Você está na página 1de 101

1

2


Concniarios solrc A Socicdadc do Espcciaculo
Cuy Dclord (1931-1994i

Vcrsao para cDool
cDoolsDrasil.con

Fonic digiial.
A SOCIEDADE DO ESPECTCULO
E OUTFOS TEXTOS DE
CUY DEDOFD
www.icrravisia.pi1IlIadoMcl11540

2003 Cuy Dclord
3

COMENTRIOS SOBRE
A SOCIEDADE DO ESPECTCULO


A memr1o de Grord Lebov1o1, ossoss1nodo
em Por1s o S de Morco de J9S4, numo o11odo
que permoneoe no m1s1r1o.


"Po) c)tcus quc possun sc) us stuucocs c us
c)cunstuncus cn quc tc cncont)cs, nuo
dcscspc)cs; c nus ocusocs cn quc tudo c
tcnuc, quc nudu Iu quc tcnc); c quundo sc
cstu )odcudo dc todos os pc)gos, quc nuo Iu
quc tcnc) ncnIun; c quundo sc cstu scn
ncnIun )ccu)so, quc Iu quc contu) con todos;
c quundo sc cstu su)p)ccnddo, quc c p)ccso
su)p)ccndc) o nngo."
(Sun-Tzu, A A)tc du Guc))u)

