UNIVERSITETI DARDANIA FAKULTETI EKONOMIK Lnda: Hyrje ne afarizm Viti akademik 2010/2011

Zhvillimi dhe Tranzicioni

Punim seminarik

Mentori: Prof Dr.Halim Gjergjizi

Kandidati: Majlinda Lushaku

Prishtin, 2010/2011

Prmbajtja

Zhvillimi i sektorit privat ............ ........... ................. ............................................ 1 Zhvillimi i sektorit privat n ekonomin n tranzicion: Kosov.............................. 2 Barrierat n zhvillimin e NVM-ve n Kosov ..................... ............. ........... ....... 3 Roli i zhvillimit t sektorit privat n ringjalljen e ekonomis Kosovare .......... ....... 4 Zhvillimi i sektorit privat n Kosov nevoja pr nj strategji ...................... ....... 5 Rndsia e ofrimit t shrbimeve kshilldhnse n biznes: Lidhur me zhvillimin e sektorit privat ...................................... ....................... .... 6

HYRJE
Zhvillimi dhe tranzicioni ka pr qllim tua komunikoj partnerve t UNDP-s dhe qytetarve n prgjithsi aktivitetet dhe pikpamjet lidhur me sfidat m t rndsishme,me t cilat ballafaqohen ekonomit n tranzicion t regjionit, veanrisht n fushn e zhvillimit njerzor, zbutjes s varfris, t Objektivave Zhvillimore t Mijvjearit, t strategjive pr zvoglimin e varfris dhe t fushave t ngjashme. Qllimi i ktij buletini sht q t inkurajoj debatin pr shtjet q UNDP-ja i konsideron si t rndsishme. Ky numr prfshin artikuj q analizojn aspekte t ndryshme t zhvillimit t sektorit privat, duke filluar me pengesat n zhvillim, rolin e drgesave n t holla nga diaspora n zhvillimin e sektorit privat, analizat e msimeve t nxjerra dhe mnyrat e puns n t ardhmen. Gjithashtu, ky buletin analizon rolin e sektorit privat n ringjalljen e ekonomis s Kosovs dhe n zhvillimin e prgjithshm ekonomik. Tema sht posarisht e rndsishme pasi q ekonomia e Kosovs nuk ka qen n gjendje t shndrroj ndihmn e lart pr kok banori dhe drgesat n t holla nga diaspora n zhvillim dhe rrit ekonomike t qndrueshme. Nj tem q vazhdimisht shfaqet sht reagimi i dobt i sektorit privat. Vlersimet e tanishme pr shumn e ndihms dhe t drgesave n t holla nga diaspora pr kok banori jan 391 euro n vit, q ende jan ndr m t lartat n bot. Ndihmat dhe drgesat e mdha n t holla nga diaspora kan rezultuar me zhvillim ekonomik, por investimet e sektorit privat n prodhimtari nuk kan shnuar zhvillim.

Zhvillimi i sektorit privat

Kosova ka baz t mir pr zhvillimin e sektorit privat. Korniza ligjore dhe rregullative e saj sht e bazuar n praktikat m t mira n sektorin privat q jan edhe stimuluese pr zhvillimin e sektorit e privat. Euroja stabile sht valut e vendit. Poashtu ekzistojn forca konkurruese n tregun e mallrave dhe shrbimeve. Shpenzimet administrative pr themelimin e biznesit t ri dhe t rregulloreve t reja t puns nuk paraqesin pengesa pr krijimin, punn dhe zhvillimin e bizneseve. Tatimet jan relativisht t ulta, posarisht ato q jan futur pr t punsuarit, dhe jan n nivel t pranueshm pr sektorin privat. Prve ksaj, Kosova ka tregti t lir me BE-n dhe ka prparsi konkurruese t t qenit afr me tregjet e Evrops Perndimore q rezulton me shpenzime relativisht t ulta t transportit. Prkundr t gjitha ktyre zhvillimeve, sektori privat n Kosov ende mbshtetet n disa aktivitete me produktivitet t ult, q nga ana tjetr jan shum t varura nga ndihmesa e donatorve. Mbshtetja e madhe n tregti me pakic e bn sektorin privat t paqndrueshm pr t qen shtyll e aktiviteteve t zhvillimit t lart ekonomik dhe pr zhvillimin e duhur pr krijimin domethns t vendeve t reja t puns. Shumica drrmuese e ndrmarrjeve (98%) jan ndrmarrje t nivelit mikro q punsojn prej 1 deri n 10 puntor, t cilt kryesisht angazhohen n aktivitete me vler t ult t shtimit, si jan tregtia me shumic apo pakic apo shrbimet, si jan hotelet dhe restaurantt (m shum se 56% e t gjitha ndrmarrjeve). Vetm rreth 10% t ndrmarrjeve jan t angazhuara n prodhim dhe 7% t tjera n sektorin e ndrtimtaris. Si rezultat i sektorit privat t dobt dhe jokonkurues deficiti tregtar n Kosov mbetet n rreth 50% t BPV-s pr vitin 2006, me vler t prgjithshme t importeve n shum prej 100 milion euro. Kto t dhna na japin t kuptojm se shtja kritike n Kosov sht zhvillimi i sektorit privat stabil q do t mbshtet aktivitete t zhvillimit t lart ekonomik dhe q do t rezultoj me rrit dhe zhvillim t nevojshm pr krijimin domethns t vendeve t reja t puns. Kjo ka rndsi jo vetm pr shkak t zvoglimit t nivelit t lart t papunsis, por edhe pr shkak t rolit ky t sektorit privat n marrjen prsipr t aktiviteteve q aktualisht financohen nga ndihmat dhe drgesat e t hollave nga diaspora, t cilat jan n rnie e sipr.

