Jucqucnc Hcrmunn A Iisioria das rcligics cono discilina longo roccsso quc cnvolvcu a configuraao dc una Iisioria das rcligics cono discilina csccifica, doiada dc oljcio c nciodologia rorios, odc scr analisado a ariir das discusscs quc, ao longo do scculo XIX c inicio do XX, arofundaran as rclacs cnirc a dcfcsa do caraicr racionalisia do Ioncn ocidcnial c a crsisicncia dc fornas dc crcssao ainda classificadas dc rcligiosas. Fcsuliado dc un conicio dc rogrcssiva dcssacralizaao, iniciado no scculo XVI con a dcfiniiiva ruiura da unidadc crisia na Euroa Modcrna, csic crcurso conIcccria ainda, nos scculos XVII c XVIII, una odcrosa rcsisicncia or aric da Igrcja Caiolica quc, rcaiualizando a oosiao cnirc rcligiao c nagia, insiaurava una olarizaao da qual scrian Icrdciros os cnsadorcs quc, no scculo scguinic, sc dclruarian solrc o fcnncno rcligioso. Mas sc ao iluninisno coulc una ccria aologia dc una rcligiao naiural" (rcgo nuturus), ja quc cla razao cra ossivcl o conIccincnio dc Dcus c dc sua criaao, odc-sc indagar sc no O fundo dcsia asscriiva nao csiaria a idcia dc quc cisiiria un scniincnio rcligioso rofundancnic arraigado na cIanada naiurcza Iunana". Por ouiro lado, ial crscciiva dirigia a olscrvaao ara un icrrcno ouco roicio a una alordagcn quc lcvassc cn conia a idcia dc una Iisioria das rcligics c, solrciudo, as difcrcnics fornas dc crcssao dcssc scniincnio naiural", Ia nuiio rcgisiradas or viajanics curocus cn lugarcs Ialiiados or ovos considcrados riniiivos c coiicos. Esiruiurando-sc cono discilina ainda na rincira nciadc do scculo XIX, a cinologia dcdicou-sc a invcniariar cosiuncs c raiicas das cIanadas socicdadcs naiurais", cn quc, na quasc ioialidadc dos casos, a dcicrninaao rcligiosa arccia ofcrcccr una cIavc inorianic, sc nao fundancnial, ara a organizaao c o funcionancnio dcsics gruos riniiivos". Dcsdc scu nascincnio, orianio, a icoria racionalisia do univcrsalisno da naiurcza Iunana cnfrcniou inuncras dificuldadcs. Mas o coniaio con o ouiro", quc Ia nuiio inaugurara una sisicnaiica Iicrarquizaao oliiica c culiural, ganIou no scculo XIX o rcforo odcroso do discurso osiiivisia c cvolucionisia ara a analisc dc sisicnas rcligiosos difcrcnics c Icicrodoos. Dascado solrciudo na icoria dos ircs Esiados fornulada or Augusio Conic (1798-1857} cn 1819, csic nodclo rcgava quc a Iunanidadc assara or ircs csiados ou aiiiudcs ncniais ao icniar concclcr a rcalidadc do nundo c da vida. o icologico, cn quc rcdoninaran as foras solrcnaiurais; o nciafisico, caracicrizado cla criiica vazia c cla dcsordcn, fruio dc un lilcralisno nal concclido; c o osiiivo, quc sucraria as clicacs insuficicnics do nundo ao sulsiiiuir as Iioicscs rcligiosas c nciafisicas or lcis cicniificas inqucsiionavcis. Disciulo dc Saini-Sinon (1760-1825} aic 1824, Conic roduziu a lasc dc sua icoria cn ncio a un coniurlado noncnio oliiico quc, scgundo clc, ancaava lcvar a Frana anarquia, c ara o qual a soluao scria a adoao dc un novo sisicna organico, cicniifico, nas curiosancnic dcnoninado Fcligiao da Hunanidadc". Proosia ncssianica nao ioa Icrdcira da oricniaao ronaniica do nolrc ncsirc adnirador dos rinciios racionalisias dc Naolcao. As influcncias do osiiivisno dc Conic, aliadas s icscs cvolucionisias dc H. Scnccr (1820-1903}, narcadas clo nodclo liologico c insiradas cla icoria dc C. Darwin (1809-1882}, ccriancnic csiivcran rcscnics nas concluscs dc E.D. Tylor (1832-1917}, solrc a culiura c a rcligiosidadc riniiivas, coniidas no classico Prmtuc cuturc, dc 1871. Para Tylor o aninisno icsc scgundo a qual, ara o Ioncn riniiivo, iudo c doiado dc alna, o quc clicaria o culio aos norios c aos anicassados, alcn do nascincnio dos dcuscs cra a caracicrisiica original da criaao rcligiosa, assando do oliicisno ao nonoicisno, onio naino dc un roccsso dc cvoluao csiriiual. Tanlcn ara J.C. Frazcr (1854-1941} csias scrian as rinciais ciaas do dcscnvolvincnio rcligioso da Iunanidadc. Esics dois uliinos auiorcs, rcfcrcncias fundancniais no roccsso dc claloraao dc una Iisioria das rcligics, nao so rocuraran dcnonsirar c conrovar a validadc dc suas inicrrciacs curoccniricas, cono cncaninIaran suas rcflccs a ariir dc una lusca da origcn c da cvoluao da rcligiao, aqui considcrada no singular. Acsar das conirovcrsias con scu disciulo A. Lang (1844-1912} solrc a origcn ncccssariancnic aninisia das rcligics riniiivas, as icscs dc Tylor, cndossadas or Frazcr, iivcran grandc cso nas disiincs quc scaravan, na assagcn do scculo XIX ara o XX, nagia c rcligiao, dando-lIcs agora una conoiaao cicniifica. Para Frazcr, o Ioncn riniiivo, vivcndo no rinciro icno dc sua Iisioria, acrcdiiava quc as rcgras da nagia cran idcniicas s da naiurcza, o quc o lcvava a cscrar una rcsosia adcquada c incdiaia da naiurcza ara a soluao dc suas dificuldadcs. Nao Ia cono qucsiionar o faio dc cssc iio dc lciiura aicniar, lasicancnic, ara o csiagio dc dcscnvolvincnio cconnico c oliiico dcsias socicdadcs (irilos da Ausiralia, da Malasia, cnirc ouiras}, airclando o scniido dc suas raiicas rcligiosas ncccssidadc dc sucraao dc suas dificuldadcs naicriais incdiaias. Confcria-sc rcligiao un scniido ragnaiico, nas solrciudo social, na ncdida cn quc ossuia o acl dc rccsiruiurar a vida do gruo airavcs dc una rcaroinaao riiual con o icno niiico das origcns. Mas o csiudo do acl social das rcligics, ou dc suas crcnas c raiicas, lcncficiou-sc ainda da consiiiuiao dc un novo cano dc conIccincnio quc sc csiruiurava cono discilina auinona a ariir do final do scculo XIX. a sociologia. Na ncdida cn quc as caicgorias socu c soccdudc cnconiraran csao cono oljcios rivilcgiados dc csiudo, scus divcrsos clcncnios consiiiuiivos c cnirc clcs a rcligiao assaran a ncrcccr ianlcn naior aicnao c csiudos nais oljciivos c sisicnaiicos. A roduao iniclcciual dc Enilc DurlIcin (1858-1917} dcnonsira lcn csic crcurso, ao ariir da analisc da divisao social do iralalIo, assar cla dcfiniao das rcgras do nciodo sociologico c cIcgar ao iralalIo quc aqui nais nos inicrcssa, As {ormus ccmcnturcs du udu rcgosu, ullicado cn 1912. Ao rocurar csialclcccr a sociologia cono discilina oljciiva c osiiiva, DurlIcin alsorvcu a lasc cvolucionisia da invcsiigaao conicana, icniando fornular una nciodologia cicniifica ara a arccnsao das lcis dc funcionancnio das socicdadcs c das rclacs cnirc os difcrcnics gruos quc as concn. Pariindo da analisc dos casos nais sinlcs ara o nais conlco, scndo csic uliino o csiagio vivido cla socicdadc curocia dc scu icno, o auior rcicndc alcanar as lcis quc rcgcn o funcionancnio organico das socicdadcs c conrccndcr suas rcrcscniacs colciivas, visias clo csiudioso franccs cono rcsuliado dc una conscicncia colciiva", difcrcnic dc fcnncnos sicologicos individuais. DurlIcin osiula a auiononia dos faios sociais, cnicndcndo quc csics dcvcn scr analisados cono rcsosias colciivas, concrcias, fruio dc rcflccs conuns c sociais anicriorcs. Esic foi o raciocinio cnrcgado cn scu iralalIo solrc a rcligiao, rocurando conrccndcr scus clcncnios consiiiuiivos airavcs da olscrvaao c dcscriao da vida rcligiosa dos alorigincs ausiralianos. Ao dclruar-sc solrc o scniido do sisicna ioicnico no qual un aninal, vcgcial ou qualqucr ouiro oljcio c considcrado cono anccsiral ou sinlolo dc una colciividadc (irilo, cla}, scndo scu roicior c oljcio dc ialus c dcvcrcs ariicularcs DurlIcin acrcdiiava nao so csiar dianic da forna nais clcncniar dc crcna rcligiosa, cono icr cnconirado a clicaao sociologica da rcligiao. Adoiava, assin, os rccciios cvolucionisias do osiiivisno, lcn cono rcforava, a ariir dc una nciodologia dc analisc considcrada cicniifica, a narca cinoccnirica das olscrvacs curocias solrc as socicdadcs riniiivas, cn gcral, c solrc a vida rcligiosa dcssas conunidadcs cn ariicular. Enlora ja considcrassc suas fornas dc crcssao cono rcligiao (c nao nais nagia"}, cnrcsiava-lIcs un scniido dcfinido a ariir dos olIos c da vivcncia do olscrvador, scn ainda considcrar a ossililidadc dc racionalidadcs disiinias ara socicdadcs difcrcnics c conicnorancas. Ao rocurar a csscncia do Ioncn rcligioso c das rcligics, o auior rcsgaia a lusca da origcn do scniincnio rcligioso quc os iluninisias inuiaran naiurcza Iunana, agora dcslocada ara o ccniro da vida social c das rcrcscniacs colciivas. Dasc original da vida social, o ioicnisno scria a rcrcscniaao rinordial do Ioncn solrc o nundo c rcuniria as caracicrisiicas csscnciais dc iodas as rcligics. a disiinao cnirc os oljcios sagrados c rofanos; a noao dc alna c csiriio; dc crsonalidadc niiica c divindadc nacional; riios dc ollaao c dc conunIao; riios concnoraiivos; riios dc ciaao. 