I
Esics Concntu)os icn a scgurana dc scr
proniancnic conIccidos por cinqucnia ou
scsscnia pcssoas, o quc ja c nuiio nos dias quc
4
vivcnos c quando sc iraia dc qucsics iao gravcs.
Mas c por isso ncsno quc cu icnIo, cn ccrios
ncios, a rcpuiaao dc scr un conIcccdor.
Inporia igualncnic considcrar quc, dcsia cliic
quc vai inicrcssar-sc nclcs, nciadc, ou un
nuncro nuiio aproinado, c conposia por
pcssoas quc sc ocupan cn nanicr o sisicna dc
doninaao cspcciacular, c a ouira nciadc por
gcnic quc icinara cn fazcr caciancnic o
conirario. Tcndo assin cn conia lciiorcs iao
aicnios c divcrsancnic influcnics, nao possc
cvidcnicncnic falar con ioda a lilcrdadc. Dcvo
solrciudo ionar cauicla para nao insiruir
dcnasiadancnic scja qucn for.
A dcsgraa dos icnpos olrigar-nc-a,
porianio, a cscrcvcr, una vcz nais, dc un nodo
novo. Ccrios clcncnios scrao voluniariancnic
oniiidos; c o plano dcvcra ficar lcn pouco claro.
Podcr-sc-a cncont)u) nclc, cono a propria
assinaiura da cpoca, alguns logros. Na condiao
dc inicrcalar aqui c ali varias ouiras paginas, o
scniido ioial podc aparcccr. dcsic nodo, nuiias
vczcs, foran acrcsccniados ariigos sccrcios
quilo quc os iraiados csiipulavan alcriancnic,
c o ncsno aconiccc con agcnics qunicos quc
nao rcvclan una paric dcsconIccida das suas
propricdadcs scnao quando sc cnconiran
associados a ouiros. Todavia, ncsia lrcvc olra,
dcnasiadas coisas scrao, finalncnic, faccis dc
conprccndcr
5
II
En 1967, nosirci nun u)o, A Soccdudc do
Espcctucuo, aquilo quc o cspcciaculo nodcrno
cra ja csscncialncnic. o rcino auiocraiico da
ccononia ncrcaniil, icndo accdido a un csiaiuio
dc solcrania irrcsponsavcl, c o conjunio das
novas iccnicas dc govcrno quc aconpanIan csic
rcino. As alicracs dc 1968, quc sc prolongaran
cn divcrsos pascs no dccurso dos anos
scguinics, nao dcrrularan cn ncnIun lugar a
organizaao cisicnic da socicdadc, dondc o
cspcciaculo lroia cono quc csponiancancnic; clc
coniinuou, porianio, a rcforar-sc por iodos os
lados, qucr dizcr, ao ncsno icnpo quc sc
csicndcu aic aos circnos cn iodas as dircccs,
auncniou a sua dcnsidadc no ccniro. O
cspcciaculo aprcndcu ncsno novos
proccdincnios dcfcnsivos, cono aconiccc con
frcqucncia aos podcrcs aiacados. Ouando
conccci a criica da socicdadc cspcciacular
noiou-sc solrciudo, dado o noncnio, o conicudo
rcvolucionario quc sc podia dcscolrir ncsia
criica, c isso foi scniido, naiuralncnic, cono o
scu clcncnio nais inconodo. Ouanio coisa
ncsna, acusaran-nc por vczcs dc icr invcniado
iodas as suas parics c scnprc dc icr conspirado
cagcradancnic ao avaliar a profundidadc c
unidadc dcsic cspcciaculo c da sua acao rcal.
Dcvo rcconIcccr quc os ouiros, fazcndo aparcccr
dcpois novos livros volia do ncsno icna,
dcnonsiraran pcrfciiancnic quc sc podia cviiar
6
dizcr ianio. Elcs nada nais fizcran quc sulsiiiuir
o conjunio c o scu novincnio por un so dcialIc
csiaiico da supcrfcic do fcnoncno, a
originalidadc dc cada auior saiisfazia-sc cn
cscolIc-lo difcrcnic c, por isso, cada vcz ncnos
inquicianic. NcnIun quis alicrar a nodcsiia
cicnifica da sua inicrprciaao pcssoal
nisiurando-lIc icncrarios julgancnios
Iisioricos.
Mas, afinal, a socicdadc do cspcciaculo nao
dciou dc coniinuar a sua narcIa. Ela vai
dcprcssa, sc iivcrnos cn conia quc, cn 1967,
nao iinIa nais dc una quarcnicna dc anos airas
dc si; nas plcnancnic uiilizados. E no scu
proprio novincnio, quc ningucn acIou valcr a
pcna csiudar, cla dcnonsirou dcpois, por
surprccndcnics faanIas, quc a sua naiurcza
cfcciiva cra lcn aqucla quc cu iinIa diio.
Esialclcccr csic ponio nao icn soncnic un valor
acadcnico, porquc c scn duvida indispcnsavcl
icr rcconIccido a unidadc c ariiculaao dcsia
fora aciuanic quc c o cspcciaculo, para, a pariir
da, scr capaz dc procurar dc novo cn quc
dircccs csia fora pdc dcslocar-sc, scndo
aquilo quc cla cra. Esias qucsics sao dc un
grandc inicrcssc. c ncccssariancnic cn iais
condics quc sc jogara a coniinuaao do confliio
na socicdadc. Visio quc o cspcciaculo c Iojc
scgurancnic nais podcroso do quc cra anics.
Ouc faz clc dcsic podcr suplcncniar? Aic ondc
7
avanou, ondc nao csiava clc anics? Ouais sao,
cn suna, as suas nIus dc opc)ucocs ncsic
noncnio? O scniincnio vago dc quc sc iraia dc
una cspccic dc invasao rapida, quc olriga as
gcnics a lcvar una vida nuiio difcrcnic, csia dc
ora avanic largancnic cspalIada; nas scnic-sc
isso nais cono una nodificaao incplicavcl do
clina ou dc un ouiro cquillrio naiural,
nodificaao pcranic a qual a ignorancia so salc
quc nada icn a dizcr. Alcn disso, nuiios
adniicn quc c una invasao civilizadora, iornada
incviiavcl, c icn ncsno dcscjo dc colalorar ncla.
Esics anics qucrcn nao salcr para quc scrvc
prccisancnic csia conquisia c cono cla caninIa.
Vou cvocar algunas conscqucncus p)utcus
ainda pouco conIccidas, quc rcsulian dcsic
dcscnvolvincnio rapido do cspcciaculo duranic
os uliinos vinic anos. Nao nc proponIo, cn
ncnIun aspccio da qucsiao, cnirar cn
polcnicas, dc ora avanic dcnasiado faccis c
dcnasiado inuicis; ncn iao pouco convcnccr. Os
prcscnics concniarios nao sc prcocupan cn
noralizar. Elcs nao considcran o quc c dcscjavcl,
ou sinplcsncnic prcfcrvcl. Liniiar-sc-ao a fazcr
noiar o quc c.
III
Agora, quc ningucn podc razoavclncnic
duvidar da cisicncia c do podcr do cspcciaculo,
podc pclo conirario duvidar-sc quc scja razoavcl
8
acrcsccniar algo solrc una qucsiao quc a
cpcricncia rcsolvcu dc una nancira iao
draconiana. Lc Mondc dc 19 dc Scicnlro dc 1987
ilusirava con fclicidadc a fornula Aquo quc
cxstc ]u nuo tcn ncccssdudc dc sc) ]uudo,
vcrdadcira lci fundancnial dcsics icnpos
cspcciacularcs quc, pclo ncnos a csic rcspciio,
nao dciou para iras ncnIun pas. Ouc a
socicdadc conicnporanca scja una socicdadc dc
cspcciaculo, c un assunio salido. En lrcvc,
valcra nais a pcna caninar os assunios quc nao
cIanan a aicnao. Sao inconiavcis as olras quc
dcscrcvcn un fcnoncno quc vcn caracicrizando
as nacs indusirializadas scn poupar os pascs
cn airazo cn rclaao ao scu icnpo. Mas noia-sc
o ridculo dc quc os livros quc analisan csic
fcnoncno, cn gcral para o dcplorar, dcvcn, clcs
ianlcn, sacrificar-sc ao cspcciaculo para sc
fazcrcn conIcccr. E vcrdadc quc csia criica
cspcciacular do cspcciaculo, cIcgada iardc c quc
para cunulo qucrcria dar-sc a conIcccr no
ncsno icrrcno, liniiar-sc-a forosancnic a
gcncralidadcs vas ou a lancnios Iipocriias; cono
ianlcn parccc va csia salcdoria dcscnganada
quc lufoncia nun jornal.
A discussao vazia solrc o cspcciaculo, isio c,
solrc aquilo quc fazcn os propriciarios do
nundo, csia, assin, organizada po) cc ncsno
insisic-sc solrc os grandcs ncios do cspcciaculo,
para nada dizcr solrc a sua anpla uiilizaao.
9
Con frcqucncia prcfcrc-sc cIana-lo, cn vcz dc
cspcciaculo, o ncdiaiico. E, assin, qucr-sc
dcsignar un sinplcs insiruncnio, una cspccic
dc scrvio pullico quc gcriria con un inparcial
profissionalisno a nova riqucza da conunicaao
dc iodos airavcs dos nuss ncdu, conunicaao
cnfin cIcgada sua purcza unilaicral, ondc sc
faz adnirar sosscgadancnic a dccisao ja ionada.
Aquilo quc c conunicado sao o)dcns; c, nuiio
Iarnoniosancnic, aquclcs quc as dcran sao
igualncnic aquclcs quc dirao aquilo quc pcnsan
dclas.
O podcr do cspcciaculo, quc c iao
csscncialncnic uniiario, ccniralizador pcla fora
propria das coisas, c pcrfciiancnic dcspoiico no
scu cspriio, indigna-sc con frcqucncia ao vcr
consiiiuir-sc dcniro do scu rcino una poliica-
cspcciaculo, una jusiia-cspcciaculo, una
ncdicina-cspcciaculo, ou ianios ouiros ianlcn
surprccndcnics cccssos ncdiaiicos. Assin, o
cspcciaculo nada nais scria quc o cccsso do
ncdiaiico, cuja naiurcza, indiscuiivclncnic loa
ja quc scrvc para conunicar, c por vczcs dada a
cccssos. Con nuiia frcqucncia, os ncsircs da
socicdadc dcclaran-sc nal scrvidos pclos scus
cnprcgados ncdiaiicos; nais aniudc clcs
ccnsuran plclc dos cspcciadorcs a sua
icndcncia para sc cnircgar scn nodcraao, c
quasc lcsiialncnic, aos prazcrcs ncdiaiicos.
Dissinular-sc-a, assin, por dciras dc una
10
nuliiiudc viriualncnic infiniia dc prcicnsas
divcrgcncias ncdiaiicas, o quc c, pclo conirario,
rcsuliado dc una convcrgcncia cspcciacular
qucrida con una noiavcl icnacidadc. Do ncsno
nodo quc a logica da ncrcadoria prina solrc as
divcrsas anlics concorrcnciais dc iodos os
concrcianics, ou quc a logica da gucrra donina
scnprc as frcqucnics nodificacs do
arnancnio, a ncsna logica scvcra do
cspcciaculo conanda por ioda a paric a
alundanic divcrsidadc das ciravagancias
ncdiaiicas.
A nudana quc icn a naior inporiancia, cn
iudo o quc sc passou dcsdc Ia vinic anos, rcsidc
na propria coniinuidadc do cspcciaculo. Esia
inporiancia nao sc dcvc ao apcrfcioancnio da
sua insiruncniaao ncdiaiica, quc ja
anicriorncnic iinIa aiingido un csiadio dc
dcscnvolvincnio nuiio avanado. c pura c
sinplcsncnic dcvida ao facio dc quc a doninaao
cspcciacular icnIa podido criar una gcraao
sulnciida s suas lcis. As condics
ciraordinariancnic novas cn quc csia gcraao,
no scu conjunio, cfcciivancnic vivcu, consiiiucn
un rcsuno cacio c suficicnic dc iudo aquilo quc
doravanic o cspcciaculo inpcdc; c ianlcn dc
iudo aquilo quc clc pcrniic.
IV
11
No plano sinplcsncnic icorico, so nc faliara
acrcsccniar quilo quc iinIa fornulado
anicriorncnic nais un dcialIc, nas quc vai
longc. En 1967, disiinguia duas fornulas,
succssivas c rivais, do podcr cspcciacular, a
conccnirada c a difusa. Una c ouira pairavan
solrc a socicdadc rcal, cono scu fin c sua
ncniira. A princira, cpondo a idcologia
rcsunida volia duna pcrsonalidadc diiaiorial,
iinIa aconpanIado a conira-rcvoluao
ioialiiaria, ianio a nazi cono a csialinisia. A
ouira, inciiando os assalariados a rcalizar
livrcncnic a sua cscolIa cnirc una grandc
varicdadc dc novas ncrcadorias quc sc
dcfroniavan, iinIa rcprcscniado csia
ancricanizarao do nundo, quc nalguns aspccios
assusiava, nas quc ianlcn scduzia os pascs
ondc duranic nais icnpo sc iinIan podido
nanicr as condics das dcnocracias lurgucsas
dc iipo iradicional. Una icrccira forna
consiiiuiu-sc dcpois pcla conlinaao pondcrada
das duas prcccdcnics, c na lasc gcral duna
viioria daqucla quc sc iinIa rcvclado a nais foric,
a forna difusa. Traia-sc do cspcctucuu)
ntcg)udo, quc doravanic icndc a inpor-sc
nundialncnic.
O lugar prcdoninanic quc iivcran a Fussia c
a AlcnanIa na fornaao do cspcciacular
conccnirado, c os Esiados Unidos na do
cspcciacular difuso, parccc icr pcricncido
12
Frana c Iialia no noncnio do csialclccincnio
do cspcciacular inicgrado, pclo jogo dc una scric
dc faciorcs Iisioricos conuns. papcl inporianic
do pariido c do sindicaio csialinisias na vida
poliica c iniclcciual, fraca iradiao dcnocraiica,
longa nonopolizaao do podcr por un so pariido
dc govcrno, ncccssidadc dc acalar con una
conicsiaao rcvolucionaria aparccida dc
surprcsa.
O cspcciacular inicgrado nanifcsia-sc unas
vczcs cono conccnirado c ouiras cono difuso c,
dcpois dcsia unificaao fruifcra, soulc cnprcgar
nais anplancnic una c ouira dcsias qualidadcs.
O scu nodo dc aplicaao anicrior nudou nuiio.
Considcrando o lado conccnirado, o ccniro
dirccior iornou-sc agora oculio. nunca nais sc
coloca a un cIcfc conIccido, ncn una idcologia
clara. E considcrando o lado difuso, a influcncia
cspcciacular nunca iinIa narcado a csic ponio a
quasc ioialidadc das conduias c dos oljccios quc
sao produzidos socialncnic. Ja quc, o scniido
final do cspcciacular inicgrado c quc clc sc
inicgrou na propria rcalidadc ncdida quc dcla
falava; c quc a rcconsirua cono falava dcla. Dc
nodo quc csia rcalidadc agora nao csia pcranic
clc cono qualqucr coisa csiranIa. Ouando o
cspcciacular cra conccnirado a naior paric da
socicdadc pcrifcrica cscapava-lIc; c quando cra
difuso, apcnas una dininuia paric; Iojc, nada
IIc cscapa. O cspcciaculo nisiurou-sc a ioda a
13
rcalidadc, irradiando-a. Cono sc podia prcvcr
facilncnic cn icoria, a cpcricncia praiica da
rcalizaao scn frcio das voniadcs da razao
ncrcaniil dcnonsirou rapidancnic c scn
cccpcs quc o iornar-sc nundo da falsificaao
cra ianlcn un iornar-sc falsificaao do nundo.
Eccpiuando una Icrana ainda inporianic,
nas dcsiinada a dininuir consianicncnic, dc
livros c consirucs aniigas, quc por ouiro lado
sao cada vcz nais aniudc sclcccionados c
disposias cn pcrspcciiva scgundo as
convcnicncias do cspcciaculo, nada nais cisic,
na culiura ou na naiurcza, quc nao icnIa sido
iransfornado, c poludo, scgundo os ncios c os
inicrcsscs da indusiria nodcrna. Mcsno a
gcnciica iornou-sc plcnancnic accssvcl s foras
doninanics da socicdadc.
O govcrno do cspcciaculo, quc prcscnicncnic
dcicn iodos os ncios dc falsificar o conjunio da
produao assin cono da pcrccpao, c scnIor
alsoluio das rccordacs ial cono c scnIor
inconirolado dos projccios quc nodclan o nais
longnquo fuiuro. Elc rcina so cn iodo o udo; cc
cxccutu os scus ]uguncntos sunu)os.
cn iais condics quc sc podc vcr
dcscncadcar rcpcniinancnic, con un gozo
carnavalcsco, un fin parodico da divisao do
iralalIo; ianio nclIor rccclido quanio coincidc
con o novincnio gcral dc dcsaparccincnio dc
14
ioda a vcrdadcira conpcicncia. Un lanquciro
cania, un advogado iorna-sc infornador da
polcia, un padciro cpc as suas prcfcrcncias
liicrarias, un acior govcrna, un cozinIciro
filosofa solrc os noncnios dc cozcdura cono
narcos na Iisioria univcrsal. Cada qual podc
surgir no cspcciaculo a fin dc cnircgar-sc
pullicancnic, ou por vczcs para dcdicar-sc
sccrciancnic, a una aciividadc conplciancnic
difcrcnic da cspccialidadc pcla qual inicialncnic
sc dcu a conIcccr. La ondc a possc dc un
csiaiuio ncdiaiico alcanou una inporiancia
infiniiancnic naior quc o valor daquilo quc sc foi
capaz dc fazcr rcalncnic, c nornal quc csic
csiaiuio scja facilncnic iransfcrvcl c confira o
dirciio dc lrilIar, da ncsna nancira, scja ondc
for. Mais frcqucnicncnic, csias pariculas
ncdiaiicas acclcradas pcrscgucn a sua sinplcs
carrcira no adniravcl csiaiuiariancnic garaniido.
Mas aconiccc quc a iransiao ncdiaiica faa a
coIc)tu)u cnirc nuiias cnprcsas, oficialncnic
indcpcndcnics, nas dc facio sccrciancnic ligadas
por difcrcnics rcdcs ud-Ioc. Dc nodo quc, por
vczcs, a divisao social do iralalIo, assin cono a
solidaricdadc nornalncnic prcvisvcl do scu uso,
rcaparccc sol fornas conplciancnic novas. por
ccnplo, Iojc cn dia podc pullicar-sc un
ronancc para prcparar un assassinaio. Esics
piiorcscos ccnplos qucrcn ianlcn dizcr quc ja
nao sc podc confiar cn ningucn pclo scu ofcio.
15
Mas a nais alia anliao do cspcciacular
inicgrado c ainda quc os agcnics sccrcios sc
iorncn rcvolucionarios c quc os rcvolucionarios
sc iorncn agcnics sccrcios.
V
A socicdadc nodcrnizada aic ao csiadio do
cspcciacular inicgrado caracicriza-sc pclo cfciio
conlinado dc cinco iraos principais, quc sao. a
rcnovaao iccnologica inccssanic; a fusao
ccononico-csiaial; o scgrcdo gcncralizado; o falso
scn rcplica; un prcscnic pcrpciuo.
O novincnio dc inovaao iccnologica dura ja
Ia nuiio icnpo c c consiiiuiivo da socicdadc
capiialisia, diia por vczcs indusirial ou posi-
indusirial. Mas dcsdc quc ionou a sua nais
rcccnic acclcraao, (no dia scguinic Scgunda
Cucrra Mundiali, rcfora ainda nais a auioridadc
cspcciacular, ja quc airavcs dclc cada un
cnconira-sc inicirancnic cnircguc ao conjunio dc
cspccialisias, aos scus calculos c aos scus
julgancnios scnprc saiisfciios con csics
calculos. A fusao ccononico-csiaial c a icndcncia
nais nanifcsia dcsic scculo; c a csia cla
iornada, no nnino, o noior do dcscnvolvincnio
ccononico nais rcccnic. A aliana dcfcnsiva c
ofcnsiva concluda cnirc csics dois podcrcs, a
Econonia c o Esiado, asscgurou-lIcs os naiorcs
lcncfcios conuns cn iodos os donnios. podc
dizcr-sc quc cada un possui o ouiro; c alsurdo
16
op-los, ou disiinguir as suas razcs ou as suas
dcsinicligcncias. Esia uniao nosirou-sc ianlcn
circnancnic favoravcl ao dcscnvolvincnio da
doninaao cspcciacular, quc, dcsdc a sua
fornaao, nao cra scnao prccisancnic isso. Os
ircs uliinos iraos sao os cfciios dirccios
doninaao, no scu csiado inicgrado.
O scgrcdo gcncralizado nanicn-sc por dciras
do cspcciaculo, cono o conplcncnio dccisivo
daquilo quc clc nosira c, sc aprofundanos nais
as coisas, cono a sua nais inporianic opcraao.
O sinplcs facio dc csiar a pariir dc agora scn
rcplica dcu ao falso una qualidadc
conplciancnic nova. ao ncsno icnpo o
vcrdadciro quc dciou dc cisiir quasc por iodo o
lado ou, no nclIor caso, viu-sc rcduzido ao
csiado dc una Iipoicsc quc nunca podc scr
dcnonsirada. O falso scn rcplica acalou por
fazcr dcsaparcccr a opiniao pullica, quc dc incio
sc cnconirava incapaz dc sc fazcr ouvir; dcpois,
rapidancnic cn scguida, dc soncnic sc fornar.
Isio acarrcia cvidcnicncnic inporianics
conscqucncias na poliica, nas cicncias aplicadas,
na jusiia, no conIccincnio arisiico.
A consiruao dc un prcscnic ondc ncsno a
noda, do vcsiuario aos caniorcs, sc inolilizou,
quc qucr csqucccr o passado c quc ja nao da a
inprcssao dc acrcdiiar nun fuiuro, c oliida pcla
17
inccssanic passagcn circular da infornaao
girando coniinuancnic solrc una lisia nuiio
sucinia das ncsnas lanalidadcs, anunciadas
apaionadancnic cono inporianics dcscolcrias;
cnquanio so nuiio rarancnic, c por sacudidclas,
passan as noicias vcrdadcirancnic inporianics
solrc aquilo quc cfcciivancnic nuda.
Dizcn scnprc rcspciio condcnaao quc csic
nundo parccc icr pronunciado conira a sua
cisicncia, as ciapas da sua auiodcsiruiao
progranada.
VI
A princira inicnao da doninaao
cspcciacular cra fazcr dcsaparcccr o
conIccincnio Iisiorico cn gcral; c cn princiro
lugar quasc iodas as infornacs c iodos os
concniarios razoavcis solrc o nais rcccnic
passado. Una cvidcncia iao flagranic nao
ncccssiia scr cplicada. O cspcciaculo organiza
con ncsiria a ignorancia do quc aconiccc c, logo
dc scguida, o csquccincnio daquilo quc pdc
apcsar dc iudo iornar-sc conIccido. O nais
