Você está na página 1de 40

l5

HISTFIA DAS FELICIES E


FELICIOSIDADES

Jucqucnc Hcrmunn
A Iisioria das rcligics cono discilina
longo roccsso quc cnvolvcu a configuraao dc una Iisioria
das rcligics cono discilina csccifica, doiada dc oljcio c
nciodologia rorios, odc scr analisado a ariir das discusscs
quc, ao longo do scculo XIX c inicio do XX, arofundaran as
rclacs cnirc a dcfcsa do caraicr racionalisia do Ioncn ocidcnial
c a crsisicncia dc fornas dc crcssao ainda classificadas dc
rcligiosas.
Fcsuliado dc un conicio dc rogrcssiva dcssacralizaao,
iniciado no scculo XVI con a dcfiniiiva ruiura da unidadc crisia
na Euroa Modcrna, csic crcurso conIcccria ainda, nos scculos
XVII c XVIII, una odcrosa rcsisicncia or aric da Igrcja Caiolica
quc, rcaiualizando a oosiao cnirc rcligiao c nagia, insiaurava
una olarizaao da qual scrian Icrdciros os cnsadorcs quc, no
scculo scguinic, sc dclruarian solrc o fcnncno rcligioso.
Mas sc ao iluninisno coulc una ccria aologia dc una
rcligiao naiural" (rcgo nuturus), ja quc cla razao cra ossivcl o
conIccincnio dc Dcus c dc sua criaao, odc-sc indagar sc no
O
fundo dcsia asscriiva nao csiaria a idcia dc quc cisiiria un
scniincnio rcligioso rofundancnic arraigado na cIanada
naiurcza Iunana". Por ouiro lado, ial crscciiva dirigia a
olscrvaao ara un icrrcno ouco roicio a una alordagcn quc
lcvassc cn conia a idcia dc una Iisioria das rcligics c,
solrciudo, as difcrcnics fornas dc crcssao dcssc scniincnio
naiural", Ia nuiio rcgisiradas or viajanics curocus cn lugarcs
Ialiiados or ovos considcrados riniiivos c coiicos.
Esiruiurando-sc cono discilina ainda na rincira nciadc
do scculo XIX, a cinologia dcdicou-sc a invcniariar cosiuncs c
raiicas das cIanadas socicdadcs naiurais", cn quc, na quasc
ioialidadc dos casos, a dcicrninaao rcligiosa arccia ofcrcccr
una cIavc inorianic, sc nao fundancnial, ara a organizaao c
o funcionancnio dcsics gruos riniiivos". Dcsdc scu
nascincnio, orianio, a icoria racionalisia do univcrsalisno da
naiurcza Iunana cnfrcniou inuncras dificuldadcs.
Mas o coniaio con o ouiro", quc Ia nuiio inaugurara una
sisicnaiica Iicrarquizaao oliiica c culiural, ganIou no scculo
XIX o rcforo odcroso do discurso osiiivisia c cvolucionisia ara
a analisc dc sisicnas rcligiosos difcrcnics c Icicrodoos. Dascado
solrciudo na icoria dos ircs Esiados fornulada or Augusio
Conic (1798-1857} cn 1819, csic nodclo rcgava quc a
Iunanidadc assara or ircs csiados ou aiiiudcs ncniais ao
icniar concclcr a rcalidadc do nundo c da vida. o icologico, cn
quc rcdoninaran as foras solrcnaiurais; o nciafisico,
caracicrizado cla criiica vazia c cla dcsordcn, fruio dc un
lilcralisno nal concclido; c o osiiivo, quc sucraria as
clicacs insuficicnics do nundo ao sulsiiiuir as Iioicscs
rcligiosas c nciafisicas or lcis cicniificas inqucsiionavcis.
Disciulo dc Saini-Sinon (1760-1825} aic 1824, Conic
roduziu a lasc dc sua icoria cn ncio a un coniurlado noncnio
oliiico quc, scgundo clc, ancaava lcvar a Frana anarquia, c
ara o qual a soluao scria a adoao dc un novo sisicna organico,
cicniifico, nas curiosancnic dcnoninado Fcligiao da
Hunanidadc". Proosia ncssianica nao ioa Icrdcira da
oricniaao ronaniica do nolrc ncsirc adnirador dos rinciios
racionalisias dc Naolcao.
As influcncias do osiiivisno dc Conic, aliadas s icscs
cvolucionisias dc H. Scnccr (1820-1903}, narcadas clo nodclo
liologico c insiradas cla icoria dc C. Darwin (1809-1882},
ccriancnic csiivcran rcscnics nas concluscs dc E.D. Tylor
(1832-1917}, solrc a culiura c a rcligiosidadc riniiivas, coniidas
no classico Prmtuc cuturc, dc 1871. Para Tylor o aninisno
icsc scgundo a qual, ara o Ioncn riniiivo, iudo c doiado dc
alna, o quc clicaria o culio aos norios c aos anicassados,
alcn do nascincnio dos dcuscs cra a caracicrisiica original da
criaao rcligiosa, assando do oliicisno ao nonoicisno, onio
naino dc un roccsso dc cvoluao csiriiual. Tanlcn ara J.C.
Frazcr (1854-1941} csias scrian as rinciais ciaas do
dcscnvolvincnio rcligioso da Iunanidadc.
Esics dois uliinos auiorcs, rcfcrcncias fundancniais no
roccsso dc claloraao dc una Iisioria das rcligics, nao so
rocuraran dcnonsirar c conrovar a validadc dc suas
inicrrciacs curoccniricas, cono cncaninIaran suas rcflccs
a ariir dc una lusca da origcn c da cvoluao da rcligiao, aqui
considcrada no singular. Acsar das conirovcrsias con scu
disciulo A. Lang (1844-1912} solrc a origcn ncccssariancnic
aninisia das rcligics riniiivas, as icscs dc Tylor, cndossadas
or Frazcr, iivcran grandc cso nas disiincs quc scaravan, na
assagcn do scculo XIX ara o XX, nagia c rcligiao, dando-lIcs
agora una conoiaao cicniifica. Para Frazcr, o Ioncn riniiivo,
vivcndo no rinciro icno dc sua Iisioria, acrcdiiava quc as
rcgras da nagia cran idcniicas s da naiurcza, o quc o lcvava a
cscrar una rcsosia adcquada c incdiaia da naiurcza ara a
soluao dc suas dificuldadcs.
Nao Ia cono qucsiionar o faio dc cssc iio dc lciiura
aicniar, lasicancnic, ara o csiagio dc dcscnvolvincnio
cconnico c oliiico dcsias socicdadcs (irilos da Ausiralia, da
Malasia, cnirc ouiras}, airclando o scniido dc suas raiicas
rcligiosas ncccssidadc dc sucraao dc suas dificuldadcs
naicriais incdiaias. Confcria-sc rcligiao un scniido ragnaiico,
nas solrciudo social, na ncdida cn quc ossuia o acl dc
rccsiruiurar a vida do gruo airavcs dc una rcaroinaao riiual
con o icno niiico das origcns.
Mas o csiudo do acl social das rcligics, ou dc suas
crcnas c raiicas, lcncficiou-sc ainda da consiiiuiao dc un
novo cano dc conIccincnio quc sc csiruiurava cono discilina
auinona a ariir do final do scculo XIX. a sociologia. Na ncdida
cn quc as caicgorias socu c soccdudc cnconiraran csao cono
oljcios rivilcgiados dc csiudo, scus divcrsos clcncnios
consiiiuiivos c cnirc clcs a rcligiao assaran a ncrcccr
ianlcn naior aicnao c csiudos nais oljciivos c sisicnaiicos.
A roduao iniclcciual dc Enilc DurlIcin (1858-1917}
dcnonsira lcn csic crcurso, ao ariir da analisc da divisao
social do iralalIo, assar cla dcfiniao das rcgras do nciodo
sociologico c cIcgar ao iralalIo quc aqui nais nos inicrcssa, As
{ormus ccmcnturcs du udu rcgosu, ullicado cn 1912. Ao
rocurar csialclcccr a sociologia cono discilina oljciiva c
osiiiva, DurlIcin alsorvcu a lasc cvolucionisia da invcsiigaao
conicana, icniando fornular una nciodologia cicniifica ara a
arccnsao das lcis dc funcionancnio das socicdadcs c das
rclacs cnirc os difcrcnics gruos quc as concn. Pariindo da
analisc dos casos nais sinlcs ara o nais conlco, scndo csic
uliino o csiagio vivido cla socicdadc curocia dc scu icno, o
auior rcicndc alcanar as lcis quc rcgcn o funcionancnio
organico das socicdadcs c conrccndcr suas rcrcscniacs
colciivas, visias clo csiudioso franccs cono rcsuliado dc una
conscicncia colciiva", difcrcnic dc fcnncnos sicologicos
individuais. DurlIcin osiula a auiononia dos faios sociais,
cnicndcndo quc csics dcvcn scr analisados cono rcsosias
colciivas, concrcias, fruio dc rcflccs conuns c sociais
anicriorcs.
Esic foi o raciocinio cnrcgado cn scu iralalIo solrc a
rcligiao, rocurando conrccndcr scus clcncnios consiiiuiivos
airavcs da olscrvaao c dcscriao da vida rcligiosa dos alorigincs
ausiralianos. Ao dclruar-sc solrc o scniido do sisicna ioicnico
no qual un aninal, vcgcial ou qualqucr ouiro oljcio c
considcrado cono anccsiral ou sinlolo dc una colciividadc (irilo,
cla}, scndo scu roicior c oljcio dc ialus c dcvcrcs ariicularcs
DurlIcin acrcdiiava nao so csiar dianic da forna nais clcncniar
dc crcna rcligiosa, cono icr cnconirado a clicaao sociologica
da rcligiao. Adoiava, assin, os rccciios cvolucionisias do
osiiivisno, lcn cono rcforava, a ariir dc una nciodologia dc
analisc considcrada cicniifica, a narca cinoccnirica das
olscrvacs curocias solrc as socicdadcs riniiivas, cn gcral, c
solrc a vida rcligiosa dcssas conunidadcs cn ariicular. Enlora
ja considcrassc suas fornas dc crcssao cono rcligiao (c nao
nais nagia"}, cnrcsiava-lIcs un scniido dcfinido a ariir dos
olIos c da vivcncia do olscrvador, scn ainda considcrar a
ossililidadc dc racionalidadcs disiinias ara socicdadcs
difcrcnics c conicnorancas.
Ao rocurar a csscncia do Ioncn rcligioso c das rcligics, o
auior rcsgaia a lusca da origcn do scniincnio rcligioso quc os
iluninisias inuiaran naiurcza Iunana, agora dcslocada ara
o ccniro da vida social c das rcrcscniacs colciivas. Dasc
original da vida social, o ioicnisno scria a rcrcscniaao
rinordial do Ioncn solrc o nundo c rcuniria as caracicrisiicas
csscnciais dc iodas as rcligics. a disiinao cnirc os oljcios
sagrados c rofanos; a noao dc alna c csiriio; dc crsonalidadc
niiica c divindadc nacional; riios dc ollaao c dc conunIao; riios
concnoraiivos; riios dc ciaao.
1
DurlIcin ofcrccc, assin, un rinciro csloo icorico-
nciodologico ara a analisc dc sisicnas rcligiosos, acsar dc
iodas as rcssalvas quc sc ossa fazcr aos rinciios icoricos quc
oricniaran suas concluscs. Mas ialvcz a nais inorianic
rcsiriao ao acl dc scu iralalIo no roccsso dc claloraao dc
una Iisioria das rcligics scja o faio dc o auior iralalIar con a
idcia dc una socicdadc nodclo c inuiavcl, organizada or lcis
rigidas c inuncs s iransfornacs da vida cn socicdadc, inuncs
orianio ao icno c Iisioria.
Mas nao rcsia duvida dc quc scria Ma Wclcr qucn lcvaria
s uliinas conscqucncias a noao dc una socicdadc idcal" c
consolidaria a rclaao cnirc sociologia do conIccincnio c
sociologia da rcligiao, ao iransor ara a analisc das conunidadcs
rcligiosas scu nciodo dc consiruao dc iios idcais".
En iralalIo classico solrc o icna,
2
c aric dc un anlicioso
rojcio dc claloraao da sociologia dc un Esiado racional",
Wclcr rocura alicar o nciodo dc analisc quc clc dcnonina
sociologia conrccnsiva" ara dccifrar a racionalidadc dos
fcnncnos rcligiosos, ariindo da rcnissa dc quc ioda a aao
social odc scr conrccndida, scja racional a cvidcncia da
conrccnsao (logica, naicnaiica}, scja suljciiva (afciiva,
rccciivo-ariisiica}. Ncssc scniido, un nciodo cicniifico ara scr
consisicnic na consiruao dc tos dcvc invcsiigar c cor iodas
as conccs dc scniido irracionais (afciivancnic condicionadas}
quc aiuan na aao cono dcsvio", ara alcanar c conrccndcr a
aao rcal", influcnciada or irracionalidadcs dc ioda csccic, nas
scnrc arccnsivcl quando nciodica c racionalncnic olscrvada.
Esia scria a narca fundancnial a disiinguir sociologia c
Iisioria, scgundo Wclcr. A rincira icria or oljciivo a
consiruao dc concciios-iio", roondo-sc a cnconirar as rcgras
gcrais dos fcnncnos sociais, ao conirario da scgunda, cuja
rcocuaao scria a analisc c a clicaao causal dc csiruiuras c
acs individuais, considcradas culiuralncnic inorianics.
Parccc claro, orianio, quc o auior nanicr-sc-ia ainda longc dc
una roosia dc consiruao dc una Iisioria das rcligics,
rocurando fundancniar nciodologicancnic una sociologia da
rcligiao airavcs da olscrvaao c analisc dc iios dc conunidadcs
rcligiosas.
Enicndcndo quc ioda aao originada or noiivos rcligiosos
ou nagicos c, cn sua forna rinaria, una aao racional, a
analisc dc Wclcr consiiiuiu scn duvida un avano. Sucrou
dcccrio as analiscs dc Tylor c Frazcr, nas csccialncnic a dc
Lcvy-DruIl, quc cn 1910 afirnara quc o cnsancnio riniiivo cra
do iio rc-logico, incaaz dc clalorar un sisicna racional quc
clicassc as rclacs cnirc o Ioncn c o nundo, inrcgnado clo
naravilIoso c clo solrcnaiural, vivcndo or isso nun csiado
ainda rc-rcligioso.
Con a rcocuaao fundancnial dc csquadrinIar os
clcncnios quc concn c dao organicidadc a una conunidadc
rcligiosa, rocurando dcfinir funcs c Iicrarquias, Wclcr
focalizou asccios c sisicnaiizou concciios quc iivcran grandc
inoriancia na configuraao do oljcio da fuiura Iisioria das
rcligics. Ao dcfinir carisna" c csiriio"; ao disiinguir as funcs
c os airiluios do nago, do rofcia c do saccrdoic; ao assinalar a
inoriancia da ncdiaao sinlolica c do caraicr analogico do
cnsar niiologico c ao rcflciir solrc a rclaao cnirc o crcsccnic
roccsso dc naiuraao, ccniralizaao c racionalizaao das sciias
ou crcnas rcligiosas cn congrcgacs con as fornas dc
organizaao sociocconnica das difcrcnics socicdadcs, Wclcr