Zhvillimi i sektorit privat n ekonomin n tranzicion: Kosov

Q nga viti 1999 Kosova ka kaluar nj tranzicion nga sistemi socialist i ish-Jugosllavis n ekonomin e lir t tregut. Nn sistemin jugosllav, pjesa kryesore e ekonomis prbhej nga ndrmarrjet shoqrore (NSH). Gjat viteve t 90-ta dhe lufts n vitin 1999, shum NSH mbeten t pashfrytzuara ose gjendje t keqe, dhe shum psuan dme t mdha fizike. Prandaj sektori privat mori barrn e zhvillimit ekonomik. Ekzistojn rreth 55,0001 biznese t regjistruara n Kosov, shumica prej tyre jan mikro dhe t vogla dhe pothuaj t gjitha ato jan t angazhuara n tregti t brendshme dhe shrbime. Prodhimi sht i rrall kurse prodhimi pr eksport pothuajse nuk ekziston. Si rrjedhoj, ekonomia e Kosovs pothuajse nuk shtrihet ndrkombtarisht dhe kapitali q pranon nga jasht vendi vjen ekskluzivisht n form t drgesave t parave nga diaspora, kurse mbshtetja donatore sht n rnie. Asnj nga kto duket se nuk kontribuon shum n drejtim t investimeve n prodhim. Normalisht dikush do t shikonte sektorin e NVM-ve si motor t rritjes, n veanti n krijimin e punsimit, por aktualisht ka vetm pak dshmi se kjo sht duke ndodhur n Kosov. Dhe duke pasur parasysh mungesn relative t ndrmarrjeve t mdha, n veanti t bizneseve t huaja, kjo do t thot se perspektiva pr rritje t punsimit sht e zbeht dhe nuk mbetet asnj mas afatshkurtr e prmirsimit ose ndonj prqendrim mbi kta faktor q jan shum t rndsishm pr krijim t punsimit afatgjat. Me qllim t prmirsimit t ksaj gjendjeje, Kosova duhet t rris shum shpejt nivelet e saj shum t ulta t prodhimit n t gjitha industrit. Duke pasur parasysh madhsin dhe strukturn shum jo efikase t sektorit bujqsor (q prbn ndoshta nj t tretn e bruto prodhimit vendor), mungesa e ndonj sektori serioz prodhues dhe dominimi i ndrmarrjeve mikro dhe t vogla tregtare, prodhimi shum i ult sht i pashmangshm. Prve ksaj, ka gjasa q risit n prodhim dhe prpunim, si dhe hulumtime dhe zhvillim, t jen shum t kufizuara n Kosov. Kjo, plus mungesa e investimeve kapitale dhe trajnimet e gjera kan mundur prfitimet nga prodhimi gjer n pikn ku jashta disa gjepave n sektort shrbyes si bankat, ato mezi ekzistojn. Adresimi i ksaj mangsie sht thelbsore pr konkurrencn afatgjate dhe krijimin e punsimit t qndrueshm. Procesi i privatizimit tani sht duke zn hapin dhe sht kjo sht e mirseardhur, por karakteristika negative e tij gjer tani ishte mungesa e investimeve nga jasht. Shifrat nga Agjencia Kosovare e Mirbesimit (AKM), prgjegjse pr privatizimin e NSH-ve (n shumicn e rasteve t vdekura), tregojn se mbi 90% e prons s privatizuar ka shkuar te kosovart. Prderisa nuk ka asgj t keqe n kt, investitort e jashtm sjellin shum m shum n vend sesa vetm kapitalin investues, prfshir risit, teknologjin dhe zhvillimin e aftsive, t cilat jan thelbsore pr produktivitet dhe konkurrenc. Mungesa e nj infrastrukture t integruar t aftsimit dhe trajnimit n Kosov sht karakteristik tjetr e ekonomis aktuale. Kjo krijon sfida afatshkurtra dhe afatgjata. Pr fillim kjo do t thot se kompanit q shpresojn t zgjerohen duhet ti sigurojn vetes trajnime relativisht modeste. Kjo merr koh, sht e shtrenjt dhe zvarrit rritjen. N afat t gjat, nse nuk adresohet, kjo do t shkatrroj tutje nivelet tanim shum t ulta t prodhimit dhe do t dekurajoj investimet e huaja.