inporianic c o nais cscondido. Vinic anos
dcpois, nada foi nais rccolcrio dc ianias
ncniiras conandadas cono a Iisioria dc Maio dc
1968. Coniudo, lics uicis foran iiradas dc
alguns csiudos dcsniiificados solrc cssas
jornadas c as suas origcns, nas sao scgrcdo dc
Esiado.
18
En Franca, Ia ja una dczcna dc anos, un
Prcsidcnic da Fcpullica, csquccido cn scguida,
nas fluiuando, cniao, supcrfcic do
cspcciaculo, cprinia inoccnicncnic a alcgria
quc rcsscniia, salcndo quc vivcrcnos a pariir dc
agora nun nundo scn ncnoria, ondc, cono na
supcrfcic da agua, a inagcn afasia
indcfinidancnic a inagcn. cfcciivancnic
conodo para qucn csia nos ncgocios; c salc
nanicr-sc nclcs. O fin da Iisioria c un agradavcl
rcpouso para iodo o podcr prcscnic. Caranic-lIc
alsoluiancnic o ciio do conjunio das suas
iniciaiivas, ou pclo ncnos o rudo do ciio.
Un podcr alsoluio suprinc ianio nais
radicalncnic a Iisioria, quanio icn dc ocupar-sc
dos inicrcsscs ou das olrigacs nais
inpcriosas, c principalncnic confornc cnconirou
nais ou ncnos grandcs facilidadcs praiicas dc
cccuao. Ts'in CIc Hoang Ti nandou qucinar os
livros, nas nao conscguiu fazc-los dcsaparcccr
iodos. Esialinc lcvava nais longc a rcalizaao dc
un projccio scnclIanic no nosso scculo, nas,
apcsar das cunplicidadcs dc ioda a cspccic quc
cnconirou fora das froniciras do scu inpcrio,
ficava una vasia zona do nundo inaccssvcl
sua polcia, ondc sc rian das suas inposiuras. O
cspcciacular inicgrado fcz nclIor, con
novssinos nciodos, c opcrando dcsia vcz
nundialncnic. A incpcia faz-sc rcspciiar por iodo
19
o lado, ja nao c pcrniiido rir dcla; cn iodo o caso,
iornou-sc inpossvcl fazcr salcr quc sc ricn dcla.
O donnio da Iisioria cra o ncnoravcl, a
ioialidadc dos aconiccincnios cujas
conscqucncias sc nanifcsiarian duranic nuiio
icnpo. Era inscparavclncnic o conIccincnio quc
dcvcria durar c ajudaria a conprccndcr, pclo
ncnos parcialncnic, aquilo quc aconicccria dc
novo. una aquisiao para scnprc, diz
Tucdidcs. Por isso, a Iisioria cra a ncddu duna
novidadc vcrdadcira; c qucn vcndc a novidadc
icn iodo o inicrcssc cn fazcr dcsaparcccr o ncio
dc a ncdir. Ouando o inporianic sc faz
socialncnic rcconIcccr cono aquilo quc c
insianianco, c vai sc-lo no insianic scguinic, c no
ouiro c nouiro ainda, c quc sulsiiiuira scnprc
una ouira inporiancia insianianca, podc
ianlcn dizcr-sc quc o ncio uiilizado garanic
una cspccic dc cicrnidadc dcsia nao-
inporiancia, quc fala iao alio.
A prcciosa vaniagcn quc o cspcciaculo
rciirou dcsic po) ]o)u-du-c da Iisioria, dc icr ja
condcnado ioda a Iisioria rcccnic a passar
clandcsiinidadc, c dc icr conscguido fazcr
csqucccr nuiio frcqucnicncnic o cspriio
Iisiorico na socicdadc, c anics dc iudo colrir a
sua propria Iisioria. o proprio novincnio da sua
rcccnic conquisia do nundo. O scu podcr
aparccc ja faniliar, cono sc iivcssc csiado Ia
20
dcsdc scnprc. Todos os usurpadorcs quiscran
fazcr csqucccr quc ucuIun dc cIcgu).
VII
Con a dcsiruiao da Iisioria c o proprio
aconiccincnio conicnporanco quc sc afasia
incdiaiancnic a una disiancia falulosa, cnirc os
scus rclaios invcrificavcis, as suas csiaisiicas
inconirolavcis, as suas cplicacs inacrcdiiavcis
c os scus raciocnios insusicniavcis. A iodas as
idioiiccs quc sao avanadas cspcciacularncnic,
nao Ia scnao os ncdiaiicos quc podcrian
rcspondcr airavcs dc algunas rcspciiuosas
rcciificacs ou rcprccnscs, nas ncsno nisso
sao parcos, porquc para alcn da sua circna
ignorancia, a sua sodu)cdudc dc o]co c dc
co)ucuo, con a auioridadc gcncralizada do
cspcciaculo, c con a socicdadc quc clc cprinc,
gcra-lIcs un dcvcr c ianlcn un prazcr dc
janais sc dcsviarcn dcsia auioridadc, cuja
najcsiadc nao dcvc scr lcsada. prcciso nao
csqucccr quc iodo o ncdiaiico, por salario c por
ouiras rcconpcnsas ou gorjcias, icn scnprc un
scnIor, s vczcs varios, c quc iodo o ncdiaiico sc
salc sulsiiiuvcl.
Todos os cpcrios sao ncdiaiico-csiaiais, c
apcnas por isso sao rcconIccidos. Todo o cpcrio
scrvc o scu scnIor, porquc cada una das aniigas
possililidadcs dc indcpcndcncia foi pouco nais
ou ncnos rcduzida a nada, pclas condics dc
21
organizaao da socicdadc prcscnic. O cpcrio quc
scrvc nclIor c, scgurancnic, o cpcrio quc
ncnic. Aquclcs quc icn ncccssidadc do cpcrio
sao, por noiivos difcrcnics, o falsificador c o
ignoranic. La ondc o indivduo nao rcconIccc
nais nada por si ncsno, scra fornalncnic
iranquilizado pclo cpcrio. Anics cra nornal quc
Iouvcssc cpcrios na aric dos Eiruscos; c cran
scnprc conpcicnics, porquc a aric cirusca nao
csiava no ncrcado. Mas, por ccnplo, una cpoca
quc acIa rcniavcl falsificar quinicancnic a
naioria dos vinIos cclclrcs, nao podcra vcndc-
los, a nao scr quc icnIa fornado cpcrios cn
vinIos quc lcvarao os otu)os a gosiar dos scus
novos aronas, nais rcconIcccis. Ccrvanics
olscrva quc dclaio dc una na capa, cnconira-
sc nuiias vczcs un lon lclcdor. Aquclc quc
conIccc o vinIo ignora a naioria das vczcs as
rcgras da indusiria nuclcar; nas a doninaao
cspcciacular csiina quc, ja quc un cpcrio sc riu
dclc a proposiio da indusiria nuclcar, un ouiro
cpcrio podcra goza-lo nclIor a proposiio do
vinIo. Salc-sc, por ccnplo, quanio o cpcrio cn
ncicrcologia ncdiaiica, quc anuncia as
icnpcraiuras ou as cIuvas prcvisias para as
proinas quarcnia c oiio Ioras, c olrigado a
nuiias rcscrvas pcla olrigaao dc nanicr os
cquillrios ccononicos, iursiicos c rcgionais,
quando iania gcnic circula iao frcqucnicncnic
por ianias csiradas, cnirc lugarcs igualncnic
22
dcsolados; dc nodo quc clc scra nclIor succdido
cono aninador.
Un aspccio do dcsaparccincnio dc iodo o
conIccincnio Iisiorico oljcciivo nanifcsia-sc a
proposiio dc qualqucr rcpuiaao pcssoal, quc sc
iornou nalcavcl c rcciificavcl voniadc pclos quc
conirolan ioda a infornaao, aqucla quc
rccolIcn c ianlcn aqucla, lcn difcrcnic, quc
difundcn; clcs icn porianio ioda a pcrnissao
para falsificar. Porquc una cvidcncia Iisiorica da
qual nada sc qucr salcr no cspcciaculo, ja nao c
una cvidcncia. La ondc ningucn icn scnao a
cclclridadc quc IIc foi airiluda cono un favor
pcla lcncvolcncia dc una Coric cspcciacular, a
dcsgraa podc aconicccr insianiancancnic. Una
noioricdadc anii-cspcciacular iornou-sc qualqucr
coisa dc circnancnic rara. Eu proprio sou un
dos uliinos vivos a possuir una; a nunca icr iido
ouira. Mas csia ianlcn sc iornou
ciraordinariancnic suspciia. A socicdadc
proclanou-sc oficialncnic cspcciacular. Scr
conIccido nargcn das rclacs cspcciacularcs
cquivalc ja a scr conIccido cono ininigo da
socicdadc.
E pcrniiido nudar conplciancnic o passado
dc qualqucr un, dc o nodificar radicalncnic, dc
o rccriar no csiilo dos proccsscs dc Moscovo; c
scn quc scja ncsno ncccssario rccorrcr s
fadigas dc un proccsso. Podc naiar-sc con
23
ncnos cusios. Os falsos icsicnunIos, ialvcz
dcsajciiados nas quc capacidadc dc scniir csia
inalilidadc podcra ainda rcsiar aos cspcciadorcs
quc scrao icsicnunIas das faanIas dcsics
falsos icsicnunIos? c os falsos docuncnios,
scnprc ccclcnics, nao podcn faliar quclcs quc
govcrnan o cspcciacular inicgrado, ou aos scus
anigos. Porianio, ja nao c possvcl acrcdiiar,
solrc ningucn, cn nada daquilo quc nao icnIa
sido conIccido por si ncsno c dircciancnic.
Mas, dc facio, ja nao Ia nuiias vczcs a
ncccssidadc dc acusar falsancnic algucn. Dcsdc
quc sc dcicn o nccanisno dc conando da unica
vcrificaao social quc sc faz plcnancnic c
univcrsalncnic rcconIcccr, diz-sc o quc sc qucr.
O novincnio da dcnonsiraao cspcciacular
prova-sc sinplcsncnic andando roda. voliando,
rcpciindo-sc, afirnando coniinuancnic solrc o
unico icrrcno ondc rcsidc doravanic aquilo quc
podc afirnar-sc pullicancnic, c fazcr-sc
acrcdiiar, pois quc c disso soncnic quc iodo o
nundo scra icsicnunIa. A auioridadc
cspcciacular podc igualncnic ncgar scja o quc
for, una vcz, ircs vczcs, c dizcr quc nao falara
nais disso, c falar dc ouira coisa, salcndo lcn
quc ja nao arrisca nais ncnIuna ouira rcplica
no scu proprio icrrcno, ncn cn ncnIun ouiro.
Porquc ja nao cisic gora dc conunidadc gcral,
ncn ncsno dc conunidadcs rcsiriias aos corpos
inicrncdios ou s insiiiuics auiononas, aos
24
salcs ou cafcs, aos iralalIadorcs dc una so
cnprcsa; ncnIun lugar ondc o dclaic, solrc as
vcrdadcs quc dizcn rcspciio quclcs quc Ia csiao,
possa lilcriar-sc dc forna duradoira da
csnagadora prcscna do discurso ncdiaiico, c
das difcrcnics foras organizadas para o
sulsiiiuir. Aciualncnic ja nao cisic julgancnio
con a garaniia dc rclaiiva indcpcndcncia,
daquclcs quc consiiiuan o nundo crudiio;
daquclcs quc, por ccnplo, aniigancnic,
nanifcsiavan o scu orgulIo nuna capacidadc dc
vcrificaao, pcrniiindo a aproinaao quilo a
quc sc cIanava a Iisioria inparcial dos facios,
dc acrcdiiar pclo ncnos quc cla ncrccia scr
conIccida. Ja ncn cisic ncsno vcrdadc
lilliografica inconicsiavcl, c os rcsunos
infornaiizados dos ficIciros das lillioiccas
nacionais podcrao suprinir ainda nclIor os
iraos. Pcrdcr-nos-ianos pcnsando naquilo quc
foran nouiros icnpos os nagisirados, os
ncdicos, os Iisioriadorcs, c nas olrigacs
inpcraiivas cn quc clcs sc rcconIccian, na
naior paric das vczcs, nos liniics das suas
conpcicncias. os Ioncns pu)cccn-sc nus con o
scu tcnpo do quc con o scu pu.
Aquilo dc quc o cspcciaculo podc dciar dc
falar duranic ircs dias c cono sc nao cisiissc.
Pois clc fala, cniao, dc ouira coisa qualqucr c c
isso quc, porianio, a pariir da, cn suna, cisic.
25
As conscqucncias praiicas, cono sc vc, sao
incnsas.
Acrcdiiava-sc salcr quc a Iisioria iinIa
aparccido, na Crccia, con a dcnocracia. Podc
vcrificar-sc quc cla dcsaparccc do nundo con
cla.
prcciso porcn acrcsccniar a csia lisia dc
iriunfos do podcr, un rcsuliado para clc ncgaiivo.
un Esiado, cn cuja gcsiao sc insiala
duravclncnic un grandc dcficc dc conIccincnios
Iisioricos, ja nao podc scr conduzido
csiraicgicancnic.
VIII
A socicdadc quc sc anuncia dcnocraiica,
quando alcanou o csiadio do cspcciacular
inicgrado, parccc scr adniiida por ioda a paric
cono scndo a rcalizaao dc una pc)]ccuo ])ug.
Dc nodo quc cla nao dcvc scr nais cposia a
aiaqucs, ja quc c fragil; c alcn disso nao c nais
acaiavcl, pois c pcrfciia cono janais socicdadc
alguna foi. E una socicdadc fragil porquc icn
una grandc dificuldadc cn doninar a sua
pcrigosa cpansao iccnologica. Mas c una
socicdadc pcrfciia para scr govcrnada; c a prova
disso c quc iodos os quc aspiran a govcrnar
qucrcn govcrna-la, pclos ncsnos proccdincnios,
c nanic-la quasc caciancnic cono cla c. a
princira vcz quc, na Europa conicnporanca,
ncnIun pariido ou fracao dc pariido cnsaia
26
soncnic prcicndcr quc icniaria nudar qualqucr
coisa dc inporianic. A ncrcadoria ja nao podc scr
criiicada por ningucn. ncn cnquanio sisicna
gcral, ncn ncsno cono cssa cnlalagcn
dcicrninada quc icra sido convcnicnic aos
cnprcsarios pr ncssc noncnio no ncrcado. En
iodo o lado ondc rcina o cspcciaculo, as unicas
foras organizadas sao aquclas quc qucrcn o
cspcciaculo. Porianio, ncnIuna podc scr ininiga
do quc cisic, ncn infringir a onc)tu quc diz
rcspciio a iudo. Acalou-sc con csia inquicianic
conccpao quc doninou duranic nais dc
duzcnios anos, scgundo a qual una socicdadc
podia scr criiicavcl c t)uns]o)nuuc, rcfornada ou
rcvolucionada. E isio nao foi oliido pclo
aparccincnio dc arguncnios novos, nas nuiio
sinplcsncnic porquc os arguncnios sc iornaran
inuicis. Pcranic csic rcsuliado ncdir-sc-a, cn vcz
da fclicidadc gcral, a fora icrrvcl das rcdcs da
iirania.
Janais a ccnsura foi iao pcrfciia. Janais a
opiniao daquclcs a qucn sc faz crcr ainda, cn
ccrios pascs, quc sao cidadaos livrcs, foi iao
pouco auiorizada a iornar-sc conIccida, cada vcz
quc sc iraia duna cscolIa quc afcciara a sua
vida rcal. Janais foi pcrniiido ncniir-lIcs con
una iao pcrfciia auscncia dc conscqucncia. O
cspcciador c suposio ignorar iudo, nao ncrcccr
nada. Oucn olIa scnprc, para salcr a
coniinuaao, janais agira. c ial dcvc scr o
27
cspcciador. Con frcqucncia ouvc-sc ciiar a
cccpao dos Esiados Unidos, ondc Nion
acalava por sofrcr un dia duna scric dc rccusas
iao cinicancnic inalcis; nas csia cccpao
localizada, quc iinIa vclIas causas Iisioricas,
dciou dc scr nanifcsiancnic gcnuna, ja quc
Fcagan pdc fazcr rcccnicncnic a ncsna coisa
con inpunidadc. Tudo aquilo quc nunca c
sancionado c vcrdadcirancnic pcrniiido. pois
arcaico falar dc cscandalo. Airilui-sc a un
Ioncn dc Esiado iialiano dc princiro plano,
icndo ccrcido funcs sinuliancancnic no
ninisicrio c no govcrno paralclo cIanado P.2,
Potc)c duc, una divisa quc rcsunc
profundancnic o pcrodo cn quc cnirou o nundo
iniciro, un pouco dcpois da Iialia c dos Esiados
Unidos. Havia cscandalos, nas ja nao Ia,.
Na olra O lS H)unu)o dc Lous Honupu)tc,
Mar dcscrcvia o papcl invasor do Esiado na
Frana do Scgundo Inpcrio, quc dispunIa cniao
dc ncio nilIao dc funcionarios. Tudo sc
iransforna assin cn oljccio da aciividadc
govcrnancnial, dcsdc a ponic, cscola,
propricdadc conunal dc una aldcia aic s linIas
do caninIo dc fcrro, s propricdadcs nacionais c
s univcrsidadcs dc provncia. A fanosa qucsiao
do financiancnio dos pariidos poliicos punIa-sc
ja ncssa cpoca, pois Mar noia quc os pariidos
quc, vcz, luiavan pcla suprcnacia, vian na
ionada dc possc dcsic cdifcio cnornc a principal
28
prcsa do vcnccdor. Eis cono isio soa un pouco
lucolico c, cono sc diz, ulirapassado, ja quc as
cspcculacs do Esiado dc Iojc dizcn rcspciio
prcfcrcncialncnic s novas cidadcs c auio-
csiradas, circulaao sulicrranca c produao
dc cncrgia clcciro-nuclcar, cploraao
pcirolfcra c aos conpuiadorcs, adninisiraao
dos lancos c dos ccniros socio-culiurais, s
nodificacs da paisagcn audiovisual c s
cporiacs clandcsiinas dc arnas, pronoao
inoliliaria c indusiria farnaccuiica,
agroalincniar c gcsiao dos Iospiiais, aos
crcdiios niliiarcs c aos fundos sccrcios do
dcpariancnio, cn coninuo crcscincnio, quc
dcvc gcrir os nuncrosos scrvios dc proiccao da
socicdadc. E, coniudo, Mar coniinua scndo
infclizncnic dcnasiado aciual, quando cvoca, no
ncsno livro, csic govcrno quc nao iona dc noiic
as dcciscs quc qucr cccuiar dc dia, nas dccidc
o dia c cccuia noiic.
IX
Esia dcnocracia iao pcrfciia falrica cla
ncsna o scu inconcclvcl ininigo. o icrrorisno.
Ela qucr, con cfciio, untcs sc) ]ugudu pcos scus
nngos quc pcos scus )csutudos. A Iisioria do
icrrorisno c cscriia pclo Esiado. E, porianio,
cducaiiva. As populacs cspcciadoras nao
podcn ccriancnic salcr iudo solrc o icrrorisno,
nas podcn scnprc salcr a cssc rcspciio o
suficicnic para scr pcrsuadidas dc quc,
29
conparado ao icrrorisno, iudo o rcsio dcvcra
parcccr-lIcs nais acciiavcl, cn iodo o caso nais
racional c nais dcnocraiico.
A nodcrnizaao da rcprcssao acalou por
apcrfcioar, cn princiro lugar na cpcricncia
piloio dc Iialia sol o nonc dc arrcpcndidos, os
ucusudo)cs p)o]ssonus ajurancniados; aquilo
quc na sua princira apariao no scculo XVII,
duranic as alicracs da Fronda, sc cIanava dc
icsicnunIas dc ofcio. Esic cspcciacular
progrcsso da jusiia povoou as priscs iialianas
dc varios nilIarcs dc condcnados quc cpian
una gucrra civil quc nao icvc lugar, una cspccic
dc vasia insurrciao arnada quc por acaso nunca
viu cIcgar a sua Iora, un golpisno iccido da
juia dc quc sao fciios os sonIos.
Dcvc-sc noiar quc a inicrprciaao dos
nisicrios do icrrorisno parccc icr iniroduzido
una sinciria cnirc opinics coniradiiorias; cono
sc sc iraiassc dc duas cscolas filosoficas
profcssando consirucs nciafsicas
alsoluiancnic aniagonicas. Alguns nao vcrian
no icrrorisno nada nais do quc algunas
cvidcnics nanipulacs dos scrvios sccrcios;
ouiros csiinarian, pclo conirario, quc apcnas sc
dcvc ccnsurar aos icrrorisias a sua falia ioial dc
scniido Iisiorico. O uso dc un pouco dc logica
Iisiorica pcrniiiria concluir rapidancnic quc
nada Ia dc coniradiiorio ao considcrar quc
30
pcssoas carcnics dc iodo o scniido Iisiorico
podcn igualncnic scr nanipuladas; c aic ncsno
ainda nais facilncnic quc ouiras. ianlcn
nais facil lcvar a arrcpcndcr-sc algucn a qucn
sc podc nosirar quc, aniccipadancnic, sc salia
iudo aquilo quc clc acrcdiiava fazcr livrcncnic.
un cfciio incviiavcl das fornas organizaiivas
clandcsiinas dc iipo niliiar, ondc lasia infilirar
poucos agcnics cn ccrios ponios da rcdc para
fazcr andar c fazcr cair nuiios. A criica, ncsias
qucsics da avaliaao das luias arnadas, dcvc
analisar cn ccrias ocasics una dcsias
opcracs cn pariicular, scn sc dciar dcsviar
pcla scnclIana gcral quc iodas cvcniualncnic
icrian rcvcsiido. Por ouiro lado, dcvcria cspcrar-
sc, cono logicancnic provavcl, quc os scrvios dc
proiccao do Esiado pcnsan uiilizar iodas as
vaniagcns quc cnconircn no icrrcno do
cspcciaculo, quc foi organizado prccisancnic
para isso Ia nuiio icnpo; c, pclo conirario, a
dificuldadc dc pcnsar nisso quc c surprccndcnic
c nao parccc jusia.
O inicrcssc aciual da jusiia rcprcssiva ncsic
donnio consisic, naiuralncnic, cn gcncralizar o
nais rapidancnic possvcl. O inporianic ncsic
iipo dc ncrcadorias c a cnlalagcn, ou a
ciiqucia. os codigos dc larras. Todo o ininigo da
dcnocracia cspcciacular valc ianio cono
qualqucr ouiro, cono valcn iodas as dcnocracias
cspcciacularcs. Assin, nao podc Iavcr nais
31
dirciio dc asilo para os icrrorisias, c ncsno quc.
nao sc IIcs aprovc ic-lo sido, clcs vao ccriancnic
voliar a sc-lo, c a ciradiao inpc-sc. En
Novcnlro dc 1978, solrc o caso Calor Winicr,
jovcn opcrario iipografo acusado principalncnic,
pclo Covcrno da Fcpullica Fcdcral Alcna, dc icr
rcdigido alguns panflcios rcvolucionarios, Nicolc
Pradain, rcprcscnianic do Minisicrio Pullico na
canara dc acusaao do Trilunal da Fclaao dc
Paris, dcprcssa dcnonsirou quc as noiivacs
poliicas, unica causa dc rccusa dc ciradiao
prcvisia pcla convcnao franco-alcna dc 29 dc
Novcnlro dc 1951, nao podian scr cvocadas.
Calor Winicr nao c un dclinqucnic poliico, c
un dclinqucnic social. Elc rccusa as olrigacs
sociais. Un vcrdadciro dclinqucnic poliico nao