lcvaniou qucsics c rollcnas concciiuais quc, no noncnio cn
quc scu iralalIo foi ullicado (1922}, ainda csiavan longc dc
conIcccr una dcfiniao nais oljciiva.
A dcscriao das raiicas c a das rclacs rcscnics nas
conunidadcs rcligiosas olscrvadas foran colIidas alcaioriancnic,
ianio Iisiorica cono gcograficancnic, odcndo rcfcrir-sc ao Egiio,
Crccia ou ao Jaao, ja quc, ao iniciar sua rcflcao con o iicn O
nascincnio das rcligics", rcicndia cquacionar as rcgras gcrais
quc oricnian as raiicas do cano rcligioso. Novancnic, c csia
fornulaao nao irouc nada dc novo, o rincial criicrio ara a
classificaao Iicrarquizada das difcrcnics rcligics analisadas
rcsidiu na naior ou ncnor caacidadc quc algunas dclas iivcran
dc sc iornarcn univcrsais cono o judaisno, o crisiianisno c o
roicsianiisno. Para ilusirar a logica do cnsancnio wclcriano,
lasia lcnlrar a rclaao quc o auior faz cnirc a rcforna
roicsianic c o csiriio do caiialisno", rocurando dcnonsirar
cono a rcligiao considcrada nais racionalizada aiuou na criaao
dc una socicdadc nais avanada oliiica c ccononicancnic.
Por ncio dc una analisc idcalisia c con oljciivos nais
dcscriiivos c classificaiorios quc clicaiivos, Wclcr acrcsccniou
ouco rcflcao solrc o acl da rcligiao na vida social, nun
coniraonio icorico cvidcnic s rcflccs dc Mar quc, ja cn 1842,
afirnara quc a rcligiao nao vivc no ccu, nas sin na icrra",
aludindo clarancnic aos condicionancnios sociais c oliiicos das
idcias rcligiosas. Para Mar c Engcls
3
cnircianio, o csiudo das
rcligics so odcria scr fciio airclado luia dc classcs, na ncdida
cn quc crcclian a rcligiao cono una ilusao dcsiinada a
nascarar c a jusiificar a dcsigualdadc cnirc as classcs sociais,
cuja origcn iinIa lascs cnincnicncnic cconnicas. Aicnios s
ossililidadcs Iisioricas dc naniulaao das crcnas ara a
doninaao social c o ccrcicio do odcr, csics auiorcs
coniriluiran ouco ara a valorizaao da Iisioria das rcligics
cono oljcio dc invcsiigaao, nanicndo una analisc fornal c
sulordinada dos fcnncnos rcligiosos.
Ncssc scniido, sc o iralalIo dc Wclcr nanicvc una lciiura
cinoccnirica, cvolucionisia c ncsno idcalisia da Iisioria das
rcligics, coniriluiu incnsancnic ara lanar a icnaiica das
rcligics no cano das rcflccs concciiuais, indiscnsavcis ara
sua csiruiuraao c sisicnaiizaao cono discilina.
Paralclancnic consiiiuiao da sociologia rcligiosa", ouira
roosia inorianic ganIava coro a ariir da scgunda nciadc
do scculo XIX. a organizaao dc una cicncia das rcligics", cujo
oljcio cra a analisc dos clcncnios conuns s divcrsas rcligics,
suas lcis cvoluiivas c a forna rincira da rcligiao". Ercssao
uiilizada cla rincira vcz con oljciivos noiadancnic cicniificos
or Ma Mullcr, cn 1867, cra ianlcn cIanada dc cicncia
conarada das rcligics", cicncia quc oricniou a rincira
discilina con o nonc dc Iisioria das rcligics no ncio
univcrsiiario, cn Ccnclra no ano dc 1873. A csia scguiran-sc
ouiras discilinas scnclIanics cn varios aiscs, da Holanda
AlcnanIa, assando cla Frana c cla Dclgica. Ncssc criodo cra
frcqucnic a confusao cnirc os noncs cicncia das rcligics" c
Iisioria das rcligics", noncnio cn quc sc ocrou una
scaraao iniclcciual nais niiida cnirc os csiudos dc rcligiao c dc
icologia, ja quc csics uliinos assaran a scr ccluidos do
Congrcs d'Hisioirc dcs Fcligions", rcalizado cn Paris, cn 1990.
A idcia dc quc Iavcria una unidadc fundancnial a iodas as
rcligics, dc quc os nuliilos noncs dos dcuscs dcsignarian una
so divindadc ou dc quc a razao Iunana odcria or si ncsna
cIcgar ao conIccincnio da Vcrdadc, foran concluscs quc,
scgundo Mircca Eliadc, dcnonsiraran o inicrcssc cla Iisioria
das rcligics, dcsdc a Aniiguidadc, quando Arisioiclcs ja fornulara
a icoria da dcgcncrcs-ccncia rcligiosa da Iunanidadc".
Difcrcnicncnic dos oljciivos da sociologia rcligiosa", quc
inscriu suas rcocuacs con o fcnncno rcligioso na lusca dc
lcis gcrais do funcionancnio da socicdadc, a cicncia das
rcligics", ou a Iisioria das rcligics", assou a icr un oljcio
csccifico. a origcn das rcligics, dc un lado, c a csscncia da vida
c do Ioncn rcligioso, do ouiro.
O rcrcscnianic nais consisicnic, c con a olra nais solida
dcdicada a csic iio dc cnfoquc, foi ccriancnic Mircca Eliadc, cujo
iralalIo O sugrudo c o ro{uno, u csscncu dus rcgocs
4
csalIa
lcn a oao dos quc cnicndcran scr nais inorianic a analisc
das csiruiuras do fcnncno rcligioso ara a conrccnsao da
csscncu da rcligiao (no singular}, do quc dccifrar a sua Iisioria.
Ncssc caninIo, c acsar dc assinalar quc scu iralalIo rcicndc
scr una iniroduao gcral Iisioria das rcligics (cnicndida cono
dcscriao das divcrsas nodalidadcs do sagrado}, Eliadc rocura
dcsvcndar o scniido da ccricncia rcligiosa, csiando aicnio,
fundancnialncnic, s suas csiruiuras originais.
Pariindo da rcnissa dc quc o sagrado sc consiiiui cn
oosiao ao rofano, Eliadc localiza, nas cIanadas socicdadcs
iradicionais (c nao so as riniiivas"}, o Iomo rcgosus" cn
csiado lruio, aquclc quc conicn iodos os airiluios csscnciais c
ncccssarios ara o cnicndincnio do scniido c da inoriancia da
csfcra do sagrado na vida social.
Ao dclruar-sc solrc a csccificidadc do sagrado, Eliadc
roc-sc a consiruir a sua norfologia, invcniariando as
siniliiudcs rcscnics cnirc os nais difcrcnics sisicnas rcligiosos
conIccidos cla Iunanidadc, scn un criicrio nuiio claro ara a
cscolIa das socicdadcs olscrvadas. A lusca sisicnaiica da
csscncia dos fcnncnos analisados confcrc sua alordagcn un
caraicr fcnoncnologico, o quc o lcva a airiluir significados
idcniicos a nanifcsiacs rcligiosas fornalncnic analogas, nas
quc nao ncccssariancnic ossucn o ncsno scniido ara os
difcrcnics gruos quc as vivcncian.
Ncssc scniido, c rcciso icr cuidado con as gcncralizacs
via dc rcgra a-Iisioricas, c ncsno irracionalisias, ara algunas
dc suas concluscs, scn crdcr dc visia a inoriancia das
qucsics lcvaniadas clo auior c quc nuiio icn auiliado na
fornulaao dc un roiciro inorianic ara una alordagcn
Iisiorica das rcligics c da vivcncia rcligiosa, a ccnlo do scniido
da ccricncia sagrada, da funao dos niios, da csiruiura dos
sinlolos c da crccao da rcligiao cono una cosnogonia.
Acsar dc ancorada nun conjunio dc qucsics
razoavclncnic dcfinido, c algunas roosias nciodologicas
csloadas, a Iisioria das rcligics lcvaria ainda algun icno ara
consiruir scus rorios concciios c adaiar-sc a analiscs quc
lcvasscn cn conia as difcrcnas csaciais c icnorais das nais
variadas nanifcsiacs rcligiosas. Un ouco dcsic crcurso c o
quc rocurarcnos rcsgaiar a scguir.
Dcfiniao concciiual c roosias icorico-nciodologicas
0RGHORVRREMHWRHVHXVSUREOHPDV
Sociologia rcligiosa, Iisioria ou cicncia das rcligics,
qualqucr un dcsics novos canos dc conIccincnio csiruiurou-sc
ao osiular a dcfiniao dc un oljcio dc csiudo quc, cla sua
conlcidadc c ialvcz nais dccisivancnic clo rorio crcurso
cisicnologico das cicncias Iunanas, so nuiio lcniancnic
csloou-sc icorica c nciodologicancnic.
Angclo DrclicI
S
ofcrcccu-nos un roiciro inicrcssanic das
qucsics quc cnvolvcran a consiiiuiao da discilina Hisioria das
Fcligics a ariir dc un cnfoquc concciiual nais adcquado a una
alordagcn csccificancnic Iisiorica.
Fcionando a crcssao dc Ma Mullcr Iisioria das
rcligics" ou Iisioria conarada das rcligics", DrclicI rcssalia a
falia dc rigor icorico con quc csias duas crcsscs foran usadas
duranic nuiio icno. Afirna quc ara dcscolrir qual c o
vcrdadciro oljcio dcsia discilina c rcciso cnfrcniar o rollcna
dc cono dcfinir o concciio dc rcligiao, dc forna quc csic scja
suficicnicncnic alrangcnic ara dar conia do scniido dcssc iio
dc nanifcsiaao nas nais divcrsas socicdadcs.
O icrno rcligiao, oriundo do laiin rcgo, nao iinIa a
accao nodcrna forjada ao longo da Iisioria da civilizaao
ocidcnial, indicando sinlcsncnic un conjunio dc nornas,
olscrvacs, advcricncias c inicrdics, nao ncccssariancnic
rclacionadas adoraao dc divindadcs, iradics niiicas ou
cclclracs riiuais. Esiruiurado nun conicio dc lcnia c dcfiniiiva
laicizaao, o concciio dc rcligiao conIcccu varios significados, dc
DurlIcin a Eliadc, assando or Lcvi-Sirauss, Frcud, Cransci,
cnirc ouiros, ara cIcgar s fornulacs aoniadas no icio dc
DrclicI.
Para DurlIcin ioda rcligiao c una cosnologia c, cono faior
csscncial dc organizaao c funcionancnio das socicdadcs
riniiivas, scria a lasc dc ioda a vida social; ara Wclcr una
forna cnirc ouiras dos Ioncns sc organizarcn socialncnic; ara
Cransci un iio dcicrninado dc visao dc nundo quc sc siiua
cnirc a filosofia (rcligiosidadc dos iniclcciuais} c o folclorc
(rcligiosidadc oular}, nao dcsligando-sc, orianio, das
csiraicgias dc odcr quc organizan difcrcnicncnic as socicdadcs;
ara Lcvi-Sirauss, lascando-sc no cnsancnio sclvagcn", a
rcligiao odc scr dcfinida cono una Iunanizaao das lcis
naiurais, un aniroonorfisno da naiurcza"; ara Frcud una
ilusao colciiva, cujo oljciivo c doninar o scniincnio dc
inoicncia quc iodo Ioncn ccrincnia frcnic s foras Iosiis;
ara Eliadc a rcfcrcncia rinordial, o sisicna dc nundo das
socicdadcs iradicionais, lcro rivilcgiado do Iomo rcgosus.
Porianio, scja airavcs da sociologia, da fcnoncnologia, da
aniroologia, da oliiica ou da sicanalisc, scgundo scus auiorcs
classicos, a rcligiao sc dcfinia a ariir dc una dicoionia
sagrado/rofano, inscriia nuna racionalidadc cn cuja roosia,
alcn dc dcscriiiva c classificaioria, ouco sc dciinIa na lusca dc
clicacs ara o scniido csccifico das divcrsas fornas dc
nanifcsiacs do quc considcravan o fcnncno rcligioso".
DrclicI aonia caiancnic a ncccssidadc da lasc cnirica
ara a fornulaao dc un concciio alrangcnic c quc lcvc cn conia
as difcrcnas csao-icnorais, c orianio Iisioricas, das
nanifcsiacs rcligiosas. Ao invcsiigar a causa" dc iio rcligiosa c
cnicndcr o sagrado cono csfcra do inconirolavcl" Iunano, o
auior icrnina or dcfcndcr un roccdincnio dc analisc quc, ao
rocurar a origcn Iisiorica do sisicna iradicional nais aniigo
ara cIcgar sulsiancia ncsna da rcligiao", coloca-o no cano
dc auiorcs cono Eliadc, quc iralalIou na lusca da csscncia das
rcligics, ou ncsno DurlIcin, quc rocurou a rcligiao rinordial.
Ao considcrar o nciodo conaraiivo o unico adcquado
Iisioria das rcligics, DrclicI rcssalia quc csic nao dcvc icr or
oljciivo o cquacionancnio dc una suosia naiurcza Iunana",
ou a dcnonsiraao dc una cvoluao unifornc das rcligics, nas a
conscicncia dc una unidadc da Iisioria Iunana", cujo longo
roccsso dc roagaao c rcclaloraao, Iisioricancnic
olscrvadas, clicaria suas nudanas c difcrcnas. Esia scria,
scgundo o auior, a forna dc caiar dc quc nancira sc fornou o
nuclco dc qualqucr rcligiao Iisiorica c crcclcr cono c cn quc sc
disianciou da rcligiao csscncial".
A roosia dc DrclicI, orianio, acsar dc rcicndcr csiar
aicnia conjugaao dc icno c csao ara arccnsao do
inconirolavcl Iunano", acrcsccnia ouco s fornulacs da
Hisioria Conarada das Fcligics dc Mullcr, na ncdida cn quc o
nciodo conaraiivo coniinua icndo a iarcfa dc dcsvcndar una
rcligiao rinordial, Iisioricancnic inossivcl dc scr alcanada,
alcn dc ouco uiil ara una alordagcn quc nao dcfina Iisioria
cono a lusca das origcns.
Ncssc scniido, acsar da icniaiiva dc rclaao cnirc forna
rcligiosa (norfologia} c icno Iisiorico, o auior rccucra as
indicacs nciodologicas Icrdadas da sociologia (roosia
dcscriiiva c classificaioria}, influcncia quc ianlcn odc scr
olscrvada clo surgincnio dc iralalIos rcocuados cn
invcniariar c dcscrcvcr a Iisioria das difcrcnics douirinas
rcligiosas, dcsdolrando-sc nuiias vczcs cn una Iisioria
cclcsiasiica ou das insiiiuics rcligiosas, ou ainda cn csloos dc
Iisiorias das raiicas rcligiosas, ncsic caso noiadancnic
csiinuladas cla cIanada aniroologia rcligiosa.
Esic iio dc roccdincnio, dcscriiivo c analiiico, foi scn
duvida inorianic ara a dcfiniao dc una varicdadc dc icnas
quc assaran a scr invcsiigados ianlcn cla Iisioria das
rcligics, cono o scniido dos niios c dos riiuais quc cnvolvcn as
divcrsas fornas dc crcnas rcligiosas. Esiudos quc, acsar dc
uiilizarcn cn grandc ncdida o nciodo conaraiivo caindo
nuiias vczcs na arnadilIa da lusca da origcn dos niios ,
alriran caninIos inorianics ara una roosia nais adcquada
alordagcn Iisioriografica.

