriwang na gaganapin nito. Dahil sa walang sariling bahay si Simoun,
gaganapin sa bahay ni Don Timoteo ang pagdiriwang. Napabalita na din ang magiging kasalan ng anak ni Don Timoteo na
si Juanito kay Paulita Gomez. Marami ang nagsasabi na napakaswerte ni Don Timoteo, una ay nakabili daw ito ng bahay na
mura, pangalawa ay nabenta niya ang kanyang mga yero sa magandang halaga, pangatlo ay nagging kasosyo si Simoun,
at ang panghuli ay ang pagpapakasal ng kanyang anak sa isang mayamang eredera.
Nang maalala ni Simoun ang tungkol sa kasalan ni Juanito at Paulita, napaisip siya na diba daw si Isagani ang kasintahan
ni Paulita, bakit biglang kay Juanito ito magpapakasal?Naisip niya na naging praktikal lang si Paulita. Bakit ba hindi niya
pipiliin si Juanito, na ito ay mautak, bihasa, masaya, pilyo, anak ng mayamang negosyante, at isang mestisong espanyol
kung ikukmpara kay Isagani na isang probinsyano na nangangarap sa kanyang gubat na tingib ng linta, nanggaling sa
napag-aalinlangang pamilya, at may amain na klerigo na ayaw sa luho at sayawan na siyang gustong-gusto ng dalaga.
Natural daw na pinili ni Paulita si Juanito, at ihinambing sa teorya ni Darwin na pinili ng babae ang lalaking higit na
nababagay sa kanya at marunong makibagay kung saan namumuhay.
Lumipas na ang kuwaresma, semana santa, mga prusisyon, at mga seremonya. Ang tanging napabalita sa mga panahong
ito ay ang pag-aalsa ng mga artilyero na hindi pinaalam ang dahilan. Giniba ang mga bahay na yari sa mahinang
materyales. Buwan na ng Abril at nalimot na ang mga pangamba, ang tanging nasa isip ng mga tao ay ang malaking
pagdiriwang na mangyayari. Ninong daw ang Kapitan Heneral at si Simoun ang mag-aayos at maghahanda nito. Pati nag
daw ang mga maybahay ay inaaway ang kanilang mga bana, dahil pinipilit nito na makipagkaibigan kay Don Timoteo o kay
Simoun upang maimbitahan sa naturang pagdiriwang.

Kabanata 33
Ang Huling Katwiran

Naging abala si Simoun sa pag-aayos ng kanyang mga alahas at armas. Sasabay na siya sa pag-alis ng Kapitan Heneral,
na ayaw pahabain ang panunungkulan dahil natatakot sa sasabihin ng mga tao. Ayaw daw diumano magpaiwan ni Simoun
dahil wala na ang suhay. Ibinilin niya sa kanyang tauhan na papasukin na lang ang binatang si Basilio dahil ito ay
inaasahan niyang dumating.
Si Simoun ay lalong tumigas at lumungkot ang mukha, lumalim ang kunot sa pagitan ng kilay at palagi na lamang
nakayuko. Naawa siya sa sarili niya, pero nung Makita niya si Basilio, mas higit pa pala itong nakakaawa, humpak na ang
pisngi, gusot ang damit at gulo-gulo ang buhok. Para daw itong bangkay na nabuhay sa sindak.
Nagsalita si Basilio na siya ay isang masamang anak at kapatid, kailangan niyang gumanti, kahit na ibig sabihin nito ay
krimen sa krimen, o dahas sa dahas. Utang niya diumano kay Simoun ang kanyang paglaya, at gusto niya ng makisapi
para sa pagsiklab ng himagsikan.
Si Simoun pala nung mga panahong ito ay nawalan na ng pag-asa na ipagpatuloy ang himagsikan, pero dahil sa paglapit
ni Basilio tila ito ay nabuhayan ng loob. Ayon sa kanya hindi pa huli ang lahat, maganda ang kombinasyon nilang dalawa
dahil si Simoun ang mamahala sa itaas samantalang si Basilio naman sa ibaba. Pinakita ni Simoun ang isang
napakagandang lampara at nilapag sa mesa, namangha si Basilio sa ganda nito. Sunod na binuksan ni Simoun ang
aparador at kinuha ang isang bote. Nang mabasa ni Basilio ang nakasulat sa labas ng bote bigla itong napaurong at
sinabing ang laman ng bote ay nitro glycerine. Kinuwento ni Simoun ang tungkol sa plano niya. Ilalagay niya ang Lampara
sa gitana ng isang mesa na sinadya niya pa. Sa loob naman ng lampara nakalagay ang nitro glycerine. Ang bahay na
gaganapan ng pagdiriwang ay nalagyan na ng maraming pulbura para walang maisasalba sa naturang pagsabog. Sinagot
ni Basilio si Simoun na di na daw niya kailangan ang kanyang tulong kasi buo na ang kanyang plano. Tugon naman ni
Simoun na may iba siyang misyon na ibibigay kay Basilio.
Sa pagputok ng lampara pumunta siya sa bodega ni Quiroga at kunin ang mga nakatagong mga armas dun. Si Basilio ang
inatasan niyang mamuno sa pamimigay ng mga baril sa mga tao. Sinabi ni Simoun na isali at isama ang lahat ng
kalalakihan, ang tatanggi ay papatayin, dahil magsusupling lang din ito ng duwag na lahi. Tinukoy niya din na sa pagputok
ng lampara ay sabay na susugod pababa ng bundok ang grupo ni Tales. Kaya daw hindi nagtagumpay ang unang balak ng
himagsikan sapagkat kulang daw ito ng pagpaplano at koordinasyon, pero ngayon na may tiyak na silang signus sa
pagsimula ng himagsikan tiyak na ito ay magtatagumpay.