Sfida
Sfida e par sht shkalla e lart e papunsis q sht llogaritur n mes 40% dhe 55% e popullsis s moshs t aft pr pun, sidoqoft ekzistenca e ekonomis s madhe t hirt nnkupton se shkalla reale e papunsis me siguri sht nn kuifirin e ult t ktij diapazoni. Kjo barr e papunsis ndjehet m s shumti nga t rinjt pasi q ata mundohen t ndrtojn nj karrier dhe t vendosin rrjedh t t ardhurave t parashikueshme. Prve ksaj humbja e dukshme e resurseve q krijon papunsia n kt shkall sht marramendse, t themi asgj nga barra socio-psikologjike nuk vihet mbi individt, familjet dhe shoqrin civile.

Barrierat e zhvillimit
Jan disa kushte t rndsishme q duhet t plotsohen pr zhvillimin e sektorit privat pr t shkuar tutje. Pasi q si rezultat i kufizimeve n hapsir, ky artikull nuk mund t futet n hollsi lidhur me kto shtje, m posht jan paraqitur vetm diskutime t shkurtra pr seciln me qllim q t nnvizohet rndsia e tyre n krijimin e themeleve t forta mbi t cilat do t mund t ndrtohet sektorit privat lulzues. N t vrtet sht e drejt t thuhet se pjesa m e madhe e zhvillimit t sektorit privat do t jet e mundshme pas adresimit t ktyre shtjeve.

Barrierat e Zhvillimit: -Korniza ligjore -Paqendrueshmria e furnizimit me rrym -Paqartsia politike -Qasja n financa -Tatimet dhe doganat -Standardet

-Korniza ligjore Q sektori privat t lulzoj, ekzistimi i kornizs adekuate ligjore pr biznes sht thelbsor. Kjo krkon jo vetm ekzistencn e ligjit komercial, por edhe sistemin ligjor q siguron zgjidhjen e konflikteve n mnyr efektive dhe me koh. shtjet kritike brenda kornizs ligjore prfshijn mbrojtjen e t drejtave intelektuale dhe prons industriale, qartsi lidhur me pronsin e toks dhe barr minimale burokratike pr bizneset e vogla. -Paqndrueshmria e furnizimit me rrym Gjendja aktuale e sistemit t furnizimit me rrym duhet t prmirsohet nse sektori privat dshiron t bhet udhheqs i rritjes ekonomike n Kosov. Regjimi prej pes or me rrym dhe nj pa t mund t jet s paku i pranueshm pr konsumatort vendor dhe kompanit e vogla tregtare por sht barrier e madhe pr zhvillimin e industrive prodhuese q do t gjenerojn pasuri t vrtet pr popullin e Kosovs. -Paqartsia politike Mungesa e qartsis mbi t ardhmen politike t Kosovs krijon nj shkall t rrezikut pr investitort potencial. Premia e rrezikut t ndrlidhur mund t shihet n sjelljet e institucioneve financiare dhe t investitorve, dhe nse nuk zgjidhet, mund t ndikoj negativisht n disponueshmrin e financave pr bizneset vendore dhe do t frenoj investitort e huaj.

-Qasja n financa
Nse sektori privat dshiron t rritet me efikasitet dhe n mnyr t qndrueshme, ajo krkon qasje n financa t pranueshme dhe fleksibile q mund t qasen relativisht shpejt n baz t krkesave t ndrmarrjeve individuale. Ky financim normal strukturohet dhe ofrohet prmes nj sr instrumentesh financiare,prfshir grantet e pakthyeshme, nj mori skemash krediti, injektimet jashtme t ekuitetit dhe fitimet nga riinvestimet.