,QYHVWLJDomRDOJXQVFDPSRVWHPiWLFRV
A grandc roduao dos Iisioriadorcs solrc o quc scria una
Iisioria rcligiosa nao dcia duvida solrc a consolidaao dc una
discilina csccifica c dc suas variadas ossililidadcs icorico-
nciodologicas. Cono aonianos, alguns icnas icn sido
frcqucniados ja Ia algun icno, con naior ou ncnor dcnsidadc
icorica, dcnirc os quais dcsiacarcnos alguns.

Hisioria das douirinas
Ncsic cano dc csiudos alguns iralalIos caracicrizaran-sc
or icniarcn coniar a Iisioria das cIanadas grandcs rcligics",
invcniariando suas crcnas, riiuais cic., nuna alordagcn quc
rivilcgia a lusca das origcns da cvoluao Iisiorica olscrvada, via
dc rcgra, or scu dcsdolrancnio lincar c cronologico. Cono olras
gcrais dcssc iio odcrianos ciiar o iralalIo dc Marccl-Sinon c
Andrc Dcnoii solrc judaisno c o crisiianisno aniigo, ou dc Claudc
CaIcn solrc o islanisno.
6
Ha ainda os quc rocuran rclacionar o surgincnio dc ccrias
rcligics a iransfornacs Iisioricas glolais, cono c o caso do
csiudo das origcns do calvinisno, lasianic frcqucniado clos quc
viran no uriianisno a gcncsc dc una socicdadc nodcrna c
organizada, csiruiurada a ariir dc clcncnios noiadancnic
lurgucscs. Ncssc gruo csiaria o classico dc Wclcr, ja ciiado, A
ctcu rotcstuntc c o csrto do cutusmo; o iralalIo dc F.
Tawncy, A rcguo c o surgmcnto do cutusmo; o csiudo dc
Trcvor-Focr, Hcguo, Hc{ormu c truns{ormuuo socu; a olra dc
Jcan Dcluncau, Huscmcnto c u{rmuuo du Hc{ormu; c o rcccnic
DnIcro c Icrdudc, dc H. MccIoulan, quc confcrc cso
inorianic ao calvinisno na consiruao dc una socicdadc rica c
livrc nas Provincias Unidas dos Paiscs Daios.
?
Para una alordagcn nais nicroscoica, rclacionando
asccios da douirina rcligiosa con a csiraiificaao social c a vida
coiidiana, Ia, or ccnlo, o iralalIo dc Ccorgcs Duly solrc o
confronio da noral da Igrcja con os cosiuncs da nolrcza
curocia ncdicval, ou o csiudo dc Ednund Lciics, quc rocurou
rcssaliar os asccios inovadorcs do calvinisno quanio s
iradicionais inicrdics da Igrcja cn naicria dc anor conjugal.
S

Hisiorias cclcsiasiicas
Dcdicada ao csiudo do funcionancnio, csiruiura c
organizaao do clcro c da rcgaao rcligiosa, incluindo as fornas
dc roscliiisno rcligioso, a discilina clcrical c a nornaiizaao do
riiual, aqui cnconiranos olras gcrais, a ccnlo das divcrsas
Iisiorias insiiiucionais da Igrcja, cono a classica Hstoru du
Igrcu cm Portugu, dc Foriunaio dc Alncida, ou u Hstoru du
ComunIu dc Jcsus no Hrus, dc Scrafin Lciic.
9
Ainda ncsic cano, a ariir da icnaiica das rcfornas
rcligiosas, alguns iralalIos rocuraran invcniariar c conarar
raiicas c riiuais, cono foi o caso do livro dc MicIacl Mullci, A
Contru-rc{ormu, ou do iralalIo dc JoIn Dossy solrc a crisiandadc
no Ocidcnic quc, indo alcn, csialclcccu rclacs cnirc
organizaao cclcsiasiica c crcnas colciivas, anics c dcois da
Fcforna.
10
Quanio ao iralalIo dcscncnIado clos nissionarios na
cansao colonial Ia, cnirc ouiros, a olra dc CIarlcs Docr solrc
o acl da Igrcja na cansao ilcrica, ou ainda o livro dc
JonaiIan Scncc solrc o iralalIo do jcsuiia Maiico Ficci na
CIina da dinasiia Ming.
11