icn scniincnio dc rcjciao facc socicdadc.
Aiaca as csiruiuras poliicas c nao, cono Calor
Winicr, as csiruiuras sociais. A noao dc dcliio
poliico rcspciiavcl so foi rcconIccida na Europa
a pariir do noncnio cn quc a lurgucsia aiacava
con succsso as csiruiuras sociais anicriorncnic
csialclccidas. A qualidadc dc dcliio poliico nao
podia scparar-sc das divcrsas inicncs da criica
social. Foi assin para Dlanqui, Varlin, Durruii.
Sinula-sc pois, agora, qucrcr guardar, cono un
luo laraio, un dcliio purancnic poliico quc,
scn duvida, ningucn icra janais a ocasiao dc
concicr, ja quc ningucn sc inicrcssa nais pclo
assunio; a nao scr os proprios profissionais da
32
poliica, cujos dcliios nao sao quasc nunca
pcrscguidos, c quc ja nao sc cIanan poliicos.
Todos as dcliios c crincs sao cfcciivancnic
sociais. Mas dc iodos os crincs sociais ncnIun
podcra scr considcrado pior quc a inpcriincnic
prcicnsao dc qucrcr ainda nudar qualqucr coisa
ncsia socicdadc quc pcnsa dc si propria icr sido
dcnasiado pacicnic c dcnasiado loa aic aqui;
nas quc nuo quc) nus sc) c)tcudu.
X
A dissoluao da logica foi prosscguida,
scgundo os inicrcsscs fundancniais do novo
sisicna dc doninaao, por difcrcnics ncios quc
opcraran prcsiando scnprc un apoio rccproco.
Varios dcsics ncios csiao ligados
insiruncniaao iccnica, quc cpcrincniou c
popularizou o cspcciaculo, nas alguns dclcs
csiao prcfcrcncialncnic ligados psicologia dc
nassas da sulnissao.
Dc acordo con as iccnicas, quando a inagcn
consiruda c cscolIida por ugun out)o sc iorna
na principal rclaao do indivduo con o nundo
quc anics olIava por si ncsno, dc cada lugar
ondc podia ir, nao sc ignora cvidcnicncnic quc a
inagcn vai suporiar iudo; porquc no inicrior dc
una ncsna inagcn podc jusiapor-sc scn
coniradiao scja o quc for. O fluo dc inagcns
donina iudo, c c igualncnic qualqucr ouiro quc
govcrna a scu gosio csic rcsuno sinplificado do
33
nundo scnsvcl; quc cscolIc aondc ira csia
corrcnic, c ianlcn o riino daquilo quc dcvcra
nanifcsiar-sc ncla, cono pcrpciua surprcsa
arliiraria, nao dciando ncnIun icnpo para a
rcflcao, c cn alsoluio, indcpcndcnicncnic do
quc o cspcciador possa conprccndcr ou pcnsar.
Ncsia cpcricncia concrcia da sulnissao
pcrnancnic, cnconira-sc a raiz psicologica da
adcsao iao gcncralizada quilo quc Ia csia, quc
vcn a rcconIcccr-lIc pso ]ucto un valor
suficicnic. O discurso cspcciacular cala
cvidcnicncnic, alcn dc iudo aquilo quc c
propriancnic sccrcio, iudo aquilo quc nao IIc
convcn. Daquilo quc nosira clc isola scnprc o
ncio, o passado, as inicncs, as conscqucncias.
, porianio, ioialncnic ilogico. Ja quc ningucn
podc coniradizc-lo, o cspcciaculo icn o dirciio dc
coniradizcr-sc a si ncsno, dc raiificar o scu
passado. A aliiva aiiiudc dos scus scrvidorcs
quando icn dc fazcr salcr una vcrsao nova, por
vcniura nais ncniirosa ainda, dc ccrios facios, c
dc raiificar rudcncnic a ignorancia c as nas
inicrprciacs airiludas ao scu pullico, ainda
quc scjan os ncsnos quc na vcspcra sc
aprcssavan a difundir cssc crro, con a sua
Ialiiual ccricza. Assin, o cnsino do cspcciaculo
c a ignorancia do cspcciador passan
indcvidancnic por faciorcs aniagonicos quando
nasccn un do ouiro. A linguagcn linaria do
conpuiador c igualncnic una irrcsisivcl
34
inciiaao a adniiir cn cada insianic, scn
rcscrvas, aquilo quc foi progranado cono nuiio
lcn quis qualqucr ouiro, c quc sc faz passar pcla
fonic inicnporal duna logica supcrior, inparcial
c ioial. Ouc ganIo dc rapidcz, c dc vocalulario,
para julgar dc iudo! Poliico? Social? prcciso
cscolIcr. O quc c un nao podc scr o ouiro. A
ninIa cscolIa inpc-sc. Sopran-nos, c salc-sc
para quc sao csias csiruiuras. Nao c pois
surprccndcnic quc, dcsdc a infancia, os alunos
facilncnic concccn, c con cniusiasno, pclo
Salcr Alsoluio da infornaiica. cnquanio ignoran
cada vcz nais a lciiura, quc cigc un vcrdadciro
julgancnio a cada linIa; c quc so cla podc dar
accsso vasia cpcricncia Iunana anic-
cspcciacular. Ja quc a convcrsaao csia quasc
noria c cn lrcvc ianlcn csiarao nuiios
daquclcs quc salian falar.
Dc acordo con os ncios do pcnsancnio das
populacs conicnporancas, a princira causa da
dccadcncia csia ligada clarancnic ao facio dc quc
iodo o discurso nosirado no cspcciaculo nao
dcia ncnIun lugar para a rcsposia; c a logica
nao sc fornava socialncnic scnao no dialogo.
Mas ianlcn quando sc propagou o rcspciio por
aquclc quc fala no cspcciaculo, quc c considcrado
scr inporianic, rico, prcsiigiado, quc c a
uuto)dudc ncsnu, a icndcncia cspalIa-sc
ianlcn cnirc os cspcciadorcs, dc qucrcrcn scr
iao ilogicos cono o cspcciaculo, para alardcar un
35
rcflco individual dcssa auioridadc. Enfin, a
logica nao c facil, c ningucn dcscja cnsina-la.
NcnIun drogado csiuda logica; porquc nao icn
dcla ncccssidadc c porquc nao icn scqucr cssa
possililidadc. Esia prcguia do cspcciador c
ianlcn a dc qualqucr quadro iniclcciual, do
cspccialisia fornado prcssa, quc icniara cn
iodos os casos cscondcr os csirciios liniics dos
scus conIccincnios pcla rcpciiao dognutcu dc
qualqucr arguncnio dc auioridadc ilogica.
XI
Pcnsa-sc gcralncnic quc aquclcs quc
dcnonsiraran a naior incapacidadc cn naicria
dc logica sao prccisancnic aquclcs quc sc
proclanaran rcvolucionarios. Esia ccnsura
injusiificada vcn dc una cpoca anicrior, ondc
quasc ioda a gcnic pcnsava con un nnino dc
logica, noicia cccpao dos crciinos c dos
niliianics; c cnirc csics uliinos infundia-sc
nuiias vczcs a na fc, dcscjada porquc julgada
cficaz. Mas Iojc ja nao c possvcl ncgligcnciar quc
o uso inicnsivo do cspcciaculo, cono scria dc
cspcrar, convcricu cn idcologos a naioria dos
conicnporancos, ainda quc soncnic s
sacudidclas c por fragncnios.
A falia dc logica, isio c, a pcrda da
possililidadc dc rcconIcccr insianiancancnic o
quc c inporianic daquilo quc c ncnor ou csia
fora dc qucsiao; o quc c inconpaivcl ou
36
invcrsancnic podcria lcn scr conplcncniar;
iudo aquilo quc inplica ial conscqucncia c o quc,
ao ncsno icnpo, a prolc; csia docna foi
voluniariancnic injcciada cn alias doscs na
populaao pclos uncstcsstus-)cunnudo)cs do
cspcciaculo. Os conicsiaiarios nao foran dc
ncnIuna nancira nais irracionais do quc a
gcnic sulnissa. So quc, cnirc clcs, csia
irracionalidadc gcral vc-sc nais inicnsancnic,
porquc, ao aprcgoarcn o scu projccio, icniaran
lcvar a calo una opcraao praiica; lasiaria lcr
ccrios icios nosirando quc clcs conprccndcn o
scniido. Enircgaran-sc a divcrsas olrigacs quc
inplican doninar a logica, c aic a csiraicgia, quc
c caciancnic o canpo conplcio do
dcscnvolvincnio da logica dialcciica dos confliios;
cnquanio quc, ial cono iodos os ouiros, clcs
csiavan ncsno nuiio dcsprovidos da sinplcs
capacidadc dc sc guiar pclos vclIos insiruncnios
inpcrfciios da logica fornal. Nao Ia duvidas a
rcspciio dclcs, cnquanio quc nao Ia nuiio para
pcnsar a proposiio dos ouiros.
O indivduo a qucn csic pcnsancnio
cspcciacular cnpolrccido narcou
profundancnic, c nus quc quuquc) ccncnto du
suu ]o)nucuo, coloca-sc assin, dcsdc o incio, ao
scrvio da ordcn csialclccida, ainda quc a sua
inicnao suljcciiva possa scr conplciancnic
coniraria a cssc rcsuliado.
37
Elc scguira no csscncial a linguagcn do
cspcciaculo, porquc c a unica quc IIc c faniliar.
aqucla cn quc IIc cnsinaran a falar. Scn duvida
qucrcra nosirar-sc ininigo da sua rciorica; nas
cnprcgara a sua siniac. Esic c un dos ponics
nais inporianics do ciio oliido pcla doninaao
cspcciacular.
O dcsaparccincnio iao rapido do vocalulario
prc-cisicnic nao c nais quc un noncnio dcsia
opcraao. Scrvc-a.
XII
O apagancnio da pcrsonalidadc aconpanIa
faialncnic as condics da cisicncia
concrciancnic sulnciida s nornas
cspcciacularcs, c ianlcn cada vcz nais
scparada das possililidadcs dc conIcccr
cpcricncias quc scjan auicniicas c, airavcs
dclas, dcscolrir as suas prcfcrcncias individuais.
O indivduo, paradoalncnic, dcvcra ncgar-sc
pcrnancnicncnic sc prcicndc scr un pouco
considcrado ncsia socicdadc. Esia cisicncia
posiula con cfciio una fidclidadc scnprc
variavcl, una scric dc adcscs consianicncnic
cnganosas a produios falaciosos. Traia-sc dc
corrcr rapidancnic airas da inflaao dos sinais
dcprcciados da vida. A droga ajuda a confornar-
sc con csia organizaao das coisas; a loucura
ajuda a fugir dcla.
38
En iodas as cspccics dc assunios dcsia
socicdadc, ondc a dst)Iucuo dos lcns csia dc
ial nancira ccniralizada quc sc iornou
propriciaria, dc una forna sinuliancancnic
noioria c sccrcia, da propria dcfiniao do quc
podcra scr o lcn, aconiccc airiluir-sc a ccrias
pcssoas qualidadcs, ou conIccincnios ou, por
vczcs, ncsno vcios, pcrfciiancnic inaginarios,
para cplicar airavcs dc iais causas o
dcscnvolvincnio saiisfaiorio dc ccrias cnprcsas;
c isio con o unico fin dc cscondcr, ou pclo
ncnos dissinular ianio quanio possvcl, a funao
dc divcrsos uco)dos quc dccdcn soI)c tudo.
Coniudo, apcsar das suas frcqucnics
inicncs, c dos scus pcsados ncios, para iornar
noioria a plcna dincnsao dc nuncrosas
pcrsonalidadcs suposiancnic noiavcis, a
socicdadc aciual, c nao apcnas por iudo aquilo
quc aciualncnic sulsiiiuiu as arics ou pclos
discursos a csic rcspciio, rcvcla nuiias vczcs o
conirario. a incapacidadc conplcia cIoca-sc con
una ouira capacidadc conparavcl; aproinan-
sc, c una cncosiara a ouira parcdc. Aconiccc
con o advogado quc, csqucccndo quc so figura
nun proccsso para dcfcndcr una causa, sc dcia
influcnciar sinccrancnic por un raciocnio do
advogado conirario; ainda quc csic possa scr iao
pouco rigoroso cono o scu proprio. Aconiccc
ianlcn quc un suspciio, inoccnic, confcssc
noncniancancnic un crinc quc nao concicu,
39
pcla sinplcs razao dc icr ficado inprcssionado
pcu gcu da Iipoicsc dc un dclaior quc qucria
culpaliliza-lo (caso do Dr. ArcIanlcau, cn
Poiiicrs, cn 1984i.
Mcsno Mac LuIan, o princiro apologisia do
cspcciaculo, quc parccia o inlccil nais
convcncido do scu scculo, nudou dc opiniao ao
dcscolrir finalncnic, cn 1976, quc a prcssao
dos nuss ncdu cnpurra para o irracional, c sc
iornaria urgcnic nodcrar-lIc o uso. Anics, o
pcnsador dc Toronio iinIa passado varias
dccadas a naravilIar-sc con as nuliiplas
lilcrdadcs quc produzia csia aldcia planciaria,
iao insianiancancnic accssvcl a iodos scn
fadiga. As aldcias, conirariancnic s cidadcs,
foran scnprc doninadas pclo confornisno, o
isolancnio, a vigilancia ncsquinIa, o
alorrccincnio, os nccricos scnprc rcpciidos
solrc as ncsnas fanlias. E assin sc aprcscnia
daqui cn dianic a vulgaridadc do plancia
cspcciacular, ondc ja nao c nais possvcl
disiinguir a dinasiia dos Crinaldi-Monaco, ou
dos Dourlons-Franco, daqucla quc iinIa
sulsiiiudo os Siuari. Porcn, ingraios discpulos
icnian Iojc fazcr csqucccr Mac LuIan, c
rcsiaurar os scus princiros acIados, aspirando
por sua vcz a una carrcira no clogio ncdiaiico dc
iodas cssas novas lilcrdadcs quc scrian a
cscolIcr alcaioriancnic no cfcncro. E,
40
provavclncnic, csics rcncgar-sc-ao nais dcprcssa
quc o scu inspirador.
XIII
O cspcciaculo nao cscondc quc alguns
pcrigos ccrcan a ordcn naravilIosa quc
csialclcccu. A poluiao dos occanos c a
dcsiruiao das florcsias cquaioriais ancaan a
rcnovaao dc oigcnio da Tcrra; a sua capa dc
ozonc rcsisic nal ao progrcsso indusirial; as
radiacs dc origcn nuclcar acunulan-sc
irrcvcrsivclncnic. O cspcciaculo conclui soncnic
quc isso nao icn inporiancia. Nao qucr discuiir
scnao as daias c as doscs. E soncnic con isio
conscguc iranquilizar; o quc para un cspiriio
prc-cspcciacular scria iido por inpossvcl.
Os nciodos da dcnocracia cspcciacular sao
dc una grandc flcililidadc, conirariancnic
sinplcs lruialidadc do dItut ioialiiario. Podc
nanicr-sc o nonc quando a coisa foi
sccrciancnic iransfornada (da ccrvcja ao lifc,
passando por un filosofoi. Tanlcn podc nudar-
sc o nonc, quando a coisa foi sccrciancnic
coniinuada. por ccnplo, cn Inglaicrra, a
unidadc dc iraiancnio dc rcsduos nuclcarcs dc
Windscalc lcvou a fazcr cIanar Scllaficld a sua
localidadc, a fin dc nclIor dcsviar as suspciias,
dcpois dc un dcsasiroso inccndio cn 1957; nas
csic rclapiisno ioponnico nao inpcdiu o
auncnio da norialidadc por cancro c lcuccnia
41
nos scus arrcdorcs. O govcrno lriianico, vicnos a
salc-lo dcnocraiicancnic irinia anos nais iardc,
iinIa dccidido, cniao, nanicr sccrcio un
rclaiorio solrc a caiasirofc quc julgava, c nao
scn razao, dc naiurcza a alalar a confiana quc
o pullico dcposiiava no nuclcar.
As praiicas nuclcarcs, niliiarcs ou civis,
ncccssiian una dosc dc scgrcdo nais foric quc
quaisqucr ouiras, ainda quc, cono sc salc,
ncsias naicrias a scgrcdo nunca c dcnais. Para
faciliiar a vida, qucr dizcr, as ncniiras, os salios
cscolIidos pclas scnIorcs dcsic sisicna
dcscolriran a uiilidadc dc nudar ianlcn as
unidadcs dc ncdida, divcrsifica-las scgundo un
naior nuncro dc ponios dc visia, rcfina-las para,
confornc as circunsiancias, podcr aldralar con
varias dcssas cifras dificilncnic convcrivcis.
assin quc para avaliar a radioaciividadc, podc
dispor-sc das unidadcs dc ncdida scguinics. o
curic, o lccqucrcl, a rnigcn, o rad, alias
ccniigray, o rcn, scn csqucccr o facil nilirad c o
sivcri, quc c o ncsno quc una porao dc 100
rcns. Isio cvoca a rccordaao das suldiviscs da
nocda inglcsa cuja conplcidadc dificuliava o
rapido donnio para os csirangciros, no icnpo
cn quc Scllaficld ainda sc cIanava Windscalc.
Inagina-sc o rigor c a prccisao quc icrian
podido alcanar no scculo XIX, a Iisioria das
gucrras c, por conscqucncia, os icoricos da
42
csiraicgia sc con o oljcciivo dc nao forncccr
infornacs dcnasiado confidcnciais aos
concniadorcs ncuiros ou aos Iisioriadorcs
ininigos iivcsscn Ialiiualncnic dc scr prcsiadas
conias dc una canpanIa ncsics icrnos. A fasc
prclininar conporia una scric dc confronios
ondc, do nosso lado, una solida vanguarda,
consiiiuda por quairo gcncrais c pclas unidadcs
colocadas sol o scu conando, sc confronia con
un corpo ininigo coniando 13.000 laioncias. Na
fasc posicrior dcscnrola-sc una laialIa canpal
longancnic dispuiada ondc sc usou a ioialidadc
do nosso ccrciio, con os scus 290 canIcs c a
sua podcrosa cavalaria dc 18.000 salrcs;
cnquanio quc o advcrsario IIc ops iropas quc
nao coniavan con ncnos dc 3.600 icncnics dc
infaniaria, quarcnia capiiacs dc cavalaria ligcira c
vinic c quairo dc cavalaria pcsada. Dcpois dc
alicrnancias dc rcvcscs c dc ciios dc paric a
paric, a laialIa podc scr considcrada finalncnic
cona indccisa. As nossas pcrdas, nuiio alaio
da cifra ncdia Ialiiualncnic vcrificada cn
conlaics con una duraao c inicnsidadc
conparavcis, sao scnsivclncnic supcriorcs s dos
Crcgos cn Maraiona, nas infcriorcs s dos
Prussianos cn Ycna. Dcpois dcsic ccnplo, nao
c inpossvcl a un cspccialisia fazcr una idcia
vaga das foras cnvolvidas. Mas a conduao das
opcracs icn a scgurana dc ficar acina dc
qualqucr julgancnio.
43
En JunIo dc 1987, Picrrc DacIcr, dirccior
adjunio do cquipancnio da E.D.F. (Elcciricidadc
dc Franai, Eps a uliina douirina cn naicria
dc scgurana das ccnirais nuclcarcs. Doiando-as
dc valvulas c filiros iorna-sc lasianic nais facil
cviiar caiasirofcs naiorcs, a fissuraao ou a
cplosao do rccinio quc afcciarian o conjunio dc
una rcgiao. csic o rcsuliado quc sc olicn ao
qucrcr confinar dcnasiado. Mais valc
dcsconprinir suavcncnic dc cada vcz quc a
naquina ancaa icr icnscs dc passar os liniics,
conianinando una vizinIana liniiada dc alguns
quilonciros, vizinIana quc scra scnprc
difcrcnic c alcaioriancnic prolongada pclo
capricIo dos vcnios. Elc rcvclou quc, nos dois
anos anicriorcs, os discrcios cnsaios lcvados a
calo cn CadaracIc, no Drnc, nosiraran
concrciancnic quc as fugas csscncialncnic dc
gas nao cccdcn alguns nilioncsinos, no pior
dos casos un por ccnio, da radioaciividadc
rcinanic no rccinio Esic pior dos casas fica
porianio nodcradssino. un por ccnio. Anics
csiavanos scguros dc quc nao Iavia ncnIun
risco, salvc cn caso dc acidcnic, logicancnic
inpossvcl. Os princiros anos dc cpcricncia
nudaran csic raciocnio dcsia nancira. visio quc
o acidcnic c scnprc possvcl, o quc c prcciso
cviiar c quc aiinja un liniar caiasirofico, c c
facil. lasia conianinar, pouco a pouco, con
nodcraao. Oucn nao rcconIccc quc c
44
infiniiancnic nais saudavcl liniiar-sc duranic
alguns anos a lclcr 140 ccniiliiros dc vodla por
dia, cn vcz dc concar a cnlorracIar-sc dc una
so vcz cono os polacos?
ccriancnic una pcna quc a socicdadc
Iunana cnfrcnic prollcnas iao alrasadorcs no
noncnio cn quc sc iornou naicrialncnic
inpossvcl fazcr ouvir a nnina oljccao ao
discurso ncrcaniil; no noncnio cn quc a
doninaao, prccisancnic porquc csia proicgida
pclo cspcciaculo dc ioda a rcplica s suas
dcciscs c jusiificacs fragncniarias ou
dcliranics, c)c quc ]u nuo tcn ncccssdudc dc
pcnsu); c vcrdadcirancnic ja nao salc pcnsar.
Por inalalavcl quc scja o dcnocraia, nao
prcfcriria quc IIc iivcsscn cscolIido scnIorcs
nais inicligcnics?
Na confcrcncia inicrnacional dc cpcrios
rcalizada cn Ccnclra, cn Dczcnlro dc 1986,
colocava-sc sinplcsncnic a qucsiao duna
inicrdiao nundial da produao dc
clorofluorcarloncios, o gas quc faz dcsaparcccr
dcsdc Ia pouco, nas a passos largos, a fina
canada dc ozonc quc proicgia csic plancia
Iavcnos dc rccorda-lo... conira as cfciios
nocivos da radiaao cosnica. Danicl VcrilIc,
rcprcscnianic da filial dc produios qunicos da
ELF-Aquiiainc, c inicgrando a csic iiiulo una
dclcgaao franccsa firncncnic oposia a csia
45
inicrdiao, fazia una olscrvaao plcna dc
scniido. sao ncccssarios pclo ncnos ircs anos
para pr cn csiado dc funcionancnio cvcniuais
sulsiiiuios c os cusios podcn scr nuliiplicados
por quairo. Salc-sc quc csia fugiiiva capa dc
ozonc, a una ial aliiiudc, nao pcricncc a
ningucn ncn icn ncnIun valor concrcial.
Porianio, o csiraicga ndust)u pdc fazcr avaliai
aos scus coniradiiorcs ioda a sua incplicavcl
indifcrcna ccononica, airavcs dcsic
cIanancnio rcalidadc. nuiio arriscado