1 DurlIcin ofcrccc, assin, un rinciro csloo icorico- nciodologico ara a analisc dc sisicnas rcligiosos, acsar dc iodas as rcssalvas quc sc ossa fazcr aos rinciios icoricos quc oricniaran suas concluscs. Mas ialvcz a nais inorianic rcsiriao ao acl dc scu iralalIo no roccsso dc claloraao dc una Iisioria das rcligics scja o faio dc o auior iralalIar con a idcia dc una socicdadc nodclo c inuiavcl, organizada or lcis rigidas c inuncs s iransfornacs da vida cn socicdadc, inuncs orianio ao icno c Iisioria. Mas nao rcsia duvida dc quc scria Ma Wclcr qucn lcvaria s uliinas conscqucncias a noao dc una socicdadc idcal" c consolidaria a rclaao cnirc sociologia do conIccincnio c sociologia da rcligiao, ao iransor ara a analisc das conunidadcs rcligiosas scu nciodo dc consiruao dc iios idcais". En iralalIo classico solrc o icna, 2 c aric dc un anlicioso rojcio dc claloraao da sociologia dc un Esiado racional", Wclcr rocura alicar o nciodo dc analisc quc clc dcnonina sociologia conrccnsiva" ara dccifrar a racionalidadc dos fcnncnos rcligiosos, ariindo da rcnissa dc quc ioda a aao social odc scr conrccndida, scja racional a cvidcncia da conrccnsao (logica, naicnaiica}, scja suljciiva (afciiva, rccciivo-ariisiica}. Ncssc scniido, un nciodo cicniifico ara scr consisicnic na consiruao dc tos dcvc invcsiigar c cor iodas as conccs dc scniido irracionais (afciivancnic condicionadas} quc aiuan na aao cono dcsvio", ara alcanar c conrccndcr a aao rcal", influcnciada or irracionalidadcs dc ioda csccic, nas scnrc arccnsivcl quando nciodica c racionalncnic olscrvada. Esia scria a narca fundancnial a disiinguir sociologia c Iisioria, scgundo Wclcr. A rincira icria or oljciivo a consiruao dc concciios-iio", roondo-sc a cnconirar as rcgras gcrais dos fcnncnos sociais, ao conirario da scgunda, cuja rcocuaao scria a analisc c a clicaao causal dc csiruiuras c acs individuais, considcradas culiuralncnic inorianics. Parccc claro, orianio, quc o auior nanicr-sc-ia ainda longc dc una roosia dc consiruao dc una Iisioria das rcligics, rocurando fundancniar nciodologicancnic una sociologia da rcligiao airavcs da olscrvaao c analisc dc iios dc conunidadcs rcligiosas. Enicndcndo quc ioda aao originada or noiivos rcligiosos ou nagicos c, cn sua forna rinaria, una aao racional, a analisc dc Wclcr consiiiuiu scn duvida un avano. Sucrou dcccrio as analiscs dc Tylor c Frazcr, nas csccialncnic a dc Lcvy-DruIl, quc cn 1910 afirnara quc o cnsancnio riniiivo cra do iio rc-logico, incaaz dc clalorar un sisicna racional quc clicassc as rclacs cnirc o Ioncn c o nundo, inrcgnado clo naravilIoso c clo solrcnaiural, vivcndo or isso nun csiado ainda rc-rcligioso. Con a rcocuaao fundancnial dc csquadrinIar os clcncnios quc concn c dao organicidadc a una conunidadc rcligiosa, rocurando dcfinir funcs c Iicrarquias, Wclcr focalizou asccios c sisicnaiizou concciios quc iivcran grandc inoriancia na configuraao do oljcio da fuiura Iisioria das rcligics. Ao dcfinir carisna" c csiriio"; ao disiinguir as funcs c os airiluios do nago, do rofcia c do saccrdoic; ao assinalar a inoriancia da ncdiaao sinlolica c do caraicr analogico do cnsar niiologico c ao rcflciir solrc a rclaao cnirc o crcsccnic roccsso dc naiuraao, ccniralizaao c racionalizaao das sciias ou crcnas rcligiosas cn congrcgacs con as fornas dc organizaao sociocconnica das difcrcnics socicdadcs, Wclcr lcvaniou qucsics c rollcnas concciiuais quc, no noncnio cn quc scu iralalIo foi ullicado (1922}, ainda csiavan longc dc conIcccr una dcfiniao nais oljciiva. A dcscriao das raiicas c a das rclacs rcscnics nas conunidadcs rcligiosas olscrvadas foran colIidas alcaioriancnic, ianio Iisiorica cono gcograficancnic, odcndo rcfcrir-sc ao Egiio, Crccia ou ao Jaao, ja quc, ao iniciar sua rcflcao con o iicn O nascincnio das rcligics", rcicndia cquacionar as rcgras gcrais quc oricnian as raiicas do cano rcligioso. Novancnic, c csia fornulaao nao irouc nada dc novo, o rincial criicrio ara a classificaao Iicrarquizada das difcrcnics rcligics analisadas rcsidiu na naior ou ncnor caacidadc quc algunas dclas iivcran dc sc iornarcn univcrsais cono o judaisno, o crisiianisno c o roicsianiisno. Para ilusirar a logica do cnsancnio wclcriano, lasia lcnlrar a rclaao quc o auior faz cnirc a rcforna roicsianic c o csiriio do caiialisno", rocurando dcnonsirar cono a rcligiao considcrada nais racionalizada aiuou na criaao dc una socicdadc nais avanada oliiica c ccononicancnic. Por ncio dc una analisc idcalisia c con oljciivos nais dcscriiivos c classificaiorios quc clicaiivos, Wclcr acrcsccniou ouco rcflcao solrc o acl da rcligiao na vida social, nun coniraonio icorico cvidcnic s rcflccs dc Mar quc, ja cn 1842, afirnara quc a rcligiao nao vivc no ccu, nas sin na icrra", aludindo clarancnic aos condicionancnios sociais c oliiicos das idcias rcligiosas. Para Mar c Engcls 3 cnircianio, o csiudo das rcligics so odcria scr fciio airclado luia dc classcs, na ncdida cn quc crcclian a rcligiao cono una ilusao dcsiinada a nascarar c a jusiificar a dcsigualdadc cnirc as classcs sociais, cuja origcn iinIa lascs cnincnicncnic cconnicas. Aicnios s ossililidadcs Iisioricas dc naniulaao das crcnas ara a doninaao social c o ccrcicio do odcr, csics auiorcs coniriluiran ouco ara a valorizaao da Iisioria das rcligics cono oljcio dc invcsiigaao, nanicndo una analisc fornal c sulordinada dos fcnncnos rcligiosos. Ncssc scniido, sc o iralalIo dc Wclcr nanicvc una lciiura cinoccnirica, cvolucionisia c ncsno idcalisia da Iisioria das rcligics, coniriluiu incnsancnic ara lanar a icnaiica das rcligics no cano das rcflccs concciiuais, indiscnsavcis ara sua csiruiuraao c sisicnaiizaao cono discilina. Paralclancnic consiiiuiao da sociologia rcligiosa", ouira roosia inorianic ganIava coro a ariir da scgunda nciadc do scculo XIX. a organizaao dc una cicncia das rcligics", cujo oljcio cra a analisc dos clcncnios conuns s divcrsas rcligics, suas lcis cvoluiivas c a forna rincira da rcligiao". Ercssao uiilizada cla rincira vcz con oljciivos noiadancnic cicniificos or Ma Mullcr, cn 1867, cra ianlcn cIanada dc cicncia conarada das rcligics", cicncia quc oricniou a rincira discilina con o nonc dc Iisioria das rcligics no ncio univcrsiiario, cn Ccnclra no ano dc 1873. A csia scguiran-sc ouiras discilinas scnclIanics cn varios aiscs, da Holanda AlcnanIa, assando cla Frana c cla Dclgica. Ncssc criodo cra frcqucnic a confusao cnirc os noncs cicncia das rcligics" c Iisioria das rcligics", noncnio cn quc sc ocrou una scaraao iniclcciual nais niiida cnirc os csiudos dc rcligiao c dc icologia, ja quc csics uliinos assaran a scr ccluidos do Congrcs d'Hisioirc dcs Fcligions", rcalizado cn Paris, cn 1990. A idcia dc quc Iavcria una unidadc fundancnial a iodas as rcligics, dc quc os nuliilos noncs dos dcuscs dcsignarian una so divindadc ou dc quc a razao Iunana odcria or si ncsna cIcgar ao conIccincnio da Vcrdadc, foran concluscs quc, scgundo Mircca Eliadc, dcnonsiraran o inicrcssc cla Iisioria das rcligics, dcsdc a Aniiguidadc, quando Arisioiclcs ja fornulara a icoria da dcgcncrcs-ccncia rcligiosa da Iunanidadc". Difcrcnicncnic dos oljciivos da sociologia rcligiosa", quc inscriu suas rcocuacs con o fcnncno rcligioso na lusca dc lcis gcrais do funcionancnio da socicdadc, a cicncia das rcligics", ou a Iisioria das rcligics", assou a icr un oljcio csccifico. a origcn das rcligics, dc un lado, c a csscncia da vida c do Ioncn rcligioso, do ouiro. O rcrcscnianic nais consisicnic, c con a olra nais solida dcdicada a csic iio dc cnfoquc, foi ccriancnic Mircca Eliadc, cujo iralalIo O sugrudo c o ro{uno, u csscncu dus rcgocs 4 csalIa lcn a oao dos quc cnicndcran scr nais inorianic a analisc das csiruiuras do fcnncno rcligioso ara a conrccnsao da csscncu da rcligiao (no singular}, do quc dccifrar a sua Iisioria. Ncssc caninIo, c acsar dc assinalar quc scu iralalIo rcicndc scr una iniroduao gcral Iisioria das rcligics (cnicndida cono dcscriao das divcrsas nodalidadcs do sagrado}, Eliadc rocura dcsvcndar o scniido da ccricncia rcligiosa, csiando aicnio, fundancnialncnic, s suas csiruiuras originais. Pariindo da rcnissa dc quc o sagrado sc consiiiui cn oosiao ao rofano, Eliadc localiza, nas cIanadas socicdadcs iradicionais (c nao so as riniiivas"}, o Iomo rcgosus" cn csiado lruio, aquclc quc conicn iodos os airiluios csscnciais c ncccssarios ara o cnicndincnio do scniido c da inoriancia da csfcra do sagrado na vida social. Ao dclruar-sc solrc a csccificidadc do sagrado, Eliadc roc-sc a consiruir a sua norfologia, invcniariando as siniliiudcs rcscnics cnirc os nais difcrcnics sisicnas rcligiosos conIccidos cla Iunanidadc, scn un criicrio nuiio claro ara a cscolIa das socicdadcs olscrvadas. A lusca sisicnaiica da csscncia dos fcnncnos analisados confcrc sua alordagcn un caraicr fcnoncnologico, o quc o lcva a airiluir significados idcniicos a nanifcsiacs rcligiosas fornalncnic analogas, nas quc nao ncccssariancnic ossucn o ncsno scniido ara os difcrcnics gruos quc as vivcncian. Ncssc scniido, c rcciso icr cuidado con as gcncralizacs via dc rcgra a-Iisioricas, c ncsno irracionalisias, ara algunas dc suas concluscs, scn crdcr dc visia a inoriancia das qucsics lcvaniadas clo auior c quc nuiio icn auiliado na fornulaao dc un roiciro inorianic ara una alordagcn Iisiorica das rcligics c da vivcncia rcligiosa, a ccnlo do scniido da ccricncia sagrada, da funao dos niios, da csiruiura dos sinlolos c da crccao da rcligiao cono una cosnogonia. Acsar dc ancorada nun conjunio dc qucsics razoavclncnic dcfinido, c algunas roosias nciodologicas csloadas, a Iisioria das rcligics lcvaria ainda algun icno ara consiruir scus rorios concciios c adaiar-sc a analiscs quc lcvasscn cn conia as difcrcnas csaciais c icnorais das nais variadas nanifcsiacs rcligiosas. Un ouco dcsic crcurso c o quc rocurarcnos rcsgaiar a scguir. Dcfiniao concciiual c roosias icorico-nciodologicas 0RGHORVRREMHWRHVHXVSUREOHPDV Sociologia rcligiosa, Iisioria ou cicncia das rcligics, qualqucr un dcsics novos canos dc conIccincnio csiruiurou-sc ao osiular a dcfiniao dc un oljcio dc csiudo quc, cla sua conlcidadc c ialvcz nais dccisivancnic clo rorio crcurso cisicnologico das cicncias Iunanas, so nuiio lcniancnic csloou-sc icorica c nciodologicancnic. Angclo DrclicI S ofcrcccu-nos un roiciro inicrcssanic das qucsics quc cnvolvcran a consiiiuiao da discilina Hisioria das Fcligics a ariir dc un cnfoquc concciiual nais adcquado a una alordagcn csccificancnic Iisiorica. Fcionando a crcssao dc Ma Mullcr Iisioria das rcligics" ou Iisioria conarada das rcligics", DrclicI rcssalia a falia dc rigor icorico con quc csias duas crcsscs foran usadas duranic nuiio icno. Afirna quc ara dcscolrir qual c o vcrdadciro oljcio dcsia discilina c rcciso cnfrcniar o rollcna dc cono dcfinir o concciio dc rcligiao, dc forna quc csic scja suficicnicncnic alrangcnic ara dar conia do scniido dcssc iio dc nanifcsiaao nas nais divcrsas socicdadcs. O icrno rcligiao, oriundo do laiin rcgo, nao iinIa a accao nodcrna forjada ao longo da Iisioria da civilizaao ocidcnial, indicando sinlcsncnic un conjunio dc nornas, olscrvacs, advcricncias c