Kabanata 34
Ang Kasal

Hinanap sa kung saan-saan ni Basilio Isagani. Pinuntahan niya ito sa kanilang bahay pero hindi niya talaga ito Makita.
Bigla niyang inimagine ang sarili kung ano ang magaganap at mararamdaman niya pagkatapos ng himagsikan.
Magkakaroon daw sa wakes ng katarungan ang pagkamatay ng kanyang ina at kapatid. Ang higpit lamang na tugon ni
Simuon sa kanya ay lumayo siya sa kalye Anloage. Hindi na tinukoy ni Simoun kung anong pagdiriwang at kung saan ito
gaganapin, basta ang alam ni Basilio ito ay isang malaking pagdiriwang na gaganapin sa isa sa mga bahay sa kalye
Anloage. Pumunta ni Basilio sa bahay ni Kapitan Tiago upang kumuha ng mga ilang gamit. Marami siyang karwahe na
nakita na nakaprada sa kalye, at napansin niya ang bahay na puno ito ng mga palamuti at mga nakabitin na mga kung
anu-ano at doon niya napagtanto na ang pagdiriwang na tinutukoy ni Simoun ay ang gaganapin sa dating bahay ni Kapitan
Tiago. Biglang may dumaan na karwahe na sakay si Juanito Pelaez at isang babae na nakabelo. Ang pagdiriwang pala ay
para sa pag-iisang dibdib ni Juanito kay Paulita Gomez? Biglang nalito si Basilio dahil sa kanyang pagkakaalam ay si
Isagani ang kasintahan ng dalaga, naawa siya kay Isagani.
Napaisip na naman siya, na ano kaya siya kung hindi siya nabilanggo at nakilahok? Malamang ay nakapagtapos na siya ng
medisina, nanggagamot na siya at malamang ay nag-asawa na din. Naalala niya si Juli, ang kawawang si Juli, biglang
nagtiim ang kanyang bagang at napuno ng poot ang kanyang damdamin, dapat niya ding ipagtanggol ang nangyari sa
kanyang kasintahan. Nakita niya si Sinong na nagmamaneobra ng karwahe na sakay si Simoun. Puno na ang bahay.
Ang pinakamapanpansin sa loob ng bahay ay ang pagkagalak ni Don Timoteo, feeling fulfilled diumano sa mga
kaswertehan at karangyaan na nararanasan nito ngayon. Lahat ng gamit sa bahay ni Kapitan Tiago ay pinalatan, hindi na
sana ginalaw ni Simoun ang mga litograpiya ng mga santo pero pilit itong pinapalitan ni Don Timoteo ng mga matitingkad
na kulay ng kromo. Nilalait ni Don Timoteo ang gawa ng mga Pilipino dahil higit na maganda ang mga bagay na yari sa
Europa.
Ang mesa na pinasadya ni Simoun ay wala sa loob ng bahay, ito ay nasa asotea at dito nakalaang uupo ang mga
pinakamamalaking Diyoses ng bayan.

Kabanata 35
Ang Pagdiriwang

Unang dumating sa pagtitipon ang mga mababang bathala ng bayan. Nagsidatingan ang mga empleado ng gobyerno. Bati
doon bati dito si Don Timoteo, may nagkomento na tuwang-tuwang daw nag matanda at para nang papet! Tsaka dumating
ang magnobya. Sadyang mapansin na nasisikip na ang frak na suot ng pilyong si Juanito. Hindi na daw ito makapaghintay
hanggang mamyang gabi at mapag-isa na ang dalawa. Napagod din si Don Timoteo sa kababati sa mga taong dumalo at
ito ay naipin dahil hindi pa dumadating ang Kapitan Herenal. Dumating na ang matataas na Diyoses, sina Padre Irene,
Padre Salvi, at iba pang mga pari. May pumansin sa mga kromong nilagay ni Don Timoteo, hindi daw ito nababagay at
minamantsahan lamang ang mga dingding ng bahay. Nagalit ang Don, at minungkahing nanggaling sa iyon sa Europa,
napakamahal, at walang mabibiling ganun sa Maynila. Natigil nalang si Don Timoteo nang dumating ang Kapitan Heneral,
nataranta siya kung ano ang gagawin, kung siya ba ang unang kakamay o hihintayin niyang iabot ng Kapitan Heneral ang
mga kamay nito sa kanya. Tinugtog ang Marcha Real. Malungkot ang Kapitan Heneral sapagkat ito ay aalis na. Napaisip
siya sa pagpipilit ni Simoun na magtagal pa, pero sabi niya sa sarili na delikadesa muna bago ang lahat.
Nasa harap ng bahay ni Kapitan Tiago si Basilio, minamasdan ang mga taong pumapasok sa pagdiriwang, nagdalawang
isip siya dahil sa dami ng madadamay na mga inosenteng buhay. Nakita niyang bumaba sa karwahe si Padre Salvi at
Padre Irene, at naisip niya na pabayaang magbayad ang mga mabuti kasama ang mga makasalanan. Dumating si Simoun
na hawak ang lampara, na sadyang napakaganda at kaayaaya, sumond dito ang pagdating ng Kapitan Heneral. Naawa ulit
si Basilio at tinangkang pumasok sa bahay ngunit hindi siya pinapasok,dahil sa napakaaba ng kanyang bihis. Pinigilan siya
at binalaan na tatawagin ang isang pares ng beterana, pag pinagpilitan niya pang pumasok sa pagdiriwang. Malugod na
tinanggap an lampara na hawak ni Simoun, lahat ay manangha at pinuri ang lampara. Nasunod sa plano ito ay nilagay sa
gitna ng mesa na pinsadya ni Simoun. Hinay-hinay na umalis si Simoun na hindi na napansin ng mga tao sa loob dahil sa
pagkamangha sa lampara. Makaraan ang ilang minuto lumabas si Simoun na bahagyang namumutla. Parang tinutukoy
nito na wala na itong magagawa dahil “tapos na ang pagtaya” o :”Alea Jecta Est”. Sa pagsakay niya sa karwahe ay sinabi
niya na bilisan ang pagpunta sa Escolta. Dahil doon naisip ni Basilio ang kanyang kaligtasan, naglakad-takbo papalayo si
Basilio sa bahay, nababangga ang sino mang makasalubong sa daan. Bigal siyang nabunggo kay Isagani at itoy niyaya
niya papalayo sa bahay. Sinagot naman siya ni Isagani na bakit daw ito aalis, pag pinatagal niya mag-iiba na si Paulita
bukas. Sinabi ni Basilio na may malaking sakuna ang darating, mamaya niya ikukuwento ang detalye, ang importante ay
mapalayo sila sa bahay ni Kapitan Tiago. Pero pinagpilitan pa rin ni Isagani ang tumuloy sa pagdiriwang. Mabilis na umalis
at naglakad papalayo si Basilio. Matapos nun, at napaisip si Isagani at napagtagpi-tagpi ang, mga sinabi ni Basilio. Nawala
sa isip niya ang pag-aalinlangan, at selos, at tanging nasa isip niya ay ang maisalba ang buhay ng kanyang minamahal, si
Paulita.
Sa loob pala ng pagdiriwang ay may isang papel ang pinasapasa na may nakasulat na “Mane thecel phares” at sa ilalim
nito ang pangalan at lagda ng isang nagngangalang Juan Crisostomo Ibarra. Nagtanong ang Kapitan Heneral kung sino ito,
at sinagot naman siya na ito nga ay matagal ng patay, isang pilibustero. Nagpatuloy ang kasiyahan. Napaisip si Don
Custodio sa mensahe ng sulat, kamatayan ng lahat sa gabing ito? Bigla niyang nabitawan ang kanyang hawak na
kubyertas, baka sila ay lalasunin sa pagkain.
Namatay ang ilaw ng lampara, nagkagulo at inutos ng Kapitan Heneral na itaas ang mitsa uoang magkailaw ulit. Ngunit
biglang may taong kumuha sa lampara at dalian itong tumalon palabas ng bahay patungong ilog. Nagsigawan ang mga
nakakita, at nagkagulo ulit dahil may magnanakaw daw! Hindi na nila ito nakilala dahil dalian itong tumalon sa ilog.