Hisioria das crcnas. ncnialidadcs
Profunda c dcfiniiivancnic influcnciado cla coniriluiao da
nouucc Istorc, surgida na Frana a ariir dc ncados da dccada
dc 1920 c osicriorncnic cIanada dc Escola dos Annucs, csic
cano dc csiudos dcvc nuiio a scus fundadorcs, Lucicn Fclvrc c
Marc DlocI, csic uliino foricncnic narcado clas rcocuacs
sociologicas dc Enilc DurlIcin.
Dcfcnsorcs dc una Iisioria alrangcnic c ioializanic,
rcjciiaran as rcnissas dc una Iisioria oliiica narcada clos
fciios dos grandcs Ioncns cn noncnios dc gucrra ou dcciscs
oliiico-insiiiucionais. Ao rcdcscolrircn o Ioncn conun" cono
clcncnio fundancnial no dcscncadcancnio dc iransfornacs
Iisioricas, ianio na curia quanio na longa duraao, rouscran
una alordagcn rollcnaiizada dos roccssos Iisioricos glolais.
Foi ncssa crscciiva quc o csiudo das crcnas, crcclidas na
sua dula dcicrninaao rcligiosa c oliiica , rccclcu a
aicnao dc Fclvrc c DlocI, auiorcs dc csiudos quc sc naniivcran
cono rcfcrcncias olrigaiorias ara a conrccnsao c analisc das
crcnas colciivas, cnlora icnIan crnanccido duranic nuiio
icno cono iniciaiivas isoladas, ja quc so nuiio rcccnicncnic
csia icnaiica foi rcionada cla Iisioriografia conicnoranca.
Marc DlocI, cn scu classico Los Hccs Tuumuturgos,
12

ullicado cn 1924, rocurou rcconsiruir o longo roccsso dc
fornaao da crcna no odcr dc cura das cscrofulas airavcs do
ioquc rcal, dcnonsirando sua inoriancia na consolidaao das
nonarquias franccsa c inglcsa. Ao analisar as inlicacs
rcligiosas c oliiicas dcssa crcna no odcr iaunaiurgico dos rcis,
cnconirou suas raizcs cn iorno do scculo XI c olscrvou sua
crnancncia cono riiual oliiico crcssivo aic o scculo XVIII,
rcunindo indicios quc crniiiran crcclcr a ciraordinaria
difusao alcanada clo nilagrc rcal. DlocI, ao dcscrcvcr as fornas
riiuais dc culio aos rcis iaunaiurgos c rclacionar rcligiao a
oliiica dc forna iao csirciia, inaugurou una nova Iisioria
oliiica, ou ainda, una aniroologia oliiica Iisiorica, criando
csao ara o csiudo do quc odcrianos cIanar dc ncssianisno
oliiico", alcn dc aoniar ossililidadcs concrcias ara un
cnfoquc icorico-nciodologico ancorado nos rcssuosios da
Iisioria das rcligics. E, a roosiio da olra dc Marc DlocI, c
rcciso nao csqucccr ioda a soric dc novincnios nilcnarisias
c/ou ncssianicos dc cunIo noiadancnic oular quc acalaran
ianlcn rcvclando-sc icnas crcssivos ara a analisc das
rclacs cnirc rcligiao c odcr.
13
Lucicn Fclvrc, dcois dc dcdicar-sc ao csiudo do quc
cIanou dc gcografia Iisiorica, voliou-sc ianlcn ara o csiudo
das aiiiudcs colciivas, ou dc sicologia Iisiorica", cono clc
ncsno cIanou, dcicndo-sc csccialncnic nas Iisiorias do
Fcnascincnio c da Fcforna na Frana.
As csiudar a vida dc Luicro, ainda cn 1928, Fclvrc dciou
clara sua forna dc conrccndcr a rclaao cnirc o individuo c o
scu gruo social, cnirc a iniciaiiva cssoal c a ncccssidadc
social", scn coniudo crcclcr as idcias dc Luicro cono un rcflco
dircio dos inicrcsscs da lurgucsia, ou ainda scn rcduzir aiiiudcs
c valorcs csiriiuais a ncras crcsscs dc iransfornacs na
ccononia ou na socicdadc. Mas foi cn 1942, con o csiudo solrc o
rollcna da dcscrcna no scculo XVI, quc Fclvrc cnfrcniou o
icna das crcnas colciivas. Ao rcfuiar a inicrrciaao dc Alcl
L'cfranc, quc ionava Franois Falclais cono un aicu quc
cscrcvia conira o crisiianisno, Fclvrc cnconirou nas iadas
llasfcnas uiilizadas clo auior dc Paniagrucl una raiz ncdicval
quc crcssava una arodia do sagrado, acciia scn naiorcs
rollcnas clos rcligiosos dc scu icno.
14
Pariindo dc una analisc filologica ninuciosa da alavra
aicu, o auior dcnonsira quc, no scculo XVI, csic icrno nao
ossuia o scniido nodcrno adoiado or L'cfranc, dcfcndcndo a
icsc dc quc Falclais cra un crisiao, ois, cnlora criiico dc
nuiios asccios da Igrcja, fora noldado a ariir dc un
insiruncnial iniclcciual" (outugc mcntu") quc nao crniiia a
dcscrcna.
Assin, ao conjugar o dcscnvolvincnio c a vivcncia dc
crcnas rcligiosas a una conjuniura Iisiorica lcn dclincada, c
rollcnaiizar a idcia da dcscrcna no scculo XVI a ariir do quc
cIanou dc outugc mcntu, Fclvrc dcscoriinou un lcquc dc
icnas c qucsics quc, oriundos nuiias vczcs da aniroologia,
icrninarian or csiinular iralalIos quc scrian osicriorncnic
classificados cono dc sicologia Iisiorica". Dcsics, ialvcz o
ccnlo naior scja Folcri Mandrou quc, cn Mugstrudos c
{ctccrus nu Frunu do sccuo XVII, ullicado cn 1968, rcicndia
fazcr una analisc dc sicologia Iisiorica", csloo do quc
cIanarian os franccscs, ouco icno dcois, dc Iisioria das
ncnialidadcs.
1S
Mas acsar da inoriancia da cscola franccsa no cano das
rcligiosidadcs c das crcnas colciivas, valc lcnlrar a criiica dc
Siuari Clarl
16
dc quc grandc aric da Iisioriografia franccsa da
rcligiao c da fciiiaria foi Icrdada dc na aniroologia" (Lcvy-
DruIl c Frazcr}, na ncdida cn quc, nuiias vczcs, ncrgulIou a
rcligiao no irracionalisno, scn aicniar ara a csiruiura dc
organizaao c significados culiurais do ouiro", do dcsconIccido.
Por ouiro lado, nao c ossivcl csqucccr quc as coniinuadas
icniaiivas dc sucraao dcssc olsiaculo cinoccnirico icrninarian
or foncniar novas alordagcns quc Iojc sc cnquadrarian no
conjunio dc roducs quc icn dado coro cIanada Iisioria
culiural. Ncssa irajcioria, a Iisioria das rcligiosidadcs c/ou das
crcnas ganIou nais csao quc a Iisioria das rcligics,
aconanIando os dcsdolrancnios cisicnologicos nos quais a
roria discilina sc viu cnvolvida.
Hisioria das crcnas. circularidadcs c Iilridisnos culiurais
O crcurso quc irouc a Iisioria das crcnas do cano das
ncnialidadcs ara una alordagcn calcada nos rcssuosios
dcsic novo cano icnaiico, no qual sc consiiiuiu a Iisioria da
culiura, icn na olra do Iisioriador iialiano Cario Cinzlurg un
narco c una rcfcrcncia fundancnial ara o cnfrcniancnio dc
inorianics qucsics surgidas no roccsso dc consiruao da
Iisioria das rcligiosidadcs.
Dclruado Ia nuiio solrc a icnaiica da fciiiaria, Cinzlurg
rcvcla cn scus iralalIos caiancnic csia irajcioria. En scu
rinciro livro solrc o icna, Os undurIos do Icm,
1?
aqui
ullicado cn 1988, o auior rcicndia csiudar as aiiiudcs
rcligiosas c, cn scniido uto, a ncnialidadc dc una socicdadc
canoncsa" (a friulana, cnirc fins do scculo XVI c inicio do XVII},
a ariir da Iisioria dc un nuclco dc crcnas oularcs quc
aulaiinancnic foran assiniladas fciiiaria.
Arofundando scu inicrcssc clo conlco iccido da culiura
c das rcligiosidadcs, c rccusando a noao dc ncnialidadc or
considcra-la inicrclassisia, na ncdida cn quc sc ancora cn
clcncnios incrics, olscuros, inconscicnics dc una dcicrninada
visao do nundo", o auior analisou, cn O quco c os ucrmcs,
1S
o
coiidiano c as idcias dc un nolciro crscguido cla Inquisiao
iialiana no scculo XVI. Ao crcclcr as dificuldadcs dos
inquisidorcs cn classificar aric do discurso Icrciico dc
McnoccIio, nosso Iisioriador viu-sc dianic dc una conlca rcdc
dc crcnas oularcs dc longuissina duraao inlricadas no
discurso oficial da Igrcja, roduzindo o quc dcnoninou dc
circularidadc culiural.
E ncssc scniido quc, ao confcrir inoriancia c scniido s
crcnas oularcs solrc o sala c rocurar crcclcr a dinanica c
a logica das rcligiosidadcs, Cinzlurg olcnizou ianio con os
aniigos Iisioriadorcs da fciiiaria" quc, a ccnlo dc MicIclci,
19

dizian quc o sala cra rcal c crcssava una faccia da luia do
cancsinaio conira a orcssao social, quanio con os nodcrnos"
franccscs cono Folcri Mandrou, inglcscs cono KciiI TIonas,
quc dcfcndian a idcia dc quc o sala nao assava dc invcnao dos
dcnonologos.
20
Mas foi ccriancnic cn Hstoru noturnu,
21
ullicado
originalncnic cn 1989, quc Cinzlurg lcvou nais adianic suas
rcflccs solrc o csicrcoiio do sala", roosia quc lcvou a cfciio
uiilizando o nciodo conaraiivo c roondo o arovciiancnio do
insiruncnial analiiico ofcrccido cla Iisioria das rcligics.
Ao rocurar invcniariar os divcrsos clcncnios quc
conuscran csic nodclo" dc raiica dialolica, csquadrinIado
clos inquisidorcs scnrc quc sc vian dianic dc riiuais oularcs
nao conIccidos, Cinzlurg dcfcndc a icsc dc quc o csicrcoiio do
sala" foi rcsuliado dc un analgana dc falulas, lcndas c niios
(lruas c fciiicciros rcunian-sc noiic cn lugarcs soliiarios; s
vczcs cIcgavan voando, noniando lasics dc calos dc nadcira;
ouiras ianias vinIan cn garua dc aninais ou clcs ncsnos
iransfornados cn licIos; scguian-sc lanqucics, orgias scuais;
anics dc ircn ara casa rccclian ungucnios nalcficos roduzidos
con gordura dc crianas c ouiros ingrcdicnics}, csalIados ianio
cronologica cono gcograficancnic.
Insaiisfciio con as clicacs arquciiicas, scgundo as
quais a difusao dc fcnncnos sinilarcs consiiiuiria a rova dc
una coniinuidadc Iisiorica (Mculc, Durlcri c NccdIan};
csiruiuralisia, quc fundancnia sua icsc cn icrnos fornais
(Vcrnani, Dciicnnc c Lcvi-Sirauss}; ou ainda difusionisia, quc
associa o cnconiro dc nanifcsiacs sinilarcs cn csaos
gcograficos difcrcnics a roccssos dc cnconiros c disscninacs
culiurais (L. ScInidi}, Cinzlurg roc a noao dc fornaao
culiural dc conronisso", rcsuliado Iilrido dc un confliio cnirc
culiura folclorica c/ou iradicional c culiura crudiia. Da fusao dc
icnas cono o vo noiurno c as ncianorfoscs aninalcscas con a
inagcn do conl dc una sciia Iosiil, ouco a ouco rojciada
solrc os lcrosos, judcus, lruas c fciiicciros, surgiu una
conosiao culiural Iilrida. o sala, assunio Iojc caro Iisioria
das rcligics.
O fundancnial do iralalIo dc Cinzlurg ara as rcflccs
nciodologicas aqui iniroduzidas diz rcsciio forna cono o auior
iralalIa a rclaao cnirc os isonorfisnos niiicos c riiuais
(rcsuliado dc irocas dc culiuras divcrsas} c o roccsso dc difusao,
conscrvaao c rcclaloraao a quc csiao criodica c Iisioricancnic
sulnciidos, ilusirando clarancnic cssc vinculo cnirc norfologia c
Iisioria. Cono a irans-nissao das csiruiuras rofundas da
linguagcn, as rcclaloracs niiicas c riiuais ianlcn guardan
scu asccio inconscicnic, scn quc isso indiquc, ara o auior, a
cisicncia dc un inconscicnic colciivo, ja quc o niio c o riio
roagados or nccanisnos Iisioricos conicn, inliciiancnic, as
rcgras dc sua rcclaloraao.
Cinzlurg ofcrccc-nos una saida, nada facil, c vcrdadc, ara
idcniificar rclacs Iisioricas cnirc niios c riios cnconiravcis cn
difcrcnics noncnios c lugarcs sociais, rccusando a analisc
fcnoncnologica quc rocurava a csscncia da ccricncia rcligiosa
c adaiando o nciodo conaraiivo a una analisc Iisioriografica.
Longc dc luscar a origcn do niio, ara scnrc inaccssivcl, nas
rcaiualizado cla narraiiva niiologica, o auior rocura clicar
Iisioricancnic as rclciiuras niiicas c riiuais ossivcis dcniro dc
una fornaao social dcicrninada, sugcrindo quc sc adoic con
rudcncia a noao dc sisicna niiico-rcligioso".
Inscrida no conicio da cIanada Iisioria culiural, sua olra
icn-sc rcvclado ariicularncnic insiradora ara a rcflcao cnirc
as ossivcis rclacs da culiura oular ou folclorica c da culiura
crudiia ou, nais csccificancnic dcniro dc nosso icna, cnirc
rcligiao c/ou vivcncias rcligiosas c odcr. Ncssa crscciiva, sao
dc fundancnial inoriancia os divcrsos filiros sociais quc
rccclcn c rcclaloran as ncnsagcns rcligiosas, a ariir dc
vivcncias culiurais csccificas c dcicrninadas, crniiindo a
idcniificaao dc fornas difcrcnciadas dc cnicndcr c vivcr a
ccricncia rcligiosa.
Marcando nais una vcz a influcncia dc rollcnas
lcvaniados cla aniroologia, convcn cnircianio nao confundi-la,
or ccnlo, con a roosia dc Clifford Cccriz quc, ao ionar a
rcligiao cono un sisicna culiural, dcicn-sc lasicancnic cn scu
caraicr csiruiuranic, funcional c ordcnador, nanicndo una
lciiura dcscriiiva, alcanada clo quc cIanou dc dcscriao
dcnsa".
22
Para una alordagcn aniroologica nais rcocuada
con un cnfoquc Iisiorico, ialvcz MarsIall SaIlins scja a nclIor
indicaao ara una analisc quc conjuguc Iisioria c csiruiura no
csiudo da rclaao csialilidadc/nudana a ariir do cnconiro dc
socicdadcs culiuralncnic difcrcnics.
23
Curiosancnic, orianio, sc no scculo XIX o csiudo dc niios
c riios so arccia alicavcl s cIanadas socicdadcs riniiivas,
Conicnorancancnic a analisc dos variados riiuais dc
invcsiidura dc odcr, as difcrcnics fornas dc consagraao do
Esiado c dc scus cIcfcs airavcs das fcsias locais c nacionais, alcn
das nais divcrsas crcsscs das rcligiosidadcs oularcs,
arcccn nao dciar duvida da varicdadc dc icnas quc,
lcniancnic, icn coniriluido ara una coniinua rcdcscolcria dc
novos oljcios dc invcsiigaao cla Iisioria das rcligics c das
rcligiosidadcs.