inicrdics, nao ncccssariancnic rclacionadas adoraao dc divindadcs, iradics niiicas ou cclclracs riiuais. Esiruiurado nun conicio dc lcnia c dcfiniiiva laicizaao, o concciio dc rcligiao conIcccu varios significados, dc DurlIcin a Eliadc, assando or Lcvi-Sirauss, Frcud, Cransci, cnirc ouiros, ara cIcgar s fornulacs aoniadas no icio dc DrclicI. Para DurlIcin ioda rcligiao c una cosnologia c, cono faior csscncial dc organizaao c funcionancnio das socicdadcs riniiivas, scria a lasc dc ioda a vida social; ara Wclcr una forna cnirc ouiras dos Ioncns sc organizarcn socialncnic; ara Cransci un iio dcicrninado dc visao dc nundo quc sc siiua cnirc a filosofia (rcligiosidadc dos iniclcciuais} c o folclorc (rcligiosidadc oular}, nao dcsligando-sc, orianio, das csiraicgias dc odcr quc organizan difcrcnicncnic as socicdadcs; ara Lcvi-Sirauss, lascando-sc no cnsancnio sclvagcn", a rcligiao odc scr dcfinida cono una Iunanizaao das lcis naiurais, un aniroonorfisno da naiurcza"; ara Frcud una ilusao colciiva, cujo oljciivo c doninar o scniincnio dc inoicncia quc iodo Ioncn ccrincnia frcnic s foras Iosiis; ara Eliadc a rcfcrcncia rinordial, o sisicna dc nundo das socicdadcs iradicionais, lcro rivilcgiado do Iomo rcgosus. Porianio, scja airavcs da sociologia, da fcnoncnologia, da aniroologia, da oliiica ou da sicanalisc, scgundo scus auiorcs classicos, a rcligiao sc dcfinia a ariir dc una dicoionia sagrado/rofano, inscriia nuna racionalidadc cn cuja roosia, alcn dc dcscriiiva c classificaioria, ouco sc dciinIa na lusca dc clicacs ara o scniido csccifico das divcrsas fornas dc nanifcsiacs do quc considcravan o fcnncno rcligioso". DrclicI aonia caiancnic a ncccssidadc da lasc cnirica ara a fornulaao dc un concciio alrangcnic c quc lcvc cn conia as difcrcnas csao-icnorais, c orianio Iisioricas, das nanifcsiacs rcligiosas. Ao invcsiigar a causa" dc iio rcligiosa c cnicndcr o sagrado cono csfcra do inconirolavcl" Iunano, o auior icrnina or dcfcndcr un roccdincnio dc analisc quc, ao rocurar a origcn Iisiorica do sisicna iradicional nais aniigo ara cIcgar sulsiancia ncsna da rcligiao", coloca-o no cano dc auiorcs cono Eliadc, quc iralalIou na lusca da csscncia das rcligics, ou ncsno DurlIcin, quc rocurou a rcligiao rinordial. Ao considcrar o nciodo conaraiivo o unico adcquado Iisioria das rcligics, DrclicI rcssalia quc csic nao dcvc icr or oljciivo o cquacionancnio dc una suosia naiurcza Iunana", ou a dcnonsiraao dc una cvoluao unifornc das rcligics, nas a conscicncia dc una unidadc da Iisioria Iunana", cujo longo roccsso dc roagaao c rcclaloraao, Iisioricancnic olscrvadas, clicaria suas nudanas c difcrcnas. Esia scria, scgundo o auior, a forna dc caiar dc quc nancira sc fornou o nuclco dc qualqucr rcligiao Iisiorica c crcclcr cono c cn quc sc disianciou da rcligiao csscncial". A roosia dc DrclicI, orianio, acsar dc rcicndcr csiar aicnia conjugaao dc icno c csao ara arccnsao do inconirolavcl Iunano", acrcsccnia ouco s fornulacs da Hisioria Conarada das Fcligics dc Mullcr, na ncdida cn quc o nciodo conaraiivo coniinua icndo a iarcfa dc dcsvcndar una rcligiao rinordial, Iisioricancnic inossivcl dc scr alcanada, alcn dc ouco uiil ara una alordagcn quc nao dcfina Iisioria cono a lusca das origcns. Ncssc scniido, acsar da icniaiiva dc rclaao cnirc forna rcligiosa (norfologia} c icno Iisiorico, o auior rccucra as indicacs nciodologicas Icrdadas da sociologia (roosia dcscriiiva c classificaioria}, influcncia quc ianlcn odc scr olscrvada clo surgincnio dc iralalIos rcocuados cn invcniariar c dcscrcvcr a Iisioria das difcrcnics douirinas rcligiosas, dcsdolrando-sc nuiias vczcs cn una Iisioria cclcsiasiica ou das insiiiuics rcligiosas, ou ainda cn csloos dc Iisiorias das raiicas rcligiosas, ncsic caso noiadancnic csiinuladas cla cIanada aniroologia rcligiosa. Esic iio dc roccdincnio, dcscriiivo c analiiico, foi scn duvida inorianic ara a dcfiniao dc una varicdadc dc icnas quc assaran a scr invcsiigados ianlcn cla Iisioria das rcligics, cono o scniido dos niios c dos riiuais quc cnvolvcn as divcrsas fornas dc crcnas rcligiosas. Esiudos quc, acsar dc uiilizarcn cn grandc ncdida o nciodo conaraiivo caindo nuiias vczcs na arnadilIa da lusca da origcn dos niios , alriran caninIos inorianics ara una roosia nais adcquada alordagcn Iisioriografica.
,QYHVWLJDomRDOJXQVFDPSRVWHPiWLFRV A grandc roduao dos Iisioriadorcs solrc o quc scria una Iisioria rcligiosa nao dcia duvida solrc a consolidaao dc una discilina csccifica c dc suas variadas ossililidadcs icorico- nciodologicas. Cono aonianos, alguns icnas icn sido frcqucniados ja Ia algun icno, con naior ou ncnor dcnsidadc icorica, dcnirc os quais dcsiacarcnos alguns.
Hisioria das douirinas Ncsic cano dc csiudos alguns iralalIos caracicrizaran-sc or icniarcn coniar a Iisioria das cIanadas grandcs rcligics", invcniariando suas crcnas, riiuais cic., nuna alordagcn quc rivilcgia a lusca das origcns da cvoluao Iisiorica olscrvada, via dc rcgra, or scu dcsdolrancnio lincar c cronologico. Cono olras gcrais dcssc iio odcrianos ciiar o iralalIo dc Marccl-Sinon c Andrc Dcnoii solrc judaisno c o crisiianisno aniigo, ou dc Claudc CaIcn solrc o islanisno. 6 Ha ainda os quc rocuran rclacionar o surgincnio dc ccrias rcligics a iransfornacs Iisioricas glolais, cono c o caso do csiudo das origcns do calvinisno, lasianic frcqucniado clos quc viran no uriianisno a gcncsc dc una socicdadc nodcrna c organizada, csiruiurada a ariir dc clcncnios noiadancnic lurgucscs. Ncssc gruo csiaria o classico dc Wclcr, ja ciiado, A ctcu rotcstuntc c o csrto do cutusmo; o iralalIo dc F. Tawncy, A rcguo c o surgmcnto do cutusmo; o csiudo dc Trcvor-Focr, Hcguo, Hc{ormu c truns{ormuuo socu; a olra dc Jcan Dcluncau, Huscmcnto c u{rmuuo du Hc{ormu; c o rcccnic DnIcro c Icrdudc, dc H. MccIoulan, quc confcrc cso inorianic ao calvinisno na consiruao dc una socicdadc rica c livrc nas Provincias Unidas dos Paiscs Daios. ? Para una alordagcn nais nicroscoica, rclacionando asccios da douirina rcligiosa con a csiraiificaao social c a vida coiidiana, Ia, or ccnlo, o iralalIo dc Ccorgcs Duly solrc o confronio da noral da Igrcja con os cosiuncs da nolrcza curocia ncdicval, ou o csiudo dc Ednund Lciics, quc rocurou rcssaliar os asccios inovadorcs do calvinisno quanio s iradicionais inicrdics da Igrcja cn naicria dc anor conjugal. S
Hisiorias cclcsiasiicas Dcdicada ao csiudo do funcionancnio, csiruiura c organizaao do clcro c da rcgaao rcligiosa, incluindo as fornas dc roscliiisno rcligioso, a discilina clcrical c a nornaiizaao do riiual, aqui cnconiranos olras gcrais, a ccnlo das divcrsas Iisiorias insiiiucionais da Igrcja, cono a classica Hstoru du Igrcu cm Portugu, dc Foriunaio dc Alncida, ou u Hstoru du ComunIu dc Jcsus no Hrus, dc Scrafin Lciic. 9 Ainda ncsic cano, a ariir da icnaiica das rcfornas rcligiosas, alguns iralalIos rocuraran invcniariar c conarar raiicas c riiuais, cono foi o caso do livro dc MicIacl Mullci, A Contru-rc{ormu, ou do iralalIo dc JoIn Dossy solrc a crisiandadc no Ocidcnic quc, indo alcn, csialclcccu rclacs cnirc organizaao cclcsiasiica c crcnas colciivas, anics c dcois da Fcforna. 10 Quanio ao iralalIo dcscncnIado clos nissionarios na cansao colonial Ia, cnirc ouiros, a olra dc CIarlcs Docr solrc o acl da Igrcja na cansao ilcrica, ou ainda o livro dc JonaiIan Scncc solrc o iralalIo do jcsuiia Maiico Ficci na CIina da dinasiia Ming. 11
Hisioria das crcnas. ncnialidadcs Profunda c dcfiniiivancnic influcnciado cla coniriluiao da nouucc Istorc, surgida na Frana a ariir dc ncados da dccada dc 1920 c osicriorncnic cIanada dc Escola dos Annucs, csic cano dc csiudos dcvc nuiio a scus fundadorcs, Lucicn Fclvrc c Marc DlocI, csic uliino foricncnic narcado clas rcocuacs sociologicas dc Enilc DurlIcin. Dcfcnsorcs dc una Iisioria alrangcnic c ioializanic, rcjciiaran as rcnissas dc una Iisioria oliiica narcada clos fciios dos grandcs Ioncns cn noncnios dc gucrra ou dcciscs oliiico-insiiiucionais. Ao rcdcscolrircn o Ioncn conun" cono clcncnio fundancnial no dcscncadcancnio dc iransfornacs Iisioricas, ianio na curia quanio na longa duraao, rouscran una alordagcn rollcnaiizada dos roccssos Iisioricos glolais. Foi ncssa crscciiva quc o csiudo das crcnas, crcclidas na sua dula dcicrninaao rcligiosa c oliiica , rccclcu a aicnao dc Fclvrc c DlocI, auiorcs dc csiudos quc sc naniivcran cono rcfcrcncias olrigaiorias ara a conrccnsao c analisc das crcnas colciivas, cnlora icnIan crnanccido duranic nuiio icno cono iniciaiivas isoladas, ja quc so nuiio rcccnicncnic csia icnaiica foi rcionada cla Iisioriografia conicnoranca. Marc DlocI, cn scu classico Los Hccs Tuumuturgos, 12
