Guxim shqiptar

2 Biblioteka: Lumi i Bardh

Flori Bruqi

Redaktor: Nehat S. Hoxha Recensues: AkAdemik dr. NAmik Shehu AbdullAh koNuShevci Shtypi: Printing Press Prishtin, 2008

Guxim shqiptar

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Prmbajtja

HISTORI
Populli shqiptar nga lashtsia .................................................... 11 Beteja e Kosovs (1389) dhe kontributi i shqiptarve ........... 17 Mbrojtja e Plavs dhe Gucis(tetor 1879-janar 1880) ........... 33 Gjergj Kastrioti-Sknderbeu dhe rndsia e infrastrukturs logjistike pr luft .......................................... 51 Napoleon Bonaparti dhe shqiptart ......................................... 57

PR RAMUSHIN
Dora e Zez e serbve vret lirimtart e Kosovs (Intervist me z. Adem Demai) .............................................. 67 Hero n luft - hero n paqe: Ramush Haradinaj .................. 71 Ramushi viktim e situats (neo)koloniale ........................... 77

ANTROPOLOGJI
Jakov Milaj dhe raca shqiptare ................................................. 81 Jeta dhe vepra e Jakov Milajt .................................................... 81 Nj pasqyr e shkurtr e hulumtuesve t tjer ...................... 83 Treguesi qefalik dhe veantit .................................................. 88 T tjert pr Milajn? .................................................................... 93 Teorit racore apo raciste ......................................................... 103 Resume........................................................................................ 104

POLITIK
Arvanitasit, amria, Epiri i Veriut dhe gjendja sot ............ 107 Rishikim retrospektiv historik ................................................. 108

Flori Bruqi 6 Imoraliteti politik ndaj amris ........................................... 110 Grekt n vazhdn e rrugs s krimeve ................................ 115 Strategjia e re greke dhe aktiviteti i patriotve tan ............ 117 Msime pr tu nxjerr nga historia ........................................ 120 Po me problemin am si u ballafaqua diktatori shqiptar? ... 121 Strategjit m t fundit greke .................................................. 122 A ka Intifad shqiptare n Ilirid? ...................................... 125 Pushtetart e kan frik heroin e demokracis .................... 131 Nder, respekt dhe krenari pr Albin Kurtin ......................... 135 Le t mbetet Doktori shruesi i njerzve, nderi i t gjith shqiptarve! ..................................................... 137 Interviste me Doktor Namik Shehu ...................................... 141 Mirupafshim n Kosovn e lir! ............................................. 149 A do t ket nj Nuremberg Shqiptar pr komunistt dhe krimet e tyre ........................................... 151 Kryqzata e tet ......................................................................... 153 Prapaskena ideologjike ............................................................. 157 Prapavija gjeopolitike ................................................................ 159

SPIUNAZH
Agjenturat Greke dhe Sigurimi i Fsheht i Shtetit Shqiptar ........................................................................ 165 Kush jan agjentt me influenc n Kosov ......................... 177 Aktivitetet kriminale t shtyra nga shrbimet sekrete armiqsore n Kosov ................................................ 180

GJUH & LETRSI

Origjina e gjuhs shqipe ........................................................... 193 Censura dhe shterpsia letrare ................................................ 211 Jusuf Vrioni si dm ............................................................... 222 Lavdia e de Rads ...................................................................... 225 Branko Merxhani - ky emr i harruar i gazetaris shqiptare ................................................................. 235 Ismail Kadare ............................................................................. 239 Umberto Eco ............................................................................ 241 Bodoni, Eco dhe ne .................................................................. 241

Guxim shqiptar 7 Klasikt e romanit postmodernist .......................................... 247 Valerio Massimo Manfredi....................................................... 248 Umberto Eco ............................................................................. 249 Alessandro Baricco ................................................................... 250 Homeri dhe Odiseja nuk kthehen m n truallin grek ....... 253 Palamas, Kavafis, Ritsos, Elitys .............................................. 253 N 60-vjetorin e lindjes s shkrimtarit e atdhetarit Jusuf Bardhosh Grvalla .................................................................... 259 Letrsia e sotme greke .............................................................. 257 A sht Rifat Kukaj nj thesar shqiptar? ............................... 271 N vend t prkujtimit: Mehmet Kajtazi ............................... 281 Kush sht Kolec Traboini? .................................................... 287 Keze (Kozeta) Zylo................................................................... 307 Kush sht Gani Xhafolli? ...................................................... 321 Kush sht Nehat S. Hoxha .................................................... 325 Muxhahedint si Golden Boys............................................. 337 Rekuiem pr........................................................................... 341 Persekutimi komunist mbi vajzat e Bajram Currit ............... 343 Polemik pa dorashka ............................................................... 347 Grmime n llagme t pista .................................................. 348 Letr e hapur organizatorve dhe spektatorve t koncertit t Goran Bregoviqit............................................. 353

PSIKANALIZ, ASTROLOGJI & EROTIK

sht psikologjia, psikanaliza dhe kush sht Siegmund Freud ................................................... 359 Mendimet joreflektuese ............................................................ 361 Siegmund Freud (1856 - 1939) ................................................ 362 A duhet besuar horoskopit? ................................................... 365 Psikologji erotike ...................................................................... 369 Fjala e redaktorit .......................................................................... 383 Zbardhje e shtjes kombtare ............................................... 383 Fjala e recensuesve ......................................................................... 385 Nga forma elektronike te forma e shtypur ........................... 401

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

HISTORI

10

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Populli shqiptar nga lashtsia

11

irro (296-272) para Krishtit. Pirroja ishte, ndoshta Sundimtari m i shquar i Epirit. Ai, si pasardhs i largt i Akilit, ishte i biri i Akidit. Kushriri i Aleksandrit t Molosis, q sundoi Molost e Janins. Fatkeqsisht, Akidi u ngatrrua n grindje politike familjare e krahinore dhe, si rrjedhoj, n fillim humbi mbretrin e pastaj edhe jetn n vitin 313 para Kr. I biri tij, Pirroja n at koh vetm 6 vje, u shptua nga Glaukia, Princi i fisit Ilir t Taulantve. N mosh t re ai hipi n fron pr nj koh t shkurtr, por u rrzua prej tij dhe filloi karriern ushtarake me Antigonin e Maqedonis, Komandantin veteran q kishte shrbyer me Aleksandrin e Madh. N njrn nga betejat, ai u kap rob dhe u drgua si peng n Aleksandri. Aty fitoi admirimin e Ptolemit, i cili i dha pr grua t bijn, dhe n vitin 296 para Krishtit dhe e vuri prsri n fronin e mbretris s tij. Pirroja gzonte nam pr fisnikrin dhe trimrin e tij n beteja. Epirott e quanin Shqiponj. Sipas nj tradite Shqiptare, pretendohet se emri Shqiptar (Bij t Shqipes) e ka origjinn nga thnia e Pirros. Kur dikush lavdronte zhdrvjelltsin e lvizjes s trupave t tij, ai i prgjigjej me krenari se nj gj e tille ishte normale, pasi ushtaret e tij ishin Bijt e Shqipes, kshtu q lvizjet e tyre, natyrisht u shmbllenin fluturimeve t madhrishme t mbretit t shpendve. Sipas nj versioni tjetr, disi t ndryshm, kur trupat e tij thurnin lvdata sulmeve t tij t guximshme e t shpejta, dhe e quanin Shqiponj ai u prgjigjej se ata ishin flatrat e tij, q

Flori Bruqi 12 bnin t mundur fluturimin e shpejt t shqiponjs. Thuhet se kjo oi n adoptimin e ktij emri, t cilin populli shqiptar e prdor edhe sot e ksaj dite. Pra, jo ALBAN, por Shqiptar ose Bij t Shqipes. Pikrisht n kt koh, kolonit e Korfuzit e t ishujve t tjer n Detin Jon, nisen ta thrrisnin fqinjin e tyre n kontinent Epir (Tok n kontinent), pr t dalluar at nga banesa e tyre ishullore. Gradualisht historiant grek e nxorn jasht prdorimi termin Molosia dhe zun t prdornin emrtime t tilla si Mbretria e Epirit ose Pirroja i Epirit. Sidoqoft, ky ndryshim emri nuk ndikoi n karakterin Pellazg, apo Shqiptar t asaj krahin. Epiri u shtri n jug deri n gjirin e Ambrakis (Arts). N fakt, Gjeografi grek Straboni, shkruante se pr arkananiasit, q jan grek, kurse n t majt ndodhen Nikopoja dhe Kasopia, q jan Epirot. Pra, Straboni bnte dallimin midis epirotve dhe grekve. Ambrakia dikur kishte qen nj qytet i lulzuar, mirpo tani ishte rrnuar. Pirroja e zbukuroi at m shum se do njeri tjetr dhe e bri rezidencn e tij Mbretrore. Pirroja njihej nga t gjith si nj princ i madh dhe i mir. Ai zgjeroi territorin e vet duke lidhur ishullin e Korfuzit dhe krahinat e Maqedonis. N at atmosfer, ku mbizotronte Lufta e vazhdueshme pr pushtet midis Princave krahinor dhe me ata kufij shum t luhatshm, q prcaktonin juridiksionin e tyre, konflikti ishte i pashmangshm dhe i prjetshm; thuhet se gjat nj beteje me farefisin e vet maqedon, ushtarve maqedonas u bri aq shum prshtypje shmbllimi i Pirros me Aleksandrin e Madh, sa q braktisn Mbretin e tyre dhe u bashkuan me t. Dhe vrtet, kur maqedont rrzuan nga froni mbretin e tyre t pazot, Demetrin, ata e ftuan Pirron q t sundonte edhe mbi Maqedonin. Mirpo, brenda shtat muajsh, ai kuptoi se maqedont krenar do t preferonin m mir q sundimtari m i keq maqedonas ishte m i mir se sa ai jomaqedonas. Prandaj hoqi dor vullnetarisht nga froni n Vitin 287 para Kr. Pirroja ndrronte t ngrinte nj perandori n perndim, t ngjashme me at t propozuar 40 vjet m par nga kushriri i atit t tij, Aleksandr Molosi.

Guxim shqiptar 13 Roma, q tradicionalisht konsiderohet e themeluar n vitin 753 p.e.s, ishte ngritur gradualisht si qyteti-shtet m i fuqishmi n Itali, dhe me pas kishte bashkuar grupet e ndryshme n nj konfederat nn udhheqjen Romake. Si rrjedhoj, ajo ishte br gati nj republike e bashkuar, mjaft e fuqishme. Pushtimi i galve, apo i keltve, vrshoi nga Veriu rreth Vitit 400 para Kr. duke e shkatrruar Romn pjesrisht me an t nj zjarri n vitin 390 para Kr. dhe duke dominuar n pjes t madhe t Italis pr njfar kohe. Luftrat samnite t viteve 326-312 para Kr. dhe 299-291 para Kr. sapo kishin prfunduar, kur Pirroja nisi t hidhte nj sy nga Perndimi, i frymzuar ndoshta nga ura portative q kishte ngritur mbi Helespont persiani Kserksi 200 vjet m par, Pirroja, sipas Plinit, ishte i pari q konceptoi nj ur t ngjashme prmes Adriatikut n pikn e tij m t ngusht, n ngushticn e Otrantos. Rasti i volitshm erdhi n vitin 282 para Kr. Qyteti i pasur tregtar i Tarentit (Taranto) n jug t Italis, nj koloni Spartane, e kishte hal n sy flotn Romake n portin e vet (gj q binte n kundrshti me marrveshjen), krkoi ndihme nga Pirroja. Pa pritur q t zgjidhte problemet inxhinierie t urs, ai shfrytzoi metodn konvencionale, duke kaluar me anije prmes Adriatikut 25.000 trupa. Prve 3000 kalorsve, ai mori dhe 19 elefant lufte, kafsh gjigante, t cilat italiant i shihnin pr her t par. Kur pan ushtrin romake tek i afrohej Tarentit, i dhan Pirros komandn supreme t forcave antiromake, duke preferuar q m mir ti nnshtroheshin Pirros pellazg, sesa Romakeve Barbar. N fillim, Pirroja i shkroi konsullit Romak, Valer Levinit, duke i krkuar q t vepronte si arbitr midis Roms dhe Tarentit. Mirpo, konsulli ia preu shkurt duke i thn q t shihte punt e veta dhe t kthehej n Epir. Kur prapavija romake kapi nj spiun Epirot, Levini i tregoi atij legjioni gjat nj loje strvitore dhe pastaj e lshoi q ti thoshte Pirros se, nse e brente kureshtja pr ushtart dhe taktikat romake, duhej t shkonte e ti shihte me syt e vet. N betejn q u zhvillua m pas, n Heraklea, afr Tarentit (280 para Kr.), Pirroja u ndesh me nj ushtri Romake dy