Fcligiao c rcligiosidadcs na Iisioriografia lrasilcira
Transfornado cn oljcio dc analisc ianlcn cn ncio a un
franco roccsso dc dcssacralizaao da vida oliiica c culiural
lrasilcira, c orianio inscriio no criodo quc narcou a assagcn
da nonarquia ara a rcullica, as rinciras rcflccs
sisicnaiicas, c dc cunIo noiadancnic cicniifico, solrc a
rcligiosidadc lrasilcira aconanIaran o discurso aniiclcricalisia
radical dos osiiivisias quc acrcdiiaran scr a unica c dcfiniiiva
rcligiao da Iunanidadc".
Moncnio rivilcgiado na discussao c idcniificaao do quc
dcvcria scr o vcrdadciro caraicr nacional, a iniclcciualidadc
lrasilcira, lidcrada or Euclidcs da CunIa, Nina Fodrigucs c
Silvio Foncro, luscou no osiiivisno dc Conic c no darwinisno
social c cvolucionisia dc Scnccr a lasc dc una icoria quc
clicassc o csiagio dc dcscnvolvincnio do Drasil na linIa
cvoluiiva das socicdadcs curocias civilizadas, forncccndo o
cquacionancnio ossivcl cnirc a sucraao do airaso c a dcfcsa
do quc fossc csccificancnic nacional.
Mas sc foi a radicalizaao da dicoionia rcligiao/cicncia quc
dcu a rouagcn iniclcciual ao cnlaic oliiico cnirc nonarquia c
rcullica, ou ainda cnirc larlaric c civilizaao, coulc s raiicas
culiurais considcradas oularcs, crcclidas cono fruios
ncfasios dc una niscigcnaao crigosa c cicniificancnic
condcnavcl, o acl vcrdadcirancnic dclcicrio no csforo dc
consiruao dc una socicdadc nodcrna. Sc na Euroa as
socicdadcs riniiivas" odian scr oljcio dc analiscs
gcograficancnic disianics, no Drasil a convivcncia do riniiivo"
(o inicrior} c o civilizado" (o liioral} iornava, no ninino, incnoda
a adoao das icorias curocias scn naiorcs adaiacs.
Ncssc scniido, rclcgada cono lrao do Esiado c cono
crcssao dc nanifcsiacs oularcs gcnuinancnic nacionais, o
icna da rcligiao c das rcligiosidadcs so foi olscrvado a ariir dc
una analisc dcrcciaiiva clos rccursorcs das cicncias sociais no
Drasil. Fora das lcnics dc nossos cicniisias sociais nais
rcsiigiados, a icnaiica nanicr-sc-ia ainda or un lon icno
auscnic do clcnco dc qucsics quc dcvcrian ncrcccr una aicnao
csccial, ou ncsno scr considcrada naicria dc csiudo rclcvanic
ara a conrccnsao dc nossa Iisioria.
Por ouiro lado, c rcciso nao ncgligcnciar o csforo quc a
Igrcja caiolica lrasilcira fcz ara cnfrcniar o dclaic con os
darwinisias (quc dizian scr o Ioncn un nacaco acrfcioado"},
ou con osiiivisias (ara qucn a rcligiao cra una forna social
rogrcssiva}, airavcs dc iniclcciuais cono Carlos dc Laci, Jaclson
dc Figucircdo c ouiros. Minoria da iniclcciualidadc lrasilcira no
criodo, c scn conIcccr a fundo a douirina quc dcfcndian,
alguns acalaran influcnciados or douirinas ouco consisicnics,
cono a crscciiva csiriiualisia dc Faria Driiio, c nao
conscguiran dcicr ncn ncsno a dccadcncia iniclcciual dc una
insiiiuiao quc ouirora fora iao odcrosa.
Iniroduzido clo rojcio nissionario dos jcsuiias, quc aqui
cIcgaran cn 1549, o caiolicisno lrasilciro organizou-sc scgundo
as rcgras da insiiiuiao do Padroado, quc fcz da Coroa oriugucsa
a rcsonsavcl clas nisscs caiolicas c insiiiuics cclcsiasiicas
dc scus csaos coloniais. Inicgrada csiraicgia ofcnsiva da
Igrcja, a nissao jcsuiiica dcvcria cunrir a iarcfa dc convcricr
nassivancnic oulacs urlanas c rurais do uliranar, aliando a
Fc c o Incrio no grandioso rojcio colonizador.
Mas acsar do csforo da ConanIia dc Jcsus c dc scu
inqucsiionavcl acl na disscninaao do caiolicisno cn icrras
lrasilciras, a organizaao da insiiiuiao cclcsiasiica dcu-sc dc
forna circnancnic lcnia no Drasil, difcrcnicncnic do olscrvado
na Ancrica EsanIola, ondc a adninisiraao ncirooliiana fcz-sc
aconanIar dcsdc ccdo clo surgincnio dc una solida csiruiura
cclcsiasiica, coniando ja cn 1565 con quairo arcclisados. A
colnia lrasilcira icria scu rinciro lisado, c duranic nuiio
icno unico, criado na DaIia cn 1551.
Esia fragilidadc insiiiucional, aliada a un cnconiro racial c
culiural nuliilo no Drasil colonial, clicaria, ara nuiios
auiorcs, a Icicrogcncidadc c ncsno a nisiura dc crcnas
divcrsas nas variadas fornas dc crcssao da rcligiosidadc
oular, icna quc lcniancnic ganIou crcssao c csloou un
quadro lasianic anlo dc qucsics quc os csiudos solrc rcligiao c
rcligiosidadc conIcccrian no Drasil.
Ncssc scniido, c curiosancnic, os csiudos solrc o quc sc
cIanaria rcligiosidadc oular rccclcrian nais aicnao dos
iniclcciuais lrasilciros quc as Iisiorias insiiiucionais c/ou das
idcias ou douirinas rcligiosas. Josc Oscar Dcozzo rcssalia, or
ccnlo, a auscncia dc infornacs solrc a Igrcja cn livros
classicos solrc o criodo rcullicano lrasilciro, cono c caso do
volunc dcdicado a Insiiiuics c Classcs Sociais" do iralalIo dc
Edgard Caronc, A HcuIcu VcIu.
24
Evidcnicncnic calc rcssaliar
o csforo dc auiorcs quc roduziran inorianics Iisiorias da
Igrcja no Drasil, cono c o caso dc Fiolando Azzi c Eduardo
Hoornacri.
2S