ullicado cn 1924, rocurou rcconsiruir o longo roccsso dc fornaao da crcna no odcr dc cura das cscrofulas airavcs do ioquc rcal, dcnonsirando sua inoriancia na consolidaao das nonarquias franccsa c inglcsa. Ao analisar as inlicacs rcligiosas c oliiicas dcssa crcna no odcr iaunaiurgico dos rcis, cnconirou suas raizcs cn iorno do scculo XI c olscrvou sua crnancncia cono riiual oliiico crcssivo aic o scculo XVIII, rcunindo indicios quc crniiiran crcclcr a ciraordinaria difusao alcanada clo nilagrc rcal. DlocI, ao dcscrcvcr as fornas riiuais dc culio aos rcis iaunaiurgos c rclacionar rcligiao a oliiica dc forna iao csirciia, inaugurou una nova Iisioria oliiica, ou ainda, una aniroologia oliiica Iisiorica, criando csao ara o csiudo do quc odcrianos cIanar dc ncssianisno oliiico", alcn dc aoniar ossililidadcs concrcias ara un cnfoquc icorico-nciodologico ancorado nos rcssuosios da Iisioria das rcligics. E, a roosiio da olra dc Marc DlocI, c rcciso nao csqucccr ioda a soric dc novincnios nilcnarisias c/ou ncssianicos dc cunIo noiadancnic oular quc acalaran ianlcn rcvclando-sc icnas crcssivos ara a analisc das rclacs cnirc rcligiao c odcr. 13 Lucicn Fclvrc, dcois dc dcdicar-sc ao csiudo do quc cIanou dc gcografia Iisiorica, voliou-sc ianlcn ara o csiudo das aiiiudcs colciivas, ou dc sicologia Iisiorica", cono clc ncsno cIanou, dcicndo-sc csccialncnic nas Iisiorias do Fcnascincnio c da Fcforna na Frana. As csiudar a vida dc Luicro, ainda cn 1928, Fclvrc dciou clara sua forna dc conrccndcr a rclaao cnirc o individuo c o scu gruo social, cnirc a iniciaiiva cssoal c a ncccssidadc social", scn coniudo crcclcr as idcias dc Luicro cono un rcflco dircio dos inicrcsscs da lurgucsia, ou ainda scn rcduzir aiiiudcs c valorcs csiriiuais a ncras crcsscs dc iransfornacs na ccononia ou na socicdadc. Mas foi cn 1942, con o csiudo solrc o rollcna da dcscrcna no scculo XVI, quc Fclvrc cnfrcniou o icna das crcnas colciivas. Ao rcfuiar a inicrrciaao dc Alcl L'cfranc, quc ionava Franois Falclais cono un aicu quc cscrcvia conira o crisiianisno, Fclvrc cnconirou nas iadas llasfcnas uiilizadas clo auior dc Paniagrucl una raiz ncdicval quc crcssava una arodia do sagrado, acciia scn naiorcs rollcnas clos rcligiosos dc scu icno. 14 Pariindo dc una analisc filologica ninuciosa da alavra aicu, o auior dcnonsira quc, no scculo XVI, csic icrno nao ossuia o scniido nodcrno adoiado or L'cfranc, dcfcndcndo a icsc dc quc Falclais cra un crisiao, ois, cnlora criiico dc nuiios asccios da Igrcja, fora noldado a ariir dc un insiruncnial iniclcciual" (outugc mcntu") quc nao crniiia a dcscrcna. Assin, ao conjugar o dcscnvolvincnio c a vivcncia dc crcnas rcligiosas a una conjuniura Iisiorica lcn dclincada, c rollcnaiizar a idcia da dcscrcna no scculo XVI a ariir do quc cIanou dc outugc mcntu, Fclvrc dcscoriinou un lcquc dc icnas c qucsics quc, oriundos nuiias vczcs da aniroologia, icrninarian or csiinular iralalIos quc scrian osicriorncnic classificados cono dc sicologia Iisiorica". Dcsics, ialvcz o ccnlo naior scja Folcri Mandrou quc, cn Mugstrudos c {ctccrus nu Frunu do sccuo XVII, ullicado cn 1968, rcicndia fazcr una analisc dc sicologia Iisiorica", csloo do quc cIanarian os franccscs, ouco icno dcois, dc Iisioria das ncnialidadcs. 1S Mas acsar da inoriancia da cscola franccsa no cano das rcligiosidadcs c das crcnas colciivas, valc lcnlrar a criiica dc Siuari Clarl 16 dc quc grandc aric da Iisioriografia franccsa da rcligiao c da fciiiaria foi Icrdada dc na aniroologia" (Lcvy- DruIl c Frazcr}, na ncdida cn quc, nuiias vczcs, ncrgulIou a rcligiao no irracionalisno, scn aicniar ara a csiruiura dc organizaao c significados culiurais do ouiro", do dcsconIccido. Por ouiro lado, nao c ossivcl csqucccr quc as coniinuadas icniaiivas dc sucraao dcssc olsiaculo cinoccnirico icrninarian or foncniar novas alordagcns quc Iojc sc cnquadrarian no conjunio dc roducs quc icn dado coro cIanada Iisioria culiural. Ncssa irajcioria, a Iisioria das rcligiosidadcs c/ou das crcnas ganIou nais csao quc a Iisioria das rcligics, aconanIando os dcsdolrancnios cisicnologicos nos quais a roria discilina sc viu cnvolvida. Hisioria das crcnas. circularidadcs c Iilridisnos culiurais O crcurso quc irouc a Iisioria das crcnas do cano das ncnialidadcs ara una alordagcn calcada nos rcssuosios dcsic novo cano icnaiico, no qual sc consiiiuiu a Iisioria da culiura, icn na olra do Iisioriador iialiano Cario Cinzlurg un narco c una rcfcrcncia fundancnial ara o cnfrcniancnio dc inorianics qucsics surgidas no roccsso dc consiruao da Iisioria das rcligiosidadcs. Dclruado Ia nuiio solrc a icnaiica da fciiiaria, Cinzlurg rcvcla cn scus iralalIos caiancnic csia irajcioria. En scu rinciro livro solrc o icna, Os undurIos do Icm, 1? aqui ullicado cn 1988, o auior rcicndia csiudar as aiiiudcs rcligiosas c, cn scniido uto, a ncnialidadc dc una socicdadc canoncsa" (a friulana, cnirc fins do scculo XVI c inicio do XVII}, a ariir da Iisioria dc un nuclco dc crcnas oularcs quc aulaiinancnic foran assiniladas fciiiaria. Arofundando scu inicrcssc clo conlco iccido da culiura c das rcligiosidadcs, c rccusando a noao dc ncnialidadc or considcra-la inicrclassisia, na ncdida cn quc sc ancora cn clcncnios incrics, olscuros, inconscicnics dc una dcicrninada visao do nundo", o auior analisou, cn O quco c os ucrmcs, 1S o coiidiano c as idcias dc un nolciro crscguido cla Inquisiao iialiana no scculo XVI. Ao crcclcr as dificuldadcs dos inquisidorcs cn classificar aric do discurso Icrciico dc McnoccIio, nosso Iisioriador viu-sc dianic dc una conlca rcdc dc crcnas oularcs dc longuissina duraao inlricadas no discurso oficial da Igrcja, roduzindo o quc dcnoninou dc circularidadc culiural. E ncssc scniido quc, ao confcrir inoriancia c scniido s crcnas oularcs solrc o sala c rocurar crcclcr a dinanica c a logica das rcligiosidadcs, Cinzlurg olcnizou ianio con os aniigos Iisioriadorcs da fciiiaria" quc, a ccnlo dc MicIclci, 19
dizian quc o sala cra rcal c crcssava una faccia da luia do cancsinaio conira a orcssao social, quanio con os nodcrnos" franccscs cono Folcri Mandrou, inglcscs cono KciiI TIonas, quc dcfcndian a idcia dc quc o sala nao assava dc invcnao dos dcnonologos. 20 Mas foi ccriancnic cn Hstoru noturnu, 21 ullicado originalncnic cn 1989, quc Cinzlurg lcvou nais adianic suas rcflccs solrc o csicrcoiio do sala", roosia quc lcvou a cfciio uiilizando o nciodo conaraiivo c roondo o arovciiancnio do insiruncnial analiiico ofcrccido cla Iisioria das rcligics. Ao rocurar invcniariar os divcrsos clcncnios quc conuscran csic nodclo" dc raiica dialolica, csquadrinIado clos inquisidorcs scnrc quc sc vian dianic dc riiuais oularcs nao conIccidos, Cinzlurg dcfcndc a icsc dc quc o csicrcoiio do sala" foi rcsuliado dc un analgana dc falulas, lcndas c niios (lruas c fciiicciros rcunian-sc noiic cn lugarcs soliiarios; s vczcs cIcgavan voando, noniando lasics dc calos dc nadcira; ouiras ianias vinIan cn garua dc aninais ou clcs ncsnos iransfornados cn licIos; scguian-sc lanqucics, orgias scuais; anics dc ircn ara casa rccclian ungucnios nalcficos roduzidos con gordura dc crianas c ouiros ingrcdicnics}, csalIados ianio cronologica cono gcograficancnic. Insaiisfciio con as clicacs arquciiicas, scgundo as quais a difusao dc fcnncnos sinilarcs consiiiuiria a rova dc una coniinuidadc Iisiorica (Mculc, Durlcri c NccdIan}; csiruiuralisia, quc fundancnia sua icsc cn icrnos fornais (Vcrnani, Dciicnnc c Lcvi-Sirauss}; ou ainda difusionisia, quc associa o cnconiro dc nanifcsiacs sinilarcs cn csaos gcograficos difcrcnics a roccssos dc cnconiros c disscninacs culiurais (L. ScInidi}, Cinzlurg roc a noao dc fornaao culiural dc conronisso", rcsuliado Iilrido dc un confliio cnirc culiura folclorica c/ou iradicional c culiura crudiia. Da fusao dc icnas cono o vo noiurno c as ncianorfoscs aninalcscas con a inagcn do conl dc una sciia Iosiil, ouco a ouco rojciada solrc os lcrosos, judcus, lruas c fciiicciros, surgiu una conosiao culiural Iilrida. o sala, assunio Iojc caro Iisioria das rcligics. O fundancnial do iralalIo dc Cinzlurg ara as rcflccs nciodologicas aqui iniroduzidas diz rcsciio forna cono o auior iralalIa a rclaao cnirc os isonorfisnos niiicos c riiuais (rcsuliado dc irocas dc culiuras divcrsas} c o roccsso dc difusao, conscrvaao c rcclaloraao a quc csiao criodica c Iisioricancnic sulnciidos, ilusirando clarancnic cssc vinculo cnirc norfologia c Iisioria. Cono a irans-nissao das csiruiuras rofundas da linguagcn, as rcclaloracs niiicas c riiuais ianlcn guardan scu asccio inconscicnic, scn quc isso indiquc, ara o auior, a cisicncia dc un inconscicnic colciivo, ja quc o niio c o riio roagados or nccanisnos Iisioricos conicn, inliciiancnic, as rcgras dc sua rcclaloraao. Cinzlurg ofcrccc-nos una saida, nada facil, c vcrdadc, ara idcniificar rclacs Iisioricas cnirc niios c riios cnconiravcis cn difcrcnics noncnios c lugarcs sociais, rccusando a analisc fcnoncnologica quc rocurava a csscncia da ccricncia rcligiosa c adaiando o nciodo conaraiivo a una analisc Iisioriografica. Longc dc luscar a origcn do niio, ara scnrc inaccssivcl, nas rcaiualizado cla narraiiva niiologica, o auior rocura clicar Iisioricancnic as rclciiuras niiicas c riiuais ossivcis dcniro dc una fornaao social dcicrninada, sugcrindo quc sc adoic con rudcncia a noao dc sisicna niiico-rcligioso". Inscrida no conicio da cIanada Iisioria culiural, sua olra icn-sc rcvclado ariicularncnic insiradora ara a rcflcao cnirc as ossivcis rclacs da culiura oular ou folclorica c da culiura crudiia ou, nais csccificancnic dcniro dc nosso icna, cnirc rcligiao c/ou vivcncias rcligiosas c odcr. Ncssa crscciiva, sao dc fundancnial inoriancia os divcrsos filiros sociais quc rccclcn c rcclaloran as ncnsagcns rcligiosas, a ariir dc vivcncias culiurais csccificas c dcicrninadas, crniiindo a idcniificaao dc fornas difcrcnciadas dc cnicndcr c vivcr a ccricncia rcligiosa. Marcando nais una vcz a influcncia dc rollcnas lcvaniados cla aniroologia, convcn cnircianio nao confundi-la, or ccnlo, con a roosia dc Clifford Cccriz quc, ao ionar a rcligiao cono un sisicna culiural, dcicn-sc lasicancnic cn scu caraicr csiruiuranic, funcional c ordcnador, nanicndo una lciiura dcscriiiva, alcanada clo quc cIanou dc dcscriao dcnsa". 22 Para una alordagcn aniroologica nais rcocuada con un cnfoquc Iisiorico, ialvcz MarsIall SaIlins scja a nclIor indicaao ara una analisc quc conjuguc Iisioria c csiruiura no csiudo da rclaao csialilidadc/nudana a ariir do cnconiro dc socicdadcs culiuralncnic difcrcnics. 23 Curiosancnic, orianio, sc no scculo XIX o csiudo dc niios c riios so arccia alicavcl s cIanadas socicdadcs riniiivas, Conicnorancancnic a analisc dos variados riiuais dc invcsiidura dc odcr, as difcrcnics fornas dc consagraao do Esiado c dc scus cIcfcs airavcs das fcsias locais c nacionais, alcn das nais divcrsas crcsscs das rcligiosidadcs oularcs, arcccn nao dciar duvida da varicdadc dc icnas quc, lcniancnic, icn coniriluido ara una coniinua rcdcscolcria dc novos oljcios dc invcsiigaao cla Iisioria das rcligics c das rcligiosidadcs.
