Territorio Político Celta Na Galicia Prerromana e Medieval Mobiliario e Inmobiliario Arqueolóxico Institucional

TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL
TESE DE LICENCIATURA - UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001
TERRITORIO
POLÍTICO CELTA
NA GALICIA
PRERROMANA E
MEDIEVAL
MOBILIARIO E INMOBILIARIO ARQUEOLÓXICO INSTITUCIONAL
Andrés Pena Graña
ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 1

LIMIAR
Complemento e síntese de diversos estudos elaborados por nós entre 1991 e 1996, así como do
que realizamos co título de “Notas sobre la Organización Institucional Celta en los Territorios
Políticos Autónomos (Trebas) de la Antigua Gallaecia” publicado en 19991, estudos dos que
retomaremos aquí elementos relativos a mobiliario e inmobiliario institucional, a presente exposición é
debedora dos inestimables consellos dados polos profesores José María LUZÓN NOGUÉ, Luis
MONTEAGUDO GARCÍA, Fernando ALONSO ROMERO, Raquel CASAL GARCÍA, Fernando
ACUÑA CASTROVIEJO e Josefa REY CASTIÑEIRAS.
Nos traballos de campo contamos coa imprescindible axuda de Ignacio GARCÍA NOVÁS e
de Alberto LÓPEZ FERNÁNDEZ, membros do Grupo de Arqueoloxía da Terra de Trasancos, autores
das fotografías que figuran neste escrito, cuia froitífera colaboración permitiu comprobar, sobre o
terreo, a realidade factográfica dos diplomas.
Dende o comenzo das investigacións, dirixiron as buscas os citados profesores José María
LUZÓN e Luis MONTEAGUDO, aos que cedo se uniría Fernando ALONSO ROMERO, quen nas
visitas por toda Galicia e polo norte de Portugal a capelas, romarías e camiños de peregrinacións,
realizadas en compañía de Alfredo ERIAS MARTÍNEZ e dos dous mencionados membros
pertencentes ao Grupo de Arqueoloxía da Terra de Trasancos, amplióu o alcance das autopsias ou
visións dos nosos traballos de campo.
As ilustracións, seguindo as nosas indicacións e as dos profesores interpostos, son de Jose

Ramón FERNÁNDEZ VILLARES e de Eva MERLÁN BOLLAÍN (preparadas estas últimas para a
obra Narón, unha Historia Ilustrada na Terra de Trasancos, utilizando investigación, secuenciación,
escenas e textos históricos básicamente realizados por nós e adaptados logo polo pedadogo Alfonso
FILGUEIRA LÓPEZ, quen no seu prólogo da sobredita Historia Ilustrada, sen dúbida por descuido,
non fixo referencia ao noso traballo).
Na área lingüística, agradecemos en particular as súas orientacións ao mencionado profesor

arqueolingüísta Luis MONTEAGUDO GARCÍA e aos profesores Juan José MORALEJO ÁLVAREZ
e Eulogio LOSADA BADÍA.
1
Andrés PENA GRAÑA “Notas sobre la Organización Institucional Celta en los Territorios Políticos Autónomos
(Trebas) de la Antigua Gallaecia ” publicado en 1999 nas Actas do 1º Congreso Galego sobre a Cultura Celta, celebrado en
Ferrol, agosto de 1997

Hai máis de once anos que, baixo a nosa dirección, estáse a desenvolver no Concello de Narón
un estudo interdisciplinar e total de longa duración, do que xa levamos editados dous volumes e
diversos artigos aparecidos en actas de congresos ou en revistas, como tamén se publicaron nese
concello, en diferentes soportes, materiáis didácticos. O traballo primeiramente realizado, que vai do
Neolítico ata o século XII, ocúpase dunha comarca históricamente conformada na extremadela
noroccidental da Galicia chamada Terra de Trasancos. O estudo en cuestión permitíu xa decantar na
época medieval unha serie de institucións, procedentes da Idade do Ferro, matriz dunha sólida
estrutura de estirpe celta, rica e complexa, recoñecible con todo o seu vigor ao longo da Idade Media2,
constituíndo o máis senlleiro sinal identitario de Galicia.
Esta aparente novidade, non queremos ladealo, abríu grande fenda no debate galego de 1992,
no bretemoso e esgotado discurso interno do momento sobre a protohistoria e a historia da Gallaecia
antiga, capaz de fundamentar o inexplicable equívoco de referir a unha suposta exclusiva forma de
hábitat, o castro, a particularidade dunha cultura, cando esta forma de hábitat non é unha característica
privativa da sobredita área xeográfica na historia da Península Ibérica, como tampouco constitúe unha
particularidade o castro con respecto a vastísimas áreas culturais de Europa: sinaladamente, o NW
hispánico, a Gallaecia, refléxase perfectamente no ámbito da Europa Atlántica coñecido baixo o
epígrafe de celta.
O noso Medioevo, no que ás institucións atinxe, semellaba xenar dun orixinal tratamento de
ácido nítrico institucional onde, partindo da nada, unha desarticulada terra galega de ninguén tería sido
estruturada pola monarquía astur: esta última enchería o suposto ermo organizativo do país con
institucións vellas e enxebres que, mália seren verdadeiros fósiles vivintes, coma os foros,
presentábanse sistemáticamente coma novedades importadas de Francia no século XIII e debedoras da
alquimia monástica dos monxes brancos.
Visitaremos de novo unha materia que semellaba hai oito anos unha impostura, mais hoxe
xenan con forza novas líneas interpretativas dun número significado de investigadores galegos,
estando a medrar nos nosos tempos entre os arqueólogos o número de seguidores destas correntes
(hainos, sobre todo entre os “espaciáis”, encubertos, transversalizados e silandeiros), xurdindo novos
vieiros e problemas novos - as actas do Congreso Internacional “Os Celtas da Europa Atlántica” son
proba disto - sobre das cinzas e das secas raíces dun espellismo, utilísimo para as recentes
investigacións, chamado ¨Cultura Castrexa¨.
O nivel científico no que se insire o actual amplo debate do Celtismo Galego fai que este
último sexa difícil de cuestionar, polo que virando das costas dun Mediterráneo que non é hoxe xa moi
noso, reintégrase Galicia, da man de novos investigadores, ao marco cultural que séndolle realmente
propio contribuíu ela a forxar: a Europa Atlántica.
2
Andrés PENA GRAÑA: Narón, un concello con historia de seu, volume II. A Terra de Trasancos ollada dende os
mosteiros de Xuvia e Pedroso na Idade Media; Imp. Kadmos 1992.
Organización
Institucional Céltica
de Galicia dende a
Protohistoria ata o
Século XII

Esquema do traballo
En 1992, tras realizar o estudo dunha comarca Galega, a Terra de Trasancos, constatamos que
o sistema organizativo territorial da Galicia Medieval, conservando fundamentáis trazos prerromanos,
derivaba directamente de arcaicas estruturas celtas. Aquela observación permitiu entón tirar un cadro
modélico onde, ao longo de mil anos e máis, se explicaban tanto o tecido institucional da unidade
básica galaica, a Terra ou Territorium, como o funcionamento e a evolución diacrónica de
mecanismos sociopolíticos e económicos de seu. Partindo hoxe da Idade Media e recorrendo a
significativos mobiliarios e inmobiliarios 3 arqueolóxicos, esta base organizativa xa aceptada con
amplitude será obxeto de comentario no presente traballo.
Despois dunha introducción demorarémonos no rexistro arqueolóxico institucional que,
derivado de relacións establecidas entre os homes libres, os servos, o clero, o soberano, os nobres e a
Terra (Pena 19914; 19925; 19956), procede dunha organización política de orixe indoeuropea presente
en Galicia dende a Idade do Ferro ata a Idade Media, común tanto aos celtas insulares como aos
continentais do Atlántico, organización pola que segundo parece, seguindo os nosos pasos, empezan
últimamente a interesarse outros autores, en particular Blanca García7 e Rosa Brañas8.
Alcanzando logo un momento cronolóxico distante, compararemos coa base territorial a

cuestión de etnoxénese institucional e política. Introduciremos na diacronía histórica conceptos
homoxéneos entre sí da Idade do Ferro (Toudo ou Treba), galaicorromanos (Civitas, Populus,
Respublica) e medieváis (Comissum, Mandatio, Terra ou Territorium). Amosando cómo se mantén
intacta e cómo pervive na Idade Media a dupla función soberana, observaremos a permanencia
funcional no espazo xurisdicional galego, alén dun milenio, de certo inmobiliario arqueolóxico
institucional, contrastado isto na factografía, resultando así a realidade de imposible manipulación,
engado ou erro.
Rexeitando cara ás fontes clásicas as aprensións apriorísticas observadas as veces en certos
estruturalistas, procuraremos ter aquí unha visión exclusivamente factográfica cando a validen outros
rexistros. Partindo de sólida base arqueolóxica, en sinerxía cunha rica factografía, amosaremos a
metodoloxía para captar a realidade política territorial, coa súa organización interna que, a un nivel
elemental, se articula institucionalmente na Idade do Ferro arredor de diversos espazos xurisdiccionáis
pechados, ben defendidos, demarcados, acoutados e indivisibles: os castros ou domi, centros de
territorios económicos integrados nun territorio político máis amplo.
Entendido o castro non como topos arqueolóxico susceptible de taxidermia monumental para o
excavador e para as vitrinas dos museos, senón como a casa ou espazo xurisdiccional dun nobre 9
3
Fainos Fernando Alonso Romero reparar, a modo de exemplo, nun inmobiliario en fase de estudo erradamente referido polo
actual debate arqueolóxico do país a outros tempos - emporiso non sabemos ónde vivían os constructores de túmulos - aínda
que presente en toda a Europa Atlántica, inmobiliario similar ao descrito en 1974 na súa obra Prehistoric Dartmoor por Paul
Petit (Edi. David & Charles. Newton Abbot, Devon) - de cercados de pedra monumentáis chamados na Idade Media cousos,
un inmobiliario arqueolóxico tan evidente para nós como invisible para algúns, sendo esta derradeira circunstancia - dadas as
trabas á libre circulación, visita e estudo cualificado de xacementos de todo tipo, que por mor do rigoroso e paralizante de
máis actual regulamento xurídico da Arqueoloxía Galega estamos a sofrer os arqueólogos - unha avantaxe para os
arqueólogos de campo fornecéndonos Alonso Romero dunha sólida base comparativista, teórica e práctica, nos eidos da
etnografía e mitoloxía, de moita utilidade para a confección destes papeis. Estes últimos anos contamos tamén coa
colaboración do indoeuropeista Eulogio Losada Badia.
4
A. Pena 1991, pp. 115 – 168.
5
A. Pena 1992, pp. 24-45, 54-111, 130-155, 171-192, 203-234, 281-314 Idem. Ibi. Volume II. “A Terra de Trasancos ollada
dende os mosteiros de Xuvia e Pedroso na Idade Media”. 601pp. Narón. Imp.Kadmos. 1992. Sinaladamente os capítulos:
“Territorio e Nobreza”, pp. 24-45; “Os Froilaz, unha dinastía de Trasancos”, pp. 54-111; “Preito Liuva-Antino, un exemplo
do hábitat da Terra de Trasancos na Alta Idade Media”, pp. 130-155; “Servos e Vasalos en Trasancos ata fináis do Século
XII”, pp. 171-192; “A formación dos Coutos Xurisdiccionáis de Xuvia e San Salvador de Pedroso”, pp 203-234; “Os Foros”,
pp 281-314.
6
A. Pena 1995, pp. 33 – 78 .
7
Blanca García 1996, V. 6 - 7 pp. 33-91; 1999, pp. 183-85.
8
Rosa Brañas 1995 pp. 335-336.
9
Logo veremos cómo se pecha, demarca ou acouta o dito espazo e en qué consiste exactamente a xurisdicción.
(inmerxido baixo a tutela do Príncipe nunha unidade maior: o Territorio Político), que cos seus
vasalos, labregos, instalados e servos convive relacionándose con outros nobres e casas nobres do
Territorio, e abandonados, xa avanzada a dominación romana, os vellos modelos atlánticos de
asentamento da Idade do Ferro, examinaremos a longuísima estabilidade do dito espazo xurisdiccional
na villa galaico-romana, vista ésta, dun xeito análogo a como entendemos un pazo na Idade Moderna,
non como confortable construcción pertencente a un romano, a un provincial ou a un provinciano
solvente, ao modo do novo rico que hoxe fai construir un moderno “chalét” con tódolos adiantos,
senón como o novo eixo do mesmo espazo que antes tiña o castro. De este xeito, redúcense villa e
castellum a un mesmo obxecto, a unha idéntica materia institucional complexa, a un territorio
económico autárquico e xurisdiccional demarcado, con fondos entramados de carácter teocrático e
vasalático provintes dun remoto tempo.
Desenvolvida xa con forte e fonda raigame na Idade do Ferro esta materia institucional,
conseguíu logo non somente integrar as evolucións políticas e socioeconómicas dos novos tempos
senón que inda logrou fagocitar, adaptándoa ao seu pasado, a xove relixión imposta no século IV pola
Roma decadente, o Cristianismo, preservándose así ata o século XII a traverso da romanidade o legado
institucional celtoatlántico.
Do artellamento interno das institucións sociopolíticas e administrativas ocuparémonos en
segundo lugar, interesándonos especialmente polos contratos sinalagmáticos célticos na longa
pervivencia das súas cláusulas, polos vínculos verticáis de clientela ou dependencia e pola
temporalidade dos ditos vínculos.
Ladearemos aquí un terceiro bloque institucional xa analizado sobre as institucións políticas,
relixiosas, clientelares e administrativas da Treba derivadas do Oenach/Forum/Concilium, insistindo
na análise, dentro deste espazo sagrado polifuncional, dun inmobiliario arqueolóxico formado por
altares (outeiros) de pedra en sinerxía co mobiliario arqueolóxico formado por machados votivos con
escenas de sacrificios realizados nos outeiros sinalados, relacionándose o rexistro arqueolóxico coa
factografía que alude a ofrendas nestes altares de determinado gando maior e menor feitas a certas
divinidades, ou fai referencia á celebración de rituais de demarcación e posesión con longa
pervivencia no país.
En último lugar, utilizando como paradigma a comarca obxeto de estudo, a Terra de
Trasancos, que engloba os municipios de Ferrol, Narón, Valdoviño, Neda e San Sadurniño,
amosaremos o desenvolvemento en Galicia das institucións célticas, vendo cómo, nun proceso
evolutivo interno e sen préstamos, van éstas adaptándose ás novas realidades aparecidas na Idade
Media. Así, partindo do Oenach/Forum, estableceremos a xénese institucional dos foros galegos e o
carácter dos ditos foros como “préstamos de uso vasalático” de estirpe celta prerromana, chegando a
toda unha serie de conclusións e consecuencias fundamentáis por viren avaladas pola factografía.

INTRODUCCIÓN
Concepto Lingüístico sive potius Presunción Lingüística:
A Impostura dunha Lingoa chamada Lusitano
O principal obxectivo do Iº Congreso Galego sobre a Cultura Celta celebrado en Ferrol

(agosto 1997) pretendía examinar “ uns pequenos detalles ” 10: ¿Que quere dicir celta?, ¿Quens son
celtas?, ¿Son celtas os Galaicos?
Algo antes do século V a. C. a verba celta foi utilizada pola literatura, a xeografía e a
historiografía do mundo grego para definir a periferia do mundo clásico.
Sen ter conta do que entenderan por celta os historiógrafos clásicos e sen falar das
institucións nas que o observador antigo vía perceptiblemente a “etnicidade” destes pobos, o termo
celta , restrinxido a un concepto lingüístico exclusivo, de laboratorio ou gabinete, aplícase dende o
século XIX a unha serie de linguas emparentadas ás que os indoeuropeístas, tras identificar e valorar
certos aspectos, apoñen determinadas particularidades, falando por exemplo da desaparición do *p
indoeuropeo en todas as linguas celtas por perda deste *p en situación inicial ou intervocálica e por
modificación deste *p nos grupos consonánticos interiores, como tamén falan non somente dun “celta
arcaico”, caracterizado entre outras cousas pola conservación do grupo indoeuropeo *kw, e do
labiovelar indoeuropeo *kw, celta no que estarían o goidélico e o celtibérico, así como dun “celta
evoluído” que transformaría o grupo *kw e o labiovelar *kw nun p11 celta no que se encontrarían o
lepóntico, o galo e o britónico.
Así, láiase J. Untermann12 de que nomes cunha letra P inicial ou intervocálica acusen unha
capa lingüística precelta cando inda non hai a mínima evidencia en contra da hipótese de que a
desaparición do P nas posicións mencionadas tivera lugar dentro da historia propia das linguas
celtas, e dicir, que deberá contarse con dialectos celtas marxinais aos que chegou tarde ou nunca iste
cambio fonético (Untermann 1992, p. 372) mentres outros autores negan o carácter céltico das linguas
que conservan o P inicial -tal sucede na península, no chamado prematuramente “Lusitano”, cun
ditoso porcom, que mália ser latino se postula coma ¡o fósil director dunha nova lingua indoeuropea!
“[…] indi porcom Laebo […]” <<…e un porco para laebo…>>, que aparece na inscripción
sacrificial dun outeiro de Cabeço das Fraguas, e, de novo, en “[…] radom porgom Ioveai […]” <<…
un radallo porco para Xupiter…>>, noutra inscripción sacrificial votiva no Outeiro da Maga de
Lamas de Moledo, e sosteñen dentro do máis puro paraloxismo neoinvasionista que supostamente a
única lingua celta sería o celtibérico:“Celtiberian language and culture are the final result of a
process of separation, before de birth of the La Tene culture, in the original nucleous of continental
celti” expón Karl Horst Schmidt,13 e que ás novas invasións e “pistoletazos” dentro da península,
serían exclusivamente protagonizadas polos Celtas pertencentes á nación celtibérica, a quens debería o
Noroeste, é dicir a Gallaecia, segundo o pretende Javier de Hoz14 a súa aparente celtización.
Estas por ladearse na inscripción de Cabeço das Fraguas ou de Lamas de Moledo o problema
da súa datación son opinións moi rápidas, sendo o caso de que en esta última inscripción, segundo o
pensamos nós, non obscura per obscuriora máis baseadonos na datación paleográfica de L.
Monteagudo García15, o tipo de letra é de moi tardía execución, de finais do s. III ou de comenzos do
10
A. Pena 1998, pp. 222-223.
11
Losada Badía 1999, p. 219.
12
Jurgen. Untermann 1992, pp. 371-374.
13
Karl Horst Schmidt 1992, p. 149.
14
Javier de Hoz 1992. p. 9.
15
Luís Monteagudo García 1996, p. 22.
s. IV máis ou menos, e que estando diante dun típico exemplo de “contacto”, a suposta “lingoa
indíxena lusitana” casualmente presenta, moitas “infiltracións”, “gun shuts” ou “pistotetazos” do latín,
quae verborum inmoderatio cando o que pretendemos decir é que a segunda gran inscripción de
Lamas de Moledo, Castro Daire, conservada da suposta lingoa galaico-lusitana, transcrita por
Hernando Balmori (1935), e por Antonio Tovar (1961), inda que fora sempre mal lida é latina, dito
con máis propiedade, a suposta lingoa lusitana tenta inxenuamente selo, un latín desastroso, infiltrado
por todas partes (topónimos e teónimos) de léxico (celta) prerromano, e provinciano nada extrano nun
epígrafe do s. III ou xa do s. IV, primeiras pegadas, certamente augurais, dunha lingoa creolizada
que devirá en galego, así temos:
- o verbo doenti, “dan”,

- o acusativo de agnus con metátese ancom16
o nome do probable posesor latino do Outeiro onde se realiza o sacrificio 17, Petranius
(con perto de 50 casos similares de outeiros asociados ao posesor ou oficiante que deron
orixe en Galiza a topónimos actuais rexistrados por Luis Monteagudo) e, ao cabo ,
- a divinidade soberana e latina da 1ª función Iuppiter (xen. Iovis) en dativo indíxena,
Ioveai.
Esquecéndose da tardía redacción dos epígrafes, coma moi cedo, insisto, cara finais do s. III
da nosa era, momento en que crendo Rufino e Tirón estar a escribir en bó latín de feito exprésanse
nun idioma máis provinciano que povincial, os expertos adoitan basearse para saber cal poidera sela
lingoa falada polo Noroeste Hispano en dous ou tres textos que ata os optimistas consideran, dende hai
tempo xa, do século II polo menos. O divorcio entre a lingüística e a arqueoloxía queda patente nuns
gravísimos erros metodolóxicos cometidos pola primeira sobre dous rexistros epigráficos da
arqueoloxía institucional que están a condicionar non só a súa lectura e comprensión senón tamén a
visión do Noroeste.
O primeiro afectaría á famosa inscripción de Cabeço das Fraguas, perdida durante anos e
reencontrada en 1959 por Adriano Vasco Rodríguez, foi transcrita por Jurgen Untermann e Rúsell
Cortés en lectio directa e interpretada por Antonio Tovar no contexto dunha suovetaurilia.
Oilam-trebopala
Indi-porcom laebo
Comaiam-iccona-loim
Inna-oilam-usseam
Trebarune-indi-taurom
Ifadem///
Reve tr…
A famosa lectura de Antonio Tovar:
“ unha ovella para Trebopala / e un porco para Laebo / unha ? para Iccona Loim/inna,
unha ovella dun ano para Trebarune e un touro / semental/// para Reve Tr…” ( segundo Tovar ).
A miña lectura será :
“ unha ovella para Trebopala (protectora da Treba) / e un porco para Laebo / unha egua
para a Luminosa Epona / unha ovella de un ano / para Trebaruna (señora o nai da Treba) e un
touro / marón /// para Reva, Señora da Treba (Reve Tr[ebarune])”.
Comentarios á traducción :
Na primeira liña atopámonos sen dúbida diante dunha categoria diviña (voz que empregarei
en troques de teónimo): Trebopala. É un nome composto por TREBO e PALA. Identificado este
termo Pala por min en anteriores traballos coa voz galega pala, “pedra cunha oquedade”,
16
Andrés Pena 1997, p. 157.
17
Ibi.1997, p.158.
relacioneino cun numeroso inmobiliario arqueolóxico galego de altares en pedra ou outeiros
pertencentes á Idade do Ferro. Mais estes altares ou outeiros non son obxecto de adoración, os celtas
nen adoran ás pedras, nen aos ríos, nen teñen divinidades solares ou lunares, senón que se oficia neles,
polo que a miña opinión anterior cedería de non manterse por ser ambalas dúas (cfr. p. 30)
compatibles diante das consideracións do indoeuropeista Eulogio Losada Badía, para quen este
derradeiro termo de composto pala, de posible remota orixe indoeuropea, poidera corresponder coma
o pensa Daniele Maggi ao segundo termo do composto sánscrito feminino Viçpalâ, literalmente
“protectora da graña”, “protectora da casa”, “protectora do pobo” : viç = “graña”, “casa”,
“comunidade”, “tribo”, “raza”, “pobo”)18 + pala (i.e. Pel-s, “roca”)19 = “vixiante”, “gardián”,
“protector”.20 “[Descuberto] por Daniele Maggi21[cara 1983] no Rigveda22, dí Tovar23, o nome
viçpala da un asombroso paralelo a Trebopala e a Tencopala e confirma as remotas raices
indoeuropeas da inscripción ”. Mais ainda hai máis, sigue Losada Badía, xa que existe en Roma unha
deusa Pales , ou máis ben dúas segundo Dumézil24, das que é xustamente a súa esencial función, se
seguimos o descrito por Virxilio no libro III das Georgicas, velar polos rebaños e en xeral por
tódolos animais domésticos: polos grandes unha segundo parece, polos pequenos cecais a outra. 25 E
precisamente adiantándose a Danielle Maggi, no que á voz pala atinxe, xa Dumézil, logo de
lembranos que non hai etimoloxía nidia para estas deusas, menciona o posible paralelismo que ao seu
xuizo puidera ter con elas a figura da mitoloxía védica Viçpála, ou sexa “a *Pala da viç ou dos
viçah”,26 posto que viç, dí este autor, o principio das funcións dos gandeiros- agricultores e, en plural,
o propio nome dos clans entre os que se reparte a poboación. 27 Non hai por que quitarlle a Pales a
festa reproductiva das Parilia , engade Dumézil, pois o máis doado é que a etimoloxía asinada polos
antigos a estas últimas, relacionando o seu nome con parere (“aparecer”, “ mostrarse”) e con parire
(“parir”), non seña a boa tanto máis canto que nunha pasaxe da Res Rusticae de Varron (2, 5, 1),
como o sinala J. Heurgón en 1951, tódolos manuscritos dan, aludindo a estas festas, Palibus , forma
que os editores, dende hai catro seculos, cometen o erro de correxir de diversas maneiras28.
Confirmando este derradeiro extremo, engadamos que Varron29 nos dí textualmente que “de Pales
18
O nome común en sánscrito de “pobo” era viç, de onde derivou o da terceira e derradeira caste aria, os servos ou vaiçyas.
A raíz de onde procede viç danos nomes en outras lingoas indoeuropeas có significado de “ casa ”: veça en sánscrito, oikos
en grego, vicus en latín, veihs en gótico. Esta raíz encóntrase tamén no sánscrito viçpati, “rei”, literalmente “señor do pobo”
( pati = “señor”), composto que teríase xa convertido nun título sancionado polos usos da raza aria antes da separación, di
Max Müller, como podemos velo comparando as voces lituáns wiêsz-patis, “señor”, y wiêsz-patene, “señora”, coas voces
sanscritas viçpatis, “señor”, “ príncipe”, e viçpatnî, “señora” (vid. Max Müller ,1873, p. 50).
19
Véxase Julius Pokorny 1994 p. 839. Certo é que Pokorny da como referencia para a voz sánscrita pâla, “gardián”,
“pastor”, a raíz i.e. pô( i )- ( p. 839 ) ; máis, como o fai condicionalmente Tovar ( Actas del III Coloquio sobre Lenguas y
Culturas Paleohispánicas, p. 236, nota 34 ), se cadra sería preferible traer o derradeiro termo do composto pala que nos
ocupa da raíz que Pokorny da como pel-s-, “roca” ( p. 807 ), pésia a que esta escolla poidera plantear algún lixeiro problema
fonético ou extructural se, de vez, se quere explicar abondo ortodoxamente a evolución ( ou a desaparición ) da -s- final.
20
Temos, como teónimos e diviños alcumes, varios compostos máis no sánscrito que como último termo teñen pala:
Gopalî, literalmente “protectora das vacas” = “pastora” ( nome dunha Apsara, isto é dunha ninfa ), Gopalas, literalmente
“protector das vacas” = “pastor” ( apelativo de Visnu y de Çiva), Yavapalas, literalmente “protector da cebada”, etc.
21
Danielle Maggi: 1983, pp. 53-60.
22
Sinalemos que Lokamanya Bâl Gangâdhar Tilak, na súa obra The Arctic Home in the Vedas being also New Key to the
Interpretation of Many Vedic Texts and Legends publicada en 1903, fala xa de Viçpala, dando a exacta referencia dun texto
no que aparece ésta: Rig Veda I, 116,15 ( Origine Polaire de la Tradition Védique, pp. 204 e 249 ).
23
Antonio Tovar 1985, p. 253.
24
Tamén, deus etrusco cecais, existe un Pales masculino.
25
Sobre a etimoloxía de Pales, Albert Carnoy (1955 p. 195, sub vocabulo Palês) dínos: “ Un pregúntase por que se rexeita
a derivación do i.e. pâ, “ gardar ”, “ protexer un rebaño ”, raíz de onde ven o latín pastor, tanto máis canto que existe o
sánscrito pâlas que ten o sentido de “gardián”, “pastor”, e o hetita palakçan, “protección”.
26
Casualmente véxase comparativamente en Narón (A Coruña) o topónimo e castro chamado Os Vicás.
27
Viçpala pertence ao ciclo dos dos deuses xemeos, os Açvin (açva “ cabalo”), e segundo parece é unha egua á quen os
ditos deuses reemplazáronlle por unha pata de ferro (aquí encontraría un principio de sentido o arrecendo e marcadas
connotacións equinas da galesa Rhiannon que continuaría no ciclo galego da triple Ana Manana, onde por faltarlle unha
pata inteira ao seu cabalo unha das tres Ana Manana, irmáns mouras encantadas, non pode deixar o Outro Mundo) a pata
que durante un combate perdera ela. Como Viçpatnî (véxase a nota 19) é un título concedido a Sinîvalî, deusa do primeiro
día da luna nova, pode aceptarse o ver na pata de ferro, dí Max Müller, o primeiro pâda ou cuarto creciente da nova lúa
(comparativamente semellante ao noso “couce da lúa”, pâda pode significar en sánscrito “pata ” , “pé” , ou “cuarto” -en
xeral de estrofa-), de ferro por ser en contraste có luminoso esplendor que aportará a lúa chea ( vid. Max Müller: 1898 p. 428)
fosco dito cuarto.
28
“Au dossier de Palès” in Latomus 10, 1951, pp. 277-278.
29
Varron: De Lingua Latina, VI, 15.
deriva Palilia, porque este é o seu día de festa patronal” (“Palilia dicta a Pale, quod ei
feriae”).30 Rectificando o tiro pois e aproximando a festa agropecuaria a Pales, se pode facer máis ben
vir Parilia de Palilia (como por exemplo caeruleos ven de *caeluleos = “a cor do ceo”, “ azul
” ).31
Có argumentado por Losada Badía, resulta asemade totalmente coherente considerar a

TREBOPALA como deusa “protectora do pobo”, “protectora da Patria”, “Protectora da Nación”.
O carácter sagrado da monarquia celta sinalado por Miranda J. Green entre outros autores
longos de enumerar32 e a súa asociación ao rito de entronización33 envolve o significado dos piacula
sacrificiais das inscripcións lusitanas. Se definindo pola parte ao animal tal como o rabo define á
raposa traducimos COMAIAM como “crinada”, “crenchada”, dito carácter puidera manifestarse aquí
nunha egua, de crenchadas longas crinas -motivo este representado en varios bronces votivos
sacrificiais da península-, sacrificada á Luminosa Epona, ICCONA LOIMINNA34, no contexto
dun ritual ben conocido de entronización ou dunha sinalada asamblea estacional tribal na que estarían
presentes o soberano, o clero e o pobo. De comaiam , Antonio Tovar limitouse a sinalar que
Corominas e Albertos lle deron o significado de “ovella” sen criterios lingüísticos convincentes.
Colmenero pola sua parte, nunha publicación máis recente (1993: 105), recolle cunha interrogante este
significado de “ovella”.
Nos bronces votivos sacrificiais da Hispania Celta, todos do Occidente Peninsular, galegos ou
lusitanos, nos dous bronces con torques tipo ártabro, do Museo Arqueolóxico nacional, do S. III a.C.
(segundo datación e demorado estudo de Antonio Blanco Freijeiro), no de Cariño do Museo
Arqueolóxico de A Coruña, no bronce sacrificial do Castelo de Moreira e no que se conserva no
Instituto de Valencia de don Juan, en todos eles o programa iconográfico desenvólvese sobre dunha
crencha, trenza de cabalo, de cabelo penteado ou de enfeitada crína (probablemente equina a xulgar
por tódala parafernalia decorativa de estas pezas) -os torques dos oficiantes e o oso- alusiva, en un
contexto celta, a la realeza) ou ben leva incorporado ese motivo.
A crina entrenzada do cabalo convírtese así,

xunto coa brosa ou machada e ao caldeiro ou sítula, nun
expresivo e poderoso símbolo plástico do oficio sacerdotal
(e posiblemente por mor da conmemoración dun relevante
acontecento de entronización dun príncipe tribal), moi
apropiado para elo, por outra parte, se consideramos que o
ritual preliminar do sacrificio indoeuropeo (Odisea III,
440 ss.) contempla arroxar ao lume, á máis de fariña e
viño ou cervexa, cabelos do testo do animal, previamente
enfeitado que vai ser sacrificado a continuación. É neste
contexto onde cecais o obscuro substantivo en acusativo
de singular se podería aclarar un pouco.
No folio 10 verso do Tumbo A da Catedral de

Santiago de Compostela o rei Ordoño, que dotara á Igrexa
Apostólica no ano 951 (21 de marzo) coa villa de
Borvene, perto do río Miño, recibe como reposición
(vestixio do Tuarastal35) in offercione kaballum cum
alba coma. De onde comaiam se relacionaría coa
30
Sobre Viçpala pódese igualmente consultar, sub vocabulo, Kurzgefasstes Etimologisches Wörterbuch des Altindischen, de
Manfred Mayrhofer, obra que dá asemade referencias de anteriores traballos (Kurzgefasstes Etimologisches Wörterbuch des
Altindischen, de Manfred Mayrhofer Carl Winter Univerditätsverlag, Heildelberg 1963 ).
31
Véxase de Georges Dumézil, La Religion Romaine Archaïque suivi dùn appendice sur La Religion des Étrusques, pp.
372-377 como también puede consultarse del mismo autor Idées Romaines, pp. 274-248.
32
Dillon (1974); MacCone (1987); Stokes (1981), e, máis especialmente, Binchy (1970: 1-2), De Vries (1961: 2355-247); Ó
Cathasaig (1997:27-28 ); Dumézil (1970: 4-5); etc.
33
Mattews 1985 p. 55
34
Andrés Pena Graña 1994, pp. 48-53.
35
A. Pena 1992: 311
verba latina coma que significa “cabeleira”; “crina” “follaxe”, ou mesmo “raios dunha chama ou do
sol”, “raios de luz”36 (cf. cometes, -ae, masc. , cometa,-ae ), e cós verbos latinos comare, “ser
melenudo ”, e comere, “pentear” , “crechar ”, “ enfeitar ”.
Coa debida reserva diante das razonadas obxeccións presentadas por Juan José Moralejo
Álvarez e Eulogio Losada Badía contra da premisa Iccona = Epona, a crina penteada, trenzada,
commaiam, ofrecida á luminosa deusa dos cabalos, cecais unha fermosa egua de “alba coma”,
integrariase así naturalmente no repertorio dos sacrificadores da Gallaecia, confirmando a célebre cita
de Estrabón (III, 3, 7) que nos refire como sacrificaban “bodes cabalos e prisioneiros”, o que nun
contexto celta e indoeuropeo (Açvamedha37 e Purusamedha38) nos situa diante dunha cirimonia
relixiosa encadrada por un ritual de entronización.
Segundo o pensa Danielle Maggi39, non sería imposible que Iccona correspondera á deusa
celta gala Epona, pois non só atopámos lonxe da Península Hispánica o sonido indoeuropeo orixinario
[k] por [p] en áreas gregas lindantes co ilirio40, como o amosa por
exemplo a forma dialectal grega híkkos en troques da forma grega
clásica híppos para desiñar o “cabalo” 41, ou algo máis perto xa en
terras umbras e oscas, senon que o encontramos máis perto de nós en
varios dialectos célticos, como por exemplo no antigo irlandés e o
celtibérico, linguas estas dúas últimas que conservan o [k] do
labiovelar *kw indoeuropeo en vez de tranformalo en p. A vella
relación entre Epona / Iccona, a soberanía e a Deusa Nai, pódese
albiscar a traverso das Tabelas de Pilos onde Pótnia , “A Señora”
dado o seu incuestionabel encaixe na función soberana, aparece nos
rexistros de arxila, datados entre o 1400 e o 1300 a. C.42, como
Pótnia Hikweia, neste contexto da soberanía, do PÓTNIOS
HIPPÔN 43 e da PÓTNIA HIPPÔN que Blazquez Martínez asocia aos cabalos e as serpes da deusa
mediterránea clásica, atributos do despótês e da potnia thêrón.
Cóntanos Vicente Risco (1962, p. 295) que “perto do pozo Meimón, á banda de
arriba da estrada de Ourense a Castrelo, hai unha nacente de auga nunhas penas,
chamada fonte de Ana Manana [vid. Annwn= “O Alén”]. Un que iba á segar a
Castela, encontrou no camiño un señor moi luxoso que lle perguntou de onde era e
se coñocía o pozo de Meimón. Como lle dixese que sí, o señor deulle un queixo de
catro esquinas e dixolle que se quería ser rico, ao chegar á indicada fonte, chamase
tres veces: “Ana Manana” e á terceira apareceríalle unha muller moi bonita e ben
posta; il daríalle o queixo, e ela darialle a il parte dos tesouros que alí tiña
gardados. Mais todo o tiña que ser en segredo, sen que ninguén o soupese.
Volvéu o paisano á súa casa, máis antes de chegar ao pozo Meimón, meteuse
por un atallo cara a súa casa, pra ver á muller e máis aos fillos. E como as mulleres
son tan sabichosas, e a súa andaba “de aquela maneira”, deulle o antoxo de saber
36
Felix Gaffiot: Dictionnaire Latin- Français, sub vocabulo coma, -ae; Hachette, Paris 1934. Diccionario Ilustrado Latino-
Español / Español-Latino spes, sub vocabulo coma, -ae.
37
Literalmente, “sacrificio do cabalo”: açva = “ cabalo ”, Medha = “ sacrificio ”.
38
Literalmente, “ sacrificio humán ”: purusa = “ varón ”, “ home ”, “ ser humano ” , Medha = “ sacrificio ”.
39
Véxanse as notas 21 e 22.
40
Hubert dí que é coñecido polo “ Etimologium Magnum ” que Híkkos significa “ cabalo ” ( = grego clásico híppos ), e da
exemplos do xonio literario que conserva a labiovelar i.e. *kw cando o grego clásico común o transformara en p ( 1932. Ed.
española 1988,110 ).
41
Ainda que por suposto coma nolo recordara en amable comunicación epistolar o profesor J.J. Moralejo Álvarez , “ os datos
gregos […] son irrelevantes, mera ilustración comparativa de algo que por ilustralo non queda probado. ”
42
Sinalemos que verbo das datas hai diverxencias segundo os autores e as épocas.
43
Sírvome aquí dunha apelación empregada decote por José María Blázquez para nomear ao que poderiamos chamar señor
dos “cabalos” virtual correspondente masculino do feminino pótnia hippôn (mírese, no libro de dito autor Imagen y Mito,
pótnios hippôn”, pp.300 ss, 304, 305, e “ pótnia hippôn ”, pp. 112, 297, 300, 301, 302, 303, 306; Ediciones
Cristiandad, Madrid 1977). Naturalmente, a verba grega masculina que corresponde á pótnia, “señora”, “soberana” ,
“deusa” , é en realidade pósis, “esposo”, “señor da casa”, voz que se fai vir, sen que todos os especialistas se poñan de
acordo, do i.e. *pot- (mírese Pierre Chantraine: Dictionnaire Étymologique de la Langue Grecque, sub vocabulis pósis e
pótnia; Editorial Klinkisieck, Paris 1984).
qué levaba o home nunha saqueta, en un descoido dil, abriuna, víu o queixo e
deulle unha dentada nunha esquina.
O home colléu o queixo sin fixarse, marchou á fonte, chamóu tres veces “Ana
Manana” , e á terceira vez apareceulle unha muller que semellaba unha reíña con
cara de ánxele, máis que viña enrabechada. Ao entregarlle o encargo dixo ela:
-Si, home sí; boa a fixeches. Iste é o cabalo que me había de levar, máis
fuches primeiro á casa, e a larpeira da túa muller comeulle unha pata.
Deixou o queixo no chao, e volveuse un precioso cabalo branco, coxo dunha
perna interira. A muller dixo:
-Agora teño que quedar eiquí encantada para sempre, cos tesouros que
tamén te habían tocar[…].
Más común é que en lugar dun queixo, sexan tres moletes de pan, para
desencantar tres doncelas. Dúas efectivamente marchan nas súas mulas ou
cabalos brancos; a terceira, cuio molete está encetado, tense que quedar porque á
súa cabalgadura faltalle unha pata.”
Cun alcance comparable ao de Bopp, de Jacob Green ou de Max Müller, estudadas para
Galicia polo grande etnógrafo e comparativista Fernando Alonso Romero, teñen o seu equivalente
galego nas lendas da mencionada Ana Manana, simple ou triple que sale ao mundo exterior a traverso
do manantial, as penas ou os túmulos, montando cabalos brancos (unha delas non obstante, por
faltarlle unha perna inteira á súa montura, vése na imposibilidade de abandonar O Alén), e nas lendas
galegas, emparentadas con Rhiannon (Mc.Cone 1990, p. 113), saindo dunha mámoa, dunha fonte ou
dunha pena, da moura aureana que busca esposo (Son Rhiannon […] e fun prometida a un
home contra a miña vontade, e non quero home algún,
por que che quero a ti “ac ny minneis innheu un gwr, a
hynny o`th gariat ti LL.282-8”) na noite de San Xoán, tras de
someter ao agraciado a unha difícil proba consistente na elección,
encuberta entre ela e un fabuloso tesouro. Vir polo heróe para casar
con él no outro mundo parece ser a principal ocupación de algunha
das nosas mouras, revelándose o significado e a dimensión
indoeuropea dun rito de penetración, o açvamedha, que se
extendería pola fachada Atlántica Europea (Gales, Galicia e
Irlanda) e pola Antigua India Aria, en sinerxía coas connotacións
marcadamente equinas de Rhiannon : acusada falsamente de
descortizar ao seu fillo, obligada a sentar onde as bestas e ainda a
levar no seu lombo aos visitantes que acodían ao pazo do seu
esposo, 44 Rhiannon significando etimolóxicamente a Grande Raiña, é a soberana do mundo celta por
excelencia das lendas e da literatura onde asócianse as raíñas aos cabalos.45
Rhianón é, ao meu modo de ver, a raíña que ven polo rei deste mundo para casar con él e
levalo de retorno con ela a súa morada no Paradiso, unha imáxen mítica de tránsito ao alén na
santísima besta psicopompa que, correspondendose coa besta que aparece en Galicia estirando o
lombo para acoller e para transportar ás ánimas dos
difuntos, ainda vemos representada no sartego de
Egas Moniz de Penafiel, antes de que a igrexa a
convertira en demo, e ainda en Diaño Bulreiro,
cecais sen alcanzar o seu carácter, Vicente Risco:
44
MacCone, Kim 1990, p. 12.
45
Así nos Mabinogui (ed. Thomsom, 1957) da Gales Medieval, na primeira rama Pwil Pendevic Dyuet (ed. Thomsom,
1957), significando “grande Raiña”, como o sinalara Alwine Brinley Rees Rhiannon ten unhas connotacións equinas moi
marcadas como algunhas das nosas mouras á luz da metodoloxía de Alonso Romero – tan afastada da obscenidade
estruturalista das teses de quinta glaciación que, sen dúbida por descuido, sobre os nosos mouros, nun vano intento solutor en
ácido nítrico (de empregar e de colocar, máis non, lamentablemente na mencionada disolución, unha nutrida parentela
clientelar) do esforzo todo de Risco e dos seus herdeiros, e das ilusións atesouradas nos fondos etnográficos do antigo
Seminario de Estudos Galegos, esta a facer, ás enconadas, ás fotocopiadas, e, con moita pasta, á siciliana, a frolida “B.B.,
Aquarella, Merexilda, Puxiliño & Company ”, no Instituto Padre Sarmiento que, se Deus non o remedia, en breve tamén
ocupará – .
“a quen lle aparece moito é aos mozos que van de tuna. Un caso que se repite moito é o de
oito ou dez mozos que van xuntos en pandilla, de noite, e perto dun río atopan unha cabaleria, e tratan
de montar para pasalo río. Monta un primeiro, outro detrás. Iste mira e dí:
-Ainda colle outro.
Monta o terceiro , e vé que ainda hai sitio:
-Ainda colle outro!
E así van montando todos. A besta vaise alargando cantos máis suben nela. Acomodados todos o
cabalo besta ou mula, metese no rio. Entón poden ocurrir dous casos.
Ou que un dos xinetes ó ver tanta xente no cabalo diga asustado:
-Ai, Xesús que nunca tal vin!
E naquil istante, coa invocación do nome de Xesús, desaparece de supeto o cabalo e déixaos a
todos no río, do que saen, naturalmente, mollados como pitos… Ou tamén, sin que ninguén diga nada,
que a besta pegue un estoupo, ou que se parta en dúas pola mitá; o caso é que no río han cair e han
levar molladura (Risco, 1962, p. 301-302).”
Dumézil amosounos como en Roma a Regia Domo non era un un Pazo Real senón a aula do
Pontifex Maximus, asociando este feito co ritual do October Equus46 e o sacrificio védico
açvameda có ritual de entronización.
A nosa deusa ICCONA presenta en Cabeço das Fraguas un epíteto Loiminna, que a asimila
tamén á arcaica divinidade do Lacio e vella deidade indoeuropea da chamada función soberana Iuno
Lucina, que no seu aspecto radiante asóociase á soberania e aos meteoros. No posible sacrificio
dunha egua á Luminosa Iccona (loiminna/loemina<*lômena<*louksmena [cf. latín
lûmen<*leuk-s-men <*leuk-s-men -â = “brilante”47), a Treba realizaría unha hierogamia
simbólica, expresada a traverso dun sacrificio pacífico simbolizando o matrimonio do reino en paz e
do seu príncipe ou soberano coa arcaica divinidade soberana Iccona Loiminna similar (e oposta na
súa xuventude) á Vella ou Cailleach, contexto institucional que, con independencia das
consideracións lingüísticas que se fagan, é celta. A soberanía representase no mundo celta polo grande
matrimonio da deusa có país, terra ou Treba. Xerardo de Gales conta con toda demora como este
enlace encarnábase na unión dunha egua branca, sagrada imaxe de pureza e perfección, có rei, que se
bañaba logo no caldo e comía grandes bocados da súa carne (Topographia Hibernica, 3, 25).
Agora ben, segundo nolo indicara en amable comunicación personal o profesor Juan José
Moralejo, “comaiam como égua´ e postulación do contexto, tras de aceptar que Iccona sexa
correlato de Epona, o cal é moi discutible lingüísticamente”. E en efecto, a pesares de todo o dito e
contido nos sete precedentes parágrafos, a voz Iccona podería non corresponder a Epona senon estar
enlazada, como o propusira xa Tovar48 e como suxíre-nolo agora o profesor Losada Badía, có antigo
irlandes hîcc (iêcco-) que Pokorny traduce por “Heilung” esto é “curación”, e por “Zahlung”, e dicir
“pago (dunha débeda)”, termo derivado da mesma fonte que o galés iac´h “san”, igoal que o córnico
yagh e o bretón iac´h49. Esta etimoloxía de Iccona resulta en efecto tanto máis plausible, dí Losada
Badía, canto que COMAIAM poidera neste caso corresponder a commaín, termo que no antigo
irlandés significa “regalo de intercambio”, “pago obligado”, “pago debido”50, é dicir “regalo ou pago
que se fai como acción de gracias por haber recibido un ben de alguén” o que en galego chamamos
casualmente “comechada”, có que COMAIAM ICCONA significaría algo así como “ofrenda en
acción de grazas para a curadora, a salvadora, para a redentora”.
Unha proba real desta sorprendente interpretación descansa na propia tradición etnográfica
galega relacionada coa liturxa popular, senpre hai unha romaría á que se vai cumprindo un voto, e na
que impoñen un santo especial ao romeiro cunha formula que comenza sempre “san/ta […] che dea a
46
Georges Dumézil1966, pp. 225-229, Éd. Payot, Paris; 1973: 119-120, 1974: 225-239; 1975: 113-168.
47
Karl Horst Schmidt 1985: 335.
48
“ Probablemente un nome propio, podería estar relacionado co irlandés hícc “curación”, “pago”, galés iach “san” […]. Un
soldado de Cesaraugusta [a actual Zaragoza como é sabido] chámase L. Icconius L. F. (Corpus Inscriptionarum
Latinarum III 6417 ).”
49
Julius Pokorny: Indogermanisches Etimologisches Wörtenbuch, p. 504.
50
Véxase comparativamente Joseph Vendryès 1987:sub vocabulo commaían.
sanidade […]”. Vicente Risco51 sinala que moitas de estas tradicións parecen ter unha orixe
precristián, segundo o amosa o dito que segundo Risco se apón ao sabio Merlín A auga que o ceo
deita nos corgos pecha as feridas e volve a vista aos ollos doentes52 a auga o ceo (da chuvia) dos
corgos do Monte da Moa, no Pindo é recollida e levada ás suas casas como auga bendita polos
labregos das imediacións, liturxia popular precristián que con variantes se encontra en innumerables
oracións: Padre nuestro pequeniño / ten as chaves do pelouriño / ¿Quén llas dou, quén llas daría? /
Doullas a Virxen María.” (p. 375); ou como: “Indo por un caminiño / con tres horas de soliño /
encontrei a unha señora / cun ramo de ouro na mau / eu pedinlle unha folliña / e deume do seu
cordón / que me daba sete voltas / arredor do corazón. (p. 375), aquí fúndense os dous conceptos
aparentemente contradictorios sub vocabulo Pala : a voz Pala = “altar” ou “outeiro” e máis voz
Pala = “protección” como, sen palabras, a quen dispoña dunha mediana información (Erias e Pena,
1995, p. 29) o amosan a presente ilustración e o contido nos precedentes parágrafos. Mais onde esta
realidade faise máis evidente é no grande repertorio de ofrecimentos e penitencias que rodea ás nosas
romarías.
Como dí Risco: “os ofrecimentos e penitencias unhas veces son impetratorios, para atingir
algunha gracia especial de Deus, da Virxe ou dos Santos, compríndoos denantes de ter acadado o que
se pide; outras son en acción de gracias, ou en cumprimento da promesa, e fanse despóis de ter obtido
o que se pidéu. Aos que van a un santuario cumprindo unha promesa, chámanlle os ofrecidos” (pp.
377-378). Entre os principais ofrecimentos sinala Risco están o “ir empanados coa mortaxa (ou
mortalla que un había de levar se morrera, a cual represéntase simbólicamente nunha vestimenta
especial, moi sinxela, en figura de túnica, feita de tea máis ou menos barata, branca ou crara ou da
coor dun hábito que se deixa despóis ao santo como exvoto. Ir levando unha vela, acesa ou non,
moitas veces un estadal, ou sexa unha candea do longo da “estatura” do corpo daquil por quen se
ofrez. […] Dar ao santo ou aos probes unha esmola determiñada. As que se levan aos santos poden ser
de diñeiro ou en especie […] [e] consisten en tegas de pan ou de millo, para recolle-las cuales moitos
santuarios teñen aínda unha tulla ou unha arca; xugadas de bois, becerros, xuvencos, ovellas e
carneiros ou años, prós que nalgús lados fan un curro no adro; pitas e polos e outros animais; carne de
porco; cera, en velas en figura de membros humáns ou en bruto; mel ; aceite prá lámpada […] é moi
común que as ofrendas en especie sexan puxadas polo sacristán ou os mordomos o mesmo día da
festa. Entre as cousas que se ofrecen aos santos merecen ser notados os exvotos que se deixan na
eirexa en testemonio dun favor recibido ou dunha curación milagrosa (pp.378-380).”
“A segunda regra da inscripción de Cabeço das Fráguas, INDI PORCOM LAEBO, é a