Dcsdc o inicio do scculo, o csiudo do acl c da influcncia
do clcncnio africano na culiura lrasilcira icn sido alvo dc
claloracs variadas c significaiivas ara o dcscnvolvincnio das
cicncias sociais, cn gcral, c ara o csiudo das rcligics oularcs,
cn ariicular. Os iralalIos dc Nina Fodrigucs, a ccnlo dc
L`unmsmc {ctcIstc dcs ncgrcs dc HuIu,
26
nao so confirnaran
as icscs cvolucionisias (caracicrisiicas, scgundo as lciiuras
curocias, das rcligics ncnos dcscnvolvidas}, cono icrninaran
or fundar una vcrdadcira cscola", rccursora da aniroologia
fisica c do quc viria a scr a ncdicina lcgal lrasilcira. Aicnio
ilusao da caicqucsc", Nina Fodrigucs rcocuava-sc con o quc
considcrava a rcinicrrciaao dc crcnas caiolicas c a oculiaao
dc scus dcuscs airas das inagcns dos sanios caiolicos. Un dc
scus disciulos nais conIccidos scria Ariur Fanos, quc ianlcn
roduziu iralalIos solrc os culios afrolrasilciros nanicndo o
cnfoquc ncgaiivo da inoriancia c das crsisicncias da culiura
africana no Drasil.
2?
Mas scria, nais una vcz, o classico Cusu grundc c scnzuu,
dc Cillcrio Frcyrc
2S
(1933}, o rcsonsavcl or una guinada nas
inicrrciacs do caraicr da rcligiosidadc colonial, confcrindo-lIc
un asccio afciivo c dc naior iniinidadc con a sinlologia
caiolica. Forjado clo odcr agluiinador dos cngcnIos dc aucar c
cla inicgraao Casa Crandc/Scnzala/Cacla, confornou una
csiruiura quc daria susicniaao icsc do acl da fanilia
airiarcal cn nosso roccsso dc colonizaao. Nao olsianic s
criiicas dc quc suas rcflccs icrian forialccido, sc nao criado, o
niio da dcnocracia racial lrasilcira, Cillcrio Frcyrc aonia ara
una inicrcnciraao culiural c racial violcniancnic ncgada dcsdc
fins do scculo XIX, alcn dc dcfcndcr a icsc, ainda Iojc aiual, dc
quc as dcsigualdadcs sociais do Drasil foran rcsuliado nais dc
difcrcnas dc classcs do quc dc rcconcciios dc cor ou raa.
Mas incgavclncnic a naior coniriluiao icorica ara a con-
rccnsao dc nossa rcalidadc culiural c rcligiosa nuliila vcio dc
Fogcr Dasiidc, airavcs dc un concciio dc sincrciisno difcrcnic dc
Ariur Fanos, quc o considcrava cono una sona dc iradics
difcrcnics, nas scn icr sua logica inicrna oricniada cla
aroinaao c inicraao dos icrnos sincrciicos. En Dasiidc, o
sincrciisno aarccc cono una das caracicrisiicas dos aiscs quc
conIcccran a cscravidao, c quc orianio nisiuravan raas c
ovos, inunIan a coaliiaao dc divcrsas cinias nun ncsno
lugar, c lcvavan criaao, acina das nacs ccniradas nclas
ncsnas, dc una nova forna dc solidaricdadc dc cor".
29
A icsc dc
Dasiidc c a dc quc cada clcncnio quc conc o quc clc cIana dc
sociologia do lricolagc" icn un lugar dcicrninado, c quc o
conjunio dc iodos os clcncnios so ganIa scniido cnquanio
rcsuliado das novas inicracs dcsics ncsnos clcncnios quando
osios cn coniaio. Ncssa crscciiva, as divcrsas cinias africanas
quc cIcgaran ao Drasil nao so fundiran-sc cn difcrcnics
conlinacs afrocaiolicas, cono icrninaran or foncniar un
ouiro sincrciisno o das rorias rcligics africanas quc aqui sc
cnconiraran.
Vc-sc, orianio, quc ncgaiiva ou osiiivancnic, os csiudos
solrc o caraicr nacional ou solrc a csccificidadc dc nossa
fornaao socioculiural, rcvclaran dcsdc ccdo una Iisioria, no
ninino, anligua c dicoinica, nas caninIando francancnic
ara una alordagcn nais rica c conlca, cono vcrcnos a
scguir. Por ora calc rcssaliar quc iodos os iralalIos aic agora
ciiados cran dc cicniisias sociais c, no naino, dcdicaran-sc ao
csiudo da culiura ncgra c do roccsso dc niscigcnaao quc csicvc
na lasc dc nossa fornaao culiural c rcligiosa.
Ouiro icna lasianic rccorrcnic na lilliografia lrasilcira c
ianlcn analisado, solrciudo or sociologos c aniroologos, foi o
do ncssianisno, olscrvado cn novincnios sociais dc cunIo
rcligioso c quc csiinulou a roduao dc alguns iralalIos
inorianics na dccada dc 1960. Procurando csloar una icoria
ara clicar csiruiuralncnic csics novincnios, alguns auiorcs
cliciiaran clarancnic scu conronciincnio oliiico nas
inicrrciacs arcscniadas, cono foi o caso do classico
Cunguccros c {unutcos, dc Fui Faco. Ncsic iralalIo o auior
cnicndc quc os cIanados novincnios ncssianicos" lrasilciros
dos quais os nais conIccidos scrian Juazciro, Canudos,
Conicsiado c Caldcirao csiruiuraran-sc conira o laiifundio,
icndo roosia rcvolucionaria c a rcligiao cono forna dc
crcssao.
30
En iralalIo ullicado cn 1965, dois anos dcois do livro dc
Faco, Mauricio VinIas dc Quciroz luscou ianlcn una clicaao
glolal ara a cclosao dcsic iio dc rcaao oular, cnlora sua
inicrrciaao scja un ouco nais alrangcnic. Esic auior
cnconira a clicaao ara a gucrra scriancja do Conicsiado
nuna crisc dc csiruiura, cn quc rollcnas sociais acunularan-
sc c agravaran confliios laicnics cnirc difcrcnics classcs sociais.
Mas ncsia linIa dc analisc foi ccriancnic o iralalIo dc Maria
Isaura Pcrcira dc Quciroz o quc nclIor assinilou os cnsinancnios
da sociologia rcligiosa dc Wclcr, associando-os a una icniaiiva dc
alordagcn aniroologica. Adniradora c c-assisicnic dc Fogcr
Dasiidc, a auiora, nuna olra dc flcgo, rocura clalorar, airavcs
do nciodo conaraiivo, una icoria ara o csiudo dos novincnios
ncssianicos, incluindo dcsdc irilos do ocsic ancricano c da
Mclancsia, aic ccnlos dc casos cnconirados na Euroa
Ocidcnial c no Drasil. Enicndcndo o social cono a nciafora do
rcligioso, a auiora dcfcndc a idcia dc quc os gruos sociais quc
ariiciaran dc iais novincnios csiarian incrsos nuna
socicdadc cn inicnsa crisc sociocconnica c oliiica, rcdisosios
a rcunircn-sc cn iorno da figura carisnaiica dc un lidcr
ncssianico.
31
Cono c ossivcl olscrvar, csics iralalIos icn un cnfoquc
noiadancnic sociologico, alcn dc ionarcn a vivcncia rcligiosa
dcsics gruos sociais cono insiruncnios ou, no naino,
conscqucncia dc criscs sociooliiicas csiruiurais, alcn dc nuiias
vczcs dcfcndcrcn una dicoionia cnirc o caiolicisno iradicional c
oular ouco adcquada conlcidadc dc nossa fornaao
culiural c rcligiosa.
Fugindo a csia analisc glolal, nas ainda rcso Iisioria dc
un novincnio rcligioso, icnos ainda o iralalIo dc FalI Dclla
Cava, dcdicado ao csiudo do nilagrc do Padrc Ciccro.
32
Esic c
alguns iralalIos nais rcccnics dcdicados analisc das rcligics
oularcs naniivcran, no conjunio, una crscciiva sociologica c
aniroologica rcsiriia ao csiudo dc casos c, quando rcicndcran
clicacs glolais, nao o fizcran incororando as coniriluics
icorico-nciodologicas quc, dcsdc os Annucs, assando clas
roducs no cano das ncnialidadcs c da Iisioria culiural, icn
irrigado a Iisioria das rcligics c das rcligiosidadcs.
33
Ncssc scniido, o iralalIo dc Laura dc Mcllo c Souza, O duIo
c u Tcrru dc Suntu Cruz
34
, foi ccriancnic ionciro no
cnfrcniancnio dcssa icnaiica airavcs dc un vics Iisioriografico
clarancnic influcnciado clas coniriluics nais rcccnics no
cano das rcligiosidadcs oularcs. Aliando scnsililidadc c
crudiao, a auiora roc una alordagcn Iisioriografica da
rcligiosidadc oular, cn gcral, c ara a ccricncia rcligiosa da
vida colonial, cn ariicular. Ao cscolIcr un icna incdiio na
Iisioriografia lrasilcira a fciiiaria no Drasil Mcllo c Souza
csniua o analgana dc coniriluics quc forjaran a
csccificidadc da rcligiao vivida cla oulaao colonial, civada dc
rcninisccncias folcloricas curocias c aulaiinancnic colorida
clas coniriluics culiurais dc ncgros c indios", alcn dos
ingrcdicnics judaicos fornccidos clos crisiaos novos radicados no
Drasil.
Eaninando as nairizcs curocias quc fundaran o quc
Cinzlurg cIanou dc csicrcoiio do sala", a auiora rocurou
dcscrcvcr c conrccndcr as raiicas nagicas uiilizadas or una
oulaao culiuralncnic Icicrogcnca c adaiada ara o vivcr cn
colnia, dcnonsirando, a ariir solrciudo dc fonics inquisiioriais,
cono, nun coiidiano crassado or discursos inlricados", o
rojcio iridcniino dc crisiianizaao foi crnancnicncnic
adaiado, rclido c or vczcs ioialncnic alicrado no Drasil colonial.
Ao conscguir aliar norfologia c Iisioria (dando fciao ao quc c
sinuliancancnic univcrsal, arquciiico, c csccifica c
Iisioricancnic consiruido"}, Mcllo c Souza nao so confirna a
noao dc circularidadc dos nivcis culiurais dcfcndida or
Cinzlurg, cono icrnina or dcfcndcr a csccificidadc das raiicas
nagicas coloniais lrasilciras, ao concluir scu iralalIo nanicndo
una ccria oosiao cnirc suIIuts c cuundus.
Esia uliina qucsiao foi csccialncnic rcionada cn scu
iralalIo nais rcccnic, In{crno utuntco,
3S
no qual a auiora sc
indaga, ja na Iniroduao, sc cssa oosiao scria ilusoria, ou ainda
sc c ossivcl cnsar o quc scrianos scn o colonizador
oriugucs". Prcocuada cn arofundar a analisc das dincnscs c
os dcsdolrancnios dcsia vcrdadcirancnic unlilical rclaao, a
auiora rcunc novc cnsaios, lascados cn csiudos conaraiivos,
rocurando nclIor conrccndcr as viscs curocias solrc a
Ancrica. Ao anliar a lciiura nais rccorrcnic da influcncia
cicrna", considcra quc nao so os curocus consiruiran suas
inagcns solrc a Ancrica a ariir dc scus rorios rcfcrcnciais,
cono acalaran incororando irrcvcrsivclncnic clcncnios
csccificos das culiuras quc suljugaran, ou rocuraran
suljugar".
Na lciiura vcriicalizada dc icnas quc vao dcsdc a analisc do
dcgrcdo cono insiruncnio dc disscninaao c circularidadc
culiural, assando clas visionarias quc crian icr accsso a D.
Sclasiiao, c icrninando con una rcflcao solrc a Orgia dos
Ducndcs" dc Dcrnardo Cuinaracs, a Iisioriadora rciona o
rollcna das crnancncias c rcsisicncias ao longo dc iodo o
iralalIo, cnfrcniando qucsics icoricas c nciodologicas cruciais
ara qucn iralalIa con icnas dc Iisioria culiural c
csccificancnic con a culiura c a rcligiosidadc oular.
Ouira coniriluiao inorianic no cano da Iisioria culiural
c o rcccnic iralalIo dc Fonaldo Vainfas, A Icrcsu dos ndos
36
cn
quc o auior faz un csiudo dc una sciia ancrindia
surrccndcnicncnic acolIida or un odcroso scnIor dc
cscravos na DaIia quinIcniisia. Mcsclando un rofundo
conIccincnio do aarclIo inquisiiorial a una grandc crudiao cn
Iisioria colonial ilcro-ancricana, o auior ariiu da rollcnaiica
das idolairias c dc suas rclacs con o colonialisno, ara nos
coniar una Iisioria nuliila da Saniidadc dc Jaguaric. Ao dcicr-
sc na analisc das crcnas c na dcscriao dos riiuais do quc
cIanou dc caiolicisno iuinanla", rcconsiruiu una saga
vcrdadcirancnic inrcssionanic.
Do onio dc visia icorico-nciodologico, o iralalIo arcscnia
una conjugaao dc rcflccs da aniroologia, aicnio olscrvaao
dcialIada dc gcsios c conoriancnios quc as fonics nuiias vczcs
rocuraran oculiar, ao quc Ia dc nais aiual ara a anliaao dc
qucsics na alordagcn das rcligiosidadcs oularcs.
Uliraassando a crscciiva quc analisa cnconiros culiurais a
ariir da logica do sincrciisno, o auior oia cla associaao cnirc
circularidadcs c Iilridisnos cuja crcssao naina ialvcz scja
o rciraio do nancluco, anliguo or naiurcza c rcvclado cn
assagcns surrccndcnics ara lanar sua olcnica c
insiiganic Iioicsc. a dc quc a sciia caiolico-iuinanla da
Saniidadc forjou-sc dcniro dos rorios aldcancnios jcsuiiicos.
Alcn dcsias roosias nais gcrais dc csiudo das
rcligiosidadcs oularcs, odcrianos ciiar analiscs nais
csccificas quc ianlcn ja concan a ganIar csao, a ccnlo
dos iralalIos quc icn-sc dciido solrc as fcsias rcligiosas,
3?