Fcligiao c rcligiosidadcs na Iisioriografia lrasilcira Transfornado cn oljcio dc analisc ianlcn cn ncio a un franco roccsso dc dcssacralizaao da vida oliiica c culiural lrasilcira, c orianio inscriio no criodo quc narcou a assagcn da nonarquia ara a rcullica, as rinciras rcflccs sisicnaiicas, c dc cunIo noiadancnic cicniifico, solrc a rcligiosidadc lrasilcira aconanIaran o discurso aniiclcricalisia radical dos osiiivisias quc acrcdiiaran scr a unica c dcfiniiiva rcligiao da Iunanidadc". Moncnio rivilcgiado na discussao c idcniificaao do quc dcvcria scr o vcrdadciro caraicr nacional, a iniclcciualidadc lrasilcira, lidcrada or Euclidcs da CunIa, Nina Fodrigucs c Silvio Foncro, luscou no osiiivisno dc Conic c no darwinisno social c cvolucionisia dc Scnccr a lasc dc una icoria quc clicassc o csiagio dc dcscnvolvincnio do Drasil na linIa cvoluiiva das socicdadcs curocias civilizadas, forncccndo o cquacionancnio ossivcl cnirc a sucraao do airaso c a dcfcsa do quc fossc csccificancnic nacional. Mas sc foi a radicalizaao da dicoionia rcligiao/cicncia quc dcu a rouagcn iniclcciual ao cnlaic oliiico cnirc nonarquia c rcullica, ou ainda cnirc larlaric c civilizaao, coulc s raiicas culiurais considcradas oularcs, crcclidas cono fruios ncfasios dc una niscigcnaao crigosa c cicniificancnic condcnavcl, o acl vcrdadcirancnic dclcicrio no csforo dc consiruao dc una socicdadc nodcrna. Sc na Euroa as socicdadcs riniiivas" odian scr oljcio dc analiscs gcograficancnic disianics, no Drasil a convivcncia do riniiivo" (o inicrior} c o civilizado" (o liioral} iornava, no ninino, incnoda a adoao das icorias curocias scn naiorcs adaiacs. Ncssc scniido, rclcgada cono lrao do Esiado c cono crcssao dc nanifcsiacs oularcs gcnuinancnic nacionais, o icna da rcligiao c das rcligiosidadcs so foi olscrvado a ariir dc una analisc dcrcciaiiva clos rccursorcs das cicncias sociais no Drasil. Fora das lcnics dc nossos cicniisias sociais nais rcsiigiados, a icnaiica nanicr-sc-ia ainda or un lon icno auscnic do clcnco dc qucsics quc dcvcrian ncrcccr una aicnao csccial, ou ncsno scr considcrada naicria dc csiudo rclcvanic ara a conrccnsao dc nossa Iisioria. Por ouiro lado, c rcciso nao ncgligcnciar o csforo quc a Igrcja caiolica lrasilcira fcz ara cnfrcniar o dclaic con os darwinisias (quc dizian scr o Ioncn un nacaco acrfcioado"}, ou con osiiivisias (ara qucn a rcligiao cra una forna social rogrcssiva}, airavcs dc iniclcciuais cono Carlos dc Laci, Jaclson dc Figucircdo c ouiros. Minoria da iniclcciualidadc lrasilcira no criodo, c scn conIcccr a fundo a douirina quc dcfcndian, alguns acalaran influcnciados or douirinas ouco consisicnics, cono a crscciiva csiriiualisia dc Faria Driiio, c nao conscguiran dcicr ncn ncsno a dccadcncia iniclcciual dc una insiiiuiao quc ouirora fora iao odcrosa. Iniroduzido clo rojcio nissionario dos jcsuiias, quc aqui cIcgaran cn 1549, o caiolicisno lrasilciro organizou-sc scgundo as rcgras da insiiiuiao do Padroado, quc fcz da Coroa oriugucsa a rcsonsavcl clas nisscs caiolicas c insiiiuics cclcsiasiicas dc scus csaos coloniais. Inicgrada csiraicgia ofcnsiva da Igrcja, a nissao jcsuiiica dcvcria cunrir a iarcfa dc convcricr nassivancnic oulacs urlanas c rurais do uliranar, aliando a Fc c o Incrio no grandioso rojcio colonizador. Mas acsar do csforo da ConanIia dc Jcsus c dc scu inqucsiionavcl acl na disscninaao do caiolicisno cn icrras lrasilciras, a organizaao da insiiiuiao cclcsiasiica dcu-sc dc forna circnancnic lcnia no Drasil, difcrcnicncnic do olscrvado na Ancrica EsanIola, ondc a adninisiraao ncirooliiana fcz-sc aconanIar dcsdc ccdo clo surgincnio dc una solida csiruiura cclcsiasiica, coniando ja cn 1565 con quairo arcclisados. A colnia lrasilcira icria scu rinciro lisado, c duranic nuiio icno unico, criado na DaIia cn 1551. Esia fragilidadc insiiiucional, aliada a un cnconiro racial c culiural nuliilo no Drasil colonial, clicaria, ara nuiios auiorcs, a Icicrogcncidadc c ncsno a nisiura dc crcnas divcrsas nas variadas fornas dc crcssao da rcligiosidadc oular, icna quc lcniancnic ganIou crcssao c csloou un quadro lasianic anlo dc qucsics quc os csiudos solrc rcligiao c rcligiosidadc conIcccrian no Drasil. Ncssc scniido, c curiosancnic, os csiudos solrc o quc sc cIanaria rcligiosidadc oular rccclcrian nais aicnao dos iniclcciuais lrasilciros quc as Iisiorias insiiiucionais c/ou das idcias ou douirinas rcligiosas. Josc Oscar Dcozzo rcssalia, or ccnlo, a auscncia dc infornacs solrc a Igrcja cn livros classicos solrc o criodo rcullicano lrasilciro, cono c caso do volunc dcdicado a Insiiiuics c Classcs Sociais" do iralalIo dc Edgard Caronc, A HcuIcu VcIu. 24 Evidcnicncnic calc rcssaliar o csforo dc auiorcs quc roduziran inorianics Iisiorias da Igrcja no Drasil, cono c o caso dc Fiolando Azzi c Eduardo Hoornacri. 2S
Dcsdc o inicio do scculo, o csiudo do acl c da influcncia do clcncnio africano na culiura lrasilcira icn sido alvo dc claloracs variadas c significaiivas ara o dcscnvolvincnio das cicncias sociais, cn gcral, c ara o csiudo das rcligics oularcs, cn ariicular. Os iralalIos dc Nina Fodrigucs, a ccnlo dc L`unmsmc {ctcIstc dcs ncgrcs dc HuIu, 26 nao so confirnaran as icscs cvolucionisias (caracicrisiicas, scgundo as lciiuras curocias, das rcligics ncnos dcscnvolvidas}, cono icrninaran or fundar una vcrdadcira cscola", rccursora da aniroologia fisica c do quc viria a scr a ncdicina lcgal lrasilcira. Aicnio ilusao da caicqucsc", Nina Fodrigucs rcocuava-sc con o quc considcrava a rcinicrrciaao dc crcnas caiolicas c a oculiaao dc scus dcuscs airas das inagcns dos sanios caiolicos. Un dc scus disciulos nais conIccidos scria Ariur Fanos, quc ianlcn roduziu iralalIos solrc os culios afrolrasilciros nanicndo o cnfoquc ncgaiivo da inoriancia c das crsisicncias da culiura africana no Drasil. 2? Mas scria, nais una vcz, o classico Cusu grundc c scnzuu, dc Cillcrio Frcyrc 2S (1933}, o rcsonsavcl or una guinada nas inicrrciacs do caraicr da rcligiosidadc colonial, confcrindo-lIc un asccio afciivo c dc naior iniinidadc con a sinlologia caiolica. Forjado clo odcr agluiinador dos cngcnIos dc aucar c cla inicgraao Casa Crandc/Scnzala/Cacla, confornou una csiruiura quc daria susicniaao icsc do acl da fanilia airiarcal cn nosso roccsso dc colonizaao. Nao olsianic s criiicas dc quc suas rcflccs icrian forialccido, sc nao criado, o niio da dcnocracia racial lrasilcira, Cillcrio Frcyrc aonia ara una inicrcnciraao culiural c racial violcniancnic ncgada dcsdc fins do scculo XIX, alcn dc dcfcndcr a icsc, ainda Iojc aiual, dc quc as dcsigualdadcs sociais do Drasil foran rcsuliado nais dc difcrcnas dc classcs do quc dc rcconcciios dc cor ou raa. Mas incgavclncnic a naior coniriluiao icorica ara a con- rccnsao dc nossa rcalidadc culiural c rcligiosa nuliila vcio dc Fogcr Dasiidc, airavcs dc un concciio dc sincrciisno difcrcnic dc Ariur Fanos, quc o considcrava cono una sona dc iradics difcrcnics, nas scn icr sua logica inicrna oricniada cla aroinaao c inicraao dos icrnos sincrciicos. En Dasiidc, o sincrciisno aarccc cono una das caracicrisiicas dos aiscs quc conIcccran a cscravidao, c quc orianio nisiuravan raas c ovos, inunIan a coaliiaao dc divcrsas cinias nun ncsno lugar, c lcvavan criaao, acina das nacs ccniradas nclas ncsnas, dc una nova forna dc solidaricdadc dc cor". 