-Tatimet dhe doganat Aktualisht nj pjes e madhe e tatimeve n Kosov grumbullohen n kufi. Nse industrit prodhuese do t zhvillohen, ather sht thelbsor kalimi n tatimet e brendshme, korporat dhe personale, pr t inkurajuar importimin e mallrave kapitale dhe lndve t para pr qllime prodhimi. Prve nse korrigjohet, kjo shtje ka gjasa t dekurajoj investitort vendor dhe t huaj n prodhim. sht e qart se mnjanimi i hershm i doganave mund t ket ndikim shum negativ n pozicionin qeveritar t t hyrave, por konkurrenca afatgjate e Kosovs do t varet nga mundsia e saj pr rritje dhe joshje t industris prodhuese. Disa politika ekzistuese jan n kundrshtim me kt kategori t taksave t mallrave t ndrmjetme dhe lndve t para. Kjo sht kuptuar, dhe numri dhe diapazoni i mallrave q i nnshtrohet tatimeve n kufi sht duke u zvogluar vazhdueshm.

-Standardet Aktualisht nuk ka shfrytzim konsisent ose aplikim t standardeve n Kosov, prderisa standardet matse t mos mirmbahen, nuk do t ket standardizim dhe do t ket vetm infrastruktur t kufizuar metrologjike. Krijimi i pakos konsistente t standardeve t pranuara ndrkombtarisht do t ndihmoj n prmirsimin e kualitetit dhe konkurrencs s produkteve dhe materialeve brenda tregut vendor dhe do t lehtsoj tregun eksportues dhe zvendsimin e importit. Mungesa aktuale e do standardi sht barrier kryesore pr zhvillimin e tregut eksportues. Ngjashm, adoptimi i gjer i parimeve t kontabilitetit t pranuara ndrkombtarisht sht kusht i domosdoshm pr disponueshmri m t madhe t kredive dhe financave kapitale pr biznese. Puna sht n vijim pr t zhvilluar infrastrukturn e domosdoshme t standardeve pr t mbshtetur zhvillimin ekonomik.

Barrierat n zhvillimin e NVM-ve n Kosov

Sektori privat luan rol n rritje n do ekonomi kombtare dhe kontribuon n punsim, t hyrat nga taksat, rritje ekonomike dhe kultivim t sistemit t tregut. N Kosov, sektori privat prbhet nga ndrmarrjet mikro, t vogla, t mesme dhe t mdha. Ndrmarrjet e vogla dhe t mesme (NVM) prbjn rreth 98% t t gjitha ndrmarrjeve n Kosov dhe kan potencial q t luajn rol t rndsishm n rritjen ekonomike. Ky sht gjithashtu pajtim i prgjithshm n lidhje me rolin e rndsishm q NVM-t luajn n punsim. Gjat disa viteve t kaluara numri i NVM-ve n Kosov sht rritur dukshm, duke lvizur nga 28.000 n vitin 2003 n rreth 70.000 n vitin 2007. Kjo rritje kryesisht sht si rezultat i nivelit t lart t fryms ndrmarrse n mesin e qytetarve t Kosovs e jo, si mund t mendohet n prgjithsi, pr shkak t kushteve t favorshme pr afarizm.

Sidoqoft kto ndrmarrje vazhdojn t prballen me barriera t vendosura nga ambienti afarist prfshir rregulloret komplekse dhe jo efkase, vshtirsit n qasje n shrbime financiare, aftsim, njohuri dhe teknologji, ose vshtirsit n shitjen e mallrave dhe shrbimeve n tregun vendor, regjional ose ndrkombtar. Kta faktor q veprojn si frena n aktivitetet afariste dmtojn imazhin e ambientit afarist t Kosovs. Prderisa disa nga kto vshtirsi jan trashguar nga e kaluara, t tjerat jan si rezultat i paqartsive t vazhdueshme q mbizotrojn n Kosov q nga viti 1999.