lascar una csiraicgia indusirial scgundo
inpcraiivas dc naicria anlicnial.
Aquclcs quc, Ia nuiio icnpo, concaran a
criiicar a ccononia poliica dcfinindo-a cono a
ncgaao acalada do Ioncn, nao sc cnganavan.
Podcr-sc-a rcconIccc-la ncsic cpisodio.
XIV
Ouvc-sc dizcr quc a cicncia csia aciualncnic
sulnciida a inpcraiivos dc rcnialilidadc
ccononica; na vcrdadc scnprc foi assin. O quc c
novo c quc a ccononia vcnIa a fazcr alcriancnic
gucrra aos Iunanos; ja nao soncnic quanio s
possililidadcs da sua vida, cono ianlcn s da
sua solrcvivcncia. Foi cniao quc o pcnsancnio
cicniifico cscolIcu, conira una grandc paric do
scu proprio passado aniicsclavagisia, scrvir a
doninaao cspcciacular. Anics dc cIcgar a csic
ponio, a cicncia possua una auiononia rclaiiva.
46
Eniao salia pcnsar a sua parccla da rcalidadc c,
assin, iinIa podido coniriluir incnsancnic para
auncniar os ncios da ccononia. Ouando a
ccononia ioda-podcrosa cnlouqucccu, c os
tcnpos cspcctucuu)cs nuo suo nus do quc sto,
sup)niu os uliinos vcsigios da auiononia
cicniifica, ianio no canpo nciodologico cono no
das condics praiicas da aciividadc dos
invcsiigadorcs. Ja nao sc pcdc cicncia quc
conprccnda o nundo ou o nclIorc nalgurna
coisa. Pcdc-sc-lIc quc jusiifiquc
insianiancancnic iudo o quc faz. Tao csiupida
ncsic icrrcno cono cn iodos os ouiros, quc
cplora con a nais runosa irrcflcao, a
doninaao cspcciacular pronovcu o alaic da
arvorc giganicsca do conIccincnio cicniifico con
o unico fin dc dcla ialIar una nairaca. Para
olcdcccr a cssa uliina cigcncia social dc una
jusiificaao nanifcsiancnic inpossvcl, nais valc
nao salcr pcnsar inconodancnic c, pclo
conirario, csiar-sc lasianic lcn ccrciiado nas
conodidadcs do discurso cspcciacular. E c con
cfciio ncsia carrcira quc a cicncia prosiiiuda
dcsics icnpos niscravcis cnconirou agilncnic,
con nuiia loa voniadc, a sua nais rcccnic
cspccializaao.
A cicncia da jusiificaao ncniirosa aparcccu
naiuralncnic dcpois dos princiros sinionas dc
dccadcncia da socicdadc lurgucsa, con a
prolifcraao canccrosa das pscudo-cicncias diias
47
do Ioncn; nas, por ccnplo, a ncdicina
nodcrna pdc fazcr-sc passar por uiil duranic
algun icnpo, c os quc vcnccran a varola ou a
lcpra cran difcrcnics dcsics quc, con laicza,
capiiularan pcranic as radiacs nuclcarcs ou a
qunica agro-alincniar. Noia-sc rapidancnic quc
a ncdicina, Iojc, induliiavclncnic, ja nao icn o
dirciio dc dcfcndcr a saudc da populaao conira o
anlicnic paiogcnico, visio quc isio scria opor-sc
ao Esiado, ou pclo ncnos indusiria
farnaccuiica. Mas nao c soncnic por aquilo quc
c olrigada a calar, quc a aciividadc cicniifica
prcscnic confcssa aquilo cn quc sc iornou.
ianlcn por aquilo quc, nuiias vczcs, icn a
sinplicidadc dc dizcr. Anunciando cn Novcnlro
dc 1985, dcpois dc una cpcrincniaao dc oiio
dias con quairo docnics, quc ialvcz iivcsscn
dcscolcrio un rcncdio cficaz conira o S.I.D.A.,
os profcssorcs Evcn c Andricu, do Iospiial dc
Lacnncc, vian norrcr os scus docnics dois dias
dcpois c susciiavan algunas rcscrvas por paric
dc varios ncdicos, ncnos avanados ou ialvcz
ciuncnios, pcla sua nancira prccipiiada dc
corrcr a rcgisiar, algunas Ioras anics da
dcrrocada, o quc nao cra nais quc una
cnganadora aparcncia dc viioria. Aquclcs
profcssorcs dcfcndcran-sc scn sc pcriurlar,
afirnando quc apcsar dc iudo, nais valcn falsas
cspcranas do quc nao Iavcr cspcrana
ncnIuna. Eran ncsno dcnasiado ignoranics
48
para rcconIcccr quc csic arguncnio, por si so,
cra una conplcia ncgaao do cspiriio cicniifico c
quc iinIa Iisioricancnic scnprc scrvido para
cncolrir as provciiosas faniasias dos cIarlaiacs c
dos fciiicciros, nos icnpos cn quc nao sc IIcs
confiava a dirccao dos Iospiiais.
Ouando a cicncia oficial vcn scndo
conduzida dcsic nodo, conc iodo o rcsio do
cspcciaculo social quc, sol una aprcscniaao
naicrialncnic nodcrnizada c cnriquccida, nao
fcz nais quc rcionar as aniiqussinas iccnicas
do icairo dc ]c)u ilusionisias, vcndcdorcs da
lanIa da colra c vgaros , nao podc
surprccndcr vcr quc grandc auioridadc rcionan
paralclancnic, un pouco por iodo o lado, os
lruos c as sciias, o zcn cnlalado cn vacuo, ou
a icologia dos Mornons. A ignorancia, quc lcn
scrviu os podcrcs csialclccidos, foi scnprc
cccssivancnic cplorada por cngcnIosas
cnprcsas quc sc naniinIan nargcn das lcis.
Ouc noncnio nais favoravcl quc csic cn quc o
analfalciisno ianio progrcdiu? Mas csia
rcalidadc c por sua vcz ncgada por una ouira
dcnonsiraao dc fciiiaria. A UNESCO, aquando
da sua fundaao, iinIa adopiado una dcfiniao
cicniifica nuiio prccisa dc analfalciisno,
considcrando iarcfa sua conIutc-o nos pascs
airasados. Ouando sc viu rcaparcccr
incspcradancnic o ncsno facio, nas dcsia vcz
do lado dos pascs diios avanados, ial cono
49
aquclc quc, coniando con CroucIy, viu surgir
DlucIcr na sua laialIa, lasiou-lIc cncarrcgar da
nissao a Cuarda dos Epcrios, c csics
rapidancnic arrclaiaran a fornula con un so
assalio irrcsisivcl, sulsiiiuindo o tc)no
analfalciisno pclo dc ilcirisno. do ncsno nodo
un falso pairioia podc aparcccr oporiunancnic
para apoiar una loa causa nacional. E para
aliccrar cnirc pcdagogos a pcriincncia do
ncologisno faz-sc rapidancnic passar una nova
dcfiniao, conc sc csiivcssc acciic dcsdc scnprc,
c scgundo a qual, cnquanio o analfalcio cra,
salc-sc, aquclc quc nunca iinIa aprcndido a lcr,
o ilcirado cn scniido nodcrno c, pclo conirario,
aquclc quc aprcndcu a lcr (c up)cndcu ncIo) quc
anics, conc podcn icsicnunIar
dcsapaionadancnic os nais doiados icoricos c
Iisioriadorcs oficiais da pcdagogiai, nas quc pcr
acaso )upduncntc csqucccu. Esia surprccndcnic
cplicaao corrcria o risco dc scr ncnos
iranquilizadora quc inquicianic, sc nao iivcssc a
aric dc cviiar, falando dc lado conc sc a nao
vissc, a princira conscqucncia quc ocorrcria ao
cspiriio dc iodos nas cpocas nais cicniificas.
salcr quc csic uliino fcnoncno, o ilcirisno,
ncrcccria scr cplicado c conlaiido, ja quc
janais pudcra scr olscrvado, ncn ncsno
inaginado, ondc qucr quc fossc, anics dos
rcccnics progrcssos do pcnsancnio avariado;
50
quando a dccadcncia da cplicaao aconpanIa
passo a passo a dccadcncia da praiica.
XV
Ha nais dc ccn anos, o Nouucuu Dctonu)c
dcs Sunonuncs ])uncus dc A.-L. Sardou dcfinia
os naiizcs pouco scnsvcis quc c ncccssario
disccrnir cnirc. ]uucoso, cngunudo), nposto),
scduto), nsdoso, cupcoso; c quc cn conjunio
consiiiucn Iojc una cspccic dc palcia dc corcs
adcquadas para un rciraio da socicdadc do
cspcciaculo. Nao pcricncc ao scu icnpo, ncn
sua cpcricncia dc cspccialisia, cpor iao
clarancnic os scniidos vizinIos, nas iao
difcrcnics, dos pcrigos quc dcvc nornalncnic
cspcrar-sc cnfrcniar cn iodo o grupo quc sc
cnircguc sulvcrsao, c scguindo, por ccnplo,
csia gradaao. cngunudo, p)ouocudo, n]t)udo,
nunpuudo, usu)pudo, u))cpcnddo. Esics
naiizcs considcravcis, ainda assin, nunca foran
cvidcnics aos douirinarios da luia arnada.
Fuucoso, do laiin ]uucosus, Ialil ou
Ialiiuado a cnganar, cIcio dc vclIacaria. a
icrninucuo dcsic adjcciivo (]uuccux, no original
franccsi cquivalc ao supcrlaiivo dc cngunudo).
Aquclc quc cngana ou induz cn crro scja dc quc
nancira for, c cngunudo). o quc c fciio para
cnganar, alusar, lanar no crro por un dcsgnio
conscicnic dc cnganar con o ariifcio c o
insiruncnio inpondo o nais apropriado para
51
alusar, c ]uucoso. Enganador c una palavra
gcncrica c vaga; iodos os sinais c aparcncias
inccrias sao cnganadorcs. ]uucoso dcsigna a
falsidadc, a vclIacaria, a inposiura csiudada; os
discursos, os proicsios, os raciocnios sofsiicos
sao ]uucosos. Esia palavra icn rclacs con as
dc nposto), dc scduto), dc nsdoso, dc cupcoso,
nas scn IIcs cquivalcr. Inposto) dcsigna iodo o
gcncro dc falsas aparcncias ou dc iranas
conccriadas para alusar ou para prcjudicar, por
ccnplo, a Iipocrisia, a calunia, cic. Scduto)
cprinc a acao propria dc apodcrar-sc dc
algucn, induzindo cn crro por ncios nanIosos c
insinuanics. Insdoso indica apcnas a acao dc
arnar nanIosancnic ciladas c dc nclas fazcr
cair. Cupcoso liniia-sc acao suliil dc
surprccndcr algucn c dc fazc-lo cair no crro.
Fuucoso rcunc a naior paric dcsics caracicrcs.
XVI
O concciio, ainda novo, dc dcsn]o)nucuo foi
rcccnicncnic inporiado da Fussia, jusiancnic
con ouiras invcncs uicis gcsiao dos Esiados
nodcrnos. Esic concciio c scnprc alcriancnic
uiilizado por un podcr, ou corolariancnic por
indivduos quc dcicn un fragncnio dc
auioridadc ccononica ou poliica, para nanicr o
quc csia csialclccido; c airiluindo scnprc a csia
uiilizaao una funao cont)u-o]cnsuu. Aquilo quc
possa opor-sc a una unica vcrdadc oficial dcvc
scr forosancnic una dcsinfornaao cnanando
52
dc poicncias Iosiis, ou pclo ncnos rivais, c icra
sido inicncionalncnic falscada pcla nalcvolcncia.
A dcsinfornaao nao scria a sinplcs ncgaao dc
un facio quc convcn is auioridadcs, ou a sinplcs
afirnaao dc un facio quc nao IIcs convcn. a
isio cIana-sc psicosc. Conirariancnic pura
ncniira, a dcsinfornaao, c c nisio quc o concciio
c inicrcssanic para os dcfcnsorcs da socicdadc
doninanic, dcvc faialncnic conicr una ccria
paric dc vcrdadc, nas dclilcradancnic
nanipulada pcr un Ialil ininigo. O podcr quc
fala dc dcsinfornaao nao acrcdiia csiar clc
ncsno alsoluiancnic scn dcfciios, nas salc
quc podcra airiluir a ioda a criiica prccisa csia
cccssiva insignificancia quc csia na naiurcza da
dcsinfornaao; c quc dcsic nodo nao icra dc
rcconIcccr nunca un dcfciio pariicular.
En suna, a dcsinfornaao scria un nau
uso da vcrdadc. Oucn a lana c culpado, c qucn
ncla acrcdiia inlccil. Mas qucn scria cniao o
Ialil ininigo? Aqui, nao podc scr o icrrorisno,
quc nao corrc o risco dc dcsinfornar ningucn,
ja quc csia cncarrcgado dc rcprcscniar
oniologicancnic o c))o nais csiupido c ncnos
adnissvcl. Craas a sua ciinologia, c s
rccordacs conicnporancas dos afroniancnios
liniiados quc, por ncados dcsic scculo,
opuscran lrcvcncnic o Lcsic c o Ocsic,
cspcciacular conccnirado c cspcciacular difuso,
ainda Iojc o capiialisno do cspcciacular
53
inicgrado fingc acrcdiiar quc o capiialisno dc
lurocracia ioialiiaria aprcscniado ncsno por
vczcs cono a lasc dc rciaguarda ou a inspiraao
dos icrrorisias coniinua o scu ininigo
csscncial, assin cono o ouiro dira a ncsna coisa
do princiro; apcsar das provas inuncravcis da
sua aliana c solidaricdadc profundas. Dc facio,
iodos os podcrcs insialados apcsar dc algunas
rcais rivalidadcs locais, c scn qucrcr dizc-lo
nunca, pcnsan coniinuancnic aquilo quc soulc
rccordar un dia, do lado da sulvcrsao c scn
grandc succsso no noncnio, un dos raros
inicrnacionalisias alcnacs dcpois do inicio da
gucrra dc 1914. O ininigo principal csia dcniro
do nosso pais. A dcsinfornaao c finalncnic o
cquivalcnic daquilo quc rcprcscniava, no
discurso da gucrra social do scculo XIX, as nas
paics. iudo aquilo quc c olscuro c arriscaria
qucrcr opr-sc ciraordinaria fclicidadc con
quc csia socicdadc, salcno-lo lcn, faz lcncficiar
aquclcs quc sc icn fiado ncla; fclicidadc quc
ignoraria scr cccssivancnic paga por difcrcnics
riscos ou dissalorcs insignificanics. E iodos
aquclcs quc uccn cssa fclicidadc no cspcciaculo
adniicn quc nao Ia quc rcgaicar o scu cusio;
cnquanio quc os ouiros dcsinfornan.
Ouira vaniagcn quc sc cnconira ao
dcnunciar, diganos assin, una dcsinfornaao
nuiio pariicular, c quc cn conscqucncia o
discurso glolal do cspcciaculo nao scra suspciio
54
dc a conicr, ja quc podc dcsignar, con a nais
cicniifica scgurana, o icrrcno ondc sc rcconIccc
a unica dcsinfornaao. c iudo aquilo quc podc
dizcr-sc c quc nao IIc agrada.
Scn duvida por crro a ncnos quc csic nao
fossc nais do quc un logro dclilcrado foi
vcniilado rcccnicncnic cn Frana o projccio dc
airiluir oficialncnic una cspccic dc narca ao
ncdiaiico garaniido scn dcsinfornaao. isio
nclindrava alguns profissionais dos ncdu, quc
qucrian ainda acrcdiiar, ou nais nodcsiancnic
fazcr crcr, quc nao sao cfcciivancnic ccnsurados
no noncnio prcscnic. Mas, solrciudo, o concciio
dc dcsinfornaao nao icn cvidcnicncnic dc scr
uiilizado dc]cnsuuncntc, c ainda ncnos nuna
dcfcnsiva csiaiica, guarncccndo una MuralIa da
CIina, una LinIa Maginoi, quc dcvcria colrir
alsoluiancnic un cspao considcrado cono
csiando inicrdiio dcsinfornaao. ncccssario
quc Iaja dcsinfornaao, c quc cla sc nanicnIa
fluida, podcndo passar pcr iodo o lado. La ondc o
discurso cspcciacular nao c aiacado scria
csiupido dcfcndc-lo; c csic concciio, conira a
cvidcncia, usar-sc-ia rapidancnic para o
dcfcndcr a rcspciio dc assunios quc, pclo
conirario, dcvcn cviiar cIanar as aicncs. Alcn
disso, as auioridadcs nao icn ncnIuna
ncccssidadc rcal dc garaniir quc una infornaao
prccisa nao conicra dcsn]o)nucuo. Ncn icn
scqucr os ncios para fazc-lo. as auioridadcs nao
55
sao iao rcspciiadas c nao farian nais quc airair
a suspciia solrc a infornaao cn causa. O
concciio dc dcsinfornaao so c lon no conira-
aiaquc. Ha quc nanic-lo cn scgunda linIa,
dcpois lana-lo insianiancancnic para a frcnic
para rcpclir ioda a vcrdadc quc vcnIa a surgir.
Sc por vczcs una cspccic dc dcsinfornaao
dcsordcnada, ao scrvio dc alguns inicrcsscs
pariicularcs passagcirancnic cn confliio, arrisca
aparcccr c scr cla ianlcn crcdvcl, iornando-sc
inconirolavcl c opondo-sc por isso ao iralalIo dc
conjunio dc una dcsinfornaao ncnos
irrcsponsavcl, isio nao c porquc Iaja noiivos
para icncr quc, naqucla dcsinfornaao, sc
cnconircn cnpcnIados ouiros nanipuladorcs
nais cpcrios ou nais suliis. c sinplcsncnic
porquc a dcsinfornaao dcsdolra-sc agora nun
nundo ondc ]u nuo Iu ugu) pu)u ncnIunu
uc)]cucuo.
O concciio confusionisia dc dcsinfornaao foi
posio cn alcria para rcfuiar insianiancancnic,
ao sinplcs sussurro do scu nonc, ioda a criiica
quc as divcrsas agcncias dc organizaao do
silcncio nao foran capazcs dc fazcr dcsaparcccr.
Por ccnplo, podcr-sc-ia dizcr un dia, sc isso sc
rcvclassc dcscjavcl, quc csic cscriio c un
cnprccndincnio dc dcsinfornaao solrc o
cspcciaculo; ou cniao, o quc c a ncsna coisa, dc
dcsinfornaao cn dcirincnio da dcnocracia.
56
Conirariancnic aquilo quc afirna o scu
concciio cspcciacular invcriido, a praiica da
dcsinfornaao so, podc scrvir o Esiado aqui c
agora, sol a sua conduao dirccia ou por
iniciaiiva daquclcs quc dcfcndcn os ncsnos
valorcs. Dc facio, a dcsinfornaao rcsidc cn ioda
a infornaao cisicnic; c cono scu caracicr
principal. So c noncada ondc c prcciso nanicr,
pcla iniinidaao, a passividadc. La ondc a
dcsinfornaao c noncudu nao cisic. La ondc
cisic, nao sc a noncia.
Ouando ainda Iavia idcologias quc sc
afroniavan, quc sc proclanavan por ou conira
ccrio aspccio conIccido da rcalidadc, Iavia
fanaiicos c ncniirosos, nas nao
dcsinfornadorcs. Ouando ja nao c pcrniiido,
pclo rcspciio do conscnso cspcciacular ou ao
ncnos por una voniadc dc glorola cspcciacular,
dizcr vcrdadcirancnic aquilo a quc algucn sc
opc, ou ianlcn aquilo quc algucn aprova cn
iodas as suas conscqucncias; nas ondc algucn
cnconira nuiias vczcs a olrigaao dc dissinular
un aspccio quc sc considcra, por qualqucr razao,
cono pcrigoso dcniro daquilo quc c suposio
adniiir-sc, ncsic caso praiica-sc a
dcsinfornaao; cono por irrcflcao, ou cono por
csquccincnio, ou cono por p)ctcnddo falso
raciocnio. E, por ccnplo, no icrrcno da
conicsiaao dcpois dc 1968, os rccupcradorcs
incapazcs dcnoninados cniao dc p)ostus foran
57
os p)nc)os dcsn]o)nudo)cs, porquc
dissinulavan ianio quanio possvcl as
nanifcsiacs praiicas airavcs das quais sc
afirnou a criica quc sc galavan dc adopiar; c,
scn qualqucr vcrgonIa dc cnfraqucccr-lIc a
cprcssao nao ciiavan nunca nada cn ningucn,
para icr o ar dc icrcn clcs proprios cnconirado
qualqucr coisa.
XVII
Invcricndo una fornula fanosa dc Hcgcl, ja
cn 1967 noiava cu quc nun nundo )cuncntc
nuc)tdo, o vcrdadciro c un noncnio do falso.
Os anos passados dcsdc cniao dcnonsiraran os
progrcssos dcsic princpio cn cada donnio
pariicular, scn cccpao.
Assin, nuna cpoca cn quc nao podc nais
cisiir aric conicnporanca, iorna-sc difcil julgar
as arics classicas. Aqui, cono cn iudo o rcsio, a
ignorancia so c produzida para scr cplorada. Ao
ncsno icnpo quc sc pcrdcn sinuliancancnic o
scniido da Iisioria c o gosio, organizan-sc as
rcdcs da falsificaao. Dasia icr os cpcrios c os
avaliadorcs, o quc c lasianic facil, para fazcr
passar iudo, ja quc nos ncgocios dcsia naiurcza,
cono finalncnic cn iodos os ouiros, c a vcnda
quc auicniifica iodo o valor. Dcpois, sao os
colcccionadorcs ou os nuscus, pariicularncnic
ancricanos, quc, alarroiados dc falso, icrao
inicrcssc cn nanicr a loa rcpuiaao, do ncsno
58
nodo quc o Fundo Monciario Inicrnacional
nanicn a ficao do valor posiiivo das incnsas
dvidas dc ccn nacs.
O falso forna o gosio, c susicnia o falso,
fazcndo cicnicncnic dcsaparcccr a possililidadc
dc rcfcrcncia con o auicniico. Hc]uz-sc ncsno o
vcrdadciro, dcsdc quc scja possvcl, para fazc-lo
asscnclIar-sc ao falso. Os ancricanos, scndo os
nais ricos c os nais nodcrnos, icn sido os
naiorcs papalvos dcsic concrcio do falso na aric.
E sao prccisancnic clcs proprios qucn financia
os iralalIos dc rcsiauro dc VcrsalIcs ou da
Capcla Sisiina. Por csia razao os frcscos dc
Migucl Angclo dcvcrao ionar as corcs avivadas da
landa dcscnIada, c os novcis auicniicos dc
VcrsalIcs o vivo lrilIo do dourado quc os fara
asscnclIar-sc nuiio ao falso noliliario da cpoca
dc Lus XIV inporiado pclo Tcas a alios cusios.
O julgancnio dc FcucrlacI solrc o facio dc
quc o scu icnpo prcfcria a inagcn coisa, a
copia ao original, a rcprcscniaao rcalidadc, foi
inicirancnic confirnado pclo scculo do
cspcciaculo, c isio nos divcrsos donnios cn quc
o scculo XIX quiscra ficar nargcn daquilo quc
cra ja a sua naiurcza profunda. a produao
indusirial capiialisia. Foi assin quc a lurgucsia
propagou lasianic o cspriio rigoroso do nuscu,
do oljccio original, da criica Iisiorica cacia, do
docuncnio auicniico. Mas Iojc c por iodo o lado
59