29 A icsc dc Dasiidc c a dc quc cada clcncnio quc conc o quc clc cIana dc sociologia do lricolagc" icn un lugar dcicrninado, c quc o conjunio dc iodos os clcncnios so ganIa scniido cnquanio rcsuliado das novas inicracs dcsics ncsnos clcncnios quando osios cn coniaio. Ncssa crscciiva, as divcrsas cinias africanas quc cIcgaran ao Drasil nao so fundiran-sc cn difcrcnics conlinacs afrocaiolicas, cono icrninaran or foncniar un ouiro sincrciisno o das rorias rcligics africanas quc aqui sc cnconiraran. Vc-sc, orianio, quc ncgaiiva ou osiiivancnic, os csiudos solrc o caraicr nacional ou solrc a csccificidadc dc nossa fornaao socioculiural, rcvclaran dcsdc ccdo una Iisioria, no ninino, anligua c dicoinica, nas caninIando francancnic ara una alordagcn nais rica c conlca, cono vcrcnos a scguir. Por ora calc rcssaliar quc iodos os iralalIos aic agora ciiados cran dc cicniisias sociais c, no naino, dcdicaran-sc ao csiudo da culiura ncgra c do roccsso dc niscigcnaao quc csicvc na lasc dc nossa fornaao culiural c rcligiosa. Ouiro icna lasianic rccorrcnic na lilliografia lrasilcira c ianlcn analisado, solrciudo or sociologos c aniroologos, foi o do ncssianisno, olscrvado cn novincnios sociais dc cunIo rcligioso c quc csiinulou a roduao dc alguns iralalIos inorianics na dccada dc 1960. Procurando csloar una icoria ara clicar csiruiuralncnic csics novincnios, alguns auiorcs cliciiaran clarancnic scu conronciincnio oliiico nas inicrrciacs arcscniadas, cono foi o caso do classico Cunguccros c {unutcos, dc Fui Faco. Ncsic iralalIo o auior cnicndc quc os cIanados novincnios ncssianicos" lrasilciros dos quais os nais conIccidos scrian Juazciro, Canudos, Conicsiado c Caldcirao csiruiuraran-sc conira o laiifundio, icndo roosia rcvolucionaria c a rcligiao cono forna dc crcssao. 30 En iralalIo ullicado cn 1965, dois anos dcois do livro dc Faco, Mauricio VinIas dc Quciroz luscou ianlcn una clicaao glolal ara a cclosao dcsic iio dc rcaao oular, cnlora sua inicrrciaao scja un ouco nais alrangcnic. Esic auior cnconira a clicaao ara a gucrra scriancja do Conicsiado nuna crisc dc csiruiura, cn quc rollcnas sociais acunularan- sc c agravaran confliios laicnics cnirc difcrcnics classcs sociais. Mas ncsia linIa dc analisc foi ccriancnic o iralalIo dc Maria Isaura Pcrcira dc Quciroz o quc nclIor assinilou os cnsinancnios da sociologia rcligiosa dc Wclcr, associando-os a una icniaiiva dc alordagcn aniroologica. Adniradora c c-assisicnic dc Fogcr Dasiidc, a auiora, nuna olra dc flcgo, rocura clalorar, airavcs do nciodo conaraiivo, una icoria ara o csiudo dos novincnios ncssianicos, incluindo dcsdc irilos do ocsic ancricano c da Mclancsia, aic ccnlos dc casos cnconirados na Euroa Ocidcnial c no Drasil. Enicndcndo o social cono a nciafora do rcligioso, a auiora dcfcndc a idcia dc quc os gruos sociais quc ariiciaran dc iais novincnios csiarian incrsos nuna socicdadc cn inicnsa crisc sociocconnica c oliiica, rcdisosios a rcunircn-sc cn iorno da figura carisnaiica dc un lidcr ncssianico. 31 Cono c ossivcl olscrvar, csics iralalIos icn un cnfoquc noiadancnic sociologico, alcn dc ionarcn a vivcncia rcligiosa dcsics gruos sociais cono insiruncnios ou, no naino, conscqucncia dc criscs sociooliiicas csiruiurais, alcn dc nuiias vczcs dcfcndcrcn una dicoionia cnirc o caiolicisno iradicional c oular ouco adcquada conlcidadc dc nossa fornaao culiural c rcligiosa. Fugindo a csia analisc glolal, nas ainda rcso Iisioria dc un novincnio rcligioso, icnos ainda o iralalIo dc FalI Dclla Cava, dcdicado ao csiudo do nilagrc do Padrc Ciccro. 32 Esic c alguns iralalIos nais rcccnics dcdicados analisc das rcligics oularcs naniivcran, no conjunio, una crscciiva sociologica c aniroologica rcsiriia ao csiudo dc casos c, quando rcicndcran clicacs glolais, nao o fizcran incororando as coniriluics icorico-nciodologicas quc, dcsdc os Annucs, assando clas roducs no cano das ncnialidadcs c da Iisioria culiural, icn irrigado a Iisioria das rcligics c das rcligiosidadcs. 33 Ncssc scniido, o iralalIo dc Laura dc Mcllo c Souza, O duIo c u Tcrru dc Suntu Cruz 34 , foi ccriancnic ionciro no cnfrcniancnio dcssa icnaiica airavcs dc un vics Iisioriografico clarancnic influcnciado clas coniriluics nais rcccnics no cano das rcligiosidadcs oularcs. Aliando scnsililidadc c crudiao, a auiora roc una alordagcn Iisioriografica da rcligiosidadc oular, cn gcral, c ara a ccricncia rcligiosa da vida colonial, cn ariicular. Ao cscolIcr un icna incdiio na Iisioriografia lrasilcira a fciiiaria no Drasil Mcllo c Souza csniua o analgana dc coniriluics quc forjaran a csccificidadc da rcligiao vivida cla oulaao colonial, civada dc rcninisccncias folcloricas curocias c aulaiinancnic colorida clas coniriluics culiurais dc ncgros c indios", alcn dos ingrcdicnics judaicos fornccidos clos crisiaos novos radicados no Drasil. Eaninando as nairizcs curocias quc fundaran o quc Cinzlurg cIanou dc csicrcoiio do sala", a auiora rocurou dcscrcvcr c conrccndcr as raiicas nagicas uiilizadas or una oulaao culiuralncnic Icicrogcnca c adaiada ara o vivcr cn colnia, dcnonsirando, a ariir solrciudo dc fonics inquisiioriais, cono, nun coiidiano crassado or discursos inlricados", o rojcio iridcniino dc crisiianizaao foi crnancnicncnic adaiado, rclido c or vczcs ioialncnic alicrado no Drasil colonial. Ao conscguir aliar norfologia c Iisioria (dando fciao ao quc c sinuliancancnic univcrsal, arquciiico, c csccifica c Iisioricancnic consiruido"}, Mcllo c Souza nao so confirna a noao dc circularidadc dos nivcis culiurais dcfcndida or Cinzlurg, cono icrnina or dcfcndcr a csccificidadc das raiicas nagicas coloniais lrasilciras, ao concluir scu iralalIo nanicndo una ccria oosiao cnirc suIIuts c cuundus. Esia uliina qucsiao foi csccialncnic rcionada cn scu iralalIo nais rcccnic, In{crno utuntco, 3S no qual a auiora sc indaga, ja na Iniroduao, sc cssa oosiao scria ilusoria, ou ainda sc c ossivcl cnsar o quc scrianos scn o colonizador oriugucs". Prcocuada cn arofundar a analisc das dincnscs c os dcsdolrancnios dcsia vcrdadcirancnic unlilical rclaao, a auiora rcunc novc cnsaios, lascados cn csiudos conaraiivos, rocurando nclIor conrccndcr as viscs curocias solrc a Ancrica. Ao anliar a lciiura nais rccorrcnic da influcncia cicrna", considcra quc nao so os curocus consiruiran suas inagcns solrc a Ancrica a ariir dc scus rorios rcfcrcnciais, cono acalaran incororando irrcvcrsivclncnic clcncnios csccificos das culiuras quc suljugaran, ou rocuraran suljugar". Na lciiura vcriicalizada dc icnas quc vao dcsdc a analisc do dcgrcdo cono insiruncnio dc disscninaao c circularidadc culiural, assando clas visionarias quc crian icr accsso a D. Sclasiiao, c icrninando con una rcflcao solrc a Orgia dos Ducndcs" dc Dcrnardo Cuinaracs, a Iisioriadora rciona o rollcna das crnancncias c rcsisicncias ao longo dc iodo o iralalIo, cnfrcniando qucsics icoricas c nciodologicas cruciais ara qucn iralalIa con icnas dc Iisioria culiural c csccificancnic con a culiura c a rcligiosidadc oular. Ouira coniriluiao inorianic no cano da Iisioria culiural c o rcccnic iralalIo dc Fonaldo Vainfas, A Icrcsu dos ndos 36 cn quc o auior faz un csiudo dc una sciia ancrindia surrccndcnicncnic acolIida or un odcroso scnIor dc cscravos na DaIia quinIcniisia. Mcsclando un rofundo conIccincnio do aarclIo inquisiiorial a una grandc crudiao cn Iisioria colonial ilcro-ancricana, o auior ariiu da rollcnaiica das idolairias c dc suas rclacs con o colonialisno, ara nos coniar una Iisioria nuliila da Saniidadc dc Jaguaric. Ao dcicr- sc na analisc das crcnas c na dcscriao dos riiuais do quc cIanou dc caiolicisno iuinanla", rcconsiruiu una saga vcrdadcirancnic inrcssionanic. Do onio dc visia icorico-nciodologico, o iralalIo arcscnia una conjugaao dc rcflccs da aniroologia, aicnio olscrvaao dcialIada dc gcsios c conoriancnios quc as fonics nuiias vczcs rocuraran oculiar, ao quc Ia dc nais aiual ara a anliaao dc qucsics na alordagcn das rcligiosidadcs oularcs. Uliraassando a crscciiva quc analisa cnconiros culiurais a ariir da logica do sincrciisno, o auior oia cla associaao cnirc circularidadcs c Iilridisnos cuja crcssao naina ialvcz scja o rciraio do nancluco, anliguo or naiurcza c rcvclado cn assagcns surrccndcnics ara lanar sua olcnica c insiiganic Iioicsc. a dc quc a sciia caiolico-iuinanla da Saniidadc forjou-sc dcniro dos rorios aldcancnios jcsuiiicos. Alcn dcsias roosias nais gcrais dc csiudo das rcligiosidadcs oularcs, odcrianos ciiar analiscs nais csccificas quc ianlcn ja concan a ganIar csao, a ccnlo dos iralalIos quc icn-sc dciido solrc as fcsias rcligiosas, 3?