preferida polos lingüistas para apartar ao lusitano-galaico das lingoas célticas. Así a conxunción
lusitana indi (galego inda, e, castelan y) descoñecese ata hoxe en contexto céltico (nas lingoas
xermánicas temos unti/und/and, frente ás celtibéricas -kwe, uta53), ao tempo que a verba porcom
mantén o P inicial indoeuropeo que nas lingoas célticas desaparece sempre, P que non deberia
sorprender en realidade se consideramos porcom coma un acusativo de singular en latín provincián
do século II ou III d. C.54 En efecto o p inicial de porcom non pode atribuirse tanto a un rasgo de
arcaísmo (mantenimento do *p i.e. inicial) canto á infiltración, comprensible nunha escrita tan
serodia, dunha voz latina, e se un verdadeiro equivalente celta queremos encontrar ainda conserva o
galego -ben que reservado é certo o seu uso para os porquiños menores dun ano- a voz patrimonial
celta ROXELO (Isidoro Millán González-Pardo). Ainda que o galego-portugués emprega a verba
porco (o porco foi durante séculos a fonte de proteinas básica do noso país) constatamos por outra
banda (Luís Monteagudo García) a probable caída do p inicial no topónimo Orcellón e ainda
posiblemente a do p intervocálico no topónimo Oiames (Opiames) e en multitude de casos (Leira,
Larouco, Ledesma, etc.55) longos de enumerar.56
51
Vicente Risco: 1962.
52
Vicente Risco 1962, p.367.
53
Schmidt 1985, p. 337.
54
Xa Antonio Tovar (1985, pp.250-251) ainda que sen explicitar abondo o seu pensamento, indica que, sendo os materiais
lingüísticos lusitans menos abundantes que os do celtibérico, e seguramente máis recentes que estos últimos, encontranse
“tanto más expuestos a la influencia de la lengua latina desde el momento en que todos están escritos en alfabeto latino”
55
L. Monteagudo, J.L. Moralejo, A.J. Canosa (amables comunicaciones personales).
56
Sabido é que o céltico posee unha característica que o distingue particularmente das demáis linguas indoeuropeas, e é que o
*p indoeuropeo se perde en situación inicial e intervocálica, e nos grupos consonánticos interiores se modifica, có que as
lingoas célticas carecen de dito p ( o que aparece en certas lingoas célticas como ocurre por exemplo no bretón, en galo ou en
lepóntico, procede da transformación dun labiovelar indoeuropeo *Kw > p)
Dumézil (1968: 574-592), como o observa Blanca García, ao analizar a trifuncionalidade na

lendas da Macha, ve que representan a unha vidente, a unha guerreira e a unha labrega nai. Pola súa
parte Tovar57, dubidando que poidan éstas porse en relación con Laboina, Lapoena e Lapona da
rexión de Salamanca -ainda que ao meu parecer temos aquí un contexto máis próximo que algúns
outros, e sen aferrarme con todo a elo, vistos os serios obstáculos fonéticos, encontro tanto máis
posible o parentesco canto que son en principio divinidades femininas os demáis teónimos da
inscripción-, asocia Laebo seguindo a Smoll58, saindo así da Península Hispánica, ao Laepocus de
Istra e Panonia, ao Laepius de Panonia, ao Laepicus de Dalmacia, ao Laeponius-a de Veneto,
como tamén sinalara Tovar59 que C. Guyonvarc´h60 recorre para establecer unha comparación con
Laebo ao rei picto Laib61 e cecais tamén ao irlandés Laoibh (Laevus) -en bretón medio Loafus =
“lisonxeiro”, “falso”62-. De non ser polas serias obxeccións lingüísticas (Le Roux, P. e Tranoy, A.,
1974: 249-285), Laebo podería ser, neste contexto posiblemente similar a Leto ou Letona celta á
que alude Diodoro Sículo ao situar a cuna de Apolo na Gran Bretaña (Mattews ed. 1992: 38).
Polo que a REVE TR[...] se refire, lembremos que Blanca García, no seu estudo Guerra y
Religión en la Gallaecia y la Lusitania Antiguas63 , danos nove inscripccións completas nas que figura
a verba REVE, sempre escrita desta maneira: PEREGRINV/APRI F. REVE EIS VTO (Mosteiro
de Riveira, A Limia, provincia de Ourense)64, OILAM. TREBOPALA./INDI. PORCOM.
LAEBO./COMAIAN. ICCONA. LOIM/INNA. OILAM. VSEAM./ TREBARVNE. INDI.
TAVROM/IFADEM [...] /REVE. TRE[...] (Cabeço das Fráguas-Pousafoles, Beira Baixa, Distrito
de Guarda-, Portugal)65, REVE/VEI F(?) A.V.S. (procedente de Medelim-Beira Baixa, Distrito de
Castelo Branco, Portugal)66, REVVEANA/BARAECO (ou REVVE ANABARAECO?) AFER.
ALBINI/F. TVROLVS/V.S. L. M. (Robledillo de Trujillo, provincia de Cáceres, ou Ruanes,
Galicia)67, RECTUS/RUFI.F/REVE/LANGA/NIDAEI/GUI.V.S. (perto de Medelim, Concelho
de Idanha-a-Nova- Beira Baixa, distrito de Castelo Branco, Portugal-) 68, D(ea)
REVE/LARAUCO/VALE (nus) APER EX/VOTO (encóntrase no atrio da capela da Asunción en
Baltar, provincia de Ourense, pero ao parecer procede do próximo castro de Outeiro, Santantauiño,
Baltar, provincia de Ourense)69, REVVE REVMIRA GO FRONT(e) VAVCANI F. V. L. M. S.
(Florderrei Velho, Vilardevós, Ourense- actualmente encóntrase na ermida de San Roque, Vilardevós,
como soporte para a mesa do altar maior-)70.
A priori, puidera discutirse sobre se Reve representa no noso texto a unha deusa ou a un
deus. Certo é que en principio os adxectivos que acompañan a dito nome noutras inscripcións, como
nolo sinala o profesor Moralejo Álvarez, parecen indicar que se trata sen discusión dun masculino71.
Non obstante, a terminación que leva esta deidade no escrito de Cabeço das Fráguas, como no-lo
advirte sen decidirse por unha ou outra solución o profesor Losada Badía, non garante que a voz sexa
57
Tovar1985, pp.240-241.
58
Schmoll: Sprachen 1959, p.58.
59
Tovar 1985:240.
60
Ogam 19, 1967, p. 257
61
Holder, Alfred 1904: Alt Celtischer Sprachschatz, II 122.
62
Ogam 11, 1959, 497.
63
Blanca García 1990, 311 e ss.
64
“En la lectura de esta ara han surgido discusiones que aún no han concluído. El problema radica en la tercera linea en la
que unos autores ven la fórmula votiva - mal escrita- mientras que otros consideran que es un epíteto de Reua” Holder 1904
citado por García 1990, p.311.
65
“ La primera noticia de esta inscripción fue dada por el párroco de Pousafoles do Bispo Francisco Xavier de Távora, quien
la recoge en Memorias Parroquiais do século XVIII. Sin embargo su curiosidad no le lleva a transcribirla. (Blanca García ,
ibi. p.311) ”.
66
José Manuel García 1984, nº 12, pp. 67-68.
67
Véxase Guerra y Religión...., p. 312, de Blanca García Fernández-Albalat.
68
Véxase Guerra y Religión...., p. 312, de Blanca García Fernández-Albalat
69
70
71
“Reve es un dios, género y sexo masculinos, a juzgar sin error ni controversia por la repetición constante y única de
epítetos adjetivos inequívocamente masculinos que lo acompañan, nunca femeninos o de forma común a ambos géneros.
Hablar de Reva, nominativo singular femenino, es excesivo e incorrecto: no está claro qué forma de caso nominativo
masculino podemos deducir del dativo documentado. La presunción etimológica ya es otra cosa, suponiendo que la
etimología sea información fiable sobre esencia, atributos, funciones… del dios.”(amable comunicación epistolar).
aquí masculina ou femenina. Os adxectivos que ao parecer a califican noutros casos, dí él, terían por
contraste facilitado a laboura de ternos chegado en nominativo, mais ao non ser así, pois cáseque sen
lugar a dúbidas van en dativo tal e como corresponde ás ofrendas, sempre queda cando menos unha
hesitación sobre cal sexa o xénero, ou en tódo caso o sexo, tanto máis canto que o noso saber verbo
das desinencias flexionais lusitanas é ainda limitadísimo, iñorándose mesmo, por exemplo, se un
paradigma para masculinos podía incluir casos illados femininos, tal e como á inversa pasa en latín
coa primeira declinación (nauta, etc.). Comparativamente, podemos preguntarnos por exemplo qué
explicación daríamos sobre o xénero da voz latina Venus e sobre o sexo desta deusa se non tivésemos
un coñecemento abondo claro do latín72, pois en efecto Venus é, aceptando o que hoxe se pensa sobre
a súa etimoloxía, un antigo neutro en –os/-es, do tipo onus, opus, etc., que perdeu o seu xénero
orixinal, cando o concepto que este vocablo desiñaba se personificóu ou divinizou para traducir ao
Aphroditê grego, como cupido se masculinizou para dotar a Venus dun fillo correspondente a
Éros.73
Agora ben, para saber se no noso escrito é feminina a voz REVE dispomos asemade do
contexto no que dito termo aparece, e foi precisamente en parte tendo en conta este principio como
Blanca García Fernández Albalat optou, na súa citada obra, pola natureza feminina da divinidade
representada con esta voz, coincidindo así aquí esta deidade en canto ao sexo con outras deidades que
aparecen en Cabeço das Fráguas. Engadirei que REVE, como o expón José María Blazquez no seu
Diccionario de las Religiones Prerromanas74 (sub vocabulo Reuue Anabaraeco), podería incluso
ser unha simple forma non flexionada, isto é nen masculina nen feminina, unha especie de epíteto
temático, tralo que viría logo, complementándose o teónimo, o alcume ou apelativo que no noso texto
perderíase. En realidade, cecais con esta voz que nos ocupa ocurra en parte igoal que no galego cós
vocablos masculino e feminino deus e deusa, os cuais poden funcionar como adxectivo ou como
sustantivo, desiñando nun e noutro caso á divinidade. REVE calificaría pois na inscripción de Cabeço
das Fráguas a un ser diviño, probablemente a unha deusa cun nome agachado que sería TR[…].
Se en xeral referíndose a REVE, se evita chamarlle deus ou deusa, se, por por un exemplo,
tanto Antonio Tovar como José María Blazquez falan máis ben prudentemente dunha “divinidade”,
observaremos que cando se cita a verba adoita decirse REVA, forma non documentada, póndoa pois
expresamente en nominativo singular feminino e dándoa por conseguinte como deusa. Así Tovar,
quen xa na súa pubricación francesa LÌnscription du Cabeço das Fráguas et la langue des
Lusitaniens75 daba a Reve como deusa (“un étalon pour Reva”76 din Tovar), volta á carga no seu
citado artigo Las Inscripciones de Cabeço das Fráguas: tras de indicarnos que “Reua es conocida en
Lusitania […] y hasta los confines septentrionales de la Callaecia Bracarensis, […] [lo cual] habla
a favor de la existencia, entre los indoeuropeos hispánicos, de divinidades femeninas de verdadero
relieve mítico” ( p. 243 ), e tras dicirnos que se inclina “a creer que el nombre Reua está en relación
con un apelativo en el derivado adjetival Reuueana y en el compuesto Reuelanga” sinala que “la
derivación de Reuueana sobre Reua se explica facilmente se observamos las formaciones con el
mismo sufijo tales como Abana, Auana, Carianus, Longanus, etc,” e que “ Reua, nombre de
diosa, es también un apelativo (de etimología clara) [á paréntese é de Tovar] que significa `llanura´ ”,
engadindo por fin que “parece inaceptable ver (con Schmoll, Sprachen 2959, 34) en Reue un
dativo masculino *Reiwôi”. José María Blazquez pola súa parte, falándonos dun altar no que se achou
escrito PEREGRINV APRIFREVE EIS VOTO, dí textualmente que Reve é unha deusa: “El altar
ha sido hallado en Mosteiro da Riveira. Reva (Reve, dativo vulgar por Revae) [a paréntese pertence
a Blázquez] es seguramente una personificación divinizada de Diva. Consecuentemente, el altar está
dedicado a una divinidad acuática, personificación del agua corriente, exactamente como la diosa
Nabia,”77 pecharemos axiña as testemuñas que non sería dificil alongar, non sen citar unha breve
72
Exemplo suxerido polo celtólogo Georges Pinault (Goulven Pennaod), coautor con Paul-Marie Duval do máis amplo
estudo sobre o Calendario de Coligny ( Recueil des Inscriptions Gauloises, vol.III: Les Calendriers; Éditions du CNRS, Paris
1986 ).
73
Véxase Alfred Ernout e Antoine Meillet: Dictionaire Étymologique de la Langue Latine, sub vocabulo uenus; Éditions
Klincsieck, Paris 1985.
74
José María Blázquez. Diccionario de las Religiones Prerromanas de Hispania, sub vocabulo Reuue Anabaraeco;
Ediciones Istmo, Madrid 1975.
75
Études Celtiques 1966 / 1967: 1, 2 .
76
Véxase La Inscripción de Cabeço das Fráguas, p, 245 e nota 77.
77
Imagen y Mito 1977, p. 316.
pasaxe de López- Cuevillas, quen falabanos xa de Reva como deusa, citando á súa vez ao Padre Fita
quen ao parecer xa fixera o propio: “Reva. – Se señala su aparición en el Monasterio de Ribeira, en la
Limia. El P. Fita al publicar el epígrafe en que se encuentra el nombre de esta diosa indicó la
posibilidad de que fuese el numen de un riachuelo que pasa cerca del lugar del hallazgo. Abundan las
divinidades de nombre análogo.” 78
En fin, verbo do Trebarune de Cabeço das Fraguas manifestei hai uns anos a miña
convicción (1994: 51-52) de estarmos diante dun probable epíteto ou categoria diviña de Reva,
deidade relacionada por Blanca García (1990, p. 317) coa deusa irlandesa Macha, tese que se
confirmaría de ser segura a posible lectura do final da inscripción: REVE TR[ EBARUNE?/
REBONE?]. Se elo fora así, o país (Territorio Político) ou a Treba aparecería cecais na epigrafía
sacrificial da Callaecia e da Lusitania antigas encarnado e tutelado por categorías relixiosas
soberanas (Trebopala, Trebaruna, *Tr[ebona ?]) que parten probablemente dunha Deusa Nai
celta: una Mater multiforme (Matres), xenerosamente representada na nosa epigrafía e na nosa
plástica, que desplega a súa multiplicidade na inscripción de Cabeço das Fráguas.
A figura provén dunha antiga deusa, arcaica diviñidade do substrato profundo coñocido en
Irlanda coma a Cailleach (recoñecible en Galicia a traverso do folklore das “mouras” 79), da que
toman segundo Mattews elementos tanto a Morrigan coma Anu, Danu e Don, Nai tribal por
excelencia dos pobos celtas, e como a filla do Dagda, Brigit.
Representadas con frecuencia forma de tríadas, estas deidades exprésanse plásticamente nas
estelas de Galicia e o resto da celtica como tres mulleres “Matres”, única deusa celta con orixe na
deusa nai indoeuropea, representa na súa esplendente trinidade a intensificación funcional da Terra,
soberana, dadora de vida e receptora das ánimas dos seus fillos, plasmándose a miudo tamén nas
estelas os temas funerarios do acceso ao outro mundo do acervo indoeuropeo, perseguíndose a un
animal sobrenatural a traverso da “Caza Salvaxe” ou navegando o difunto nunha barca por un mar
cheo de perigos cara á ansiada illa dos Benaventurados, motivos ámbolos dous, a caza e a viaxe por
mar, que atopamos por vez primeira dentro dun ámbito marcadamente funerario, asociado ás cámaras
dolménicas do Neolítico final, na Fachada Atlántica da Península Ibérica.
Á alusión ás Matres é tanto máis plausible aquí canto que a inscripción puidera en realidade
incluir unha invocación a unha tríada diviña, a tres divinidades femininas das que os nomes
comenzarían por TREB (TREBOPALA, TREBARUNA, TR[…]). Esta nai celta, multiforme
(Matres), sería a deusa Reva, a Macha (prónunciándose con gheada), Maga ou Meiga, que tanto
ten, galaico-lusitana, e as súas categorías diviñas, de terse admitido a miña
precedente interpretación de ICCONA como EPONA frente á que hoxe
prefiro, de suso declarada como “Salvadora”, poderían representarse no
piaculum sacrificial desta inscripción no primeiro lugar ao sacerdocio e á
videncia (Trebopala), en segundo lugar á soberanía mediante unha
hierogamia entre a función soberana da tribo encarnada polo rei ou
princeps (por tres veces testemuñamos á súa presencia ao frente da Treba
no rexistro epigráfico da Gallaecia) e pola deusa soberana
EPONA/ICCONA Luminosa (e ainda incluso de novo pola mesma deusa
como Trebaruna), e en derradeiro lugar á a “terceira función”, cecais a
traverso dunha labrega, se é correcta á nosa asociación Laebo/Lido/Leto.
Macha aparecerá como Maca / Maga -“a nosa Meiga” por excelencia- na segunda grande
inscripción Lamas de Moledo, Castro Daire conservada da lingoa galaico-lusitana, transcrita por
78
Florentino López Cuevillas 1989 (1ª edición 1953), p. 295.
79
“ Un cas trés curieux et difficile à expliquer est celui de gal. <<mouro>>. Ce terme désigne un être surnaturel […] et non
un << maure >> […] un rapprochement avec le gallois <<mawr>> serait intéressant (cf. br. <<meur>>). On peut
également faire valoir le fait que le << mouro>> est un être de làutre monde, comme les défunts qui viendraient tourmenter
les vivants (cf. cast. << los aparecidos >>). Mais le gal. <<morto>> ne peut en aucun cas donner <<mouro>>. Par contre,
un rapprochement est possible avec br. <<maro>>, gallois <<marw>> ou mieux encore irl. <<moró>>. Tous ces termes
auraient la même origine que <<mouro>> […]” Robert Omnes 1999 p. 250.

Hernando Balmori 1935) e Antonio Tovar (1961) ainda que fora sempre mal lida. A inscripción é
polo tipo de letra (Monteagudo 1996: 22), moi tardía, máis ou
menos de finais do s. IV, e presenta moitas infiltracións do
latín [“quae verborum inmoderatio” cando o que pretendo
dicir é que a inscripción é - abran os ollos os que non queiran
ver- latina ou, dito con máis propiedade, intenta
inxenuamente selo, un latín desastroso e provincián
infiltrado por todas partes (topónimos e teónimos) de léxico
(celta) prerromano].
Segundo a lectura de Tovar
Rvfinvs et // rufino y
Tiro scrip // tiro lo
Servnt // escribieron
Veaminicori // los veaminicori
Doenti // dan
Ancom // el valle
Lamaticom // de los lamates
Crougeai maca // a crougea hijo de maca-
Reaicoi petranioi r // reas petranius el
Adom porgom iovea // … cerdo ( fue ofrecido por )
Caeilo brigoi // los caeilobrigoi
Segundo a miña lectura:
Rvfinvs et // rufino e ( xentilicio Rufinus de orixe

etrusca GL 221 Monteagudo )
TIRO SCRIP // TIRO O ESCRI-
SERUNT // BIRON
VEAMINICORI // OS VEAMINICOROS
DOENTI // DOANTES
ANCOM (*ACNOM) // O AÑO
LAMATICOM // LAMÁTICO ( de Lamas de Moledo )
Crougeai maga // ao outeiro de maga ( que é como se
chama hoxe, literalmente “ Croio
Maga-raíñico ” CROIO = ALTAR DE
PEDRA = OUTEIRO80 DA MAGA )
REAICOI PETRANIOI R // da rEALEZA ( *Magaraíñico = “ Maga da
realeza ”, “ da raiña Maga” ; ( feito
por, ou do oficiante ) PETRANIO81
Radom porcom iovea // un radaLLento porco para xupiter (sub
vocabulo Gal. radallo = “ graxa dura e
sólida que se saca do carneiro,
gando vacún e outros animais ” dicc.
Franco Grande, p. 722 )
caeilo brigo caeilobrigo.
Comentarios á inscripcción:
Contra a lectio ANCON/ANGON = “VAL”, sostiven que estamos de novo diante escea de
sacrificio nun altar (outeiro), pero os vales non se poden sacrificar. Agora ben, aquí pode máis ben
80
CROUGO/crouco, n. de s. = “outeiro” = “altar de pedra, rupestre” (do latín altarium ).
81
É dicir: o altar feito por un señor chamado Petranio, ou, no que Petranius é oficiante (cf. ao meu mestre Luis Montegudo
García 1996, p.91.
tratarse dunha simple metátese ou interversión de dúas letras por descuido do lapicida, posibilidade
que adoito esquécese por máis que se aprenda a súa existencia, e mesmo ata poidera tratarse no noso
caso, ainda que non sexa elo tan probable, da inversión de dous sons.82 O problema xorde cando o
sabio esquece as súas leccións: ancom/angom = acnom/agnom é voz latina, cousa por certo
nada estraña nunha inscripcción que polo tipo de letra83 ronda o s. IV d. C., e significa “ año ” (o irmán
pequeno daquela “oilam usseam” de Cabeço das Fráguas). Agora cobra sentido a inscripción tras
do liminar latino “Rufinus et Tiro scrip/serunt” (“Rufino e Tirón o escribiron” -sen pretender,
abofé, agafuallar a continuación o seu latín-): “veaminicori/doenti/ ancom/lamáticom” (= “os
veaminicoros84 dan un año de Lamas –de Moledo- de onde procede á inscripción, esto é “dan un
año lamático”) e logo en dativo: “crougeai” (= “ao altar de pedra” )85.
“Maga-Reaicoi” (Reaico-*Ri/aeco, -aicus suf. Cél. GL 28 b) significa probablemente

“relativo á realeza, da raiña ?”: (galo rígiom, irlandés rige, gótico reiki, finés rikki = “raiña”,
gótico reiks = “príncipe”; Toutio-rix / igis = “rei do pobo, Toutio (galego-Lusitano Toudo ),
teuta = “pobo”. Maga-Reaicoi = “da Raiña Maga” (Coso-Oenaeco = “Coso da asemblea”,
véxase o irlandés Oenach, de *Oinom, “un”, “reunión”, “asemblea”, “conventus publicus
vicinorum”, “feira”, Tongo-Nabiaeco = “Xuramento de Nabia”; Crougin Toudadigoe =
“altar do pobo”); Coso Meobrigo, Iove Caeilobrigo, Bandua Lansbrica = “ Bandua da
fortaleza da chaira ”. Crougeai Maga Reaicoi Petranioi = “Para o outeiro (altar) Petranio
Maga/reaico”, hoxe chamado ainda “Outeiro da Maga” (Colmenero) é dicir “altar (croio = outeiro =
altarium) da Maga”, que confirma claramente, mediante unha “proba real” o carácter de deidade
feminina da Maga -da que podemos, a traverso do antigo lamento versificado da Vella de Bearne
(Caillech Bérri. Ed. Ó hAodha, 1989), da man de McCone (1990, p. 155) ter os galegos unha idea e
unha imaxe familiar na moura constructora dos megalitos e da paisaxe galega e Atlántica, coma o
demostraran Ó Cathasaig (1989, 33-38 e recentemente F.Alonso Romero) conectada co berce mesmo
da función soberana, polo que na re-interpretatio do panteón da gallaecia calaico-romana tería sido
asimilada sen dificultade a Iuno- frente a calqueira especulación lingüística, por brilante e erudita que
ésta sexa, se se perde de vista o contexto sacrificial, na miña opinión máis que evidente, de toda a
inscripción.
O segundo animal sacrificado e un radallento porco, craso, gordo ou graxudo (Radom,

ainda en uso no galego radallo = “graxa do intestino - a “redinha” – dos animais] e no vocablo
español redaño), e, iuvante Deo, a divindade que recibe a vítima, Iovea, é en dativo singular
indíxena a divinidade latina soberana por excelencia Iupiter/Iovis, poidendo o seu epíteto
Caeilobrigo ter un sentido na “xeografía (quae iterum inmoderatio para comensalía) sagrada”
e institucional celta da Callaecia e da Lusitania – se o contexto ao que aludimos é o de un
sacrificio realizado por unha confraría ou irmandade de guerreiros – tal como “ fortaleza? ou casa? da
cervexa ” (caelia), similar ao Mead Chúarta irlandés; outra opción máis prosaica darianos o nome
composto por un xentilicio Caelius86, de orixe etrusca (GL 135ª), e o sufixo –briga (do tipo
Lansbrica), có que trataríase dun topónimo, “o Castro Caelio” sen que elo queira dicir -ainda que
omita eu lembrar aos nosos Jonathanes e ás nosas Jessicas e Vanessas- que fose etrusco, ou que fose
sobrio, o seu fundador epónimo. Radom Porcom Iovea Caeilobrigoi = “o radañento porco
82
Sin ladear a rareza de semellantes cambios, lémbrese comparativamente, por exemplo, que procedendo dun común berce,
as formas correspondentes á verba grega khtôn, “terra”, son en tocario A e en hetita, respectivamente, tkam e teekan,
presentando logo as consonantes oclusivas da voz grega unha orde inversa frente á que fornecen a voz tocaria e a hetita: kt
frente a tk. Con lingoas máis achegadas, precidamente celtas, podemos tamén aducir como exemplos similares o bretón
kenderv frente ao galés cenfder (dv/fd), “primo” (no sentido de “parente”), de novo o bretón danvez frente ao galés
defnydd (nv/f ), “materia”, ou a antiga forma bretona kifny frente a máis moderna kinvy (fn/nv), musgo das árbores”
(estes tres derradeiros exemplos figuran no Traité de Phonétique de Maurice Gammont- París 1933-).
83
Véxase o “cuadro evolutivo del alfabeto romano en inscripciones callaicas” de Luis Monteagudo García, Anuario
Brigantino nº 19, p. 22, Concello de Betanzos 1996 .
84
Veaminicori: probablemente un nome composto de veamini+cori. Segundo Luis Monteagudo García, veamini é un
étnico (CIL, gentilicioVeamonius GL 420, 4), sendo tamen xentilicio Corius (CILXI Carsulae de origen etrusco GL 78 A )
ainda que podería ser nominativo plural de *cor(i)o, o “Korios” ou “Mánnerbund”, aristócratas, mozos solteiros, sen
propiedades, guerreiros cazadores baixo a protección fa divinidade guerreira (Nabia Corona = “Nabia señora do *corio,
do xefe das tropas ”).
85
Croio = “outeiro” (no sentido de “ altar ”), por exemplo crougin-toudadigoe = “altar de pedra teutático”, esto é “do
Pai do pobo” – galo Toutatis<Touto-Tatis; lusitano Toutatikos<Touto-Táticos (Cf. Joseph Loth 1925, 2, 22 ).
86

para Xúpiter Caeilobrigo”. Os mesmos individuos, os veaminicoros ofrecen o sacrificio de dúas
victimas, un año de Lamas e un radañento porco a dúas divinidades da primeira función: a unha,
indixena, perdura todavía no nome actual do santuario ou outeiro, Maga (= Macha irlandesa?), a
outra e o deus soberano latino Xupiter. O sacrificio celebrouse no epigrafiado altar rupestre, croug
ou croio, que inda hoxe chámase Outeiro da Maga e que entón, ainda que rendíase nel, seguramente,
culto á deusa celta Maga (Macha), tomaba o seu nome do posesor ou oficiante87 Petranius, non
presentando a inscripción aquí analizada ningun problema de coherencia institucional.
Schmidt, con algunha puntualización á interpretación de Tovar, dí: “Caeilobrigoi might also
be identified as the name of a deity in the dat. sg.” (Albertos Firmat 1995:ss. in Schmidt 1985:320-
321). Pedindo de antemán perdón aos grandes lingüistas indispostos polo meu atrevemento nun campo
que se me afai ancho de vez, son, como xa o sinalara, da opinión, baseada na análise paleográfica, de
que o contacto có latín non debe ladearse pois os textos lusitanos, máis non en lusitano, conservados
son moi serodios, en particular a inscripción de Lamas de Moledo88 e amosan creo eu unha forte
infiltración de léxico latino, cousa nada extrana nun epígrafe que pretende selo de fins do s.III ou xa
do s. IV. ¿Non serán pois excesivamente prematuras e tallantes as conclusións tiradas sobre de unha
lingoa considerada arcaica e pura, cando esta língoa, probablemente en fase de xestación, amosa sen
cesar visos de estar continuamente a maltratar voces latinas asimiladas con dificultade?.
Negar en base a un fato de dubidosas inscripcións, e mal lidas, á celticidade da Gallaecia, onde
paradoxicamente como demostraremos nestes papeis, conservaríanse estruturas institucionais da
organización sociopolítica celta atlántica intactas dentro dunha base territorial, ben demarcada
chamada en língoa indíxena Treba ou Touda (conformando comarcas sen vida urbana que as
fontes clásicas chamaran civitates) que non tiñan os supostos invasores celtiberos, é unha impostura,
tendo que recoñecer o sabido de Hoz que os sobreditos celtíberos […] May have lost their material
culture completely or nearly so […] preguntarse […] if there are traces among the celtiberians of
social, religious or literary features that could take its origing from a Common Celtic heritage e
augurar […] we follow here a dangerous path. (de Hoz 1992, p. 19).89
Quen queira gato pode quedarse co gato, pero que non pense que lle dan lebre.
Visto após do Lusitano o gravísisimo despiste dos lingüistas, estas discusións son -ao menos
tanto coma restrinxir aos modelos hallstáticos ou lateniáns os productos da taxidermia arqueolóxica
celta- secundarias para o tipo de traballo que nos ocupa pois non podemos establecer o carácter céltico
dunha cultura unicamente pola súa lingua.
Algúns autores (de Hoz, ibi. García 1990, p. 15 - 20; Le Roux- Guynovar`ch 1978, pp. 20 -
25) 90 sosteñen que un pobo é celta porque a súa lingua é celta e por que fóra da lingua non é doado
atopar un criterio de identificación exacta. Segundo istes argumentos os Callaicos deixaron de seren
celtas dende o século IV para facerense romanos, os suevos e visigodos que chegaron á península
falando latín serían asemade romanos, e castelans os amerindios dos séculos XVI-XVIII, polo que
segundo parece pensalo Javier de Hoz somente serían celtas os celtíberos do Ebro Medio que teñen
lingua céltica maila que sua cultura e institucións amosen unha forte aculturización “Ibero-griega”.
Coma din Renós nunha amable comunicación epistolar “ a cuestión reside en saber se o único
criterio de celticidade reside na lingua, se fose así, os mesmos escoceses e os irlandeses non serían
celtas máis que na proporción ¡dun 2 ou 3%! …nunha palabra o criterio lingüístico non é o único que
debe ser tido en consideracíón…unha cultura debe contar tamén con outras varas de medir, e,
sinaladamente co substrato , que provén directamente das orixes , cando sucede que ese substrato
nunca fora constrinxido por invasións abondo masivas no curso da historia e que, logo, non dan lugar
a substitucións de poboacións.
87
Circunstancia como o mostrara Luis Monteagudo, que daría orixe a numerosos topónimos galegos contemporáneos.
88
Verbo do texto de Cabeço das Fráguas, lembaremos que presenta serias dificultades de datación o ter sido obxecto
recentemente dun reavivado tan bárbaro coma ben intencionado.
89
Javier de Hoz, ibi. p. 19.
90
Cf. B.García Fernandez Albalat 1990:15-20; François Le roux Christian - J. Guynovarch: 1978, pp.20-25.
A cultura tamén se mide polas tradicións, polo folklore e por tódalas supervivencias que esta
foi quen de manter, e tamén evidentemente pola conciencia de ela mesma no que atinxe a súa
especificidade. Este é precisamente o caso que concerne a Galicia” (Pena 1991, p. 124 ) 91
91
A. Pena. 1991, p.124
i n m o bi l i a r i o
a r q u eo l ó xi c o
d un h a
o r g an izac ió n
po l í t i c a
i n st i t u c i o n a d e
ba se t er r i t o r i a l
ber c e d a
bi sba r r a g a l eg a