quc o copiado icn icndcncia a sulsiiiuir o
vcrdadciro. Ncsic ponio, c nuiio oporiunancnic
quc a poluiao dcvida circulaao dos
auionovcis olriga a sulsiiiuir por rcplicas cn
plasiico os cavalos dc Marly ou as csiaiuas
ronanas da facIada dc Saini-TropIinc. En
suna, iudo scra nais lclo quc anics, para scr
foiografado pclos iurisias.
O ponio culninanic c scn duvida aiingido
pclo risvcl falso lurocraiico cIincs das grandcs
csiaiuas do vasio cxc)cto ndust)u do Princiro
Inpcrador, quc ianios Ioncns dc Esiado cn
viagcn foran, convidados a adnirar n stu. Isio
prova porianio quc ncnIuna dispunIa, no
conjunio dos scus consclIciros, dc un so
indivduo quc conIcccssc a Iisioria da aric na
CIina ou fora dcla, visio quc pudcran gozar con
clcs iao cruclncnic. Salc-sc quc a sua insiruao
foi ouira. O conpuiador dc Vossa Ecclcncia nao
foi infornado. Esia consiaiaao, dc quc pcla
princira vcz sc podc govcrnar scn icr ncnIun
conIccincnio arisiico ncn ncnIun scniido do
auicniico ou do inpossvcl, podcria por si so
lasiar para conjcciurar quc iodos csics ingcnuos
paicias da ccononia c da adninisiraao vao
provavclncnic conduzir o nundo para una
grandc caiasirofc; sc a sua praiica cfcciiva nao o
iivcssc ja dcnonsirado.
XVIII
60
A nossa socicdadc c consiruda no scgrcdo,
dcsdc as socicdadcs-ccras quc pcn s cscuras
os lcns conccnirados dos possuidorcs, aic ao
scgrcdo-dcfcsa quc colrc Iojc un incnso
donnio dc plcna lilcrdadc cira-judicial do
Esiado; dcsdc os scgrcdos, nuiias vczcs
assusiadorcs, da ]uI)cucuo-poI)c, quc sc
cscondcn airas da pullicidadc, aic s projcccs
das varianics do fuiuro cirapolado, solrc as
quais so a doninaao lc a narcIa nais provavcl
daquilo quc cla afirna nao icr ncnIun iipo dc
cisicncia, calculando as rcsposias quc cniao
cnprcgara nisicriosancnic. A csic proposiio
podcn fazcr-sc algunas olscrvacs.
Cada vcz Ia un naior nuncro dc lugarcs,
ianio nas grandcs cidadcs cono nalguns cspaos
rcscrvados da provncia, quc sao inaccssvcis, isio
c, guardados c proicgidos dc iodo c qualqucr
olIar; colocados fora do alcancc da curiosidadc
inoccnic, c foricncnic alrigados da cspionagcn.
Scn scrcn iodos propriancnic niliiarcs,
inspiran-sc ncssc nodclo colocando-sc para la
do alcancc dc qualqucr risco dc vcrificaao pclos
iranscunics ou pclos Ialiianics; ou ncsno pcla
polcia, quc viu dcsdc Ia nuiio icnpo as suas
funcs rcconduzidas sinplcs vigilancia c
rcprcssao da dclinqucncia nais conun. Foi
assin quc, cn Iialia, quando Aldo Moro csiava
prisionciro do Potc)c Duc, nao csicvc dciido nun
61
cdifcio nais ou ncnos difcil dc cnconirar, nas
sinplcsncnic nun cdifcio inpcnciravcl.
Cada vcz Ia un naior nuncro dc Ioncns
fornados para agir no scgrcdo; insirudos c
adcsirados para so fazcr isso. Traia-sc dc
dcsiacancnios cspcciais dc Ioncns arnados dc
arquivos rcscrvados, isio c, dc olscrvacs c
analiscs sccrcias. Ouiros csiao arnados dc
divcrsas iccnicas para cploraao c nanipulaao
dcsscs assunios sccrcios. Finalncnic, quando sc
iraia dos scus ranos Acao, clcs podcn
igualncnic csiar cquipados dc ouiras
capacidadcs dc sinplificaao dos prollcnas
csiudados.
Enquanio quc os ncios airiludos a csics
Ioncns cspccializados na vigilancia c na
influcncia sc iornan naiorcs, ianlcn cnconiran
as circunsiancias gcrais quc IIc sao dc ano para
ano nais favoravcis. Ouando, por ccnplo, as
novas condics da socicdadc do cspcciacular
inicgrado foraran a sua criica a pcrnancccr
rcalncnic clandcsiina, nao porquc sc csconda
nas po)quc c csconddu pcla pcsada cnccnaao
do pcnsancnio da divcrsao, aquclcs quc csiao
cncarrcgados dc vigiar csia criica c na
ncccssidadc dc a dcsncniir, podcn finalncnic
cnprcgar conira cla os rccursos iradicionais no
ncio da clandcsiinidadc. provocaao, infiliraao c
divcrsas fornas dc clininaao da criica auicniica
62
cn provciio dc una falsa quc podcra scr colocada
no scu lugar para cssc cfciio. A inccricza
auncnia, a proposiio dc iudo, quando a
inposiura gcral do cspcciaculo sc cnriquccc con
a possililidadc dc rccurso a nil inposiuras
pariicularcs. Un crinc incplicado podc ianlcn
scr cIanado suicdio, na prisao cono cn
qualqucr ouiro lugar; c a dissoluao da logica
pcrniic invcsiigacs c proccssos quc dcscolan
vcriicalncnic no alsurdo, c quc sao
frcqucnicncnic falsificados dcsdc o princpio por
ciravaganics auiopsias, cccuiadas por
singularcs cpcrios.
Dcsdc Ia nuiio icnpo quc csianos
Ialiiuados a vcr por iodo o lado cccuiar
sunariancnic iodo o iipo dc gcnic. Os icrrorisias
conIccidos, ou considcrados cono iais, sao
conlaiidos alcriancnic duna nancira
icrrorisia. A Mossad vai naiar longc Alou JiIad,
ou os S.A.S. inglcscs os Irlandcscs, ou a polcia
paralcla do C.A.L. os Dascos. Aquclcs quc sao
norios por suposios icrrorisias, nao sao clcs
ncsnos cscolIidos scn razao; nas c gcralncnic
inpossvcl csiar scguro dc conIcccr csias razcs.
Salc-sc quc a csiacao dos caninIos dc fcrro dc
DolonIa foi pclos arcs, lonla, para quc a Iialia
coniinuc a scr lcn govcrnada; c o quc sao os
Esquadrcs da noric no Drasil; c quc a Mafia
podc inccndiar un Ioicl nos Esiados Unidos para
apoiar una cxto)suo. Mas cono salcr para quc
63
pudcran scrvir, no fundo, os assassinos loucos
dc Dralanic? difcil aplicar o princpio cu
p)odcst nun nundo ondc ianios inicrcsscs
aciivos csiao iao lcn cscondidos. Dc ial nodo
quc, sol o cspcciacular inicgrado, vivc-sc c
norrc-sc no ponio dc conflucncia dc un grandc
nuncro dc nisicrios.
Os runorcs ncdiaiico-policiais adquircn
nun insianic, ou no pior dos casos dcpois dc
icrcn sido rcpciidos ircs ou quairo vczcs, o pcso
indiscuivcl dc provas Iisioricas sccularcs.
Scgundo a auioridadc lcndaria do cspcciaculo do
dia, csiranIos pcrsonagcns clininados no
silcncio rcaparcccn cono solrcvivcnics ficicios,
cujo rciorno podcra scnprc scr cvocado ou
calculado, c p)ouudo pcla nais sinplcs diz-sc dos
cspccialisias. Algurcs cnirc Aqucronic c Lcics
csiao csics norios quc nao foran rcgularncnic
cnicrrados pclo cspcciaculo; c suposio csiarcn
adornccidos, cspcrando quc sc qucira acorda-los,
iodos, o icrrorisia dcscido dc novo das colinas, c
o piraia rcgrcssado do nar, c o ladrao quc ja nao
icn ncccssidadc dc roular.
A inccricza csia, assin, organizada por ioda a
paric. A proiccao da doninaao prcccdc nuiias
vczcs por ]usos utuqucs, cujo iraiancnio
ncdiaiico fara pcrdcr dc visia a vcrdadcira
opcraao. ial cono o lizarro golpc dc forca dc
Tcjcro c dos scus guardas civis nas Corics
64
cspanIolas cn 1981, cujo fracasso dcvcria
cscondcr un ouiro p)onuncuncnto nais
nodcrno, isio c, dissinulado, c quc foi lcn
succdido. Igualncnic visioso, o fracasso dc una
saloiagcn pclos scrvios cspcciais franccscs, cn
l9S5, na Nova Zclandia, foi por vczcs considcrado
cono un csiraiagcna, ialvcz dcsiinado a dcsviar
a aicnao das nuncrosas novas funcs dcsics
scrvios, prcicndcndo convcnccr da sua
caricaiural inpcrcia na cscolIa dos oljcciivos
cono nas nodalidadcs dc cccuao. E con nais
scgurana foi avaliado, quasc por iodo o lado, quc
as pcsquisas gcologicas dc un jazigo pcirolfcro
no sulsolo du cdudc dc Pu)s, quc foran
ruidosancnic lcvadas a calo no Ouiono dc 1986,
nao iinIan ouira inicnao nais scria quc a dc
ncdir o ponio quc iinIa podido alcanar a
capacidadc dc cnlruiccincnio c dc sulnissao
dos Ialiianics, nosirando-lIcs una prcicndida
pcsquisa iao pcrfciiancnic dcncncial no plano
ccononico.
O podcr iornou-sc iao nisicrioso quc, dcpois
do assunio das vcndas ilcgais dc arnas ao Irao
pcla Prcsidcncia dos Esiados Unidos, podc
pcrguniar-sc qucn govcrna vcrdadcirancnic nos
Esiados Unidos, a nais foric poicncia do nundo
diio dcnocraiico? E, porianio, quc dialo podc
conandar o nundo dcnocraiico?
65
Mais profundancnic, ncsic nundo
oficialncnic iao cIcio dc rcspciio por iodas as
ncccssidadcs ccononicas, ningucn salc quanio
cusia vcrdadcirancnic qualqucr das coisas quc
sc produzcn. con cfciio, a paric nais inporianic
do cusio rcal nunca c calculada; c o rcsio c
nuntdo scc)cto.
XIX
O gcncral Noricga iornou-sc nun insianic
conIccido nundialncnic no princpio do ano dc
1988. Era diiador scn iiulo do Panana, pas
scn ccrciio, ondc conandava a Cuarda
Nacional. Pois o Panana nao c vcrdadcirancnic
un Esiado solcrano. foi cscavado pclo scu canal
c nao o conirario. O dolar c a sua nocda, c o
vcrdadciro ccrciio ali csiacionado c igualncnic
csirangciro. Noricga iinIa fciio ioda a sua
carrcira, nisio pcrfciiancnic idcniica dc
Jaruzclsli na Polonia, cono gcncral-polcia ao
scrvio do ocupanic. Era inporiador dc droga
para os Esiados Unidos, pois o Panana nao
produz o suficicnic, c cporiava para a Sua os
scus capiiais pananianos.TinIa iralalIado con
a C.I.A. conira Cula c, para icr a colcriura
adcquada s suas aciividadcs ccononicas, iinIa
ianlcn dcnunciado s auioridadcs ancricanas,
iao olcccadas por csic prollcna, un ccrio
nuncro dos scus rivais na inporiaao. O scu
principal consclIciro cn naicria dc scgurana,
quc provocava invcja cn WasIingion, cra o
66
nclIor do ncrcado, MicIacl Harari, aniigo oficial
da Mossad, o scrvio sccrcio dc Isracl. Ouando os
ancricanos quiscran dcsfazcr-sc do pcrsonagcn,
porquc alguns dos scus irilunais o iinIan
inprudcnicncnic condcnado, Noricga dcclarou-
sc disposio a dcfcndcr-sc duranic nil anos, por
pairioiisno pananiano, sinuliancancnic conira
o scu povo cn rcvolia c conira o csirangciro, c
rapidancnic rccclcu a aprovaao pullica dos
diiadorcs lurocraiicos nais ausicros dc Cula c
da Nicaragua, cn nonc do anii-inpcrialisno.
Longc dc scr una csiranIcza csiriiancnic
pananiana, csic gcncral Noricga, quc ucndc tudo
c snuu tudo nun nundo quc por iodo o lado faz
o ncsno, cra, ao ncsno icnpo, cono cspccic dc
Ioncn duna cspccic dc Esiado, cono cspccic dc
gcncral, cono capiialisia, pcrfciiancnic
rcprcscniaiivo do cspcciacular inicgrado; c dos
ciios quc csic pcrniic nas dircccs nais
variadas da sua poliica inicrior c inicrnacional.
un nodclo do p)ncpc do nosso tcnpo; c cnirc
aquclcs quc sc dcsiinan a cIcgar c a ficar no
podcr, cn qualqucr siio ondc csic possa csiar, os
nais capazcs asscnclIan-sc-lIc lasianic. Nao c
o Panana quc produz iais naravilIas, c csia
cpoca.
XX
Para iodo o scrvio dc infornacs, ncsic
ponio cn concordancia con a jusia icoria
67
clauscwiiziana da gucrra, un suIc) dcvc iornar-
sc un podc). Daqui csic scrvio olicn
prcscnicncnic o scu prcsigio, a sua cspccic dc
pocsia cspccial. Ouando a inicligcncia foi iao
alsoluiancnic cpulsa do cspcciaculo quc nao
pcrniic agir c ncn diz grandc coisa dc vcrdadc
solrc a acao dos ouiros, quasc parccc icr-sc
rcfugiado cnirc aquclcs quc analisan as
rcalidadcs c agcn sccrciancnic solrc as
rcalidadcs. Fcccnicncnic, rcvclacs quc
Margarci TIaicIcr iudo fcz para alafar, nas cn
vao, auicniificando-as dcsic nodo, nosiraran
quc cn Inglaicrra csics scrvios iinIan ja sido
capazcs dc lcvar qucda dun ninisicrio cuja
poliica considcravan pcrigosa. O dcsprczo gcral
quc susciia o cspcciaculo rcsiiiui, assin, por
novas razcs, una airacao para aquilo quc pdc
scr cIanado, no icnpo dc Kipling, o grandc
jogo.
A conccpao policial da Iisioria cra no
scculo XIX una cplicaao rcaccionaria, c
ridcula, quando ianios c iao podcrosos
novincnios sociais agiiavan as nassas. Os
pscudo-conicsiaiarios dc Iojc salcn-no lcn, por
ouvir dizcr ou airavcs dc alguns livros, c julgan
quc csia conclusao pcrnancccu vcrdadcira para a
cicrnidadc. Elcs nunca qucrcn vcr a praiica rcal
do scu icnpo. Porquc cla c irisic dcnais para as
suas frias cspcranas. O Esiado nao o ignora c
joga con isso.
68
No noncnio cn quc quasc iodos os aspccios
da vida poliica inicrnacional, c un nuncro
scnprc crcsccnic daquclcs quc coniarn na
poliica inicrna, sao conduzidos c nosirados no
csiilo dos scrvios sccrcios, con cnganos,
dcsinfornaao, dupla cplicaao aqucla quc
podc cscondcr una ouira, ou apcnas parccc-lo
, o cspcciaculo liniia-sc a dar a conIcccr o
nundo faiiganic do inconprccnsvcl olrigaiorio,
una alorrccida scric dc ronanccs policiais
privados dc vida c ondc scnprc falia a conclusao.
cniao quc a cnccnaao rcalisia dc un conlaic
dc ncgros, dc noiic, nun iuncl, dcvc passar por
un cfciio dranaiico suficicnic.
A inlccilidadc crc quc iudo c claro, quando a
iclcvisao nosirou una lcla inagcn c a concniou
con una audaciosa ncniira. A scni-cliic
conicnia-sc cn salcr quc quasc iudo c olscuro,
anlivalcnic, noniado cn funao dc codigos
dcsconIccidos. Una cliic nais fccIada qucrcria
salcr o vcrdadciro, nuiio difcil dc disiinguir
clarancnic cn cada caso pariicular, apcsar dc
iodos os dados rcscrvados c das confidcncias dc
quc podc dispor. por isio quc cla anaria
conIcccr o nciodo da vcrdadc, ainda quc no scu
scio csic anor coniinuc a scr gcralncnic infcliz.
XXI
O scgrcdo donina csic nundo, c cn princiro
lugar cono scgrcdo da doninaao. Scgundo o
69
cspcciaculo o scgrcdo nao scria nais quc una
ncccssaria cccpao rcgra da infornaao
alundanicncnic ofcrccida por ioda a supcrfcic
da socicdadc, do ncsno nodo quc a doninaao,
ncsic nundo livrc do cspcciacular inicgrado, sc
rcduziria a nao scr nais quc un Dcpariancnio
cccuiivo ao scrvio da dcnocracia. Mas ningucn
acrcdiia vcrdadcirancnic no cspcciaculo. Cono
acciiarian os cspcciadorcs a cisicncia do
scgrcdo, quc garanic, por si so, quc nao podcn
gcrir un nundo do qual ignoran as principais
rcalidadcs, sc a iiulo ciraordinario sc IIcs
pcdissc vcrdadcirancnic a sua opiniao solrc a
nancira dc prcccdcr? un facio quc o scgrcdo
nao aparccc a quasc ningucn na sua purcza
inaccssvcl, c na sua gcncralidadc funcional.
Todos adniicn quc Iu]u una pcqucna zona dc
scgrcdo rcscrvada aos cspccialisias; c para a
gcncralidadc das coisas, nuiios acrcdiian cstu)
no scg)cdo.
La Dociic dcnonsirou, no Dscu)so soI)c u
sc)uduo uountu)u, cono o podcr dc un iirano
dcvc cnconirar nuncrosos apoios cnirc os
crculos conccniricos dos indivduos quc nclc
cnconiran, ou crccn cnconirar, o scu provciio.
Da ncsna nancira nuiios, cnirc os poliicos ou
ncdiaiicos quc csiao convcncidos dc quc nao sc
podc suspciiar dclcs cono scndo ))csponsuucs,
conIcccn nuiias coisas pclas rclacs c pclas
confidcncias. Aquclc quc sc conicnia con csiar
70
dcniro da confidcncia, nao c nuiio inpclido a
criiica-la; ncn porianio a rcparar quc, cn iodas
as confidcncias, a paric principal da rcalidadc
scr-lIc-a scnprc cscondida. Pcla lcncvolcnic
proiccao dos irapacciros, conIccc unas poucas
carias nais, nas quc podcn scr falsas; c nunca o
nciodo quc dirigc c cplica o jogo. Idcniifica-sc,
assin, cn scguida con os nanipuladorcs c
dcsprcza a ignorancia quc no fundo pariilIa. Pois
as nigalIas da infornaao ofcrccidas a csics
faniliarcs da iirania ncniirosa csiao
nornalncnic infcciadas dc ncniira,
inconirolavcis, nanipuladas. Coniudo, saiisfazcn
aquclcs quc a clas accdcn, porquc sc scnicn
supcriorcs a iodos os quc nao salcn nada. Dc
rcsio, nao valcn scnao para nclIor fazcr acciiar
a doninaao, c nunca para a conprccndcr
cfcciivancnic. Elas consiiiucn o privilcgio dos
cspcctudo)cs dc p)nc)u cussc. aquclcs quc icn
a palcrnicc dc acrcdiiar quc podcn conprccndcr
algo, nao scrvindo-sc daquilo quc sc IIcs
cscondc, nas uc)cdtundo nuquo quc sc IIcs
)cucu !
A doninaao c lucida pclo ncnos naquilo quc
cspcra da sua propria gcsiao, livrc c scn
cniravcs, un nuncro lasianic grandc dc
caiasirofcs dc princira grandcza para nuiio cn
lrcvc; c isio ianio nos canpos ccologicos,
qunico, por ccnplo, cono nos donnios
ccononicos, lancario, por ccnplo. Dcsdc Ia
71
algun icnpo, a doninaao colocou-sc cn
siiuaao dc iraiar csias dcsgraas cccpcionais
dc forna difcrcnic do Ialiiual nancjo da docc
dcsinfornaao.
XXII
Ouanio aos assassinaios, cn nuncro
crcsccnic dcsdc Ia nais dc duas dccadas, quc
ficaran inicirancnic por cplicar, pois, sc foi
por vczcs sacrificado algun conparsa, janais
csicvc cn qucsiao cIcgar aos conandaiarios , o
scu caracicr dc produao cn scric icn narca
propria. as ncniiras cvidcnics, c variavcis, das
dcclaracs oficiais; Kcnncdy, Aldo Moro, Olof
Palnc, ninisiros ou financciros, un ou dois
papas, c ouiros quc valian nais do quc clcs. Esic
sndrona dc una docna social rcccnicncnic
adquirida cspalIou-sc rapidancnic un pouco por
ioda a paric, cono sc a pariir dos princiros casos
olscrvados, clc dcsccssc dos pncaros dos
Esiados, csfcra iradicional dcsic gcncro dc
aicniados, c cono sc, ao ncsno icnpo, clc
suIssc do Ius-]ond, ouiro lugar iradicional dc
iraficos ilcgais c proicccs cnirc profissionais,
ondc scnprc sc dcscnrolou csic gcncro dc gucrra.
Esias praiicas icndcn a cnconirar-sc nu nco dc
iodos os ncgocios da socicdadc, cono sc dc facio
o Esiado nao dcsdcnIassc nisiurar-sc nclas, c a
Mafia conscguissc clcvar-sc aic clc, opcrando-sc,
assin, una cspccic dc junao.
72
Ouviu-sc ja dizcr dc iudo para icniar cplicar
acidcnialncnic csic novo gcncro dc nisicrios.
inconpcicncia das polcias, palcrnicc dos juizcs
dc insiruao, inoporiunas rcvclacs da
inprcnsa, crisc dc crcscincnio dos scrvios
sccrcios, na voniadc das icsicnunIas, grcvc
caicgorica dos dclaiorcs. Todavia, Edgar Poc
iinIa ja cnconirado a dirccao ccria da vcrdadc,
no scu cclclrc raciocnio no Dupo ussussnuto nu
)uu Mo)guc
Parccc-nc quc o nisicrio c consdc)udo
cono irrcsoluvcl, pcla ncsna razao quc dcvcria
fazcr vc-lo cono facil dc rcsolvcr rcfiro-nc ao
caracicr cccssivo sol o qual sc nanifcsia... En
invcsiigacs do gcncro dcsia quc nos ocupa, nao
c iao ncccssario salcr-sc cono sc passaran as
coisas, nas anics csiudar cn quc c quc clas sc
dcsiingucn dc iudo aquilo quc aconicccu aic ao
prcscnic.
XXIII
En Janciro dc 1988, a Mafia colonliana da
droga pullicava un conunicado dcsiinado a
rcciificar a opiniao pullica solrc a sua
prcicndida cisicncia. A naior cigcncia duna
Mafia, ondc qucr quc possa csiar consiiiuda, c
naiuralncnic csialclcccr quc nao cisic, ou quc
foi viina dc calunias pouco cicnificas; csia c a
princira scnclIana con o capiialisno. Mas na
circunsiancia, csia Mafia irriiada por scr a unica
73