KABANATA 36
MGA KAGIPITAN NI BEN ZAYB

SI Ben Zayb ay dali-daling umuwi sa kanilang bahay at nagsulat ng ukol sa nangyari sa kasalan. Sa kanyang mabulaklak
na salaysay ay kung anu-ano ang mga kasinungaling inilagay at ginawa. Ipinakita ang pagkabayani daw ng Kapitan
Heneral at ang katapangan ni Padre Irene sapagkat ito ay dumaan sa ilalim ng mesa sa paghahabol sa nagnakaw ng
lampara. Nagsulat, nagbura, nagdagdag at nagkinis si Ben Zayb upang lumabas na dakila ang kanyang sulatin at pawang
katotohanan lamang. Kinabukasan sa kanyang pgakamangha ay ibinalik sa kanya ang kanyang lathala at hindi naimprinta
sapagkat ayaw daw ng Kapitan Heneral na may lumabas na kahit anong balita ukol sa nangyari ng nakaraang gabi sa
kasalan. Ito ay lubhang ikinalungkot ni Ben Zayb at ayon sa kanya maihahantulad daw ito sa pagpatay sa isang anak na
maganda at matapang na dalaga! Ang gayong karaming paghihirap ay hindi pwedeng walang gantimpala sa Diyos kung
kaya’t wala pang isang araw at mayroon na namang isang balita siyang tinanggap na pwedeng isulat at malathala! Ang
balita : “Ang mga tulisan ay lumusob at nakakuha ng mahigit sa dalawang libong piso at sinugatan ang pari at dalawa
pang alila. Ang kura ay nagkasira-sira ang kamay sa paggamit ng isang silya bilang pananggol!”. Ang itinala naman ni Ben
Zayb ay “apatnapu o limampung tulisan sa paraang pataksil,l mga rebolber, itak, eskopeta, pistola, leong nananandata,
silya, mga tatal, sinugatan ang walang kaawa-awa…sampung libong piso…”. Hindi pa nakontento si Ben Zayb sa narinig
kung kaya’t pumunta sya sa pinangyarihan ng krimen at doon ay napag-alaman na si Padre Camorra ay nasugatan lamang
ng munti sa kamay at isang bukol sa ulo, ang tulisan ay tatlo lamang at pawang itak ang ginamit, ang halagang ninakaw
ay limampung piso! Ang mga tulisan ay nahuli at sinabi na ang may pakana ng lahat ay isang lalaking kamukha ni Simoun
sa kanilang pagkakalarawan. Noong una ay hindi makapaniwala ang mga maykapangyarihan at mga pari subalit ng
mapansing nawawala nga si Simoun ay naniwala na din at sya ay ipinahahanap sa mga guardia sibil.

v Makikita natin si Ben Zayb na isang walang kwentang tao at nagpapanggap na matalino subalit hindi naman.
Ipinapahiwatig dito ni Rizal ang kamangmanagan at pagbabalatkayo ng mga Espanol noong panahon na iyon at dahil sa
kanilang mabulaklak na pananalita ay napapaniwala ang mga indio. At makikita din natin na sa kabanatang ito unang
nalaman ng mga maykapangyarihan na si Simoun ang ulo ng mga tulisan.

KABANATA 37
ANG HIWAGA

Ang lugar ay sa bahay ng pamilya Orenda, mayamang mag-aalahas. Narito ang ama ng tahanan na si Kapitan Toringgoy,
ang totoong ngalan ay Domingo, ay kanyang asawang si Kapitana Loleng, ang kanilang mga anak na dalaga na sina Tinay,
Sensia at Binday. Narito din sa kanilang tahanan ang kasintahan ni Sensia na si Momoy at si Isagani na dumalaw sa bahay
na iyon. Ang pinakasentro sa mga tauhan ay si Chichoy na siyang pinapakinggan ng lahat sapagkat ikinukwento niya ang
nangyari sa kasalan ng nakaraang gabi at kung sino ang may pakana ng lahat ng kaguluhan. Lahat ng tainga ay nakikinig
sa kanya habang sinasabi nya ang sako-sakong pulbura na natagpuan sa buong bahay at mabuti na lamang at walang
nanigarilyo kundi sabog sana ang buong bahay at patay ang lahat ng tao at mga bisita maging ang mga prayle at ang
Kapitan Heneral. Sinabi din ni Chichoy na ang may kagagawan ng lahat ay walang iba kundi si Simoun na nagpapanggap
na kaibigan ng Kapitan Heneral at ngayon ay pinaghahanap na siya ng kinauukulan. Hindi makapaniwala ang lahat ng
nakarinig at si Kapitana loleng ay nag-alala sapagkat lahat daw ng kanilang pinautang ay nasa kasalang iyon at maging
ang isa pa nilang bahay ay nasa tabi ng bahay na pinagdausan ng nasabing kasalan.

v Sa kabanatang ito ay makikita natin kung gaano kabilis lumaganap ang usapan sa buong bayan (gaya ng paglaganap ng
usapan sa paghahanda ni Kapitan Tiago sa pagdating ni Ibarra sa Noli at sa mga usap-usapan sa pag-aaway ni Ibarra at
Padre Damaso). Makikita din natin dito na may pagkatsismoso ang mga Pilipino at may iba na walang inisip kundi ang
kanilang kayamanan. Dulot na din siguro ng kahirapan dati kung kaya’t sa oras na nagkaroon ng pera ay lubha ng
kumakapit dito ang mga Pilipino.