Anketat e kryera nga Riinvesti q nga viti 2000 kan vshtruar n baza vjetore vshtirsit q konsiderohen nga NVM-t si barrierat kryesore n aktivitetet e tyre afariste. T dhnat tregojn se q nga viti 2002 Konkurrence jo lojale (tatimet, ekonomia joformale dhe shrbimet publike) konsiderohet t jet barriera kryesore, intensiteti i s cils ka mbetur konstant me vite. Prderisa Mungesa e legjislacionit e vitit 2000 sht konsideruar si barriera kryesore, n vitin 2006 kjo sht ranguar nn barrierat kulminante. sht interesante t vrehet (Tabela 1.1) fakti se ndrmarrsit n Kosov konsiderojn se barrierat kryesore jan ato q lidhen me ambientin e jashtm prderisa ato q ndrlidhen me ambientin e brendshm dmth, kapacitetet ndrmarrse/njerzore, konsiderohen si sekondare ose terciare. Tabela1.1: Barrierat m t zakonshme t t prballura nga NVM-t Kosovare Barrierat Konkurrenca jo lojale Korrupsioni Ekonomia joformale Shrbime publike Tatimet e larta Rrugt dhe telekomunikacioni Evazioni fiskal Konkurrenca e fort Ngarkesa administrative Mungesa e legjislacionit Vonesat n pagesa Qasja n financa Mungesa e krkess Mungesa e informatave pr biznes Kapacitetet e pamjaftueshme Lnda e par dhe pajisjet Njohuria e t punsuarve Aftsit menaxhuese Burim: Riinvest 2006 Intensiteti 78 76 73 70 69 64 62 60 58 58 54 44 44 39 28 27 13 8

Prve hulumtimit t barrierave t prgjithshme pr NVM-t, anketat e Riinvestit gjithashtu vshtrojn nga afr pengesat e veanta me t cilat ndrmarrsit Kosovar prballen gjat aktiviteteve t eksport importit. Rezulatet e ankets tregojn se infrastruktura joadekuate mbetet barriera kryesore pr eksporte, e prcjell nga rreziku politik dhe procedurat doganore pr eksporte. Grupi i dyt i barrierave prfshin kuotat e eksportit, rregulloret shndetsore, transporti dhe mungesa e informatave. Prderisa studimet e mparme kan treguar se mungesa e dokumentacionit, n veanti certifikata mbi origjinn e mallrave, ishin barrierat m t mdha pr ndrmarrjet eksportuese, rezultatet m t fundit tregojn nj rnie t dukshme n intensitetin e pengesave t tilla, q i rangon ato n fund t lists.

Roli i zhvillimit t sektorit privat n ringjalljen e ekonomis Kosovare

Kosova sht nj prej vendeve n tranzicion ku kalimi n ekonomin e tregut sht i lidhur ngusht me zhvillimin e sektorit privat e veanrisht t ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme, t cilat luajn rol ky n reformat ekonomike q po i zbaton Kosova . Zhvillimi i sektorit t NVM-ve n Kosov ka br nj progres t pa diskutueshm.Ambienti q rrethohet dhe vepron jo gjithher ka qen miqsor dhe i favorshm pr kt sektor. Gjasht vite pas lufte mund t themi se sektori i NVM-ve ka nj prirje kah stabilizimi dhe veprimi normal. Shum indikator q menjher pas lufte fryn t arriturat e ktij sektori tani po vijn dhe po stabilizohen. Prirjet e ndrmarrsve pr prfitime t lehta dhe t shpejta gradualisht po zvendsohen me qndrime prmbajtjesore dhe pritje reale t mbshtetura kryesisht mbi zhvillimet etregut ku dominon raporti mes oferts dhe krkess. N fillim t viteve t 90 e deri me sot NVM-t n Kosov kan pasur nj hov t madh t zhvillimit. Edhe pse lindja dhe zhvillimi i ktyre ndrmarrjeve sht zhvilluar n njkoh t paprshtatshme ,nj numr i madh i ktyre ndrmarrjeve ka arritur t mbijetoj. Rndsia strategjike e ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme pr zhvillimin e ekonomis s Kosovs mund t prmblidhet n kto pika: 1. N Kosov n vitin 1991 kishte nj numr t vogl t ndrmarrjeve private kurse ne vitin 2005 kan qen rreth 48 mij biznese t regjistruara prej tyre 97% jan ndrmarrje t vogla dhe mikro ndrmarrje. Procedurat e regjistrimit jan ndr m t lehtat, m t lirat dhe m t shpejtat n Rajonin e Ballkanit. Kjo dinamik sht nj tregues domethns pr shpirtin ndrmarrs t popullats s Kosovs. 2. Pothuajse 98,52 % e ndrmarrjeve punsojn m pak se 10 vet. Pr kt arsye mund t thuhet se struktura e ndrmarrjeve n Kosov karakterizohet me mikro ndrmarrjet. 3. Aktualisht sektori i NVM-ve prbn platformn m absorbuese t fuqis puntore NVM-t prbjn rreth 65% t vendeve t puns 4. Kontributi i ktij sektori (NVM-ve) n krijimin e BPV sht prcaktues ku rreth 80% t BPV-s e prbjn NVM-t.