posia cn cvidcncia cIcgou a cvocar os ouiros
agrupancnios quc qucrian fazcr-sc csqucccr,
iornando-a alusivancnic por lodc cpiaiorio.
Dcclarava. Nos nao pcricnccnos Mafia
lurocraiica c poliica, ncn dos lanquciros c
financciros, ncn dos nilionarios, ncn Mafia
dos grandcs coniraios fraudulcnios, dos
nonopolios ou do pcirolco, ncn dos grandcs
ncios dc conunicaao.
Podc scgurancnic considcrar-sc quc os
auiorcs dcsia dcclaraao, cono os ouiros, icn
inicrcssc cn vcricr as suas praiicas no vasio rio
dc aguas iurvas da crininalidadc c das
ilcgalidadcs lanais, quc inunda cn ioda a sua
cicnsao a socicdadc aciual; nas ianlcn c jusio
rcconIcccr quc sc iraia dc pcssoas quc, por
profissao, salcn nclIor quc ningucn do quc
falan. A Mafia dcscnvolvc-sc por iodo o lado c
ainda nclIor no icrrcno da socicdadc nodcrna.
Esia cn crcscincnio iao rapido cono os ouiros
produios do iralalIo pclo qual a socicdadc do
cspcciacular inicgrado ialIa o scu nundo. A
Mafia crcscc con os incnsos progrcssos dos
conpuiadorcs c da alincniaao indusirial, da
conplcia rcconsiruao urlana c dos lairros-da-
laia, dos scrvios cspcciais c do analfalciisno.
XXIV
A Mafia nao cra nais quc un arcasno
iransplaniado, quando no princpio do scculo
74
concou a nanifcsiar-sc nos Esiados Unidos,
con a inigraao dc iralalIadorcs sicilianos; na
ncsna aliura cn quc aparccian na cosia ocsic
as gucrras dc gungs cnirc as socicdadcs sccrcias
cIincsas. Fundada no olscuraniisno c na
niscria, a Mafia nao podia inplaniar-sc na
ncsna aliura na Iialia do Noric. Parccia
condcnada a dcsaparcccr por iodo o lado pcranic
o Esiado nodcrno. Era una forna dc crinc
organizado quc nao podia prospcrar scnao na
proiccao dc ninorias airasadas, fora do nundo
urlano, la ondc nao podia pcncirar o conirolo
duna polcia racional c das lcis da lurgucsia. A
iaciica dcfcnsiva da Mafia nunca podia scr ouira
quc nao fossc a suprcssao das icsicnunIas, para
ncuiralizar a polcia c a jusiia, c fazcr rcinar na
sua csfcra dc aciividadc o scgrcdo quc IIc c
ncccssario. En scguida cnconirou un canpo
novo no nouo oIscu)untsno da socicdadc do
cspcciacular difuso, dcpois inicgrado. con a
viioria ioial do scgrcdo, a dcnissao gcral dos
cidadaos, a pcrda conplcia da logica, os
progrcssos da corrupao c da colardia
univcrsais, iodas as condics favoravcis foran
rcunidas para quc cla cIcgassc a scr una
poicncia nodcrna c ofcnsiva.
A Proiliao ancricana grandc ccnplo das
prcicnscs dos Esiados dcsic scculo no conirolo
auioriiario dc iudo, c dos rcsuliados quc daqui
dccorrcn dciou ao crinc organizado, duranic
75
nais dc una dccada, a gcsiao do concrcio do
alcool. A pariir da, a Mafia, cnriquccida c
ccrciiada, ligou-sc poliica clciioral, aos
ncgocios, ao dcscnvolvincnio do ncrcado dc
assassinos profissionais, a ccrios dcialIcs da
poliica inicrnacional. Dcsic nodo a Mafia foi
favorccida pclo govcrno dc WasIingion duranic a
Scgunda Cucrra Mundial, para ajudar invasao
da Siclia. O alcool lcgalizado foi sulsiiiudo pclos
csiupcfacicnics, quc sc consiiiuran cniao cono
ncrcadoria-vcdcia dos consunos ilcgais. Dcpois
a Mafia adquiriu una inporiancia considcravcl
no rano inoliliario, nos lancos, na alia poliica c
nos alios ncgocios dc Esiado, por fin nas
indusirias do cspcciaculo. iclcvisao, cincna,
cdiao. ianlcn ja una rcalidadc, pclo ncnos
nos Esiados Unidos, na propria indusiria
discografica, corno cn iodos os ranos cn quc a
pullicidadc dc un produio dcpcndc dc un
nuncro lasianic conccnirado dc indivduos.
Podc-sc, pois, facilncnic fazcr prcssao solrc clcs,
conprando-os ou iniinidando-os, ja quc sc
dispc cvidcnicncnic dc capiiais suficicnics, ou
dc Ioncns dc nao quc nao podcn scr
rcconIccidos ncn punidos. Corronpcndo os dsc-
]oIcus, dccidc-sc, assin, daquilo quc dcvcra scr o
ciio, cnirc ncrcadorias iao igualncnic
niscravcis.
Foi scn duvida cn Iialia quc a Mafia, no
rcgrcsso das suas cpcricncias c conquisias
76
ancricanas alcanou a naior fora. dcpois da
cpoca do scu conpronisso Iisiorico con o
govcrno paralclo, cnconirou-sc cn siiuaao dc
nandar naiar juizcs dc insiruao ou cIcfcs da
polcia; praiica quc cla iinIa podido inaugurar
duranic a sua pariicipaao nas noniagcns do
icrrorisno poliico. En condics rclaiivancnic
indcpcndcnics, a cvoluao sinilar do cquivalcnic
japoncs da Mafia prova lcn a unidadc da cpoca.
cnganador qucrcr cplicar qualqucr coisa
opondo a Mafia ao Esiado. nunca csiao cn
rivalidadc. A icoria vcrifica con facilidadc aquilo
quc iodos os runorcs da vida praiica iinIan
nuiio facilncnic dcnonsirado. A Mafia nao c
csiranIa ncsic nundo; cla csia nclc cono cn sua
casa. No noncnio do cspcciacular inicgrado, a
Mafia rcina dc facio cono o nodco dc iodas as
cnprcsas concrciais avanadas.
XXV
Con as novas condics quc prcdoninan
aciualncnic na socicdadc csnagada pclo tucuo
dc ]c))o do cspcciaculo, salc-sc quc, por
ccnplo, un assassinaio poliico c visio a una
ouira luz; dc algun nodo vclada. Ha cn ioda a
paric nuiios nais loucos quc ouirora, nas o quc
c infiniiancnic nais conodo c quc podc falar-sc
disso oucuncntc. E nao c un icrror rcinanic
qualqucr qucn inporia iais cplicacs
77
ncdiaiicas. Pclo conirario, c a cisicncia passiva
dc iais cplicacs quc dcvc causar icrror.
Ouando cn 1914, csiando cnincnic a gucrra,
Villain assassinou Jaurcs, ningucn duvidou quc
Villain, indivduo scn duvida lcn pouco
cquililrado, acrcdiiou dcvcr naiar Jaurcs porquc
csic aparccia, aos olIos dos circnisias da
dirciia pairioiica quc iinIan influcnciado
profundancnic Villain, cono algucn quc scria
ccriancnic nocivo para a dcfcsa do pas. Esics
circnisias apcnas iinIan sulcsiinado a
incnsa fora do conscnso pairioiico no pariido
socialisia, quc dcvia inpcli-lo insianiancancnic
uniao sagrada; quc Jaurcs fossc assassinado
ou, pclo conirario, sc IIc dciassc a ocasiao dc
nanicr firnc a sua posiao inicrnacionalisia ao
rccusar a gucrra. Hojc, cn prcscna dc un ial
aconiccincnio, os jornalisias-policiais, cpcrios
noiorios cn facios dc socicdadc c cn
icrrorisno, dirian incdiaiancnic quc Villain
cra solcjancnic conIccido por icr varias vczcs
csloado icniaiivas dc Ionicdio, inpulso
visando cn iodas clas Ioncns, quc podian
profcssar opinics poliicas nuiio divcrsas, nas
quc iinIan por acaso una parcccna, fsica ou
dc vcsiuario, con Jaurcs. Psiquiairas aicsia-lo-
ian c os ncdu, afirnando ncn nais ncn ncnos
o quc aquclcs IIcs iinIan diio, aicsiarian con
csic ncsno facio a sua conpcicncia c
inparcialidadc dc cpcrios nconpu)uucncntc
78
auiorizados. Dcpois, a invcsiigaao policial oficial
podcria csialclcccr, a pariir do dia scguinic, quc
sc acalavan dc dcscolrir divcrsos Ioncns
Ionrados pronios a icsicnunIar o facio dcsic
ncsno Villain, considcrando-sc un dia nal
scrvido na CIopc du Croissani, icr, na prcscna
dclcs, culcranicncnic ancaado vingar-sc
proinancnic do dono do cafc alaicndo visia
dc ioda a gcnic, naquclc ncsno lugar, un dos
scus nclIorcs clicnics.
Isio nao qucr dizcr quc, no passado, a
vcrdadc sc inpunIa nuiias vczcs c scn dcnora;
ja quc Villain foi finalncnic alsolvido pcla
Jusiia franccsa. Nao foi fuzilado scnao cn 1936,
quando rclcniou a rcvoluao cspanIola, pois
iinIa conciido a inprudcncia dc rcsidir nas ilIas
Dalcarcs.
XXVI
E porquc as novas condics dun nancjo
provciioso dos assunios ccononicos o cigcn
inpcraiivancnic, no noncnio cn quc o Esiado
dcicn una paric Icgcnonica na oricniaao da
produao c ondc a procura para iodas as
ncrcadorias dcpcndc csirciiancnic da
ccniralizaao rcalizada na infornaao-inciiaao
cspcciacular, qual dcvcrao ianlcn adapiar-sc
as fornas dc disiriluiao, quc por iodo o lado sc
vc consiiiurcn-sc rcdcs dc influcncia ou
socicdadcs sccrcias. Nao c nais quc un produio
79
naiural do novincnio dc conccniraao dc
capiiais, da produao, da disiriluiao. Ncsia
naicria, aquilo quc nao sc csicndc dcvc
dcsaparcccr; c ncnIuna cnprcsa podc csicndcr-
sc scn os valorcs, as iccnicas, os ncios, daquilo
quc sao Iojc a indusiria, o cspcciaculo, o Esiado.
En uliina analisc c o dcscnvolvincnio pariicular
cscolIido pcla ccononia da nossa cpoca, quc vcn
inpor por ioda a paric u ]o)nucuo dc nouos ucos
pcssous dc dcpcndcncu c dc p)otcccuo.
jusiancnic ncsic ponio quc rcsidc a
profunda vcrdadc dcsia fornula, iao lcn
conprccndida cn ioda a Iialia, usada pcla Mafia
siciliana. Oucn icn dinIciro c anigos ri-sc da
Jusiia. No cspcciacular inicgrado, us cs
do)ncn; porquc nao foran fciias para as novas
iccnicas dc produao, c porquc clas sao
iorncadas na disiriluiao por acordos dc un iipo
novo. O quc pcnsa ou prcfcrc o pullico nao icn
inporiancia. Eis o quc c cscondido pclo
cspcciaculo dc ianias sondagcns dc opiniao, dc
clcics, dc rcsiruiuracs nodcrnizanics. Oucn
qucr quc scjan os vcnccdorcs, o ncnos Ion sc)u
u))cIutudo pcla anavcl clicnicla. ja quc icra sido
caciancnic isso quc foi produzido para cla.
So sc fala coniinuancnic dc Esiado dc
Dirciio, a pariir do noncnio cn quc o Esiado
nodcrno diio dcnocraiico dciou cn gcral dc o
scr. Nao c dc nodo ncnIun por acaso quc a
80
cprcssao so foi popularizada pouco dcpois dc
1970 c, cn princiro lugar, jusiancnic cn Iialia.
En nuiios donnios, fazcn-sc ncsno lcis
prccisancnic pu)u quc sc]un to)ncudus, por
aquclcs quc jusiancnic possuirao iodos os ncios
para isso. A ilcgalidadc cn ccrias circunsiancias,
por ccnplo, volia do concrcio nundial dc iodo
o iipo dc arnancnios, c nais frcqucnicncnic
cnvolvcndo produios da nais alia iccnologia, nao
c nais quc una cspccic dc fora dc apoio da
opcraao ccononica, quc sc cnconirara nuiio
nais rcniavcl. Hojc nuiios ncgocios sao
ncccssariancnic dcsoncstos cono o sccuo, c nao
cono cran ouirora aquclcs quc praiicavan, cn
scrics clarancnic dcliniiadas, os Ioncns quc
iinIan cscolIido os caninIos da dcsoncsiidadc.
ncdida quc crcsccn as rcdcs dc pronoao-
conirolo para lalizar c doninar os scciorcs
cploravcis do ncrcado, auncnia ianlcn o
nuncro dc scrvios pcssoais quc nao podcn scr
rccusados quclcs quc csiao ao corrcnic, c quc
nao icn provciio cn rccusar cssa ajuda; c ncn
scnprc sc iraia dc polcias ou dos guardics dos
inicrcsscs ou da scgurana do Esiado. As
cunplicidadcs funcionais conunican a grandc
disiancia, c por nuiio icnpo, pois as suas rcdcs
dispcn dc iodos os ncios para inpr csics
scniincnios dc rcconIccincnio ou dc fidclidadc
quc, infclizncnic, foran scnprc iao raros na
aciividadc livrc dos icnpos lurgucscs.
81
Aprcndc-sc scnprc alguna coisa do
advcrsario. prcciso acrcdiiar quc os Ioncns dc
Esiado foran lcvados, ianlcn clcs, a lcr as
olscrvacs do jovcn Lulcs solrc os concciios
dc lcgalidadc c dc ilcgalidadc, no noncnio cn
quc iivcran dc iraiar da passagcn cfcncra duna
nova gcraao do ncgaiivo Honcro dissc quc
una gcraao dc Ioncns passa iao rapida cono
una gcraao dc folIas. Os Ioncns dc Esiado,
dcsdc cniao, pudcran dciar, cono nos, dc
cnlaraar-sc con qualqucr iipo dc idcologia
solrc csia qucsiao; a vcrdadc c quc as praiicas
da socicdadc cspcciacular nao favorccian
alsoluiancnic nada as iluscs idcologicas dcsic
iipo. A proposiio dc nos iodos, finalncnic, podcr-
sc-a concluir quc aquilo quc nos inpcdiu nuiias
vczcs dc nos cnvolvcrnos nuna so aciividadc
ilcgal foi icrnos iido varias.
XXVII
Tucdidcs, no livro VIII, capiulo 66, da
Hisioria da Cucrra do Pcloponcso diz, a proposiio
das opcracs dc una ouira conspiraao
oligarquica, algo quc icn nuiio dc parccido con
a siiuaao cn quc nos cnconiranos. Mas para
alcn disso, aquclcs quc ali ionavan a palavra
fazian paric da conspiraao c os discursos quc
pronunciavan iinIan sido sulnciidos ao canc
prcvio dos scus anigos. NcnIuna oposiao sc
nanifcsiava cnirc o rcsio dos cidadaos, quc
icnian o nuncro dc conjurados. Logo quc algun
82
cnsaiava, apcsar dc iudo, coniradizc-los,
cnconirava-sc cn scguida un ncio conodo dc
clinina-lo. Os assassinos nao cran procurados c
ncnIuna pcrscguiao cra iniciada conira aquclcs
dc qucn sc suspciiava. O povo nao rcagia c as
gcnics csiavan dc ial forna aicrrorizadas quc sc
considcravan fclizcs, ainda quc calando, por
cscapar s violcncias. Inaginando os conjurados
lcn nais nuncrosos do quc cran na rcalidadc,
iinIan o scniincnio dc una inpoicncia
conplcia. A cidadc cra dcnasiado grandc c clcs
nao sc conIccian o suficicnic cnirc si para quc
IIcs fossc possvcl dcscolrir o quc cada un cra
vcrdadcirancnic. Ncsias condics, por
indignado quc sc csiivcssc, nao sc podia confiar
csias qucias a ningucn. Dcvia porianio
rcnunciar-sc prcparaao dc una acao conira
os culpados, pois para isso scria ncccssario
dirigir-sc a un dcsconIccido ou a una pcssoa
conIccida dc qucn sc dcsconfiava. No pariido
dcnocraiico, as rclacs pcssoais csiavan por
ioda a paric narcadas pcla dcsconfiana c
scnprc ficava a duvida sc aquclc con qucn sc
iinIa rclaao nao cra conivcnic con os
conjurados. Con cfciio, cnirc csics uliinos Iavia
Ioncns dc qucn nunca sc icria acrcdiiado quc
sc unisscn oligarquia.
Sc a Iisioria nos dcvc rcgrcssar dcpois dcsic
cclipsc, o quc dcpcndc dc faciorcs ainda cn luia
c, porianio, dun rcsuliado quc ningucn podcra
83
ccluir con ccricza, csics Concntu)os podcrao
scrvir para cscrcvcr un dia a Iisioria do
cspcciaculo; scn duvida o nais inporianic
aconiccincnio quc sc produziu ncsic scculo; c
ianlcn aquclc quc ncnos sc arriscou cplicar.
En circunsiancias difcrcnics, crcio quc podcria
considcrar-nc grandcncnic saiisfciio pclo ncu
princiro iralalIo solrc csic assunio c dciar a
ouiros o cuidado dc olscrvar a coniinuaao. Mas,
no noncnio cn quc csianos, parcccu-nc quc
ncnIun ouiro o faria.
XXVIII
Das rcdcs dc pronoao-conirolo dcsliza-sc
inscnsivclncnic para as rcdcs dc vigilancia-dcsin-
fornaao. Aniigancnic, apcnas sc conspirava
conira una ordcn csialclccida. Hojc consp)u) u
scu ]uuo) c una nova profissao cn grandc
dcscnvolvincnio. Sol a doninaao cspcciacular,
conspira-sc para a nanicr, c para asscgurar
aquilo quc so cla podcra cIanar o scu lon runo.
Esia conspiraao ]uz-pu)tc do scu proprio
funcionancnio.
Concou-sc ja a colocar no siio alguns ncios
dc una cspccic dc gucrra civil prcvcniiva,
adapiados a difcrcnics projcccs do fuiuro
calculado. Traia-sc das organizacs cspccficas
cncarrcgadas dc inicrvir nalguns ponios scgundo
as ncccssidadcs do cspcciacular inicgrado.
Prcviu-sc, assin, para a pior das cvcniualidadcs,
84
una iaciica, diia por cIalaa das Trcs Culiuras,
cn cvocaao duna praa do Mcico no Vcrao dc
1968, nas dcsia vcz scn ccrinonias c quc, dc
rcsio, dcvcria scr aplicada anics do dia da rcvolia.
Efora casos iao circnos, nao c ncccssario, para
scr un lon ncio dc govcrno, quc o assassinaio
incplicado ioquc nuiia gcnic ou rcaparca
frcqucnicncnic. o sinplcs facio dc salcr-sc quc
cssa possililidadc cisic, conplica incdiaiancnic
os calculos nun vasio nuncro dc donnios. Nao
Ia scqucr ncccssidadc dc scr inicligcnicncnic
sclcciivo, ud Ionncn. O cnprcgo dcsic
proccdincnio, duna nancira purancnic
alcaioria, scria ialvcz nais produiivo.
Esia-sc ianlcn cn siiuaao dc nandar
conpr fragncnios dc una criica social dc
doncstcucuo quc dciara dc scr confiada aos
univcrsiiarios ou aos ncdiaiicos, a qucn nais
valc daqui cn dianic nanicr afasiados das
ncniiras dcnasiado iradicionais ncsic dclaic;
nas scra una criica nclIor, lanada c cplorada
dc una forna nova, nancjada por una ouira
cspccic dc profissionais, nclIor fornados.
Concan a aparcccr, dc urna nancira lasianic
confidcncial, icios lucidos, anoninos ou
assinados por dcsconIccidos iaciica alias
faciliiada pcla conccniraao dc conIccincnios dc
iodos solrc os lolos do cspcciaculo; a qual faz
con quc os dcsconIccidos parcan jusiancnic
os nais csiinavcis -, nao apcnas solrc icnas quc
85
nunca sao alordados no cspcciaculo, nas ainda
con arguncnios cuja jusicza c iornada nais
narcanic pcla cspccic dc originalidadc,
calculavcl, quc IIcs advcn do facio dc nao scrcn
cn suna nuncu utzudos, undu quc sc]un
Iustuntc cudcntcs. Esia praiica podc scrvir pclo
ncnos dc princiro grau dc iniciaao para
rccruiar cspriios un pouco dcspcrios, a qucn sc
dira nais iardc, sc forcn provciiosos, una naior
dosc da coniinuaao possvcl. E o quc scra para
alguns, o princiro passo dc una carrcira, scra
para ouiros ncnos lcn classificados o
princiro dcgrau da arnadilIa na qual scrao
apanIados.
En ccrios casos, iraia-sc dc criar, solrc
qucsics quc corrcrian o risco dc iornar-sc
cscaldanics, una ouira pscudo-opiniao criica; c
cnirc as duas opinics quc, assin, surgirian una
c ouira csiranIas s niscravcis convcncs
cspcciacularcs, o juzo ingcnuo podcra oscilar
indcfinidancnic, c a discussao para as avaliar
scra rclanada cada vcz quc convcnIa. Traia-sc a
naior paric das vczcs dc un discurso gcral solrc
aquilo quc csia ncdiaiicancnic cscondido c csic
discurso podcra scr foricncnic criico, c nalguns
ponics nanifcsiancnic inicligcnic, nas ficando
curiosancnic dcsccnirado. Os icnas c as
palavras foran sclcccionados ariificialncnic, con
a ajuda dc conpuiadorcs infornados cn
pcnsancnio criico. Ha ncsics icios algunas
86
falIas, lcn pouco visvcis, nas apcsar disso
dignas dc scr assinaladas. nclcs, o ponio dc fuga
da pcrspcciiva csia scnprc anornalncnic
auscnic. Parcccn-sc con o ]uc-snc dc una
arna cclclrc, a quc falia apcnas o pcrcuior.
ncccssariancnic una c)tcu utc)u quc vc varias
coisas con nuiia franqucza c jusicza, nas
colocando-sc dc lado. Isio nao porquc finja una
qualqucr inparcialidadc, pois c-lIc ncccssario
pclo conirario icr ar dc ccnsurar nuiio, nas scn
nunca nosirar scniir a ncccssidadc dc dciar
aparcccr qual c u suu cuusu; porianio, dc dizcr,
ncsno inpliciiancnic, dondc vcn c para ondc
dcscjaria ir.
A csia cspccic dc falsa criica conira-
jornalsiica, podc juniar-sc a praiica organizada
do )uno), do qual sc salc scr originariancnic
una cspccic dc rcsgaic sclvagcn da infornaao
cspcciacular, pois, ioda a gcnic prcsscnic nclc,
pclo ncnos vagancnic, un caracicr cnganador, c
da a pouca confiana quc ncrccc. O runor foi na