Flori Bruqi 14 her m t madhe se ushtria e tij dhe doli Fitimtar. Mirpo, ai humbi aq shum oficer dhe ushtar, sa q thirri: Edhe nj betej tjetr si kjo dhe m duhet t kthehem vetm n Epir. Prej ktej lindi edhe shprehja Fitore si e Pirros. Ky ishte kontakti i par ushtarak i Roms me Botn Greke n lindje. Por jo edhe i fundit. Duke shpresuar pr paqen dhe Lirin e bashksive greke n Itali, Pirroja drgoi n Rom ministrin e tij m t zot n artin e oratoris, Linean. Kujtesa fenomenale e ktij t drguari, e habiti Plinin, pasi q ai Kishte fiksuar emrat e senatorve dhe t kalorsve romak vetm nj dit pas mbrritjes n Rom. Por, Roma nuk pranoi t hynte n bisedime, andaj Pirroja marshoi drejt kryeqytetit, i cili mbrohej nga ushtria dhe milicia. N pamundsi q ta pushtonte qytetin, ai u kthye mbrapsht q t kalonte dimrin n Jug. Gjat rrugs, lshoi robrit romak, t veshur e t mbathur dhe me para, duke u thn q t ndrmjetsonin pr paqe n emr t tij. Ndrkoh q Kartagjena pranoi ti vinte n ndihm Roms me nj aleance ushtarake, duke shpresuar q t zgjeronte zotimet e saj n Sicili. Kjo e alarmoi shum kolonin greke t Sirakuzes, e cila iu lut Pirros pr ndihm ushtarake kundr Kartagjens. Pirroja nuk priste q ti thoshin 2 her. Ai u hodh n Sicili n vitin 278 para Kr. dhe me strategjin e tij t shklqyer arriti tua rimerrte Kartagjenasve pjesn m t madhe t ishullit. Fatkeqsisht, ai u prpoq t sundonte mbi kta grek liridashs po aq arbitrarisht sa edhe Ptolemeu mbi Egjiptin, prandaj grekt nuk mund ta duronin dot. Ata e hodhn posht ofertn e tij q t bhej mbreti i tyre: disa prej tyre preferonin m mir Kartagjenn sesa regjimin ushtarak. Dionisi i Halikarnasit, q duhej t ishte ndikuar si historian nga origjina e tij greke dhe nga ambienti romak ku jetonte, i hodhi fajin Pirros. Ai shkruante se Pirroja u soll n mnyr arrogante e tiranike, ashtu si shtypsit e tyre italian, duke konfiskuar pasurit dhe duke shprndar ofiqe t larta pr miqt e kapitent e tij. Ai internoi, e madje ekzekutoi njerz t shquar me akuza t sajuara; fyeu ndjenjat e Popullats duke plakitur thesaret e paruajtura n tempujt e tyre. Kur u trhoq n drejtim t Tarentit, errat e trbuara shkatrruan disa nga anijet e tij, midis t cilave

Guxim shqiptar 15 edhe ato q bartnin thesarin e popullit. Me gjith avantazhet e shumta q kishte, Pirroja e humbi betejn tjetr pr shkak t zemrimit t perndeshs. Kjo ishte beteja joprfundimtare e Bevenetos. Pas ksaj, n vitin 275 para Kr., ai u kthye n atdhe, duke ln pas nj garnizon n Tarent, por duke e ln n Itali, n duart e Romakve. Jo vetm Epiri, por edhe Greqia dhe gjith Lindja po bheshin tashm t vetdijshm pr fuqin e re q po ngrihej n Perndim. Edhe Ptolemi i Egjiptit po prpiqej t zgjeronte kufijt e tij. I paknaqur me kontrollin e rrugve detare n Egje, ai nxiti kryengritje n Greqi e Maqedoni. N fakt, Pirros iu mbush mendja fare leht pr t pushtuar Maqedonin nga perndimi, por kjo nuk dha ndonj rezultat t madh. Ndrkohe, ILIRIN nuk mund ta sulmonte, pasi mbreti i saj Glaukia,e kishte strehuar q t vogl dhe e kishte ndihmuar t hipte n fronin e MOLOSIS, q n moshn 12 vjeare. Kshtu, ai i drejtoi armt kundr Greqis. Deprtoi n lindje deri n Argosin e Peloponezit dhe u step nga frika kur pa argivet q nuk donin ta pranonin brenda mureve t qytetit. Pikrisht aty, n Argosin pellazg, n vitin 272 para Kr., karriera e tij do merrte fund. Ashtu si heroi i tij, Aleksandri i Madh, q e kishte mbyllur karriern e tij t shklqyer n mnyr aq t lavdishme, me turp n muret e Argosit, kur nj grua e zemruar do ti hidhte nj tjegull nga atia e do ta linte t vdekur n vend! N veprn e tij Historia Natyrore, Plini shkroi pr nj dukuri shum t pazakont q ndodhi n Rom. Dita q Vdiq Pirroja; kokat e prera t kafshve t flijuara, rrokullisen n tok, duke lpir gjakun e tyre; shenj kjo jashtzakonisht e mbar. Nj bust, t cilin studiuesit e identifikojn si me at t Pirros, u gjet n Herkulan, rrz malit t Vezuvit, dhe ruhet n Muzeun Arkeologjik Kombtar t Napolit.

16 Aleksandri (272-?para Kr.)

Flori Bruqi

Vendin e Pirros e zuri i biri, Aleksandri, i cili pati grindje t vazhdueshme me MAQEDONIN. Sidoqoft, sht domethns fakti q asnjra nga kto mbretri t hershme Shqiptare, nuk krkoi aleanc me Greqin pr t luftuar kundr tjetrs. Copzimi (?-168 para Kr.) Pas Aleksandrit, Epiri u nda midis nj numri princash fisnor, t cilt i qeverisnin krahinat e tyre si mbretri t vogla. Shum prej tyre morn ann e Perseut t Maqedonis n luftn e tij kundr Roms. Rrjedhimisht, senati i zemruar Romak e urdhroi gjeneralin e sapoemruar, Emil Paulin, t autorizonte ushtart e tij q, si ndshkim, t plakitnin qytetet e Epirit. Pas betejs s Pidnes, trupat Romake shkatrruan 70 qytete Epirote, pjesa m e madhe e t cilve i prkiste fisit t molosve, dhe kishin si skllevr 150.000 banor. Shumica e tyre u transportuan n Itali. Nj shekull m von, Straboni shkruante se, ndonse zonat fshatare ishin t ashpra e plot me male, I gjith Epiri dhe Iliria dikur ishin trsisht t populluara. Tani, pjesa m e madhe ka mbetur e shkret, kurse zonat e banuara jan katandisur n fshatra ose n rrpira. Madje edhe Orakulli i Dodons ka mbetur pothuajse i braktisur fare. Dshmi t heshtura t hakmarrjes s egr t Roms mbi Epirin, u gjetn 2000 vjet m von, kur grmimet n Antigonea t Gjirokastrs nxorn n drit nj shtres goxha t trash prej hiri, t mbetur nga zjarri q rrnoi plotsisht kt qytet, dhe 69 t tjer si ai...
(Pjes t marra nga Libri Populli Shqiptar nga lashtsia deri n vitin 1912, shkruar nga Edwin.E.Jacques.) Botuar:3.11.2005: http://floart.blogspot.com/2005/11/pirro-296-272-para-krishtit. html

Guxim shqiptar

Beteja e Kosovs (1389) dhe kontributi i shqiptarve

17

Flori Bruqi, 2006 Kosova:1389

Mesjet, nj ngjarje e madhe pr popullin ton dhe pr Ballkanin n prgjithsi, ishte edhe Beteja e Kosovs, 1389. N kt betej, njra nga figurat qe ndrore u shqua dhe Milosh Kopiliqi, pasi q mundi t vriste Sulltan Muratin I, q ishte Sovrani i Perandoris Osmane. Serbt e konsiderojn at si hero te vetin, por edhe shqiptart e Kosovs e kan ruajtur t gjall kujtimin e tij dhe i kan knduar kng pr 5 shekuj. Beteja, sipas Kostandin Jireekut, filloi t martn dhe vazhdoi deri t premten. Njri nga shtat princrit q mori pjes n kt betej, ishte edhe Gjergj II Balsha, sundimtari i Shkodrs, Teodor Muzaka, i cili u vra n betej. N nj prshkrim q i bn betejs, humanisti dubrovnikas, abati benediktin i manastirit t Shn Andreas dhe Shn Jakobit n Vishnjice, A. C. Tubera, (i njohur me emrin Tuberon Krijeviq) shkruan se n kt betej morn pjes: Dardant, Ilirt, Maqedonasit. D. Kostiq, i cili i ka kushtuar nj studim t gjer shtjes se emrit t M. Kopiliqit, konkludon q ai ishte dinarian, i dal prej simbiozs serbo-shqiptare; pra, Ballkanas i serbizuar. Si tham, M. Kopiliqit i jan knduar knga nga shqiptart e Kosov. I pari ka qen Dervish Ahmeti nga Gjakova (1918), ndrsa i dyti, G. Elezoviq (1923). Jedna arnautska pesma o

Flori Bruqi 18 boju na Kosovu, Elezoviqi e kishte dgjuar nga Xhem Bojku i Vushtrris. Cajkanoviq ka konstatuar, m 912: Kulti i Milosh Kopiliqit sht shum i fort ndr shqiptart dhe ata e quajn hero t tyre. Duke u nisur nga mbiemri i tij, dim q ndrmjet Pejs dhe Mitrovics, gjendet edhe sot fshati Kopiliq n Drenic dhe akoma edhe sot, kur banort e ktij fshati zihen me banor t fshatrave t tjera, ata thon un jam nga Kopiliqi, ku lindi ai burr q vrau sulltanin. Serbt nuk kan kng pr M. Kopiliqin. E prmendin n disa kng, por e prmendin bashk me t tjert. Dhe, n nj kng e dallojn edhe etnikisht, kur thon: Kopiliq qndron ndr mjet dy vojvodve Serb. Interesi i serbve pr Miloshin, sipas studiuesve, u zgjua nga fundi i shekullit XVII, kur koha kishte errsuar tashm origjinn e tij. N kt koh iu ndryshua edhe mbiemri, nga Kopiliq, iu b Obiliq. N shekullin XVIII, historiant P. Julina dhe V. Petroviq i dhan atij emrin Obiliq (bollk, tepri). Historiografia serbe sht prpjekur vazhdimisht, dhe po prpiqet q Kosovn gjat sundimit t Nemanjidve (fundi i shek. XII deri n vitin 1371) dhe n prgjithsi, n periudhn para sundimit osman, ta paraqes t banuar vetm nga serbt. Pretendimeve t ktilla tendencioze, nj prgjigje t merituar shkencore u dha profesor dr. J. Dranqolli, i cili thekson: Burimet e kohs, q ruhen n arkiva, kisha dhe biblioteka, japin t dhna krejtsisht t tjera nga ato q na i ofron historiografia serbe. Para se t parashtrojm kto t dhna, vlen t prmendet nj konkludim shum i qlluar i studiuesit francez, A. Dyselje, i cili pohon se Kosova gjat shek. XIII-XIV ka qen qendra ekonomike dhe politike e mbretris mesjetare serbe, por n mnyr shkencore vren se vendosja e nj qendre t pushtetit politik dhe ekonomik n nj territor t caktuar nuk garanton aspak, veanrisht n mesjet, karakterin etnik sundues t atyre q e kan pushtetin politik. N kt mnyr, ai merr shembull despotatin e vogl serb t Serit n Greqin Veriore, i cili mundi t sundonte nga viti 1355 deri m 1371, nj popullsi, pjesa m e madhe e s cils ishte greke.