Treba e Territorium
Intitulado “Estudos
encol da Idade do Ferro no
Noroeste da Península. As
Tribus e a súa constitución
Política”, o último grande
estudo institucional da
Arqueoloxía e Historia
Antiga galega foi publicado
no Seminario de Estudos
Galegos por Florentino
LÓPEZ CUEVILLAS e por
Rui DE SERPA PINTO.
Ainda que sen
decatarse totalmente de que
as tribus estudadas por eles
se correspondían cos
arciprestados medievais,
estes autores pioneiros
sostiñan que no Noroeste, contrariamente a o que sucedeu no resto da Península, os Romanos deixaron
subsistir as colectividades indíxenas. Ista particularidade fai que nos tratados dos xeógrafos Mela,
Plinio e Tolomeo, posteriores á conquista, encontremos nomes e localizacións de tribus que, de modo
fragmentario, restitúen un aspecto da facies política na Gallaecia prerromana (LÓPEZ CUEVILLAS -
DE SERPA PINTO 1933 - 1934, p. 263 ).
FITOS TERMINAIS
É frecuente en Galicia que unha mámoa, un petroglifo, unha pedrafita ou un altar rupestre
(outeiro) demarquen ou deslinden dúas, tres e ata catro parroquias; dous, tres e ata catro concellos;
dúas, tres e ata catro bisbarras e, en ocasións ata varias provincias, indicando esta circunstancia que
aínda que os actuais concellos e as actuais provincias son creación do século XIX, a súa circunscrición
-e a actuación de Pio Pita Pizarro é proba irrecusable- fíxose en Galicia organicamente, sobre
xurisdiccións e parroquias preexistentes, e non “a cordel”, asinando a unha determinada poboación
unha cantidade determinada de leguas en cadro, como noutras partes de España.
Coincidentes co que hoxe veñen de ser as comarcas, os Territorios Políticos estaban delimitados por
marcos, en xeral de pedra, de nome coiras. Comparativamente, véxase o antigo irlandés cora
(“valado”, “muro de pedras”) e o galés cored (“barreira”), verbas celtas que tamen figuran como
derradeiro termo de composto en numerosos topónimos (Vendryes 1987 sub vocabulo cora ) 92 De
esta verba derivan numerosos topónimos como Coira (Allariz, Ames, Monfero, Porto do Son,
Santiago, Teo) “[...] por Porto Pequeno de Coira”, (Tumbo de Monfero, 1651).
O verbo demarcar, chantar marcos, é nas cartas galegas medievais o verbo “decoriar”,
“decoirar”, chantar corias ou coiras: “Invenerunt acham in ripam de Mero ubi dicent ad canarium et
92
Joseph Vendryes 1987, sub vocabulo cora.
decoria (demarca) in directo de ipsa archa in directo Santo Stephano […] Et alias archas et decorias
que divident inter Lemenioni et ipas Parietes et Caliobre et concludent per Fontem Bonam”
(Loscertales de G. de Valdeavellano 1976, pp. 161 - 162 ) .93
Toda a documentación alto e baixo medieval, cando

refire deslindes de zonas altas e esgrevias ou de zonas baixas,
utiliza os megalitos profusamente como marcos que dividen
antigas propiedades e, en moitos casos, chegaron ata hoxe
cumplindo coa mesma función.
Sinalando dende tempos inmemoriais os límites
xeográficos das diferentes demarcacións locais, as mámoas e as
pedrafitas convertéronse pola sua antigüedade e visibilidade nos
puntos de referéncia favoritos dos antigos. O que parece unha
máxima: “esta terra é nosa porque aquí están os túmulos dos
nosos devanceiros” prevaleceu así ao longo do tempo.
Na Idade do Bronce, xa con soporte factográfico
pódemos observar o alcance indoeuropeu do hábito de empregar
as mámoas para demarcar, por primeira vez nun rexistro
Europeu, nas honras fúnebres de Patroclo, no túmulo ou, mellor
dito, nas espidas pedras da posible cámara dolménica que
aparecen descritas na Ilíada,:
“Vou” -dí Nestor- “amosarche cal vai se-la meta, inda que é doada de mirar, e non che pasará
inadvertida: aló por riba do chan érguese, e tan alto coma unha braza, un tronco seco, ben chantado e
ergueito, dunha aciñeira ou dun piñeiro que a chuvia non apodreceu, dúas pedras ben brancas
entálano, unha a cada banda en pleno estreitamento do camiño, e acalcada dunha e doutra parte
extendese a pista para carros; ou tumba é dun mortal hai tempo morto, ou, ao cabo, un marco posto
polos antigos, e son a meta que o divino Aquiles, o dos pés veloces, vos puxo.” (Homero Ilí. XXXIII,
326 - 34)94.
Corias en língoa indíxena e termini en latín, estes marcos despregan en ocasións un complexo
inmobiliario arqueolóxico que mostra ora mesas ofertorias do Neolítico final, inzadas na súa superficie
con petroglifos de “cazoletas” chamados nos documentos medieváis burgarios, ora túmulos do
Neolítico nomeados en latín medieval lacos anticos, lacunas, lacunellas (véxanse nos montes galegos
os topónimos Lagoa, Lagoela, etc.), mamolas.
-Lacos et Mamolas
Así cando as fontes falan de lacos anticos et

mamolas, a diferencia entre estes dous conceptos débese a en
que un laco (sic) é sempre un túmulo que presenta buraco de
violación, esta apertura de túmulos poido producirse ao día
seguinte do enterro, queda a pegada desta actividade en
forma de grandes furados (lacos) que poden alterar ou acabar
en ocasións con moitos túmulos excavados centos, senón
milleiros de veces, en busca de tesouros ata que a eles -caso
de supervivir- chega a paleta do arqueólogo; mentras que a
mamula, sospeitosamente desechada polos buscadores de
encantos, conservaría o aspecto primordial de teto. Hoxe se
aplicaramos a precisión descriptiva dos nosos cartularios e
diplomas medievais non poderiamos con propiedade falar de
mamolas ou de mámoas, ao chegarnos coma dixemos a
93
Sobrado, ano 942. Tumbo I fols. 50r.-51r. volumen 1, pp.161-162.
94
Traducción particular de Luis Monteagudo García.
práctica totalidade delas violadas, non unha, senón que posiblemente centenares e ainda milleiros de
veces, sendo máis exacto e descriptivo recuperar a voz lagoas (lacunas).
A máis antiga referencia a este inveterado costume podería estar, de certo, no Códice
Calixtino, do s. XII, onde no capítulo VII dise, tras falar de que a terra dos galegos é rica en ouro,
prata, peles de animais salvaxes e outras riquezas que ainda é moi rica en “tesouros dos mouros” gacis
sarracenicis, por ser posiblemente comparables o feito de furar nas mámoas (en xeografía mítica
popular celtoatlántica, esto ven a significar entrar no alén e apañar os tesouros pertencentes aos seres e
razas míticas, as veces evocándoos ou conxurándos lendo e deslendo libros e formulas máxicas)
apañando o ouro, ao feito de abrir galerías á percura dos filóns auríferos.
En toda Europa expoliábanse túmulos e o relativamente recente (1846) do intendente de

minas Johan Georg Ramsauer foi un caso famoso
por excavar ao longo de 17 anos 890 túmulos na
necrópole de Hallstatt chegando a desenterrar
19.490 obxectos. Cousa cativa sen dúbida se temos
en conta que entre as aperturas masivas de mámoas
rexistradas en Galicia, conta Martinez Salazar
( 1909 )95 o caso de Pedro Vazquez de Orjás, crego,
señor do couto de Recemil en Lugo, que a principios do século XVII conseguíu do rei Filipe III no ano
1609 unha cédula para abrilas mámoas e coller os tesouros dos gentiles galigrecos superando a
expoliación as tres mil cámaras. Se o señor de Recemil non estaba en condicións de datar a idade dos
túmulos, a súa experiencia expoliadora, supostamente superior en alcance e resultados á dun
arqueólogo actual, seguramente sí que estaba, polo alcance da mostra, sequer intuitivamente en
condicións de saber, pola experiencia do ensaio e do erro, que túmulos eran productivos (¿posibles
enterramentos individuais do Broce ou do Ferro?) e que túmulos non.
Poidendo abarcar estas expoliacións mámoas que irían dende o Neolítico, momento no que se estaban
a facer enterramentos tumulares no Atlántico como o amosan os funerais de Viriato e posiblemente os
guerreiros castrexos arrincados dos seus túmulos, destrozados ou reutilizados, pero que nalgún caso,
aparecerían descritos no lugar de seu nos diplomas medievais, ata a Idade de Ferro (Arnold, 1995 p.
51).
¿Non sería posible por este camiño que, presumiblemente máis ricos, os grandes túmulos da
Idade do Ferro, similares aos do mesmo contexto cultural Atlántico que compartimos, baixo a piqueta
demoledora dos cobizosos buscadores de tesouros, dende os alicerces, desapareceran totalmente, sen
deixar rastro? Ao noso modo de ver teriamos unha
evidencia destas violacións, no que Steuer (1979, pp. 631-2)
denomina ¨second oldest profession in the world” á percura
de tesouros de comenzos da Idade do Bronce no “Tesouro
de Caldas”, o achado casual dun destes probables expolios
de tesouros que podería ser agachado presuntamente polo
propio expoliador.
Reforzado se cabe pola

presencia masiva de aparentes
precursores de torques e de viriae,
do Tesouro de Caldas podría
desprenderse un intenso arrecendo
ao ortodoxo contexto cabaleiresco indoeuropeo, e, ainda sendo isto
discutible, o carácter simbólico dos obxectos conservados, que nos puideran
evocar a idea dun expolio antigo dunha tumba principesca, como a que
podería tirarse, cunhas lecturas comparativistas dos usos e dos costumes
funerarios Atlánticos, das olas de ouro adscribibles ao calcolítico, indicativas
da relevancia social de quens foron quen de usalas posiblemente no derradeiro banquete. Non se debe
silenciar que é alta a probabilidade dos asertos contidos nos precedentes parágrafos pola delatora
presencia no mencionado tesouro dun grande, macizo e pesado pente votivo de ouro de nídia
95
Martinez Salazar BRAH. III. 1909
adscripción a un marco ideolóxico e cultural moi concreto. Ao empregalo para pentear os seus cabelos
en contexto simbólico claramente funerario, de paso ao Alén na mitoloxía galega “A Moura” o pente
de ouro, indefectiblemente asociado ao ambiente heróico das tumbas de carro, é sen dúbida un
elemento abondo significativo pola mencionada simboloxía intrínseca para posibilitar que o conxunto
de Caldas adquira na topografía do enxoval psicopompo unha sólida coherencia institucional e un
valor enorme servindo de base para revelarnos o alcance e a profundidade das institucións
indoeuropeas e para comprender os temas interpretativos dos nosos petroglifos có poderoso
instrumento da etnografía comparada de Fernando Alonso Romero.
Estes pentes sonnos ben coñecidos. Trátase seguramente do pente que

emprega unha vella divindade indoeuropea da soberanía, convertida polo
folclore na mítica moradora dun mundo subterraneo do que retorna, no abrente
do solsticio de verán. É a mesma Deusa Nai á percura do marido merecente,
que tras de pasar con éxito a proba de escoller entre ela e un tesouro,
compartirá con ela no Alén fabulosas riquezas. O pente sería aquí ofrecido
polo héroe morto como agasallo nupciál á deusa soberana que o reclama e o
conduce ao luminoso Paradiso.
Atopámos o simbólico agasallo do pente

asociado a un ambiente funerario representado,
cecais por primeira vez en Europa, no Atlántico,
nun petroglifo sobre un outeiro, altar de pedra
chamado Pedra das procesións da Auga da Laxe,
en Gondomar, Pontevedra, que domina xerárquicamente outros menores. Estes
outeiros son o centro simbólico da Terra, non falo por falar, e asemade lugar
de tránsito vertical entre o mundo dos vivos e dos mortos; o pente aparece en
Auga da Laxe asociado a armas da época, alabardas e puñais do Bronce Antigo, e a carros
representados aquí sen as rodas, un antigo modelo de carro que se mantivo en uso en Escocia ata o
século XVIII e mantense residualmente en Galicia no Courel, indicando que estamos ante un lugar
sagrado de trénsito vertical das ánimas ao Alén mediante a práctica cinexética psicopompa coñecida
como Caza Salvaxe.
Engadida no Bronce Final á composición, unha espada aparentemente pistiliforme, esta

circunstancia, en sinerxía cos trazadores inmobilistas e autoctonistas da antropoloxía xenética galega,
danos unha pista da razón pola que a primitiva concepción simbólica seguía probablemente vixente
neste período96 onde de novo o pente aparecerá profusamente representado, agora asociado tamén a
espellos, ao rente das armas e do carro do difunto nas estelas decoradas do suroeste peninsular
pubricadas en 1966 por M. Almagro Basch 97 como as atopadas no lugar de Las Mayas, en Valencia
de Alcántara, Cáceres; Fuente de Canto, ou en Cabeza del Buey, entre outras moitas da província de
Badajoz; a de Ategua, Córdoba (presentada por Almagro Basch no IX congreso Nacional de
Arqueóloxía de Mérida do ano 1968) e un longo etc. Reforzándose o loitoso arrecendo e o carácter
psicopompo da panoplia coa representación da danza funeraria dos circunstantes, típicamente
Atlántica de “O Abellón”.
Estes pentes encóntranse, asociados habitualmente a espellos, a carros, a

armas e a vaixela de mesa (Carreira 2000; Arnold 1995, p. 50-51) xunto a bebida
e un rico aparato de beber, local ou de importación, en túmulos dende o Bronce
ao Ferro de toda Europa, e nunha tumba de carro en Wetwang, Yorkshire,
Inglaterra, en contexto Atlántico do século II ou I a C un pente apareceu xunto a
un espello, asociado a outras tumbas con espadas lanzas e escudos.
Sexa tolerable, ou non, o sostido nos precedentes parágrafos a propósito

das violacións dos túmulos, o caso é que por mor das accións reseñadas, como
96
Ao igoal que estaba a suceder con outros inmobiliarios simbólicos do Atlántico, coma Stonehenge utilizado segundo
Timoty Darvill do 4.000 ao 2000 a C durante máis de dous mil anos.
97
M. Almagro Basch. 1966, VIII.
demostramos en 1991, chámaselle ás mámoas lacos cando presentan, as veces enormes, buracos de
violación
- Laco, Lacuna; Lago ou Lagoa
Esta voz atópase en case

tódolos diplomas que conteñen
deslindes polo que, como
dixemos en 1991, non ten nada
de particular que a primeira vez
que apareza esta denominación
nun documento Galego suceda
no primeiro deles, o máis antigo
que existe en España, o diploma SILONIS REGIS (sub die X kalendas septemberes Era DCCCXIIIª,
23 de Agosto do ano 775) polo que o rei Silo doa a varios relixosos entre os ríos Iube e o Masma, e
máis concretamente entre o río Alesancia e o Mera, no lugar de Lucis, un Celeiro, hoxe Celeiro de
Mariñaos: “[…] Ut darem eis locum orationi in cellario nostro qui est inter Iube et Masona, inter
ribulum Alesancia et Mera, locum que dicitur Lucis determinatum de ipsa villa ubi ipse noster
mellarius avitabit Espasandus, et per illum pelagum nigrum, et iusta montem que dicitur Farum, et per
illas sasas alvas et per illa lacuna usque in alia lacuna, et usque ad petra ficta et per illa lagenam”
-se non o estorbara a precisión matemática das cartas de deslindes (no hidrotropismo de tanto lago
poderían, en boa hidrognósia escoliastas de Villar, decretar a hidrogoxía última para tanta lacuna e
lagena da diplomática galegas “et per ipsum villare que dicitur Desiderii et per illum arogium que
dicitur Alesantiam et per alia pedra ficta qui stat im montem super Tabulata per ipsa strata qui
esclude terminum usque in loco que dicitur Arcas, et arrogio que dicitur Comasio, cum omnen exitu et
regreso suo, castros duos […]” ( Díaz y Díaz 1974, pp. 212 – 13 ).98
Así nunha carta do 982, de Celanova, “[…] quomodo dividet cum villa Sancta Columba,
Ermigildi et Atanes et transit Limia ad patrono intra Mogaynes et Sancta
Columba et feret in arca tras limia ad casam de Domno et per suis
terminis ubi inveneritis lacos anticos et mamolas. Uno laco qui est tras
Limia unde venit liniolo qui transit per Limia et venit
inter Sancto Martino de Calidas et feret in cima de
villa ad alio laco maior per suo liniolo ubi iacet
efigiem hominis esculpta in petra ( a primeira
noticia dun grande túmulo da Idade de Ferro coa
estatua do guerreiro sobre el ) que testificat de laco
in laco et inde per suos moliones firmissimos ad
arca maior ad castro de Vemes et sic tornat per allios
molliones et feret in fontem de mulieres deinde postea
Mineo rio inter Villarino et monte longo per ubi
fortissimi divisimos cum ipsos domnos iam prefactos
in illorum grande concilio sub unos? andantes, et
omnia bene considerantes atque certius dividentes et omnia firmissime
permanentem statuentes devenimus ad arcas maiores de Sancta Eolalia inde
primitur inquoavimus. Notum die ipsas kalendas octobris discurrentes tunc era XXª post Mª […]
” ( López Ferreiro 1899, p. 184 ).99
- Chámeselles Arcas por ter esta forma o dolmen privado ou non da pena ou penas
sobranceiras:
“[…] Invenerunt archam in ripam de Mero ubi dicent “ad canarium” et decoria (demarca) in
directo de ipsa archa in directo Santo Stephano, et alia archa principalia iuxta viam de Codais, et inde
ad fontem Iusteli, et decoria ad illas cercarias de bouça que dicent Tructesindi. Et tercia archa in
quoto super varzinam de Bovea et decoria in ipsa barcina de Bovea. Et quarta archa in ripa de ipso río
98
Manuel Cecilio Díaz y Díaz 1974 pp. 212- 13.
99
In Antonio López Ferreiro 1899 apén. pp 184. Tomo II .
de Bovea. Et quinta archa que decoria inter Melangos et Parietes. Et sexta archa in bauza que dicent
Cerquitum qui dividet inter Trius et Parietes. Et alias archas et decorias que divident inter Lemenioni
et ipas Parietes et Caliobre et concludent per Fontem Bonam in directo usque ad ipsam archam quem
primiter incepreunt inter Codais et Parietes.[…] ” ( Loscertales de G. de Valdeavellano 1976, pp. 161
- 162 ).100
- Causos (veteros), Cousos Vedros, Curros, ou Curros veteros
Invisibles ou por agora desconsiderados para a chamada “arqueoloxía espacial” ou

“arqueoloxía paisaxística” galega, posiblemente algo rasa, malia considerar o que xustamente nosa de
vello admiradora silandeira e encuberta vale, sendo referidos os curros ou cousos, non sen
precipitación e lixeireza excesiva, como inmobiliario arqueolóxico medieval por quen ladean a
factografía dese período, sen dúbida por excesivo ciume competencial, o certo é, que existindo outrora
por centenares, lamentamos que cada vez vaian quedando menos recintos circulares de grandes pedras
chantadas, algunhas de considerables proporcións, chamados na nosa diplomática medieval cousos ou
curros vedros, por mor de espoliarse decote e con impunidade as
grandes pedras que os forman ao permanecer estes tan valiosos como
desprezados monumentos sen catalogar.
Malia ser coñecidos e estudados dende hai moito tempo
(Crossing, 1912; Brailsford 1938; Daniel, 1950; Harvey, 1953;
Hoskins, 1954;Worth, 1967, Simmons, 1969; Barber, 1970) na área
cultural da Europa Atlántica que compartimos, carecendo en Galicia
os “curros vedros” ou os “cousos”, do recoñecemento ou da
consideración de monumentos megalíticos resúltalles fatal verse privados dunha protección
institucional.
Este presunto inmobiliario arqueolóxico encontrase tanto nas brañas e turbeiras encharcadas
dos planaltos, como parece sucede no Xistral cos monumentais curros de Santo Tomé, canto nas terras
fértiles e ben regadas da beira mar, e tal é o caso dos curros, e dos presuntos peches neolíticos, da
Terra de Bergantiños ou da Capelada nas Terra de Arrós e de Labacengos. Os cousos e curros de
función e tipoloxía variable, presentes en toda Galicia, conforman un importantísimo, menos presunto
que real, inmobiliario arqueolóxico Atlántico comprensivo e inmerxido de recintos circulares, dos que
en algún caso se suxire poderían conter algún tipo de enterramento (o termo corrente das cartas e dos
diplomas medievais causo de Armada, coa debida reserva, parece aludir a esto), de grandes peches
elípticos, que aínda hoxe se empregan para gardar o gando, e en algún caso con pastores eléctricos o
que podería ser un caso de longa e admirable continuidade de uso; pensados quizais para albergar e
defender dos depredadores (do lobo) o gando dos primeiros
sedentarios, en ocasións os curros conformando un perímetro de
pedras fincadas, máis pequenas, que rodean totalmente un
recinto diferente, menor en altura e máis alongado, tendendo á
formas poligonais, parecen tamén pechar unhas plantas de
cabanas, uns asentamentos quizais moitas veces reaproveitados,
e aínda poderiamos distinguir unha terceira tipoloxía
constructiva nos curros, trátase de pequenos peches elípticos
que quizais serviran para protexer das alimañas certo tipo de
cultivos, coma hortalizas, de primavera.
Todo elo vai asociado como nas Illas Británicas a túmulos neolíticos de cámara monumental
simple e rectangular a modo de longas cistas (Petit 1974, p. 72, 90). Os curros ou cousos
presuntamente prehistóricos, parecen asociarse a enormes pedrafitas de forma discoidea, e mesmo a
un inmobiliario arqueolóxico adxectivo de difícil interpretación como alineamentos de grandes pedras
presuntamente prehistóricos e petroglifos aínda en fase de estudo.
100
Karta de Villari de Paredes nº 129. Ano 942. Tumbo I, fols. 50r.-51r, ( Sobrado de los Monjes), in Pilar Loscertales de G.
de Valdeavellano. 1976 vol. 1º. pp.161-162.
-Armatas, Armadas
Chámanse así polas cámaras poligonais formadas polos esteos dos dólmens interpretados polo
home medieval como trampas para animais confeccionadas polos antigos. Así nos lindes de Vilasuso:
“Hec sunt terminos de uilla Suso, id est per petra Alba, et inde ad mamona de Paramu et inde
ad illa incrucelada de uilla Susu, et de Pedri et de Sancti et intrat in antiqua in directo anta, et inde
per antiqua de Bolios et uade ad causu de Aqua in peegada et inde per illa antiqua ad causo de
Armada, et inde ad mamoa de inter Ardilleiros et Uillarino, et inde per illo lombo de Lombario et
inde ad illa mamoa de inter Ardilleiros et Eldar, et inde ad Ordiales ad illo marco, et inde super illas
casas quomodo intrat in ipso regario que uenit de Bolios et uadit ad porto de Ludo, et inde per illo rego
que uenit de lama Coua, et inde ad petra Alua unde incepimus […].” (Loscertales de V aldeavellano
1976, p. 375 – 376 ).101
-Petras fictas.
“ […] et per illa lacuna usque in alia lacuna, et usque ad petra ficta et per illa lagenam et per
ipsum villare que dicitur Desiderii et per illum arogium que dicitur Alesantiam et per alia pedra ficta
qui stat im montem super Tabulata […].” 102mesturándose sen dúbida as pedras fitas dende a Idade do
Bronce ata a Idade do Ferro con
-Estelas Funerarias
de varias épocas, consideradas moitas veces petras fictas, ocasionalmente , segundo
podemos velo nos diplomas, aparecen descritas demoradamente laco maior […] ubi
iacet efigiem hominis sculpta in petra (López Ferreiro 1899, p.184), 103 ora mostra
outeiros ou
-Autarios ou Outeiros (altares) 104
“ […] e ende o o outeyro do Gauiam e ende a a pena Edrada
e ende o o penado ( sic ) do Carauo e ende a a pena da moura […]
105
” en pedra con petroglifos do Neolítico, do Bronce ou do Ferro,
quer burgarios con cazoletas do Neolítico quer, cando na Idade do
Ferro é rectangular o lacus do altar, burgarios cuadratos 106.
Sinalaremos que existen outros tipos de fitos terminais (en parte xa tratados por Ferro
Couselo na súa tese Petroglifos de Termino):
-seixos brancos ( saxas albas ),
“Hec sunt terminos de Villa Susu id est per petra alba, et inde ad mamona de Paramuu et inde
ad illa incrucelada de Villa Susu, et de Pedri et de Sancti, et intrat in antiqua in directo anta, et inde per
antiqua de Bolios et vade ad causo de Aqua in peegada, et inde per illa antiqua ad causo de Armada, et
inde a mamoa de inter Ardileiros et Vilarino, et inde per illo lombo de Lombario, et inde ad illa
mamoa de inter Ardilleiros et Eldar, et inde ad Ordiales ad illo marco, et inde super illas casas
quomodo intrat in ipso regario que venit de Bolios et vadit ad porto Ludo, et inde per illo rego que
venit de lama Cova, et inde ad petra alva unde incepimus.” 107
101
De Uilla Susu, Sobrado. Tumbo I, fol 124, v. IN LOSCERTALES DE VALDEAVELLANO, p. 375 - 356.
102
Manuel Cecilio Díaz y Díaz1974 pp. 212- 13.
103
982, Carta de Celanova. In Antonio López Ferreiro 1899 Apén. pp 184.
104
“Et habet predicta hereditas iacentia in terra de Superado, inter alpes Iaurino et Monte de Ara, secus flumen Lobamorta”
in Loscertales de G. De Valdeavellano. Volumen I. nº 185. Ano 1162, maio 2 pp. Sobrado. Tumbo Iº, fol. 75 r. e v.
105
Sobrado, Tumbo I, sen data, fol. 147 v. nº 475. In Loscertales de Valdeavellano. p. 425.
106
Estudados recentemente polo profesor D. Luis Monteagudo García 1997, La religiosidad callaica: estela funeraria
romana de Mazarelas (Oza dos Ríos, A Coruña), cultos astrales, priscilianismo y outeiros con moito detalle e aparato crítico
cf. pp 64-98 e pp. 11-118.
107
Hec sunt terminos de Villa Susu id est per petra alba, et inde ad mamona de Paramuu et inde ad illa incrucelada de Villa
Susu, et de Pedri et de Sancti, et intrat in antiqua in directo anta, et inde per antiqua de Bolios et vade ad causo de Aqua in
peegada, et inde per illa antiqua ad causo de Armada, et inde a mamoa de inter Ardileiros et Vilarino, et inde per illo lombo
de Lombario, et inde ad illa mamoa de inter Ardilleiros et Eldar, et inde ad Ordiales ad illo marco, et inde super illas casas
-rochas naturais , penedos figurativos
“[…] a a Pena Androeira que é cauada e ende a a pena do Spino e ende o o marco que está
contra o Pedronco […] 108”
-cruces109, ou inscripcións de término
“Orta fuit intentio inter Fernando

Uistrimiriz et heredibus suis, et de
alia parte Pelagio Menendiz et Osorio
Ioannis et heredibus suis, super illas
heretitates que iacent inter Castelo et
Sonario, unde Baralia inter nos
uertitur et uenimus inde in concilio
ante comitem dommus Rodericus
Ouequiz et Martinus Pelagii et
Gutierre Muniz et Ioane Asqueliz qui
es uigario de domnus Froila
Ueremundiz et alios multeros qui
uiderunt et audierunt et iudicarunt
bene et diuiserunt et uiderunt ipsos homines bonos per terminos de
Condux et inde per Kareira Subia et inde ad illa Kaskalia Scrita et
per illas petras et inde ad illo Lotario110 que sparte Osseto et
Sunario et per ubi sparte Osseto et Kastelo et inde per Términos de
Canali per illa Lagona111 Maiore de Mamona, sunt ipsas hereditates markatas et temeratas et diuisas
quomodo intrat in ipso regario que venit de Bolios et vadit ad porto Ludo, et inde per illo rego que venit de lama Cova, et
inde ad petra alva unde incepimus.
108
Sobrado, Tumbo I, sen data, fol. 147 v. nº 475. In Loscertales de Valdeavellano. Obr. cit. p. 425.
109
“Estes departirom os lugares de suso ditos. Começáron a a fonte do monte e ende a a outra fonte e ende a archa que e no
monte sobre Villarino e ende a Baracentas e ende a antiga de Quintaas de Muradelo e ende o o porto de Gamae hu feceron
crui na pedra e ende o o linar de Monim clerigo a a pena Androeyra, que e cavada, e ende a a pena do spino e ende o o
marco que esta contra o Pedronco e ende a a antigua vella e ende fonte de so o Lodeyro e ende iuso pelo rego como vay, e
ende o a porto de Guas e ende o o marco que esta sobre la fraga de Torante e ende a a perada do Carneyro.” Sen data.Tumbo
I, fol147 v. In Pilar de Loscertales. Volumen 1º p.425.
110
Esto é, un outeiro.
111
Este é un dos textos que en 1991 (Pena 1991, pp. 25 - 37 e 57- 58), pensando nós que ao redactarse os documentos de
deslinde na Idade Media onde figuran as verbas lacus / lago, lacuna / lagoa ou lacunella / lagoela estábase a falar das
mámoas que presentaban xa un buraco de violación, fixo que identificáramos por primeira vez como sinónimo de mámoas as
ditas verbas: “Lagoa […]. Esta palabra vén do latín lacus que erroneamente soe traducirse por lago. Etimolóxicamente ten
moitos outros sentidos, un é o de buraco. Os romanos chamaban lacunar á abertura do tellado ao redor do atrio da casa, que
deixaba pasa-la choiva á pequena piscina onde se recollía, xusto debaixo da magna lacuna in medio tecto e chamábase
impluvium. << Lagoa >> significa mámoa con buraco de violación” (Pena 1991, p. 29). Recollíamos entón como facemos
agora outras denominacións (arca, armada, meda e os derivados de meta, como modia, modorra, etc.) contidas na diplómática
para designar aos túmulos e para indicar a presencia de diverso inmobiliario arqueolóxico institucional. Aquel traballo de
1991, no que colaboraron baixo a nosa dirección Alberto López Fernández e Ignacio García Novás, servíunos para confirmar
no rexistro arqueolóxico a continuidade dende a Idade do Ferro ata o século XII do territorio xurisdiccional demarcado (Pena
1991, pp. 25-37 e 57- 58, 1994), e mesmo para ver, en certos casos, a pervivencia ata o século XVIII deste territorio a
traverso dos deslindes nos coutos xurisdicionáis. Como as respostas á terceira pregunta do Interrogatorio do Castro de
Ensenada o amosan nos deslindes das parroquias, os marcos delimitativos chegan mesmo ata hoxe, por formarse os
Concellos Constitucionáis de 1836 en Galicia, como tamén en 1991 sinalabamos, agregando parroquias. Máis seríamos
infiéis a este traballo se silenciásemos que o noso esforzo investigador foi e está a ser cómodamente seguido, na súa tese de
licenciatura e en traballos recentes, por Carneiro Rei, dun xeito que de non quedarse únicamente cos aspectos máis
descriptivos e recurrentes podería resultar interesante e productivo: segundo xa sinalamos en 1991, menciónanse marcos de
deslinde tradicionáis na práctica totalidade dos milleiros de cartas medieváis e modernas. Neste tema non se trata de discutir
medio metro a direita ou a esquerda, a posición dunhas mámoas, etc.; simplemente buscamos – cousa que o colega Carneiro
non parece entender- as implicacións que as pervivencias de determinados segmentos institucionáis ten en sinerxía coa
factografía e coa realidade territorial testemuñada polo fenómeno tumular, e non hai por agora outra arqueoloxía máis fiable
da paisaxe para tirar conclusións ideolóxicas, institucionáis, sociopolíticas, económicas e relixiosas .
O feito certamente inconcebible é ter reclamado para sí, nos medios locais da comarca de Ferrol, o descubrimento e
a autoría de xacementos arqueolóxicos e de estudos hai dez anos realizados e publicados por nós no Concello de Narón,
escudándose logo Carneiro para xustificar as súas propias declaracións aos periodistas, sen desmentilas, acusando a éstes de
inter nos et pro talem actio facimus ad uouis ego Petro Gauin(i)z et fernando Uistramiriz et Petro
Amiquiz et eius uocis, a tibi Pelagio Menendiz et ad heredibus suis ut non demandemus nos nec
nostras uoces ipas hereditates ad uestras partes […]”112 das que temos polo menos un exemplo
intencionado de aspecto cruciforme como a que pode verse nun epígrafe rupestre portugués:
TERM[INUS] TREB[AE] OBILI[ANCORUM ?] de O Rigueiral (Sanfins, Valpaços)113.
A ESTRAÑA FORMA DE DEMARCAR
Seguindo un antigo ritual fundacional indoeuropeo similar a o empregado para a fundación de

Roma por Rómulo quen, acompañado pola súa banda, sucara o sagrado pomoerium sostendo a rella do
arado ao que xunguira un boi e unha vaca brancos, ritual ao que quizais aludiría
a incomprendida expresión altomedieval de succo mortuorum vel antiquorum,
sen dúbida de sulco dos mortos ou dos antigos, expresión empregada para
indicar a grande antigüidade das villae dicindo que estas foran sucadas (co
arado) polos defuntos ou polos antigos, paseaba o novo propietario no circuíto
a demarcar cun touro semental de raza rubia, seguido polo pobo e por un
escribán, interrompendo de cando en vez a marcha para chantar fitos terminais
de pedra.
Rematado o circuíto, o propietario decapitaba o touro e levando consigo o sanguento despoxo
refacía ante a vista dos circunstantes o itinerario vertendo sobre os fitos recen postos o sangue que saía
da cabeza do animal.
Nunha descendente gradación, os mencionados marcos serían colocados xa polo soberano, xa no seu
nome polo nobre, xa no nome de este polo labrego concesionario da terra e do gando. De ser así, a
cerimonia está sen dúbida presente en Galicia nun capitel da coruñesa igrexa medieval de Santa María
do Campo, na semicolumna do segundo pilar do lado do Evanxeo (ss. XIII a XIV), debuxado e
comentado por Alfredo ERIAS MARTÍNEZ:
“El animal centra la composición

mientras en un esquema simétrico dos
personas y un perro la flanquean a cada lado.
Los perros le ladran, los hombres más
próximos le golpean la cabeza con el talón de
sus hachas, mientras a la izquierda un joven
parece seguir al perro, y a la derecha una
mujer trae un gran recipiente quizás para
erróneas interpretacións. Con todo, agrádanos a traxectoria investigadora seguida polo señor Carneiro, pisando os nosos
pasos. Moito máis lonxe no clonaxe das nosas ideas foi María Rivera Rodríguez, ao parecer discípula de Carneiro.
A Licenciada Rivera, reproducindo traducidas do galego ao castelán varias páxinas enteiras do noso estudo Narón,
un Concello con Historia de Seu (Ed. Sotelo Blanco, Santiago de Compostela 1991), esquece, cecáis por faltarlle información
direita, que o seu texto “orixinal” (María Rivera: “Restos Arqueológicos en la Parroquia de Sillobre”, in Ferrol Análisis nº
12, Ferrol 1998) provén do noso eido. Comparativamente, véxase por exemplo: 1a) “Hoxe encontramos prácticamente
tódalas mámoas violadas, a destrucción dos túmulos, como tódolas violacións de tumbas, é algo que debeu de empezar ó día
seguinte do enterro.” (Pena 1991, p. 31); 1b) “Hoy encontramos, prácticamente, todas las mámoas violadas; la destrucción de
los túmulos, como todas las violaciones de tumbas, es algo que debió de empezar al día siguiente del entierro.” (Rivera 1998,
p. 43); 2a) “Cheo de túneles trampeiros agáchanse neles [estamos a falar dos castros], para a imaxinación popular, tesouros
sen conto: OURO, a máxima riqueza das sociedades non industrializadas.” (Pena 1991, p.97); 2b) “Lleno de túneles
tramposos se esconden en ellos, para la imaginación popular, tesoros: “ORO” [sic]: la máxima riqueza de las sociedades no
industrializadas.” (Rivera 1998, p. 45); etc., etc. (pódense aínda ver, entre outras máis, as nosas páxinas 97, 98 e 100
castelanizadas na súa obra por María Rivera).
112
Ibidem .. Sobrado , agosto, 28 de 1063. Tumbo II in Loscertales, páxina 371
113
E. Hübner, CIL suppl. Berlin. 1903, VIII, 275 b; in Antonio Rodriguez Colmenero (de quen somos debedores e tomamos
a meirande parte dos epígrafes citados no presente traballo): 1993 p. 14 –15.
recoger la sangre. Los perros parecen llevar a la idea de caza, pero [esto] no es coherente con la
presencia de esa mujer. […] Lo que le interesó al escultor […] [fue] crear […] [entre os cornos do
touro] una especie de pirámide y su contrapunto inferior ”114.
O citado capitel danos quizais a clave para interpretarmos as case corenta figuras que no
mundo celta representan o touro con tres cornos, como o famoso Taruos Trigaranus do monumento
Nautes Parisiacae de París conservado nesta cidade no
Musée de Cluny, o touro tricornio do Musée
Archéologique de Dijon procedente do santuario de Beire-
le-Châtel ou o tricornio de Glanum de St-Rèmy-de-
Provence estudados pola eminente mitóloga de Gales
Miranda Green, quen sinala cómo o touro asóciase con
elementos alusivos á fertilidade e ao deus solar, ou sexa
ao aspecto claro da soberanía (o Apolo celta, a luz e a
saúde).
Segundo amosa un documento publicado por Victor MIGUÉS que recolle, permitíndonos
agora interpretar este contexto, a demarcación da ferraría quiroguesa de Quintá do Reconco da
Amieira, este antigo costume indoeuropeo conservábase aínda en Galicia a mediados do século
XVI115.”
114
Erias Martínez, Alfredo. “COLECCIÓN DE DIBUXOS DE GALICIA E PORTUGAL III. Caza Medieval. Asemade
Dolores Barral Rivadulla ( 1998, p.233.) tras de rexeitar a idea de Caamaño Martinez como un tema cinexético dí: “cabría
interpretar dicha representación como una escena cotidiana ¿la matanza de un animal? En relación directa con el gremio de
los carniceros que tenía su sede en dicha igrexa.”. Non embargantes, como nos sinala en atenta comunicación epistolar o
historiador da arte Nedés, Don Manuel Lamas: “ En principio parece un argumento de peso o feito de que una hipotética
financiación -duna parte da igrexa ao menos- polos carniceiros coruñeses explique a súa existencia. Máis creo que debe
repararse en que o capitel viciño no costado oriental sexa unha Epifanía, flanqueando ambos a porta de entrada lateral, e que
eles se nos presenten como os únicos historiados no interior do templo, é dicir cabería a advertir unha coordinación
ideolóxica. En este sentido Erwin Panofsky indicara que unha serie de obras francesas do século XII presentaban sacrificios
rituais pagans -ao modo da suovetaurilia clásica- contrapoñendoos a imaxes eucaristicas; é dicir, o sacrificio cruento de reses
quedaba arredado en beneficio do “santo sacrificio” da misa ( Entre os exemplares en cuestión citaba certo capitel co
sacrificio ritual dun boi ou touro na igrexa de Besse-en -Chandesse, que non teño visualizado e sería bon confrontar có
coruñés. Por outra parte, o relevo de Taurus que se encontra nun friso zodiacal de San Isidoro de león o presenta entre
victimarios, e nunha forma que lembra a nosa). De tódolos xeitos, táis imaxes románicas perderon popularidade no século
XIII. Máis se con esta base anterior tratámos de relacionar os capiteis Coruñeses, ¿sería admisible o ver unha contraposición
entre un sacrificio cruento e a imaxe infantil do Redentor de quen sería lembrado o seu sacrificio na cruz no sacramento da
Eucaristía, incruento , que se facía presente habitualmente no moi próximo altar maior? Sendo máis escépticos, veriamos a
plasmación dunha matanza, como alusiva ao gremio de carniceiros, situada fronte a outra escena narrativa na que interviña a
patrona da igrexa: Trataríase tanto de unha sorte de homenaxe a María como dunha fachendosa lembranza sobre da
financiación da obra constructiva. De visións tan opostas derivan para min as grandes dúbidas: ¿refléctese, pois, a acción
cotián duns matarifes, un espectáculo festivo, un sacrificio ritual pagán, ou un sacrificio ritual actual ainda que de fondas
raices? A esta derradeira posibilidade corresponde o teu argumento sobre a demarcación territorial mediante sacrificio”.
115
En la ferrería nueva de Quintá do Reconco da Mieira, que es jurisdicción de la encomienda de Quiroga de la orden del
señor San Juan de Jerusalén, a cuatro días del mes de setiembre del año del señor de mill y quinientos y ssesenta y seis años,
en presencia e por ante mí, escrivano, y testigos de yusso escritos, parescio presente Francisco Basques de Quiroga, tenedor
de la dicha errería da Beyga de Quintá, e dijo que el avia echo y edificado la dicha erreria en su territorio y propiedad […]
[…] y estando dentro de la dicha cassa y errería da Beyga de Quintá, el dicho Francisco Basques de Quiroga e
Ysabel Basques de Caneda, su muger, fundadores, hacedores, propietarios, de la dicha errería y mucha parte de los veçinos y
moradores çercanos y comarcanos de la dicha tierra de Quiroga […] trageron y metieron, por ante mí, escribano e testigos e
personas arriba e avajo contenidas, un toro marón, presso con dos sogas, una atrás y otra adelante, y lo sacaron, los dichos
braçeros y ofiçiales y biscaynos y perssonas, por la puerta prinçipal de la dicha errería, y lo llevaron al llano y beiga que se
diçe el de Quintá, al camino questá sobre del poço que sse diçe das boussas, donde llega el termino y demarcacçion de la otra
errería y lo pasaron por el rio y cabeça del dicho poço y lo llevaron por entre el témino y demarcaçión de la dicha otra ferrería
de abajo, asta llegar al camino y marco que allí estava.
Pusieron junto a él otra piedra e marco y, desde allí, lo llevaron derecho por el camino que va para la Losera, que
eredad del dicho Francisco Basques, y jurisdicción que al presente posee el señor Diego de Quiroga, por el su coto de San
Christobo, y pussieron dos marcos, uno en medio del camino, y otro en el tesso y camino de la Lossera y, dende allí, al
derecho abajo, asta el poço sobre del reguero del Reconco da Mieira, que es sobre del poço de la dicha errería, donde esta un
penedo grande, y, desde allí, passaron otra vez de la otra parte del río y lo llevaron por el camino devajo la sieera y pusieron
allí un marco, y, dende allí, çercaron la dicha veiga de Quintá todo por riva del camino, y por el monte y eredad del dicho
Francisco Vasques, y pussieron un marco en el dicho monte y, dende allí, lo llevaron derecho al dicho camino y marcos del
termino de la dicha ferrería, de manera que bolvieron a donde primero le avían llevado, de manera que hiçieron el dicho
circuyto enteramente, en el qual, el dicho Francisco Basques, pusso, e mandó poner, marcos e mojones, según arriva se
contiene, y ello pediendome el dicho Francisco Basques, a mí, el dicho escrivano, por fee e testimonio, y a los pressentes le
fuessen testigos.
Quizais demarcar cun touro a terra sirva para garantir a fertilidade, a fecundidade e a saúde
das plantas e dos animais aportando a protección do Apolo celta, asociando este con San Xoán, con
San Sebastián e con San Lourenzo contra o andazo,
asegurando así a prosperidade do novo territorio.
A este ritual de demarcación estarían a
aludir as escenas procesionais presentes no
chamado “carriño votivo” de Guimaraes.116
Nun notable artigo, ao que xa fixeramos
referencia en 1995117, Mario Cardozo describe en
1946 este carro aparecido en 1920 en Monte de
Costa-Figueira, da parroquia de Vilela, Concello de
Paredes do Douro, hoxe no museo de Guimaraes:118
“Los bueyes del carrito de bronce presentan unas astas que, a pesar de estar mutiladas en parte,
dejan adivinar la gran longitud que tenían, como las astas características de la raza bovina
predominante en la región norteña del país, que es la llamada
raza barrosa [...] ”.
“[...] Hay […] sobre el carro catorce figuras, regular y
simétricamente distribuídas en dos filas de siete, dispuestas
por parejas en traviesas perpendiculares al cuerpo de la
serpiente que constituye el lecho del carro. Las dos figuras que, asegurando a la cabra o macho cabrío
que va a ser inmolado (Estrabón III, 3, 7), vemos con las manos apoyadas en los flancos de la víctima,
son seguramente sacrificadores.
En sentido opuesto a la dirección de aquel animal se hallan dispuestas las doce restantes
figuras. De éstas, las dos que se encuentran inmediatas al cuadrúpedo, vueltas las espaldas a él, tienen
las manos sobrepuestas a la altura del vientre y las piernas un poco dobladas […]. Siguen ocho, en dos
filas de a cuatro, formando otra agrupación característica. En una de estas filas están representados
cuatro guerreros, que empuña cada uno, en la mano derecha, una espada larga y de hoja ancha, con la
lámina apoyada en el hombro, y asegurando en la mano izquierda, con el brazo extendido, un escudo
redondo […]. Visten el sayo corto”
Y echo lo susodicho se bolvieron él, y los ofiçiales, y perssonas, a la dicha erreria, con el dicho toro, y le ataron las
piernas y lo derrivaron sobre la junque, teniendole por los cuernos y sogas, y el dicho Francisco Basques e Ysabel Basques,
su muger, tiraron del palo de la tapadera del chifron y dieron agua ala rueda del maço, el cual dio de golpes en el pescuesso
del dicho toro, de los cuales golpes se corto de presto carne, cuero y guessos asta que se lo acavo de cortar.
Y partido, tomaron la dicha caveça los dichos ofiçialesy brasseros, corriendo sangre por ante Mí, el dicho
escrivano e testigos, salieron por la puerta susso dicha de la dicha ferreria y cercaron por donde antes anduvieron con el dicho
toro siendo vivo, bañando y mojando los dichos marcos y mojones con la sangre que de la dicha caveça salía y çercaron todo
lo susso dicho enteramente como dicho hes[…]” ano de 1566. in Migués Rodríguez, Victor. 1995, pp 117- 136.
116
Miranda Green. Simbol and Image in Celtic Religious Art. Edit. Routledge. London and New York.1989 p. 179-184.
117
A PENA. Un matrimonio entre a Terra e a Deusa Nai. Anuario Brigantino para 1994 nº 17, p. 53-56.
118
Carrito votivo de bronce del Museo de Guimaraes (Portugal). Archivo español de Arqueología. Homenaxe a Portugal T.
XIX, 1946 pp 1, 28. El carrito de bronce que constituye el objeto de este sencillo estudio tiene de largo 38,5 centímetros,
estando su lecho formado por una barra estrecha y dispuesta en sentido longitudinal, representando groseramente una
culebra o serpiente, extendida, de 20 mílimetros de anchura máxima, que se encuentra a la distancia de unos 42 centímetros
de la cabeza; esta tiene la forma lanceolada, y mide 45 milímetros de largo, presentando como único detalle la indicación de
la boca. El carro se asienta en cuatro ruedas de 57 milímetros de diámetro unidas a los respectivos ejes, que a su vez giran
en los orificios pracaticados en los extremos de dos arcadas de seis centímetros de altura, fijas al cuerpo de la serpiente que
constituye el lecho del pequeño vehículo. Dos yuntas de bueyes, cada una enganchada a la extremidad de este curioso
dispositivo, una a la cabeza y otra a la cola de la culebra, muestran que el movimiento del carro se podía hacer en dos
sentidos opuestos, obedeciendo posiblemente esta aparente anomalía a una intención de significado simbólico. Sobre el
lecho, o sea sobre la culebra, vemos catorce figuritas humanas, simétricamente dispuestas por pares, fijas en las
extremidades de unas pequeñas traviesas perpendiculares a los flancos del ofidio, y aun un cuadrúpedo, cabra o macho
cabrío, este asentado directamente sobre el dorso del reptil. Todas las figuras estan dispuestas con el frente en el sentido de
la cola de la serpiente, excepto la cabra o macho cabrío, que se encuentra vuelto hacia el lado opuesto, y aún los dos
personajes que lo sujetan lateralmente.
“[...] A la derecha de aquellas cuatro figuritas de guerreros están paralelamente dispuestas
otras cuatro, desarmadas, con las manos cruzadas sobre el vientre119 y conduciendo a la espalda una
especie de saco o mochilita […], ceñida con correas que, pasando bajo las axilas y sobre los hombros,
vienen a unirse al frente en la base del cuello y en la parte superior del pecho [...]. Finalmente, un poco
mas avanzados, se encuentran, al frente de este grupo, dos personajes con el brazo izquierdo
encorvado sobre el pecho y el derecho extendido hacia adelante, como si cada uno hubiera empuñado
su vara, con la que fuese tocando a los bueyes […]. Son perceptibles, en las cabezas de estas dos
figuras, gorros de forma aguzada [...]120”.
DISTRIBUCIÓN XEOGRÁFICA DO TERRITORIO POLÍTICO
O Territorio Político chamado na Idade Media comissum, comitatum, terra ou territorium ten
límites antigos e, dentro de eles, uns usos e costumes (consuetam rationem) xurisdiccionáis121 alicerces
da cultura do noso país que serán obxecto do noso interese.
Coñocemos os Territorios Políticos fragmentariamente, polas fontes clásicas. Sinaladamente,
na súa Historia Natural, sen nomealos tódos, Plinio o Vello122 fálanos no conventus lucense tralo rio
Navia dos Albións, e xa na Mariña Lucense dos Cabarcos, dos Egovarros alcumados Namarinos e dos
Adovos, mencionando tamén aos Arróns ou Arrotrebas que en outro lugar, cecais dempóis de buscar
en van por Ar- no censo de tribus do conventus lucense nun indíce alfabético do arquivo imperial,
apón ao nome de Ártabros, do que nega a existencia: “manifesto erro, xa que pobo tal nunca houbo
con este nome”123. Esquece Plinio as trebas de Trasancos e a viciña treba dos Lapatiancos que
Tolomeo cita, silencia aos Besancos, aos Nemitos e aos Prutencos (Prucios), olvida tras estes os
Territorios Políticos dos Babegios, dos Montanos, dos Escutarios,
dos Duvrianos e dos Bregantinos, mais menciona os viciños
destes últimos, os Célticos chamados Supertamáricos dos que sen
dúbida no século XII tomaría Fernando Pérez de Traba o título de
Conde de Trastamara, así como cita aos Nerios, aos Cóporos, aos
Praestamáricos e aos Cilenos.
Por outra parte Mela, entre os 22 populi dos Astures que
segundo el se poden enumerarse sen fastidio, cita únicamente os
Guigurros, os Pesicos, os Lancienses, os Zoelas, os Célticos e os
Lemavos, pero danos o censo completo, cecais da época de
Augusto, ca poboación sometida ao pago de frumenta et pecuniae
vectigales que comprendía 240.000 homes libres, isto é
propietarios de gando e de terras, ou sexa tributarios.
119
Trátase sen dúbida de infantes caetrati.
120
Báculos ou gorros puntiagudos, cecaie por pertenceren os personaxes ao clero celta, Xesús non os usou pero os bispos
ainda os levan. Carapucha e báculo en tau vense ao parecer no chamado Ídolo de Paderne.
121
Así Ordoño III doa no ano 952 ao bispo de Santiago Sisnando II “ comitatum nuncupato Ventosam in provincia Gallecie
totum ab integro secundum illum plurimi comites obtinuerunt sic et nos aule vestre concedimus…ita dumtaxat ut eadem
plebs sit ab hodierno die et deinceps loco vestro deservitura non tamen ut servi set ut ingenui e tras de advertir ao bispo “ut
non imperet eos absque consuetam rationem… [dun modo semellante ao doar o 18 de maio dese mesmo ano a Igrexa de
Santiago o Commisso de Cornatum…toto ex integro sicut eum habuerunt multi comites per ordinationem regiam…ut
vestrae domui persolvant fiscalem censum, quem regie potestati persolvere assuerut, non ut servi, sed ut ingenui ita ut
habeant illud clerici vestri…ut exinde sustentationem et gubernationem habeant tam modo viventes in regimini huius loci…”
in FLOREZ. Esp. Sag. T. XIX, Sant.Tumbo A, fol 14. Antonio LOPEZ FERREIRO. Hist. S. A. M. I de Santiago de
Compostela vol.II; apén. Nº LXIII, p.114 ] et illi persolvant censum fiscalem sicuti alia plebs commisalia…” ibid. LÓPEZ
FERREIRO Vol II; apén. NºLXV. P 149-50. Santiago 1899
122
PLINIO o Vello: Hist. Nat.IV, 20, 110-12.
123
PLINIO o Vello: Hist. Nat. IV, 22, 114-15.
No conventus lucense, Mela enumera os Celticos e os Lemavos, saltándose do seu ficheiro 16
trebas de bárbaras e foscos nomes, anque calcula o censo en 166.000 homes libres, facendo outro tanto
logo co conventus dos Brácaros onde de 24 trebas só menciona a máis de estes os Bibalos e os
Coelernos (que él chama “Coelernos galaicos”124 para distinguilos como din Untermann dos Colarnos
da Lusitania central citados máis abaixo polo propio Mela 125), os Equaesos, os Limicos e os
Querquernos, constituíndo, todos eles, homes libres ou peregrini propietarios de gando e terras e base
do estatus legal (sen contabilizar os labregos dependentes usufrutuarios do gando e das terras postos
polos señores), 285.000 tributarios. Coñécense a máis das fontes 126, asemade estas trebas ou tribus da
Gallaecia fragmentariamente pola epigrafía antiga 127 aparecendo despóis éstas na súa totalidade xa
perfectamente definidas e deslindadas nas fontes altomedievais128
124
Isto é de Galicia, nunca houbo unha treba chamada Galaicos que dera nome a Galicia. Así J. UNTERMANN di “ ya se ha
puesto de relieve por otros autores (cita a A.TRANOY, A. TOVAR e COLMENERO) el hecho sorprendente de que el
etnónimo Callaeci, a pesar de que en la mayoría aplastante de los testimonios tiene la función de denomiar la totalidad de los
pueblos indigenas del Noroeste, siendo prácticamente un sinónimo de “habitante de Callaecia”, en Plinio 3,28 aparece como
una de las fracciones tribales de los Bracari: praeter ipsos Bracaros se aducen los nombres de los Bibali, Coelerni, Callaeci,
Equaesi, Límici, Querquerni.No creo que sea casualidad que estos nombres –con excepción de los Callaeci- coinciden con el
elenco de las civitates decem de la columna al lado del puente de Chaves….La solución que se impone consiste en borrar la
coma entre Coelerni y Gallaeci, suponiendo que el autor añadió Gallaeci para distinguir estos Coelerni de otro grupo
homónimo: tal vez haya pensadoen los Colarni en la Lusitania central, que menciona en el párrafo 4, 118 de su obra.
Anotaciones al estudio de las lenguas prerromanas del Noroeste de la Península Ibérica (1) en Actas do encontro científico
en homenaxe a Fermín Bouza Brey. Santiago, 1992. pp 383.
125
MELA: Choro. III, 28. ESTRABON III, 4, 12.
126
As primeiras situan no NW aos Adovi (Plin. IV, 111); Albiones (Plin. IV, 111); Amaci (Ptolo. II 6, 36); Arroni ou
Arrotrebae (Plin. IV, 111); Artabri (Plin. IV, 111, Ptlo. II 6, 22; Strab. 3, 3, 5); Astures (Ptol. II, 6, 28); Baedui (Ptlo. II, 6,
26); Bedun(ien)ses (Ptol. II, 6, 31); Bibali (Plin. III, 28, Ptol. II, 3, 43); Brigaecini (Ptol. II, 6, 30); Cibarcis (Plin.IV, 111);
Celtici cognomine Neri (Plin. IV,111); Celtici Supertamarci/ Supertamarici ( Mela 3, 11 Plin. IV, 111); Cilini /Celeni/
Helleni (Ptol. II, 6, 25; Plin. 4, 111); Coelerni/Coelerni???, Gallaeci (Ptol. II, 6, 42, Plin. III, 28); Copori/Capori (Plin. IV,
111, Ptol. II, 6, 24); Egivarri Cognomine Namarini, Egurri, Gigurri (Plin. IV, 111; Ptol. II, 6, 38; Ptol. II, 6, 52; Plin.
3,28); Equaesi (Plin. III, 28); Grovii (Ptol: II, 6, 38, Plin. III, 28); Lanciati/Lancienses (Ptol. II, 6, 29, Plin. III, 28);
Lapatian(n)ci (Ptol. II, 6, 4); Lemavi (Ptol. II, 6, 25; Plin. III,28); Leuni (Plin. IV, 112); Limici (Ptol. II, 6, 44); Luanci
(Ptol. II, 6, 47); Lubaeni (Ptol. II, 6, 48); Luggones (Ptol. II, 6, 33); Narbasi (Ptol. II, 6, 49); Nemetati (Ptol. II, 6, 41);
Ornaci (Ptol. II, 6, 32); Paesici (Ptol. II, 6, 5; Plin. III, 28, IV, 111); Quarquerni/Querquerni (Ptol. II, 6, 47; Plin. IV, 111);
Saelini (Ptol. 2,6,34); Seurri/Seurbi (Ptol. II, 6, 27; Plin. IV,112); Superati (Ptol. II, 6, 35); Tiburi (Ptol. II, 6, 37); Turodi
(Ptol, II, 6,40);
127
As fontes epigráficas recollen aos:
Aebisoci/Aeboso(nci) (CIL. II 2477; IRG IV 74); Ambimogidus (CIL II 2419); Ancondei (CIL II 2520); Bibali (CIL II
2477; 2475 (Biba(l)us); Cabarcus (CIL II 5739); Cileni (C.I.L. II 2649; EE. VIII 132: Cilin(us); IRG 120 Cilenus);
Coelerni (CIL II 2477; IRL 29 Coelernae; AF 1972 382: Coelerni); Copori (CIL II 5250=IRPL 34: Princeps Co(porum);
CIL II5250= CM León 21, nº 13a: Copori); Equaesi (CIL II 2477=CM Zamora II: Equaesi; IIAE 899: Equaesi; IIAE
1347=ILER 2867: Equaesus); Gigurri (CIL II 2610: Gigurro Calubrigense); Interamici (CIL II 2477; CM León 90:
Interamicus; Rivas Fernandez B. Aur., 3, 1971, 79-83 Res Plublica/Int(eramicorum)); Limici (CIL II 434=204 9 (CIL II 827
= 4215: Limico, CIL II 2477: Limici; 2496: Lim/i(c)us; 3034: Lim(i)cus; 5953: Limicus; 4963(1) = 6246(y) =A Port. 28;
1928-9; 213 nº 1 Luzón, en Huelva, n. 38 a 63: Limicus; Cm Cáceres 211: Limic(us) 2516: Civitas/Limicorum; IRG IV1: (L)
ari (bus) civita(tis/Li) m (icorum)); Ornaci, prob.Val de Ornaci, arciprestado de Valduerna (CIL II 2a633 Tabula hospitalis de
Astorga = 2633); Quarquerni (CIL II 2477), Supertamarci = Trastamara(CIL II 5081); Tamagani (CIL II 2477; IRG IV 66);
Zoelae (CIL II 2633; 2651; 5684).
128
“A chegada de Martiño de Dumio e a conversión de Teodomiro modificaron as cousas replantexandoas dun tirón (a 569,
Concilio Lucense) dende a cúspide da cadea vasalática” creandose dous circunscripcións con sede en Braga, o conventus
juridicus Bracarensis e o Conventus Lucensis, e asemade o conventus Asturiensis que pasa a Lugo.
VIII Ad lucense: Luco civitas cum adjacentia sua, quod tenent comites undecim, una cum Carioca, Sevios
et Cavarcos.
VIII Ad Auriense: Letaos, Bival, Palla Auria, Verugio, Bivalos, Teporos, Geurros(=Iutres no L.F.)
Pincia, Cassavio, Vereganos Senabria et Calapacios (=Cabazas no L. F.) maiores.
X Ad Astorica: Astorica, Legio, Bergido, Petra Speranti, Comanca (=Colanca no L. F., Ventosa,
Mourelle (=Murelle no L.F.) antes da chegada dos mouros confirmando as teses de Isidoro Millán) Superiore et
Inferiore, Senimure(=Senure no L.F.), Fraucelos (Fraugellos no L.F.) Pesicos.
XI Ad Iriense: Morracio, Salinense (Saliense no L.F.), Contenos, Celenos, Metacios, Mercia (Mercienses no
L.F.), Pestemarcos, Coporos, célticos, Bregantinos (Brecanticos no L.F), Prutencos (Prutenos), Prucios (Plucios no L.F),
Besancos (Besaucos no L.F.), Trasancos, Lapatiencos (Lapaciencos) et Arrós.
XII Ad Tudense ecclesias invicino: Tueredo, Tabuleda, Lucoparre, Aureas, Langetude, Carisiano,
Marciliana, Turonio, Celesantes, Toruca. Item pagi: Aunone (Dunone no L.F.), Sacria, Erbilione, Cauda, Ovinia,
Cartase.”
CONCEPTO, ADSCRIPCIÓN CULTURAL E PERVIVENCIA DO
TERRITORIO POLÍTICO
Pasaremos a estableceren o carácter institucional e a adscripción cultural dos Territorios