Pr kundr rndsis s NVM-ve fatkeqsisht kapacitetet e ktyre ndrmarrjeve jan jo t knaqshme si pasoj e:

Bazs s ult t kapitalit, Kushteve tejet t vshtira t kredive, Konkurrencs jo lojale, Politiks, ende jostimuluese fiskale dhe doganore, Mungess s hapsirave t puns dhe infrastrukturs prcjellse. Mungess s legjislacionit dhe mekanzameve implementues, Mungess s energjis elektrike, Mungess s planit hapsinor dhe mekanizmave pr zbatim, Niveli jo ult i kualifimeve si dhe niveli i ult kapaciteteve kshilluese, trajnuese, dhe arsimore t ofruesve t shrbimeve t biznesit dhe rrjetit mbshtets t NVM-ve, etj.

Zhvillimi i sektorit privat n Kosov nevoja pr nj strategji

Rruga n vazhdim e sipr e Kosovs drejt prparimit dhe zhvillimit q shpije n nj integrim t mundshm n Bashkimin Evropian, sht nj gj e ndrlikuar dhe sfiduese pas rimkmbjes nga shkatrrimi i shkaktuar nga konflikti i vitit 1999. Vrulli i madh i ndihms pr zhvillim ofruar nga organizata t ndryshme ndrkombtare ka filluar t bije, duke ia ln Kosovs sfidn pr stabilizimin dhe fuqizimin e ekonomis s saj, ngritjen e kapaciteteve t popullsis dhe fuqis puntore, t lidhura me zhvillimin ekonomik dhe shprndarjen e drejt. Megjithat, sikurse do shtet q sht n faz t tranzicionit, zhvillimi ekonomik i Kosovs duhet t prqendrohet n zhvillimin e sektorit privat t saj (prfshir privatizimin e ndrmarrjeve shoqrore), krijimin e investimeve t vazhdueshme t brendshme dhe t jashtme, politikn e fuqishme fiskale, reformat strukturore n qeverisje dhe elementeve tjera t prparimit. Jostabiliteti aktual politik (q sht rezultat i statusit t ardhshm t paprcaktuar), sht duke pasur nj ndikim t lart mbi ekonomin e Kosovs. Prqindja e lart e papunsis prej 40% (sipas statistikave t puns1), dhe varfria prej 42.8% (bazuar n vlersimet e Banks Botrore2),paraqesin se Kosova, e karakterizuar me nj rritje mesatare vjetore prej 2%, ka nevoj pr nj sektor privat m t fuqishm dhe m shum dinamik gj q sht thelbsore pr nj zhvillim ekonomik afatgjat dhe t shpejt, nj kusht i nevojshm pr uljen e varfris, rritjen epunsimit dhe ngritjen e mirqenies s qytetarve t saj.

Rndsia e ofrimit t shrbimeve kshilldhnse n biznes:Lidhur me zhvillimin e sektorit privat