Guxim shqiptar 19 Prania e popullsis serbe n Kosov, sipas burimeve t shkruara, dshmohet q n shek. XI, ndrsa n nj far mase fillon t shtohet n gjysmn e dyt t shek. XII, dhe n fillim t shek. XIII, ather kur Kosova hyri n kuadrin e Shtetit t Nemanjidve. Nj rritje e dukshme e popullsis serbe n Kosov, pa dyshim, bhet ather kur Serbia fitoi statusin e Perandoris. N at periudh, popullsia e viseve veriore serbe filloi t deprtoj me t madhe n drejtim t jugut, pra edhe t Kosovs. N far raporti arriti ajo ndaj popullsis vendase arbrore, nuk mund t thuhet kurrgj. T dhnat burimore, po ashtu dshmojn se arbrit, gjat gjith mesjets vazhduan t jetojn n trevat e tyre autoktone t Kosovs. Kjo provohet nga vet dokumentet cirilike t shek. XIII-XIV, n t cilat, krahas antroponimeve shumic serbe, hasen n mas t konsiderueshme edhe aso t pastra arbrore, por dhe arbrore t sllavizuara. Kur jemi tek t dhnat burimore cirilike, vlen t prmendet se n to hasen edhe familje t prziera n aspektin antroponomik. Kshtu p.sh., sipas nj t dhne q i prket viteve 1293-1302, msojm se n vendin Ship t Klins, n mesin e banorve t tij sht edhe Dobrosllavi, bir i Gjinit. Rast t njjt hasim edhe n krisobuln e manastirit t Deanit (1330) ku thuhet: Gjoni dhe djemt e tij, Radosllavi dhe Bogosllavi. Nga t dyja rastet shihet qart se prindrit mbanin emra arbror, kurse djemt e tyre emra sllav (serb), respektivisht emrin e serbit ka mundur ta mbaj edhe arbri. Duke marr parasysh faktin se pushteti politiko-kishtar ishte n duart e klass politike-kishtare serbe, ather, lirisht mund t thuhet se arbrit plotsisht u jan nnshtruar formave t diskriminimit, me t vetmin qllim q ti sundonin m leht, dhe tek e fundit nprmjet antroponimis s imponuar sllave ti identifikonin si sllav. Prandaj, antroponimia e tyre n mas t konsiderueshme u humb n at sllave (serbe). Prania e etnosit arbror provohet edhe nga burimet latine, prkatsisht raguziane. Kshtu, m 1369, prmenden tre tregtar prizrenas q i kishin borxh Raguzs, dhe sipas emrave q

Flori Bruqi 20 mbanin (Liepur-Lepur, Lumasius-Lumi dhe Jovanich-Gjon) na dalin arbror. N kt drejtim duhet prmendur edhe Dhimitr Dranin dhe presbit Gjinin nga Novobrda, t cilt m 1382 mbanin lidhje afariste me Raguzn. Prania e arbrve n Kosov gjat feudalizmit t zhvilluar, mund t shpjegohet edhe me disa shembuj nga sfera e toponimeve t prkatsis arbrore. Vend t rndsishm n kt drejtim zn toponimet: Unjemir (Ujmiri i sotm), Lloan dhe fshati Arbanas. N krisobuln e Stefan Dushanit t vitit 1348 (mbi themelimin e manastirit t shenjtorve Mihal e Gabriel n Prizren), zihen n goj edhe nj sr fshatrash arbror: Gjinovci, Magjerci, Pegogllavci, Flokovci, ruca, apari, Gonovci, Shpinadinci dhe Novaci, e mbi t gjitha aty arbrit prmenden me emrin e tyre etnik. Ky fakt jo vetm q dshmon pranin e popullsis arbrore n Kosov, por njkohsisht, n aspektin juridik, at e paraqet t nivelizuar me popullsin serbe. Jo rastsisht prshkurtazi prmendm pranin e arbrve n Kosov, sepse pikrisht n territorin e tyre u zhvillua beteja e famshme e Kosovs (15, prkatsisht 28 qershor 1389). Beteja e Kosovs ishte nj nga prpjekjet m t vendosura t popujve ballkanik, pr t ndaluar ekspansionin e mtejm osman n Gadishullin Ballkanik. Pr t arritur kt qllim ata bashkuan forcat e tyre n nj koalicion t prbashkt, t cilit i printe sundimtari serb Lazar Hreblanovi, dhe vendosn ti bnin ball ushtris osmane, e cila udhhiqej nga vet Sulltan Murati I dhe djemt e tij, Bajaziti dhe Jakupi. Prgatitjet serioze, numri i madh i ushtarve t ushtrive kundrshtare, rrjedhat e betejs, rrjedhojat dhe pasojat, kontribuan q ajo t hyj n analet historike dhe njkohsisht t shrbej si motiv pr krijimin e njrit nga ciklet m t mdha dhe m t bukura t epit ballkanik. N fushatn e tyre pr pushtimin e brendis s Gadishullit Ballkanik, ushtrit osmane, t kryesuara nga Sulltan Murati, m 1386, deprtuan n Serbi, ku pushtuan Nishin. M pas, tek Ploniku (sot fshat pran Prokuples), Murati u ndodh prpara sundimtarit t Serbis, Lazarit. Ky i fundit nuk guxoi t konfrontohej n nj betej t hapur me Sulltanin, por i premtoi Muratit

Guxim shqiptar 21 dhnien e nj tributi, si dhe nj trupe ndihmse ushtarake prej 1000 vetash, mirpo shum shpejt hoqi dor nga premtimi i dhn. N kt koh edhe Shteti i Balshajve kalonte aste t vshtira. N t vrtet, pr shkak t veantis s brendshme feudale dhe nn sulme t vazhdueshme osmane, ku pr pasoj territori i Gjergjit II Balsha u ngushtua bukur shum (prfshinte vetm Shkodrn, Drishtin, Ulqinin dhe Tivarin), dhe pr t mos humbur krejtsisht zotrimet e mbetura, ai pranoi q t hynte nn vasalitetin osman. Sipas Orbinit, kjo u b n vitin 1386, respektivisht para 27 janarit t po atij vit, sepse po t ishte n kt koh n armiqsi me osmant, Gjergji nuk do t mund tu siguronte liri tregtarve raguzian n trevat e tij. Nga ana tjetr, mosprmendja e osmanve nga ana e Gjergjit, l vend pr t konkluduar se ai kishte pranuar sovranitetin osman vetm formalisht. Duket se, pr t hequr qafet sovranitetin formal osman, Gjergji planifikoi tu jepte atyre nj goditje vendimtare. N kt drejtim, derisa n njrn an i nxiti dhe u premtoi ndihm osmanve kundr Bosnjs (me mbretin e s cils, Tvrtkon, deri ather ishte n marrdhnie t kqija), n ann tjetr fshehurazi vuri n lvizje planin e dshiruar antiosman, duke u afruar me vjehrrin e tij, Lazar Hreblanoviqin dhe me Tvrtkon. Njkohsisht, planet e tij duhet ti jen br t njohura edhe Raguzs, pr arsye se m 23 gusht 1388, aty u ndodh i deleguari i Gjergjit, Gjoni, i cili si thuhet erdhi pr shkak t bisedimeve me osmant, pr t mirn ton. Planet antiosmane arriti ti konkretizoj n ver t vitit 1388. Forcat osmane, nn komandn e Lala Shahinit, q n kt koh deprtuan n Bosnj, u thyen rnd nga forcat aleate t Tvrtkos, Gjergjit II Balshs dhe Lazarit. N kt disfat t osmanve, rolin udhheqs e kishte pasur Gjergji, sepse, si pohon Bitlisi, ai ishte br shkak pr vrasjen e 10 deri 15 mij lufttarve. Pas ksaj disfate t osmanve, Gjergji duhej t kishte hequr qafe sovranitetin formal osman, sepse Neshriu, duke prshkruar rrethanat q solln n

Flori Bruqi 22 konfliktin e Bosnjs, Gjergjin II Balshn e cilsonte t nnshtruar t sulltanit, kurse Bitlisi, duke prshkruar prgatitjet e pjesmarrsve udhheqs t Koalicionit ballkanik pr ditn e mynxyrs s Kosovs (1389), e radhiste at n mesin e banditve dhe t pafeve. Mosprmbushja e detyrimeve nga ana e Lazarit, disfata n Bilee t Bosnjs dhe roli vendimtar i Gjergjit II Balshs n at disfat q iu shkaktua osmanve, u b, si thot kronikani osman, Idris Bitlisi, e domosdoshme dhe detyr ndaj vullnetit perandorak q t prgatiteshin pr t vn n vend nderin e ushtarve t vrar dhe t likuidonin intrigat dhe ngatrresat e kokfortve. Pra, si mund t shihet, paraprgatitjet q u paralajmruan nuk kishin pr qllim q n nj betej vendimtare t thyenin vetm qndresn e sundimtarit serb Lazarit, si pretendon historiografia serbe, por, n fakt synohej q t thyheshin sundimtart ballkanik. Prgatitjet e osmanve, n krye me Sulltan Muratin, pr nj ndeshje vendimtare me sundimtart ballkanik, sipas t gjitha gjasave kishin filluar q n fund t vitit 1388. Murati dha urdhr perandorak, u bnte thirrje komandantve t Anadollit dhe t Rumelis, respektivisht t gjith bejlerbejve t vilajeteve, djemve t tij, Bajazitit dhe Jakupit, disa princave nga Azia e Vogl, si dhe sundimtarve t krishter, t cilt kishin pranuar vasalitetin ndaj shtetit osman, q me forcat e tyre t mblidheshin dhe t drejtoheshin pr ti mposhtur sundimtart ballkanik. Prve t siprprmendur ve, Sulltanit i erdhi ndihm edhe nga perst edhe nga arabt, dhe n kt mnyr u krijua nj ushtri e madhe n krye t s cils qndronin Sulltan Murati dhe dy djemt e tij, Bajaziti dhe Jakupi. Prmendm pjesmarrjen e ktij spektri t gjer forcash n kuadr t ushtris osmane, nga shkaku se n historiografin serbe, jo vetm q anashkalohet kjo e vrtet, por nga ana tjetr synohet q t minimizohet Koalicioni ballkanik, duke theksuar se lajmet e mvonshme osmane jan krejtsisht fantastike, ku, sipas t cilave, Lazarin e ndihmuan edhe arbrit, vlleht dhe hungarezt, dhe gjithnj sipas tyre, duhej ta paraqitnin

Guxim shqiptar 23 fitoren osmane sa m t rnd dhe sa m t rndsishme. Po t kishte qen me t vrtet ashtu, ather kronikant osman nuk do t prshkruanin edhe spektrin e gjer t ushtris osmane (duke prmendur si pjestar t saj edhe turqit nga principatat selxhuke t Kastamonis dhe t Karamanis, t cilat hyn nn mbrojtjen e Sulltan Muratit vetm formalisht (1387), ngase ato edhe m tej ruajtn autonomin e tyre, madje edhe gjat shek. XV u gjendn n luft me shtetin osman, derisa u pushtuan prej tij; si dhe ndihmn q i erdhi asaj nga perst dhe arabt; por do t knaqeshin me prshkrimin e pjesmarrsve t Koalicionit ballkanik. Me qllim q ta kishin m t leht kt fushat, forcat e mbledhura t ushtris osmane mendonin q at ta nisnin n pranver, prandaj dimrin e kaluan n Pllovdiv t Bullgaris. Prgatitjet e Muratit i shqetsuan dhe i vun n lvizje sundimtart e vendeve t ndryshme t Ballkanit. Pr ti br ball rrezikut, zotrinjt e tyre lan mnjan grindjet dhe konfliktet e vjetra dhe formuan nj koalicion nn kryesin e sundimtarit serb, Lazar Hreblanoviit. Gjergji II Balsha, i cili q prej kohsh e kishte ndjer rrezikun osman, si duket shum koh prpara Betejs s Kosovs, d.m.th. qysh n vitin 1388, ishte angazhuar n prgatitjen e koalicionit antiosman. Vitin n fjal, at s bashku me Vuk Brankoviqin, i ndeshim te vjehrri i tyre, Lazari. Prandaj, sipas ksaj t dhne, mund t dyshohet se ata u morn vesh pr nj aksion t prbashkt kundr osmanve. Pjestart e Koalicionit patn koh t mjaftueshme pr tu prgatitur dhe pr tu mbledhur n momentin e duhur. Kjo dshmohet nga vet kronikant osman, t cilt flasin mbi traktatet diplomatike ndrmjet t t deleguarve t Muratit dhe udhheqsit t Koalicionit, Lazarit, ku preken shtjet pr zgjidhjen e konfliktit t tyre dhe ku njkohsisht msohet pr prgatitjet ushtarake t palve kundrshtare. Ska dyshim se nj rol udhheqs n prgatitjen e Koalicionit ballkanik patn edhe arbrit. N kshillimin pr mnyrn e strategjis s lufts (t ciln do ta zbatonin sundimtart ballkanik kundr osmanve) t zhvilluar n prag t betejs,