Políticos, antes de encetarmos o problema da distribución xeográfica e de amosarmos a metodoloxía
que debe seguirse para unha correcta reducción topográfica dos mesmos.
Como se deduce do feito de que o territorio político se define na Gallaecia coa verba Treba
(Tribus) ou Toudo (= Teuta, Túath), termos todos da soberanía doméstica e clientelar, da “Casa” ou
“Tribu”, que aluden a un verdadeiro nódulo ou xérmolo de estado ou de protoestado, o sistema
articulativo territorial, baseado na atribución ou
desatribución polo soberano de unidades
políticas demarcadas de función soberana
dúplice, en réxime pro-indiviso, é basicamente
céltico.
Una retícula de castros, castella ou
domi, ultrapasando ás veces o medio cento,
configuran dentro da Treba unha sucesión de
verdaderos coutos xurisdiccionais ou casas
nobres, iguais en xerarquía, ligándose estes
castros entre si por lazos parentais ou veciñais,
suxeitos verticalmente todos eles, mediante un
complexo entramado clientelar, ao princeps da
Treba, Territorio Político ou Terra129
O Territorio Político ( Treba, Tribu, Terra, Comissum, etc.) berce da bisbarra galega,
concíbese políticamente como un amplo espazo xurisdiccional, con máis de 130 Kms cadrados por
termo medio, que recibirá durante a dominación romana os nomes de civitas / populus / respublica,
termos alusivos a un mesmo obxecto institucional, sendo incorrecto interpretar o paso dunha
denominación a outra como indicio de cambio estrutural, promovido dende fora do sistema pola
acción aculturadora, e administrativa, do Imperio Romano.
Segundo o Cronicón Iriense que a pesares da sua serodia redacción basease en antigas fontes “Miro Tomou baixo o
seu dominio a Braga e reuniu o Concilio Bracarense segundo, onde acudíu Andrés no ano 610. E Miro puxo baixo a súa sé
Iriense as seguintes dióceses a saber: O Morrazo, Salnés, Moraña, Caldas, Montes, Meta, Merza, Tabeirolos, Valga,
Louro, Nemancos, Vimianzo, Seaia, Bergantiños, Faro, Escudeiros, Dubra, Montaos, Nendos, Pruzos, Bezoucos,
Trasancos, Labacengos e Arros, e outras das que se ten mención nos canones “ [...] et Mirus cepit Bracaram et fecit
concilium Bracarensem sedundum, ubi Andreas fuit, in era DCX Et Mirus sedi sue Hiriensi contulit dioceses, scilicet:
Morracium,Saliniensem, Moraniam, Celenos, Montes, Metam, Merciam, Tabeyrolos, Velegiam, Hour, pistomarcos,
Amaeam, Coronatum, Dormianam, Gentinas, Celticos, Barchalam, Nemarcos, Vimiantum, Selagiam, Bregantinos, Farum,
Scutarios, Duuriam, Montanos, Nemitos, Prucios, Bisacos, Trasancos, Lavacencos et Airos, et alias que in canonibus
resonat.[…] ” Transcripción e notas de Manuel-Rubén García Alavarez, Memorial Hisatórico Español, (R.A.H.), Tomo L.
Madrid. 1963. Cf. A. PENA:Un matrimonio entre a Terra (Treba) e a Deusa Nai (Mater)”; in Anuario Brigantino para 1994,
pp. 74-76”
129
A. Pena: 1991, p. 115-127; 1992, p. 33-48.
Ocupando na maioría dos casos a mesma extensión que teñen ainda hoxe os antigos
arciprestados, e unha superficie similar á que teñen as comarcas tradicionáis, como a Terra de
Labacengos (Lapatiancos) ou a Terra de Nendos (Nemitos, “Santuarios”), son suma de tódolos
espacios xurisdicionais acoutados: os castros ou domi, únicos hábitats da Treba.
Este sistema organizativo vai chegar ata a Idade Media da man das Terrae ou Territoria e
Comissa, con todo o seu armazón institucional, procedente da Idade do Ferro, intacto, mesmo
conservando en moitos casos a súa denominación orixinal, como sucede no caso da mencionada Terra
de Labacengos (Lapatiancos) ou como no de Bergantiños (Brigaecini?, Brigantini “os da deusa
Brigantia ), de Arrós (Arroni ou Arrotreba ), de Caldas (Celeni), de A Limia (Limici), de Valdeorras
(Val de Geurros -Gigurri-), etc., nomes que perdurarían ata fináis do século XII coa súa dúplice
estrutura organizativa política e relixiosa indemne e, en algúns casos, ata hoxe mesmo, dándose a
paradoxa de que sendo Galicia o país da Europa Atlántica que mellor conservou, cuasi intactas, e por
máis tempo, estas foron invisibles e prácticamente ignoradas por mor do absoluto descoñecemento do
sistema articulativo que presentamos nestes papeis, para os anticuarios e para os medievalistas do país.
Paralelamente aos outros pobos indoeuropeos Atlánticos, o sistema de artellamento en
unidades que denominaremos Territorios Políticos, hai que dimensionalo no contexto dunha relixión

(Blanca García Fernández-Albalat), dunha lingoa
(Jurgen Untermann, Juan José Moralejo Álvarez,
Eulogio Losada Badía) e dunhas institucións (Andrés
Pena Graña) célticas.
Provintes dun lonxano horizonte visible xa na
primeira Idade do Bronce, que fende as suas raíces no
Neolítico, estas realidades responden a un arcaico
sistema organizativo, ben coñecido, de sociedades
cabaleirescas xerarquizadas, sistema que residualmente
ficaría como fósil nas áreas xeográficas atlánticas,
marxináis, do continente europeo e das Illas Británicas.
As Trebas ou Territorios Políticos segundo se pode
entrever na Idade do Ferro funcionaban, non como
Estados modernos, máis si como estados dunha Casa
nobre, con características ben discriminadas, con
xerarquías políticas, con institucións relixiosas e cunha
organización vertical doméstica e cabaleiresca nos
asentamentos castrexos, configurando estos unhas
xurisdicións, uns espacios acoutados, que pervivirán
ainda na Idade Media coa mesma extensión e cos
mesmos marcos que tiñan na Idade do Ferro. Certo que
formalmente estas xurisdiccións chegarán aos tempos
medievais aparentemente modificadas: partindo como
modelo do castro / domus, do “ territorio económico,
sive potius xurisdiccional, demarcado autárquico ”, onde
a xente vive co seu señor no interior dun recinto
fortificado, cadánseu en cadansúa casa, pasarase ao
modelo de villa galaico-romana e medieval, tamém “
territorio económico -ou espazo xurisdiccional-
demarcado autárcico (sic) ” no que se espallan as
granxas dos labregos, territorio cos mesmos lindes e inmobiliario arqueolóxico de término (Pena,
1991: 25-64) que antes tiña o castro, pero articulado agora nodalmente en torno a un pazo, centro de
recepción das rendas xurisdiccionáis. En ámbolos dous casos, as ditas xurisdiccións, có espazo
territorial e cos marcos que as acoutan, permanecerán institucionalmente intactas na Gallaecia Antiga e
na Urbe Gallaecia Medieval, dende tempos prerrománs ata o século XII.
Os Territorios Políticos ou “Bisbarras Celtas” son estados ou protoestados, por canto podemos
definir neles un topos poli-institucional aberto: a asemblea, a feira, o Oenach / Forum (forum
guigurrorum, forum bibalorum, forum limicorum, etc.)130, capital sen vida urbana que, no medio do
campo, cohesionará tódolos elementos políticos, xurídicos, económicos, sociáis e relixiosos onde se
revela a mencionada adscripción céltica desta forma de articulación política. Como o Territorio
Político treba / toudo antes da conquista e terra / territorium ata o século XII, non sufriu
modificacións relevantes, foi sempre o punto de referencia básico dos galegos e dos habitantes do NW
penínsular, resulta inaceptable, pese aos anticuarios e aos medievalistas, falar de reorganización
promovida dende fóra do sistema territorial galego, nen durante o Imperio, nen durante o regnun
suevorum nen durante a monarquía astur. A autarcía da treba celta constitúe probablemente o máis
avanzado modelo que existe de economía sostida. Carole Crumley (1995, pp. 26-33) amosando o
carácter rural e disperso da meirande parte da Europa Latenian, entre os séculos IV e I a.C. dá có quid
da cuestión ao afirmar que esto non se debe a unha posición cativa nunha escala que conduciría á
formación dos estados, senón a un altísimo grao de éxito na adaptación medioambiental.
130
As veces, como no caso do Forum Guigurrorum identificado como A Cigarrosa, A Rúa, mencionado por Tolomeu (Geog.
2, 6, 37) e no Itinerario Antonino (438,7) estos fora como o Iriensium “Iria Flavia” se convirten, tal foi o caso da mesma
Roma, nun centro urbán.
TERRITORIO POLÍTICO ATLÁNTICO: ARTICULACIÓN
INSTITUCIONAL
O TÚATH IRLANDÉS.
Irlanda encontrábase fragmentada

nuha morea de Territorios Políticos que
nós chamamos habitualmente ciuitates, e
que os irlandeses, conservando o
primixenio nome, chaman Túatha (lése
tuda, comparativamente similar ao
toudo galego en toudo-pala ou
toudadigoe) gobernados por un rei, un rí,
ou rí-túaithe (Mc Cone 1990, p. 9;
Herbert 1988, p. 51), cun poder baseado na sona da súa clientela ou cénel, recrutada entre os cabaleiros
terratenentes. Para Harold Mytum, o Túath foi na Antiga Irlanda cristiá, a pedra angular do sistema
político. Este autor, tras sinalar unha grande retesía da historiografía irlandesa (Mac Neill, 1911;
Byrne, 1971) en torno ao feito de que o Túath represente ou non unha tribu por mor de que, como
sucede en Galicia, non existe dende o punto de vista étnico, lingüístico ou cultural ningunha división,
conclúe que “o túath representa unha unidade política e, por ende, débese considerar unha tribu”.131
Os cabaleiros, señores dunha “casa” ou fine nobre, estendían a súa soberanía doméstica sobre
parentes e clientes bo-aire, homes libres propietarios de bois e de terras, así como sobre os am-bue, os
“sen bois”, aos que a cambio de rendas e de asistencia militar entregaban, nunha especie de “préstamo
de uso” vasalático, en precario, vacas e campos cultivables perfectamente demarcados132. Asistidos a
pé polos seus clientes, estes nobres, que vivían en castros chamados rath ou duns,133 servían ao seu rei
como en todo o mundo céltico a cabalo.
O antigo concepto irlandés de familia e parentesco é complicado: a gel-fine ou “familia da
man” (geil = “man”) comprende o pai co seu fillo, co seu neto, co seu bisneto e co fillo déste; a derb-
fine comprende na liña direita o avó, e na liña colateral o tío, o primo curmán e o fillo deste último; a
iar-fine comprende na liña directa o trisavó e na liña colateral o tío avó máis dous graos de primos
constituídos polos fillos e polos netos deste tío avó; o ind-fine comprende na liña directa o trisavó e na
liña colateral o tío bisavó e dous graos de primos constituídos polos fillos e polos netos deste tío
bisabó. Sinalemos non obstante que a “familia certa” ou derb-fine non ultrapasa na liña directa alén do
avó e non vai máis alá do sexto grao, ou sexa dos primos segundos, na liña colateral (véxase por
exemplo Camali Ulpini F. Celtius F. Viseu.). Os clans familiares toman as súas decisións
colectivamente, mais sempre hai neles, tanto nas familias nobres como na realeza, un xefe que os
cohesiona xunto a un sucesor ou herdeiro deste último134, formando todo isto un sistema sucesorio
131
Harold Mytum: 1992, p. 141
132
Así na carta de Sobrado do ano 966 no textamento do bispo Sisnado, o seu irmao Rodrigo e a súa cuñada Elvira dise “
[…] Adicimus adhuc ad hanc seriem testamenti uel benefacti nostros atonitos et nostras magnificentias que
dedimus per nostros infanzones, siue villas seu argento, uel quecumque de ganato nostro eis dedimus, ut
nobis cum eo seruicium exercuissent […] concesserunt eam mihi fundatoribus ipsius loci in diebus diui
memorie domni Ranimiri principis per Scripturam firmitatis siue et meos atonitos et villas que meo dato
haberente meos infanzones sic omnia uouis concedo[…].” Tumbo I fols. 5 r.-6r. nº 6 p. 36. na edición mencionada de
Loscertales. Recolle Mac Cone como o rei da Cas de Brigit na provincia de Leinster fixo un edictum per plebes [=ai. túatha?]
et provincias [=ai.mór-túatha] quae sub eius eran ditione et iugo)” para facer un camiño real. E “cando moita xente veu por
parentelas e familias (convenientibus multis populis [=ai. túatha?] per cognationes [=ai. cenelá?] et familias
[=oi.fini?]dividiron o traballo entre todos, sinalando que os túath funcionan como vínculos subordinados munha eficaz cadea
de mando provincial moito millor que como unidades federadas de perdida independencia que deben pouco máis que unha
fidelidade nominal ao rei común (1990, p.9).
133
Nome este non descoñocido en Galicia e Portugal: Dunios ( prob. “ Doniños ” – que non viría do antropónimo Doninus- ,
Ferrol), Eboro dunum literalmente “ castro do teixo ” (Ébora, capital do Alto Alentejo, eburo tamén ibbo, “teixo”. Ibbo
castro “Castro do Teixo” (Valdoviño, Trasancos).
134
Henri Hubert: 1932. reimp. esp. 1988 p. 436-437.
nomeado tanistry135. Ao xefe da fine correspondíalle a plena xurisdicción sobre o seu dominio,
“estado” ou “casa”, e o mando militar.
BANDAS E ROUBETAS DOS MOZOS SOLTEIROS
O Túath ou Territorio Político e o seu rí contaban, baixo o mando de xóvenes nobres (maic
rig = “fillos de reis”), cunha clientela composta por mozos solteiros de entre
14 e 20 anos organizados en confrarías ou fianna, que durante
unha parte do ano actuaban como policía de fronteiras nunha
especie de exército permanente, mentres que durante outra parte
do ano, saíndo do seu país e penetrando nas terras dos viciños
pobos (fer tar crich = “un home tralo territorio”), tal como os
Lusitanos descritos por Diodoro (V, 34, 5), entre outras
circunstancias para vengaren as mortes (Crith Gablach 72) dos seus compatriotas136
causadas polos habitantes doutros territorios, púñanse fóra da lei, cometendo roubos nos
países inimigos do Túath ao que pertencían eles, facéndose de paso cun dote para as súas mulleres ou
cun peculio persoal.
Dun modo similar aos nomes que os equipos deportivos estadounidenses toman hoxe, ou aos
que moitas veces levan os actuais buques de guerra, toda mesnada que se preciara algo, reforzando o
sinistro arrecendo “fomorián” de feralis exercitus que estas bandas137 tiñan, resaltaba o xuvenil carácter
mortífero adoitando como vexilla certos animáis simbólicos,
entre os que figuraban o lobo138 o porco bravo139, o cervo, a pita
do monte ou a serpe, segundo se amosa sen dúbida na célebre
escena cabaleiresca que o caldeiro de Gundestrup de factura
celta nos ofrece.
Habitualmente, se cadra pola presencia da árbore de maio,
portadora de vida, asóciase a escena, visible nunha das placas dese caldeiro, cun ritual de renovación e
resurrección no que un oficiante semella meter ao difunto nun suposto pote. Pero se verdadeiros potes
135
Comparativamente, pódese ver isto na Galiza Medieval no longo pleito dos arciprestados entre o bispo Gonzalo de
Mondoñedo e o seu irmán o conde de Galiza e de Trava, Don Pedro Froilaz, por unha banda, e o arcebispo de Santiago,
Diego Xelmirez, pola outra, (antecedentes): Na Divisio Teodomiri (ano 569) os xa mencionados territorios de Trasancos,
Labacengos e Arrós pertencen como arciprestados á diócese dos Britóns, segundo unha dubidosa interpolación. No ano 830
(a data estaría deturpada confeccionándose este documento unhas décadas máis tarde) Tructino menciona unha serie de
igrexas “propiedade da sé Iriense ” entre as que se encontraban algunhas nas Terras de Trasancos, de Labacengos, de
Besancos, de Prucios e de Nemitos. No ano 886 o rei don Afonso III consignara á Igrexa de Mondoñedo os arciprestados e
terras de “Trasancos Bezoucos, Prucios e porto de Seaia”; có que Mondoñedo levaba administrando oa arciprestados de
Trasancos, Bezoucos, e a metade de Seaia dende tempos immemoriais xunto aos de Labacengos (Lapatiancos) e Arrós
(Arroni, Arrotrebae) cando pola Bula do Papa Pascual II Iustitiae ac rationis ordo de 31 de decembro de 1101, pasando a ser
Compostela a sucesora lexítima das igrexas que pertencían á Cátedra Iriense, Xelmírez reclamou amigablemente ao bispo D.
Gonzalo, irmán do conde D. Pedro, a devolución dos citados arciprestados desempoirando o mencionado antigo documento
de Tructino. Unha cadea de feitos poría fin ao problema os arciprestados solucionado, tras dunha longa rifa, recollida pola
Historia Compostelana, entre os dous bispos na que intervira o Papa e numerosos preladosos, por interéses nacionais de
Galicia, unilateralmente polo conde D. Pedro Froilaz, xefe (tánaiste) dun extenxo clan familiar ao que pertencía o bispo de
Mondoñedo, berce do Condado de Trastamara, que manda ceder ao seu irmao en favor de Xelmírez. Tras da obediencia do
abade de San Martiño de Trasancos ou Tartares (Xuvia, Narón) como xefe da igrexa ártabra, e varias actas de sumisión da
familia condal de Trava, Don Pedro a súa esposa dona Maior Guntroda e as hirmáns do conde as hirmás Froilaz, monxas de
Xuvia, Muniña e Visclávara, segue a sinatura dos cabaleiros de Bezoucos, dos cregos de Bezoucos, e “[…] os nomes dos
cabaleiros que viven en Trasancos (Ártabros) Labacengos (Lapatiancos) e Arrós (Arroni ou Arrotrebas), que máis abaixo se
consinaron, os cuais xustamente prometeron esta sumision, tanto no seu nome, pois estaban presentes, como no nome dos
seus compañeiros que estaban ausentes e no nome de todo o pobo […]” (Hª. Comp. XXXV 1-9) .
136
O pago da composición non eximía a familia do difunto do dereito de vinganza.
137
Cecáis collendo na Gallaecia como caudillo divino a Bandua
138
Kim Mc. Cone: 1987, p. 112- 114.
139
O carácter psicopompo destes animais e da sua caza foi maxistralmente estudado nun traballo de 1985 por Fernando
Alonso Romero: 1951, pp. 515-530. Asemade resulta imprescindible para a comprensión da viaxe ao Alén e dos elementos
psicopompos ao que facemos mención Fernando Alonso Romero a quen debo valiosísimas indicacións: 1980; 1981; 1984 ;
1991; 1993; 1999. Cf. asemade Dumézil: 1929,195 ss.;1942:79 ss.; Eliade: 1970, 13 ss.;1984, 119-143; 1985, 17 ss; 1978, II,
116ss.
queremos ver non temos máis que observar, por exemplo, como
aparecen representados estes na diadema Galaica de San Xoán de
Oscos ou na chamada sítula de Kuffarn, Austria, por citar dúas obras
mestras comparables da orfebrería
celta, mentres que, en realidade, non é
ningún pote o obxecto representado no
caldeiro de Gundestrup senón que, claramente, trátase dunha porta de
duas follas.
En presencia do marcial e terrible exército psicopompo, a
Mesnie Helleqin que describira Orderic Vidal ou a Herlathingui descrita
en De nuguis curialum (I, 11) por Gautier Map, a traverso de esta porta, pensamos nós, introduce o
oficiante no Alén ao heroe morto, nunha trama, vizoso manantial das nosas lendas relacionadas coa
caza salvaxe, irrecusablemente psicopompa e relacionada có solsticio invernal140, cos accesos ao
mundo subterráneo dos nosos mouros, aclaratoria non só do significado da nosa Sociedade do Oso ,
presente xa na iconografía do século XII, nun sartego de Penafiel, e da nosa Santa Compaña ou
Estadea, senón tamén dos relatos populares xa mencionados do psicopompo cabalo que tras de acoller
e transportar ás ánimas dos difuntos estirando o lombo, encolléndose ao chegar o río, as chimpa ao
alén polos cursos de agua, asemade presente
na iconografía do sartego de Egas Moniz
mencionado e dibuxado por Alfredo Erias.
Convén sinalar agora como mostra do
alcance do poderoso instrumento da
etnografía comparada, que especializados tamén en transitos horizontais, e estreitamente
consustanciais con este pantasmal exército, están os nosos Lares Viales, estudado maxistralmente o
seu papel de benefactores dos vivos, dos viaxeiros e dos comerciantes na interpretatio da Galicia
romana por Fernando Acuña Castroviejo nuns papeis dos que somos debedores (I CNA, 2, 1971, pp.
353-357) parecen ganar tamén o seu sustento na Galicia prerromana acodindo aos
mortos. Zoocéfalos coñecidos de vello, principalmente o can, a serpe e o galo (o
“basilisco” da etnografía galega), convertidos en humanizados axentes psicopompos
por influencia romana, tal e como figuran na mesnie do caldeiro de Gundestrup
-desafectados hoxe pola curia romana no resto do orbe católico-, protexidos aquí pola
igrexa local, convírtense en Galicia, en atributos dos máis populares santos do país: o
San Roque Peregriño, o San Pedro (“Chosco”, probablemente o Lar Ceciegaeco) e o
xigante San Cristobo, este último, apañando na beiramar ás ánimas que, chegando
tarde, perderan a barca do Alén, e cargándoas sobre das súas costas, camiñando sen
afundirse, bule con elas no lombo sobre as augas após do funerario navio -máis
delicado sen dúbida que aquél outro psicopompo cabalo espilido- e se no
psicopompo trasego cae á auga algunha ánima, el acode presto lanzándolle a enorme
e pesada roda de muiño que leva no seu brazo, singular salvavidas e habitual
intensificación celta do seu poder sobrenatural de Lar Vial, e, recolléndoa da fría
auga, a acomoda de novo na seguridade do seu santísimo lombo.
Diodoro describe a estes grupos xuveniles do seguinte modo: […] Hai un costume peculiar
entre os Iberos e os Lusitanos segundo o cal chegando os xoves á idade adulta, aqueles que destacán
polo seu vigor e o seu denodo e vense máis faltos de recursos, reúnense cheos de valor e ben armados
no reconco dos montes, constituindo alí considerables bandas, que recorren a Iberia acumulan riquezas
polo roubo ao que se adican coa maior desenvoltura […].141
Similares a outros grupos coñecidos no mundo indoeuropeo céltico, xermánico, latino, grego,
etc., estas bandas que chamaran a atención de Antonio García Bellido hai máis de medio século142,
caracterizabánse por levar unha vida marcial, aventureira e licenciosa, que encontra un paralelo nos
mozos errantes rexistrados por Duby143 na Franza medieval, podendo servir de paradigma na Galicia
140
Veuno con demora Philippe Walter: 1997; cf. tamén le Roux: 1960; Guyonvarc´h: 1961b; 1964, p. 235; Almagro Gorbea:
1993, p. 136 ss.; Eliade: 1978, I, pp.219-223.
141
Diodoro: V. 34, 5-7; asemade Floro, II, 33,47.; Orosio, VI, 21,3; Estrabón, III, 3,8.
142
Antonio García y Bellido: 1945; 1986.
143
Georges Duby: 1977. cap. VII; Isidoro de Sevilla, Etym., IX, 2,13.
Medieval o caso que López Ferreiro refire 144 ao contar como nen o país e “nen as mesmas cidades,
incluso a de Santiago, vianse libres dos atentados daqueles foraxidos”. Para Eduardo Peralta Labrador
(2.000, p.182) “Con semellantes bandas hai que relacionar toda esa serie de noticias que nos falan de
emigracións da mocidade presididas por un animal emblemático, como refire Estrabón do touro que
conduxo a úns a Bovianum, do paxaro carpinteiro de Marte (picus) que presidiu o ver sacrum dos
sabinos cara o Piceno, do touro que guiara a migración fundacional do pobo samnita, ou do lobo
(hirpus en lingoa samnita) que conducira aos xoves hirpinos (Estrabón, V, 4, 2 e 12; sobre os animais
conductores: Eliade, 1970, 135-165) todos estes animais eran propios de Marte orixinariamente un
deus-lobo (Kandáon – Daunu – Faunus –Picus) patrono das bandas de mozos emigrantes, que,
segundo considera Willi Bougeaud (1943, pp. 115 ss.), sería levado a Italia por indoeuropeos ilirios da
cultura de Lausacia. De aquí que pobos como os samnitas lucans tivesen un nome que derivaría de
Lykos “lobo”, ou que a lenda fundacional de Roma nos fale da emigración duns pastores-guerreiros
perseguidos, aos que se considera fillos de un deus-lobo (Marte), e perpetuados en época histórica no
Männebund dos lupercos románs (Grimal, 1965: 465- 467 e 469- 471. Et alii: Carcopino, Dumézil,
Binder e Eliade). A confraria dos Hirpi Soriani que vivian coma lobos de raspiñeiras e incursións
lanzadas dende a súa montaña do Soracte, eran mozos que levaban unha vida iniciática consagrado ao
deus infernal alí venerado (Servio Gramático in Virgilio, Aen., IX, 785; Plinio. N.H., VII, 19.
Carcopino: 1925, pp. 66 ss. ex Peralta Labrador: 2.000, p. 182) ”
Un deles foi un cabaleiro chamado Sisnando Galiariz que cos seus irmáns estaba á fronte
dunha numerosa banda de salteadores que actuaban entre Santiago e o Rio Ulla nas propiedades da
Igrexa compostelán. O longo de sete andainas apoderouse da uilla de Oza, destruiu a Igrexa de San
Felix de Salas levando cautivos a 21 homes, 50
cabezas de gado maior e moitas de gado menor por
valor de 500 soldos; na uilla de Sales apoderouse de
10 homes valorado en 390 soldos. Na uilla de Rial
colleu homes imbuciatos (bucelarios, mantidos polo
señor) e gado por valor de 50 soldos, saqueou o
mosteiro de S. Miguel de Rarís, levando ó presbitero
Aspadio e cinco monxes, dous cabalos que valian
200 soldos, 31 bois e vacas, 100 cabezas de gado
menor, 31 porcos e diverso inmobiliario do mosteiro,
na uilla de Reis roubou 200 bois e vacas e 500 cabezas de gado menor. Da casa de Vimara Visteraci
sacou 6 homes que vendeu como escravos e un cabalo de 200 soldos. Asasiñou o Presbitero Odoario,
o monxe Alvito e dez homes. A Sisnando e Paio cortoulles ámbalas mans e a lingua, e os pés a unha
muller chamada Toda. Unha recua de 25 mulos que lle levaban o viño o Rei Bermudo III da súa adega
de Gomaríz, no Ribeiro, foi asaltada por Sisnando e tras zoupar nos conductores ata dalos por mortos,
cortou os rabos e as orellas a tódalas bestas.
As roubetas destes mozos cesaban ao adquiriren propiedades por herdanza trala morte dun pai,
ou ao obter un “prestamo de uso vasalático”, especie de pequeno “ feudo ” ou dote territorial, por
entrar na clientela dunha “casa” nobre e pasar así, saíndo do fian, a integrarse na sociedade do Tuath.
Estas moinantadas permitían conseguir co esforzo persoal un dote co que optar a un
matrimonio vantaxoso, poidendo neste contexto cobrar sentido a interpretatio de Estrabón referido a
unha costume dos Cántabros na que estos dotan as mulleres 145, sendo elas as que herdan e se
preocupan de casar os seus irmáns (III, 4,18).
144
López Ferreiro: 1899, T II, pp. 933-935. (ex FLOREZ in T. XX da H. S. Tumbo A de Santiago). Un fillo do Conde de
Galicia, D. Pedro Froilaz, comandou outra cadrilla de bandoleiros na terra de Santiago atacando no Camiño Francés os
intereses do arcibispo inimigo do seu pai. Os feitos de Sisnando Galiariz e os seus hirmáns ou as aventuras do principe dos
Longobardos Alboino e os seus compañeiros a comenzos da Alta Idade Media que rexistra Pablo Diacono , amosan a
homoxeneidade indoeuropea na extensión e a longa pervivencia deste comportamento xuvenil.
145
-Ladeando aquí a célebre carta de dote publicada por López Ferreiro nos apéndices do volume II da Hº da S.A.M. I. De
Santiago (nº 887, p.37) de Sisnando a Aldonza- no Tumbo I de Sobrado (fols. 117 v.-118 r. Na transcripción de Pilar de
Loscertales de valdeavellano ) nunha venda de Maria Petri de 27de maio de 1227 pódese ver unha circunstancia similar á que
descrita por Strabón faría derramar ríos de tinta aos anticuarios: Esta muller dalle ao mestre da Graña de Guisón e aos frades
de Sobrado […] totas hereditates meas mihi dedit maritus meus Petrus Bazacu in dote corporis mei ex parte matris sue
Marie Pelagii, filie Pelagii de Dorra, et de Eldoncia Roderici, filia de Roderico Almadrán, pro C solidos et in robore X
solidos, ut habeatis et posideatis eas cum omnibus directuris per supradictos terminos […].” E que isto lle fora dado como
iguala nun matrimonio desigual podese ver comparativamente na circunstancia contraria, a escena do pai e da nai
discúlpandose ante o noivo pola cativa dote que aportan ao matrimonio da súa filla, que se recollese noutras cartas.
OS VASALOS E O REI
Rex eris si recte facias, si non facias non eris.