dcnonsirando una gana dc icnas c qucsics quc concan a scr invcsiigadas. Muliila, dcnsa c insiiganic, a icia quc liga as divcrsas rcligics s difcrcnics c ossivcis fornas dc rcligiosidadcs icn dcnonsirado scr un cano fcriil ara coniinuadas rcflccs icorico-nciodologicas c fuiuras invcsiigacs Iisioriograficas. uxuo tcrnu (1990}. 22. Lciics, Ednund. A consccncu urtunu c u scxuududc modcrnu. Sao Paulo. Drasilicnsc, 1987, . 18. 23. Cf. Scoii, Joan. Hisioria das MulIcrcs". En. Durlc, Pcicr. A cscrtu du Istoru. Novas crscciivas. Sao Paulo. UNESP, 1992, . 63-95; Poricr, Foy. Hisioria do Coro". En. Idcn, ilid., . 291-326. Quanio aos criodicos vcja-sc, or ccnlo, o Journu o{ tIc Hstor o{ Scxuut, ullicado quadrincsiralncnic cla Univcrsiiy of CIicago Prcss, a ariir dc naio dc 1992. 24. Cinzlurg, Cario. O quco c os ucrmcs. Sao Paulo. ConanIia das Lciras, 1987, . 18 c 21, rcscciivancnic. 25. Ncsic scniido, dcsiaquc-sc a inoriancia dc Montuou dc Ennanucl Lc Foy Laduric (1975}, ullicado cn oriugucs con o iiiulo Montuou. Cuturos c cutocos numu udcu {runccsu, l294-lJ24, clas Edics 70. 26. Durlc, Pcicr. Alcriura. A Nova Hisioria, Scu Passado c Scu Fuiuro". En. Idcn. A cscrtu... O. cii., . 25. 27. CIariicr, Fogcr. O. cii., . 86. Vcjan-sc ianlcn ncsic scniido, as concccs fornuladas or Cario Cinzlurg no fanoso ariigo iniiiulado Sinais. Faizcs dc un Paradigna Indiciario". En. Mtos, cmIcmus, snus. Sao Paulo. ConanIia das Lciras, 1989, . 143-179. 28. Poricr, Foy. O. cii., . 298-299. 29. Flandrin, Jcan-Louis. Para una Hisioria da Scualidadc". En. O scxo... O. cii., . 15. 30. Cf. Frcyrc, Cillcrio. Cusu grundc c scnzuu. Fio dc Janciro. Josc Olynio, 1973 (16 a cd.}; c Idcn. SoIrudos c mucumIos. Fio dc Janciro. Josc Olynio, 1981,(16 cd.}. 31. Una anosiragcn significaiiva das rinciais dircirizcs quc vcn scndo scguidas cla roduao Iisioriografica lrasilcira solrc a fanilia odc scr cnconirada no volunc da Hcustu Hruscru dc Hstoru dcdicado ao icna {umu c gruos dc conuuo (vol. 9, n 17, sci. 1988/fcv. 1989}. 32. Cf. Vainfas, Fonaldo (org.}. Hstoru c scxuududc no Hrus. Fio dc Janciro. Craal, 1986. Dcvc-sc rcgisirar aqui a inoriancia da colcianca organizada or Maria Crisiina DruscIini c Fulvia Foscnlcrg, incluindo ariigos vcnccdorcs nun concurso ronovido cla Fundaao Carlos CIagas cn 1978 solrc a nulIcr lrasilcira, cnirc os quais alguns sao dcdicados ao csiudo da scualidadc fcninina (cf. DruscIini, Maria CA. c Foscnlcrg, Fulvia. Vucncu. Hstoru, scxuududc c mugcns {cmnnus. Sao Paulo. Drasilicnsc, 1980}. No ncsno scniido vcja-sc ianlcn a colcianca organizada or D'Incao, Maria Angcla. Amor c {umu no Hrus. Sao Paulo. Conicio, 1981. Calc ncncionar, ainda, o iralalIo do sicanalisia Jurandyr F. Cosia (Ordcm mcdcu c normu {umur. Fio dc Janciro. Craal, 1979}, quc icria una influcncia significaiiva solrc nuiios csiudos dcscnvolvidos or Iisioriadorcs lrasilciros cn iorno da scualidadc c icnas afins. 33. Vcjan-sc, or ccnlo, os iralalIos dc Mcllo c Souza, Laura dc. O duIo c u tcrru dc Suntu Cruz. Fcturu c rcgosdudc ouur no Hrus Coonu. Sao Paulo. ConanIia das Lciras, 1986; dc Vainfas, Fonaldo. Troco dos ccudos. Moru, scxuududc c nqusuo no Hrus. Fio dc Janciro. Canus, 1989; Araujo, E. O tcutro dos ucos. Trunsgrcssuo c trunsgcncu nu soccdudc urIunu coonu. Fio dc Janciro. Josc Olynio, 1993; Moii, Luiz. U scxo roIdo. urgcns, gus c cscruuos nus gurrus du nqusuo. Sao Paulo. Pairus, 1988; c Dcl Priori, Mary. Ao su do coro. Conduo {cmnnu, mutcrndudcs c mcntududcs no Hrus Coonu. Fio dc Janciro/Drasilia. Josc Olynio/EDUND, 1993. 34. Vcjansc or ccnlo, os iralalIos dc CIalIoul, Sidncy. TruIuIo, ur c Iotcqum. O cotduno dos truIuIudorcs no Ho dc Juncro du Hcc Eoquc. Sao Paulo. Drasilicnsc, 1981; SoiIci, FacIcl. Conduo {cmnnu c {ormus dc uocncu muIcrcs oIrcs c ordcm urIunu, lSlU-l92U. Fio dc Janciro. Forcnsc, 1989; Esicvcs, MariIa dc Alrcu. Mcnnus crddus. Os ouurcs c o cotduno do umor no Ho dc Juncro du Hcc Eoquc. Fio. Paz c Tcrra, 1989; Fago, MargarciI. Do cuIurc uo ur. A utou du cdudc dscnur. Drasil, 1890-1920. Fio dc Janciro. Paz c Tcrra, 1985; Idcn. Os ruzcrcs du notc rosttuuo c codgos dc scxuududc {cmnnu cm Suo Puuo (lS9U-l9JU); dc Engcl, Magali. Mcrctrzcs c doutorcs. SuIcr mcdco c rosttuuo no Ho dc Juncro (lS4U-lS9U). Sao Paulo. Drasilicnsc, 1989; Soarcs, Luiz Carlos. Humcrus, Ious c oucus... A rosttuuo no Ho dc Juncro do sccuo XIX. Sao Paulo. iica, 1992; c CunIa, Maria Clcncniina Pcrcira da. O cscIo do mundo Juqucr, u Istoru dc um uso. Fio dc Janciro. Paz c Tcrra, 1986.
CAPTULO 14 1. Hodgcn, MargarciI T. Eur untIrooog n tIc sxtccntI und scucntccntI ccnturcs. Filadclfia. Univcrsiiy of Pcnsilvania Prcss, 1971, . 57. 2. Todorov, Tzvcian. A conqustu du Amcrcu u qucstuo do outro. Sao Paulo. Mariins Fonics, 1988, . 106. 3. Padgcn, AniIony. TIc {u o{ nuturu mun. tIc umcrcun nduns und tIc Orgns o{ Comurutuc ctInoog. Canlridgc. Canlridgc Univcrsiiy Prcss, 1989, . 18. 4. MicIcl dc Ccriau falaria, ccria vcz, dc una Icicrologia", una cicncia do ouiro", quc icvc inicio no scculo XVI. En. Ciard, Lucc. MicIcl dc Ccriau's Hcicrology and iIc Ncw Wold". Hcrcscntutons, 33, invcrno, 1991. 5. E ncssc scniido quc, acrcdiianos, dcvc scr cnicndida a afirnaao dc J.H. Ellioi, Dcscolrindo a Ancrica, a Euroa dcscolriu a si roria", o quc nos crniic validar ianlcn a sua invcrsao dcscolrindo a si roria, a Euroa dcscolriu a Ancrica. Vcr TIc Hcu Vord und tIc Hcu (l492-lb5U). Canlridgc. Canlridgc Univcrsiiy Prcss, 1992, . 53. 6. Holanda, Scrgio Duarquc dc. Vsuo do uruso. Sao Paulo. ConanIia Ediiora Nacional, 1977, . 77. 7. Ncsiurj, M.F. Lus ruzus Iumunus. Moscou. Ediiorial Progrcso, 1976, . 111. 8. Lcvi-Sirauss, Claudc. Huu c Istoru. Lisloa. Prcscna, 1989, . 8. 9. Darnow, Vicior. PIscu untIrooog und urcIcoog. Honcwood, Illinois. TIc Dorscy Prcss, 1975, . 177. 10. Hodgcn, Lanccloi. TIc Concci of Facc". En. Moniagu, AsIlcy (org.} TIc orgn und cuouton o{ mun. Nova Yorl. Corwcll, 1973, . 474. 11. Tolias, PIilli V. Drian, Sizc, Crcy Maiicr and Facc Faci or Ficiion?" En. Moniagu, A. (org.} O. cii., . 554. 12. Aud Moniagu, A. TIc Concci of Facc". En. Hunicr, David and WIiiicn, PIilli (orgs.} AntIrooog, contcmorur crscctuc. Dosion, Toronio. Liiilc Drown Conany, 1979, . 72. Crifo nosso. 13. Evans-PriicIard, E.E. VtcIru{t, oruccs und mugc umong tIc Azundc. Oford. Clarcndon Prcss, 1937. 14. Tylor, Edward. Prmtuc cuturc. 2 a cd. Londrcs. JoIn Murray, 1873, 2 vols. 15. Frazcr, Jancs Ccorgc. TIc godcn IougIt. u stud n mugc und rcgon. 3 a
cd. Londrcs. Macnilan an Conany, 1911-1915, 15 vols. 16. Lcvi-Sirauss, C. O cnsumcnto scuugcm. Caninas. Pairus, 1989, . 15 17. Lcvi-Sirauss. Huu c Istoru..., . 13. 18. Clasircs, Picrrc. A soccdudc contru o Estudo. Fio dc Janciro. Francisco Alvcs, 1978, . 16. Crifo nosso. 19. SaIlins, MarsIall. IIus dc Hstoru. Fio dc Janciro. Jorgc ZaIar, 1990, . 7. 20. Dicrsacl, Alciia. Salcr Local, Hisioria Local. Cccriz c Alcn". En. Huni, Lynn. A nouu Istoru cuturu. Sao Paulo. Mariins Fonics, 1992, . 124/100. 21. LcacI, Ednund. AniIroos". En. Enccocdu Enuud (AntIroos/Homcm). Lisloa. Inrcnsa Nacional/Casa da Mocda, 1985, . 16. 22. Marcus, Ccorgc E. c FisIcr, MicIacl M.J. AntIrooog us cuturu crtquc. un cxcrmcntu momcnt n tIc Iumun sccnccs. CIicago. TIc Univcrsiiy os CIicago Prcss, 1986, . 175. 23. WacIicl NaiIan. A Aculiuraao". En. Lc Coff, J. c Nora, P. Hstoru. nouos roIcmus. Fio dc Janciro. Francisco Alvcs, 1976, . 118. 24. E o caso dc ccrias Iisiorias dc indios ou ncgros quc rocuran rcsgaiar alguns clcncnios dc sucrioridadc dcsias cinias, cono sc odc vcr, or ccnlo, no iralalIo dc Dralc, Si. Clair. HucI FoI, Icrc und tIcrc. Los Angclcs. Univcrsiiy of California Prcss, 1991. 25. Lc Coff, J. Para una Aniroologia Hisiorica". En. Puru um nouo conccto dc Idudc Mcdu. Lisloa. Ed. Esiana, 1980, . 322. 26. Codclicr, Mauricc. L`dcc ct c mutcrc. Paris. Fayard, 1984, . 22. 27. Dois iralalIos rcccnicncnic ullicados aonian os caninIos da cino- Iisioria no Drasil. Fcfcrindo-nos s duas colciancas organizadas rcscciivancnic or CunIa, Manucla Carnciro da. Hstoru dos ndos no Hrus. Sao Paulo. ConanIia das Lciras, 1992; c Vainfas, Fonaldo. Amcrcu cm tcmo dc conqustu. Fio dc Janciro. Jorgc ZaIar, 1992. 28. Lc Coff, J. Para una Aniroologia...", . 319-321. 29. Pcasc, Franllin. Dc Tuuuntnsuo u u Istoru dc Pcru. Lina. Insiiiuio dc Esiudios Pcruanos, 1978, . 35. 30. Darrcio, L. Fclic. DcscoIrmcntos c Hcnuscmcnto. Formus dc scr c cnsur nos sccuos XV c XVI. Lisloa. Inrcnsa Nacional, 1983, . 59. 31. Pcasc, Franllin. EinoIisioria Andina. Prollcnas dc Fucnics y Mciodologia". Caracas. ninco., 1983, . 4-5.