Flori Bruqi 24 jo rastsisht kaloi propozimi i Jorgjit (Gjergj Kastriotit- gjyshi i Gjergj KastriotitSknderbeut), q konflikti me osmant t zhvillohej ditn dhe jo natn, si kishte propozuar udhheqsi i Koalicionit, Lazari. Jo vetm gjykimi i tij qe i drejt, por edhe miratimi i propozimit t tij n mnyr unanime nga sundimtart pjesmarrs (duke prfshir ktu edhe vet Lazarin), sht nj dshmi tjetr se sa autoritativ kishte qen ai n mesin e pjesmarrsve t Koalicionit, aq m tepr kur dihet se kishte nj forc t rndsishme ushtarake. Le t ndalemi tani pak n shtjen e dilemave q ekzistojn n historiografi lidhur me identifikimin e Jorgjit dhe me numrat e ushtarve t ushtrive kundrshtare. Disa studiues Jorgjin e identifikojn si Gjergji II Balsha, kurse disa studiues t tjer si Gjergj Kastrioti. Ne konsiderojm se mund t mbshtetet qndrimi i dyt, ngase kronikant osman Gjergjin II Balshn e cilsuan Sundimtar t Shkodrs Arbrore, por pa i shtuar ktij emrtimi emrin e tij, me ka u la vend pr tu kuptuar se nuk bhet fjal pr Gjergjin II Balshn, por pr Gjergj Kastriotin. Po ashtu duhet shtuar se disa studiues kan shprehur mendimin se gjyshi i Gjergj Kastriotit-Sknderbeut, Gjergji, do t jet quajtur Gjon, kurse studiues t tjer, duke u mbshtetur n njoftimet e Gjon Muzaks, se i ati i Sknderbeut quhej Pal, prcaktohen pr kt emr. Ndrsa, lidhur me numrat e ushtarve t ushtrive kundrshtare n burimet osmane dhe n ato serbe ato jan tepr t ekzagjeruara, ku pr pasoj n shkencn historiografike jan paraqitur mendime t ndryshme. Ne konsiderojm si m t pranueshm konkludimin e studiuesit P. Thngjillit, i cili duke analizuar kt fenomen, ka ardhur tek prfundimi se numri prej 20000-25000 ushtarsh n ann serbe (Koalicionit) dhe prej 30000-40000 ushtarsh n ann osmane, i paraqitur nga studiuesit serb, me qllim t minimizimit t Koalicioni ballkanik, sht tepr i zvogluar. Studiuesi n fjal ka ln vend q t kuptohet se duhet mbshtetur numra m t mdhenj, nga ata q

Guxim shqiptar 25 na i ofrojn studiuesit serb. Kurse ne konsiderojm se numrat n fjal duhet zmadhuar edhe ca, ngase njri nga kronikant osman, si sht Orui, duket se sht m afr realitetit. Ai thekson: Ai (Sulltani- Q. D.) me pesdhjet-gjashtdhjetmij ushtar shkoi dhe doli n fushn e Kosovs). Pas trajtimit t dilemave n fjal, i rikthehemi vazhdimit t problematiks s siprprmendur, prkatsisht rolit udhheqs q patn arbrit n prgatitjen e Koalicionit ballkanik. N kt drejtim duhet prmendur edhe rolin e rndsishm t princit nga Kosova, Milosh Kopiliqit (kronikani osman Enveri, Milosh Kopiliqin e prmend me titujt: Princ dhe Ban; humanisti raguzian Feliks Petani, Princ Ilir; humanisti arbror nga Kosova, ipeshkvi i Ulqinit, Martin Seguni, Baron; arqipeshkvi i Tivarit, Andrea, Ban; kurse humanisti yn Marin Beikemi e v at n cilsin e Perandorit t Mizis), i cili pr kryezot kishte Vuk Brankoviqin. Se sa personalitet me pesh kishte qen ai n radht e krerve t Koalicionit, vrtetohet nga nj e dhn e Enverit, ku thuhet: Lazari i dha Miloshit nj got me pije, duke i thn: thon pr ty q je br tradhtari im Miloshi i prgjigjet: nesr ke pr ta par tradhtarin, ke pr t par nse jam njeri i drejt apo tradhtar. Lazari n at moment e mori n dor gotn e dollis dhe e piu. Prshkrime afrsisht t ngjashme t ktij momenti na ofrojn edhe humanistt raguzian Feliks Petani, A. Cerva Tuberoni dhe Mauro Orbini, si dhe humanisti slloven Benedikt Kuripeshi. Ngritja e dollis nga ana e Lazarit, vetm ather pasi u sigurua pr besnikrin e Kopiliqit, flet qart se ai ishte njri nga princrit kryesor t Koalicionit, dhe nj prestigj t till e kishte arritur, padyshim, pasi q ishte prfaqsuar me nj forc t rndsishme ushtarake. Po pse u vendos q beteja t zhvillohej pikrisht n fushn e Kosovs? Rrethanat e karakterit ushtarak e strategjik, si dhe fakti se agresioni osman tashm i krcnonte drejtprsdrejti trevat e Ballkanit Qendror, bn q beteja t zhvillohej n Kosov, n afrsi t Prishtins; n nj rajon ku mund t organizo-

Flori Bruqi 26 heshin m mir ushtrit e shteteve feudale ballkanike, por q ishte njkohsisht nj pik ku kryqzoheshin rrugt nga mund t deprtonin m tutje osmant. N rrethana t ktilla, ushtrit e Koalicionit, t kryesuara nga sundimtart e tyre, n mngjes t 15, prkatsisht t 28 qershorit 1389, zun nga nj pozicion t veant n fushn e Kosovs. N burimet osmane, t cilat me t drejt jan cilsuar si shum m t pasura se burimet serbe e bizantine, dallohen dy grupe kryesore lidhur me pjesmarrsit n betej: nga njri grup, pjesmarrsit prmenden n mnyr t paprcaktuar, ku thuhet se krahas ushtrive t Lazarit morn pjes edhe arbrit, boshnjakt, vlleht, ekt, hungarezt, polakt dhe frngjit; dhe nga grupi tjetr, pjesmarrsit prcaktohen drejtprsdrejti, si m kryesor serbt, arbrit dhe boshnjakt, duke i dalluar kta nga forcat e tjera ndihmse. Ushtria e Koalicionit u rreshtua n fushn e luftimit, duke pasur n qendr Lazarin, djathtas Vuk Brankoviqin dhe majtas fisnikun boshnjak Vlatko Vukoviqin dhe at arbror Dhimitr Jonimn, zotrimet e t cilit shtriheshin n zonn midis Lezhs dhe Rrshenit, kurse kronikani osman, Mehmet Neshriu, e quan at i biri i Jundit, Dimitri. Prndryshe, prijsit e tjer ballkanik dhe arbror ishin rreshtuar n t dy kraht e ushtris s Koalicionit. Nga kjo shihet se ndonj nga zotrinjt arbror (kuptohet jasht trevs s Kosovs) merrte pjes me forcat e veta pikrisht n krahun e djatht, ndrsa forcat e arbrve t Kosovs, logjikisht ishin n kuadr t forcave t Vukut, dhe shikuar nga kndvshtrimi i kritiks historike, pse aty, si vasal i Vukut, me forcat e veta t mos ishte edhe Milosh Kopiliqi. Rreth pjesmarrjes, apo mospjesmarrjes s Gjergjit II Balshs n Betejn e Kosovs, sht shkruar bukur shum n historiografi. Studiuesit sllav kryesisht e mohojn pjesmarrjen e tij. Ndrsa, historiografia shqiptare e mbshtet n trsi pjesmarrjen e tij. Nse u besojm kronikave osmane, ather del e qart se ai ka marr pjes n betej. N t vrtet, duke marr parasysh

Guxim shqiptar 27 faktin se Gjergji II Balsha n kronikat osmane cilsohet Sundimtar i Shkodrs Arbrore dhe Sundimtar i Shkodrs s Arbrve, ather, t dhnn q na e ofron Bitlisi lidhur me prgatitjet e pjesmarrsve t Koalicionit ballkanik pr ditn e mynxyrs s Kosovs, n mesin e t cilve prmend Sundimtarin e Arbrve, ssht gj tjetr, vese sht fjala pr Gjergjin II Balshn. Pjesmarrjen e tij e mbshtesin edhe njoftimet e kngve epike serbe. Sipas tyre, ai i ishte prgjigjur thirrjes s Lazarit pr ndihm, duke shkuar n Kosov me nj ushtri prej 6000 vetash. N njrn nga kngt n fjal madje thuhet se kishte marr pjes n betej Balsha me trimat e Zets dhe arbrort e rrept. N Betejn e Fush-Kosovs morn pjes edhe sundimtar t tjer t fuqishm arbror, si: sundimtari i Despotatit t Beratit, Theodori II Muzaka, i cili me vete kishte nj ushtri t madhe arbrore; zotr t tjer t Arbrit, n mesin e t cilve ishin edhe zotr feudal arbror t Himars dhe t Epirit. Arbrit kishin mbushur gjithashtu edhe radht e shigjetarve t ushtris s Koalicionit, t cilt ishin t part q filluan betejn. Sipas kronikanve osman, beteja filloi n mngjes. T njjtn gj e pohon edhe Anonimi nga Firencja, kurse sipas kujtimeve t Konstandin Jireeku, ajo filloi t mrkurn dhe prfundoi t premten. Konfrontimi ndrmjet ushtrive kundrshtare qe i ashpr. Pas disa sukseseve fillestare t ushtris s Koalicionit, ku ajo theu krahun e majt t ushtris osmane q udhhiqej nga Jakupi, me ndrhyrjen e Bajazitit q komandonte krahun e djatht, sukseset ushtarake u kthyen n t mir t osmanve, t cilve prfundimisht u takoi fitorja. Por humbjet n njerz nga t dyja palt ishin t mdha, saq, po t hidhej vshtrimi, n do an nuk shihej gj tjetr vese koka t prera. N mesin e t rnve mbetn edhe dy udhheqsit e betejs, Murati dhe Lazari. Aty u vran edhe Theodori II Muzaka dhe vrassi i Sulltanit, Milosh Kopiliqi. Pas vrasjes s Muratit, Bajaziti u trhoq pr n Edrene me qllim q ta siguronte marrjen e fronit t zbrazur. Tek pjesmarrsit e Koalicionit ballkanik, kjo trheqje krijoi prshtypjen

Flori Bruqi 28 se osmant u thyen. Kshtu, mbreti i Bosnjs, Tvrtko, n letrn e tij t shkruar disa dit pas betejs (1 gusht 1389) njoftonte qytetin e Trogirit, se duke fituar me triumf fushn e lufts, u shkaktuam disfat atyre (osmanve) i vram, saq nga ata mbetn pak t gjall. Lajmi i fitores duket se ishte prhapur me t madhe. Pr kt dshmojn: a) N letrn e dats 20 tetor 1389 q qytet-shteti i Firences i drgonte Tvrtkos, (n prgjigje t njoftimit t tij pr fitoren mbi osmant) i bnte t ditur se kt lajm t gzuar e dinte q m par, dhe se at e kishte marr prmes zrave t prhapura dhe letrave t shumta. Prandaj e dinte mir ngjarjen e 15 qershorit, ku n fush t Kosovs kishte mbetur i vrar edhe Murati, kurse n at betej t lavdishme, fitorja i kishte takuar Mbretris; b) Udhprshkruesi francez i shek. XIV, Filip de Mezier, n veprn ndrra e Pelerinit t mom, t shkruar n muajin tetor t vitit 1389, theksonte: Murati u mposht plotsisht nga t krishtert. N fakt, kto ishin prshtypje t gabuara, pasi, si kemi cekur m lart, fitorja u takoi osmanve, t cilve njherit i hapn dyert pr t deprtuar n pjest e Ballkanit Veriperndimor. M lart, kalimthi prmendm se n betej morn pjes edhe arbrit e Kosovs. Por, problemi i pjesmarrjes s tyre n betej sht prekur pak n historiografi, sepse mungojn t dhnat historike t drejtprdrejta mbi kt problematik. N qoft se m lart dshmuam pr pranin e arbrve n Kosov, ather ata nuk do t mund t qndronin t mnjanuar dhe t mos merrnin pjes n ngjarjet e mdha politike-ushtarake t kohs, t zhvilluara n truallin e tyre autokton. Mosprmendja n mnyr t drejtprdrejt n burimet historike e pjesmarrjes s tyre n betej, shpjegohet me faktin se autort e kohs q ishin sllav, bizantin e osman, jan knaqur me paraqitjen e pjesmarrjes s formacioneve politikeshoqrore e t sundimtarve t tyre, kurse, si zakonisht, nuk i kan marr parasysh masat popullore. Ajo sht mbuluar me paraqitjen e pjesmarrjes n luft t sundimtarit serb t Kosovs, Vuk Brankoviqit dhe ushtris s tij.