KABANATA 38
KASAWIAN

Ipinakita sa kabanatang ito ang mag-amang Tales at Tano at ang kanyang lolo na si Tandang Selo. Si Kabesang Tales ay
isa ng kilabot na tulisan at tinatawag ng Matanlawin. Si Tano ay isa ng Guardia Sibil at mas kilala sa ngalang Carolino at si
Tandang Selo ay isa na ding tulisan. Makikita natin dito si Tano/Carolino at kasama pa ang ibang indiong guardia sibil na
nagpapahirap sa mga bihag nilang pinaghihinalaang tulisan. Walang awa nilang pinapalakad sa ilalaim ng init ng araw ang
mga ito ng walang saplot sa paa at uhaw na uhaw at di man lang maabutan ng tubig. Si Carolino sapagkat mabait ay
pinagalitan ang kanyang kasamahang si Mautang sa paghahagupit sa mga bilanggo kapag natutumba at di na
makayanang maglakad. Sinabi ni Carolino na maawa ito sapagkat tao din naman ang mga bilanggong iyon at katulad din
nila, subalit hindi sya pinakinggan ni Mautang. Sa hindi inaasahang pagkakataon ay may mga tulisang lumusob sa kanilang
paglalakbay sa gilid ng gubat na iyon at nagkaroon ng palitan ng putok, namatay si Mautang at iba pa nitong kasamang
guardia sibil. Nang may isang tao silang nakita sa itaas ng bato sa bundok ay iniutos kay Carolino na ito ay barilin
sapagkat tulisan din iyon. At ginawa nga ni Carolino. Nang matapos ang putukan, tinignan nila ang mga tulisang
nagkamatay din at doon ay nakita ni Carolino ang isang mukhang hindi nya maaring kalimutan, at iyon ay walang iba
kundi ang kanyang Lolo Selo. Siya ang nakapatay sa kanyang Lolo Selo. At si Tano ay parang nawalan ng lakas at imik.

v Makikita natin dito ang irony ng buhay nila Tandang Selo, Kabesang Tales at Tano. Sila ay nagkahiwa-hiwalay ng landas
sapagkat sila ay napilitan. Ito ay hindi nila kagustuhan! Dahil sa paghihirap at kasamaang dinulot sa kanila ng mga prayle
ay nawalan sila ng kabuhayan at nagkahiwa-hiwalay. Dahil dito ay napilitan silang maghigante sa kanilang sari-sariling
paraan. At si Tano ay nagdurusa sa kanyang trabaho. Makikita din natin na sa kabanatang ito huling binanggit si Kabesang
Tales at Carolino at sila ay nanatili pa ring tulisan at guardia sibil. Walang klarong paglalahad kung ano talaga ang
nangyari sa kanila.

KABANATA 39
ANG PAGTATAPOS

Si Simoun ay sugatan at nanghihinang kumatok sa tahanan ni Padre Florentino, ang amain ni Isagani. Walang tanong-
tanong ay buong pusong tinanggap ng indiong si Padre Florentino si Simoun at pinagyaman ang maysakit. Inisip na
lamang nya na kaya ganoon si Simoun ay dahil umalis na ang kaibigan nitong Kapitan Heneral kung kaya’t hinahabol sya
ng mga naiinggit sa kanyang kayamanan at yaong kinuhanan nya ng mga kayamanan. Nang araw ding iyon ay may
dumating na sulat na nagsasabing may huhulihin silang tao sa bahay ni Padre Florentino buhay man o patay ay huhulihin
nila ito. Sa pag-aakala ni Don Tiburcio de Espadana na noon ay nakikitira kay Padre Florentino na sya ang huhulihin at
dahil kagagawan iyon ng kanyang asawa ay dali-dali syang nag-empake at umalis upang hindi abutan ng mga guardia
sibil. Kahit anong paliwanag ni Padre Florentino na si Simoun ang pinatutungkulan ng sulat ay hindi naniwala si Don
Tiburcio at umalis pa din ito. Samantala, hindi alam ni Padre Florention kung ano ang gagawin kay Simoun, patatakasin ba
ito o ano, kung kaya’t sinabi niya kay Simoun ang ukol sa sulat at nagulat siya sapagkat ayaw ni Simoun na tumakas at
ngumiti pa ito ng pauyam. Umalis ang pari at pagbalik ay napansing nahihirapan si Simoun kung kaya’t kanyang tinanong
at sinabi nito na “Opo, konti lang po…ngunit sa loob ng ilang sandali ay matatapos na din ang paghihirap ko!” At nalaman
ni Padre Florentino na uminom pala ng lason si Simoun. Mas nanaisin pa daw nitong mamatay kaysa mahuli ng buhay
ninuman. Bago malagutan ng hininga si Simoun ay ipinagtapat niya kay Padre Florentino ang lahat ng kanyang lihim na
siya si Crisostomo Ibarra na nagbagong anyo upang maghigante subalit siya ay nabigo. Ayon kay Pdre Florentino ang
kanyang pagkabigo ay kagagawan ng Panginoon sapagkat hindi Nito nais ang paraan na pinili ni Simoun. Ang kailangan ng
bayan ay magtiis at gumawa upang makamtam ang kanyang layunin at tanging pag-ibig lamang ang makapagliligtas. Sa
pagtatapos ng kanilang usapan ay wala ng buhay si Simoun at itinapon na ni Padre Florentino ang baul ng kayamanan ni
Simoun sa dagat Pasipiko.

v Sa katapusan makikita natin na inamin ni Simoun na sya ay nagkamali subalit pinanindigan pa din na dapat makamtam
ng mga Pilipino ang kalayaan sa mapagparusang kamay ng mga Kastila. At hindi pinahintulot na sya ay mahuli ng buhay
mas ninais pa niyang mamatay na lamang. Ipinakita din ang pagkakaiba ng kanilang pananaw ukol sa paghihiganti, Diyos,
at sa mga paraan Nito. Nakita din natin ang kabutihan ng isangn paring indiyo at ang kasawian at katapusan ni Ibarra na
nagpanggap na si Simoun.