dcnonsirando una gana dc icnas c qucsics quc concan a scr
invcsiigadas.
Muliila, dcnsa c insiiganic, a icia quc liga as divcrsas
rcligics s difcrcnics c ossivcis fornas dc rcligiosidadcs icn
dcnonsirado scr un cano fcriil ara coniinuadas rcflccs
icorico-nciodologicas c fuiuras invcsiigacs Iisioriograficas.
uxuo tcrnu (1990}.
22. Lciics, Ednund. A consccncu urtunu c u scxuududc modcrnu. Sao
Paulo. Drasilicnsc, 1987, . 18.
23. Cf. Scoii, Joan. Hisioria das MulIcrcs". En. Durlc, Pcicr. A cscrtu du
Istoru. Novas crscciivas. Sao Paulo. UNESP, 1992, . 63-95; Poricr,
Foy. Hisioria do Coro". En. Idcn, ilid., . 291-326. Quanio aos
criodicos vcja-sc, or ccnlo, o Journu o{ tIc Hstor o{ Scxuut,
ullicado quadrincsiralncnic cla Univcrsiiy of CIicago Prcss, a ariir
dc naio dc 1992.
24. Cinzlurg, Cario. O quco c os ucrmcs. Sao Paulo. ConanIia das Lciras,
1987, . 18 c 21, rcscciivancnic.
25. Ncsic scniido, dcsiaquc-sc a inoriancia dc Montuou dc Ennanucl Lc
Foy Laduric (1975}, ullicado cn oriugucs con o iiiulo Montuou.
Cuturos c cutocos numu udcu {runccsu, l294-lJ24, clas Edics 70.
26. Durlc, Pcicr. Alcriura. A Nova Hisioria, Scu Passado c Scu Fuiuro". En.
Idcn. A cscrtu... O. cii., . 25.
27. CIariicr, Fogcr. O. cii., . 86. Vcjan-sc ianlcn ncsic scniido, as
concccs fornuladas or Cario Cinzlurg no fanoso ariigo iniiiulado
Sinais. Faizcs dc un Paradigna Indiciario". En. Mtos, cmIcmus, snus.
Sao Paulo. ConanIia das Lciras, 1989, . 143-179.
28. Poricr, Foy. O. cii., . 298-299.
29. Flandrin, Jcan-Louis. Para una Hisioria da Scualidadc". En. O scxo...
O. cii., . 15.
30. Cf. Frcyrc, Cillcrio. Cusu grundc c scnzuu. Fio dc Janciro. Josc Olynio,
1973 (16
a
cd.}; c Idcn. SoIrudos c mucumIos. Fio dc Janciro. Josc
Olynio, 1981,(16 cd.}.
31. Una anosiragcn significaiiva das rinciais dircirizcs quc vcn scndo
scguidas cla roduao Iisioriografica lrasilcira solrc a fanilia odc scr
cnconirada no volunc da Hcustu Hruscru dc Hstoru dcdicado ao icna
{umu c gruos dc conuuo (vol. 9, n 17, sci. 1988/fcv. 1989}.
32. Cf. Vainfas, Fonaldo (org.}. Hstoru c scxuududc no Hrus. Fio dc Janciro.
Craal, 1986. Dcvc-sc rcgisirar aqui a inoriancia da colcianca organizada
or Maria Crisiina DruscIini c Fulvia Foscnlcrg, incluindo ariigos
vcnccdorcs nun concurso ronovido cla Fundaao Carlos CIagas cn
1978 solrc a nulIcr lrasilcira, cnirc os quais alguns sao dcdicados ao
csiudo da scualidadc fcninina (cf. DruscIini, Maria CA. c Foscnlcrg,
Fulvia. Vucncu. Hstoru, scxuududc c mugcns {cmnnus. Sao Paulo.
Drasilicnsc, 1980}. No ncsno scniido vcja-sc ianlcn a colcianca
organizada or D'Incao, Maria Angcla. Amor c {umu no Hrus. Sao Paulo.
Conicio, 1981. Calc ncncionar, ainda, o iralalIo do sicanalisia
Jurandyr F. Cosia (Ordcm mcdcu c normu {umur. Fio dc Janciro. Craal,
1979}, quc icria una influcncia significaiiva solrc nuiios csiudos
dcscnvolvidos or Iisioriadorcs lrasilciros cn iorno da scualidadc c
icnas afins.
33. Vcjan-sc, or ccnlo, os iralalIos dc Mcllo c Souza, Laura dc. O duIo c
u tcrru dc Suntu Cruz. Fcturu c rcgosdudc ouur no Hrus Coonu.
Sao Paulo. ConanIia das Lciras, 1986; dc Vainfas, Fonaldo. Troco dos
ccudos. Moru, scxuududc c nqusuo no Hrus. Fio dc Janciro.
Canus, 1989; Araujo, E. O tcutro dos ucos. Trunsgrcssuo c trunsgcncu
nu soccdudc urIunu coonu. Fio dc Janciro. Josc Olynio, 1993; Moii,
Luiz. U scxo roIdo. urgcns, gus c cscruuos nus gurrus du nqusuo.
Sao Paulo. Pairus, 1988; c Dcl Priori, Mary. Ao su do coro. Conduo
{cmnnu, mutcrndudcs c mcntududcs no Hrus Coonu. Fio dc
Janciro/Drasilia. Josc Olynio/EDUND, 1993.
34. Vcjansc or ccnlo, os iralalIos dc CIalIoul, Sidncy. TruIuIo, ur c
Iotcqum. O cotduno dos truIuIudorcs no Ho dc Juncro du Hcc Eoquc.
Sao Paulo. Drasilicnsc, 1981; SoiIci, FacIcl. Conduo {cmnnu c {ormus
dc uocncu muIcrcs oIrcs c ordcm urIunu, lSlU-l92U. Fio dc
Janciro. Forcnsc, 1989; Esicvcs, MariIa dc Alrcu. Mcnnus crddus. Os
ouurcs c o cotduno do umor no Ho dc Juncro du Hcc Eoquc. Fio. Paz
c Tcrra, 1989; Fago, MargarciI. Do cuIurc uo ur. A utou du cdudc
dscnur. Drasil, 1890-1920. Fio dc Janciro. Paz c Tcrra, 1985; Idcn. Os
ruzcrcs du notc rosttuuo c codgos dc scxuududc {cmnnu cm Suo
Puuo (lS9U-l9JU); dc Engcl, Magali. Mcrctrzcs c doutorcs. SuIcr mcdco c
rosttuuo no Ho dc Juncro (lS4U-lS9U). Sao Paulo. Drasilicnsc, 1989;
Soarcs, Luiz Carlos. Humcrus, Ious c oucus... A rosttuuo no Ho dc
Juncro do sccuo XIX. Sao Paulo. iica, 1992; c CunIa, Maria Clcncniina
Pcrcira da. O cscIo do mundo Juqucr, u Istoru dc um uso. Fio dc
Janciro. Paz c Tcrra, 1986.


CAPTULO 14
1. Hodgcn, MargarciI T. Eur untIrooog n tIc sxtccntI und scucntccntI
ccnturcs. Filadclfia. Univcrsiiy of Pcnsilvania Prcss, 1971, . 57.
2. Todorov, Tzvcian. A conqustu du Amcrcu u qucstuo do outro. Sao Paulo.
Mariins Fonics, 1988, . 106.
3. Padgcn, AniIony. TIc {u o{ nuturu mun. tIc umcrcun nduns und tIc
Orgns o{ Comurutuc ctInoog. Canlridgc. Canlridgc Univcrsiiy Prcss,
1989, . 18.
4. MicIcl dc Ccriau falaria, ccria vcz, dc una Icicrologia", una cicncia do
ouiro", quc icvc inicio no scculo XVI. En. Ciard, Lucc. MicIcl dc Ccriau's
Hcicrology and iIc Ncw Wold". Hcrcscntutons, 33, invcrno, 1991.
5. E ncssc scniido quc, acrcdiianos, dcvc scr cnicndida a afirnaao dc J.H.
Ellioi, Dcscolrindo a Ancrica, a Euroa dcscolriu a si roria", o quc nos
crniic validar ianlcn a sua invcrsao dcscolrindo a si roria, a
Euroa dcscolriu a Ancrica. Vcr TIc Hcu Vord und tIc Hcu (l492-lb5U).
Canlridgc. Canlridgc Univcrsiiy Prcss, 1992, . 53.
6. Holanda, Scrgio Duarquc dc. Vsuo do uruso. Sao Paulo. ConanIia
Ediiora Nacional, 1977, . 77.
7. Ncsiurj, M.F. Lus ruzus Iumunus. Moscou. Ediiorial Progrcso, 1976, . 111.
8. Lcvi-Sirauss, Claudc. Huu c Istoru. Lisloa. Prcscna, 1989, . 8.
9. Darnow, Vicior. PIscu untIrooog und urcIcoog. Honcwood, Illinois.
TIc Dorscy Prcss, 1975, . 177.
10. Hodgcn, Lanccloi. TIc Concci of Facc". En. Moniagu, AsIlcy (org.} TIc
orgn und cuouton o{ mun. Nova Yorl. Corwcll, 1973, . 474.
11. Tolias, PIilli V. Drian, Sizc, Crcy Maiicr and Facc Faci or Ficiion?"
En. Moniagu, A. (org.} O. cii., . 554.
12. Aud Moniagu, A. TIc Concci of Facc". En. Hunicr, David and WIiiicn,
PIilli (orgs.} AntIrooog, contcmorur crscctuc. Dosion, Toronio.
Liiilc Drown Conany, 1979, . 72. Crifo nosso.
13. Evans-PriicIard, E.E. VtcIru{t, oruccs und mugc umong tIc Azundc.
Oford. Clarcndon Prcss, 1937.
14. Tylor, Edward. Prmtuc cuturc. 2
a
cd. Londrcs. JoIn Murray, 1873, 2 vols.
15. Frazcr, Jancs Ccorgc. TIc godcn IougIt. u stud n mugc und rcgon. 3
a

cd. Londrcs. Macnilan an Conany, 1911-1915, 15 vols.
16. Lcvi-Sirauss, C. O cnsumcnto scuugcm. Caninas. Pairus, 1989, . 15
17. Lcvi-Sirauss. Huu c Istoru..., . 13.
18. Clasircs, Picrrc. A soccdudc contru o Estudo. Fio dc Janciro. Francisco
Alvcs, 1978, . 16. Crifo nosso.
19. SaIlins, MarsIall. IIus dc Hstoru. Fio dc Janciro. Jorgc ZaIar, 1990, .
7.
20. Dicrsacl, Alciia. Salcr Local, Hisioria Local. Cccriz c Alcn". En. Huni,
Lynn. A nouu Istoru cuturu. Sao Paulo. Mariins Fonics, 1992, .
124/100.
21. LcacI, Ednund. AniIroos". En. Enccocdu Enuud
(AntIroos/Homcm). Lisloa. Inrcnsa Nacional/Casa da Mocda, 1985, .
16.
22. Marcus, Ccorgc E. c FisIcr, MicIacl M.J. AntIrooog us cuturu crtquc.
un cxcrmcntu momcnt n tIc Iumun sccnccs. CIicago. TIc Univcrsiiy os
CIicago Prcss, 1986, . 175.
23. WacIicl NaiIan. A Aculiuraao". En. Lc Coff, J. c Nora, P. Hstoru. nouos
roIcmus. Fio dc Janciro. Francisco Alvcs, 1976, . 118.
24. E o caso dc ccrias Iisiorias dc indios ou ncgros quc rocuran rcsgaiar
alguns clcncnios dc sucrioridadc dcsias cinias, cono sc odc vcr, or
ccnlo, no iralalIo dc Dralc, Si. Clair. HucI FoI, Icrc und tIcrc. Los
Angclcs. Univcrsiiy of California Prcss, 1991.
25. Lc Coff, J. Para una Aniroologia Hisiorica". En. Puru um nouo conccto
dc Idudc Mcdu. Lisloa. Ed. Esiana, 1980, . 322.
26. Codclicr, Mauricc. L`dcc ct c mutcrc. Paris. Fayard, 1984, . 22.
27. Dois iralalIos rcccnicncnic ullicados aonian os caninIos da cino-
Iisioria no Drasil. Fcfcrindo-nos s duas colciancas organizadas
rcscciivancnic or CunIa, Manucla Carnciro da. Hstoru dos ndos no
Hrus. Sao Paulo. ConanIia das Lciras, 1992; c Vainfas, Fonaldo.
Amcrcu cm tcmo dc conqustu. Fio dc Janciro. Jorgc ZaIar, 1992.
28. Lc Coff, J. Para una Aniroologia...", . 319-321.
29. Pcasc, Franllin. Dc Tuuuntnsuo u u Istoru dc Pcru. Lina. Insiiiuio dc
Esiudios Pcruanos, 1978, . 35.
30. Darrcio, L. Fclic. DcscoIrmcntos c Hcnuscmcnto. Formus dc scr c cnsur
nos sccuos XV c XVI. Lisloa. Inrcnsa Nacional, 1983, . 59.
31. Pcasc, Franllin. EinoIisioria Andina. Prollcnas dc Fucnics y
Mciodologia". Caracas. ninco., 1983, . 4-5.