CAPTULO 15 1. DurlIcin, E. As {ormus ccmcnturcs du udu rcgosu. Sao Paulo. Alril, 1978. 2. Wclcr, Ma. Tios dc Conunidadc Fcligiosa (Sociologia dc la Fcligion}". Economu soccdud. Mcico. Fonic dc Culiura Econonica. 3 a cd., 1977, . 328-492. 3. Mar, Karl & Engcls, FricdricI. SoIrc u rcguo. Lisloa. Edics 70, 1975. 4. Eliadc, Mircca. O sugrudo c o ro{uno. A csscncu dus rcgocs. Lisloa. Ediao Livros do Drasil", s/d. O auior arcscnia na iniroduao un rcsuno da cicncia das rcligics, . 7-20. 5. DrclicI, Angclo. Prolcgoncnos dc una Hisioria dc las Fcligioncs". En. Hstoru dc us rcgoncs. Lus rcgoncs untguus I. Madri. Siglo XXI, 1997, . 30-97. 6. Sinon, Marccl & Dcnoii, Andrc. E udusmo c crstunsmo untguo. Darcclona. Lalor, 1972; CaIcn, Claudc. E Isun. Dcsdc os orgcncs Iustu c Comcnzo dc Imcro Otomuno. Madri. Siglo XXI, 1972. 7. Wclcr, Ma. A ctcu rotcstuntc c o csrto do cutusmo. Sao Paulo. Pioncira, 1967; Tawncy, F. A rcguo c o surgmcnto do cutusmo. Sao Paulo. Pcrscciiva, 1971; Trcvor-Focr, H. Hcguo, Hc{ormu c truns{ormuuo socu. Lisloa. Prcscna Mariins Fonics, 1972; Dcluncau, Jcan. Huscmcnto c u{rmuuo du Hc{ormu. Sao Paulo. Pioncira, 1989; MccIoulan, H. DnIcro c Icrdudc. Amstcrdu no tcmo dc Snozu. Fio dc Janciro. Jorgc ZaIar, 1992. 8. Duly, Ccorgcs. Lc CIcuucr, u {cmmc ct c rctrc. Paris. HacIciic, 1981; Lciics, Ednund. A consccncu urtunu c u scxuududc modcrnu. Sao Paulo. Drasilicnsc, 1987. 9. Alncida, Foriunaio dc. Hstoru du Igrcu cm Portugu. Porio. Poriucalcnsc. Ediao rcarada c dirigida or Daniao Pcrcs, 1967/1971, 4 voluncs; Lciic, Scrafin. Hstoru du ComunIu dc Jcsus no Hrus. Lisloa/Fio dc Janciro. Poriugalia/Civilizaao Drasilcira, 1938/1950, 10 vols. 10. Mullci, MicIacl. A Contru-rc{ormu. Lisloa. Cradiva, 1985; Dossy, JoIn. A crstundudc no Ocdcntc (1400-1700}. Lisloa. Ed. 70, 1990. 11. Docr, CIarlcs. A Igrcu c u cxunsuo Icrcu (l44U-l??U). Lisloa. Ed. 70, 1981; Scncc, JonaiIan. O Puuco du Mcmoru dc Muttco Hcc. A Istoru dc umu uugcm du Eurou du Contru-rc{ormu u CInu Mng. Sao Paulo. ConanIia das Lciras, 1986. 12. DlocI, Marc. Los Hccs Tuumuturgos. Mcico. Fondo dc Culiura Econonica, 1988. 13. So ara ciiar dois ccnlos, CoIn, Nornan. Hu scndu do mcno. Mcnurstus rcuouconuros c unurqustus mstcos du Idudc Mcdu. Lisloa. Ed. Prcscna, 1981; c Dcrcc, Yvcs-Maric. Lc ro cucIc. Suuucurs ct mostcurs. MtIcs otqucs ouurcs duns `Euroc Modcrnc. Paris. Lilrairc AriIcnc Fayard, 1990. 14. Fclvrc, Lucicn. Lc roIcmc dc `ncrouncc un XVI c sccc. u rcgon dc HuIcus, 1942 (Trad. inglcsa. TIc ProIcm o{ UnIcc{ n tIc SxtccntI Ccntur. Canlridgc, Mass, 1983}. 15. Mandrou, F. Mugstrudos c {ctccrus nu Frunu do sccuo XVII. Sao Paulo. Pcrscciiva, 1979. 16. Clarl, S. FrcncI Hisiorians and Early Modcrn Poular Culiurc". Pust und Prcscnt, n 100, 62-69, 1983. 17. Cinzlurg, C. Os undurIos do Icm. Fcturu c cutos ugruros nos sccuos XVI c XVII. Sao Paulo. ConanIia das Lciras, 1988, . 7. 18. Cinzlurg, C. O quco c os ucrmcs. O cotduno c us dcus dc um mocro crscgudo cu Inqusuo. Sao Paulo. ConanIia das Lciras, 1987. 19. MicIclci, J.Lu Hruu. Un cstudo dc us sucrstconcs cn u Edud Mcdu. Madri. Edicioncs Alal, 1987. 20. Mandrou, F. O. cii.; TIonas, K. A rcguo c o dccno du mugu. Sao Paulo. ConanIia das Lciras, 1991. 21. Cinzlurg, C. Hstoru noturnu. Dcc{rundo o suIu. Sao Paulo. ConanIia das Lciras, 1991. 22. Cccriz, C. A ntcrrctuuo dus cuturus. Fio dc Janciro. ZaIar, 1978, Paric III, . 101-162. 23. Cf. Dicrsacl, Alciia. Salcr Local, Hisioria Local c Alcn". En. Huni, Lynn. A nouu Istoru cuturu. Sao Paulo. Mariins Fonics, 1991, . 97-130. 24. Dcozzo, Josc Oscar. A Igrcja cnirc a Fcvoluao dc 1930, o Esiado Novo c a Fcdcnocraiizaao". En. HCCH, Sao Paulo. Difcl, 1984, Tono III, vol. 4, . 273-274; Caronc, Edgard. A HcuIcu VcIu. Sao Paulo. Difusao Eurocia do Livro, 1970. 25. Hoornacri, Eduardo c Azzi, Fiolando. Hstoru du Igrcu no Hrus. Pciroolis. Vozcs, 1979, 2 a cd. 26. Fodrigucs, Nina. L`unmsmc {ctcIstc dcs ncgrcs dc HuIu. DaIia, 1900. 27. Cf. O ncgro Iruscro. Fio dc Janciro. Ed. Drasiliana, 1940. 28. Frcyrc, Cillcrio. Cusu grundc c scnzuu. Formuuo du {umu Iruscru soI rcgmc du cconomu. Fio dc Janciro. Josc Olynio, 1973, 16 a cd. 29. Dasiidc, Fogcr. Lcs rcgons u{ro-Ircscnncs. Paris. PUF, 1960 (ullicado no Drasil cla Livraria Pioncira, cn 1971}, c Mcnoirc Collcciivc ci Sociologic dc Dricolagc", L`Anncc Socoogquc, 3 a scric, vol. 21, 1970, aud Oriiz, Fcnaio. A consccncu {rugmcntudu. Ensuos dc cuturu ouur c rcguo. Fio dc Janciro. Paz c Tcrra, 1980, . 91 c 98. 30. Faco, Fui. Cunguccros c {unutcos. Ccncsc c utus. Fio dc Janciro. Civilizaao Drasilcira, 1965, 2 a cd. 31. Quciroz, Mauricio VinIas dc. Mcssunsmo c con{to socu (A gucrru scrtuncu do Contcstudo l9l2-l9lb). Sao Paulo. iica, 1981, 3 a cd.; Quciroz, Maria Isaura P. dc. O mcssunsmo no Hrus c no mundo. Sao Paulo. Alfa-Oncga, 1977. 32. Dclla Cava, FalI. Mugrc cm Juuzcro. Fio dc Janciro. Paz c Tcrra, 1977. 33. Un ccnlo scria o iralalIo do aniroologo Moii, Luiz. A Hosu Egcucu. umu suntu u{rcunu no Hrus. Fio dc Janciro. Dcrirand, 1993. 34. Souza, Laura dc Mcllo c. U duIo c u tcrru dc Suntu Cruz. Fcturu c rcgosdudc ouur no Hrus Coonu. Sao Paulo. ConanIia das lciras, 1987, . 16, 97 c 278, rcscciivancnic. 35. Souza, Laura dc Mcllo c. In{crno utuntco. Sao Paulo. ConanIia das Lciras, 1993. 36. Vainfas, Fonaldo. A Icrcsu dos ndos. Sao Paulo. ConanIia das Lciras, 1995. 37. Priorc, Mary Dcl. Fcstus c utous no Hrus Coonu. Sao Paulo. Drasilicnsc, 1994.
CAPTULO 16 1. Isio c, a consiruao dc un sisicna fornal cn quc o doninio dos cnunciados corrcsonda ao univcrso dos oljcios cicniificos considcrados. Analogias c scnclIanas dcvcn scr dcsrczadas, dcfinindo-sc rcgras csiriias dc corrcsondcncia. 2. Dadiou, Alain. Lc Concct dc modcc. Paris. Mascro, 1972, . 25. 3. Nao csqucccr quc algunas corrcnics osiiivisias rounIan cirair dirciancnic do cnirico sua roria clicaao, considcrando ariificiais o ntcrmczzo nciodologico dc nodclo ou uso dc icorias (considcrada cono induioras"}. 4. Tais nodclos scrian csqucnas congclados" dc arccnsao dc rcalidadc, crdcndo sua dincnsao Iisiorica. Vcr Sanios, Milion. Por umu gcogru{u nouu. 3 a cd. Sao Paulo. Huciicc, 1986. 5. Consuliar as roosics dc Collingwood, F. C. A dcu dc Istoru. 5 a cd. Lisloa. Ediiorial Prcscna, 1981; c a ccclcnic criiica rcalizada or Carr, E.H. O quc c Istoru} 3 a cd. Fio dc Janciro. Paz c Tcrra, 1982, csccialncnic . 11-29. 6. Vcr Vcync, Paul. Como sc cscrcuc u Istoru. Drasilia. Ed. Univcrsidadc dc Drasilia, 1982, csccialncnic . 17-32. 7. Cono ja o lcnlraran DlocI, Marc. Umu ntroduuo u Istoru. 4 a cd. Mira- Sinira, 1981, . 44-45; c Fclvrc, L. ComIutcs cu Istoru. Lisloa. Ediiorial Prcscna, 1977, . 177-8. 8. Sanios, M. O. cii., . 66. 9. O ccnlo do aluso dc nodclos ara afirnar un rcicnso caraicr cicniifico c o cnrcgo acriiico dc csiaiisiicas c dc diagranas nodclarcs" ara jusiificar ocs dc ordcn sociocconnica, corrcnic nos ncios dc conunicaao. 10. Solrc as fornas da clicaao cn Iisioria, vcr Toolsli, J. Mctodoogu dcu rccrcu storcu. HoonIu, II Mulino, 1975, csccialncnic caiiulos XX c XXI.