N Kosov, si sht rasti me vendet e tjera n tranzicion, ekziston nj munges e madhe e aftsive thelbsore n menaxhimin e biznesit dhe e aftsive teknike e atyre t prodhimit, si sht njohuria, aftsit dhe informatat themelore,t cilat jan shum t rndsishme pr fillimin e funksionimin e suksesshm t biznesit, pr aftsin e planifikimit strategjik n biznes, pr menaxhmentin organizativ dhe operacional dhe pr analizn financiare. Si rezultat i ktyre aftsive esenciale t menaxhmentit dhe t atyre teknike, t cilat mungojn, shum ndrmarrs potencial nuk shprehin dshir t fillojn bizneset e veta apo t investojn n aktivitetet me fitim t ult. Disponueshmria e informatave dhe e kshillave nga ndrmarrjet potenciale dhe ato t reja mund t jet e rndsis thelbsore pr mbijetesn e tyre, pr zhvillimin dhe pr suksesin n krijimin e zhvillimit ekonomik dhe punsimin. Ofrimi i shrbimeve kshillimore n biznes, pr bizneset fillestare dhe pr ndrmarrjet ekzistuese sht veanrisht i rndsishm pr zhvillimin e sektorit privat, pasi q kto shrbime do ti pajisin ndrmarrjet me aftsit e nevojshme teknike dhe menaxheriale, duke ua mundsuar atyre rritjen dhe zhvillimin. Pr kt arsye niveli i lart i prkrahjes s donatorve sht drejtuar kah krijimi i Qendrave Kshillimore pr Biznese (QKB) me qllim t ofrimit t shrbimeve kshillimore pr biznese t reja dhe pr ndrmarrjet ekzistuese prmes shrbimeve kshillimore pr biznese t ofruara falas apo t subvencionuara. N vitin 2001 deri n vitin 2004 u themeluan shtat Agjenci/Qendra Regjionale pr Ndrmarrje (ARN), me seli n shtat qytete t Kosovs, me financimin nga Bashkimi Evropian (prmes Agjencis Evropiane pr Rindrtim). Pas trheqjes s prkrahjes s donatorve, shumica prej ktyre qendrave pushuan s ekzistuari apo krkuan pun m fitimprurse dhe i diversifikuan shrbimet e tyre. Tani vetm ARN-ja e Prishtins sht plotsisht aktive, dhe n fakt funksionin si agjenci zbatuese pr aktivitetet e financuara nga donatort. Aktivitetet e prgjithshme n shrbimet kshillimore pr biznese jan zvogluar, kryesisht pr shkak se nuk kan qen n gjendje t marrin kompensim pr shrbimet kshillimore t bizneseve. Edhe pse shum i rndsishm, tregu i shrbimeve kshillimore pr biznese ende nuk ekziston n Kosov.

Bizneset e reja, ato n fazn fillestare dhe bizneset me prvoj rujan n gjendje apo nuk kan dshir t blejn shrbim t kshillimit pr biznese, prve nse ato jepen falas apo nse subvencionohen n shkall t lart. N kt konteks ofruesit e shrbimeve t biznesit ka pak gjasa t arrijn qndrueshmrin financiare prmes mbshtetjes n tarifa komerciale apo n pagesat e forms tjetr. Andaj, shum agjenci apo qendra regjionale pr ndrmarrje pushuan s ekzistuari pas trheqjes s prkrahjes s donatorve. Edhe pse qllimi i prgjithshm do t ishte t ekzistoj nj vetmbshtetje m e madhe e shrbimeve kshillimore pr biznese, ekziston dshmi e padiskutueshme q shrbimet kshillimore pr biznese aktualisht jan nj e mir publik dhe se kan nevoj pr prkrahje publike (qoft nga qeverit apo nga donatort), n mnyr q t njjtat t vazhdojn edhe pr nj koh t konsiderueshme. Shqipria Bullgaria Bosnja dhe Kroacia Hercegovina Qendra kshillimore pr biznese QKB n 1,000 NMV 50 0.9 24 0.1 25 0.3 21 0.3 IRJ e Mali i Maqedonis Zi 12 0.4 8 0.1 Serbia Moldavia

34 0.1

25 1.3

Burimi: OECD dhe EBRD (2003) regjioni i Evrops Juglindore: Mbarvajtja e politikave t ndrmarrjeve dhe vlersimi regjional. Vendet e tjera n tranzicion jan duke i prkrahur QKB-t me financime publike pr t ruajtur qndrueshmrin financiare t ktyre qendrave pr t siguruar prqendrimin e tyre n bizneset e reja dhe t bizneset n fazn fillestare t tyre. Bullgaria jep subvencione t mdha pr t mbuluar shpenzimet baz dhe ato operative t QKB-ve. QKB-t n Bullgari po ashtu ofrojn shrbimeve me pages pr t mbuluar shpenzimet e tyre. Serbia po avancon shrbimet kshillimore pr bizneset private prmes vauerve dhe subvencioneve. Ktu n Kosov, Ministria e Tregtis dhe Industris po ashtu ofron skemn e vauerve q parashihet pr konsultime dhe aftsime pr ndrmarrsit e mundshm dhe ndrmarrjet ekzistuese.