Tumigil ang tugtugan at natapos ang misa ni Pare Agaton.

Humugong ang simbahan sa bulongbulungan at sagadsagaran ng mga tsinelas ng
nangagsisilabas. Sagilsilan at pawisan sa init at antok, ang iba'y kukurap-kurap, ang iba'y
naghihikab at ga-kumukurus pa ay nagtutulakan sa pagdukwang sa benditang nakalagay
sa dalawang mangkok na pingas, sa malapit sa pintuan. Sa pagkakagiligilanay may
batang umaatungal, matandang nagmumura at nagbububula ang labi, may dalagang
naniniko, kunot ang noo't pairap sa kalapit na binata, na tila baga mauubusan ng tubig na
maruming tila na putikang tirahan ng kitikiti. Gayon ang pag-aagawang maisawsaw ang
daliri, malahid man lamang maikurus sa noo, batok, puson at iba't iba pang sangkap ng
katawan. Taas ng mga lalaki ang hawak na salakot o sambalilo kaya, sa takot na
madurog; pigil na magaling ng mga babae aang panyo sa ulo at baka mahulog; may
nakukusamot na damit, may napupunit na manipis na kayo, may nahuhulugan ng tsinelas
at nagpupumilit magbalik at nang makuha, nguni't nadadala ng karamihang tulak ng mga
punong bayang lumalabaas na taas ang yantok, tanda ng kanilang kapangyarihan. Ano
pa't sa isang hindi nakababatid ng ugali sa katagalugan, ang dagildilang ito't pag-
aagawan sa tubig ay makakatakot at maiisip na nasusunog ang simbahan, kundangan
lamang at may ilang nagpaptirang babaing may loob sa Diyos, na hindi lumalabas kundi
nagdarasal ng pasigaw at naghihiyawaan na tila baga ibig sabihin: 

--Ay, tingnan ninyoo at kami'y mga banal. Hindi pa kami busog sa haba ng misa.

Tila baga kung tatanungin ang karamihan kung bakit sila pangagaw sa tubig na yaon at
ano ang kagalingan ay marami na manding makasagot ang lima sa isang daan. Ang siyam
na pu at lima'y dumadalaw sapagka't ugali. Salbahe ang lumabas na hindi nagkurus
muna: mag-alkabalero ka na ay huwag ka lamang magkulang sa kaugalian.

Ngunit't kung sasalugsugin ang loob ng lahat ng araw ng linggong yaong, linggoo de
Pasyon, at itatanong sa marami kung ano kaya baga ang ipinagdudumali, kung ang takot
na mainis at makuluom sa loob, o ang masarap kayang simoy ng hanging humihihip sa
labas at gumagalaw sa madlang halaman at bulaklak saa patyo, ay marahil ay may ibaa
pang masasaabi. Sa mata ng lahat sa mga tinginan at kindatan pa saa loob ay mababasa
ang isang lihim na pag-uusisa:

--Napaano kaya ang dating kura?-- ang tanong na hindi mapigil ng isang matandang
manang na ungab at hupyak ang pisngi, sa isang katabing kapuwa manang.

At nang matakpan ang kanyang pag-uusisa sa loob pa ngg simbahan, ang matandang
manang ay ga-kumurus-kurus na at nag-suusmaryosep!

--Hindi man kami sinubuan ng pakinabang… Napaano po kaya?

--Napaano nga po kaya? Nagmisa nga po nang padabog, a! --ang sagot naman ng
tinanong na isang manang na mataba na kumukurus-kurus din naman, bumiling pa,
humarap pa sa altar at gayumukod pa nang kaunti.-- Kulang na po lamang ipaghagisan
ang mga kandila, a! Susmaryosep!

--Siguro po'y gutom na!-- ang sabat naman ng isanng napalapit na babaing mahusayy
ang bihis.--Tingnan nga po ninyo't hindi man lamang binendisyonan ang anak ng aking
alila… aba! Di sa linggo pong darating ay iuutangg na naman sa akin ng ibabayad! Ikako'y
hari na ngang maallisan ng empakto. Aba! Empaktado po! Marami na pong nababasag!
Ako nga'y madali; ayoko nga po nanng hindi binebendisyonang lahat!

Ganito ang salitaan hanggang makalabas sila sa pintuan. Doonnaman nagkakatipon ang

mga lalaki sa pag-aabang ng mga dalagang nagsisilabas. Doon ang pulong-pulungan,
doon nagmamasid at napamamasid, ang aglahian, tuksuhan at salitaan bagay sa mga
nangyayari. Datapuwa't nang araw na iyon, ang hantungan ng salitaa'y hindi ang
magagandang dalaga, hindi ang panahon at ang init kundi ang pagmamadali ng kura
habang nagmimisa. Bahagya nang napuna ang paglabas ni Marcela, dalagang pangulo sa
bayan, anak ni Kapitang Lucas, na nagbabaras ng mga araw na yaon. Ang Marcelang ito'y
bagong kagagaling sa Maynila, sapagka't namatay ang aling nagpalaki, kapatid ng
kanyang ama. Kaya nga luksa ang kanyang damit sapul sa panyong talukbong sa ulo
hanggang sa medyas na balot ng maliit na paang nakikita sa mabini niyang paghakbang.
Sa tuwid ng katawan, sa taas ng ulo at sa kilos at lakad ay napaghahalata ang bukod na
kapintasan, ang malaki niyang kapalaluan.

Bagama't marami ang nalibang sa sandaling sumunod sa kanya ng tingin, bagama't

natigil na sumandali ang salitaan, nguni't hindi rin nakalimutan ang tanungan bagay sa
kura.

--Napaano kaya si Agaton natin?-- ang tanungan ng lahat.

Si Agaton natin ang tawag na palayaw sa balitang pare.

Hindi man naantay matapus ang kantores a!

--Kung ipagtulakan ang misal…

--Padagis na ang dominus pabiskum…

--Totoong lintik na naman ang ating si Aton; totoong ginagawa na ang asal!

--Baka kaya nagpupurga!