O carácter sacral da monarquía irlandesa xa foi abondo establecido por numerosos autores.146
Compríalle ao rei asegurar a prosperidade, a fertilidade, a fartura do país, sendo avogoso el contra as
plagas e pestes mesmo para detelo ataque dos inimigos coa condición de manter un estricto código de
conducta que incluia numerosas prohibicións tendo o rei que amosar unha man chea de virtudes
(fermosura, simpatía, valentía, rectitude, sabiduría, xenerosidade...) recollidas nos tratados morais
como a Tecosca Cormaig147 ou o Audrach Morainn 148.
Trebad, a posesión en harmonía e paz polo soberano dun Tuath, era unha obriga dunha clase
especializada, profisional de Briugaid os hospedeiros, de altísimo rango e posición que dependía da
xenerosa provisión hospitalidade a calqueira visitante que a demandara 149.
O CUARTO PARA BEBER
Como sinala Kim Mc. Cone (1990, p.125 e 86-87) todo o sistema fundaméntase nas
actividades do Grád-Túaithe, clase de soldados-labregos propietarios de terras chamados os grados
do reino/sociedade laica. As actividades deste Grád Túaithe en torno á posesión dos bens nunha
“Terra en paz” chamanse Trebad, verba provinte da soberanía doméstica que non convén perder de
vista por selo nome da unidade política territorial galega, a “Treba”.
Este papel era en primeiro lugar desenvolvido por un rí ou rei, por un señor, revelándose logo
o seu caracter pacífico nunha gradación subalterna, en que agás o rei ou o grande nobre o “briugú non
desenvolve un papel militar” 150. O incumprimento desta obriga subvertía o orden social. A provisión
de hospitalidade foi unha das grandes funcións reais151 da Europa arcaica, así na Odisea, no
recibimento de Telémaco no pazo de Nestor en Pilos vemos como esta función se facía seguindo un
estricto código moral 152. O nobre Brigú Bucher gabábase de que “o lume nunca esmorecera baixo o
seu caldeiro dende que establecera a sua casa e o seu comportamento foi loubado polo rei Cathaer: De
certo foches, o Buchet, hospedeiro por dares xantar os campañeiros (brugaid bíata dám), eche unha
doa o teu valor (gal), a tua xenerosidade (gart) o teu esforzo (gaisced), o teu sorriso de benvida (fáilte)
a cada un no teu grande salón de bebida (midchúairt)” 153. A arqueoloxía constata en Galicia o Trebad
nas longa casas con asento corrido ou sen el, verdadeiros “royal halls” ou “midchúairt” onde nas
fontes vemos os cabaleiros xantar “sentados en bancos o redor das paredes, sitúandose segundo a
idade e a dignidade [mentres] a comida se vai xerarquicamente pasando en roda” 154 dun modo similar
ao que Ateneo, citando a Posidonio155 refire. Mais non hai que ir tan lonxe pois segue ainda vixente
hoxe cando se celebra o “día do patrón” nas aldeas este costume, sendo mesmo impensable para nós
que se poida esgotar nunha festa a comida. Así, cando un galego come fóra do pais, non concibe que o
hospedeiro poda deixar que as viandas se acaben, xa que isto constituíria para el unha vergoña, unha
146
Dillon: 1947 (reedición en 1988, 37); 1951, ibid., 54 C 1.; Mc. Cone: 1990, pp.107-137; Stokes: 1981; sinaladamente
Binchy:1970, pp. 11-12; de Vries: 1961, pp. 235-247; Ó Cathasaig: 1977, pp. 27-28; Dumézil: 1970, pp.4-5. etc. etc.
147
K. Meyer: 1909, pp.12-15.
148
F.Kelly: 1976, pp. 16-17
149
K. R. Mc. Cone: 1984, pp. 2-7. Orixe do cis, do çenso, do conducho, do xantar, da colleyta e da collaçom medieval (Pena
1992, pp. 289, 295, 297, 356ss.), segundo o principio celtoatlántico “cádanseu ofreza “festa na casa de comida ao seu
señor”(cuirmthige cáich dia flait CIH. 525.5).
150
Fergus Kelly:1988, p.36.
151
K.R. Mc. Cone: 1990, p.12 “For instance the saga Cath Maige Tuired dwells upon King Bres´s catastrophic failings
in this area (par. 36-9), The proper lay out of a king´s feasting hall or tech midchúarda is described in prose by Críth
Gablach (part. 46) and though a diagram as well as in verse by LL 3637-789; and Tecosca Cormaic (par. 4) lists the
“propierties of a king and an ale house (ada flatha 7 cuirmthige) ”.
152
Od. III, 345-355; ibid. III, 388-395.
153
K.R. MC. Cone: 1990, p.124.
154
Estrabón: III, 3, 7.
155
Posidonio: Hist., XXIII (in Ateneo Deipnosophistas IV. 40, IV, 36).
violación da máis alta calificación (do briugú: a “gart” ou xenerosidade, Mc.Cone, 1990, p. 127): éis
o contraste entre a chamada “vergüenza del gallego” e a menos indoeuropea “falta de vergüenza”
doutros pagos foráneos.
Explica finalmente a función das dignidades de palacio medievais aula regis e aula comitis) o
feito de que cando o Conde de Galicia D. Pedro Froilaz entronizou en Santiago ao infante Afonso
Raimundez, no ostentoso banquete que ao monarca novo ofreciuse o 17 de setembro de 1.111, día de
Santa Comba, no pazo do bispo Xelmirez, como amosa a Historia Compostelana 156, o Conde Don
Pedro fixo de reposteiro maior, o seu fillo Don Rodrigo Pérez, primeiro Conde de Trastámara, serviu
como portador das armas reais, outro fillo do conde, Don Bermudo, fixo de copeiro, presentándolle en
fin os manxares ao rei o xenro do Conde de Galicia, segundo un ríxido e vello protocolo celta: “axiña,
unha vez (proclamado Afonso Raimundez, rei de Galicia) celebrada a misa, solemnemente, segundo é
costume, levando ao novo rei ao seu pazo, invitou o bispo (Xelmirez) a tódolos proceres de Galicia ao
banquete real, onde o clarísimo conde Pedro foi dapífero rexio e o seu fillo, Rodrigo, sostivo como
armeiro a espada do rei, o escudo e a lanza (armiger, alférez), Munio Pelaez presentaba ao rei os
manxares, e á cachón viño e sidra mandaba servir en tódalas mesas Bermudo Perez, e así, coa fartura
de todos nas variadas e ben adubadas viandas, entre ledas cantigas e loubanzas , pasou tan sinalado
día.
EXTRUCTURA CLIENTELAR, SOBERANÍA DOMÉSTICA
Na categoría das persoas inmunes sen computar ao druída, están o rei de reis, o rí-Túath
cabaleiros terratenentes (flaith) -liñaxudos e menos liñaxudos o haberen un “grad flatha ” 157 que
discriminaba en categorías á clientela (cénel)-, e o clero, unha complicada morea de oficios deixaba
paso aos imediatos graos inferiores dos propietarios que tiñan gando (bó aire) -fundamento do estatus
legal (Crith Gablach, 13a 24)-. Tras eles os am-bue (*am = “sen ” *bowyos = “bois”) e os rapaces
solteiros non integrados inda na propiedade dedicábanse a caza e á aventura guerreira, baixo a tutela
dos parentes e nobres que os tomaron en adopción.
Dentro da estrutura clientelar desta soberanía doméstica, vencéllanse verticalmente cun “rei de
reis”, cun ard-rí, ao xeito dunha colmea nas mans dun apicultor, tanto o túath ou territorio político
como a función soberana do propio rí-Tuath. Neste contexto, debemos encadrar na Gallaecia, os
hospitia interterritoriais, uns nós dados probablemente nunha asemblea estacional, ora entre dúas
trebas, ora entre trebas e particulares, ora entre as trebas e o Imperio, tales como os acordos pactados
por Iria co Regnum Suevorum ou os asinados entre señores de comissa ou territoria: os comites seu
imperantes, coa chamada “Monarquía Astur”. Pero esta institución non foi unha exclusividade da
Gallaecia, pois as pequenas pezas en bronce que tan plasticamente amosan cunha aperta de mans o
aspecto vasalático, constituintes no N/NE peninsular do repertorio composto polas tesserae hospitalis
celtibéricas, encaixan perfeitamente cun máis amplo encadeamento territorial atlántico de
dependencias verticais similar ao noso.
Mediante este tipo de vencellos un TP, ou un particular, supeditabase a outro. Os in fidem
acceptos por un princeps, ou polo seu Territorio Político, convertíanse en dependente da Treba
receptora, sendo ao meu xuízo quizáis este o sentido da verba celtibérica con / trebia e á latina con /
tributi. A cambio de certas contraprestazóns, axuda militar ou o pagamento dun censo recibíanse
terras (previamente donadas e protección.
O CASO GALÉS
En Gales os reis gobernaban como pais de familia o país.158 Dividido este igual que Irlanda en
unidades políticas, os catro reinos que o compuñan estaban subdivididos en Territorios Políticos ou
156
Lib. 1. Cap. LXVI.
157
Ex Crith Gablach 23; CIH 1593.6 e 1595.25.
158
H. Hubert: 1932, p.466.
Cantref 159, ocupados por clans ou casas nobiliares definidos por
fortes lazos parentais e agnaticios. Os reis galeses coa súa
clientela, os bonheddigion ou Terratenentes, tiñan labregos aos que
a cambio de axuda militar lles entregaban terras. Estes labregos
eran colonos diferentes dos servos ou caethion e dos altudion ou
instalados, conformándose a complicada rede vertical celta de
obrigas mútuas, substancia vigorosa aínda na ríxida xerarquía
social da Galicia Medieval (reges, bene nati, miles, satellites,
homines de mandationis, homines de criationi, homines de
ganantia, bonos homines, servi, etc.), xerarquía similar á
describida por César para a Galia (reges, nobiles, principes,
senatus, magistri, equites e plebes)160.
Os galeses tomaron da Casa, da Trev (Trebad no esquema
de soberanía doméstica) os diversos termos cos que se desiña a
propiedade territorial, dotando a cada persoa libre da familia que
chega á idade adulta coa Trev de terra, e dicir cunhas dúas
ferradas. Segundo HUBERT este sistema seguíu ao parecer
funcionando sen grandes tropezos no país de Gales ata o século
XIV 161”.
A NOSA TREBA
En contexto territorial, somentes en dous casos aparece en Galicia nas fontes literarias a voz
Treba, cando falando dos Arroni, isto é dos Arrós, Plinio162 cita o nome Arrotrebae, a Terra dos Arrós,
Territorio Político Medieval que chegou ata hoxe como arciprestado de Arrós, pertencente á Diocese
de Mondoñedo-Ferrol, tamén mencionada en Estrabón163
Máis abundante no rexistro epigráfico, nun fito terminal,

estudado polo profesor Antonio Rodríguez Colmenero ubicado no
Norte de Portugal, en Rigueiral (Sanfins, Valpaços), temos a verba
treba sobre un outeiro delimitando un Territorio, á beira dun regato:
OBILI(ORVM / ANCORUM) TERMIN(VS) TREB(AE)164. Pero será
na importantísima inscripción rupestre de Cabeço das Fraguas estudada
por nos primeiramente en 1995 e, de novo en 1997 onde revelará a
treba o seu sentido básico.
A Treba, espazo político demarcado por fitos terminais como o mencionado TERM. TREB.
OBILI. que a separan dos territorios políticos adfines, como xa queda dito, componse na Gallaecia
dunha sucesión de castros, casas clientes véxase *clino = “inclinarse diante de”) ou vasalas (véxase
gwassaul = “servidor” gal. med. Gasaliano; wassalus = “o que serve”) do príncipe reinante nun
Territorio Político (chámese este último Treba, Toudo, Civitas, Populus, Respublica, Comissum,
Terra, Territorium) e xefe de Tropas *Corono ou imperante 165.
Cada un destes castros forma un territorio económico demarcado por fitos como os estudados
por Colmenero en Vilar de Pérdices, que inclúe pastos, terras de cultivo, bosques e cursos
hidronímicos, configurando, do mesmo xeito que unha Villa medieval, tanto un espazo canto a
159
Parellos semantica e institucionalmente as Trebas (CAN / TREF = TRE = TRIFU = TREBA = TEUTA = TUATH=
TOUTO =TOUDO= THAURP= TRIBU); Con / trebia, con / tributi e dicir Trebas xunguidos vontariamente fonte aos
atribuidos por conquista, at/tributi = a/trebates).
160
Sean B. Dunham. 1995, pp.110-115.
161
Joyce; Nisbeth; Meitzen; Vinogradoff in H. Hubert: 1.932, p. 441.
162
Plinio: Nat. 4, 111: “Arrotrebae ”; 114 “Artabrum, quae nunquam fuit, manifesto errore: Arrotrebae enim”; 119:
e regione Arrotrebarum promuntori.
163
Ao falarmos Estrabón ( III, 3,5) “hoxe aos Ártabros chámaselles tamén Arrotrebas”
164
E. Hübner: Ephemeri. Epigraph.CIL suppl. Berlín, 1903, VIII, 275 b in Antonio Rodríguez Colmenero. 1993; 14-15.
165
Andrés PenaGraña: Obrs. cits. 1992, pp. 24-45, 130-63, 171-92, 278-314; 1993, pp.41-59.
xurisdicción dunha casa nobre (como a fine irlandesa), dunha maneira similar en certo modo aos nosos
pazos dos séculos XVI-XVIII.
Iste sistema de artellamento en Territorios políticos con castros era común tamén a moitas
zonas da Península Ibérica, recordándonos Blázquez a este respecto cómo, segundo Tito Livio, Catón
recibiu no ano 195 a. C. a tres legados ilergetes, entre os que se encontraba o fillo do rei Bilistages,
que lle reclamaban 3000 homes para poder aguantar o asedio ao que estaban sometidos os seus
castella:
“Venerunt quaerentes castella sua opugnari nec spem ullan esse resistendi ” 166, e como Livio
sinala 167 a caída de sete castella da civitas dos Bergistanos e o saqueo polos Romanos dos castella
pertencentes aos Turdetanos.168
O CASTRO, A CASA, A NOBREZA E A XURISDICCIÓN
O CASTRO / DOMO
Encadrados os castros (castella) ou casas (domi) na doméstica soberanía (dominium) dun

señor (dominus / tanaiste) que os cohesiona en grupos familiares, verdadeiros clans 169 verticalmente
vencellados co princeps do Territorio Político como en todo o mundo céltico mediante relación
clientelar, quer por parentesco, quer por dependencia vasalática, o “clan celta” non se diferencia en
nada da forma daquela na que se artella a gens meseteña170 , e gens aquí, prosaicamente, significa, sen
máis, “xente” e esto pon en relación á Gallaecia cá extensa area das gentes, das “xentes”, abranguendo
logo nun Territorio Político, dende o Cantábrico ao Teixo, a gens celta, no novelo das relacións de
dependencia, a toda a poboación vasala do soberano (princeps), é dicir toda a gentilitas dunha Treba.
Noutras publicacións171 amosamos como se artellaba a realidade institucional dun castro, como
este, inferior en tamaño ás actuais parroquias, era o eixo dun territorio demarcado de mediana
extensión, constituíndo todo ese conxunto na Gallaecia a casa / domus dun señor ou dominus que
estendía a súa soberanía, dominio ou xurisdicción non somente ao territorio económico con terras
laborables, chousas, montes, augas correntes e fragas, acoutado por marcos de pedra ou termini como
o xa citado que na marxe dun río en Vilar de Perdices (Montealegre, Portugal) aparece có epígrafe:
“TER[MINUS] RIPAU PUAC ”, acaso sinalando a beira pertencente aos Puac(os), senón que se
estendía tamén ao recinto fortificado, ben defendido por foxos e terrapléns, única forma de hábitat
coñecida na Treba pola arqueoloxía cando chegaron os romanos, que ademais das casas e as
instalacións intramuros, comprendía tamén os seus habitantes, domestici, instalados algúns deles
quizais extramuros en modestas grañas, e o gando maior e menor.
166
Livio: XXXIV, 11.
167
Livio: XXXIV.
168
J. María Blazquez: 1989, p. 125.
169
Andrés Pena Graña: 1991, pp. 116-119.
170
Andrés Pena Graña: 1992, pp. 116-18
171
Andrés Pena Graña: 1991; 1992; 1.993; un resume en 1995, pp.167-172.
CENTRAL PLACE
Neste tipo de sistema doméstico o castro correspondese cunha casa, domus, dun señor, dun
cabaleiro, á súa vez cliente ou vasalo do príncipe da Treba, podendo vivir no interior do recinto
fortificado cos seus parentes e clientes, cos seu labregos e os seu servos. As veces buscando a
compaña dos iguais no bulicio urbán, o nobre auséntase do campo, deixando as súas casas ou castros
nas mans dun administrador con funcións análogas ás do uillicus medieval. Desta maneira, fuxindo da
monotonía rural, pasará a residir, con tódalas comodidades ao alcance, nunha cidade que nos
chamamos citania, nun espazo central ou
oppidum onde, ao rente do *corono, príncipe, ou
imperante, formarase unha verdadeira corte ou
aula rexia. Nestas citanias, como a de Briteiros,
uns (CORONERI CAMALI DOMVS) a carón
dos outros (CAMALI DOMI CATVRO),
dispoñen os nobres os seus pazos -herdeiros das
“courtyard houses” atlánticas-, coas súas
vivendas circulares separadas e os seus pallotes
en torno a un patio central, inscribíndose o
conxunto nun amplo recinto rectangular de altos
muros, cunha única porta de entrada.
Na Terra de Trasancos constatamos máis de medio cento de Castros repartidos nos actuais
municipios de Narón, Ferrol, Valdoviño, Neda e San Sadurniño que configurarían dentro do Territorio
Político un macroterritoriro segmentado [en múltiples xurisdiccións] autárcicas.
PERVIVENCIA E OMNIPRESENCIA DO TERRITORIO

POLÍTICO
Como en Irlanda, en Galicia pertencer a unha tribo, a un territorio político era algo moi
importante. Nunha inscrición aparecida en Hungría (Gyalokue): “ABILIVS TVRANCI F.
BOBEGIVS VENINI F. LANCIE[N]SIS, PENTIVS DOV(I)DERI F. ALIGANTIENSES”, figuran
asemade, xunto aos antropónimos, trebónimos ou nomes de Territorios Políticos (Untermann: 1993, p.
376).
Se ben non temos diante foto deste epígrafe, apuntamos a posibilidade, senón dunha mala
lectio, dun erro do lapicida, por mor de que vindo, tralo patronímico Venini f., o trebónimo adxetival
“lancie(n)sis”, e suceder o mesmo en Dov(i)deri f. “Aligantiensis”, non temos motivos para pensar
que puidera, de igual modo, tralo patronímico “Turanci f.” pasar outro tanto con “Bobegius”, que
non sería antropónimo, máis si un “trebónimo” ou un “étnico”: a Terra de “Babegio” ou Benbexo, que
logo se chamará Presaras (“Simul etiam comendatam uouis facio aliam ecclesiam uocabulo
Sancti Michaelis, que simili modo auorum meorum est, nomine Odoari, ualle Presarense,
Territorio Bauegio […]”, ano 947; en López Ferreiro, obr cit. T. II apénd.). Estaría aínda este
trebónimo testemuñado como arciprestado e Territorio Político nunha Bula de Pascual II de 21 de abril
de 1110, pola que, apoiando a Xelmírez no longo preito dos arciprestados có Conde de Galicia D.
Pedro Froilaz e co seu irmán o bispo Vallibriense Munio (Pena Graña :1992, pp. 97-100), o papa
confirma para a Igrexa compostelán a posesión dunha serie de antigas Trebas, nomeadas (no século
XII) Terrae / Territoria e arciprestados:
“[...] ad perpetuam scae. compost. Ecclesiae pacen ac stabilitatem sancimus ut

universa quae ad eiusdem beati Iacobi Apostoli Ecclesiam, in qua nimirum eius corpus
requiescere creditur, propietario iure intra vestram relatione didicimus, quieta ommino et
integra vobis vestrisque successoribus in perpetuum conserventur, videlicet Terra de
Superato [Sobrado, Ptol II, 6,35 ; Dormiana [Couto de Dormeá]; Babegium [Condado de Presaras;
CIL III 4227]; Coronatum [Arcedianato de Cornado]; Mercia [Partido da Merca];
archipresbyteratus sci Pelagii de Circitello; Mons Sacer; Tabeirolos [Xurisdicción de Tabeirós];
Terra Montium vsque ad Auium [Xurisdicción de Montes]; Morracium [O Morrazo]; Saliniense
[Arcedianato do Salnés; Ptol. II 6, 34]; Terra e Termarum (sive potius, Cron. Iriens.) Celenes,
[Caldas. Ptol. II 2, 6, 25; Plin. IV 111. CIL II 2649]; Terra Arcubus [Arcos]; Iriense [Iria];
Pistomarcus [Posmarcos; Plin. IV 111; Mela 3, 11]; Amaheae et alii Montes [Xurisdicción e
partido de Amahía; Ptol II, 6, 36]; Prucios [Xurisdicción de Pruzos]; Lavacengos
>Lapatia(n)co(r)um prumunturium [Arciprestado e Terra de Labacengos; Ptol. II 6,4]; Arros
[Arciprestado de Arrós; Plin. IV 111]; Nemitos [Terra, Tenencia y arcedianato de Nendos; Ptol, II
6,41]; Bisancos (Terra tenencia y arciprestado deBezoucos), Terra de Faro; Coporos [Cobres?;
Plin. IV, 111; CIL II 5250. Ptol. II, 6, 24]; Celticos [Terra e arciprestado de Cétigos; Plin. IV 111];
Brecantinos [Terra de Bergantiños Pto. II 6,30]; in Montanis [Terra de Montaos] duos
archipresbiteratus, Dubria [Terra e Arciprestado do Dubra]; Barcala, Salagia [Terra e
Arciprestado de Seaia]; Gentines [Terra e arciprestado de Entíns]; et cetera usque ad Oceanum
[…]” e mais adiante “[...] castelum scae. Mariae de Lanciata [Ptol. II 6,29; Plin. III 28] (Hª Comp.
T. I. Cap. XXXVI )”.
CATIVA LETRA FATAL
Hai cinco anos xa sinalabamos que os castella adoitan aparecer no rexistro epigráfico de certo
mobiliario arqueolóxico a continuación dunha letra C envorcada, ) a cal seguindo a Tovar adoitaba
interpretarse como centuria ata que María Lourdes Albertos, con case xeral aceptación propuxo para
este signo a lectio castrum / castellum.172
Dixéramos entón que de ser este último o sentido do signo ), o dito signo carecería case de
importancia, ao noso parecer, por vir xusto despois de novo o castellum, baixo a forma de un
topónimo en ablativo sen preposición, que como é sabido, referíndose a lugares pouco importantes, ten
en latín a función dun locativo:
A letra ) adoita instalarse entre o Territorio Político e o castro.
TP CASTRO
Susarrus ) Aiobaiciaeco.
Limicus ) Arcuce.
Cilenus ) Berisamo.
[Principis] Albionum ) Blaniobrensi.
Celtica Supertamarica ) Iureobriga.
En ocasións, o signo ) vai substituído pola propia verba castellum en locativo (LADRONV[
s ] DOVAI BRA[ ca ]RVS CASTEL[ l ]O DVRBEDE173), outras veces o signo é suplantado pola
verba domo: CLOTIVS CLVTAMI [ f. ] SVSARRV[ s ] DOMO CVRVNNIACE.174; “[…] DOMO
LVCODADIACVS ”175, arquetipo de ablativo con función locativa na gramática latina.176
172
María Lourdes Albertos: 1975, p.65
173
Conimbriga 23 (1984) pp. 43-54, in Jugen Untermann, Actas do enc. cientif. en homenaxe a F. Bouza Brey. 1993, p. 376
174
CIL.III 2016
175
CIL III 4227
176
A. Pena: 1995: 62 ss.
Nunha ocasión o locativo da soberanía doméstica, domo, aparece seguido por un xenitivo de
possesor tralo signo ) envorcado: POPILLIVS HIRSVTVS FLAVI VENDIECI F[ ilivs ] LANCI [ensis]
) DOMO VACOIECI. Esta ‘Casa de Vacoieco’, como no Trasancos medieval a “Casa dos Tenreiro”
non era senón un castro do Treba ou Terra dos Lancienses. O seu possessor chamábase “Vacoieco”,
relacionándose posiblemente o nome de este último coa posesión de vacas”.177
Nos epígrafes funerarios o origo ou linaxe da oligarquía pódese expresar da
seguinte forma :
APANA (nome propio) + AMBOLLI FILIA (patronímico ou apelido) + CELTICA
SUPERTAMARICA (territorio político) + […] MIOBRI (residencia ou domiciliación)
+ ANNORUM XXV (datos referentes á idade do defunto) + H[ ic ] S [ ita ] E[ st ]
(situación da tumba / tipo ou situación xurídica da propiedade + APANUS FRATER
FACIENDUM CURAVIT (datos e circunstancias do dedicante, etc.).
Diciamos en 1995 que “a lectio castellum178 da letra fatal, como lle chamou
UNTERMANN, que na secuencia epigráfica vira as costas ostensiblemente ao
topónimo en ablativo que adoito lle segue (suxeito e obxecto da cláusula) malia seren aceptada pola
maioría dos autores mantén aínda boa parte da súa transitividade indemne (dende que fora lida por
Tovar como Centuria) e esta capacidade que ten o signo de provocar distintas percepcións (“censum”
por J. C. Bermejo) manifesta aínda disidencias serodias na suxerinte lectura cognatio de A. Rodríguez
Colmenero.
O problema non está aínda resolto. Coa coordenada “ ) ” = “Castellum ” podemos
preguntarnos que significa a cláusula “ET S. ) ” na seguinte inscrición de Chaves: CAMALLVS BVRNI
F HIC SITVS / EST ANNOR. / III ET S ) TARBI FRATER FACIE / NDV CVRAVIT 179
Se este signo ) , que en ocasións aparece na cláusula precedido pola preposición ex que
podería ir seguida dunha verba indicadora dunha categoría social 180, significa o propio castro a súa
presencia ou desaparición nos rexistros non respondería a novas situacións nen incidiría na
articulación institucional do Territorio Político senón que se debería a cambios de gustos das
oligarquías na expresión da súa linaxe (filiación e origo).
Ao noso parecer, resulta significativa a prematura interpretación que Pereira Menaut e Santos
Yanguas fan en 1979 do signo ) dicindo que “La entidad organizativa referida por [el signo) ] […]
parece más bien una forma de control administrativo romano y nunca una forma de organización
social indígena”.
Sen excluír os propios acontecementos que dan pé a unha interpretación, a cuestión de como
este feito se integra no discurso ideolóxico do historiador e se articula nun discurso específico, pode
estudarse mediante a teoría lingüística que permita establecer formalmente se a ideoloxía que se
albisca está no material da fonte, ou se pode entreverse unha manipulación na rectificación que
PEREIRA MENAUT fai en 1982 do aserto anterior181:
“La desaparición de los castella en la expresión del origo personal y la utilización de las
civitates que tienen lugar a continuación supone un cambio en la organización de las comunidades
índigenas. La instancia organizativa básica, la comunidad que da el origo a las personas ya no son los
castella sino las civitates ”.
177
A. Pena: 1995, pp. 62-63.
178
M. L. Albertos: “ Perduraciones indígenas en la Galicia Romana: Los castros las divinidades y las organizaciones
gentilicias en la epigrafía”. En Actas del coloquio internacional sobre el Bimilenario de Lugo. 1977, p. 17 ss.
179
CIL II 2484. Viriatis 1 (1957 ), p. 105. foto. Pastoriza. Chaves, in G. Pereira Menaut: “ Los Castella y las comunidades de
Gallaecia ”, In Zephyrus ( XXXIV ), 1982, p.275.
180
Como por exemplo, segundo nolo propón Eulogio Losada Badía, “ pertencente a ”, que precisamente, sinala este
profesor, é o significado que o signo envorcado ) ten na lingoaxe matemática.
181
A. Pena Graña: Obra citada. 1995, pp. 63-64.
En fin, podemos aínda indicar o que
noutro lugar di o mencionado profesor: “Si lo
anteriormente expuesto sobre la reorganización de
las civitates y de los núcleos de población es
aceptable, parece que también en Gallaecia el ius
latii significó una restruturación de las civitates
indigenas, el abandono de sus formas ancestrales
para organizarse el modo romano182 recibiendo
con ello, naturalmente la autonomía
administrativa, la städtische Autonomie para
decirlo con la exacta expresión alemana ”. 183
En 1997, seguindo a exposición de Luis
Monteagudo García, sinalamos que o cadro
evolutivo do alfabeto romano amosa cómo a letra
C envorcada, en contra do que outros autores cren
(Pereira, Brañas) non desaparece na época Flavia,
senón que se mantén ao longo do Baixo Imperio
ata o s. III ou IV na epigrafía da Gallaecia.
PRÍNCIPES DA TERRA
Similares as casas nobres a fine, clientela “de sangue” cenel, constituía a cabalería do
Princeps / Corono da Terra. Os príncipes están dobremente testemuñados na epigrafía galega: por un
lado na inscrición de Pedreira (Vegadeo), onde aparece NICER / CLVTOSI / ) CARI / ACA /
PRINCI / PIS AL / BIONV / M AN / LXXV/ HIC S (itvs) EST (“aquí xace Nicer Clutosi do castelo
Cariaca, Príncipe dos Albions, de 75 anos”).184; por outro lado nunha inscrición de Lugo, entre os
Copori, menciónase outro princeps, fillo de Veroblio, de nome mutilado.185
Como no que atinxe aos castros sucede, semellantes os celtibéricos de arrecendo atlántico, os
príncipes territoriais da Gallaecia non constitúen unha rareza na península.
Sinalamos nunha ocasión como, rematada a guerra púnica “cunha fina intuición Escipión
liberou os reféns hispanos -proba de que a devotio garantíase ás veces coa entrega de familiares dos
nobres- vendendo como escravos aos africanos. Entre estes nobres reféns encontraríanse a muller e
mailas fillas de Mandonio, irmán de Indíbil, e a prometida de Allaucio. Os historiógrafos romanos:
Dion Casio, Polibio, Frontino, Livio e Apiano demóranse para salientar a sorpresa de Allaucio cando
Escipión non aceptou o rescate que lle ofrecera pola súa prometida e o agradecemento de este o
comprobar que lla devolvera virxe.
A conducta de Escipión, mostra do alcance da súa visión política, obtivo o inmediato resultado
dunha concorrencia masiva de príncipes hispanos con agasallos: Indibil e Mandonio (norte do Ebro),
Edecón, rei dos Edetanos (Valencia e Sagunto ) etc. Estes e outros nobres de diversos pobos fixeron
con el un foedus polo que prestarían asistencia militar a cambio de diñeiro.186
Podemos, sen comprometermos demasiado, afirmar que pouco ou nada se diferenciaría dun
príncipe territorial (rí-tuath) de Irlanda ou das Illas Británicas o príncipe Territorial da Gallaecia
“Nicer Clutosi”, príncipe dos Albiones, ou outro príncipe fillo de Veroblio. “Un rei británico dos
182
O subliñado en negriña é noso.
183
G.Pereira Menaut: “ Los Castella y las comunidades de Gallaecia ”, in Zephirus 1982, p.264.
184
A Garcia Bellido: “Los Albiones del NO de España y una estela hallada en el occidente de Asturias”, in Emerita 11, 1943,
pp. 418 ss.
185
I.R. Lugo 34: “(...) IVS VEROBLII F. PRINCE( ps ) CIT. CIRCINE (...) ”, Lugo. Em XI, 123.
186
A.Pena: obr. cit. 1991, p.131.
Atrebates, Cogidubnus, o seu pazo de Fishbourne, preto de Chichester asombrou os arqueólogos dos
anos 60, era rex e legatus Augusti. Os romanos mantivérono no seu posto porque a súa traizón
permitiulles contar cunha base de confianza para sometelo W de Inglaterra. Mais aos outros
Británicos187 os romanos quitáronlles a soberanía que pasou ao representante do pobo romano; xa non
son reges mais manténselle a súa preeminencia (principes) nos seus territorios única forma de que
Roma puidese ter un cómodo control sobre eles”. 188
Parte destes Territorios Políticos hostís a Roma foron quizais

atribuídos a Cogidubnus polos romanos (Atrebates é unha verba
equivalente a latina atributi) ¿Ao contar cun home de confianza,
atribuíronlle Trebas ou tribos veciñas para garantir a súa fidelidade?
¿Viña de antes esta atribución? Como fora, os atribuídos a Cogidubnus,
rei dos Atrebates, seríano en virtude dun vencello persoal que quedaría
disolvido á súa morte (ca. ao 80 d. C.) esgazados dos Atrebates os
Belgae e os Regnenses.189
Se at / tribuere consiste en atribuír (xuntar tribos) Trebas ou

Territorios Políticos por parte do conquistador aos clientes de confianza, outra verba, con / tribuere
probablemente en Con / trebia e posiblemente en can / tref (que a etimoloxía fai derivar de “cen” e
“tref ”) e o seu homónimo latino contributus podería indicar outro tipo de dependencia, dentro da
dinámica interna das comunidades, motivada esta quizais pola busca da protección e da seguridade
ofrecida pola treba máis poderosa por parte da comunidade feble, quer, por concesión á prema do
máis forte dos máis pequenos ou, mesmo, motivada por unha concentración patrimonial, casando entre
si - os estados modernos tamén naceron deste modo- príncipes herdeiros de Territorios adfines.
As tribos Ibéricas, trala noticia da victoria naval diante de Marsella de Décimo Bruto,
achegáronse a cesar masivamente: “Interim Oscenses et Calagurritani, qui erant cum Oscensibus
Contributi, mittunt ad eum (César) legatos seseque imperata facturos pollicentur ”190
Os máis madrugadores, os Calagurritani (Loarre ao N de Huesca), vencellaranse como

contributi (= Contrebia = cantref?) cos Oscenses (habitantes de Osca, hoxe Huesca); este vencello
celebraríase solemnemente no seo das feiras ou asembleas que coñecemos na Gallaecia, có nome de
Oenach / Forum, sacrificándose nestas ocasións quizais cabalos, como sucede cos cántabros, 191 non
excluíndose xunto ao sacrificio de cabalos algunha execución, como a testemuñada en Bletisama,
Ledesma?,192 e o sacrificio de porcos, forma que adoita a tessera hospitalis do ano 14 de Herrera del
Pisuerga193.
A miúdo xunto a expresiva forma do porco sacrificial vemos nos hospitia celtibéricos a
“aperta de mans” representando a clientela, a dependencia, o vincallo, a vasalaxe reflectindo unha
institución que aínda presente hoxe na expresión “estar en boas mans” pervivíu durante a Idade Media
na plástica feudal. Mediante estes antigos pactos de hospitalidade, a través dunha especie de adopción
como homes libres (liberi = “fillos lexítimos” nun senso quizais equivalente en certo modo aos etera
etruscos ou ambacti ou satellites celtas), os sometidos, os in fidem acceptos , entraban na familia do
patronus.
187
Tacito: Agrícola XII, 1.
188
A. Pena: Ibi. 1991, p.129
189
CIL VII 11 = RIB 91.
190
César: De Bello Civili I, 60.
191
Horacio: Carm. III, 4, 34; Silio Itálico, III, 361
192
Livio: Per. 48. In Javier de Hoz: La religión de los pueblos prerromanos de Lusitania. Primeras jornadas sobre
manifestaciones religiosas en la Lusitania. Cáceres 1986 31-49, p. 48
193
A García y Bellido: Tessera hospitalis del año de la era hallada en Herrera del Pisuerga. BRAH 69, 1966:149 ss.
PADROADO E CLIENTELA CASTREXOS COMO A ORIXE DO
SISTEMA FEUDAL GALEGO
Remontándose probablemente os horizontes indoeuropeos desta institución a tempos moi

remotos, coñecemos a orixe en occidente do beneficio e do padroado, base do sistema feudal,
nunha mutilada pasaxe de Festo194 na cal se sinala como os patroni distribuían entre a clientela máis
pobre e limitada en recursos, os tenuioribus, parcelas en precario (precarium) para que estes as
traballasen, obtendo así os ditos patroni a súa clientela segundo un sistema semellante ao descrito por
Tácito195 para os xermanos, ben coñecido nas culturas célticas de base Territorial e abondo
testemuñado no rexistro epigráfico da Gallaecia 196( Pena Graña: 1992, p. 133 ).
Máis a interdependencia de obrigas e patróns e clientes ten no universo celta uns limites
temporais, reducíndose estes límites na familia lexítima a tres “voces” (véxase a derbfine céltica).
Designando na Idade Media tanto a propiedade como a xeración, a voz non excede alén do avó en liña
directa nen vai colateralmente máis alá dos primos segundos, isto é do sexto grao (Pena Graña: 1992,
p. 293 – 94) como amosan P. de Francisci 197, a epigrafía galega (CAMALVS VLPINI F. CELTIVS
F.) e os nosos foros, fósiles institucionais que toman o nome da asemblea estacional Oenach / Forum,
onde nacen e pervivirán en Galicia ata o S. XIX .
UNHA MESMA MELODÍA
Nos pactos de hospitalidade, o

marco familiar e xeracional do vínculo
de clientela e padroado establécese
cunha mesma melodía “ sibi, uxori,
liberis posterisque suis, eumque uxorem liberoque eius ” 198 , constantemente repetida
por patrón e cliente, implicados ambos no considerable repertorio de contratos sinalagmático baseados
na bona fides, repertorio presente nun mobiliario arqueolóxico institucional que coa proliferación de
furtivos con detectores de metais vai hoxe incrementándose vertixinosamente.
A cláusula que estende a tres voces a temporalidade das obrigas mutuas entre o patronus e o
cliente do hospitium que aparece nunha placa de bronce achada nun lugar de lugo
[…] / Civitas Lougeiorum hospitium fecit cum / G Asinio Gallo (1º VOZ) libereis
postereisque eius / (2ª VOZ) eumque liberos posterosque eius (3ª VOZ) sibe libe / reis
postereisque suis patronum cooptarunt isque eos in fidem clientelamquesuam suorum recepit / […]
ou noutra táboa hospitalaria de Carbedo do Courel conservada no Museo de Lugo
[…] Tillegus Ambati f ( ilius ) Susarrus / ) Aiobaigiaeco hospitium / fecit cum Lougeis
Castellanis Toletensibus (1ª VOZ) sibi uxori (2ª VOZ) liberis posterisque suis (3ª VOZ) eumq / ue
uxorem liberoque eius in fidem clientelamque sua/m suorumque […] receperunt […]
é idéntica, verba a verba, á cláusula que se emprega para establecer a mesma temporalidade
das obrigas mutuas na Galicia Medieval entre o “conductor” e o “locador” dun foro.
194
288L.Moi revelador se o poñemos en sinerxia có estudo de Fustel de Coulanges (1891) do “Beneficio e patronato na orixe
do sistema Feudal” e o “Ager publicus” de L. Zancán.
195
Tácito: Germ. 25, 1.
196
A. Pena: 1992, pp. 281-314.
197
P. de Francisci: Primordia Civitatis. Roma 1959, p. 140 e ss.
198
Pena Graña: 1992, pp. 292-314.
Primando para a sucesión e para a tenencia e aproveitamento da cousa locada (como
“préstamo de uso vasalático” ou como “ius in aliena re”), a pura e simple supervivencia nunha
sociedade cabaleiresca, onde, no taboleiro do xogo marcial, exponse, a cotío, a vida do cabaleiro,
pois, en verbas de Mª Jesús Carreira Arós a guerra indoeuropea “é cabaleiresca, é o escenario do
honor e das regras de cortesía onde no ethos cabaleiresco indoeuropeo opóñense e preceden
ao disciplinado bellum o desafío , o combate singular, o duellum do latín arcaico[...]” e “[…] a
valentía no combate corpo a corpo, distingue ao heroe, ao campión –ao indoeuropeo Goliat
do non indoeuropeo David, que, cobarde e arteiro, loita, rexeitando con deshonra o combate
singular proposto por aquel, a distancia, cunha fonda- e co seu esforzo persoal garántelle a
estima dos compañeiros de armas e de fatigas e, xa na tranquilidade da paz, un honroso
posto na mesa do señor por quen se esforzara co seu corpo, unha copa, distinguida entre as
demais e o bocado reservado do campión que todos apetecen […] -amable comunicación dun
traballo inédito -.”
Nun sistema de rara perfección (onde premiándose a persistencia da linaxe “postromeyra”,

ante a selección natural -se é que o feito de ser o campión comporta garantías de supervivencia- ante a
fortuna, e ante a lei de vida,” os dereitos adquiridos polo azar, pola prelación de nacer, esto é, os
dereitos de primoxenitura ou de morgado, ceden estrepitosamente) o víncallo ou a voz vaise pasando
aos superviventes, dos pais aos fillos, e destes ao ao derradeiro deles en morrer, ao “postremeyro”
que o herda todo.
En estado puro, o berce institucional da sociedade heroica indoeuropea, é dicir os alicerces do

sistema articulatorio das relacións feudovasaláticas, o “beneficium” e o “patronatus” celta, o
primordial sistema de locación-conducción, chegaría en Galicia intacto ata o final da Idade Media,
residualmente fosilizado ou “encapsulado” no sistema foral onde ao longo de tres xeracións,
usualmente ligadas ao aproveitamento dun determinado beneficium, o sobrevivente herdaría as obrigas
mutuas, transmitíndoas os seu fillos e netos :
[…] Nos, Johan Fernandez, prior do moesteyro de San Salvador de Pedroso […] aforamos a
vos, Fernan Peres Tinnoso de Ferrol et a vosa muller María Rodriguez, et a todos los fillos et fillas et
neptos que anbos ouverdes de consuun, et de vos et deles descenderen; morrendo huns que vagen nos
outro, ata a morte do postromoeyro de vos et deles; et ata a morte do postromeyro a sua voz por mais
tenpo de vynte et nove anos […]. (Ano de 1314, 12 de xullo. C. D. P. nº 20. in Enrique Cal Pardo:
1984, p. 252).
ou:
[…] Antón Lopes, prior do moesteyro de San Martinno de Jubia […] aforamos a vos, Juan
Cardon, fillo de Lopo Cardon para vos en vosa vida et para vosos fillos et fillas et netos, husando vos
primeiramente et despoys de vos os ditos vosos fillos et fillas et netos, morrendo huns que vague ennos
outros et de hun enno outro ata a morte do postremeyro de vos et dellos, husando huns apos los
outros de grado en grado […] (Ano de 1468, 4 de xullo. AHN. Xuvia cod. 63b. nº 76. Trans. A. Pena
Graña: 1992, p. 583).
Tanto nos hospitia coma nos foros galegos estamos seguramente ante unha forma de vencellar
á liñaxe conductora ou cliente có locador ou patronus “por reversión”, un sistema dos máis
perfectos que poidan existir ao preterir a prelación do nacemento á garantía dunha liña sucesoria da
tronquedade, na que, indivisas, permanezan as propiedades vencelladas. En caso de que esta liñaxe se
cortase (por non haber herdeiros directos) recorríase en Galicia na Idade Media a unha institución
xurídica de orde sucesoria coñecida como “Foro da troncalidade” que permite sen ter en conta o
parentesco ou proximidade de grao voltar ao tronco do que proceden os bens familiares:
“[…] A sentencia xudicial dictada polo juys comisario do sennor Fernan Perez
dÀndrade – Vasco Rodríguez, en A Pontedeume o 22 de febreiro de 1469- resolve un preito entre
os irmaos Juan Fernadez de Ferrol, por unha banda, e o seu tío Roi Paas fillo de outro Pedro
de Ferrol (o terceiro de deste nome) pola outra. O preito entablouse “ sobre rason da cortinna
da Xorda et posison et propydade dela, a cual dita cortinna ias açerca da villa de Ferrol, onde se
acustuma lavar as redes e enxugar […] e bisto de commo o dito Roy Paas probou por escrituras
publicas, a dita cortinna seer do moesteyro de San Salvador de Pedroso; et bisto de commo o Prior
Gomes Fernandes, con seus canonicos […] aforou a dita cortinna con outras herdades et cousas a
Pedro de Ferrol, padre de dito Roy Paas et de Fernan Rodrigues, seu yrmao, por en dias da sua vida do
dito pedro de Ferrol et da sua moller Milia Fernandez et dos fillos et fillas que abian et oubesen den
consun et do postremeyro deles;
et visto de commo aa morte do dito Fernan Rodrigues os ditos foros ficaron et vacaron et o
dito Roy Paas soçede en elles de dereyto por ser o postromeyro fillo;
et bisto de commo os ditos Juan Fernandez et Pedro de Ferrol, seu Yrmao, se fesseron reveldes
et non queseron pareçer […]
fallo que o dito Roy Paas probou ben cuplidamente sua entençon et que lle devo julgar et
julgo a dita cortina et posison et propiedade dela durante o termino e condiçoes do dito foro; et que
debo poner et pono perpetuo silençio aos ditos Juan Fernandez et Pedro de Ferrol, que non molesten
nin inquieten sobre la dicha cortynna , et que os debo condenar et condeno en as custas et reteno en
min a taixaçion delas.”
“É dicir, á morte de Pedro de Ferrol III pasou a voz a Roi Pas (de Mandiá e Parga) casado con
Urraca Fernández e a Fernán Rodríguez (casado con Maior Fernández) o seu irmán, e, ao morrer
Fernán Rodríguez vagou a voz ao postromeyro deles: Roi Pas. Os sobriños de este Roi Pas, Juan
Fernández de Mandiá (notario da segunda Revolta Irmandiña), e Pedro de Ferrol IV, netos estes de
Pedro de Ferrol III, quedaron sen dereito ao morrer o seu pai Fernán Rodríguez e ficar e vagar os foros
ao seu tío Roi Pas, de acordo co arcaico sistema (empregado xa, como agora veremos nos hospitia do
Noroeste) polo que se rexen os foros, que vencellaban dende a súa remota orixe institucional a
transmisión (do precarium e das obrigas mutuas) á liña sobrevivente”.
A confusión entre unha xeralizada descendencia, entre posteri “os que an por vir” ou virán,
e os últimos da fila postremi “os postremeiros”, non debe ladear o feito de que tan refinado sistema na
Idade Media, daba xa pé, tal e como amosa a mencionada sentencia do Bacharel en Decretos e Xuíz
comisario de Fernán Pérez de Andrade Vasco Rodríguez, por arcaico, a numerosos problemas
sucesorios. Con todo a exacta secuenciación das tres “voces” é irrecusable.
Así a secuencia da tessera hospitalis do Courel (Montecido, Museo de Lugo) do ano 28, na
que os lougueios aceptan in fidem clientelamque a Tilego, fillo de Ambato, encóntrase xa dez anos
antes cando esta civitas dos Lougueios, na tabula hospitalis do Museo de San Antón (A Coruña), toma
como patrono a Asinio Galo liberis posterioque suis.
Apréciase a caducidade destas voces no hospitium