Skema e vauerve sht mekanizm q u mundson ndrmarrsve t mundshm dhe ndrmarrjeve ekzistuese t ken qasje n shrbimet e subvencionuara pr biznese,zakonisht n form t konsultimeve apo aftsimeve. Prfituesi e merr nj vauer nga skema, prmes t cilit mund ti paguaj shrbimet pjesrisht apo plotsisht.Elementi ky i skems sht liria e prfituesit t zgjedh aftsimin apo konsultimin t ofruar nga cilido ofrues i shrbimeve pr biznese n kt skem. N disa vende agjencis regjionale zhvillimore po themelohen me shpejtsi. Ato kan tendenc t prqendrimit n zhvillimin regjional ekonomik t ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme, duke prfshir prkrahjen pr bizneset fillestare dhe pr ato n faz t hershme t zhvillimit. Cili nga modelet jep rezultate m t mira dhe cili do t mund t prdorej pr Kosovn? Suksesi i modeleve t ndryshme kryesisht varet nga konteksti vendor dhe hartimi i modelit t prgjithshm. Nse n ndonj pjes t vendit, ekziston munges e plot e shrbimeve kshillimore pr biznese dhe e kshilltarve pr biznes, ather themelimi i qendrave kshillimore pr biznese dhe pajisje e ktyre qendrave pr t ofruar shrbime biznesore t cilsis t lart pr bizneset fillestare, pr ato n faz t hershme t zhvillimit dhe pr ato me prvoj duhet t jet prioritete me rastin e caktimit t politikave. Por nse ekzistojn shrbimet biznesore t cilsis s lart, ather duhet t bhet nj vlersim rigoroz i ndikimit t ktyre modeleve t ndryshme me qllim t verifikimit se cilat modele arrijn rezultate m t larta n kuptim t zhvillimit t ndrmarrjes dhe t krijimit t pasuris.

Konkluzion: Diskutimet ligjore mbi privatizimin n Kosov, si dhe zgjidhjet e bra pr procesin, u dominuan plotsisht nga zyrtart ndrkombtar, ndrsa pikpamjet dhe t drejtat e vendsve nuk u konsideruan t rndsishme. Zyrtart ndrkombtar ishin t shqetsuar pr pasojat e privatizimit pr regjistrat ligjor personal, por nuk u ndaln pr t ndrmarr nj shqyrtim t plot t pasojave ekonomike t privatizimit pr njerzit n Kosov. Nj vlersim i till ende nuk sht br, dhe, pr rrjedhim, pasojat e sakta ekonomike t privatizimit mbeten t paprcaktuara deri n kt dit. Ndrkaq, ajo q sht e qart pas nj dekade privatizimi si qasje kryesore e operacionit gjigant t "shtetndrtimit" ndaj ekonomis s Kosovs sht se rreth gjysma e popullsis sht ende pa pun, rreth gjysma e saj jeton n varfri, dhe sistemet e shndetsis, arsimit, infrastruktura, prodhimi vendor dhe bujqsia jan shum shum t dobta. Edhe sipas vet qllimit zyrtar t Shtylls IV pr rindrtim dhe zhvillim privatizimi nuk duket se ka funksionuar. Zyrtart ndrkombtar nuk ishin t interesuar t diskutojn pse apo a duhet t bhet privatizimi n Kosov. Por Kosova ka arsye t mir pr t pyetur pse procesi ishte zgjedhur q n fillim, si ka ndikuar ai vrtet n gjendjen socio-ekonomike, dhe pse privatizimi po vazhdon.

Referencat: Frode Mauring, Prfaqsues rezident i UNDP-s Ecc. Dipl. Mirlinda Kusari, Drejtor ekzekutiv i SHE-ERA Mr Lumir Abdixhiku, Hulumtues n Institutin Riinvest Ali Gashi , Ministria e Ekonomis dhe Financave, Departamenti i Politikave Komunale dhe Buxheteve Ali Gashi , Ministria e Ekonomis dhe Financave, Departamenti i Politikave Komunale dhe Buxheteve Levent Koro Analist i programit, UNDP Kosov OECD dhe EBRD (2003) South East Europe Region: Enterprise Policy Performance and Regional Assessment. Pakti i Stabilitetit, Investment Compact for Southeast Europe, OECD dhe Komisioni Evropian (2007) Zhvillimi i politikave t ndrmarrjes n Ballkanin Perndimor: Raporti pr zbatimin e Karts Evropiane pr Ndrmarrjet e Vogla n Ballkanin Perndimor 2007. Suzuki, A. (2002) Business Training Markets for Small Enterprises in Developing Countries: What do we know so far about the potential? ILO SEED working Paper No.32 UNDP (2003) Strategjia pr zhvillimin e ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme n Evropn Juglindore http://newmedia-ks.com/index.php?option=com_content&view=article&id=11399:ka-ardhur-koha-perta-vene-ne-dyshim-privatizimin&catid=99:pa-censur&Itemid=26