--Ilan pan araw at tayo'y tutuwaran na lamang…

Hindi ko na sasalaysayin ang lahat ng mga kuru-kuro ng mga lalaki at mga agalahiang
may kagaspangang labis. Ano nga kaya ang nangyari sa mabunying pare, na mabining
kikilos at iikit na tila aral sa salamin, na magaling magpapadipa-dipa at magkiling ng ulo
kung magmisa? Ano't hinarus-haros ang misa at umungol-ungol lamang gayong kung
tura'y datihang magaling aawit at magpapkatal ng boses kung nag ooremus? Winalang-
bahala ang lahat, misa, kantores, pakinabang, oremus at iba pang palabas at
nagmamadaling tila di inuupahan. Nagsisimba pa naman ang bunying si Marcela, ang
dalagang sapol nang dumating ay dinadalaw gabi-gabi ng Kura. Naapaano nga kaya si P.
Agaton at di sinubuan ang tanang gutom sa laman ng Diyos, gayong kung tura'y totoo
siyang masiyasat sa pakumpisal at pakinabang?

Samantalang ito ang usapan ng nangatayo sa pintuan, ang mga kaginoohan nagtitipon
dahil sa pag-akyat sa kumbento at paghalik sa kamay ng Kura alinsunod sa kaugalian.
Kung gulo ang isip ng taong bayan sa balang kilos ng Kura at walang pinagtatalunan
kundi ang kadahilanan, gulo rin naman ang loob ng mga maginoo, at napagkilalang tunay
sapagka't bahagya nang mangakakibo, lalong lalo na ang Kapitan, ang bunying si Kapitan
Lucas na totoong natitigilan. Kaiba mandin sa lahat ang umagang yaon. Ang masalita at
matapang na Kapitan Lucas ay hindi maka-imik. Titikhim-tikhim, patingin-tingin, at tila
mandin di makapangahas lumakad at magpaunang para ng dati. Ang sapantaha ng
nakapupuna ay takot siya ngayon at baka may ginawang kasalanan. Balita nga sa tapang
at balitang lalaki si Kapitan Lucas lalong lalo na kung ang kausap ay nasasaklawan at
daig, nguni't kapag ang kaharap ay pare, kastila o alin mang may katungkulan, ay bali na
ang leeg, tungo ang malisik na tingin at pabulong-bulong lamang ang masigawing boses.

Hindi nga makapangahas pumanhik si Kapitan Lucas sa kumbento at baka mabulalas ni P.

Agaton. Tunay nga't magaling ang kanyang panunuyo, walang kilos, walang ngiti, walang
tingin ang pare na hindi niya nalilining dala ng pagkaibig maglingkod at nang
makapagkapitang muli. Habang nagmimisa'y inusig ni Kap. Lucas ang sariling isip; sagana
siya sa pamisa, magagaling ang libing, halik siyang palagi sa kamay ng among; kahapon
lamang ay kinatuwaan pa siyang kinutusan ng pare at hinaplos sa batok dahil sa kanyang
alay na dalawang kapong samsam sa isang taga-bukid.

Sumaloob sa kanya na baka makararating sa tainga ng pare ang balitang siya'y nakabasa
ng librong bawal, diaryo at iba't iba pang pangahas na isipan, at pinasukan ng takot.
Nguni't bakit doon magpapahalata ng galit sa misa? Baka kaya nakapagsumbong ang
kanyang datihang katalo, ang mayamang si Kap. Tibong kapangagaw niya sa
pagbabaras? Walang iba kundi ito, kaya nang kanyang sulyapan ay masaya ang mukha ni
Kap. Tibo at tila uumis-umis pa. Pinangulangan nga, humiging sa kanyang tainga ang
bulas na mabagsik, ang sigaw aat mura. Nakinikinita niyang Kapitan na si Kap. Tibo at
siya'y wala nang katungkulan; pinagpawisan ng malamig at tumingin ng mahinuhod sa
upuan ng kanyang kaaway.

Malungkot ngang lubha nang matapos ang misa at lumabas siyang parang nananaginip.
Nanulak sa pagsasagilsilan, sumawsaw sa bendita at nagkurus nang wala sa loob,
palibhasa'y malayo ang kanyang isipan. Nakaragdag pa ng kanyang takot ang mga
usapan ng tao at ang mga kuru-kuro at akala sa ikinagagalit ng kura.

Para ng isang nadadala ng baha na walang makapitan si Kap. Lucas ay lumingap-lingap at

humahanap ng abuloy. Kintal sa mukha ng lahat ang may libak na tawa, ang ngising
masakit sapagka't poot sa kanya ang lahat niyang sakop at sawang-sawa nas a kanya
ang bayan. Samukha lamang ng isang tagasulat tila niya nasiglawan ng awa, sa mukha ni
Isagani, nguni't awang walang kibo, awang walang kabuluhan, paris ng awang nakaguhit
sa mukha ng isang larawan.

Upang mailihim ang pangamba at takot, ay nagtapang-tapangan at naggalit-galitan.

Nagmasid sa paligid at naalala ang utos ng kura tungkol sa susunod na linggo de Ramos.
Pinagwikaan nga ang mga kabisa at inusig sa kanila ang kawayan at haliging gamit sa
maligay. Tinamaan silang lahat ng lintik at ang ibig nila'y makagalitan ng kura.
Palibhasa'y hindi sila ang mananagot. Ano ang ginagawa ng mga kunulugan at hindi
nagpahakot ng kawayan? Itatali ba nila sa langit ang tolda? Ipahahampas niya silang
lahat ng tig-iisang kaban kapag siya'y nakagalitan ng kura sa kagagawan nila…

Iba't iba pa ang sinabi at sa paggagalit-galita'y nang matapos ay tunay na ngang galit.
Ang sagot ng mga kabisa'y may panahon pang labis, sapagka't kung ipapaputol agad an
kawayan at haligi'y matatalaksan lamang, siyang ikagagalit ng among at baka sila'y
hagarin ng palo, paris na nga ng Kandelariyang nagdaan.

Sa ngalan ng kura, hindi na nakaimik si Kap. Lucas, lalong lalo na ng mabanggit ang
paghahangad ng palo. Nakinikinita niya sa likod ang kalabog ng garroteng pamalo.
Nanglambot at nag-akalang umuwi't magdahilang maysakit, nguni't sumilid sa loob
niyang baka lalong magalit ang pare dahil sa di niya paghalik sa kamay. Maurong-
masulong ang kanyang kalooban, kunot ang noo, ang dalawang daling noong kaloob sa
kanya ng Diyos! Nagtatalo ang loob niya sa dalawang takot, sa bulas ng kura na kaharap
ang lahat, at sa galit ng kurang hindi siya papagkapitaning muli.