de Asturica Augusta do ano 152 que renova e ampla
a outras gentes un pacto de hospitalidade das
gentilitates dos Desoncos e Tridiavos pertencentes a
gens dos Zoelas do ano 27, porque transcorridas xa as
voces houbo prescrición “HOSPITIVM
VETVSTVM ANTIQUOM RENOVAVERVNT”.
Este é así mesmo o sentido do hospitium de
Castromao do ano 132 d.C., no que os Coelernos
renovan có prefecto da cohorte I dos celtiberos Caio
Antonio Aquilo, oficial do campamento que teñen
eles máis á man e representante en remota instancia
do emperador, un vencello xa caducado199.
199
Ibid. 1995, pp. 64-66.
En 1997200, sinalamos como hai sesenta anos March Bloch201 advertira a evidente existencia para el na
Primitiva Europa non somente de xefaturas rurais ao fronte das cales se acharían príncipes de carácter
hereditario, senón tamén a dunha base común institucional xa ben desenvolvida e, hai trinta e cinco
anos, Stuart Piggot remontou as estruturas célticas e xermánicas a un ambiente indoeuropeo común á
Europa do segundo milenio da nosa era “coas súas xerarquizadas obrigas de relación e servicio
que a miúdo chamáronse feudais”202, este é o marco que vimos estudando, practicamente en
solitario dado o reducido alcance dos nosos seguidores que ladean o mundo medieval dende 1991 na
Terra de Trasancos. Nese espazo de tempo que vai de Bloch a Piggot, fascinados pola mirada de D.
Carlos Alonso del Real, enterraban os estudos institucionais de Cuevillas e de Serpa Pinto e, con eles
o espírito do Seminario de Estudos Galegos, os arqueólogos e anticuarios galegos sumindo ao país,
privado daquela voz potente, na chamada “Cultura” -Longa Noite de Pedra conviríalle máis-
“Castrexa”.
Recentemente estas cuestións estanse a tratar con desigual fortuna pola historiografía española, en
xeral retardataria con respecto as nosas investigacións do ano 92, así tras do Congreso de Salamanca
celebrado os días 24, 25, e 26 de outubro de 1996 dedicado a debater as teses continuistas de Abilio
Barbero e Marcelo Vigil baixo o epígrafe La formación del feudalismo en la península Ibérica un
balance historiográfico (onde ignorouse a realidade Galega, diante do silencio culpable dos seus
voceiros, e por motivos de dificultade lingüística, o noso traballo, capaz de aportar sen dúbida algunha
luz a este problema). Este descoñecemento da realidade institucional Atlántica patente en Arturo Ruíz
(1998, pp. 91-102) quen comeza o seu traballo dicindo “A aristocracia Ibérica é producto dun longo
proceso cuxa base remóntase na Península Ibérica ao menos ao Segundo Milenio[…]”, é compensado
por Francisco Javier Lomas quen ocupándose parcialmente do caso galego en “Vigencia de un modelo
historiográfico. De las sociedades gentilicias en el norte peninsular a las primeras formaciones
feudales” (1198, 103-169) ratifica o sinalado por nos en 1991 e 1992 e exposto ao longo deste
traballo: “Si do movemento priscilianista voltamos os nosos ollos ao Parochiale sueuum observamos
cómo o Cristianismo, alí expresado [-como en tódolos países celtas da Europa Atlántica-]
mediante as sedes episcopais (en número de 13) e as parroquias que lles son adscritas, é unha realidade
rural, non urbana. Cidades seguras alí nomeadas son Bracara Augusta, Conimbriga, Lucus Augusti,
Asturica Augusta, Legio, Bergidum Flauium; as demais (sedes é parroquias) fan referencia a
realidades sociais indíxenas xa coñecidas por nós a traveso da documentación alto imperial (é o caso
de Equesis, Pannonias, Tongobriga, Cavarcos, Bibalos, Geurros, Pesicos, Pestemarcos, Coporos,
Celticos), o ao asento de grandes propiedades (Curmiano,Villa Gomedei, Cantabriano, Carisiano,
Marciliana, por exemplo), amén de 25 pagi.[…]. Dúas realidades sociais, e por ende económicas
distintas houbo ¿É necesario enfatizar esta consideración? Unha vivindo ao norte da cordilleira
[refírese Lomas á cantábrica aínda que o macizo galaico convíñalle máis] a outra ao sur.[…] A
eminentemente setentrional viviu ao longo da época romana cuns lazos políticos con Roma que non
son ben coñecidos. A rareza, cando non a carencia [isto, sendo probablemente a nosa
documentación, omitimos lembrar que Lomas ven de mencionar ao Parochiale suevorum , a
máis completa, rica e, con moito, significativa da península Ibérica, é un tópico
intencionadamente inocente entre os anticuarios], de documentación impide pronunciarse,
sequera por aproximación, sobre a natureza, e sobre todo profundidade, dos vencellos políticos
mantidos con Roma a traveso dos órganos pertinentes. Todo, non nembargantes, parece indicar que
Roma nunca chegou a ter pleno control de tais [e a presencia dos destacamentos militares ao
longo da dominación roman podería ser testemuña diso] territorios, se ben é certo que ao
menos determinadas áreas estaban máis en contacto con Roma que outras (Francisco Javier Lomas;
1998, pp. 110-111).” Pola súa parte Julio Mangas, nun traballo, interesante, sen dúbida, máis pouco
novedoso e aparentemente inzado de tópicos, dedicado as “Pervivencias sociais de Astures y
Cántabros en los Modelos Administrativos Romanos (1998, pp. 117-128)” cando sobre fontes
basicamente procedentes dunha Gallaecia Antiga (que sen dúbida por descoido, empregando o
chamado “Principio Orwelliano”, paradóxica e ostensiblemente ladea e ningunea), non parece
comungar coa crenzas continuativas das institucións dende o mundo prerromano ao medieval de
Barbero-Vigil (nin comungaría de coñecelas coas nosas) ao soster aínda que “Na área oriental dos
astures e na maior parte da área cántabra, máis distante dos grandes centros económicos e das grandes
200
Pena Graña, Andrés: 1999, pp. 126-136.
201
M. Bloch: 1941.
202
S. Piggot: 1965, p. 60.
vías de comunicación, as formas indíxenas tiveron unha duración mais longa aínda que deixaron
tamén de testemuñarse no século III p. C.” (ibi. P. 128). O presente traballo tenta demostrar que esto
non é así.
Hoxe sabemos, e esto para demostrar a continuidade que nestes papeis postulamos é
particularmente importante, por estudos de antropoloxía xenética da facultade de Bioloxía de Santiago,
que os galegos, unha etnia Atlántica de seu, levamos vivindo no país, segundo parece, moito máis de
seis e de sete mil anos, tempo abondo para formar unha familia cós pobos veciños da Europa
Atlántica, tempo abondo para ter deseñado paseniño unhas pautas de comportamento, un modelo de
convivencia e de relación ao cabo autárquico, e moi estable, asociado, polo menos dende hai seis ou
sete mil anos, a unha economía agropecuaria redistributiva, un modelo de subsistencia e supervivencia
autárcico, un modelo plenamente desenvolvido no Neolítico Atlántico no que un enxeñoso e sinxelo
sistema xentilicio de rango e de xerarquía, unha rara e sublime articulación de señores redistribuidores
e de labregos productores, de obrigas mutuas e de familiaridade, calcado todo elo das relacións
parentais e afectivas do ámbito doméstico, non só bastarán para garantir a unha comunidade tribal, o
goberno e a provisión de alimentos, a autarquía e a autarquía necesarias para afrontar, e así dende o
Neolítico ata o século XIX, con éxito calquera crise e continxencia social senón que serán
posiblemente o berce -e de algún xeito tamén as superviventes- de tódalas institucións indoeuropeas
posteriores.
Como se podería tirar das opinións de Ramos e Loscertales (1942), de Blázquez (1977), de Le
Roux e Tranoy (1983), de Marco Simón (1989) e doutros moitos, parece habitual confundir o que non
se debe, a facies clientelar da briugaid atlántica co concepto moderno de hospitalidade, nen moito
menos confundir o clientelismo co ambiente hospitalario, coa cabaleiresca “hospedaxe indoeuropea”,
que da pé ao ciclo de Valverde onde o deus travestido en miserable (Pena 1991, p. 52-56) - tal e como
unha voz o advirte en Itaca, cando un escano, lanzado polos pretendentes no salón do pazo bate nun
Ulises, trocado en humilde- fulmina e asolaga, así na Sodoma de Lot, na Frixia de Filemón e Baucis,
ou na Lagoa de Carregal, a casa e a cidade dos que non o acorren, ambientes propios de “hospedarías”
e de “hospitais” dos camiños de peregrinación. Así, seguindo a Vigil, Eduardo Peralta Labrador (2000,
p. 142), con quen, esencialmente compartindo a visión de moitas outras cuestións institucionais, non
podemos estar aquí de acordo, envolve ex pari ás dúas partes implicadas nos hospitia da Península
Ibérica nun mesmo plano horizontal e igualitario, no que el, -citando a Diodoro (V; 34), a César (B. G.
VI, 23), a Tácito (Germania, XXI, 2-3) e a Nicolás Damasceno (Frag. 103)-, denomina “hospitalidade
espontánea dos celtiberos”.
Cedendo a palabra a Marcelo Vigil (1973) quizais podamos ver como se está a facer
inconscientemente ao ámbito celtibérico unha transposición apriorística do concepto romano de
organización xentilicia artellado nos comicios curiados da época republicana: “Como os grupos
xentilicios eran comunidades pechadas, nas que só tiñan cabida os membros emparentados
descendentes dun antepasado común, as relacións entre eles ou entre membros dun grupo con outros
grupos, tiña que darse sobre da base da personalidade propia de cadanseu. É dicir, as gentilitates que
formaban parte dunha mesma gens, constituían grupos illados entre si. As relacións entre estes grupos
e os seus membros, cando por algunha razón se querían establecer lazos de alianza máis estreitos,
facíanse por medio dos pactos de hospitalidade ou hospitium que convertían en hóspedes, hospites,
mutuos aos que contraían este pacto, segundo os costumes de hospitalidade xeralizados nas sociedades
organizadas de maneira xentilicia. Os grupos ou individuos que establecían pactos deste tipo adquirían
os mesmos dereitos, é dicir, que se creaba unha comunidade entre eles, aínda que os grupos actuantes
nestes pactos puideron conservar a súa persoalidade propia. Non se trata, por tanto, dunha adopción,
aínda que esta existira tamén. Os pactos realizábanse en plano de igualdade, sen que houbera unha
dependencia dun grupo respecto do outro (Vigil 1973, pp. 261-262)”.
Mais é posible que a organización xentilicia da época republicana que recolle a historia das
institucións (in J. Imbert, G. Sautel e M. Boulet-Sautel 1957, p.123-170), onde o clan ou grupo
reivindicando un antepasado común, unha linaxe, cohesiónase pola celebración mancomunada dos
seus sacra ou cultos privados e a posesión das súas tumbas domésticas, diste moito de ser un concepto
igualitario. En efecto “Non formaban a gens unicamente quen tiveran entre si vencellos de parentesco
natural”, sinala Heurgón (p. 125), “Ademais dos gentiles propiamente ditos, comprendía tamén a
numerosos clientes, nome –inexplicado- [de *clino, “inclinarse diante de”] que designa certo grao de
dependencia e que se encontra asemade noutros pobos itálicos: os etruscos (etera) e os celtas
(ambacti)”, chegando á conclusión de que “o núcleo primixenio da clientela estaba formado por
labregos sometidos ás gentes dos propietarios rurais quen servíanse tamén deles para as súas milicias
privadas (ibi., p. 126)” e esta definición, de Jaques Heurgon (1976, p. 124 ss.) dista moito de aquela
concepción igualitaria de Vigil desconsiderada coa importancia e co alcance das, consonte verticais e
xerárquicas, relacións clientelares da organización xentilicia indoeuropea.
ORIXES PRERROMANAS DO FORO MEDIEVAL GALEGO
O CONTRATO DE FORO
Concibida a Terra, a Treba, a Civitas, o Popvlvs, a bisbarra, máis como organismo vivo que
como mero espazo xeográfico, as ideas Celtas do exercizo da soberanía polo rei e pola Deusa Nai
(simbolizadas no Atlántico -como no Índico Açvamedha, e no arrecendo Mediterráneo do sanguento
despoxo do cabalo de outubro as portas da Regia Domo- nas connotacións marcadamente nupciais e
equinas de Rhiannon), conforman no Territorio Político, ao abeiro dos seus marcos xurisdiccionais
sagrados “de succo mortuorum uel antiquorum”, herdado e reservado pola a nosa linaxe pretérita
para nós, e para os nosos fillos, unha concepción funcional única. En perfecta unión, a Deusa Nai e o
seu Rei gobernan en harmonía un todo indivisible, unha orde imperecedoira e natural, un mundo de
vivos e de mortos, de presente e de pasado, un espazo con fronteiras naturais e sobrenaturais, nas
gentes e nas gentilitates da tribo, da civitas, do pobo, da bisbarra.
Trebad é en Irlanda a posesión da Terra en Paz polo soberano, e nunha gradación subalterna
por tódala poboación, por tódolos grados da sociedade polo “Grád Túaithe” concepto, na súa
xerarquizada estrutura vertical, equivalente á gens, deste modo sen máis particularidade cando se
mencionan ás gentes dunha treba calquera estase a falar do Grad Túaithe, do conxunto da sociedade.
Da posesión da terra depende a liberdade do home, na concesión da terra descansa a
supervivencia e a condición do servo. Base do poder e fundamento do sistema, fonte da subsistencia
nunha sociedade agraria, este mecanismo institucional de control realizado sobre a terra é o garante
único da orde social, mental, moral e natural da comunidade. En Galicia este control expresouse
habitualmente no oenach/forum (Pena 1991;1992) no seu triple carácter relixioso, xurídico e festivo, e
mediante o contrato de foro.
Amosando a común orixe institucional do hospitium e do foro galego, ámbolos dous
contratos sinalagmáticos baseados na bona fides, noutro lugar e tempo (1991, p. 141-43; 1992, p. 292-
314), sinalabamos a existencia do último plenamente desenvolvido na Gallaecia celta prerromana, e
vimos como a estrutura do foro cunhas cláusulas ben discriminadas, permitía en caso de
incumprimento, ás partes “A” e “B” envolvidas nos dereitos e nas obrigas bilaterais, exercer, cunha
efemeroloxía casuística, actiones noxales.
• Dixemos entón que as obrigas de “A”, patronus/locator podíanse resumir nos seguintes
compromisos: a cesión de “A” a “B” do ben ou a cousa (que previamente, por derrota
militar, por presión, por doazón forzada, ou vontariamente, podía ser cedida por “B” a
“A”; percibir “A” de “B”o canón establecido no contrato bilateral; trazar na relación de
clientela a posición de hóspede e patróns o locador “A” mediante a recepción dunha
comida na casa do conductor “B”, hospitaleiro, briugú e cliente, recibindo “A” en certas
datas de “B” o pago duns animais; en último lugar, prevese a renovación por “A” do
contrato de foro na mesma linaxe conductora de “B” ao finalizarse as tres voces e se
remata con cláusulas que garanten ao locador “A” a recepción da cousa cedida a “B”.

• Mentres que da parte cliente ou conductora “B” cara ao locador, patronus ou señor “A”
resumiamos as obrigas: comprometéndose “B” a coidar, a mellorar e a non cometer
aussum ca cousa cedida en “préstamo de uso vasalático”; a pagar “B” o canón estipulado,
a cumprir “B” coas funcións da Briugaid celta: dar de comer e aloxar ao señor, e ao seu
séquito e bestas, unha vez ao ano cando ven cobran as rendas203; a entregar “B” en certa
data o chamado “censo” consistente nun pago anual de animais pequenos determinados
(dúas galiñas, un pulum cabistrarium, uns dedos de touciño, etc.); a cumprir as obrigas
feudo-vasaláticas, contraídas pola parte conductora “B” trala recepción do precarium, do
auxilium e do consilium, de ser “B” familiar, amiga e vasala de “A”204; de “ser axudador,
mandado e obediente” e de acudir “B” ao “chamamento” (auxilium) esto é, de ir o cliente
armado a defender ao seu patrón .
Concluímos sinalando que este arcaico sistema institucional de obrigas mutuas, facendo
incomprensible a moitos medievalistas galegos o noso sistema feudal, aplicado de abaixo a arriba no
Territorio Político, regula a relación entre o servus e o patronus205, entre o home libre e o dominus dun
castro ou unha villa206, entre os domini e o princeps do Territorio Político, e entre este e o
conquistador, sexa o emperador (e seus representantes) de Roma, sexa o rex suevorum, sexa o
monarca Astur ou o rei de Galicia. Descoñecelo supón descoñecer tamén a realidade institucional da
Galicia Medieval, eis que sobre o tributo “ quadragesimale ” Sánchez Albornoz non entendera nada,
pero na súa condición de crego, o entendera perfectamente López Ferreiro: “El tributo ó censo que
se pagaba a la Iglesia (de Santiago) dentro del coto de las tres millas en virtude de la doazón
de D. Alfonso el Casto, era el llamado quadragesimal, que según un Privilegio otorgado por
d[on] Ordoño II á la misma Iglesia en 30 de Mayo de 912, tenían que pagar en Galicia al Real
Señorío todos los siervos fiscales ó del Real patrimonio restaurados ó declarados libres é
ingenuos. Sicuti ceteri ex provincia Gallaeciae tributum quadragesimale peragentes huic Loco
Apostolico, quod soliti sunt ad partem Dominicam peraguere. De este tributo cuadragesimal
se hace también mención en la Compostelana, lib. I, cap. XCVI, p. 179. Y ¿qué venía á ser el tal
tributo? D. Ordoño III, en un privilegio de 11de Noviembre de 952, aclara algo más este
punto con las siguientes palabras: Persovant censum fiscalem, sicuti allia plebs commisalia.
Según esto el tributo cuadragesimal que se daba en las tierras de la Iglesia compostelana,
venía a se el mismo que se pagaba en los commissos ó encomiendas á los Condes o Magnates
203
Robert A Dodgshon sinala tamén esta costume en Escocia que, como en Galicia chegaría ata á Idade Moderna “ These
manifest transfers of food were supplemented by further transfers between kinsman and chief via the custom of
cuid oidche or hospitality. The rigth of a chief and his “household men” to a night`s hospitality from each tenant
was a Widespread burdem on the latter ( Black book of Taymouth 1855: 187-9 ). Its existence is attested in some of
the earliest documentation for the region” in Dodgshon, R. A: 1995, p.104.
204
Familiaritas et consilium ( Pena: 1992, pp. 297-298 ).
205
Qua propter ego Veremudus Petri[…] cupiens per videre domino nostro, Deo et monasterio Sancti Martini de
Nebda et vobis dono Stephano eiusdem loci priori et fratribus ibidem deo servientibus [do] omnes meos homines
quos habeo in cauto sancti Martini tam viros quam mulieres, tam minimos quam maximos, qui ad me perveniunt
de parte patris mei, et de parte amici mei domini Lucii Guimarat et domine Marine, et sunt prenominati: Medium
de Vermudun Belsianum et iiiiª de suos filios, Suerium Petri et filios eius, et filias. Adefonsum Froyle et medios
de eius filias. Medios de filios de Cristina Pelagii. Petrum Ageit et medios ex eius filios. Adefonsi [ Vermudi]et
medios eius fillios. Azendam Petri et medios eius filios. Godo Veremudi et medios eius filios. Et mediam de Godo
Menendí et iiiiª de eius filios. Mediam de Iulia et iiiiª de eius filios. Muniam Suerii et medios de eius filiis. Petrus
Invirnicium et medium de eius filiis quos habuit de Gontina Didaci, et media de Godo Farla. Et medium de
Martinum Farla, et medios de filiis de Ero Didaci. Et medios de filiis de Froila Didaci. Pelagium Sobrinum et de
eius fillis medios. Giraldum cum fillis suis. Istos homines concedo Deo et beato Martino cum omnibus
hereditatibus suis et cum omnibus directuris suis, ut serviant, ipsi et onmis proienies eorum, prefato monasterio
ob remedium anime mee et parentum meorum et pro iª mulam quae mihi datis in presenti eunti portugaliam, et
est ad preciata ipsa mula v marcas argenti quae ad preciaverunt Gundisalvo Menendi et Rodericus Oveci et
Froile Gimarat […]” Xuvia. A H N. sec. Clero. cod. 1401 B nº 14, fol 4 recto, regras 36-39, e folio 4 verso, regras 1 á 12.
cf. A. Pena: 1992, pp. 187-194.
206
Tal como amosa o pacto entre o abade de Oseira e os homes de Aguada acordando o pago nunha data fixa de servicios
vasaláticos anuais por paso de reguengo a abadengo: “[…] quod nos in die pascuele demus monasterio Ursarie CLª
panes bonos et singuli qui morati fuerint in prefacta villa singulas ollas plenas millis, videlicet, que possint capere
ad minus singulas talegas, et singuli singulas scutellas bonas lagamis vel feigous, et singuli singulos cabritos vel
duas gallinas. Preterea (debet) similiter unusquisque predictorum hominum semel in anno venire ad me[sem
co]lliguendam [ et ad} segar et alia vice ad trcturam faciendam, id est a malar[…] ” A H N. 1512 / 6. in M. Romaní
Martinez: nº 119 p. 129. cf. Pena Graña:1992, pp.174-185.
que se tenían por Real Concesión ” -en realidade o monarca por mor da Ordinatio limítase a
confirmalles a posesión que, dende tempo inmemorial, iure hereditario, xa tiñan na súa familia- “lo
que a fines del siglo XII se pagaba á los que tenían tales encomiendas, era: cada vecino,
excepto los pobres, una talega de 60 puñados de trigo, otra de cebada, ocho dineros y una
gallina. (v. Fueros Municipales de Santiago […], t. I, c. IX, ps. 152 y 153) , En esto, pues debía
consistir poco más o menos el tributo cuadragesimal, que se pagaba en la Cuaresma, porque
siendo esta la época del año en que se preparaban las expediciones militares, necesitabanlos
Condes ó Comenderos allegar fondos y recursos para poder incorporarse con su respectiva
mesnada á la hueste del Rey.” 207
O BENEFICIUM: RECOMPENSAR CON TERRAS BASE DO

SISTEMA FEUDAL
Adoitan os señores nas sociedades cabaleirescas ou feudais recompensar con terras os que
saben servir, e sinaladamente os príncipes conceden verdadeiros feudos os seus cabaleiros destacados.
Calquera “territorio demarcado” sexa este unha simple leira, [un] castro [ou unha] billa pódese formar
dun tirón mediante este tipo de concesións [dun patrón a un cliente] e os “territorios demarcados” [os
espacios xurisdiccionais] crecen no Territorio Político ao compás do crecemento demográfico e as
roturacións non sendo estrano que se formen castros por este sistema no S.I. no II, ou III, d.C., como
se formaron villae no século IV e se seguían a formar “Villas que meo dato haberente meos
infanzones (A.H.N. Sobr. Cod 976 B fol 7 rev. ano 966, 10 de decembro )” nos ss. IX, X e XI por
concesión dos principes seu imperantes dos Territoria (ou Territorios Políticos) galegos.
Esto testemuñase na epigrafía do NW en Remeseiros no que debe considerarse o primeiro
“foro” (préstemo de uso vasalático) galego:
ALLIUS REBURRI ROGO DEU ADIUTOREM IN AC
CONDUCTA CONSERVADA. SI QUIS IN AC CONDUCTA
P[ossesionem] MIGI AUT MEIS INVOLAVERIT SI[t]
R[eus]. QUAEQUMQUE RES AT MII AUSSI SIQUIT EA
RES V. S. L. V. L. S. RANCERO208
Onde trala imprecación do conductor que pon a Deus por garante e sitúa esta inscrición, xa cristiá,
non datable antes do ano 314209 “Alio fillo de Reburro prego a Deus axudador para conservar esta
conducta210”
Ven a coñecida fórmula para os familiarizados cás cláusulas da diplomática galega Medieval:
Siquis in ac conducta possesionem mici aut meus involaverit sit reus “ Se alguén da miña parte ou
dos meus for contra a posesión desta conducta sexa reo” omnipresente nos contratos sinalagmáticos
galaicos:
Siquis in ac conducta possesionem mici aut meis involaverit sit reus.
que expón a ira divina e a vinganza humana (unha escomunción ou execratio) ao transgresor da bona
fides e reserva ao locador o exercicio da actio :
“Siquis contra hunc factum meun aliquis ad irrumpendum uenerit, sit omnipotentem Deo
ante faciem suam reus et de sancta comunione sit extraneus […]” “Se sucedese que alguén
fose contra esta disposición miña, sexa reo diante de Deus omnipotente diante da súa cara e
apartado da santa comunción [...]”211 e por elo veñen novamente acompañados de cláusulas
207
Cf. Compostelana, lib. I, cap. XCVI, na edición de Enma Falque Rey de 1994, p. 224.
208
CIL II, 2476.
209
Data na que creemos se produxo á conversión masiva e dun tirón o cristianismo - mesmo antes de saberen en que
consistía- do clero colexiado da Gallaecia ( Pena: 1991, pp. 148-50; 1992, pp. 24-27; 1993, pp. 44-47;1995, pp. 170-71).
210
O obxecto locado neste caso é probablemente unha villa.
211
Carta de dote do diácono Francio á Igrexa de Santa Eulalia e San Vicente de Triunico (arcidiádego de Villaviciosa,
Asturias do ano 834 (era 872). In Cano. “Diploma”Madrid 1804.
específicas da obriga de restitución polo conductor, ou polas súas voces, da cousa danada o que non
impide o locador o exercicio dunha actio noxal en caso de transgresión mediante unha cláusula, trala
execración, na que se obriga ao mencionado conductor á restitución do ben danado e o pago dunha
multa:
“Et qui eum uel in modico emutare temptaberit, quisquis ille fuerit, in primis sit
excomunicatus [...] et in super redat [...] decem millia solidorum regalis monete pariat et
quidquid inquietauerit uel calupniauerit in duplo componat.”212
Estas cláusulas son ao meu xuízo a clave que abre o sentido institucional dos textos
celtibéricos e poden resultar decisivas para o desciframento desta lingua como o podemos ver
penúltima cláusula do Bronce de Contrebia (Botorita ) onde temos testemuñada esa multa nunha
versión vernácula -contexto hispano- de usos institucionais celtas que nos sinala na dirección apuntada
dos contratos de locación-conducción:
“Tocoitei ios urantiomue auseti aratimue tekametan tatus”
“quenquer que ouse a un urantio ou a un arati que dea dez medas”.213

O repertorio cominatorio (de execratio) que posibilita -tras deixar fóra da sociedade civil ao
transgresor- as actiones noxales contra o conductor ven usualmente seguido dunha cláusula específica
de obriga de restitución da cousa danada pola parte (ou as súas voces) levadora do ius in aliena re
máis [o pago] dunha multa.
Este é o sentido da derradeira cláusula de Remeseiros maila o seu escuro final “quaecumque
res at at mii aussi siquit ea res vobis[…]” pola que a parte conductora obrígase a restituír á voz do
locador a cousa danada.
Temos pois unha inscrición de locación-conducción, de dereito común galego (á beira do
Limia), interna, de dentro dun Territorio Político. Nin se corresponde cas fórmulas dos hospitia que
establecen nos de clientela entre as Trebas e o imperio (ou os seus representantes) nen se corresponde
cás fórmulas que anoan hospitia inter civitates ou entre una civitas e un particular nobre.
Por un feliz maila que mutilado resto epigráfico o fragmento dunha cláusula conservada
nunha lousiña da villa de Noville (Terra de Bezoucos, Mugardos) sabemos que tampouco en
Remeseiros estamos diante da concesión a un particular dunha simple leira pois este último
procedemento era usualmente verbal (as cláusulas líanse diante de testemuñas) ata ben entrada a Idade
Media.
Eis á cláusula:
“quinqumqua auxe quaruqq( ua ) verba quiqui [...]”214

ao que seguiría a obriga da reposición da cousa danada. Este epígrafe con outros de difícil
lectura encontrase próximo ao biselado feito na parte superior da placa para levar un marco de
madeira. A súa utilización como rexistro ven avalada por outros epígrafes de doada lectura que contén
212
Most. Pedroso, Narón. 1.111 ACM A 8.CDP.1; in Enrique Cal Pardo1984.p. 236.
213
Meda, modio, medida de cereal.
214
Fermín Pérez Losada: 1990, pp. 9-10 Unha peza epigráfica excepcional , similar as pizarras que empregaban os nenos
galegos nas escolas nos anos 50 e que o autor do achado, Fermín Pérez cataloga no contexto das coticulae, como losetas para
preparar medicamentos e interpreta como un texto “profilático o terapéutico, lo cual nos ayudaría a comprender él por que de
que se halla escogido un elemento instrumental médico como base”.
IKEOTONEQVAM CCCV IK[v r ]

IONEQVAM L?
(quizais como observa Fermín PÉREZ
LOSADA en nexo con “signos que también pudieran ser numerales”) que, de novo “como un
deseo de maldición para estos dos personajes (Ikeoto e Ik[ u ]Rio)”, Fermín interpreta
maxicamente, cando o que recolle a placa é, seguramente, o prezo da compra ou venda de dous
cabalos expresado (en diñeiro ou en marcas de prata) nos numerais.
O locador en Noville non sería outro que o dominus da villa e o conductor un labrego. A importancia
da inscrición de Remeseiros e enorme pois estamos ¡diante do primeiro foro215 galego!216.
UN ACHADO EPIGRÁFICO CONFIRMA

ESTA NOSA AUTOPSIA DA ESTRUTURA
ORGANIZATIVA PRERROMANA
Mentres escribiamos estes papeis a finais do ano 1999, tivo

lugar en Bembibre (O Bierzo, hoxe na provincia de León) un
excepcional achado ao aparecer unha placa en bronce “de 24
centímetros de largo por 15 de ancho, algo así como una cuartilla”217,
cun longo texto epigráfico recollendo en 27 liñas dous edictos do
Emperador Augusto, temáticamente relacionados entre si e realizados
cunha demora de un día. Este achado veu confirmar cunha proba real o
que dende o ano 1991 viñamos dicindo, esto é “que os romanos
215
Noutro lugar amosei o significado xurídico da palabra Forum en estreita relación co elemento máis importante do
Treba/Territorium: A feira(Oenach/Forum) ou asemblea estacional celta nela celebrada baixo a presidencia do princeps.
“ A súa polivalencia establecida por Blanca García Fernandez-Albalat (1990, p. 266) confirmase tamén para os
obscuros orixenes do foro romano
negotiationis Locus in quo iudicia fieri, cum populo agi, conciones haberi solent [...], qui provinciae praest,
forum agere dicitur, cum civitates vocat et de controversiis corum cognoscit; forum antiqui apellabant (Festo) quod
nunc vestibulum sepulcri dicari solet. ( V. Cobián. EJE. XVI, 529).
Para B. Fernandez-Albalat, ex Guyonvar`ch, Oenach é o nome específico que receben en Irlanda as reunións
que marcan as grandes festas do calendario céltico. Caracterízanse por cirimonias relixiosas, festíns, concursos e
discusións administrativas provinciais e interprovinciais. E dicir tiñan un triple carácter relixioso, xurídico e
festivo a súa celebración estaba ligada a un lugar determinado, capital política e relixiosa, ao mesmo tempo
residencia real. Por esta razón o termo Oenach permanecerá en ocasións como topónimo.
Estas feiras ou reunións (Oenach) coinciden coa regularización das estacións tendo cada unha un lugar sinalado no
calendario, e tras de constatar unha simetría entre ámbolos mundos célticos, insular e continental, convén en que estas
reunións ou festas poseían, cadasúa, un carácter específico e unha data concreta, aínda que tiveran características
comúns […]. Seguindo de novo a Guyonvar`ch, sinala a mitóloga galega, como nestas feiras celtas da antigüidade o rei era a
figura principal e tiña a obriga de celebralo banquete, comida sacrificial, convocala asemblea xudicial e presidila, e a él
correspondía a organización de todo tipo de impostos e a confección e promulgación das leis. (B. García, 1990, p.226).
O principal imposto consistía nun pago anual chamado cis/censum, vertical de tipo vasalático aportado no ámeto
indoeuropeo polos homes libres de cadansúa comunidade aos seus señores que a súa vez pagaban censo a señores de señores
caso de que unas civitates estiveran -como amosan fontes e hospitia interterritoriais- supeditadas a outras (Pena Graña 1991,
p. 118ss.).
Polo foro o conductor - que non ten porque ser un labrego, en Trasancos nos mosteiros de Xuvia e Pedroso
raramente o serán - adquire o ius in aliena re por 3 voces (temporalidae presente no hospitium) seguidas dun período de
tempo de libre disposición fora da familia, -usualmente 29 anos, que resulta de tomar os sete anos de cada transmisión da
fine, mais os sete anos no membro alleo a familia e un ano mais para disolvelo vínculo vasalático “utrumque tamem
septenarius ille numerus, quo iudicantur omnia, terminavit (Orosio. Historiarum. VII, 2, 9)” estreitamente asociado no
mundo céltico a soberanía e á raiña Macha, que invirte series de sete anos nun proceseo que a leva a ser raiña por nacemento,
por matrimonio e por conquista, sete anos que non ultrapasa a imprecatoria terrible da diplomatica galega “Siquis vero
aliguis homo contrahoc meum factum ad disrumpendum venerit propinquis vel extraneos sit maledictus usque
ad viiª generatione et quod calumniaverit duplet [... ] Xuvia Cod. 1081b fol. 14 vto. ano 1124.” (Pena Graña, 1992,
p.281-314).
216
Pena Graña. 1995, 130-134.
217
La Voz de Galicia, 11 de diciembre de 1999.
aproveitaron a extructura [organizativa] indíxena […] no seu beneficio” 218 e que o “mal chamado
Parroquial Suevo por Pierre David, criticado [no seu día] por Gonzalo Martinez Díaz 219 que […]
acusa[ba a éste] de facer unha transposición apriorística sen ningún apoio documental do réxime
parroquial franco-italiano [ata] a Península Ibérica, non é unha división parroquial de Galicia da
segunda metade do século VI [senón], como o demostra M.Rubén García Álvarez220 […], unha lista
de territorios de cada sede dentro da que se enumeran os distritos ruráis e [este listado de dioceses
correspóndese coas] unidades territoriáis, civitates / populi, [das fontes clásicas que, procedentes
dunha estrutura organizativa indíxena indoeuropea e de carácter celta, son hoxe polo común dos
lingüístas e dos anticuarios da Península Ibérica mal chamadas] “étnicos”.
Así, ao referirse á “sede Auriense”, cítanse na

Diuisio Teodomiri feita no Concilium Lucensis anno 569
aos Bibalos (río Bibey entre Pobra de Tribes e
Valdeorras), aos Teporos (Territorio de Tribes) e aos
Geurros (Gigurri: Val de Geurros > Valdeorras), a máis
dos Verecanos (Bercianos)”. Estes distritos nada teñen
que veren coas parroquias pero si con antigas dioceses,
logo arciprestados e arcediagados, igual que sucedería nas
Galias onde Fustel de Coulanges incorrería no mesmo erro
que Alberto Sampaio para Galicia ao non ve-la profunda
impregnación [...] de vellas estruturas.”221 “O mal
chamado Parroquial Suevo describe territoria e dioceses,
unidades políticas básicas e relixiosas, e na Idade Media o
conxunto de habitantes que as pobran noméase
respublicae ingenuorum[…] Nós pretendimos demostrar
que estas dioceses, anteriores aos arciprestados, se
corresponden con antigos pequenos estados do Bronce ou
do Ferro que coñecemos có nome de civitates / populi
durante a dominación romana e como territoria ou
arciprestados durante boa parte da Idade Media”222,
circunscricións preexistentes ao mundo cristián.
Segundo as noticias de prensa tras de recibir o mencionado bronce dun alumno, o historiador
José Antonio Balboa, profesor do Instituto Gil y Carrasco de Ponferrada (O Bierzo), tiña en prensa un
estudo que aparecería no mes de Nadal do ano 1999 na Revista de Estudios Bercianos, estudo ao que
ao escribir estas regras non puidemos ter acceso. A traveso do Internet, pouco tempo despois, nunha
sección de noticias da páxina Web de “ARQUEOHISPANIA”, o profesor do Departamento de
Historia Antiga da Universidade Complutense de Madrid, Jesús Rodríguez Morales amosaba dúas
fotografías nas que, maila a deficiente calidade que por aparecer no Diario de León presentaba o
soporte, albiscábanse xa interesantes detalles paleográficos, xunto á transcrición, traducción ao
castelán e unhas primeiras observacións 223
Velaí a revisión da transcrición íntegra aparecida na páxina Web mencionada224:
218
A Pena. 1991, p. 115-117.
219
Martinez Díaz, Gonzalo. El Patrimonio Eclesiástico. p. 65-67.
220
Galicia y los Gallegos en la Alta Edad Media. Demografía I, p.123-152.
221
Segundo Alberto Sampaio (Estudos I pp. 3-254) os habitantes dos castros traballaban colectivamente a terra, os romanos
aplicaron o sistema de villa como unidade agraria e fiscal ocupando e dominando as circunscripcións dos pobos, os suevos e
visigodos non alteraron o cadro respetando o réxime de propiedade anterior e pervivindo trala invasión sarracena e
reconquista cristián. A villa fraccionáríase có paso do tempo deixando de selo dominium dun único individuo dando orixen a
núcleos sociais cun territorio propio: a fregresía rural. A tese de Alberto Sampaio inda que foi doadamente criticada por
García Álvarez (obra citada p.123-152) lastrou a investigación galega ata os nosos días.
222
Pena, Andrés. 1991 p.145-146.
223
Rodríguez Morales, Jesús http/teleline.terra.es/personal/jto…/edicto.ht 12/01/2000, p.1.
224
Acompañada da seguinte traduccion ao castelán de Jesús Rodriguez Morales [El Emperador César Augusto, hijo del
Divino (César), durante su novena potestad tribunicia y proconsulado, dice: Concedo a todos los habitantes del castro
Paemeiobrigense, de la gente de los susarros la inmunidad perpetua y todos los campos en el territorio que han ocupado, ya
que he sabido por todos nis legados anteriores en la Provincia Transduriana que abandonando a todos los demas (pueblos
aquellos cumplieron hasta el final con sus obligaciones.
COMENTARIO DO PRIMEIRO EDICTO

Esquecidos trala desaparición do chorado Seminario de Estudos Galegos os grandes estudos,
e a perenne referencia de N. D.Foustel de Coulanges 225, de H. Hubert226 e de poucos máis, fáiseme aquí
inescusable o lembrar que fiando máis na acción demoledora da piqueta romana que no continuísmo e
perennidade do espírito ancestral, os intentos por crear modelos organizativos foron moitos,
horizontais e sincrónicos todos eles, partindo dun “antes” e dun “despois”, do frívolo recurso aos
baños aplicables á Idade do Ferro en momentos estelares ou teatrais, máis estimados canto máis
decadentes, (como o “efecto da concesión do ius latii”) de ácido nítrico institucional. Todos, ou case
todos, ladeando ou rexeitando a posibilidade advertida por Florentino López Cuevillas nos anos trinta
dunha secular continuidade institucional, ignorando a mantenta as proxeccións de longa duración e
alcance que tentamos retomar en estes papeis, virando as costas, segundo o penso máis por dificultade
idiomática que por temor, aos modelos factográficos, históricos, lingüísticos, etnográficos e
mitolóxicos comparatistas, prefiren romper consciente e vontariamente o fío conductor dunha
incomodísima, esixente dun mediano equipamento en moitas disciplinas, conexión entre a Galicia Pre-
romana e a Galicia Medieval, perdendo no troco as únicas vías fiables de acceso ás categorías sociais,
e aos espacios xurisdiccionais da nobreza e do pobo Galego, ás máis vellas linaxes de Europa que
dende os castros ou as aldeas fortificadas, integrados estes nunha unidade maior a Traba ou Toudo,
nos levan paseniño ás villae medievais, inseridas, sen extinguirse nunca o lume das lareiras, no mesmo
espazo e na mesma xurisdicción do vello castro e no mesmo Territorio Político, unidade maior ou
Terra que no presente traballo chamamos treba, e hoxe poderiamos, como a denominaron Civitas e
Populus os romanos trala conquista, nomear “ bisbarra”.
Antes de, hai catro ou cinco anos, se converter na nosa máis devota e máis encuberta
seguidora polos nosos marcos e xurisdiccións, a chamada “arqueoloxía espacio-paisaxística” galega,
imitando con máis rebumbio que noces uns paradigmas de análise espacial dos anos 70 aplicados á
teoría do “central place”227, tentaba ás apalpadas -quae verborum inmoderatio-, durante un aceirado e
xeado inverno, “reconstruír”, a paisaxe castrexa; un tempo “Filipiense”, a modo de quinta glaciación
Galega, na que arrefriarían -e cun espectacular alarde de medios, en relación inversa aos resultados
obtidos, posibilitado pola peculiar estrutura parental, clientelar, institucional e conxuntural dos seus
voceiros, á siciliana, aínda arrefecen e arrefriarán- o panorama arqueolóxico galego unha morea de
paisaxes Boschianas, de enguedelladas taxidermias, á vista están, e de pasteladas teses.
En 1991228 e de novo en 1992 ao falar de “A Terra como fundamento do Artellamento político

e institucional de Galicia” xa estabamos en condicións de apuntar como “Xunto ao xerarca relixioso
con mallada para a exacción de rendas propia, o príncipe exerce a función soberana a traveso dos lazos
de clientela que o vinculan aos señores dos Territorios económicos fragmentados [os señores dos
castros e dos seus espacios xurisdiccionais] que conforman a Treba 229. Neste Contexto institucional
Para Lucio Sestio Quirinal, que ha obtenido mi legatura en esa provincia,ordeno que posean estos campos sin controversia
alguna.
Para los habitantes del castro Paemeiobrigense, de la gente de los Susarros, de los que más arriba habia concedido la
inmunidad completa, restituyo en el lugar de estos (devuelvo a su lugar) a los del castro Allobriguiaecino de la gente de los
Guigurros puesto que voluntariamente lo quiere la misma ciudad (De los Paemeiobrigenses)
Y a estos habitantes del castro Allobrigaecino que cumplan tódas sus obligaciones con (dentro de la gente de) los
Susarros.Dado en Narbona Marcia el 16 y 15 de las calendas de Marzo, siendo cónsules Marco Druso Libón y Lucio
Calpurnio Pisón. (14 y 15 de febrero del 15 aC.)]
225
N. D. Fustel de Coulanges, en 1908 veu perfectamente a continuidade dos lindes xurisdiccionais do castro á villa Romana
e á villa Medieval.
226
Henri Hubert: Les Celtes.1932.
227
Un exemplo a seguir o fora D.L. Clarke , 1972 pp 801-869, que aplicara en torno a Glastonbury un modelo integrado de
relación entre castros e asentamentos abertos, coa inútil pretensión de reconstruir os territorios castrexos mediante o estudo
da súa distribución, metodoloxía criticada, tamén precipitadamente, por J. R. Collis (1981, pp. 66-76), ao observar que non
eran contemporaneos os castros estudados no modelo de Clarke, e por Olivier Büchsenschütz quen, ante este feito certamente
irrelevante no modelo continuista que presentamos, conclúe que “é, mália que a tentación de facelo e grande, abondo
perigoso construir un modelo baseado nos castros cando á súa datación e incerta (1995, pp. 61)”.
228
A. Pena:1991, pp.116-125.
229
Polibio descrebe as avantaxes de ter unha nutrida clientela para o nobre galo e César sinala as avantaxes recíprocas do
profundo sinalamos como individuos ou colectividades entraban en dependencia cun[ha] Treba ou cun
nobre. Principes (e tódolos seus efectivos con el) recibían a submisión de particulares ou de unidades
territoriais posiblemente a traveso dunha solemne cerimonia rexistrada ocasionalmente en torno á
sagrada pedra comunal [Croio Teutático “crougintoudadigoe” ou altar rupestre da comunidade
“toudopalandaigae” 230] do [lugar onde se celebraba a Asemblea da comunidade] *Oenac[h]/ Forum
en torno á que [dun xeito similar ao papel desenvolvido en similares circunstancias polo altar da igrexa
Medieval] se fan estes pactos, procedemento non exclusivo dos Románs, estas relacións teñen un
carácter vertical que se corresponde coa estrutura xerarquizada das sociedades cabaleirescas e en
absoluto implican relacións entre iguais (ex pari), senón supeditación e vasalaxe pois os
encomendados (clientes) pasaban in fidem acceptos a engrosar os efectivos xentilicios do patrón que
os recebe como clientela súa e dos seus .
Os así acollidos, encomendados “se commendare” 231 ao patronus integraban como familiares
a súa clientela232. Unha linguaxe institucional moi espida, moi arcaizante e á vez sumamente plástica.
Nese mesmo marco encádrase o modelo de relación entre o poder monárquico e a oligarquía territorial
da Galicia Medieval, e, antepasado dereito, en estado puro, do sistema vasalático feudal, o
discriminado artellamento xerárquico dentro do Territorio regula tamén as relacións humanas.
Porque este procedemento era similar ao dos indíxenas (Susarros / Lougeios, etc.) os hospitia
serían utilizados con grande efectividade polos romanos para establecer nós de clientela coas unidades
políticas de base territorial [as trebas] da Gallaecia. Tralo establecemento de relacións de clientela
Roma está plenamente lexitimada para usar os homes de armas dos príncipes territoriais da Gallaecia
Antiga no seu beneficio e tamén para exercer unha acción fiscal recibindo entre os obsequia o pago
dun tributo (censum) en determinadas datas.”
O contexto prebélico, onde as rifas políticas internas interterritoriais substituíranse trala