Guxim shqiptar 29 N favor t ktij vlersimi, vlen t prmendet e dhna e Shn Denisit, ku thuhet: Mbreti i Kosovs mblodhi nj ushtri jo vetm nga feudalt, por edhe nga popullsia e rndomt d.m.th. arbrore. Prkundr faktit se kronika ka t bj me Betejn e Rovins t vitit 1395, prmendja e pjesmarrjes s popullsis vendase n nj betej jasht territorit t saj, sht nj sinjal i fort se popullsia n fjal do t ket marr pjes edhe m masovikisht (n kuadr t ushtris s kryezotit t saj, Vuk Brankoviqit) n Betejn e Kosovs, ngase ajo u zhvillua pikrisht n territorin e saj. Humanisti raguzian Tuberoni, nnshtetasit e Lazarit i quan dardan, ilir dhe maqedonas, ndrkaq Lazarin mbret t dardanve, t cilt gjat betejs mbroheshin me aq guxim, saq turqit mezi bnin ball. Ska dyshim se sht fjala pr popullsin arbrore t Kosovs, q autori e prmend me emrin e saj t vjetr. Se arbrit e Kosovs kishin marr pjes masovikisht n betej, dshmohet edhe nga nj e dhn tjetr, despoti Lazar i Serbis, bullgart dhe sundimtar t Arbrit nga Dardania u mblodhn u hapn luft turqve, por Lazari dhe shum t tjer humbn jetn n betej. Tek e fundit, Filip de Mezier, jo rastsisht, kt betej e vendosi n pjest e Arbrit, me ka la vend q t kuptohet drejt karakteri etnik arbror i Kosovs, pasi kuptimi gjeografik, parimisht nuk e mohon kuptimin etnik. sht e vrtet se prmes tradits popullore nuk mund t ndrtohet historia, posarisht nse ajo nuk gjen mbshtetje n burimet historike. Por, tradita jon popullore q i kushtohet Betejs s Kosovs, me nj kuadr t hollsishm t ngjarjeve pr: organizimin dhe nisjen e ushtrive osmane nga Anadolli, itinerarin e tyre n Ballkan, marshin npr Selanik e Shkup dhe arritjen n Fush-Kosov; si dhe pr zhvillimin e luftimeve, vrasjen e Sulltan Muratit dhe fundin e Miloshit, gjen nj mbshtetje pikrisht n burimet historike osmane, t cilat po ashtu, na njoftojn pr kto ngjarje. Prandaj, si e till, ajo mund t merret n konsiderat pr trajtimin e ngjarjeve pr kt betej. Pikrisht pjesmarrjen e arbrve t Kosovs n kt betej e dshmon ekzistenca e kngs

Flori Bruqi 30 s vjetr arbrore shqiptare mbi Betejn e Kosovs, q n fakt sht kng e popullsis vendase arbrore t Kosovs, sepse t gjith botuesit e varianteve t ndryshme t kngs n fjal, japin shnime t qarta se personat nga t cilt ata i kan mbledhur kto kng, q t gjith jan nga Kosova. Pra knga lindi n Kosov, sepse popullsia e saj mori pjes n betej. Vargjet e fundit t kngs popullore arbrore - shqiptare, flasin pr largimin e nj pjese t popullsis arbrore t Kosovs pas disfats n betej. Nj ik oms (d.m.th. t ms) a kish pas thon: - Ku po shkojm mori non? - Na po ikim prej turku, i ka thon. - E kur vim ko, mori non? - Kur artojet turku, sikur na Mendojm se ky emigrim mund t gjej mbshtetje n faktin se, qysh n vitin 1390, n Raguz tanim jetonte familja Kopiliqi, aq m tepr kur dihet fakti se prve ekzistimit t oazave arbrore q jetonin gjat gjith mesjets n pjesn jugore t bregdetit Adriatik gjer n Raguz, si dhe n prapatok (pra, edhe n troje t Bosnjs e Hercegovins dhe t Malit t Zi) gjat shekujve XIV-XV n trojet e prmendura, vemas n Raguz, ndeshim shum mrgimtar arbror, t cilt lshuan atdheun e tyre pr shkaqe t ndryshme. Pjesmarrja e arbrve t Kosovs n betej mund t shtrihet deri aty sa t pretendohet me t drejt e t diskutohet edhe pr prkatsin etnike arbrore t Milosh Kopiliqit, prndryshe hero i Betejs s Kosovs. Emri dhe mbiemri i tij ka zgjuar interes q prej kohsh, q s paku, duke e analizuar at n dritn e t dhnave antroponimike, ti afrohet zgjidhjes s shtjes s prkatsis s tij etnike. Por, n kt drejtim, historiani serb i shek. XVIII, P. Julianac, m 1765, nuk zgjodhi kritere (pr ta identifikuar at m leht si serb - Q. D.) dhe ia tjetrsoi mbiemrin nga Kopiliq / Kopil(i) ose Kobil(i) m von e ka marr sufiksin sllav Kopil(iq) Kobil(iq)/ n Kobiliq - Obiliq, term i cili u pranua nga his-

Guxim shqiptar 31 toriant pasardhs t historiografis serbe. Prkundr faktit se mbiemri i Miloshit tek kronikani osman, Ashik Pashazade, i shkruar me grafin osmane, n radh t par mund t lexohet si Kopila e pastaj Kobila, studiuesit G. Elezoviq dhe A. Olesnicki, n rastin konkret prcaktohen dhe prdorin variantin Kobila, kuptohet q n baz t termit serb kobita pel, t lihej vend q prkatsia e tij etnike t krkohej vetm n mesin e serbve. Mirpo, studiuesi K. Jireek, lidhur me kt problematik, q prej kohsh me t drejt sinjalizonte se n shekullin XVIII emri q rridhte nga pela ishte i pahijshm, prandaj e tjetrsuan, duke i dhn pr baz termat (serb) obilan dhe obilje. Nga ana tjetr, rezultatet shkencore nga fusha e gjuhsis, megjithat dshmojn origjinn thjesht arbrore t emrit dhe mbiemrit t tij. Kshtu, prapashtesat osh, ush dhe oshe jan t prhapura sot e ksaj dite n t gjitha trojet ku jetojn shqiptart. Edhe rrnja Mil (Mill) lidhet me emrat shqiptar, si, bie fjala, Mhill, Mhill, Milo, (humanisti raguzian F. Petani e prmend Miloshin me emrat: Milon dhe Milo) dhe di t ngjashme. Studiuesi yn E. abej, duke analizuar prkatsin gjuhsore t nj vargu fjalsh, pohon: Nj problem m vete prbjn disa fjal q jan t prbashkta pr shqipen, sllavishten ballkanike e rumanishten, pjesrisht dhe pr greqishten e re. Fjal, t cilat kryesisht me ndrmjetsin e rumunve kan deprtuar edhe n disa gjuh t tjera, si n ekishten, sllovakishten, polonishten e ukrainishten. Hyjn aty, ndr t tjera: balg, buz, gush, katund dhe kopil. Studiuesit F. Mikloshi dhe P. Skok mendojn se bhet fjal pr term (d.m.th. kopil) me prejardhje shqipe, prkatsisht pr nj huazim nga shqipja. N t vrtet, emri Kopil sht shum i hershm, dhe n dokumente t shkruara prdoret n krisobuln e Shn Shtjefnit t Banjsks s Kosovs n vitin 1313, kurse si Kipil haset n fshatin abiq, i regjistruar n krizobulat e Deanit. Prndryshe, supozohet se emri Kopil ka prejardhje ilirothrakase, i cili n gjuhn e vjetr arbrore-shqiptare ka kuptimin

Flori Bruqi 32 e fmijs t cilit nuk i dihet prindi-babai, ndrsa n gjuhn rumune ka kuptimin e fmijs. N kt drejtim, duket se enigmn e ka zgjidhur studiuesi kosovar prof. dr. sci. J. Dranolli, i cili pohon: Emri Kopil, gjithashtu sht nj emr me prejardhje thjesht shqiptare. Prve t tjerash, sot n shqip fjala kopil, ka kuptimin e sythit t mbir n nj rrnj, trung a n deg t nj bime. sht e njohur se n traditn mesjetare fshati merrte emrin e zotris, e s kndejm fshati Kopiliq i Drenics, prgjithsisht njihet si vend i Milosh Kopiliqit, aq m tepr kur kt fshat (prkatsisht Kopiliqin e Eprm dhe Kopiliqin e Poshtm) e hasim n regjistrin osman t vitit 1455, kushtuar krahins s Brankoviqve. Prkatsia thjesht arbrore e heroit t betejs, dshmohet edhe nga vet knga arbrore - shqiptare pr Betejn e Kosovs, ku ai del si figur kryesore e kngs. V. ajkanoviq, duke shpjeguar motivet e kngs arbrore shqiptare, t botuar nga ana e G. Elezoviqit, e karakterizon at, epopeja shqiptare nuk sht gj tjetr vese knga pr Miloshin. Ai m tej shton se gjat qndrimit t tij n afrsi t Elbasanit, n rrethanat e lufts ballkanike (1912), i kan treguar pr disa shqiptar vendas se jan pasardhs t Milosh Kopiliqit. E gjith kjo, vazhdon m tej. Ai tregon se heroi, Miloshi, kishte kultin dhe traditn e tij n mesin e shqiptarve. Ndrsa M. Gjurgjeviq (shum koh prpara ktij t fundit) q qndronte n Prishtin si zyrtar i Austro-Hungaris n vitet 60 t shekullit XIX, e ka vlersuar prshkrimin e Betejs s Kosovs, sipas tradits gojore vendse, si m reale sesa t dhnat e shpjegimit historiografik, serb t modifikuara nga prirjet politike shoviniste. Knga n fjal sht nj poem me nj lnd origjinale dhe autentike, me tipare t dalluara nga ato t kngve epike serbe pr Betejn e Kosovs. N t nuk i kndohet knjaz Lazarit ose figurave t tjera t bujarve feudal serb q morn pjes n betej, si ndodhi n epikn serbe. Pavarsisht nga roli pozitiv q luajtn n luftn kundr

Guxim shqiptar 33 vrshimit osman, ato mbeteshin t huaja pr botn arbroreshqiptare, e cila epopen ia kushtoi pikrisht heroit q doli nga gjiri i saj. N kt truall, tek shqiptart, krahas kngs, organikisht jetojn edhe nj sr legjendash, kujtimesh, toponimesh etj. Sipas legjends popullore: Miloshi ka pas lindur n Kopiliqin e Eprm, por m von sht vendosur n Kopiliqin e Poshtm. Pleqt e Drenics tregojn se Milosh Kopiliqi kan prej ktuhit (Drenics). Ata vn nj vij t qart demarkacioni: Car Lazari kan i serbve, Milosh Kopiliqi i yni; Milosh Kopiliqi kan m i madhi kreshnik i shqiptarve n luftn e Kosovs. N Kopiliq t Poshtm ka vende q quhen: Te trolli i Miloshit, Vneshta e Miloshit, Te kisha e Miloshit etj. N Sallabaj gjendet Vorri i Milosh Kopiliqit. Miloshi e mbante ushtrin n pyjet e iavics e t Kuks (pyje t Drenics). Car Lazari venin e tij e ka pas kah Kraleva dhe jo n Kosov. Kosova :2006 Kosova edhe tani i shrben politiks serbe pr t krijuar unitetin e humbur n shoqri dhe brenda klass politike t Pashallkut t Beogradit. T gjith, unanimisht votuan tekstin. N mesin e deputetve ka intelektual t mirfillt, doktor t shkencave, por si zakonisht prsritet i njjti fenomen: mendja e tyre sht e suspenduar dhe nuk arrin ta vshtroj nga distanca dukurin e ksaj natyre q n mnyr ciklike prodhon kriza, fatkeqsi, tragjedi, rrnime, eksode, shkelje drastike t t drejtave t njeriut. uditrisht, askush nga deputett nuk parashtroi pyetjen sesi ata do ta arrinin t menaxhonin, t dilnin n krye me nj Kosov forcrisht t aneksuar, me dy milion shqiptar t mllefosur dhe t armiqsuar me shtetin? Pr ti dhn prgjigje ksaj pyetjeje, s pari duhet t analizojm natyrn e nacionalizmit serb, e cila prodhon aberracione ciklike t politiks serbe nga rrjedhat normale historike. Nacio-

Flori Bruqi 34 nalizmin neurotik serb e karakterizon resantimani, ose ndjenja e dinjitetit t nprkmbur, bindja pr humbje t padrejt, mria pr tjetrin si pasoj e prbuzjes, apeli pr hakmarrje, pr qrim hesapesh, pr riinterpretim t historis,por edhe si xhelozi kundr t tjerve q jan m t suksesshm. Mria zakonisht ka prodhuar konflikte serbe me fqinjt, ndrkaq xhelozia ka prodhuar antievropianizmin fanatik. Kur filloi e gjitha kjo? Kur dhe kush e zbuloi mitin e Kosovs? Kur nisi ky ortek i iracionalizmit? Zakonisht mendohet se etnologu serb, Vuk Karaxhiq, sht prodhuesi i ktij miti, por misionin hulumtues atij ia besoi etnologu dhe linguisti i njohur slloven J. Kopitar, i cili bashkpunonte ngusht me Gten. Shkrimtari gjerman kishte obsesion periudhn antike greke, kohn q sipas tij, n qenien e njeriut ka ekzistuar harmonia mes elementit apolonik (racional) dhe atij dioniziak (irracional, emotiv). Gte mendonte se qytetrimi perndimor lngon nga ngadhnjimi i plot i racionalizmit, q e vlersonte si nj shkarje t rrezikshme. Ai kishte shpres t madhe se harmonia e dikurshme antike mund t gjendej ende n baladat e popujve t Ballkanit. S kndejmi, n kuadr t interesimit t tij pr gjetjen e harmonis s humbur, fitoi misionin hulumtues edhe serbi Vuk Karaxhiq, i cili nisi t mblidhte baladat n mjedise t ndryshme ballkanike, madje dhe n ato shqiptare. Megjithat, rapsodi i tij kryesor ishte Filip Vishnjiq, i cili dukej sa mistik aq dhe mitik, ngaq ishte i verbr. Ai n mnyr fragmentare rrfente pr heronjt e betejs s Kosovs. N kt mnyr epika u b mit, ndrkaq miti histori. uditrisht, dramn e par pr betejn e Kosovs, nj tragjedi renesansiane e ka shkruar shkrimtari anglez n fillim t shekullit t 16t, Tomas Gofi me titull The Couragious Turk or Murat the First (Turku guximtar ose Murati i par), ndrkaq dramat e para serbe me kt tem jan shkruar dy shekuj m par. sht fakt i pamohueshm se para Vuk Karaxhiqit, serbt nuk dinin dhe nuk jetonin me epopen mitike t Kosovs, nuk kndonin as pr Car Llazarin, as pr tradhtarin Vuk Brankoviq,