Siya ngang dating ng isang alila ngparing nagdudumali.

--Dali na po kayo-- ang sabi sa Kapitan--at kayo po ay inaantay. Totoo pong mainit ang
ulo ngayon!

--Ha, inaantay ba kami--ang sagot na baliw ni Kap. Lucas, na matulig-tulig--Oy! Dali na

kayo-- ang sabi sa mga kabisa--narinig na ninyo: Tayo raw ang inaantay…

--Aba, kayo ang inaantay namin, ang sagot ng mga kabisa --kanina pa po kaming…

--Kayo ang hindi kukulangin ng sagot…

Dali-daling lumakad sila, tahak ang patyoo at tungo sa kombento. Ang kaugalian ng dati'y
pagkamisa, ang mga kaginoohan ay umaakyat sa kombentong ang daan ay sa sakristiya.
Nguni't binago ni P. Agaton ang ugaling ito. Sa kaibigan niyang matanghal ng lahat ang
paggalang sa kanyan ng bayan, ipinag-utos na lalabas muna ng simbahan at doon
magdaraan sa patyo, hanay na mahinusay ang mga kaginoohan.

Lumakad na nga ang mga puno, nangunguna ang Kapitan, sa kaliwa ang tenyente mayor,
Tenyenteng Tato, sa kanan ang Juez de Paz na si Don Segundo. Magalang na nagsisitabi
ang mga taong-bayan, pugay ang takip sa ulo ng mga tagabukid na napapatingin, puno
ng takot at kababaan sa gayong mga karangalan. Tinunton nila ang malinis ng
lansangang tuloy sa pintuan ng kombento. Tanim sa magkabilang tabi ang sari-saring
halamang pang-aliw sa mata at pang-amoy ng balang nagdaraan . Ang mapupulang
bulaklak ng gumamelang pinatitingkad ng madilim na murang dahon, salitan ng maliit na
sampagang naggapang sa lupa, nagkikislapan sa masayang sikat ng araw. Katabi ng
walang kilos na kalachuche na hubad sa dahon at masagana sa bulaklak ay
wawagawagayway ang adelpang taglay ang masamyong amoy; ang dilaw na haluan
ng San Francisco, ang dahong mapula ng depaskuwa'y kalugud-lugod kung malasin sa…

Nguni't ang lahat ng ito'y hindi napupuna ng mga maginoo, sa pagtingin nila sa bintana
ng kombentong paroroonan. Bukas na lahat ang mga dungawan, at tanaw sa daan ang
loob na maaliwalas. Sapagka't sa kaibigan ni P. Agatong ipatanghal ang pagpapahalik niya
ng kamay ay pinabubuksan kung araw ng linggo ang lahat ng bintanang lapat na palagi
kung alangang araw. Kaya nga't malimit pang lumapit siya sa bintana at doon umupo
habang nagpapahalik, samantalang kunwari'y nagmamasid-masid sa mga dalagang
lumalabas sa simbahan.

Natanawan nila sa malayo ang mahagway na tindig ng pare na palakad-lakad ng matulin,

talikod-kamay at tila baga may malaking ikinagagalit. Pabalik-balik sa loob ng salas at
minsan-minsang tumitingin sa daan, at nasisiglawan ang kintab ng taglay na salamin.
Nang makita mandin ang pagdating ng mga maginoo'y tila natigilan, napahinto sa
pagpapasiyal at lumapit at dumungaw. Ga-tumango ng tangong inip, at saka itinuon ang
dalawang kamay sa babahan. Nagpugay agad si Kap. Lucas. Nagdudumali ngang tinulinan
ang lakad. Sumikdo-sikdo ang loob at dumalangin sa lahat ng santong pintakasi at
nangako pang magpapamisa, huwag lamang siyang makagalitan.

Nang maakyat sa hagdanan ay sinalubong sila ng isang alilang nagsabi ng marahan.

--Kayo raw po ay magsiuwi na, ang wika ng among.

--At bakit?--ang tanong sa mangha ni Kap. Lucas.

--Galit pong galit… Kanina pa po kayo inaantay. Sabihin ko raw sa inyong siya'y hindi
bihasang mag-antay sa kanino man.

Namutla si Kap. Lucas at kaunti nang himatayin nang ito'y marinig. Nautal at hindi
nakasagot kapagkaraka, nagpahid ng noo, at sumalig sa bunsuran.

--Galit ba…ano ba ang ikinagagalit?

--Ewan po!--ang bulong ng alila.--wala pong makalapit. Inihagis po sa kosinero ang tasa
ng tsokolate.

Nagpahid na muli ng noo si Kap. Lucas, at hindi nakaimik.

--Si aleng Anday…nariyan ba? --ang naitanong na marahan.

--Narito po, nguni't nakagalitan pati-- ang sagot ng alila

At idinugtong na marahang-marahan:

--Sinampal po!

Napanganga si Kap. Lucas at nawalan ng ulirat. Sinampal si aleng Anday! Pinutukan man
siya sa tabi ng lintik ay hindi gaanong nagulatparis ng marinig ang gayong balita.
Sinampal si aleng Anday, gayong si aleng Anday lamang ang sinusukuan ng kura.

May tumikhim sa loob.

--Kayo'y umuwi na at baka kayo marinig ng pare ay kayo'y hagarin!--ang idinugtong ng

alila.
Hindi na ipinaulit ni Kap. Lucas ang hatol ng alila; nanaog na dali-daling kasunod ang
lahat na maginoo sa takot na baka siya labasin ni P. Agaton na dala ang garrote.

Nang makalabas na ay nag-isip upanding pagsaulan ng loob. Nagpahid uli ng mukha at

nang may masabi sa kanyang mga kasama'y nagwika:

--Napaano kaya si P. Agaton?

--Napaano kaya?--ang sagot ng tenyente mayor.

--Siyanga, napaano kaya!--ang tanong ng Juez de Paz.

At nagtuloy silang lahat sa Tribunal.

Tunay nga't hindi biiru-biro lamang ang galit ni P. Agaton.