conquista da Gallaecia, e durante todo o Imperio, por un grande teatro de operacións no que
participaban compañías artelladas en torno aos seus mandos naturais e insignias tribais (vexillum) e as
xentes dos territorios políticos autónomos da Gallaecia que logo recibirían o nome xurídico de
peregrini, homes libres gobernados de acordo cos seus usos e costumes vivindo autonomamente
dentro da esfera abafante de Roma233, daría paso, por motivos e circunstancias, segundo se desprende
do xuízo dos historiógrafos, similares aos motivos e circunstancias que moveron aos britóns,
dramaticamente expostos estes en acendidos discursos por Tácito no seu Agricola, a sublevarse contra
o abuso fiscal imposto polo dominador romano, ao alzamento xeralizado de todas as trebas da
Gallaecia e do Norte Peninsular unidas as súas forzas no 27 a.C. para sacudirse o xugo imperial.
Vemos sublevarse, loitar acubillados nos montes e nas fragas e morrer heroicamente aos
Astures -da man de Estrabón, de Floro, de Dión Casio, de Apiano, de Horacio e de Orosio e aínda
poderían verse novas autopsias, nos recentes e documentados estudos, de Eduardo Peralta Labrador
(2000, pp. 261-282) e de Manuel Salinas de Frías (1998, p. 141-153), sobre este asunto234, na enorme
importancia e alcance dos papeis de Antonio Rodríguez Colmenero que inciden en demostrar e
lembrar como as fontes chaman Astures235 aos Galaicos que, pasándose o cabo Prior e os Cabalos,
sistema de clientela para os señores e os seus seguidores. Cf. T.G.E. Powell. 1960.
230
E aquí algunha non tivo máis remedio que citar.
231
César: De Bello Gallico. VI, 27,7
232
“O vínculo, que se transmite de pais a fillos non se podía extender alén da terceira xeneración ( P. de Francisci. 1959 ) e
colateralmente ao sexto grao, había que renovalo como ocurría cos foros medievais cando caducaban e este é [como xa
vimos] o sentido da Tabula de Castromao do ano 132 d. C. que establece unha relación sinalagmática entre os Coelerni e o
prefecto da cohorte I dos Celtíberos C. Antonio Aquilo. O mantenemento dos Territoria polos seus príncipes dependerá
estreitamente do respecto e o cumplimento dos pactos establecidos por ambas partes.” Obra citada, pp. 28.
233
A. Pena.1992, pp. 27-31.
234
E máis interesantes o serían de non ningunear deliberadamente os autores interpostos o papel da Gallaecia
235
Un heroe troiano nomeado Astur, foille familiar a Augusto, descendente asemade do heroe troiano Eneas, e mentras este
último chegou providencialmene ás costas Euboicas de Cumas na nave sin Palinuro, o primeiro, segundo nos refire Virgilio
cun casco de tres penachos, surcaría dacabalo o oceano fuxindo de Troia. Dentro do contexto das xenealoxías fantásticas
celtas, hai que considerar ao menos o feito de que nada impide importar, ao igoal que se importaba o viño hai ao menos dous
mil anos segundo o amosa, excluíndo unha orixe Medieval, a análise xenética das cepas autóctonas da variedade Albariño das
Rias Baixas, as tradicións épicas homéricas, recollendose a especie dunha fabulosa chegada de Astur ao mar Cantábro. como
habitan na cornixa Cantábrica236- e aos Cántabros contra a crueldade de Carisio e refírenos Dión Casio
as dificultades diante da guerra de guerrillas de Augusto cando “acubillados [astures e cántabros] nas
súas esgrevias fortificacións, non se lle achegaban nen se lle puñan a man por usar eles todos armas
arroxadizas […]” 237
Contrasta o feito de que os dous edictos do xenocida civilizador Augusto contidos no bronce
de Bembibre se poidan traducir con facilidade, coa dificultade que aos estudosos establece a súa doada
comprensión institucional ao carecerse de un modelo fiable de organización territorial.
1º EDICTO
Tras dunha rebelión xeneralizada [ “desciscentibus ceteris”] das tribos da Gallaecia entre a que estaba a
treba de, e dos, Susarros, hoxe, baixo 33 lustros de administración Leonesa, os arciprestados de Toreno e
Bembibre de cultura e fala galega, Augusto,
eximíndoo de cargas fiscais feudovasaláticas
consuetudinarias e conservándolle o espazo
xurisdiccional que tiña, premia a un castro da tribo
mencionada que lle foi fiel [permansisse in officio] aos
invasores traizoando aos patriotas.
1. IMP(ERATOR) CAESAR
DIVI FIL(IVS)
AVG(VSTVS)
TRIB(VNICIA)
POT(ESTATE)
2. V IIII ET PRO(CONSVLE)
DICIT
cecais nos ilustre -contradecindo outras pretensións máis asalmonadas e psicopompas- a chamada “Diadema de Ribadeo” ou
de San Xoan de Oscos”. Outro tanto sucedería có antropónimo Coronero tomado probablemente de la Iliada, do mesmo
modo que tomaban os seus nomes da Materia de Bretaña os cabaleiros galegos medievais como Lançarote de Lago ou Pedro
Galván de Santa Marta.
236
“ O resto, e dicir a meirande parte de Iberia, encontrase baixo o legado consular, que ten baixo o seu mando un exército
considerable de perto de tres lexions e tres legados: destes, un con dúas lexións garda todo o territorio situado alén o Douro
cara o Norte, chamándoselles a estes habitantes con anterioridade lusitanos e agora Galaicos, a eles unenselles as montañas
septentrionais con inclusión dos Astures e Cántabros” Estrabón. III, 4,20; Coma o vé Antonio Rodriguez Colmenero “[…]
dentro da temática cántabra da Guerra inclúese o episodio do Mons Medullius e o da conquista das ulteriores Gallaeciae
partes, quae montibus silvisque censitae Océano terminantur (Orosio, VI 21, 6-7.)”; pero el Mons Medullius acharíase
segundo as afirmacións de Orosio, nas inmediacións do Miño [comentada con Raquel Casal García hai uns anos, en presencia
do grupo de arqueoloxía da terra de Trasancos, de Fernando Alonso Romero e de Don Luis Monteagudo, unha atípica e
misteriosa inscripción ourensán de Pereiro de Aguiar: SICENATA PACATA, considerando este autor entón a posibilidade
dunha lectio “ vencida (forma pasiva *segenata dun hipotético vervo celta vencer *Seg- “victoreada, vencida”) e pacificada”;
datándoa Monteagudo polo tipo de letra perto do s.I a.C., vendo todos a posibilidade remota dunha relación desta inscripción
coas guerras de Augusto e có episodio de Medulio, quedouse de facer algún día un estudo da áreana que se ubica. No
Anuario Brigantino (2000, p.75) nº22, escribe D. Luis Monteagudo nuns comentarios a traducción do Edicto de Bembibre
felizmente: “Quizá la única posible inscripción (de solo una palabra prelatina) sería bilingüe grabada nunha pena de Vilariño
2,5 kN Pereiro de Aguiar 7kNE Ourense: SICENATA PACATA “quieta, pacificada” caracteres datables quizá antes de Cristo;
ie *sek “deixar, estar tranquilo; lat. segnis “lento, preguiceiro” POK896; e > i: *bhrega >gallº friga(-ha) “fisura” en Fieiro
Arcos 9kNW Mazaricos, Coruña, ie *bhreg “romper” POK 165. Agora ben, relacionando estos dous significados coa
situación flumini Minio inminentem do castelo (alto-medieval? con tradición de grande batalla e situado ca 400 m. Sobre y
al S.de la inscripción) é loxico- conclúe o sabio profesor- que aquí puido estar o tan buscado Medulium Montem (Orosio VI
21,5)onde os derradeiros combatentes callaicos para evitar a esclavitude suicidaronse certatim (á porfía, con emulación) igne
ferro et veneno. Orosio ib.”] e esas partes de Gallaeciae, ainda que Orosio escriba dentro da realidade politica da Gallaecia
do seu tempo, son as da Gallaecia oceánica actual; o que conlevaria con outros argumentos, que teñamos que falar, ao menos
como obxectivos de conquista por parte de Roma, dunha Cantabria amplia, que comprenderia todas as terras bañadas polo
Mare Cantabrum, circunscribindose a Asturia prebélica as montañas situadas ao mediodía do Bierzo e llanuras orientais
conlindantes” El más antiguo documento… (año 15 a. C.) “Cuadernos de Estudios Gallegos”, Tomo XLVII, fasciculo 112,
Santiago 2000 p. 20.
237
DIÓN CASIO LIII, 25, 2 e 5-8; e 26, 1
3. CASTELLANOS PAEMEIOBRIGENSES EX
4. GENTE SVSARRORVM DESCISCENTIBVS
5. CETERIS PERMANSISSE IN OFFICIO COG-
6. NOVI EX OMNIBVUS LEGATIS MEIS QVI
7. TRANSDVRIANAE PROVINCIAE PRAE-
8. FVERVNT ITAQVE EOS VNIVERSOS IM-
9. MUNITATE PERPETVA DONO QVOSQ(VE)
10. AGROS ET QVIBVS FINIBVS POSSEDE-
11. RVNT LVCIO SESTIO QVIRINALE LEG(ATO)
12. MEO EAM PROVINCIAM OPTINENTEM
13. EOS AGROS SINE CONTROVERSIA POSSI-
14. DERE IVBEO
1º EDICTO:
O Emperador César Augusto, fillo do divino (César) na súa nona potestade tribunicia e o seu
proconsulado dí:
Souben por tódolos meus legados que o foran da provincia Transdurián 238de que, separándose os
demais, os castrexos239 Paemeiobrigenses da xente dos Susarros permaneceron no seu deber240.
Emporiso concédolles a todos eles a inmunidade241 perpetua e ordeno que os campos e lindes aqueles
que posuíran cando meu legado Lucio Sestio Quirinal obtivera esa provincia, que posúan ditos campos
sen litixio algún.
O segundo edicto parece consecuencia do primeiro ¿Cál foi o problema que deu pé á súa
redacción?
O segundo Edicto de Narbona Marcia redactaríase ao día seguinte da confección do primeiro,

tentando posiblemente Augusto, diante do reparo dos seus conselleiros, solucionar o serio problema de
recrutamento que a nova posición de privilexio dun dos seus castros creaba á treba de, e dos, Susarros
para prestar complidamente o servicio de armas (a obriga de prestar auxilium indo armado a defender
ao señor dominus / patronus, posiblemente a mesma obriga que na Alta Idade Media (Büchsenschütz
1995, 62-63) recibiría o nome de fonsado ou fossatum). Pois, comparable, se se nos tolera, a unha
fidalguía fiscal medieval, o feito da concesión da inmunidade aos castrexos Paemeiobrigenses,
levando parella a isención do servicio militar, dificultaría cubrir tódolos efectivos militares dacabalo e
de infantería a unha, posiblemente debilitada, vexillatio tribal de, e dos, Susarros.
En principio -como tamén parece sospeitalo Géza Alföldi-242 a isención das cargas fiscais aos
Paemeiobrigenses, concesión esta que na Idade Media se chama “fidalguía fiscal”, ao dar lugar tamén
a isención da obriga de prestar servicio militar, deixaría teoricamente á treba, civitas / populus ou
“territorio político” e á xente dos Susarros, por dereito de conquista clientes agora do emperador e
238
De tra-lo río Douro.
239
Xa que se fala de “Cultura Castrexa”, “Arte Castrexa” en non de “Cultura Castelán” ou de “Arte Castelán” ao traducirse
a verba latina castellum por castro, en consecuencia castellanis >castrexos e non “castellanos” ou casteláns, termo que en
Galicia se reservará para os habitantes de Castela ou para os residentes nun castelo medieval.
240
Conf. Caio Xulio César. De Bello Civili. LXXXV “oficcium suum praestitisse” oficcium praestare, comprir co seu
deber.
241
Ni mesmo sentido que ten esta verba na Idade Media , esto é a isención de impostos e do servicio militar, o auxilium ou o
fossatum ou fonsado Medieval.
242
Comunicación personal nunha conferencia na Facultade de Humanidades de Ferrol en Maio de 2000 baixo o epígrafe: El
Edicto de Augusto en el Bierzo.
sometidos as obrigas mutuas das relacións sinalagmáticas propias da clientela e do padroado, sen
posibilidades de reunir, con intendencia propia e baixo o mando e bandeiras dos cadros nobiliarios de
seu, unha compañía auxiliar tribal.
Ao ampliarse posiblemente a contía da cota que lles estaría asinado consuetudinariamente, os

demais castros e territorios xurisdiccionais susarros, corrían, o risco de verse constrinxidos, ou
imposibilitados para cubrir, cadanseu cun número maior de homes243,o continxente tribal clientelar, a
vexillatio da treba, quizais unha centuria. Augusto e os seus conselleiros, por mor da inmunidade
perpetua concedida aos “esquiroles” que levaría parella a mencionada isención do “servizo” de armas
(obriga que, gravando aos demais castros dos Susarros, agachada na verba “censum”, envolvendo un
amplo abano de de prestacións consuetudinarias indíxenas, se vería incrementada agora
proporcionalmente no resto dos castros pecheiros dunha treba presuntamente modesta), temerían de
non por en marcha as medidas correctoras contempladas no segundo Edicto, verse privados do
concurso da infantería e da cabalería Paemeiobriga.
2º EDICTO
O Emperador, tras de revistar con precipitación o asunto do día anterior: “Restablezo aos Castrexos
Paemeiobrigenses da xente244 dos Susarros, aos que antes concedera a inmunidade plena, ao lugar de
seu.” no segundo edicto veríase na obriga de resolver puntualmente o problema que, derivado da súa exemplar,
interesada e propagandista largueza, comprometía a suficiencia e a viabilidade dos Susarros para o reclutamento
dos seus efectivos Tribais. Polo que contando cortesmente coa aquiescencia anticipada da civitas ou treba de
Valdeorras, “en Narbona Martia, os días 16 e 15 das Kalendas de marzo, sendo cónsules Marco Druso Libón e
Lucio Calpurnio Pisón”, Augusto faría unha diplomática reasignación no segundo edicto mandando que os
Aliobrigaciños de Valdeorras cumprisen cos seu veciños tódalas súas “munera” ou obrigas fiscais.
Sendo a bisbarra galega de Valdeorras, a Civitas Guigurrorum , unha treba sen dúbida máis grande e
máis vizosa que a súa veciña dos Susarros, modestos habitantes das Terras de Toreno e Bembibre,
posiblemente, toda vez que o servicio militar había que prestalo, sobrada de efectivos humanos, a Terra de “Val
de Geurros” nen podía negarse a cumprir unha orde imperial 245, nen debía ter incomodo en ceder
“vontariamente” aos seus veciños parte dos seus homes, contando cun “exceso de cota” que de calquera xeito
segundo o arbitrio do fachendoso conquistador se adscribiría ou reasignaría a outras unidades.
15. CASTELLANIS
PAEMEIOBRIGENSIBVS EX
16. GENTE SVSARRORVM
QVIBVS ANTE EA[M]
17. IMMVNITATEM OMNIVM
RERVM DEDE-
18. RAM EORVM LOCO
RESTITVO CASTELLANO[S]
19. ALIOBRIGIAECINOS EX
GENTE GIGVRRO-
20. RVM VOLENTE IPSA
CIVITATE EOSQVE
21. CASTELLANOS ALIOBRIGIAECINOS OM-
22. NE MVNERE FVNGI IVBEO CVM
23. SVSARRIS
24. ACTVM NARBONE MARTIO
243
En 1991 diciamos ( Pena en Narón…v. I p 137) “ por outra parte os efectivos militares destes estados, ou territoria,
como gustan de nomealos os diplomas medievais, formaron en torno aos seus mandos naturais, nas tropas auxiliares ou nas
vexillationes do exército, con bandeira (vexillum) propia[…]”
244
gentes/gentilitates refiren sen máis no Noroeste, na Gallaecia, como levamos apuntando dende 1991 ao conxunto da
población, esto é aos habitantes, á xente, dun castro ou dunha treba ou tribo.
245
iubeo…volente ipsa civitate
25. XVI ET XV K(ALENDAS) MARTIAS M(ARCO) DRVSO LI-
26. BONE LVCIO CALPVRNIO PISONE
27. CO(N)S(VLIBVS
2º EDICTO:
“Restablezo aos Castrexos Paemeobrigenses da xente dos Susarros, aos que antes concedera
a inmunidade plena, ao lugar de seu.”
“Aos Castrexos Aliobrigiaeciños da xente dos Geurros246, queréndoo esa cidade247, mando
que os Castrexos Aliobrigaeciños paguen tódalas cargas fiscais248 cós Susarros.
Feito en Narbona Martia, os días 16 e 15 das Kalendas de marzo, sendo cónsules Marco
Druso Libón e Lucio Calpurnio Pisón”.
Tomando prestado para este fin o castro ou aldea fortificada de Aliobriga e os seus habitantes,
xente do vizoso territorio político autónomo de Valdeorras249, cambiando a xurisdicción, ou se se
prefire recorrendo ao mencionado expediente da atribución, o conquistador e patróns Augusto co
segundo edicto solucionaría o problema da “vexillatio” dos Susarros, corpo auxiliar comparable á
hoste ou á mesnada medieval, de cubrir os efectivos necesarios garantíndose o auxilium dos efectivos
xentilicios desta Treba e cubríndose, ao alixeirar a prema fiscal, de paso as costas contra novas
revoltas.
CONCLUSIÓNS
Poderíanse tirar outras moitas conclusións cobrando sentido as cláusulas de reposición

contidas en ámbolos dous edictos de Augusto:“e tódolos campos e límites que xa tiñan antes mando
que os ocupen sen controversia algunha” ou “restablezo ao lugar de seu aos castrexos
Aliobrigaeciños” de inserirmos o “Bronce de Bembibre” no horizonte institucional analizado nestes
papeis.
Visualmente e como marco institucional as verbas de Augusto sírvanos aquí como ilustración
de todo o exposto, una lámina A) onde, debuxado baixo a nosa dirección por Eva Merlán, nun libro
246
Geurros é o nome Alto Medieval dos Guigurri, hoxe Valdeorras.
247
Folga dicir que, pagado o censum ou capitación como na Alta Idade Media por cada habitante dun castro cabo da casa,
home libre ou pecheiro, ao ser coma dixemos presumiblemente unha polisémica taxa fixa e da mesma contía para todos, é
dicir un amplo “paquete impositivo” comprensivo de rendas, de servicios xurisdiccionais e auxillium ou prestacións
personais coas armas, postos a pagar unhas cargas que non revertían na comunidade senón no Imperio, aos Castrexos
Aliobrigaeciños tanto lles tería, e non debería o Territorio Político ao que estos castrexos pertencían: os Guigurros, Terra e
arciprestado de Valdeorras, nen sería prudente, por algún impedimento a unha orde imperial- para cubrir con parte dos homes
seus os efectivos adfines (limítrofes e parentes) da treba dos Susarros (probablemente encadrados nas Terras e arciprestados
de Toreno e Bembibre) que se vían agora por mor da imperial largueza nun grave apreto ao quedar exentos os homes do
Castro Paemeiobrigense das taxas e do cumplimento do servicio militar co resto da treba.
248
Probablemente o tributum capitis taxa fixa consistente en rendas en especie pagada polos “cabos da casa” de abaixo á
arriba, a “etnicidade” celta destes pobos baseada na existencia de territorios políticos autónomos, trebas, tribos ou
civitates/populi , independentes e políticamente autónomas baixo reges ou principes , dependentes unhas de outras por
vontade propia contribuídas (contributae, tras anoar lazos de clientela e hospitalidade, -entendanse nunca horizontais, entre
igoais, ex pari, senón verticais de supeditación e vasalaxe, de abaixa a arriba-, que eisixen o pago dun imposto , cis/censum )
unha ou varias trebas con outa máis poderosa, ou “independizadas” ou descontribuidas como sucedera trala campaña de D.
Iunio Bruto do 137 a C (Estrabón III 3,5) para debilitar o conquistador a forza das tribus poderosas -como cecais amose o
Bronce de Lascuta (CIL II 5041); ou atribuidas á forza polo nova amo as tribus “soberbias” a outras de contrastada fidelidade
(at/tributae). Aquí o edicto aparenta compensar ao territorio político dos Susarros pola perda das rendas en prestacións
personais dun dos seus castros, o Castro Pameiobrigo ao quedar os seus habitantes isentos non solo do pago de rendas
xurisdiccionais senon tamén da obriga de prestar auxillium, axuda militar aoconquistador.
249
Treba, tribo, civitas / populus ou territorium, dos “Geurros” ou Gigurri.
para nenos editado polo Concello de Narón en 1993, nun cadro evolutivo, amosando pervivencias de
inmobiliario arqueolóxico xurisdiccional de longa duración, se figura o paso do Castro á Villa galaico-
romana e medieval;
e una lámina B) onde sobre o territorio dos Ártabros, Trasancos ou Tartares, decoirado por un
inmobiliario arqueolóxico nun perenne marco xeográfico e institucional milenario contense o cadro
evolutivo deste Territorio Político similar ao das outras unidades territoriais, celto-atlánticas e
indoeuropeas que Renfrew 1984: 85, chamaría early state module “ESM”, tal e como figura
representado no estudo factográfico -transcrición incluída do códice do AHN, clero, 64 b de San
Martiño de Xuvia por min realizada– intitulado (véxanse comparativamente estudos destes territorios
de Johnson & Earle. 1987, p. 207; Firth. 1936; Sahlins. 1958; Kirchoff. 1955; Carneiro, R. L. 1970;
Gibson 1990; Gibson & Geselowitz. 1988; Service. 1975): “A Terra de Trasancos ollada dende os
mosteiros de Pedroso e Xuvia na Idade Media,” de 1992.
A)
O paso do Castro á Villa galaico-romana e medieval ilustra a permanencia institucional e

xurisdiccional dun dos espazos acoutados da freguesía de O Val, Concello de Narón, conformada
posiblemente por cinco castros ou xurisdiccións primordiais250 que deron pé, conservándose sempre o
mesmo espazo e os mesmos limites cos mesmos marcos, mámoas moitos deles, a cinco villae
Medievais e, xa no século XVI a cinco coutos xurisdiccionais. Como axiña o estarán a ver nosos
encubertos seguidores paisaxistas, non escollemos aleatoriamente esta ilustración, mais por existir na
parroquia moitas veces unha versión galega do coiced irlandés, chamado Quintá ou Quintana, un
quinto espazo xurisdiccional situado no centro da fregresía, non sempre un castro, que , con máis de
medio millar de topónimos e circunstancias similares, en moitas ocasións podería da lugar aínda
construída en lugares aparentemente deshabitados á propia igrexa parroquial.
Sen esquecermos que para comprender a estrutura territorial das civitates/ populi , castella /
domi que amosan as fontes clásicas e seguirlle os pasos á súa evolución convén analizar o mecanismo
socioinstitucional interno do territorio político comparativamente a través da mirada das fontes
altomedievais 251 como para as Galias o vira Foustel de Coulanges (1908) e para Galicia vímolo nós ao
lembrar a xénese e o desenvolvemento do territorio xurisdiccional do castro252, <os indicios que temos
250
Conservanse hoxe catro: Lopesa, Vilasuso, Quintá e a Pedreira, sendo probablemente o castro que aparentemente falta,
Ciobre, un outeiro.
251
Cf.as notas nn. 122 e129.
252
E o estará a ver, segundo das converxencias milagrosas, sempre pródigas trala pubricación das nosas autopsias, se
desprende, a quinta glaciación dos nosos encubertos, abonados, e forrados, anticuarios e arqueópaisaxistas.
sobre usos e costumes atávicos na agricultura galega permítenos supor que os usos comunais nas agras
(testemuñados na península pola fontes: M. Iuniano Iustino Epitoma XLIV, 36) non impiden no
horizonte céltico que se dividiran estas en tenzas de cadanseu labrego ben demarcadas que a
arqueoloxía non intervencionista amosa nas ladeiras aterradas (Eiravedra, Sedes) próximas ao castro.
Trala colleita os monllos dispostos o pe das leiras serían dezmados polo señor e polo clero indíxena
con distintos criterios dependendo da posición do labrego (home libre con bois e terras, servo cós bois
e a terra posta polo señor). Polo que permite ver o sistema comparativo (Gibson 1988, 1990; Paterson
1981,1991 e 1994; Webster 1990) os usos agrícolas serían moi estables cá división en tres follas das
parcelas e a rotación de cultivos […] sistema este que non altera o medio e, conserva os recursos
naturais.
Unha testemuña indirecta (M. Iuniano Iustino Epitoma XLIV, 36) confirma a existencia de
decrúas e rozas nos montes que demandan usos comunais (quizais cada 20, 30 ou 40 anos como veuse
facendo ata a presente centuria).
Coa chamada ‘romanización’ -concepto que todos usamos pero convén dicilo non está
definido na Gallaecia- a vida cotián dos castros non sofre variacións -salvo un aumento nas
detraccións campesiñas por mor de novas taxas- tampouco o medio nen as estruturas políticas.
Semella innegable que existiu sempre unha circulación comercial -obxectos de luxo
importados polas elites- integrada nos “world economic Systems” estendida a países e culturas
remotas, e que na dominación estendéronse a productos (viño e aceite) costumes e obxectos
mediterráneos e romanos. Na lingua o latín foi empregado na escrita nas relacións có imperio, e o
alfabeto da lingua vernácula (literalmente dos escravos) nos usos e costumes indíxenas- como amosan
as inscricións lusitanas- do clero desaparecendo da escrita cando empreguen estes o latín nos textos
trala súa conversión masiva ao cristianismo. O pobo nunca falou propiamente latín. Resumindo
podemos dicir que no período chamado dos castros entre os anos 600 antes da nosa era, ata o 500 da
era actual, a xente vive dentro dos muros, pero desenvolve a súa actividade social e económica de
labregos e gandeiros fóra da casa, nas terras de cultivo e pastos nun espazo económico exterior
demarcado por límites e marcos de gran pervivencia. Poren, o castro sería o asentamento humanizador
da paisaxe (1). Dentro da mesma demarcación van evolucionando os asentamentos, e os labregos
pasan a vivir en cachoupas, modestas grañas illadas, mentres os señores poderosos constrúense villae
o xeito romano (2). Neste espazo de tempo entre os anos 300 e 600 da nosa era o antigo territorio dos
castros pasaría polas dúas opcións descritas.
Entre os anos 400 e 800 da nosa era, entrado xa na Alta Idade Media, os señores mais
modestos constrúen “castronelas”. (defended farmsteads) grañas defendidas ás que chaman villae (3),
evolucionando así o tipo de asentamento, pero conservando a demarcación ou espazo económico dos
anteriores modelos.
A villa vai funcionar como un pazo, os señores e os seus labregos viven agora fora do recinto
fortificado. Os señores nunha luxosa villa con calefacción, habitacións e almacéns, seus labregos e
home libres, vasalos todos do señor espállanse nas súas casas dentro do mesmo territorio demarcado
que antes tiña o castro. Só cambia a forma da distribución das vivendas mais non os usos e costumes
anteriores.
Os señores dos castros mais modestos chamaban villa a un pequeno recinto defendido onde
vivían cós seus criados e gando. Esta forma de habitación estendeuse ao pouco e a partires do S. V.
converteuse na única forma de hábitat na Terra de Trasancos, e nas outras terras galegas, así ata finais
do S. XII.

Lámina nº 1.

Lámina nº 2.
Na lámina nº 2 representase visualmente o que na precedente exposición vimos de dicir, esto é que
desenvolvida en torno a un Territorio Político do Medievo, da Antigüidade e da Protohistoria, a Treba
ou o Territorium do Noroeste Peninsular, conformando un verdadeiro mosaico de proto-estados
chamados barbaramente étnicos por algúns anticuarios tiña unha artellación institucional de seu.
Vimos con canta preguiza a Historiografía Antiga (Estrabón, Mela, Plinio) transmitiunos a penas
algúns destes nomes, e aínda así, a través do rexistro epigráfico dos nosos devanceiros á luz da ampla
documentación sobre este tema da Divisio Teodomiri e das cartas altomedievais e medievais
revelóusenos plenamente o carácter celta da institución territorial e da sociedade galaica. Despregamos
aquí nunha complexa evidencia, que requiriu de moitos anos, e hai que dicilo de moito esforzo persoal
e de moi densas, e moitas, publicacións, quizais dunha ingrata exposición contando aos xordos e
amosando aos cegos, e dunha dedicación longa de máis, como no seo destes territorios políticos a
función soberana era dúplice, sendo a soberanía exercida polo rei ou princeps compartida por un
xerarca relixioso (*ovate), cabeza dun clero organizado receptor de doazóns e de rendas, de décimos e
de primicias, verdadeiro poder na sombra, e que a partir do ano 314 coa proliferación de dioceses
rurais superpostas a estas xurisdiccións políticas territoriais, manténdose esta duplicidade da función
soberana do territorio celta co cristianismo como sucede logo na maior parte da Europa Atlántica. O
aspecto sagrado da primeira función no territorio político, representado na parte inferior esquerda da
lámina, posibilitaría a vizosa pervivencia do pasado pagán da treba, tralas reorganizacións do
Concilium Lucensis do ano 569 e do Concilium Bracarensem secundum do ano 572, no presente
cristián do arcediagado, non soamente conservando os mesmos nomes Labacengos/Lapatiancos;
Arroni/Arrós, etc. que sen enfastío a historiografía clásica (Estrabón, Mela, Plinio,…) nos transmitira,
mais permitindo tamén que hoxe poidan ser recoñecibles (e aínda en coordenadas UTM, Sr. Carneiro
Rey) en algúns casos, e ao menos parcialmente, cos mesmos lindes que antes tiñan.
Representados, na articulación celta-prerromana, na articulación celtogalaico-romana e na

articulación celto-medieval galega sobre un mesmo marco espacial, tal e como figuran encadrados na
parte central dereita da mencionada lámina 2, os príncipes territoriais -segundo hai nove anos ao
estudar a relación do “clan Froilaz” coa Terra de Trasancos no século XII (Pena 1992, pp. 54-234) o
demostramos-, expresando a función soberana do Territorio Político dende o *corono prerromano ata
o princeps galaico romano e ata o princeps/imperante medieval, presumimos a “origo Melusina como
o amosa o Nobiliario do Conde de Barcelos” e a continuidade biolóxica das liñaxes que foron durante
máis de mil anos verdadeiras cabezas de clans nobiliares e contaron sempre nas Terras de seu cunha
extensa clientela feudovasalática (lat. Cliens < ie. clino = inclinarse diante de; céltico ambacti < lat.
med. Satellites).
Unhas frechas indican as relacións feudais entre os, centrando o marxe superior da lámina,
domini ou nobiles galegos do Territorio Político celta prerromano e medieval (aos que pretende
derivar de supostos terratenentes romanos a simpleza do tópico -ao húmido estilo de Villar- na crise
ou na catástrofe baixoimperial) e o mencionado princeps/imperante da treba/territorium encadradas,
na lámina nº 2, pola dereita nese ambiente de taxas, censos, auxilium, consilium, prestimonia e
beneficia que lle son propios, e que derivando da tenencia e aproveitamento dos feudos familiares,
espazos xurisdiccionais que, no cadro superior esquerdo da lámina nº 2 e de abaixo a arriba,
comezamos no tempo polo castro aquel recinto fortificado e topónimo en ablativo (p.ex. Berisamo =
“Castro ou outeiro moi alto”) que aparecía as veces suplantado pola palabra latina domo, e seguida, do
mesmo modo que na Idade Media falariamos da Casa de Lemos ou da Casa dos Tenreiro, dun
topónimo ou dun xenitivo de posuidor.
Como corresponde a unha sociedade cabaleiresca, o castro rodeado dun territorio segmentado
autárcico de seu, que sen ningún reparo poderíamos chamar couto xurisdiccional, estrutúrase como a
“Casa” domus dun “señor” ou dominus que estende a súa xurisdicción e señorío (dominium), sobre
“[…] os edificios, e todo o que alí había dende que fora erixida, con pazos, xacedas, adegas, con
tódalas cousas que están no interior cercadas e abertas no exterior, polos seus termos e lugares
antigos […] (AHN. Cod. 1044 B. nº15)” e tal e coma vimos representado na Lámina nº 1 –e ata aquí
alcanzan a seguir segundo parece, encubertos, Criado e os seus paisaxistas- sucedendo o mesmo coa
súa herdeira a villa, romana e medieval, nun mesmo e amplo territorio demarcado. A “Casa”
comprende tanto o castro como os homes, o mobiliario e o semovente (equipamentos e gando) como o
inmobiliario (edificios, terras cultas e incultas, prados, augas, bosques, pesqueiras e animais salvaxes)
inscrito no devandito territorio económico autárquico.
Os labregos libres ou “homes bos” con terras propias e baixo a xurisdicción do señor natural
ao que aínda prestan servicio de armas e pagan os “servizos” das dúas galiñas anuais, os “pedidos” ou
contribucións extraordinarias e diversas taxas xurisdiccionais ocupan o cadro central da lámina nº 2.
Por debaixo dos bonos homines ou homes libres están os dependentes: os servos (servi) aos que o
“señor”, dominus, a cambio dunha renda, e de determinadas obrigas entregaba terras en precario, eran
os labregos máis humildes que se comprometían coa terra a acatar duras condicións “ego seruiam
uouis de ea cum fide et ueritate et do de illa suo foro[…] iº ano illo foro iiiª de pane siue de labore,
quo modo decimus et media de sicera, et uso et uestros uicarios et […] qui post uos uenerit semper
contineat me in uilla in omnibus diebus” (AHN. Cód.1044 B nº 116, fol 21v.). O exército dunha
Treba/Territorium estaba composto polos señores dacabalo, cabaleiros e propietarios, cos seus peóns
de infantería lixeira, contribuíntes ao prescindirse paseniño dos seus servicios na Alta Idade Media
(ata a entrada dos almorábides e a, revitalízante do valor da infantería, derrota cristiá de Sacralinas)
dunha taxa nova substitutiva do servicio militar: o fossatum “[…] Et [damus] Pelagius Moniiz et sua
mulier et suos filios cun sua hereditate, et per im quoque annum persoluat uouis ue solidos de
fossadeira[…] (AHN, cód 1044B nº 24 folio 7r.).”
Presidida no campo da feira estacional quizais polo deus soberano e militar da Gallaecia
Antiga Coso, segundo parece, medio Marte “Mars Cosus” e medio Xúpiter “Cos/Iovi” e aínda tamén
algo feirante, Coso Oenaeco, “do Oenach”, comparativamente similar quizais aos comicios curiados
(curia proven de ie. *ko-wiria = reunión de homes armados segundo se desprende do suffragium, ruído
ou fragor que facían ao aprobar colectivamente ás súas decisións batendo coas lanzas nos escudos) da
antiga Roma, posiblemente a asemblea dos homes de armas da Treba/Territorium reunía baixo a
presidencia de Coso nun “oenach” militar.
Funcionando o *Oenach, o Forum, o Conventus publicus vicinorum ou a Feira como un

espazo -no cadro da esquina dereita da lámina nº 2- onde se amañaban límites, se arranxaban preitos,
se anoaban vencellos, se realizaban cerimonias relixiosas e asemade xogos e competicións, etc., como
o lugar, tal e como sucedeu cós orixes de Roma, onde celebrándose unha feira no polisémico espazo
de encontro do tráfico económico, político, xurídico e relixioso da comunidade: o campo da feira, un
estruturado avanzado e moi estable lugar central rural, conferindo á treba (sen precisar o recurso de
axiomas mercantilistas, parafernalias do urbano e globalizador “Central Place, nen desarrollistas
paraloxismos das teorías urbanícolas espaciais,”) unha perenne dimensión de “estado sen vida urbana”
funcionaba de facto e de iure como a súa efémera capital estacional.
Neste espazo de succo mortuorum uel antiquorum, de marcos inmemoriais, e neste esquema
territorial se entende que están comprendidos os mal chamados en Galicia etnicos ou “territorios
políticos autónomos celtas” que citan as fontes clásicas e de modo decisivo, coma é público e notorio,
os meus papeis contribuíron a desvelar. Aceptando que o arciprestado altomedieval se corresponde
basicamente có territorio político prerromano, déixense pois de resmusmúns arqueólogos e anticuarios
e apliquen sobre os arciprestados a nosa contrastada metodoloxía reductiva, expliquen a razón ou
razóns de non facelo así e xustifiquen, ao menos, con que base documental e proba real aventuran
límites e tiran cadros territoriais.
[…] In ea primun Artabri sunt etiamnum celticae gentis.

(Mela, Pomponio, Chorographia, III, 13)

BIBLIOGRAFÍA
ABRANTES, A. M. 1945. Ara votiva aos Lares Marinhos, O Tripeiro, 5ª serie, 1 (6), p.125.
ABREU, A. B. 1964. Zona de influência: Latitudes e implicaçoes, RFE, 29 (2), p.3-40.
ACUÑA CASTROVIEJO, F. 1971. Los Lares Viales en la Galicia romana, I CNA, 2,, p.353-357.
-1977. Panorama de la Cultura Castrexa en el N.O. de la Peninsula Ibérica, BA, 31, p.235-253.
ADAMS, R. Mc.C. 1966. The Evolution of Urban Society., Chicago. Aldine.
ADCOCK, F. E. 1956. Caesar as Man of Letters. London: Archon Books.
ADRADOS, F. R. 1976. Aportaciones a la interpretación del Bronce de Botorrita, I CLCPPI, P.25-47.
AFONSO, M., e outros. Historia Compostellana siue de rebus gestis D. Didaci Gelmirez, primi Compostellani archiepiscopi, sive,
potius, Registrum (1100-1140) . in Flórez. España Sagrada vol. XX (1765) Lib. 1. Cap. LXI.
AGUIRRE, A. 1982. Conceptos clave de la Antropología Cultural, Madrid - Barcelona - México.

ALARCÃO, J. 1962. Grovios, Enciclopedia Luso-brasileira de cultura, 9. Lisboa, Verbo, col. 1111.
ALARCÃO, J., ÉTIENNE, R.; FABRE, G. Le culte des Lares à Conimbriga, CRAI, 1969, P.213-236.
ALBERTINI, E. 1923. Divisions administratives de L‘Espagne romaine. Paris.
ALBERTOS FIRMAT, M. L. 1952. Nuevas Divinidades de la Antigua Hispania, Zephyrus 3, 1952, p. 49-63.
-1964/1962 Nuevos Antropónimos Hispánicos, Emerita, 32, 1964 p. 229-252; 33; 1965 p. 109-143; 40, 1972 p.287-318.
-1974. El Culto a los Montes entre los Galaicos, Astures y Berones y algunas de las deidades más significativas. EAA, 6, 1974, p.
147-157.
-1974-1975. Los Célticos Supertamáricos en la Epigrafía, CEG, 29 (87-89) p. 313-318.
-1975. Organizaciones Suprafamiliares en la Hispania Antigua., Valladolid (Studia Archaeologica 37).
-1976. La Antroponimia Prerromana en la Península Ibérica I CLCPPI, p. 57-86.
-1977. Perduraciones Indígenas en la Galicia Romana: Los Castros, Las Divinidades y Las Organizaciones
Gentilicias en la Epigrafía, Bimilenario de Lugo, 1977, p. 17-27.
ALBUQUERQUE, J. P. M. 1961. Origens de Lamego: Laconimurgum. Lama. Lamaticom. Urbs Lemacenorum.
Porto.
-1962. Tribos Celtas e Pré-celtas do Norte da Lusitania Gravadas na Toponímia, XXVI CLPC, 1962 , P 201-
211.
ALLEN, T. F. H. and STARR,T. B. 1982. Hierarchy: Perspectives for Ecological Complexity. Chicago: University of
Chicago Press.
ALMAGRO BASCH, M. 1966. Las Estelas Decoradas del Suroeste Peninsular. Madrid, Biblioteca Prehistórica Hispana,
VIII, 1966.
-1982. La Invasión Céltica en España, in Menéndez Pidal, p. 1.287.
ALONSO ROMERO F.: 1985. “El colmillo del jabalí entre los celtas y los germanos testimonios literarios, arqueológicos y
etnográficos” O carácter psicopompo destes animais e da sua caza foi maxistralmente estudado in V Simposio de la
Sociedad Española de Profesores de Alemán Valladolid 1951 pp. 515-530. Asemade resulta imprescindible para a
comprensión dos elementos psicopompos da viaxe ao Alén a consulta de “Los barcos Solares ” (1980); “ El calendario
ritual de Laxe das Rodas ” (1981) ; “ O folklore da Cruz de Pelos ” (1984); “ Santos e Barcos de Pedra ” (1991); “ O Camiño de
Fisterra ” (1993); “A moura constructora de Megalitos ” (1999).
ANDERSON, B. 1991. Imagined Communities: Reflection on the Origin and Spread of Nationalism. (Revised edition ).
London.
ARCE, J. 1998. “Un <<Limes>> innecesario”. in Hidalgo, Mª José; Pérez, Dionisio; Gervás, Manuel J. R. (Eds.)
Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. Nuevas Perspectivas. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores,
pp. 185-190.
ARNOLD, B. 1991 a. The Material Culture of Social Structure: Rank and Status in Early Iron Age Europe. Ph.D.
dissertation. Ann Arbor; University of Michigan Microfilms.
-1991 b. The deposed Princess of Vix: The need for an engendered European prehistory, in D. WALDE and N. WILLOWS
(eds.) The Archaeology of Gender, pp. 336-74. Proceedings of the 22nd Annual Chacmool Conference, Alberta:
University of Calgary.
- 1995. “Cups of bronze and gold: drinking equipment and status in early Iron Age Europe”. In D. MEYER and P.
DAWSON (eds.) Debating Complexity. Proceedings of the 26th Annual Chacmool Conference. Alberta: University of
Calgary.
BARBERO, A. y VIGIL, M. 1979. Sobre los origenes sociales de la Reconquista. Ariel, Barcelona.
BARRIOS GARCÍA, A. 1998 .“La formación del Feudalismo en la Península Ibérica”. in Hidalgo; Mª José,
Pérez, Dionisio; Gervás, Manuel J. R. (Eds.) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. Nuevas
Perspectivas. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores., pp.11-24.
BECOÑA IGLESIAS, E. 1982. La Santa Compaña, el Urco y los muertos. Magoygo, La Coruña.
BEJARANA, V. 1987. Fontes Hispaniae Antiquae VII. Hispania Antigua según Pomponio Mela, Plinio el Viejo y Claudio
Ptolomeo. Instituto de Arqueología y Prehistoria. Barcelona.
BELTRÁN MARTÍNEZ, A. 1978. “Nuevas aportaciones al problema de los bronces de Augusto con caetra o
panoplia acuñados en el Noroeste de España”. Numisma, pp. 50-155 e 157-167.
-1988 a. “ Un espejismo historiográfico. Las organizaciones gentilicias “Hispanas”. I Congreso Peninsular de Hispania
Antigua (Santiago de Compostela, 1986), II Santiago de Compostela, pp. 197-237.
-1988 b. “Contrebia Belaisca”. Celtiberos. Diputación de Zaragoza, pp. 44-49.
-1994. “Parentesco y sociedad en la Hispania céltica (I a.e.- III d.C.)” Las estructuras sociales indigenas del Norte de la
Península Ibérica. Revisiones de Historia Antigua I, Victoria: 73- 104.
BENOIT, F. 1954. L´heroisation equestre. Publication del Annales de la Faculté del Lettres. Ophirus, aix-en Provence.
BENVENISTE, E. 1969. Le Vocabulaire del Institutions Indoeuropéennes. Paris; Editions de Minuit.
BERMEJO BARRERA, J.C. 1978. La Sociedad en la Galicia castreña. Follas Novas, Santiago de Compostela.
-“La función Guerrera en la mitología de la Gallaecia antigua. Contribución a la sociología de la cultura castreña”.
Zephirus, 32-33. Salamanca, pp. 263 ss.
BERRY, w.e. 1987. “Southern Burgundy in Late Antiquity and the Middle Ages”. In C. L. CRUMLEY and
W.H. MARQUARDT (eds.) Regional Dynamics: Burgundian Landscape in Historical Prespective, pp. 447-607.
San Diego: Academic Press.
BINCHY, D. A. (ed.) 1936. “The Family Membership of Women and the Legal Capacity of Woman in Regard to
Contracts”. Ind D. A. BINCHY (ed.) Studies in Early Irish Law, pp. 180- 186; 207-238. Dublin HODHES, FIGGIS
and Cº.
- (ed.) 1941. Críth Gablach. Dublin; The Stationary Office.
- 1943. “The Linguistic an Historical Value of the Irish Law Tracts”. (Sir JOHN RHYS Lecture of the British
Academy). Reprinted in D. JENKINS (ed.) Celtic Law Papers. Brussels 1971, pp.73-107.
-1958. The Fair of Taltiu and The Feast of Tara. Ériu 18, pp.113-138.
-1962 a Lebor na Cert. Book of Rights. Dublin: Dublin Institute for Advanced Study.
-1962 b. The passing of the old order, pp.122-128
-1970 Celtic and Anglo-Saxon Kinship. 1970 pp. 11-12.
BINTLIFF, J. L. 1984 a. “Iron Age Europe, in the contex of social evolution from the Bronze Age trhough to
historic times”. In J. Bintliff (ed.) European Social Evolution: Archaeological Perspectives, Bradford. University of Bradford
Press.
BLANCO FREIXEIRO, A. (1992) “Monumentos romanos de la Conquista de Galicia”. La Romanización de
Galicia. Ed. del Castro. Sada. La Coruña, pp. 93-104.
BLÁZQUEZ MARTÍNEZ, J.M. 1971. “La Iberia de Estrabón”. Hispania Antiqua, I. Victoria, pp.10-94.
-1975 a La Romanización, 2. Itsmo, Madrid.
-1975b Diccionario de las Religiones Prerromanas de Hispania, sub vocabulo Reuue Anabaraeco; Ediciones Istmo,
Madrid 1975.
-1977. Imagen y Mito , “ pótnios hippôn”, pp.300 ss, 304, 305, e “ pótnia hippôn ”, pp. 112, 297, 300, 301, 302, 303, 306;
Ediciones Cristiandad, Madrid. 1977.
- 1991. Religiones en la España antigua. Cátedra, Madrid.