Guxim shqiptar 35 as pr Milosh Obiliqin, i cili plotsisht ka qen i harruar pr shkak t prejardhjes s tij shqiptare. Pas ktij inaugurimi t mitit t Kosovs, kto ngjarje dhe personazhe u fetishizuan duke marr atribute religjioze, mesianike dhe mistike. Si tham m lart, Miti i Kosovs, pa marr parasysh t vrtetn, prodhoi t paktn tre lloje aktivitetesh: artistike, politiko-ushtarake dhe religjioze. Linja artistike prodhoi nj varg veprash letrare, figurative, muzikore dhe filmore. Shkrimet e para filluan nga mesi i shekullit 19t n kuadr t organizats Rinia e bashkuar serbe me seli n Novi Sad, t cilt prhapnin ide, madje kanibaliste ndaj turqve, vendin e t cilve koht e fundit e kan marr shqiptart. Cikli i ri letrar me tematik kosovare nisi n fillim t shekullit 20-t me veprat e M. Rakiq, Aleksa Shantiq, Jovan Dui, Millosh Crnjanski, Drago Luboviq dhe dhjetra t tjer. N fillim t viteve t 50ta t shekullit t 20t, mitizimin e betejs s Kosovs e vazhduan shkrimtart Dushan Matiq, Vasko Popa, Zoran Mishiq, Miodrag Pavlloviq etj. Ndrkaq, n vitet e 80-ta, stafetn e shkrimeve plot pikllim dhe mri e vazhduan shkrimtart si Millan Komneniq, i cili n dialogun mes intelektualve shqiptar dhe serb, me arroganc e prfundoi fjalimin me krcnimin ogurzi: Zotrinj ne jemi n luft. Ky lloj i letrsis, i prshkuar me ndjenjat resantimane, prodhohej edhe nga shkrimtart e tjer si Millorad Gjuriq, Gojko Gjogo, Millovan Vitezoviq, Branko V. Radieviq etj. Ndrmjet Lufts s Par Botrore dhe asaj t dyts, n skenn e krijimtaris serbe u shfaq edhe nj lloj i surealizmit t vonuar. Kta shkrimtar, si epigon t shqetsimeve t dikurshme t Gtes pr t zbuluar harmonin e humbur mes t racionales dhe irracionales, zgjodhn afirmimin e irracionales, si kontribut tipik serb, i pakrkuar nga askush pr riprtritjen e Evrops s degjeneruar. N kt koh shkruheshin ese, ku n mnyr t hapur, Evropa dhe kultura perndimore perceptohej si nj knet, si nj qytetrim i degjeneruar, q lypsej regjeneruar prmes gjeniut

Flori Bruqi 36 barbar serb (srpski barbarogenij). Prmes kultizimit t irracionalitetit, intelektualt serb synonin ta ndrtonin relevancn e tyre n sofrn evropiane. Kjo begenisje e imazhit irracional, ky adhurim i menduris u b specifiteti diferencues i identitetit serb. Nocionet moralisht negative, si gnjeshtra, vjedhja, dhuna, vrasja etj., n kt rrafsh merrnin konotacione pozitive. Nga ky knd Evropa perceptohej prmes thjerrzs prthyese t resantimanit, me xhelozi dhe mri. sht tepr indikative t analizohen dhe t krahasohen aspiratat serbe me shqetsimet e krijuesve shqiptar t ksaj periudhe kohore. Kto shqetsime jan diametralisht t kundrta me ato serbe. N kt periudh eseistt shqiptar me n krye Branko Merxhanin, hodhn iden e neoshqiptarizms, shqiptart q zhveshin mendsin orientale, misticizmin dhe irracionalizmin dhe krkojn prehje n racionalizmin evropian. Evropa dhe qytetrimi i saj perceptohej pozitivisht, prandaj shqiptari i ri duhej ti kishte kto tipare. Kto prcaktime nuk jan ndryshuar sot e ksaj dite. Linja politiko-militare e instrumentalizimit t mitit t Kosovs, mund t thuhet se z fill n fillim t vitit 1882, n kohn e Kral Millutinit, i cili, i dobsuar n fronin q mbante, vriste mendjen sesi ta rikthente besimin e humbur. Pr kt qllim ai zgjodhi festimin e jubileut 500-vjear t betejs s Kosovs. Krali Millutin nuk arriti t organizoj kt manifestim, ngaq ndodhn ndrrime t prgjakshme n fronin serb. Ata q erdhn, nuk hoqn dor nga manifestimi edhe pse faktori ndrkombtar, ashtu si 100 vite m von, prmes reagimit t ministrit austro-hungarez t Punve t Jashtme, i trhoqi vmendjen qeveris serbe se ky manifestim mund t jet loj e rrezikshme. Kompromisi q bri qeveria e athershme, ishte nisma e kremtimit disa dit para Vidovdanit (28 qershorit, dita e betejs s Kosovs) dhe at n Akademin Mbretrore. Porosia q doli nga ky manifestim, sot e ksaj dite ka mbetur e njjt: vdekja e Knjaz Llazarit sht amanet pr t ruajtur unitetin e popullit

Guxim shqiptar 37 serb. N kt koh u ndrtua ideja se beteja e Kosovs u humb pr shkak t mosunitetit, prarjeve dhe tradhtis. N kt diskurs, heroi tragjik ishte Knjaz Llazari, tradhtari Vuk Brankoviqi, ndrkaq hakmarrsi Millosh Obiliqi (ose Kopiliqi sipas versionit shqiptar). Resantimani si nocion prmban fyerjen, prbuzjen, humbjen e padrejt dhe hakmarrjen pr ta rivendosur drejtsin. T gjitha kto element ngrthehen n mitin serb mbi Kosovn. Pr tiu larguar kritikave perndimore, kremtimi jubilar i 500-vjetorit n vitin 1889 u organizua n Krushevc. Miti i Kosovs u ngulit aq shum n imagjinatn serbe, sa q prodhonte halucinacione kolektive. Kt fenomen e prshkruan Mirea Eliade, i cili dshmon se n vitin 1912, nj brigad e tr serbe pasksh par Krali Markon sesi e sulmon Prilepin. 100 vjet m von, Sllobodan Millosheviqi, srish e instrumentalizoi mitin e Kosovs pr ta prforcuar legjitimitetin e tij politik dhe moral, duke ringjallur konceptet anakronike t s kaluars. Ai, pr ti eliminuar kundrshtart e vet rikujtoi popullatn pr efektet rrnuese t tradhtis pr kauzn serbe. N Gazimestan ai theksonte se n Kosov, para 600 vjetsh serbt u katandisn pr shkak t mosunitetit. Prarja dhe tradhtia n Kosov do ta ndjek popullin serb si nj ogur i zi gjat tr historis s tij. Mosuniteti i politikanve serb e la pas Serbin, ndrkaq inferioriteti i tyre e prbuzte Serbin. Prandaj, klithte Sllobodan Millosheviqi njsoj si t tjert nj shekull m par, gjasht shekuj m von srish jemi n beteja dhe para betejave. Ato nuk jan t armatosura edhe pse, as ato nuk prjashtohen. Por, sidoqofshin ato, betejat nuk mund t fitohen pa vendosmri, guxim dhe flijim. N kt rrfim, n kt mit t riprtritur, Millosheviqi ishte Llazari i ringjallur; ashtu si Krishti, kundrshtart e tij politik, bheshin Juda (ose sipas versionit serb Vuk Brankoviq); ndrkaq, rolin e hakmarrsit, Milosh Obiliqit, e merrnin gjeneralt aktual serb, prej Kadijeviqit e deri te Arkani. dokush e shihte veten n role mitike.

Flori Bruqi Apeli i kryeetnikut Sllobodan Millosheviq pr unitet, ishte n esenc n funksion t prforcimit t regjimit t tij. Duke u thirrur n prarjet mitike q paskan ndikuar n humbjen e Betejs s Kosovs, ai n mnyr krejtsisht t leht dhe banale i eliminoi kundrshtart e vet duke u kanosur me mallkimin se mund t trajtohen si tradhtari Vuk Brankoviq. Miti i Kosovs ngrthen m vete edhe element religjioz, q nnkupton se pas golgots vjen ringjallja, duke marr kshtu element t Dhjats s re, prkatsisht simbolikn e vuajtjes (kalvarit dhe ringjalljes). Millosheviqi veten e paraqiste si Llazari i rilindur, i cili do t hakmerret pr betejat e humbura, pr tradhtin brenda radhve t popullit, pr prbuzjet q i jan br gjat shekujve popullit serb. Mirpo, fundi i Sllobodan Millosheviqit nuk ishte aspak mitik, por tepr banal. Ai prej Mesias mitike t popullit serb u shndrrua n Vozhd (prijs), n personazh t novels s R. Domanoviqit me po kt titull, i cili e prshkruan katandin e nj populli q verbrisht e ndjek Vozhdin (prijsin) e verbr, derisa ai nuk i shpie n buz t humners. Kur populli i habitur dhe i rraskapitur nga ky gabim, me inat pyesin at: ku na solle? Ai pa t keq prgjigjet: un jam i verbr, por ju ku i patt syt?. Aktualisht n skenn politike serbe u paraqit nj tjetr Vozhd (prijs), q garanton se i ka syt dhe se do ti prij popullit serb drejt horizonteve t reja, parajss s premtuar. Fjalori i tij sht po aq mitik. Ai flet pr triumfin moral t viktims, duke paraqitur gjithnj serbin si viktim, ndrkaq t tjert, shqiptart dhe perndimort, si agresor. N kuadr t mitit ngurtsohen idet, konceptet, armiqt, miqt dhe veanrisht koha. Car Llazari, Vuk Brankoviqi, Krali Markoja etj. ende jetojn npr cepat e trurit q prodhojn imagjinatn. N emr t mitit ata krkojn leje pr ti ridnuar shqiptart. Ka dhe t tjer q ofrojn ide m moderne pr ta fituar t njjtn t drejt pr dnimin e shqiptarve. Ata, gjoja m t menur dhe m dinak ndrlidhen me temat aktuale, si bie fjala: lufta kundr ekstremizmit politik islamik, terrorizmit, krimit t 38

Guxim shqiptar 39 organizuar, prostitucionit, korrupsionit etj. Mesazhet e tyre jan t qarta: mos lejoni q Kosova t bhet shtet i pavarur, sepse do t shndrrohet n Kolumbi t Evrops. Kto jan argumente pr faktorin e jashtm, ndrkaq pr faktorin e brendshm prdoren nocionet romantiko-religjioze si uniteti, tradhtia, kalvari, hakmarrja e kshtu me radh. Para disa ditsh, kryeministri serb nxori nprmjet agjencis Tanjug etj., n vazhdn e riciklimit t mitit pr Kosovn, elaboratin pr copzim t Kosovs, q n thelb sht nj prelud pr konflikt t ri n Ballkan. Ky projekt, jo vetm q destabilizon Kosovn, por automatikisht edhe Maqedonin, BosnjeHercegovinn, vet Serbin, si dhe Shqiprin dhe Bullgarin. Serbt dhe Serbia i ngjasojn pllaks s prishur t magnetofonit q prodhon t njjtin avaz m se 1 shekull me radh. Natyrisht gjilpra nuk mund t ndreq vetveten, por duhet ndihma nga jasht. Mr. sci. Flori Bruqi
(Nj pjes e t dhnave pr kt artikull jan marr nga libri Ana serbe e lufts t autorve t ndryshm serb)

40

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

41

Mbrojtja e Plavs dhe Gucis(tetor 1879-janar 1880)