Nang makamisa at matapos mangalbot ang lahat na isinoot, nakyat sa kombentong dali-
dali umupo at mag-aalmusal, at nang mapaso ng tsokolate ay inhagis sa kosinero ang
tasa.

Si aleng Anday, na bagong kagagaling sa misa, at suot ang magagaling na hiyas ay

sinagupa ng mura at sampal na kaunti nang nagkahulog-hulog. Kaya nga dali-daling
nanaog at umuwi sa bahay. Walang makaalam sa buong kombento ng dahilang sukat
ikagalit ng kura. Malamig pa ang ulo noong bago magmisa, umimis pa sa sabing marami
ang naipagbiling kandila, at kaya nga binigyan pa ng isang salapi ang sakristang mayor.
Ano ang namalas habang nagmimisa na hindi niya minagaling? Puno ang simbahan ng
tao; ang lalong magagandang dalaga'y nangagluhod na malapit sa altar at si Marcela'y
bagaman malayo ay tanaw din ng tanaw sa malayo, katabi ni aleng Anday sa luhuran.
Ang sakristyan mayor ay walng sukat masabi.

Hindi man ugali ni P . Agaton ang daanan nng sumpong na para ng ibang pare.
Karaniwa'y mahusay, masaya at matuwain, lalo na kung marami ang pamisa, magagaling
ang libing at nasusunod ang lahat niyang utos. May sampung taon nang kura sa bayan ng
Tulig; dumating na bata pa, dalawampu't walo lamang ang tanda, at sa panahong ito'y
nakasundo niyang totoo ang bayan.

Tunay at mainit nang kaunti ang ulo, magaling mamalo kapag nagagalit at may ilang
mahirap na ipatapon sa malayo at ipinabilanggo nang taunan; nguni't ang lahat nang ito'y
maliliit na bahid kung matatabi sa mabubuti niyang kaugalian. Siya ang takbuhan ng tao
sa bayan sa anumang kailangan sa kabesera; siya ang sinusuyo ng sinumang ibig
magbaras o may usapin kayang ibig na ipanalo. Siya ang puno, siya ang tanggulan, siya
halos ang kalasag ng bayan sa anomang marahas na pita ng ibang pinuno. Tunay nga't
may kalikutan ng kaunti sa babae, laong-lalo na noong kabataang bagong kadarating,
nguni't wala namang sukat na masabi sa kanya ang bayan; ipakasal na mahinusay,
pinabahayan at binigyan ng puhunan ang lahat niyang ginalaw, alin nakaya sa ibang
binata na nakasira't hindi nakabuo, at saka ang isa pa'y tumahimik nang lubos sapul ng
makakilala si aleng Anday, ngayon na nga lamang umuwi ang Marcela na galing sa
Maynila, ngayon na nga lamang tila nagugulong panibago, malimit ang pagdalaw sa
bahay, ugali't maganda ang dalaga, kaibigan ang ama at wala pa namang sukat na
masabing higit sa karaniwan. Tunay ngang dumaraing ang ibang mahirap at tumatangis
sa kamahalan ng libing, binyag at iba pang upa sa simbahan datapuwa't talastas ng
marami na kailan ma'y madaraingin ang mahirap at sa katunayan nga'y ang maya-
maya'y busog sa kanilang kura at tila pa mandin nagpapalaluan ng pagbabayad ng mahal
sa kanilang pare.

Mutya nga halos ng bayan ang bunying kura kaya nga't walang alaala ang tanan kundi
pag-aralan ang lahat niyang nasa at pangunahang tuparin ang lahat niyang utos. Agawan
ang lahat ng paglilingkod sa kanya, palaluan ng alay at sa katunayan ay saganang palagi
ang kusina't despensa sa kombento; sa kura ang maputi at bagong bigas, sa kura ang
matabang manok, ang malalamang baka, ang baboy at usang nahuli sa bating, ang ibong
nabaril , ang malaking isdang nahuli sa dagatan, ang matabang ulang at ang mga
masasarap at mabubuting bunga ng kahoy. Bukod sa mga handog na ito ng mayayaman,
na ikinabubuhay ng pare na walang gasta at ng kanyang mga alila ay sunud-sunod pang
dumating ang mga panyong habi, ang mga talaksang kahoy ng tagabukid na walang
sukat maialay, ang lahat na panunuyo ng nagkakailangan , sa napabilanggong ama, sa
hinuling kapatid, sa sinamsam na hayop ng Guwardiya Sibil, sa ipalalakad na kamag-anak
sa Kabesera na hindi maalaman ang dahil. Sa lahat nang ito'y isang sulat lamang, isang
pasabi o isang salita kay ang kura'y nakaliligtas ang napiit, nakauuwi ang hinuli, nasasauli
ang hayop at napapanatag ang natitigatig na bahay.

Wala namang sukat masabi ang tao sa kay aleng Anday, subali't puri pa at galang ang
kinakamtan niya. Sapagka't sa totoong mahihigpit na bagay, sa mga nakawan o harangan
kaya, si aleng anday ang takbuhan ng mga mahihirap at sa pamamagitan niyang
mabisa'y walang napapahamak, walang natitimba, walang naruruhagi. Kaya nga't ang
tingin kay aleng Anday ay parang isang may pusod na Birhen, maawain at mura-mura pa
sa ibang Birheng kahoy na sinasampalatayanan.

Di sukat ngang pagtakhan kung magulo ang Tulig sa naramdamang galit ng kura. Kung
biglang mag-itim ang masanting na araw, matuyo kaya ang masaganang batis at
magiaginitan ang mga kabundukan, sino ang di mababalisa at papasukan ng takot? Sa
mga Tulig si P. Agaton ay mistulang araw na maselang, matamis na batis, masamyong
amihan, masaganang kabundukan at bukod sa rito'y ama pa ng kaluluwa.

Hindi man lamang sumagimsim sa loob ng sinumang baka si P. Agaton ay nauulol.

Masisira muna ang ulo ng lahat bago ang isipan ni P. Agaton; susumpungin ang lahat.
Kaya nga't sa tribunal, makatapos ang misa'y walang ibang pinagusapan at
pinagpulungan ang mga kaginoohan kundi ang dahilang ikinagalit ng kura. Magtalo man
at maghimutukan ay wala silang sukat na matuklasang dahilan, walang sukat masabi
kundi ang ating kura ay galit. Sapagka't nabalitaang nsampal si aleng Anday ay wala
mandin silang…