CAPTULO 15
1. DurlIcin, E. As {ormus ccmcnturcs du udu rcgosu. Sao Paulo. Alril,
1978.
2. Wclcr, Ma. Tios dc Conunidadc Fcligiosa (Sociologia dc la Fcligion}".
Economu soccdud. Mcico. Fonic dc Culiura Econonica. 3
a
cd., 1977,
. 328-492.
3. Mar, Karl & Engcls, FricdricI. SoIrc u rcguo. Lisloa. Edics 70, 1975.
4. Eliadc, Mircca. O sugrudo c o ro{uno. A csscncu dus rcgocs. Lisloa.
Ediao Livros do Drasil", s/d. O auior arcscnia na iniroduao un rcsuno
da cicncia das rcligics, . 7-20.
5. DrclicI, Angclo. Prolcgoncnos dc una Hisioria dc las Fcligioncs". En.
Hstoru dc us rcgoncs. Lus rcgoncs untguus I. Madri. Siglo XXI, 1997,
. 30-97.
6. Sinon, Marccl & Dcnoii, Andrc. E udusmo c crstunsmo untguo.
Darcclona. Lalor, 1972; CaIcn, Claudc. E Isun. Dcsdc os orgcncs Iustu
c Comcnzo dc Imcro Otomuno. Madri. Siglo XXI, 1972.
7. Wclcr, Ma. A ctcu rotcstuntc c o csrto do cutusmo. Sao Paulo.
Pioncira, 1967; Tawncy, F. A rcguo c o surgmcnto do cutusmo. Sao
Paulo. Pcrscciiva, 1971; Trcvor-Focr, H. Hcguo, Hc{ormu c
truns{ormuuo socu. Lisloa. Prcscna Mariins Fonics, 1972; Dcluncau,
Jcan. Huscmcnto c u{rmuuo du Hc{ormu. Sao Paulo. Pioncira, 1989;
MccIoulan, H. DnIcro c Icrdudc. Amstcrdu no tcmo dc Snozu. Fio dc
Janciro. Jorgc ZaIar, 1992.
8. Duly, Ccorgcs. Lc CIcuucr, u {cmmc ct c rctrc. Paris. HacIciic, 1981;
Lciics, Ednund. A consccncu urtunu c u scxuududc modcrnu. Sao
Paulo. Drasilicnsc, 1987.
9. Alncida, Foriunaio dc. Hstoru du Igrcu cm Portugu. Porio. Poriucalcnsc.
Ediao rcarada c dirigida or Daniao Pcrcs, 1967/1971, 4 voluncs;
Lciic, Scrafin. Hstoru du ComunIu dc Jcsus no Hrus. Lisloa/Fio dc
Janciro. Poriugalia/Civilizaao Drasilcira, 1938/1950, 10 vols.
10. Mullci, MicIacl. A Contru-rc{ormu. Lisloa. Cradiva, 1985; Dossy, JoIn. A
crstundudc no Ocdcntc (1400-1700}. Lisloa. Ed. 70, 1990.
11. Docr, CIarlcs. A Igrcu c u cxunsuo Icrcu (l44U-l??U). Lisloa. Ed. 70,
1981; Scncc, JonaiIan. O Puuco du Mcmoru dc Muttco Hcc. A Istoru
dc umu uugcm du Eurou du Contru-rc{ormu u CInu Mng. Sao Paulo.
ConanIia das Lciras, 1986.
12. DlocI, Marc. Los Hccs Tuumuturgos. Mcico. Fondo dc Culiura
Econonica, 1988.
13. So ara ciiar dois ccnlos, CoIn, Nornan. Hu scndu do mcno.
Mcnurstus rcuouconuros c unurqustus mstcos du Idudc Mcdu. Lisloa.
Ed. Prcscna, 1981; c Dcrcc, Yvcs-Maric. Lc ro cucIc. Suuucurs ct
mostcurs. MtIcs otqucs ouurcs duns `Euroc Modcrnc. Paris.
Lilrairc AriIcnc Fayard, 1990.
14. Fclvrc, Lucicn. Lc roIcmc dc `ncrouncc un XVI
c
sccc. u rcgon dc
HuIcus, 1942 (Trad. inglcsa. TIc ProIcm o{ UnIcc{ n tIc SxtccntI
Ccntur. Canlridgc, Mass, 1983}.
15. Mandrou, F. Mugstrudos c {ctccrus nu Frunu do sccuo XVII. Sao Paulo.
Pcrscciiva, 1979.
16. Clarl, S. FrcncI Hisiorians and Early Modcrn Poular Culiurc". Pust und
Prcscnt, n 100, 62-69, 1983.
17. Cinzlurg, C. Os undurIos do Icm. Fcturu c cutos ugruros nos sccuos
XVI c XVII. Sao Paulo. ConanIia das Lciras, 1988, . 7.
18. Cinzlurg, C. O quco c os ucrmcs. O cotduno c us dcus dc um mocro
crscgudo cu Inqusuo. Sao Paulo. ConanIia das Lciras, 1987.
19. MicIclci, J.Lu Hruu. Un cstudo dc us sucrstconcs cn u Edud Mcdu.
Madri. Edicioncs Alal, 1987.
20. Mandrou, F. O. cii.; TIonas, K. A rcguo c o dccno du mugu. Sao
Paulo. ConanIia das Lciras, 1991.
21. Cinzlurg, C. Hstoru noturnu. Dcc{rundo o suIu. Sao Paulo. ConanIia
das Lciras, 1991.
22. Cccriz, C. A ntcrrctuuo dus cuturus. Fio dc Janciro. ZaIar, 1978, Paric
III, . 101-162.
23. Cf. Dicrsacl, Alciia. Salcr Local, Hisioria Local c Alcn". En. Huni, Lynn.
A nouu Istoru cuturu. Sao Paulo. Mariins Fonics, 1991, . 97-130.
24. Dcozzo, Josc Oscar. A Igrcja cnirc a Fcvoluao dc 1930, o Esiado Novo c a
Fcdcnocraiizaao". En. HCCH, Sao Paulo. Difcl, 1984, Tono III, vol. 4,
. 273-274; Caronc, Edgard. A HcuIcu VcIu. Sao Paulo. Difusao
Eurocia do Livro, 1970.
25. Hoornacri, Eduardo c Azzi, Fiolando. Hstoru du Igrcu no Hrus.
Pciroolis. Vozcs, 1979, 2
a
cd.
26. Fodrigucs, Nina. L`unmsmc {ctcIstc dcs ncgrcs dc HuIu. DaIia, 1900.
27. Cf. O ncgro Iruscro. Fio dc Janciro. Ed. Drasiliana, 1940.
28. Frcyrc, Cillcrio. Cusu grundc c scnzuu. Formuuo du {umu Iruscru soI
rcgmc du cconomu. Fio dc Janciro. Josc Olynio, 1973, 16
a
cd.
29. Dasiidc, Fogcr. Lcs rcgons u{ro-Ircscnncs. Paris. PUF, 1960 (ullicado
no Drasil cla Livraria Pioncira, cn 1971}, c Mcnoirc Collcciivc ci
Sociologic dc Dricolagc", L`Anncc Socoogquc, 3
a
scric, vol. 21, 1970, aud
Oriiz, Fcnaio. A consccncu {rugmcntudu. Ensuos dc cuturu ouur c
rcguo. Fio dc Janciro. Paz c Tcrra, 1980, . 91 c 98.
30. Faco, Fui. Cunguccros c {unutcos. Ccncsc c utus. Fio dc Janciro.
Civilizaao Drasilcira, 1965, 2
a
cd.
31. Quciroz, Mauricio VinIas dc. Mcssunsmo c con{to socu (A gucrru
scrtuncu do Contcstudo l9l2-l9lb). Sao Paulo. iica, 1981, 3
a
cd.;
Quciroz, Maria Isaura P. dc. O mcssunsmo no Hrus c no mundo. Sao
Paulo. Alfa-Oncga, 1977.
32. Dclla Cava, FalI. Mugrc cm Juuzcro. Fio dc Janciro. Paz c Tcrra, 1977.
33. Un ccnlo scria o iralalIo do aniroologo Moii, Luiz. A Hosu Egcucu.
umu suntu u{rcunu no Hrus. Fio dc Janciro. Dcrirand, 1993.
34. Souza, Laura dc Mcllo c. U duIo c u tcrru dc Suntu Cruz. Fcturu c
rcgosdudc ouur no Hrus Coonu. Sao Paulo. ConanIia das lciras,
1987, . 16, 97 c 278, rcscciivancnic.
35. Souza, Laura dc Mcllo c. In{crno utuntco. Sao Paulo. ConanIia das
Lciras, 1993.
36. Vainfas, Fonaldo. A Icrcsu dos ndos. Sao Paulo. ConanIia das Lciras,
1995.
37. Priorc, Mary Dcl. Fcstus c utous no Hrus Coonu. Sao Paulo.
Drasilicnsc, 1994.


CAPTULO 16
1. Isio c, a consiruao dc un sisicna fornal cn quc o doninio dos
cnunciados corrcsonda ao univcrso dos oljcios cicniificos considcrados.
Analogias c scnclIanas dcvcn scr dcsrczadas, dcfinindo-sc rcgras
csiriias dc corrcsondcncia.
2. Dadiou, Alain. Lc Concct dc modcc. Paris. Mascro, 1972, . 25.
3. Nao csqucccr quc algunas corrcnics osiiivisias rounIan cirair
dirciancnic do cnirico sua roria clicaao, considcrando ariificiais o
ntcrmczzo nciodologico dc nodclo ou uso dc icorias (considcrada cono
induioras"}.
4. Tais nodclos scrian csqucnas congclados" dc arccnsao dc rcalidadc,
crdcndo sua dincnsao Iisiorica. Vcr Sanios, Milion. Por umu gcogru{u
nouu. 3
a
cd. Sao Paulo. Huciicc, 1986.
5. Consuliar as roosics dc Collingwood, F. C. A dcu dc Istoru. 5
a
cd.
Lisloa. Ediiorial Prcscna, 1981; c a ccclcnic criiica rcalizada or Carr,
E.H. O quc c Istoru} 3
a
cd. Fio dc Janciro. Paz c Tcrra, 1982,
csccialncnic . 11-29.
6. Vcr Vcync, Paul. Como sc cscrcuc u Istoru. Drasilia. Ed. Univcrsidadc dc
Drasilia, 1982, csccialncnic . 17-32.
7. Cono ja o lcnlraran DlocI, Marc. Umu ntroduuo u Istoru. 4
a
cd. Mira-
Sinira, 1981, . 44-45; c Fclvrc, L. ComIutcs cu Istoru. Lisloa.
Ediiorial Prcscna, 1977, . 177-8.
8. Sanios, M. O. cii., . 66.
9. O ccnlo do aluso dc nodclos ara afirnar un rcicnso caraicr cicniifico
c o cnrcgo acriiico dc csiaiisiicas c dc diagranas nodclarcs" ara
jusiificar ocs dc ordcn sociocconnica, corrcnic nos ncios dc
conunicaao.
10. Solrc as fornas da clicaao cn Iisioria, vcr Toolsli, J. Mctodoogu
dcu rccrcu storcu. HoonIu, II Mulino, 1975, csccialncnic caiiulos XX
c XXI.

Você também pode gostar