sua origcn supcrsiicioso, ingcnuo, auio-
inioicado. Mas, nais rcccnicncnic, a vigilancia
concou a colocar na populaao gcnic
susccpivcl dc lanar, ao princiro sinal, os
runorcs quc podcrao convir-lIc. Aqui, dccidiu-sc
aplicar na praiica as olscrvacs dc una icoria
fornulada Ia pcrio dc irinia anos, c cuja origcn
sc cnconirava na sociologia ancricana da
pullicidadc. a icoria dos indivduos a qucn sc
87
pdc cIanar dc loconoiivas, isio c, quc ouiros
a sua volia vao scr lcvados a scguir c iniiar, nas
passando dcsia vcz do csponianco ao prcparado.
Prcscnicncnic ianlcn sc lilcriaran os ncios
orancniais ou cira-orancniais para susicniar
nuiios suplciivos, ao lado dos anicriorcs
cspccialisias, univcrsiiarios c ncdiaiicos,
sociologos ou polcias, do passado rcccnic.
Acrcdiiar quc sc aplican ainda nccanicancnic
alguns nodclos conIccidos do passado c iao
cnganador cono a ignorancia gcral do passado.
Fona ja nao c Fona c a Mafia ja nao c a ralc. E
os scrvios dc vigilancia c dcsinfornaao
parcccn-sc cada vcz ncnos con o iralalIo dos
policias c infornadorcs dc ouirora por
ccnplo, aos lofias c lufos do Scgundo Inpcrio
assin cono os scrvios cspcciais aciuais, cn
iodos os pascs, sc parcccn pouco con as
aciividadcs dos oficiais da Scgunda Divisao do
Esiado-Naior do Ecrciio cn 1914.
Dcsdc quc a aric norrcu, salc-sc quc sc
iornou circnancnic facil disfarar polcias dc
ariisias. Ouando as uliinas iniiacs dun nco-
dadaisno rcgrcssado sao auiorizadas a poniificar
gloriosancnic no ncdiaiico, c, porianio, ianlcn
a nodificar un pouco a dccoraao dos palacios
oficiais, cono os lolos dos rcis dc pacoiilIa, vc-
sc quc sinuliancancnic una colcriura culiural
sc cnconira garaniida a iodos os agcnics ou
auiliarcs das rcdcs dc influcncia do Esiado.
88
Alrcn-sc pscudo-nuscus vazios, ou pscudo-
ccniros dc invcsiigaao solrc a olra conplcia
duna pcrsonagcn incisicnic, iao dcprcssa cono
sc faz a rcpuiaao dc jornalisias-policiais, ou
Iisioriadorcs-policiais, ou ronancisias-policiais.
AriIur Cravan via scn duvida cIcgar csic nundo
quando cscrcvia cn Muntcnunt. Na rua cn lrcvc
nao sc vcra scnao ariisias, c icr-sc-a iodas as
dificuldadcs do nundo para a dcscolrir un
Ioncn. Tal c ianlcn o scniido dcsia forna
rcjuvcncscida dun aniigo diio Iunorsiico da
vadiagcn dc Paris. 0la ariisias! Esiou-nc a
cagar sc nc cngano.
Tcndo cIcgado as coisas a scrcn aquilo quc
sao, podc vcr-sc alguns auiorcs colcciivos
cnprcgados da cdiao nais nodcrna, qucr dizcr,
aqucla quc dispc da nclIor difusao concrcial.
Scndo a auicniicidadc dos scus pscudoninos
asscgurada apcnas pclos jornais, csics auiorcs
colcciivos rcpcicn-sc, colaloran, sulsiiiucn-sc,
cnprcgan novos ccrclros ariificiais. Esiao
cncarrcgados dc cprinir o csiilo dc vida c dc
pcnsancnio da cpoca, nao cn viriudc da sua
pcrsonalidadc, nas scgundo ordcns. Aquclcs quc
pcnsan quc clcs sao vcrdadcirancnic
cnprccndcdorcs liicrarios individuais,
indcpcndcnics, podcn cniao cIcgar a asscgurar
saliancnic quc, agora, Ducassc zangou-sc con o
condc dc Lauircanoni; quc Dunas nao c
Macquci c quc c prcciso solrciudo nao confundir
89
Erclnan con CIairian; c quc Ccnsicr c
Daulcnion ja nao sc falan. Scria nclIor dizcr
quc csic gcncro dc auiorcs nodcrnos quis scguir
Finlaud, pclo ncnos nisio, Eu c un ouiro.
Os scrvios sccrcios foran cIanados por
ioda a Iisioria da socicdadc cspcciacular a jogar
ncla o papcl dc placa giraioria ccniral, ja quc
nclcs sc conccniran ao nais alio grau as
caracicrsiicas c os ncios dc cccuao duna
scnclIanic socicdadc. Sao ianlcn cada vcz nais
cncarrcgados dc arliirar os inicrcsscs gcrais
dcsia socicdadc, ainda quc sol o scu nodcsio
iiulo dc scrvios. Nao sc iraia dc aluso, ja quc
clcs cprincn ficlncnic os cosiuncs ordinarios
do scculo do cspcciaculo. E c assin quc
vigilanics c vigiados sc afasian rapidancnic nun
occano scn liniics. O cspcciaculo fcz iriunfar o
scgrcdo, c csic dcvcra pcrnancccr cada vcz nais
nas naos dos cspccustus do scg)cdo quc, lcn
cnicndido, nao sao iodos funcionarios
auiononizando-sc, a difcrcnics nvcis, do
conirolo do Esiado; quc nao sao iodos
funcionarios.
XXIX
Una lci gcral do funcionancnio do
cspcciacular inicgrado, pclo ncnos para aquclcs
quc IIc gcrcn a conduia c quc, ncsic quadro,
tudo uquo quc podc ]uzc)-sc dcuc sc) ]cto. Oucr
dizcr quc iodo o novo insiruncnio dcvc scr
90
uiilizado, cusic o quc cusiar. A fcrrancnia nova
iorna-sc cn iodo o lado o fin c o noior do
sisicna; c scra a unica a podcr nodificar
considcravclncnic a sua narcIa, cada vcz quc o
scu cnprcgo c inposio scn ouira rcflcao. Os
propriciarios da socicdadc, con cfciio, qucrcn
anics dc nais nanicr una ccria rclaao social
cnirc as pcssoas nas c-lIcs ncccssario ianlcn
coniinuar ncla a rcnovaao iccnologica
inccssanic; porquc csia foi una das olrigacs
quc acciiaran con a sua Icrana. Por
conscguinic, csia lci aplica-sc igualncnic aos
scrvios quc proicgcn a doninaao. O
insiruncnio quc sc ps cn csiado dc
funcionancnio dcvc scr uiilizado c o scu uso
rcforara as ncsnas condics quc favorcccn
csic cnprcgo. assin quc os proccdincnios dc
urgcncia sc iornan proccsscs dc scnprc.
A cocrcncia da socicdadc do cspcciaculo icn,
duna ccria nancira, dado razao aos
rcvolucionarios, visio quc sc iornou claro quc
ncla nao podc rcfornar-sc o nais pcqucno
dcialIc scn dcsfazcr o conjunio. Mas, ao ncsno
icnpo, csia cocrcncia supriniu ioda a icndcncia
rcvolucionaria organizada suprinindo os icrrcnos
sociais ondc cla iinIa podido, nais ou ncnos
lcn, cprinir-sc. do sindicalisno aos jornais, da
cidadc aos livros. Nun ncsno novincnio ps-sc
a claro a inconpcicncia c a irrcflcao dc quc csia
icndcncia cra naiuralncnic poriadora. E no
91
plano individual, a cocrcncia quc rcina c lcn
capaz dc clininar, ou conprar, ccrias cccpcs
cvcniuais.
XXX
A vigilancia podcria scr nuiio nais pcrigosa
sc nao iivcssc sido cnpurrada, na via do conirolo
alsoluio dc iodos, aic a un ponio ondc cla
cnconira dificuldadcs rcsulianics dos scus
proprios progrcssos. Ha coniradiao cnirc a
nassa dc infornacs rccolIidas solrc un
nuncro crcsccnic dc indivduos, c o icnpo c a
inicligcncia disponvcis para as analisar; ou
nuiio sinplcsncnic o scu possvcl inicrcssc. A
alundancia da naicria olriga a rcsuni-la a cada
passo. nuiia dcsaparccc, c a rcsianic c ainda
dcnasiado cicnsa para scr lida. A conduia da
vigilancia c da nanipulaao nao csia unificada.
En iodo o lado, con cfciio, luia-sc pcla pariilIa
dos lcncfcios; c, por conscguinic, ianlcn pclo
dcscnvolvincnio prioriiario dcsia ou daqucla
viriualidadc da socicdadc cisicnic, cn
dcirincnio dc iodas as suas ouiras viriualidadcs
quc, cnircianio, sao iidas por igualncnic
rcspciiavcis, conianio quc scjan da ncsna laia.
Lutu-sc tunIcn po) ]ogo. Cada oficial
inplicado c lcvado a solrcvalorizar os scus
agcnics, c ianlcn os advcrsarios dc quc sc
ocupa. Cada pas, scn fazcr ncnao das
nuncrosas alianas supra-nacionais, possui
92
prcscnicncnic un nuncro indcicrninado dc
scrvios dc polcia ou conira-cspionagcn, c dc
scrvios sccrcios csiaiais ou para-csiaiais.
Eisicn ianlcn nuiias conpanIias privadas
quc sc ocupan da vigilancia, proiccao,
infornaao. As grandcs firnas nuliinacionais
icn naiuralncnic os scus proprios scrvios; nas
igualncnic as cnprcsas nacionalizadas, ncsno
dc dincnsao nodcsia, quc nao dcian dc icr a
sua poliica indcpcndcnic, no plano nacional c
por vczcs inicrnacional. Podc vcr-sc un grupo
indusirial nuclcar opor-sc a un grupo pcirolfcro,
ainda quc scjan un c ouiro propricdadc do
ncsno Esiado c, nais ainda, quc csicjan
dialcciicancnic unidos un ao ouiro pclo scu
apcgo cn nanicr clcvado o prco do pcirolco no
ncrcado nundial. Cada scrvio dc scgurana
duna indusiria pariicular conlaic a saloiagcn
no scu scio, c cn caso dc ncccssidadc organiza-a
no scu rival. qucn invcsic grandcs inicrcsscs
nun iuncl sulnarino c favoravcl inscgurana
dos ]c))u-Iouts c podc pagar a jornais cn
dificuldadcs para a fazcr scniir na princira
ocasiao, c scn dcnorada rcflcao; c qucn faz
concorrcncia Sandoz c indifcrcnic aos lcnois
dc agua frcaiicos do Valc do Fcno. Vigia-sc
sccrciancnic o quc c sccrcio. Dc nancira quc
cada un dcsscs organisnos, confcdcrados con
nuiia flcililidadc volia daquclcs quc icn a scu
cargo a )uzuo dc Estudo, aspira por conia propria
93
a una cspccic dc Icgcnonia privada dc scniido.
Pois o scniido pcrdcu-sc con o ccniro conIccvcl.
A socicdadc nodcrna quc, aic 1968, ia dc
ciio cn ciio c csiava pcrsuadida dc quc cra
anada, icvc dc rcnunciar dcsdc cniao a csics
sonIos; prcfcrc scr icnida. Salc lcn quc o scu
ar dc inoccncia ja nao voliara nais.
Assin, nil c una conspiracs a favor da
ordcn csialclccida cnrcdan-sc c conlaicn-sc
un pouco por iodo o lado, con a inlricaao cada
vcz nais csicndida das rcdcs c das qucsics ou
accs sccrcias; c o scu proccsso dc inicgraao
rapida cn cada rano da ccononia, da poliica, da
culiura. O icor da nisiura cn olscrvadorcs, cn
dcsinfornadorcs, cn scrvios cspcciais, auncnia
coniinuancnic cn iodas as zonas da vida social.
A conspiraao gcral iornou-sc iao dcnsa quc sc
cspalIa quasc s claras, cada un dos scus ranos
podc concar a inconodar ou inquiciar o ouiro,
pois iodos csics conspiradorcs profissionais
cIcgan a olscrvar-sc scn salcr caciancnic
porquc, ou cnconiran-sc por acaso, scn podcr
rccolIcr-sc con scgurana. Oucn qucr olscrvar
qucn? Por conia dc qucn, aparcnicncnic? Mas
na rcalidadc? As vcrdadciras influcncias
pcrnancccn cscondidas c as uliinas inicncs
nao podcn scr scnao nuiio dificilncnic
suspciiadas, quasc nunca conprccndidas. Dc
nodo quc ningucn podc dizcr quc nao c
94
cnganado ou nanipulado, nas c so cn raros
insianics quc o proprio nanipulador podc salcr
sc foi vcnccdor. E, por ouiro lado, cnconirar-sc do
lado ganIador da nanipulaao nao qucr dizcr
quc sc icnIa cscolIido con jusicza a pcrspcciiva
csiraicgica. assin quc ciios iaciicos podcn
aiolar grandcs foras cn naus caninIos.
Nuna ncsna rcdc, pcrscguindo
aparcnicncnic un ncsno fin, aquclcs quc nao
consiiiucn scnao una paric da rcdc sao
olrigados a ignorar iodas as Iipoicscs c
concluscs das ouiras parics, c solrciudo do scu
nuclco dirigcnic. O facio lasianic noiorio dc quc
iodas as infornacs solrc qualqucr assunio
olscrvado podcn scr ianlcn conplciancnic
inaginarias, ou gravcncnic falscadas, ou
inicrprciadas nuiio inadcquadancnic, conplica
c iorna pouco scguros, nuna vasia ncdida, os
calculos dos inquisidorcs; pois aquilo quc c
suficicnic para condcnar algucn nao c iao scguro
quando sc iraia dc o conIcccr ou dc o uiilizar. Ja
quc as fonics dc infornaao sao rivais, as
falsificacs sao-no ianlcn.
a pariir dc iais condics do scu ccrccio
quc podc falar-sc dc una icndcncia para a
rcnialilidadc dccrcsccnic do conirolo, ncdida
quc csic sc aproina da ioialidadc do cspao
social, c quc conscqucnicncnic auncnia o scu
pcssoal c os scus ncios. Pois aqui cada ncio
95
aspira, c iralalIa, por iransfornar-sc nun fin. A
vigilancia vigia-sc a si propria c conspira conira
cla ncsna.
Finalncnic a sua principal coniradiao
aciual c quc vigia, infilira, influcncia, un pu)tdo
uuscntc. aquclc quc c suposio qucrcr a sulvcrsao
da ordcn social. Mas ondc sc vc a sua olra?
Porquc c vcrdadc quc nunca as condics foran
por iodo o lado iao gravcncnic rcvolucionarias,
foi iao pcrfciiancnic privada do scu pcnsancnio
quc csia dcsdc Ia nuiio icnpo dispcrsa. Por isso
cla nao c nais do quc una ancaa vaga, porcn
nuiio inquicianic, c a vigilancia foi por sua vcz
privada do nclIor canpo da sua aciividadc. Esia
fora dc vigilancia c dc inicrvcnao c jusiancnic
conduzida pclas ncccssidadcs prcscnics, quc
conandan as condics do scu conpronisso, a
colocar-sc no proprio icrrcno da ancaa para a
conlaicr dc untcnuo. Eis porquc a vigilancia icra
inicrcssc cn organizar cla propria polos dc
ncgaao quc dara a conIcccr fora dos ncios
dcsacrcdiiados do cspcciaculo a fin dc
influcnciar, ja nao os icrrorisias, nas, dcsia vcz,
as icorias.
XXXI
Daliasar Cracian, grandc conIcccdor do
icnpo Iisiorico, diz con nuiia oporiunidadc no
O)ucuo nunuu u u)tc dc p)udcncu. Scja a
acao, scja o discurso, iudo dcvc scr ncdido na
96
aliura. E prcciso qucrcr quando sc podc, pois
ncn a csiacao ncn o icnpo cspcran por
ningucn.
Mas Onar KIayyan, ncnos opiinisia.
Falando clarancnic scn paralolas Nos sonos
as pcas do jogo quc joga o Ccu Divcricn-sc
connosco no ialulciro do Scr E dcpois
volianos, un a un, para a caia do Nada.
XXXII
A Fcvoluao Franccsa arrasiou consigo
grandcs nudanas na aric da gucrra. Foi dcpois
dcsia cpcricncia quc Clauscwiiz pdc
csialclcccr a disiinao scgundo a qual, a iaciica
cra o cnprcgo das foras no conlaic para ai
olicr a viioria, cnquanio quc a csiraicgia cra o
cnprcgo das viiorias para aiingir os fins da
gucrra. A Europa foi suljugada, scn dcnora c
por longo pcrodo, pclos rcsuliados. Mas a icoria
so nais iardc foi csialclccida, c dcsigualncnic
dcscnvolvida. En princiro lugar conprccndcran-
sc os caracicrcs posiiivos irazidos dircciancnic
por una profunda iransfornaao social. o
cniusiasno, a nolilidadc cn quc vivia o pais
iornando-sc rclaiivancnic indcpcndcnic dos
arnazcns c conloios, a nuliiplicaao dos
cfcciivos. Esics clcncnios praiicos acIaran-sc
un dia cquililrados pcla cnirada cn acao, do
lado conirario, dc clcncnios sinilarcs. Os
ccrciios franccscs cIocaran-sc cn EspanIa
97
con un ouiro cniusiasno popular; no cspao
russo, con un pais no qual nao pudcran vivcr;
dcpois do lcvaniancnio da AlcnanIa con
cfcciivos nuiio supcriorcs. Enircianio, o cfciio dc
rupiura na nova iaciica franccsa, quc foi a lasc
sinplcs solrc a qual Donaparic fundou a sua
csiraicgia csia consisiia cn cnprcgar as
viiorias dc untcnuo, cono adquiridas a crcdiio.
concclcndo dcsdc o inicio a nanolra c as suas
divcrsas varianics cnquanio conscqucncias duna
viioria quc nao csiava ainda oliida, nas sc-lo-ia
scgurancnic ao princiro cIcquc , rcsuliava
ianlcn do alandono forado dc idcias falsas.
Esia iaciica iinIa sido lruscancnic olrigada a
lilcriar-sc dcsias idcias falsas, ao ncsno icnpo
quc cnconirava, pclo jogo conconiianic das
ouiras inovacs ciiadas, os ncios duna ial
lilcriaao. Os soldadas franccscs, dc rcccnic lcva,
cran incapazcs dc conlaicr cn linIa, qucr dizcr,
dc pcrnancccr na sua filcira c fazcr fogo voz dc
conando. Elcs vao cniao dcslocar-sc cono
caadorcs c praiicar o fogo voniadc narcIando
solrc o ininigo. Ora, o fogo voniadc dcscolria-
sc scr prccisancnic o unico cficaz, aquclc quc
opcrava rcalncnic a dcsiruiao pclo fuzil, a nais
dccisiva ncsia cpoca no afroniancnio dos
ccrciios. Coniudo o pcnsancnio niliiar iinIa-sc
univcrsalncnic rccusado a cIcgar a una ial
conclusao no scculo quc finalizava, c a discussao
dcsia qucsiao pdc ainda prolongar-sc duranic
98
quasc un ouiro scculo, apcsar dos ccnplos
consianics da praiica dos conlaics, c os
progrcssos inccssanics no alcancc c vclocidadc dc
iiro dc fuzil.
ScnclIanicncnic, o csialclccincnio da
doninaao cspcciacular c una iransfornaao
social iao profunda quc nudou radicalncnic a
aric dc govcrnar. Esia sinplificaao, quc iao
dcprcssa dcu iais fruios na praiica, ainda nao foi
plcnancnic conprccndida icoricancnic. VclIos
prcconcciios por iodo o lado dcsncniidos,
prccaucs iornadas inuicis, c aic ncsno
vcsigios dc cscrupulos douiros icnpos, csiorvan
ainda un pouco no pcnsancnio dc nuncrosos
govcrnanics csia conprccnsao, quc ioda a praiica
csialclccc c confirna dia a dia. Nao soncnic sc
faz crcr aos sulnciidos quc ainda csiao, no
csscncial, nun nundo quc sc fcz dcsaparcccr,
cono os proprios govcrnanics sofrcn por vczcs da
inconscqucncia dc ainda acrcdiiarcn nisso
nalguns aspccios. Aconiccc-lIcs pcnsar nuna
paric daquilo quc supriniran cono sc
pcrnancccssc una rcalidadc, c quc dcvcria
coniinuar prcscnic nos scus calculos. Esic airaso
nao sc prolongara nuiio. Oucn pdc fazcr ianio
scn csforo ira forosancnic nais longc. Nao sc
dcvc crcr quc possan nanicr-sc duravclncnic,
cono un arcasno, nas ccrcanias do podcr rcal,
aquclcs quc nao iivcrcn nuiio rapidancnic
conprccndido ioda a plasiicidadc das novas
99
rcgras do scu jogo, c a sua cspccic dc grandcza
larlara. O dcsiino do cspcciaculo nao c
ccriancnic acalar cn dcspoiisno csclarccido.
Falia concluir quc una sulsiiiuiao c
inincnic c incviiavcl na casia coopiada quc gcrc
a doninaao, c pariicularncnic naqucla quc
dirigc a proiccao dcsia doninaao. Nuna ial
naicria, a novidadc, scgurancnic, nunca scra
cposia na ccna do cspcciaculo. Soncnic aparccc
cono o raio, quc apcnas sc rcconIccc pclas suas
conscqucncias. Esia sulsiiiuiao quc vai concluir
dccisivancnic a olra dos icnpos cspcciacularcs,
opcra-sc discrciancnic c, ainda quc rcspciianic a
indivduos ja iodos insialados na propria csfcra
do podcr, conspiraiivancnic. Sclcccionara
aquclcs quc ncla ionarao paric scgundo csia
cigcncia principal. quc sailan clarancnic dc
quc olsiaculos sc livraran, c do quc sao capazcs.
XXXIII
O ncsno Sardou diz ianlcn. Vuncntc c
rclaiivo ao sujciio; cn uuo c rclaiivo ao oljccio;
nutncntc, c scn uiilidadc para ningucn.
TralalIou-sc uuncntc quando sc o fcz scn ciio,
dc nodo quc sc pcrdcu o scu icnpo c o scu
csforo. iralalIou-sc cn uuo quando sc o fcz scn
aiingir o fin quc sc propunIa, por causa da
inpcrfciao da olra. Sc cu nao pudcr concluir a
ninIa iarcfa, iralalIo uuncntc; pcrco
inuiilncnic o ncu icnpo c o ncu csforo. Sc a
100
ninIa iarcfa acalada nao icvc o cfciio quc
cspcrava, sc cu nao aiingi o ncu fin, iralalIci
cn uuo; qucr dizcr quc fiz una coisa inuiil...
Tanlcn sc diz quc algucn iralalIou
vancnic, quando nao c rcconpcnsado pclo scu
iralalIo, ou porquc csic iralalIo nao agradou;
pois ncssc caso o iralalIador pcrdcu o scu icnpo
c o scu csforo, scn prcjulgar dc nodo ncnIun o
valor do scu iralalIo, quc podc alias scr nuiio
lon.

CUY DEDOFD
(Paris, Fcvcrciro-Alril 1988.i
101



2003 Cuy Dclord

Vcrsao para cDool
cDoolsDrasil.con

__________________
Maio 2003

Você também pode gostar