Flori Bruqi

e revoltn e armatosur t Gjakovs dhe me aksionin diplomatik t pranvers s vitit 1879, Lidhja Shqiptare ia hoqi Ports s Lart de facto t drejtn q t fliste n emr t Shqipris. Ve ksaj, me qndresn e saj energjike, ajo bri q t zvarriteshin e t mos zbatoheshin menjher dy vendimet e rndsishme t Kongresit t Berlinit, q cenonin interesat kombtar t Shqipris, njri n favor t Malit t Zi (neni 28 i Traktatit) dhe tjetri n dobi t Greqis (Protokolli nr. 13 i Kongresit). Megjithat Lidhja e Prizrenit nuk e kishte plotsuar ende prfundimisht programin e saj. As gjasht Fuqit e Mdha nuk ishin t prir ti anulonin vendimet q kishin marr n Kongresin e Berlinit, as dy shtetet fqinje ballkanike nuk kishin ndrmend t hiqnin dor nga viset q u kishin premtuar Fuqit e Mdha. Si rrjedhim, lufta pr mbrojtjen e trojeve shqiptare ende nuk kishte marr fund, prkundrazi, parashikohej q ajo t merrte trajta t prgjakshme. Pas vrasjes n Gjakov t mareshal Mehmet Ali Pashs, Porta e Lart u dha t kuptojn Fuqive t Mdha se e kishte tepr t vshtir t prmbushte kundrejt Malit t Zi detyrimet territoriale q rridhnin nga Traktati i Berlinit. Por knjaz Nikolla nuk donte t dinte pr asnj justifikim. Nga frika se me kalimin e kohs mund t ndryshonin rrethanat ndrkombtare n dm t

Flori Bruqi 42 saj, Cetina krkonte vazhdimisht ndrhyrjen e Fuqive t Mdha pr ta detyruar Perandorin Osmane t dorzonte sa m par krahinat e Podgorics, t Shpuzs, t Zhabjakut, t Plavs, t Gucis e t Rugovs, t cilat Kongresi i Berlinit ia kishte dhn Malit t Zi. Ve ksaj, si kundrpesh ajo po e vononte dorzimin e Ulqinit, t Dinoshit dhe t Bregut t Buns, t cilat i mbante t pushtuara qysh nga koha e lufts, por q sipas Traktatit t Berlinit duhej ti ktheheshin Perandoris Osmane. Presionin m t fort ndaj Perandoris Osmane e ushtroi Rusia cariste, e cila vijoi ta kushtzonte trheqjen e ushtrive t saj pushtuese nga Traka me dorzimin e krahinave q i qen premtuar Malit t Zi. Fuqit e tjera t Mdha u bashkuan me presionin carist, pasi e shikonin me shqetsim qndrimin e mtejshm t ushtrive ruse n afrsi t Stambollit. Kshtu, n fund t vitit 1878, Porta e Lart vendosi ti zbatonte detyrimet territoriale kundrejt Malit t Zi. Vendimi i Stambollit ngriti prsri n kmb shqiptart. Pr t shqyrtuar gjendjen e re u mblodh menjher, n fillim t janarit 1879, Komiteti Kombtar i Lidhjes, i cili ripohoi me vendosmri qndrimin e vet t caktuar m par. Sipas ksaj vije, Lidhja e Prizrenit nuk do ta pengonte dorzimin e Podgorics, t Shpuzs e t Zhabjakut, pasi ato banoheshin nga popullsi t prziera sllavo-shqiptare, por do ta kundrshtonte me arm lshimin e Plavs dhe t Gucis, popullsia e t cilave ishte n masn drr muese shqiptare. Vendimin e Komitetit Kombtar e miratuan t dy komitetet ndrkrahinore t vilajeteve t Shkodrs dhe t Kosovs, t cilat po n janar 1879 mblodhn kuvendet e tyre t jashtzakonshme, pothuajse n at koh q zhvilloi punimet e veta edhe Kuvendi Ndrkrahinor i Prevezs. Meqense Plava e Gucia bnin pjes n vilajetin e Kosovs, barrn e drejtimit dhe t organizimit t lufts pr mbrojtjen e tyre e mori prsipr Komiteti Ndrkrahinor i Prizrenit, i cili nga ana e vet formoi nj shtab ushtarak t posam, me Ali pash Gucin n krye. Ndrkaq u mblodh n fshatin Virpazar, n afrsi t liqenit t Shkodrs, komisioni turko-malazez, i cili m 2 shkurt 1879

Guxim shqiptar 43 nnshkroi marrveshjen dypalshe pr formalitetet e dorzimit brenda nj jave t krahinave t vilajetit t Shkodrs, q i takonin njra-tjetrs sipas Traktatit t Berlinit. Nga frika e kryengritjes s shqiptarve, Porta e Lart nuk pranoi ta prfshinte n marrveshje dorzimin e Plavs e t Gucis, duke e ln shtjen e tyre pr tu zgjidhur m von. Sipas marrveshjes, dorzimi i Podgorics, i Shpuzs dhe i Zhabjakut nga ana e autoriteteve turke u krye pa vshtirsi. Po ashtu u b edhe dorzimi i Ulqinit, i Dinoshit dhe i Bregut t Buns nga ana e autoriteteve malazeze. Por Mali i Zi nuk deshi ta linte punn t zgjatej m tej. Knjaz Nikolla iu drejtua menjher Fuqive t Mdha, duke krkuar prej tyre q ta detyronin Perandorin Osmane tia dorzonte dy krahinat shqiptare (Plavn dhe Gucin) Malit t Zi. Nga ana e vet Porta e Lart u krkoi Fuqive t Mdha t drgonin n Plav e n Guci nj Komision Ndrkombtar pr tu bindur pr vshtirsit q gjente te shqiptart e egrsuar nga padrejtsit e Kongresit t Berlinit. N vend t tij ato drguan Komisionin Ndrkombtar pr caktimin e vijs s kufirit, t prbr nga prfaqsues t gjasht Fuqive t Mdha dhe t dy shteteve t interesuara. Komisioni filloi nga puna n maj 1879 dhe pr disa muaj me radh u mor me caktimin e pikave t kufirit turkomalazez n vilajetin e Shkodrs. Por gjat vers, kur Komisioni Ndrkombtar donte t shkonte n Plav e n Guci, prfaqsuesit e Komitetit Ndrkrahinor t Prizrenit u paraqitn Fuqive t Mdha, m 22 gusht 1879, nj not me shkrim, me t ciln deklaronin se nuk do t njihnin asnj ndryshim t kufirit me Malin e Zi pa pjesmarrjen n Komisionin Ndrkombtar t krerve t Lidhjes Shqiptare dhe pa u miratuar vendimet e tij nga e gjith Shqipria. Pas ksaj note t rrept, Komisioni Ndrkombtar e ndrpreu punn e vet, pezulloi udhtimin e tij pr n Plav e n Guci. Me kt rast filluan prsri protestat e Malit t Zi dhe ndrhyrjet e Fuqive t Mdha pr ta detyruar Perandorin Osmane q ta zgjidhte sa m par shtjen e Plavs e t Gucis. Porta e Lart provoi ti bindte banort e dy krahinave kufitare

Flori Bruqi 44 q t hiqnin dor nga qndresa e mtejshme, duke u premtuar familjeve, q nuk dshironin t jetonin nn sundimin malazez, se do tu jepte tok n vendbanime t reja dhe se do ti lironte nga taksat pr dhjet vjet. Por shqiptart nuk u lkundn nga vendimi i tyre. Ather knjaz Nikolla filloi t krcnonte se do ta zgjidhte kt shtje me ann e lufts s armatosur dhe se n nj rast t till nuk do t aneksonte vetm Plavn e Gucin, por edhe vise t tjera shqiptare. N kto rrethana, marrdhniet shqiptaro-malazeze erdhn duke u keqsuar vazhdimisht. Gjat muajit tetor 1879 Mali i Zi filloi prqendrimin e ushtrive n kufi, duke e uar numrin e tyre n 5 600 veta. Ktyre masave Lidhja e Prizrenit iu prgjigj duke vn n gatishmri luftarake forcat e saj t armatosura. Sipas vendimit q Kshilli i Prgjithshm i Lidhjes kishte marr m 3 tetor 1879, Komisioni Ushtarak a Shtabi Ushtarak, nn kryesin e Ali pash Gucis, i krijuar nga Komiteti Ndrkrahinor i Lidhjes Shqiptare pr Kosovn, shpalli pr zonn e Plavs e t Gucis gjendjen e lufts. T gjith burrat plavian e gucian t aft pr arm u shpalln lufttar q do t qndronin n gatishmri n shtpit e tyre. Po n tetor 2 mij gjakovar t armatosur u nisn pr n Guci. N fund t tetorit mbrritn ktu edhe vullnetar nga Shkodra e Malsia. Porta e Lart, pr t mnjanuar konfliktin e armatosur, i propozoi Cetins q n vend t krahinave shqiptare t Plavs e t Gucis ti jepte disa vise sllave t Hercegovins. Por propozimin e Stambollit, t cilin e kundrshtoi Austro-Hungaria, nuk e pranoi as Mali i Zi. Pas disa ndeshjeve sporadike kufitare, q ndodhn gjat tetorit, knjaz Nikolla vendosi m n fund t kalonte n sulme t hapura. M 31 tetor dhe 1 nntor 1879 forcat malazeze, duke dashur t trheqin vmendjen e Fuqive t Mdha dhe, njherazi, t matnin pulsin e shqiptarve, kryen dy inkursione kundr vijs mbrojtse t forcave t Lidhjes, t parin n fshatin Pepaj dhe t dytin n fshatin Arzhanic. N kt t fundit vran n befasi 30 fshatar dhe dogjn mjaft shtpi, por pas disa or luftimesh u dbuan nga forcat e Lidhjes. N t vrtet kto qen sulme demonstrative, t cilat shqiptart i prballuan pa ndonj vsh-

Guxim shqiptar 45 tirsi. Edhe pse dshtoi, sulmi malazez nxiti nj val t madhe mobilizimi n t katr ant e Shqipris. Me mijra vullnetar t tjer vrapuan n krahinat e Gjakovs, t Pejs, t Dibrs e t Shkodrs. Gatishmria e shqiptarve qe aq masive, sa Shtabi Ushtarak i Lidhjes s Prizrenit, i vendosur n Guci, u detyrua t pengonte nisjen e tyre drejt frontit, pasi nuk ua ndiente nevojn dhe nuk kishte mundsi pr ti sistemuar. N fillim t muajit dhjetor forcat kryesore malazeze qen rreshtuar gjat vijs kufitare, n fshatrat Murin, Pepaj, Ar zhanic e Velik, kurse forcat shqiptare prball tyre n fshatrat Guci, Kolenivic, Martinaj, Plav e Nokshiq. Midis forcave malazeze dhe shqiptare n sektorin verilindor kalonte lumi Lim vetm me nj ur prej druri. Zona malazeze ishte kryesisht malore, ndrsa n at shqiptare dominonte pllaja e Plavs. M 4 dhjetor 1879, pjesa m e mir e ushtris malazeze prej 4 mij ushtarsh, nn komandn e Mark Milanit, ndrmori nj sulm t furishm n sektorin e Nokshiqit, n drejtim t Plavs e t Gucis. Shtabi ushtarak i Lidhjes, i prbr nga Ali pash Gucia (kryetar), Jakup Ferri, Sulejman Vokshi, Haxhi Zeka, Filip eka, Jusuf Sokoli e t tjer, midis t cilve kishte edhe disa oficer t karriers, u prgjigj duke hedhur n sulm rreth 2 mij lufttar. Luftimet m t ashpra u bn n luginn e Nokshiqit, ku u angazhuan forca t shumta malazeze. Lufttart u prleshn aq ashpr me njri-tjetrin, sa q t dy palt lan mnjan hutat dhe nxorn jatagant, duke u prleshur trup me trup. Prleshja vazhdoi disa or me radh. Forcat vullnetare t Lidhjes ndaln sulmin e ushtris malazeze dhe i shkaktuan asaj disfat n Nokshiq, duke e detyruar t trhiqej brenda kufijve t Malit t Zi. Edhe pse t dhnat pr humbjet e t dy palve jan kontradiktore, mund t nxirret si prfundim se nga malazezt pati 300 t vrar e t mbytur n lum gjat trheqjes, ndrsa nga shqiptart 300-400 veta. N kto luftime u vra edhe nj nga komandantt e shquar t ushtris s Lidhjes, Jakup Ferri. Vendosmria e shqiptarve pr t qndruar deri n fund dhe kmbngulja e Cetins pr t vazhduar m tej luftn alarmuan si Fuqit e Mdha, ashtu edhe Perandorin Osmane. Nga