BLOCH M. The rise of Dependent Cultivation and Seignorial Institutions. Camb. Econom. Hist. I (1941)
BRAÑAS, R. “Indíxenas e Romanos na Galicia Céltica”. Ed. Follas Novas, 1995 pp. 335-36.
BREMMER, J. (1976) “Avunculat and Fosterage”. The Journal of Indo-European Studies. 4,1. Washington, pp.65-78.
BRIGANTIUM. Bol. Museo Arq. Hist. Coruña 1995.
BRUN, P. 1987. Princes et princesses de la Celtique: Le premier Age du Fer en Europe, 850-450 av. J.-C. Paris; Editions
Errance.
-1988 a. Les “Résidences princières” comme centres territoriaux: élements de vérification. In J. P. Mohen, A. Duval
and C. Eluère (eds.) Les Princes Celtes et la Méditerranée, pp. 129-43. Rencontre de l‘Ecole du Louvre. Paris: Réunion
des Musées Natinaux.
-1988 b. L‘entité Rhin-Suisse-France orientale: nature et évolution. In P. Brun and C. Mordant (eds.) Le Grouppe
Rhin-Suisse-France oriental et le notion de civilisation des champes d‘Urnes, pp. 599-618. Nemours; APRAIF.
BURILLO MOZOTA, F. 1978. Territorio, Instituciones Políticas y organización social”. Celtiberos. Diputación de
Zaragoza. 1979-1986.
-1998. Los Celtíberos. Etnias y Estados. Crítica, Barcelona.
BÜCHSENCHÜTZ O. 1995. Major Settlements in European Iron Age society p.61., in “Celtic Chiefdom Celtic State”
BETTINA ARNOLD& D. BLAIR GIBSON (Eds.).
CABAL, C. 1972. La Mitología Asturiana. Instituto de Estudios Asturianos, Oviedo.
CABRIA GUTIÉRREZ, J.C. 1997. La Mitología Cántabra a través de los Mitos Europeos, Javier Vidiella García (ed.)
Torrelavega.
CAL PARDO, E. El monasterio de San Salvador de Pedroso en tierras de Trasancos. Colección documental. A
Coruña 1984 p.252 A Coruña 1984 p.252.
CARDOZO, M. 1943a. Algumas inscripções lusitano-romanas da regiaõ de Chaves. Chaves,1943.

-1943b. Escavações na Citânia de Briteiros, RG. (3-4), 1943.
-1946. Carrito votivo de Bronce del Museo de Guimarães (Portugal), AEA, 19 (62), 1946.
-1947 Alguns elementos para a localização e estudos dos <<castros>> do Norte de Portugal, AEA, 20 (69),
pp.249-264.
-1973 a. Breves considerações sobre a escultura primitiva da Lusitânia pré e protohistorica, CEG, 28 (85), pp.
153-160.
-1973 b. La Culture des Castros du Nord du Portugal. TAE, 22 (3), p. 261-282.
CARNOY, A. Dictionnaire Étimologique du Proto-Indo-Européen, p. 195, sub vocabulo Palês; Lovaina, Bélgica, 1955.
CAROLE L. CRUMLEY. 1995, “Building an historical ecology of Gaulish polities” in Celtic chiefdom. 1995, pp. 26-33.
- 1986. Werewolves, cyclopes, díberga and fíanna: Juvenile delinquency in early Ireland, Camb. Med. Celt. Stud. 12, pp.1-
22
- 1982. Brigit in the seventh century: a saint with three lives?, Peritia 1, pp. 107-45.
- 1985. Oir. Olc, Luch- and IE *wlkw0s, Lúkwos ´wolf´, Ériu 36, pp. 171-6.
CARO BAROJA, J. 1970. Organización social de los pueblos del Norte de la Península Ibérica en la Antigüedad, Legio VII
Gemina, 1970, p. 7-62.
CASTILLO, A., DORS, 1959. A. Inscripciones romanas de Galicia. Provincia de La Coruña, CEG, 14 (43), P.145-
164 = Inscripciones Romanas de Galicia. Provincia de La Coruña, (Suplemento al Fascículo I). Santiago de
Compostela, 1960 (= IRG IS).
CASTRO PIRES DE LIMA, F. 1958-1959. “São Martinho de Braga e as Mulheres Demónio”. Bracara Augusta, IX-
X. Braga, pp. 106-114.
CASTROVIEJO, J. M. (1983): Galicia, Guía Espiritual de una Tierra. Espasa Calpe. Madrid.
CÉSAR. De Bello Civili I, 60; 85 “oficcium suum praestitisse” oficcium praestare, comprir co seu deber. De Bello
Gallico. VI, 27,7.
CHADWIK, n. 1966. The Druids. Cardiff; University of Wales Press.
CHANTRAINE, P. 1984. “Dictionnaire Étymologique de la Langue Grecque”, sub vocabulis pósis e pótnia; Editorial
Klinkisieck, Paris.
CHAMPION, T.C. 1985. Written sources and the study of European Iron Age. In T. C. Champion and J.V.S.
Megaw (eds) Settlement and Society: Aspects of West European Prehistory in the First Millennium BC., pp.9-22. New York: St.
Martin‘s Press.
CHAPMAN, M. 1992. The Celts: The Construction of a Myth. New York: St Martin‘s Press.
CLARKE D.L. 1972: “A provisional model of an Iron Age society and its settlement system”. En J. R. Collis
1981 “A theoretical study of hillforts”. En G. Guilbert (ed.) Hill-Fort Studies. Papers presented to Dr. A. H. A.
Hogg, pp. 66-76, D. L. Clarke (ed.) Models in Arqueology pp 801-869, T.G.E. Powell. The Celts. Ed. Tham.&
Hudson. London 1960.
-1977. Spatial Archaeology (1º ed. 1968). London-New York- San Francisco, 1977 (ed.) Analytical Arqueology.
London, 1978 (ed. revisada por B. Chapman).
COBIÁN. V. sub vocabulo foro in EJE. XVI, 529.
COLLIS, J. 1984. The European Iron Age. London 1984.

COLMENERO, A. e LOURENZO, A. “El Culto a los Montes entre los Galaico-Romanos”. Actas do Seminario de
Arqueoloxía do Noroeste Peninsular, III.
CORPUS INSCRIPTIONARUM LATINARUM (1863ss.). Academia Litterarum Regia Borusica, Berlin. C.I.L.III
2016; 4227. III 6417“ Probablemente un nombre propio, podría estar relacionado con el irlandés hícc “curación”,
“pago”, galés iach “sano” […]. Un soldado de Cesaraugusta [a actual Zaragoza como é sabido] se llama L. Icconius L. F.
”. Aebisoci/Aeboso(nci). II 2477= IRG IV 74; Ambimogidus II 2419; Ancondei II 2520); Bibali II 2477= 2475
Biba(l)us; Cabarcus II 5739; Cileni II 2649= EE. VIII 132: Cilin(us)= IRG 120 Cilenus; Coelerni II 2477= IRL 29
Coelernae=AF 1972. 382: Coelerni; Copori II 5250=IRPL 34: Princeps Co(porum); II 5250= CM León 21, nº 13a:
Copori; Equaesi II 2477=CM Zamora II Equaesi; IIAE 899 Equaesi; IIAE 1347=ILER 2867: Equaesus; Gigurri II
2610: Gigurro Calubrigense; Interamici II 2477= CM León 90 Interamicus; Rivas Fernandez B. Aur., 3, 1971, 79-83
Res Plublica/Int(eramicorum); Limici II 434=204 9; II 827 = 4215 Limico; II 2477 Limici; 2496: Lim/icus; 3034:
Lim(i)cus; 5953: Limicus; 4963(1) = 6246 =A Port. 28; 1928-9; 213 nº 1 Luzón, en Huelva, n. 38 a 63: Limicus; 2516:
Civitas/Limicorum; IRG IV1: (L) ari (bus) civita(tis/Li) m (icorum)); Ornaci Valduerna II 2 a 633 Tabula hospitalis de
Astorga = 2633); Quarquerni II 2477, Supertamarci II 5081; Tamagani II 2477; IRG IV 66; Zoelae II 2633; 2651;
5684. -.CIL II 2484. Viriatis 1 (1957 ), p. 105. foto. Pastoriza. Chaves, in G. Pereira Menaut: “ Los Castella y las
comunidades de Gallaecia ”, In Zephyrus ( XXXIV ), 1982, p.275. -.CIL VII 11 = RIB 91.
CORRÁIN, D.1973. “Dál Cais- Church and dynasty”. Ériu 24, pp.52-63.
CRITH GABLACH 23; CIH 1593.6 e 1595.25.
CUEVILLAS, F. L, y BOUZA BREY, F. (1929); Os Oestrimnios, os Saefes e a Ofiolatria en Galiza. Arquivos do

Seminario de Estudos Galegos, II. Santiago de Compostela.
DANIELLE MAGGI 1983. “Sui teonimi Trebopala e Iccona nell‘iscrizione lusitana del Cabeço das Fráguas”, in
Problemi di lingua e di cultura nel campo indoeuropeo, a cura di Enrico Campanile, Pisa, Giardini, pp. 53-60.
DA SILVA, F.A. 1985. “Novos datos sobre a organización social castreja”. Actas del III Coloquio sobre lenguas y culturas
paleohispánicas”.
DE FRANCISCI, P. Primordia Civitatis. Roma 1959. O vínculo, que se transmite de pais a fillos non se podía
extender alén da terceira xeneración e colateralmente ao sexto grao, había que renovalo como ocurría cos foros
medievais cando caducaban e este é [como xa vimos] o sentido da Tabula de Castromao do ano 132 d. C. que
establece unha relación sinalagmática entre os Coelerni e o prefecto da cohorte I dos Celtíberos C. Antonio
Aquilo. O mantenemento dos Territoria polos seus príncipes dependerá estreitamente do respecto e o
cumplimento dos pactos establecidos por ambas partes. (N. A.).
DE HOZ, JAVIER. La religión de los pueblos prerromanos de Lusitania. Primeras jornadas sobre manifestaciones religiosas
en la Lusitania. Cáceres 1986 31-49, p. 48

DE VRIES. 1961. “Keltische Religion”, pp. 235-247.
DÍAZ Y DÍAZ, M. C. Antología del latín vulgar. Ed. Gredos. Madrid 1974 pp. 212- 13.
DICCIONARIO ILUSTRADO LATINO-ESPAÑOL / ESPAÑOL-LATINO SPES, sub vocabulo coma, -ae.
DICTIONNAIRE ÉTIMOLOGIQUE DU PROTO-INDO-EUROPÉEN; Lovaina, Bélgica, 1955, p. 195, sub

vocabulo Palês.
DILLON: 1947 “the archaism of the Irish tradition” (reedición en 1988 en Procs. of Brit. Acad. 37); 1951 The taboos
of the kings of Ireland; ibid. Procs. Roy. Ir. Acad. 54 C 1.
DIODORO DE SICILIA. Biblioteca Histórica. V. 34, 5-6.
DIÓN CASIO. Historia Romana. LIII, 25, 2 e 5-8; e 26, 1
DODGSHON, R. A: “Chiefdoms in the Scottish Higlands and Islands”. En “Celtic Chiefdom, Celtic State. The evolution
of complex social systems in Prehistoric Europe” (Edit. Bettina Arnold &D. Blair Gibson) Cambridge University Press
(1995, p.104)
DUBY G. 1977. Cap. VII.
DUMÉZIL, G. La Religion Romaine Archaïque suivi d‘un appendice sur La Religion des Étrusques, pp. 372-377 ( Editorial
Payot, Paris 1966 ), como también puede consultarse del mismo autor Idées Romaines, pp. 274-248., pp. 225-229, Éd.
Payot, Paris; 1973: 119-120, 1974: 225-239; 1975: 113-168.
- 1970. “The destinity of the warrior”, pp. 4-5.trad. esp. 1971., “El destino del Guerrero. Aspectos míticos de la función guerrera
entre los indoeuropeos”. Siglo XXI, Mexico.
DUNHAM SEAN B.: 1995 “Caesar‘s perception of Gallic social structure”. En “Celtic Chiefdom, Celtic State. The
evolution of complex social systems in Prehistoric Europe”. ( Edit. B. Arnold and D. B. Gibson ) Cambridge University Press.
pp.110-115.
ERIAS MARTINEZ, A. “COLECCIÓN DE DIBUXOS DE GALICIA E PORTUGAL III. Caza Medieval.
ERNOUT, A. e MEILLET, A. 1985. Dictionaire Étymologique de la Langue Latine, sub vocabulo uenus; Éditions
Klincsieck, Paris, éditions du CNRS, Paris 1986.
ESTRABÓN. Geografía, III, 4, 12; III, 3, 7.; III, 3, 5 “hoxe aos Ártabros chámaselles tamén Arrotrebas”; III, 4, 12; V,
4, 2-12; VII, 5-6.
ÉTUDES CELTIQUES 1966 / 1967: 1, 2 .

FACI J. 1998. “La obra de Barbero y vigil y la Historia Medieval Española”. in Hidalgo; Mª José, Pérez, Dionisio;
Gervás, Manuel J. R. (Eds.) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. Nuevas Perspectivas. Ediciones
Universidad de Salamanca y los autores. pp.33-41.
FISCHER FRANZ.1995. The early Celts of west central Europe. Pp.36-37 in Celtic Chiefdom, Celtic State.
FONTANA, J.1998. El Feudalismo despues del feudalismo; in Hidalgo; Mª José, Pérez, Dionisio; Gervás, Manuel J. R.
(Eds.) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. Nuevas Perspectivas. Ediciones Universidad de
Salamanca y los autores, pp. 42-48.
FRANÇOIS LE ROUX C. - GUYNOVARCH J.: La civilisation celtique, Imprensa especial de Celticum 24, suppl.
Ogam-tradition Celtique, T. 30, Rennes 1978, pp. 20-25.
FUSTEL DE COULANGES, N. D. 1908. Histoire des institutions politiques de l‘ancienne France: La Gaule romaine. Paris:
Hachette. Vería perfectamente a continuidade dos lindes xurisdiccionais do castro á villa Romana e á villa Medieval
(N.A.)
GAFFIOT F. Dictionnaire Latin- Français, sub vocabulo coma, -ae; Hachette, Paris 1934.
GAMMONT M. Traité de Phonétique – París, 1933.
GARCÍA ÁLVAREZ, M. R. Galicia y los Gallegos en la Alta Edad Media. Demografía I p.123-152

GARCÍA J. M. 1984. Epigrafía Lusitano-Romana do Museu Tavares Proença Junior, Castelo Branco, nº 12, pp. 67-68.
GARCIA BELLIDO, A. 1943 “Los Albiones del NO de España y una estela hallada en el occidente de Asturias”, in
Emerita 11, pp. 418 ss.
-1945. Bandas y guerrillas en las luchas con Roma, Hispania XX., Madrid.
-1966. Tessera hospitalis del año de la era hallada en Herrera del Pisuerga. BRAH 69, 1966:149 ss.
GARCÍA FERNÁNDEZ-ALBALAT, B. 1996. “Antigüedad, La Religión de los Castreños” en Las religiones en la

historia de galicia, Semata: Publicación de Ciencias Humanas y Sociales de la Universidad de Santiago de Compostela;
ed.: Marco Virgilio García Quintela, Vol. 6-7 pp. 33-91.
GEORGES PINAULT (GOULVEN PENNAOD), coautor con Paul-Marie Duval do máis amplo estudo sobre o
Calendario de Coligny (Recueil des Inscriptions Gauloises, vol.III: Les Calendriers.
GONZÁLEZ ROMÁN, C. 1998. Ciudad y Privilegio en la Bética; in Hidalgo; Mª José, Pérez, Dionisio; Gervás, Manuel
J. R. (Eds.) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. Nuevas Perspectivas. Ediciones Universidad de Salamanca y
los autores, pp. 139-140.
GREEN, M. Simbol and Image in Celtic Religious Art. Edit. Routledge. London and New York.1989 p. 179-184.
HIDALGO, Mª JOSÉ; PÉREZ, DIONISIO; GERVÁS, MANUEL J. R. (Eds.) 1998. Romanización y Reconquista en la
Península Ibérica. Nuevas Perspectivas. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores.
HOLDER, ALFRED: Alt Celtischer Sprachschatz, II 122; Druck und Verlag von B. G. Teubner, Leipzig 1904. Citado
por Blanca García 1990, p.311.
HOMERO. Odisea. III, 345-355; ibid. III, 388-395.Iliada.XVI, 149-151.
HORACIO. Carmina. III, 4, 34.
HORST SCHMIDT K. 1992. Celtic Movements in the first Millenium B.C. JIESS 20, 1-2, p. 149.
HUBERT H. Los Celtas y la Civilización Céltica. 1932. Ed. Akal, Madrid (ed. original: Les Celtes;- 2 volúmenes-,
Éditions Albin Michel, La Renaisanse du Livre, Paris 1932) p.466. Hubert dí que é coñecido polo “ Etimologium
Magnum ” que Híkkos significa “ cabalo ” ( = grego clásico híppos ), e da exemplos do xonio literario que conserva a
labiovelar i.e. *kw cando o grego clásico común o transformara en p (Ed. española 1988,110 ). reimp. esp. Edicións
Akal 1988 p. 436-437.
IMBERT, J., SAUTEL, G., E BOULET-SAUTEL, M. 1957. Histoire des institutións et des faits sociaux (Des origines ao Xe
siècle), París.
JOYCE; NISBETH; MEITZEN; VINOGRADOFF. in H. Hubert 1932. Los Celtas y la Civilización Céltica. Ed. Akal,
Madrid (ed. original: Les Celtes;- 2 volúmenes-, Éditions Albin Michel, La Renaisanse du Livre, Paris p.466.
JOSEPH VENDRYES 1987. Lexique Étimologique de lÍrlandais Ancien, C, sub vocabulo cora; Dublin Institute for
Advanced Studies/ Centre National de la Recherche Scientifique, Paris.
KELLY F. 1976. Audrach Morainn (ed.), pp. 16-17

- 1988. A guide to early Irish Law, p.36.
KRISTIANSEN, K.1982. The formation of tribal systems in later European prehistory: northem Europe. In
C.Renfrew et al. (eds) Theory and Explanation in Archaeology: The Southhampton Conference, pp. 241-80 New Yok.
Academic Press.
LATOMUS 10, 1951, Au dossier de Palès . pp. 277-278.

LEWIS, H. 1978. Warfare and the origing of the state: another formulation. Paper presented at the Post-Plenary
Session: The Study of the State. Tenth International Congress of Antropological and Ethnological Sciences, New Delhi, India,
December 21, 1978.
LEWUILLON, S. 1990. Affinités, parentés et territoires en Gaule indépendante: Fragments d‘anthropologie.

Dialogues d´Histoire Ancienne 16, pp.2-59.
LOKAMANYA BÂL GANGÂDHAR TILAK. 1903. Na súa obra The Arctic Home in the Vedas being also New Key to
the Interpretation of Many Vedic Texts and Legends publicada en 1903, fala xa de Viçpala, dando a exacta referencia dun

texto no que aparece ésta: Rig Veda I, 116,15 ( Origine Polaire de la Tradition Védique, pp. 204 e 249, traducido do inglés
ao francés por Jean e Claire Rémy; Ed. Arché, Milano, Italia 1979 ).
LIVIO, T. Historia Romana (Ad Urbe Condita); Periochae. XLVIII; XXXIV, 11 ; XXXIV.
LOMAS, F. J. 1998. “Vigencia de un modelo historiográfico. De las sociedades gentilicias en el Norte
peninsular a las primeras formaciones feudales”, in Hidalgo; Mª José, Pérez, Dionisio; Gervás, Manuel J. R.
(Eds.) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. Nuevas Perspectivas. Ediciones Universidad de
Salamanca y los autores, pp.103-116.
LÓPEZ CUEVILLAS - DE SERPA PINTO 1933-34. Arquivos do Seminario de Estudos Galegos., p. 263.
LÓPEZ FERREIRO, 1899. A. Historia de la S. A. M. Iglesia de Santiago Tomo II Santiago, pp. 933-935. ( ex Flórez.
Esp. Sag. T. XIX, Sant. Tumbo A, fol 14. Cf. “et illi persolvant censum fiscalem sicuti alia plebs commisalia[…]”
LOSCERTALES DE G. DE VALDEAVELLANO, Pilar Tumbos del Monasterio de Sobrado de los Monjes.. Volumen 1.
Tumbo primero,.pp.161-162. Archivo Histórico Nacional. Madrid. 1976. Ano 942. Tumbo I, fols. 50r.-51r.);Vol II;
apén. NºLXV. P 149-50. ; vol.II; apén. Nº LXIII, p.114 ]
LOSADA BADÍA E. “Las Escrituras Celtohispánicas”, in TRIADE 5, Les Celtes et la Péninsule Ibérique,
Université de Brest 1999, p. 219.
LOTH J. 1925. Revue Achéologique, II Paris, p.2.

MACPHERSON, A. 1966. And old highland genealogy and the evolution of the scottish clans. Scottish Studies
10;142.
MAGGI DANIELLE: “ Sui teonimi Trebopala e Iccona nell‘iscrizione lusitana del Cabeço das Fráguas ”, in Problemi di
lingua e di cultura nel campo indoeuropeo, a cura di Enrico Campanile, Pisa, Giardini, 1983, pp. 53-60.
MAINE, Sir H.1861. Ancient Law. London: J. Murray.
MANFRED MAYRHOFER CARL W.. Kurzgefasstes Etimologisches Wörterbuch des Altindischen. Carl Winter
Univerditätsverlag, Heildelberg 1963. Sobre Viçpala pódese igualmente consultar, sub vocabulo, Kurzgefasstes
Etimologisches Wörterbuch des Altindischen, de Manfred Mayrhofer, obra que dá asemade referencias de anteriores
traballos (Kurzgefasstes Etimologisches Wörterbuch des Altindischen, de Manfred Mayrhofer Carl Winter Univerditätsverlag,
Heildelberg 1963 ).
MANGAS, J. “Pervivencias sociales de astures y cántabros en los modelos administrativos romanos: tiempos y
modos”. in Hidalgo; Mª José, Pérez, Dionisio; Gervás, Manuel J. R. (Eds.) Romanización y Reconquista en la Península
Ibérica. Nuevas Perspectivas. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores.1998, pp. 117-128.
MAÑANES, T.; TORRES,C.;VAZQUEZ VARELA, J.M.-La Romanización en Galicia. La Coruña 1976 (Cuadernos
del Seminario de Estudios Cerámicos de Sargadelos,16).
MARTÍNEZ DÍAZ, G. El Patrimonio Eclesiástico. p. 65-67.
MARTINEZ SALAZAR BRAH. Tomo III. 1909.
MAURICE GAMMONT. Traité de Phonétique – París, 1933-.
MAX MÜLLER. 1873. Essais de la Mythologie Comparée - traducido do inglés ( Chips from a German Workshop ) ao
francés por Georges Perrot-; Didier et Cie. Librairies-Éditeurs, Paris 1873. (vid.p. 50).
-Nouvelles Études de Mythologie, 1898 - traducido do inglés por León Job-, Éditeur Félix Alcan, Paris 1898., p. 428.
MC. CONE, K.R. 1984. “Aided Cheltchair Maic Uthechair”; “hounds, heroes and hospitallers in early Irish myth and
story”, , pp. 2-7.
McCONE, K. R. 1990. Pagan Past and Cristian Present in Early Irish Literature. An Sagar Maynooth, p. 12, Kildar “Pagan
Past and Cristian Present…” 1987 p. 112-4 <<For instance the saga Cath Maige Tuired dwells upon King Bres´s
catastrophic failings in this area (par. 36-9), The proper lay out of a king´s feasting hall or tech midchúarda is described
in prose by Críth Gablach (part. 46) and though a diagram as well as in verse by LL 3637-789; and Tecosca Cormaic
(par. 4) lists the “propierties of a king and an ale house (ada flatha 7 cuirmthige)>>; (ed. An Sagart- Maynooth) 1990,
p.12.; p.124.
- 1990. “Kingship and Society” in “Pagan Past and Cristian Present in Early Irish Literature” (an Sagart), pp.107-137.
MACLEOD, R.C. (ed.) 1938-1939. The book of Dunvegan, 2 vols. Aberdeen: Third Spalding Club.
MAC NÉILL, E. 1911. Early Irish population-groups: Their nomenclature, classification, and chronology.
Proccedings of the Royal Irish Academy 29C; p 59-114.
-1919. Phases in Irish History. Dublin: Gil and Son.
-1921. Celtic Ireland. Dublin; M. Lester Ltd.
-1923. Ancient Irish Law: The law of status or franchise. Proccedings of the Poyal Irish Academy 36C, pp.265-316.
-1941-1943. Military service in medieval Ireland. Journal of the CorkHistorical and Archaeological Society.
Series 2, pp.46-48; 6-16.
MELA: Choro. III, 28; III, 11 Celtici Supertamarci/ Supertamarici.
MEYER, K. 1909. The instructions of king Cormac Mac Airt. (RIA Todd Lecture Series 15) pp.12-15. MIGUÉS
RODRÍGUEZ, VICTOR. 1995. “Em verbo do surprendente ritual fundacional de umha ferraría quiroguesa no século XVI, um
apontamento histórico etnográfico”, in Brigantium. Bol. Museo Arq. Hist. Coruña pp 117- 136.
MILLET, M. J. 1990. The Romanization of Britain. Cambridge: Cambridge University Press.
MILLER, D.1982. Structures and Strategies: an aspect of the relationship between social hierarchy and cultural
change. In I. Hodder (ed.) Symbolic and Structural Archeology, pp. 89-98. Cambridge: Cambridge University Press.
MONTEAGUDO GARCÍA, L. 1996. “ La religiosidad callaica: estela funeraria romana de Mazarelas ( Oza de Los Ríos, A
Coruña ), cultos astrales priscilianismo y outeiros ”, in Anuario Brigantino nº 19, p.91; p. 22. Concello de Betanzos.
MONTERO DÍAZ S. Xuvia. Archivo Histórico Nacional , sec. Clero. cod. 1401 B nº 14, fol 4 recto, regras 36-39, e
folio 4 verso, regras 1 á 12. cf. A. PENA, obr. cit. “Narón…” vol. II pp. 187-194.
MYTUM H. The origins of Early Christian Ireland. 1992 p. 141
OAKS, L.S. 1987. “Epona in the Aeduan Lanscape: transfunctional deity under changing rule”. In C. L. Crumley e
W. H. Marquardt (eds). Regional Dynamics: Burgundian Landscapes in Historical Perspective, pp. 295-333. San Diego.
Academic Press.
OGAM 11, 1959, p. 497; 19, 1967, p. 257.
Ó CATHASAIG 1977. The heroic biography of Cormac mac Airt, pp. 27-28.
Ó CORRÁIN, D. 1971. Irish regnal succession: a reappraisal. Studia Hibernica 11, pp. 7-39.
-1981: “The Early Irish Churches: some aspects of organisation” Irish antiquity : essays and studies presented to professor
M. J. O´Kelly (D.Ó Corráin. Ed.), pp. 327-341.
OMNES, R. 1999: “Le Substrat Celtique en Galicien et en Castillan”. in Actes du colloque international Brest –6-7-8
novembre 1997 publiés sous la direction d‘Yvon Cousquer, Helíos Jaime et Robert Omnès. Centre de Recherche Bretonne et
Celtique UPRES-A 6038 du CNRS. Université de Bretagne Occidentale- Brest. TRIADE. Numéro 5 – 1999, p. 250.
PASTOR, J. L.- VADILLO, A. 1998. “Romanización y reconquista su tratamiento en la Enseñanza Media”. in

Hidalgo; Mª José, Pérez, Dionisio; Gervás, Manuel J. R. (Eds.) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. Nuevas
Perspectivas. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores, pp. 81-90.
PENA GRAÑA, A.1991. Narón, un concello con historia de seu, volume I. Narón. Imp. Sotelo Blanco.
- 1992. Narón, un concello con historia de seu, Volume II. “-Narón, un concello con historia de seu,”. Narón.
Imp.Kadmos.. 601pp. ; Cf. pp. 24-45, 130-63, 171-192, 278-314; pp.41-59.
-1995 O territorio e as categorias sociais na Gallaecia Antiga: Un matrimonio entre a terra (Treba) e a Deusa Nai (Mater) no
Anuario Brigantino de 1994, nº 17, p. 53-56;cf. pp. 62-63.
-1998. “Os Celtas sen filtro”. Rev. Ferrol Análisis. Nº12. Ferrol , pp.222-3.
-1999. Actas do 1º Congreso Galego sobre a Cultura Celta, celebrado en Ferrol, agosto de 1997 “ Notas sobre la
Organización Institucional Celta en los Territorios Políticos Autónomos (Trebas) de la Antigua Gallaecia ” asemade
simultaneamente in Actes du colloque international Brest –6-7-8 novembre 1997 publiés sous la direction d‘Yvon Cousquer, Helíos
Jaime et Robert Omnès. Centre de Recherche Bretonne et Celtique UPRES-A 6038 du CNRS. Université de Bretagne
Occidentale- Brest. TRIADE. Numéro 5 – 1999.
PEREIRA MENAUT G. 1982. “Los Castella y las comunidades de Gallaecia ”, in Zephirus, p. 264.

PÉREZ, D.- GERVÁS, MANUEL J. R. 1998. Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. Nuevas Perspectivas.
Gervás, Manuel J. R. (Eds.) Ediciones Universidad de Salamanca y los autores, pp.103-116.
PÉREZ LOSADA F. 1990, pp. 9-10 Unha peza epigráfica excepcional
PETIT P. 1974. Prehistoric Dartmoor (Edi. David & Charles). Newton Abbot, Devon.
PIGGOT, S. 1965. Ancient Europe. From the beguinnins of Agriculture to Classical Antiquity, (Aldine Publ.) Chicago, p. 60.
PILAR LOSCERTALES DE G. DE VALDEAVELLANO 1976. Tumbos del Monasterio de Sobrado de los Monjes..
Volumen 1 e 2. Archivo Histórico Nacional. Madrid.
PINAULT G. 1986. Exemplo suxerido polo celtólogo (Goulven Pennaod), coautor con Paul-Marie Duval do máis
amplo estudo sobre o Calendario de Coligny ( Recueil des Inscriptions Gauloises, vol.III: Les Calendriers; Éditions du
CNRS, Paris
PLACIDO, D. 1998. La NuevaVisión de la Historia Antigua de la Península Ibérica en la obra de Abilio Barbero y Marcelo
Vigil. in Hidalgo; Mª José, Pérez, Dionisio; Gervás, Manuel J. R. (Eds.) Romanización y Reconquista en la Península
Ibérica. Nuevas Perspectivas. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores, pp.25-32.
PLINIO o Vello. Naturalis Historia 4, 111: Arrotrebae; 114 Artabrum, quae nunquam fuit, manifesto errore: Arrotrebae enim;
119: e regione Arrotrebarum promuntori.: Hist. Nat.IV, 20, 110-12; IV, 22, 114-15.; IV, 111 Adovi; IV, 111 Albiones; IV,
111 Arroni ou Arrotrebae; IV, 111 Artabri; III, 28 Bibali; Plin.IV, 111 Cibarcis. IV,111 Celtici cognomine Neri; IV,
111 Celtici Supertamarci/ Supertamarici; IV, 111 Cilini /Celeni/ Helleni; III, 28 Coelerni/Coelerni???, Gallaeci; IV,
111 Egivarri Cognomine Namarini, Egurri; III, 28 Equaesi; III, 28; Grovii; III, 28 Lanciati/Lancienses; III, 28
Lemavi; IV, 112 Leuni; IV, 111 Quarquerni/Querquerni; IV,112 Seurri/Seurbi; III, 28, IV, 111 Paesici.
POKORNY J. 1994. Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, p. 807 ( Francke Verlag), Tübingen und Base, p. 807; p.
504.
POLIBIO. Historia, (N.A.) descrebe as avantaxes de ter unha nutrida clientela para o nobre galo e, como breve
referencia lembramos que César sinala as avantaxes recíprocas do sistema de clientela para os señores e os seus
seguidores. Cf. T.G.E. Powell. The Celts. Ed. Tham.& Hudson. London 1960. POSIDONIO. Hist., XXIII. in
Ateneo Deipnosophistas IV. 40, IV, 36.
PRIETO ARCINIEGA, A. 1998. “La aportación de Marcelo Vigil al concepto de romanización de la Península
Ibérica” in Hidalgo; Mª José, Pérez, Dionisio; Gervás, Manuel J. R. (Eds.) Romanización y econquista en la Península
Ibérica. Nuevas Perspectivas. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores, pp.141-154.
PTOLOMEO II, 6, 38; II, 6, 52; II, 6, 38; Grovii; II 6, 36 Amaci; II 6, 22 Artabri; Ptol. II, 6, 28 Astures; 6, 26
Baedui; II, 6, 31 Bedun(ien)ses; II, 6 Lanciati/Lancienses, 29; II, 3, 43 Bibali; Ptol. II, 6, 30 Brigaecini;. II, 6, 25 Cilini
/Celeni/ Helleni; II, 6, 4 Lapatian(n)ci); II, 6, 42 Coelerni/Coelerni???, Gallaeci; II, 6, 24 Copori/Capori; II, 6, 25
Lemavi; II, 6, 44 Limici; II, 6, 47 Luanci; II, 6, 48 Lubaeni; II, 6, 33 Luggones; II, 6, 49 Narbasi; II, 6, 41 Nemetati;
II, 6, 32 Ornaci; II, 6, 5 Paesici;. II, 6, 47 Quarquerni/Querquerni; II, 6, 34 Saelini; II, 6, 27 Seurri/Seurbi; II, 6, 35
Superati; II, 6, 37 Tiburi; II, 6, 40 Turodi.
RENFREW, C. 1988. Archeology and Language. The puzzle of Indoeuropean origins. Cambridge.
RISCO V. 1962. Etnografía, Cultura Espiritual. in Historia de Galiza dirixida por Ramón Otero Pedrayo. vol.I A Terra, O
Home. Editorial Nós. Buenos Aires, p.367.
RODRÍGUEZ COLMENERO, A. 1993 ( -N. A.- de quen somos debedores e tomamos a meirande parte dos
epígrafes que a institucións atinxen, citados no presente traballo, prácticamente a totalidade das fotografías que
conteñen epígrafes que utilizamos son súas). Corpus-Catálogo de inscripciones rupestres de época romana del cuadrante Noroeste
de la Península Ibérica. Anejo nº 1 de Larouco. Edicións do Castro 1993 p. 14 –15.ex HÜBNER, E. Ephem. Epigraph.
CIL suppl. Berlin. 1903, VIII, 275 b.
-El Más Antiguo Documento (año 15 a. C.) “Cuadernos De Estudios Gallegos” , Tomo XLVII, fasciculo 112, Santiago
2000 p. 20.
RODRÍGUEZ MORALES, J.http/teleline.terra.es/personal/jto…/edicto.ht 12/01/2000, p.1.
ROMANI MARTÍNEZ M. 1989. Col diplomá. de Sta. Mª de Oseira. ano 1219., in AHPO, cod. 82 a 9, fol 4/9 r., St.

RUÍZ, A. 1998. Las aristocracias ibéricas; in Hidalgo; Mª José, Pérez, Dionisio; Gervás, Manuél J. R. (Eds.)
Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. Nuevas Perspectivas. Ediciones Universidad de Salamanca y los
autores, pp. 91-102.
SALINAS DE FRÍAS, M.1998. “La guerra de los Cántabros y Astures, la etnografía de España y la propaganda
de Augusto”. in Hidalgo; Mª José, Pérez, Dionisio; Gervás, Manuel J. R. (Eds.) Romanización y Reconquista en
la Península Ibérica. Nuevas Perspectivas. Ediciones Universidad de Salamanca y los autores, pp.155-170.
SAMPAIO A. 1893- 1897. “As villas do norte de Portugal” en Estudos I, p. 3-254.
SCHMIDT K. H. 1985. “A Contribution to the Identification of Lusitanian”, in Actas del III Coloquio sobre Lenguas y
Culturas Paleohispánicas, p 337; Ediciones Universidad de Salamanca, p. 335.
SCHMOLL. 1959. Sprachen, p.58.
SEAN B. DUNHAM. 1995 Caesar‘s perception of Gallic social structure. in Celtic chiefdom Celtic state. (Edit. B.
Arnold and D. B. Gibson ) Cambridge University Press. pp.110-115.
SILIO ITÁLICO. Punica, III, 361.
STEUER, H. 1979 “Frühgeschichtliche Sozialstrukturen in Mitteleuropa”. In H. Jankuhn e R. Wenskus (eds.)

Geschichtswissenchaft und Archäologie, pp. 595-637. Sigmaringen: Jan Thorbecke
STOKES. 1891. “Cóir Anman (Fitness of names)” (ed.), IT· 3
TACITO. Agrícola XII, 1. ; Germ. 25, 1.
TOVAR, A. 1985. “La Inscripción del Cabeço das Fráguas y la Lengua de los Lusitanos ” , in Actas del III Coloquio
sobre Lenguas y Culturas Paleohispánicas ( Lisboa Novembro 1980 ), p. 253; pp.250-251; pp.240-241. Ediciones
Universidad de Salamanca.
UNTERMANN, J. 1984. “Anotaciones al estudio de las lenguas prerromanas del Noroeste de la Península Ibérica”
(1) en Actas do encontro científico en homenaxe a Fermín Bouza Brey. Santiago, 1992. pp 383. 1993, p. 376; Conimbriga 23,
pp. 43-54.
VALDEÓN BARUQUE, J. 1998. “El Feudalismo y la enseñanza en la Historia”. in Hidalgo; Mª José, Pérez,
Dionisio; Gervás, Manuel J. R. (Eds.) Romanización y Reconquista en la Península Ibérica. Nuevas Perspectivas. Ediciones
Universidad de Salamanca y los autorespp. 49-56.
VARRÓN. De Lingua Latina, VI, 15; Edición bilingüe, introducción, traducción e notas de Manuel Antonio Marcos
Casquero1990. Editorial Anthropos, Madrid.
VENDRYÈS, J. 1987. Lexique Étymologique de l‘Irlandais Ancien, C, sub vocabulo commaían; ibi. sub vocabulo cora; Dublin
Institute for Advanced Studies/ Centre National de la Recherche Scientifique, Paris.
WALTER, PH.. Le Mithe de La Chasse sauvage dans l‘Europe Médiévale . Paris 1997. Cf. tamén Le Roux, 1960.
Guyonvarc´h, 1961b; 1964, p. 235. Almagro Gorbea: 1993,p. 136ss. Eliade, 1978, I, pp. 219-223.

Territorio Político Celta Na Galicia Prerromana e Medieval Mobiliario e Inmobiliario Arqueolóxico Institucional

Enviado por

Dados do documento

Título original

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Territorio Político Celta Na Galicia Prerromana e Medieval Mobiliario e Inmobiliario Arqueolóxico Institucional

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

TERRITORIO POLÍTICO CELTA NA GALICIA PRERROMANA E MEDIEVAL

TESE DE LICENCIATURA - UNIVERSIDADE DE SANTIAGO 2000-2001

Andrés Pena Graña

ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 1

As ilustracións, seguindo as nosas indicacións e as dos profesores interpostos, son de Jose

Na área lingüística, agradecemos en particular as súas orientacións ao mencionado profesor

ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 2

ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 4

Alcanzando logo un momento cronolóxico distante, compararemos coa base territorial a

ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 6

O principal obxectivo do Iº Congreso Galego sobre a Cultura Celta celebrado en Ferrol

- o verbo doenti, “dan”,

A famosa lectura de Antonio Tovar:

A miña lectura será :

Có argumentado por Losada Badía, resulta asemade totalmente coherente considerar a

A crina entrenzada do cabalo convírtese así,

No folio 10 verso do Tumbo A da Catedral de

“A segunda regra da inscripción de Cabeço das Fráguas, INDI PORCOM LAEBO, é a

Dumézil (1968: 574-592), como o observa Blanca García, ao analizar a trifuncionalidade na

ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 17

Segundo a lectura de Tovar

Segundo a miña lectura:

Rvfinvs et // rufino e ( xentilicio Rufinus de orixe

caeilo brigo caeilobrigo.

“Maga-Reaicoi” (Reaico-*Ri/aeco, -aicus suf. Cél. GL 28 b) significa probablemente

O segundo animal sacrificado e un radallento porco, craso, gordo ou graxudo (Radom,

ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 19

ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 22

Toda a documentación alto e baixo medieval, cando

Así cando as fontes falan de lacos anticos et

En toda Europa expoliábanse túmulos e o relativamente recente (1846) do intendente de

Reforzado se cabe pola

Estes pentes sonnos ben coñecidos. Trátase seguramente do pente que

Atopámos o simbólico agasallo do pente

Engadida no Bronce Final á composición, unha espada aparentemente pistiliforme, esta

Estes pentes encóntranse, asociados habitualmente a espellos, a carros, a

Sexa tolerable, ou non, o sostido nos precedentes parágrafos a propósito

- Laco, Lacuna; Lago ou Lagoa

Esta voz atópase en case

- Causos (veteros), Cousos Vedros, Curros, ou Curros veteros

Invisibles ou por agora desconsiderados para a chamada “arqueoloxía espacial” ou

-cruces109, ou inscripcións de término

“Orta fuit intentio inter Fernando

A ESTRAÑA FORMA DE DEMARCAR

Seguindo un antigo ritual fundacional indoeuropeo similar a o empregado para a fundación de

“El animal centra la composición

DISTRIBUCIÓN XEOGRÁFICA DO TERRITORIO POLÍTICO

Pasaremos a estableceren o carácter institucional e a adscripción cultural dos Territorios

ANDRÉS PENA GRAÑA. ARQUEÓLOGO DO CONCELLO DE NARÓN 37

Irlanda encontrábase fragmentada

BANDAS E ROUBETAS DOS MOZOS SOLTEIROS

Rex eris si recte facias, si non facias non eris.

O CUARTO PARA BEBER

EXTRUCTURA CLIENTELAR, SOBERANÍA DOMÉSTICA

Máis abundante no rexistro epigráfico, nun fito terminal,

O CASTRO, A CASA, A NOBREZA E A XURISDICCIÓN

Encadrados os castros (castella) ou casas (domi) na doméstica soberanía (dominium) dun

PERVIVENCIA E OMNIPRESENCIA DO TERRITORIO

“[...] ad perpetuam scae. compost. Ecclesiae pacen ac stabilitatem sancimus ut

CATIVA LETRA FATAL

Parte destes Territorios Políticos hostís a Roma foron quizais

Se at / tribuere consiste en atribuír (xuntar tribos) Trebas ou

Os máis madrugadores, os Calagurritani (Loarre ao N de Huesca), vencellaranse como