Flori Bruqi 46 frika e ndrlikimeve t reja, Porta e Lart vendosi ta zgjidhte me do kusht dorzimin e dy krahinave kufitare. Pr kt qllim ajo nisi menjher pr n Kosov mareshal Ahmet Muhtar pashn, i cili at koh ishte komandanti i Armats osmane t Rumelis me qendr n Manastir. Mareshali, i shoqruar nga 11 batalione (rreth 6 000 ushtar), sapo arriti n Prizren thirri n takim antart e Komitetit Kombtar t Lidhjes pr ti bindur q ti nnshtroheshin vendimit t sulltanit. Por ata nuk pranuan. M 14 dhjetor 1879 lshoi nj shpallje, me t ciln u krkonte shqiptarve q t merrnin n konsiderat gjendjen kritike t Ports s Lart dhe t mos pengonin dorzimin e dy krahinave kufitare, pasi me qndresn e tyre po shkaktonin shkatrrimin e Perandoris Osmane, por as lutjet, as krcnimet nuk dhan rezultat. M 15 dhjetor 1879 u mblodh n Guci Kuvendi i prfaqsuesve t Komitetit Ndrkrahinor t Kosovs, i cili vendosi q ta kundrshtonte me arm deri n fund dorzimin e kalas s Gucis. Ne, banort e Plavs e t Gucis, - thuhej n memorandumin e miratuar nga Kuvendi, - nuk i njohim traktatet e shteteve evropiane q u japin malazezve tokat e trashguara nga prindrit tan. Ne do ta kundrshtojm me arm dorzimin e tokave tona. Sipas porosis q kishte dhn Porta e Lart, Ahmet Muhtar pasha mori masa ushtarake pr t penguar vajtjen e vullnetarve shqiptar n Plav e n Guci. Pr kt qllim ai solli nga Mitrovica edhe 7 batalione t tjera, t cilat i vendosi npr shtigjet e rrugve. Pas ksaj u nis pr n Gjakov, ku gjeti nj gjendje m t acaruar se n Prizren. Gjakovart e paralajmruan se, po ta vazhdonte m tej rrugn drejt kufirit, do t psonte fatin e Mehmet Ali pash Maxharit. Kur pa se edhe Peja e kishte bllokuar rrugn pr n Plav e n Guci, mareshali osman e ndrpreu misionin e vet, hoqi dor nga vajtja n Guci dhe u kthye n Prizren. Dshtimi i misionit t Ahmet Muhtar pashs e bindi prfundimisht knjaz Nikolln t mos shpresonte m as te ndrhyrjet e Fuqive t Mdha. Si rrjedhim, ai vendosi t ndrmerrte kundr forcave t Lidhjes Shqiptare nj msymje t prgjithshme, e cila u zhvillua javn e par t muajit janar 1880.

Guxim shqiptar 47 N kt msymje u hodh pothuajse e gjith ushtria malazeze, 25 batalione me rreth 9 mij veta, q u rreshtuan prball Plavs e Gucis. Sapo u njoftua pr prgatitjet ushtarake t Cetins, Shtabi Ushtarak Shqiptar i prforcoi masat mbrojtse. Me thirrjen e Lidhjes Shqiptare u mobilizuan mijra vullnetar nga e gjitha Shqipria, nga Plava, Gucia, Peja, Prizreni, Gjakova, Shkodra, Dibra dhe nga krahinat m t largta t Shqipris s Jugut. Por shtabi ushtarak i kryesuar nga Ali pash Gucia, q mori vet n dor drejtimin e operacioneve luftarake, prqendroi n zonn kufitare me Plavn e Gucin 4 mij lufttar vendas dhe 3 mij vullnetar t tjer, gjithsej 7 mij veta. Komanda malazeze kishte rreshtuar n vijn e par t frontit forcat vullnetare t komanduara nga Mark Milani, t cilt do t fillonin sulmin sipas taktiks s tyre tradicionale q kishte pasur kurdoher sukses prball ushtrive osmane. Forcat malazeze ishin prqendruar n nj sektor t ngusht (VelikPepaj), me qllim q ti shpartallonin shqiptart q me sulmin e par, n drejtim t Plavs. Por Shtabi Ushtarak Shqiptar ua mori malazezve n mnyr t papritur iniciativn. M 6 dhe 7 janar 1880 njsi t vogla shqiptarsh, me qllim q t trhiqnin vmendjen e komands ushtarake malazeze, ndrmorn dy sulme n verilindje t Malit t Zi, nga ana e sanxhakut t Novi Pazarit. Komanda ushtarake malazeze, duke kujtuar se shqiptart do t vazhdonin t sulmonin nga verilindja, pr tu dal forcave t tyre prapa shpine e trhoqi ushtrin nga zona jugore dhe e nisi drejt veriut. Duke prfituar nga kjo rrethan, forcat shqiptare, t rreshtuara n sektorin e Plavs, shprthyen m 8 janar nj sulm t furishm kundr pozitave t armikut q ndodhej n Velik, n Pepaj e n Arzhanic. Sulmin e nisn lufttart e Nokshiqit t komanduara nga Kurt Asllani dhe Nure Kurti. Msymja ishte e furishme dhe pas luftimesh t ashpra e trup m trup forcat malazeze, t prbra nga 4 mij lufttar, u detyruan t trhiqeshin. Ushtrit e Lidhjes, pasi thyen edhe njsit malazeze t komanduara nga Mark Milani, hyn n tokn malazeze, shtin n dor Arzhanicn,

Flori Bruqi 48 Velikn e Pepajn dhe u drejtuan pr n Murin. Luftimet m t prgjakshme u bn n Velik e n Pepaj, prandaj prpjekja e 8 janarit mori emrin e tyre. Ushtria malazeze u trhoq n Sutjesk. Por Shtabi Shqiptar nuk kishte ndrmend t vazhdonte prparimin n thellsi t toks s Malit t Zi. M 9 janar ai urdhroi forcat shqiptare, q nuk hasn ndonj kundrshtim nga ushtrit malazeze, t trhiqeshin n kufirin e vjetr. Gjat betejs s Pepajt e t Veliks, t dyja palt patn dme n njerz, por, sipas t dhnave t ndryshme, ato t Malit t Zi qen m t shumta. Shqiptart lan n kto luftime edhe dy kapedant trima, Kurt Asllanin e Nure Kurtin. Vrulli patriotik q prshkoi luftn n Velik e n Pepaj dhe fitorja q shqiptart korrn kundr ushtrive malazeze m 8 janar 1880, la prshtypje t thell n opinionin ndrkombtar. Disa dit m von, kryekonsulli austro-hungarez n Shkodr, Shmuker, i cili e ndoqi s afrmi zhvillimin e betejs, i raportonte qeveris s vet: Vet malazezt pohojn se n luftn e Veliks e t Pepajt shqiptart luftuan burrrisht dhe fituan mbi ta. Dhe me t vrtet, fuqia e Lidhjes (s Prizrenit - shn. i aut.) e theu at ushtri malazeze q ka qen kurdoher e zonja tu bj ball forcave turke. Shqiptart luftuan t shtyr nga ideja kombtare. Pas ksaj, opinioni publik evropian filloi t interesohej pr historin e popullit shqiptar dhe pr t drejtat e tij kombtare. Ve ksaj, disa publicist kritikuan Kongresin e Berlinit q nuk i kishte prfillur t drejtat e nj kombi aq trim dhe aq liridashs, si ishte populli shqiptar. Me fitoren q korrn n Nokshiq, n Pepaj e n Velik shqiptart i dhan t kuptonte diplomacis evropiane se Perandoria Osmane, sado q po e mbante Shqiprin prej pes shekujsh nn zgjedh, nuk ishte zonj e trojeve t saj dhe se zotr t ktyre trojeve ishin banort shqiptar. Disfata q psoi n front e bindi qeverin malazeze se ajo vet nuk ishte n gjendje ta thyente qndresn e Lidhjes Shqiptare me ann e lufts s armatosur. Pr kt arsye knjaz Nikolla shpalli menjher se i kishte pezulluar veprimet luftarake n kufi dhe se zbatimin e Traktatit t Berlinit n kt pik po ua linte prsri

Guxim shqiptar 49 n dor Fuqive t Mdha. Madje ai krkoi nga konsulli britanik n Shkodr q t ndrhynte pran autoriteteve qeveritare t vilajetit, me qllim q edhe shqiptart ti pezullonin veprimet e mtejshme luftarake!
Botuar n: http://lajme.dervina.com/?sherbimi=lajme&lajmi=5135-1062:953

50

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Gjergj Kastrioti-Sknderbeu dhe rndsia e infrastrukturs logjistike pr luft

51

hkenctari Oliver Smith thot: Shkenca sht marr deri m tash n mnyr intensive me betejat e veanta t Sknderbeut. Por studime moderne pr historin e lufts evropiane tregojn se beteja gjendet n fund t nj zinxhiri t gjat procesesh, t cilt jan shum m t rndsishm se konfrontimi ushtarak. Edhe prijsi m i shquar nuk e fiton betejn pa suit, e cila nuk sht e ushqyer, e pajisur dhe e paguar mir. Dhe kto detyra ia dha vetes edhe Sknderbeu. Se si i kaprceu ai ato vshtirsi, do t paraqitet n vijim mbi baz materialesh kryesisht t reja arkivore nga Venediku, Dubrovniku dhe Milano. Sknderbeu e filloi luftn si komandant i nj lige fisniksh. Por shpejt doli n shesh se Arianitt, Muzakt dhe, pos t tjerash, Dukagjinasit nuk ishin gati ti nnshtroheshin Sknderbeut. Nga kujtimet e Gjon Muzaks kuptohet mir arsyeja: familjet e vjetra nuk i shikonin Kastriott si t barasvlershm dhe secili bnte nj politik t jashtme m vete. Pr at prezantohej Sknderbeu fillimisht si Balsha i ri: ai desh t prfitonte nga nami i princit t famshm t Shqipris s Veriut, Balsha III, pr tu profiluar kundr familjeve t vjetra. Por prap u b shpejt e qart se Sknderbeu nuk mund t mbshtetej te fisnikria shqiptare, prkundrazi Balshajt n Shqiprin e Mesme ai i detyroi n ekzil; Muzakajt humbn pas betejs s Beratit m 1455 do rndsi; Arianitt nuk mundn t mbanin zonn e tyre t eksponuar n

Flori Bruqi 52 jug; dhe Lek Dukagjini u b rival i rrezikshm, i cili edhe n Itali gzonte nam t madh. Sikur Sknderbeu ti besonte vetm fisnikris, ather ai shum shpejt do tu nnshtrohej osmanve. N burime, t kapshm bhen ata burra, q zvendsonin Sknderbeun jasht Shqipris. Aty vrehen dy grupe. S pari, do prmendur zvendsit e Kishs katolike t Shqipris. Rndsia e tyre nuk mund t mbivlersohet aspak. Qysh mes viteve 1446 dhe 1450 ndrmerr abat Llazari legata t rndsishme n Rom, Napoli dhe Burgund. M l447 udhton abat Pjetri, nj i afrm i Sknderbeut, pr n Napoli Ipeshkvi Andrea Summa nga Albanum sht m 1448 n Dubrovnik, ipeshkvi Stefeni nga Kruja gjendet tre vjet m von n Napoli. Nuk duhen harruar rregulltart: dominikani Nicolaus Begruzzi ose nj franeskan, q udhtoi m 1466 pr n Napoli. S shpejti ngrihet abati nga Roteza, Georg Pellinus, si figur e rndsishme n diplomacin e Sknderbeut; deri m 1463 udhton ai pa mundim npr oborret italiane. Prej vitit 1460 e merr n dor iniciativn figura m e rndsishme e Kishs katolike e mesjets s vonshme n Shqipri, Pal Engjlli, nga Qrivasto, argjipeshkv i Durrsit. Ai nuk prcjell vetm legata pr n Napoli, Milano, Rom dhe Venedik; por ai sht edhe nj figur e rndsishme n paraprgatitjet e kryqzats s Pius II. Prkrenaren e famshme t Sknderbeut duhet ta ket porositur ai prkrenarja sht nj kopje e prpikt e prkrenares s Aleksandrit t Madh. Pal Engjlli mori premtimin nga Papa Piu II si kompensim pr pjesmarrjen e Sknderbeut n kryqzat, se do t kurorzonte Sknderbeun. Arqipeshkvi i Durrsit desh ta prezantonte monarkun e ri n gjuhn politike t Evrops s Renesancs, dhe kjo gjuh politike ishte e ndikuar krejtsisht prej Antiks. Kshtu planifikonte Kisha katolike e Shqipris ti prezantoj opinionit evropian Sknderbeun si Aleksandr t Madh, q do t dbonte osmant nga Evropa. Pal Engjlli udhhiqte jo vetm politikn e jashtme t Sknderbeut, por e bnte edhe Atleta Christ-in n traditn e kryqzatave t mesjets nj princ renesance. Pran rolit t shklqyeshm t klerikve, duken laikt pak t zbehur. Por edhe ata kan luajtur rol t rndsishm. Kshtu

Guxim shqiptar 53 p.sh. Ninac-i, udhheqs i sekretaris s Sknderbeut; Petrus Smachi, protonoter i Krujs; elnik Rajani; Francesco Maramonte, i cili zvendsoi Sknderbeun m 1456 n Milano; Esopus Sgurus, legat n Napoli m 1453; kabrsi Martin Musachi, i cili udhtoi prej n Napoli npr Rom deri n Burgund. Nj rol ky luan femilja Gazuli, prmes t cilit kalonin kontakte t rndsishme t Sknderbeut pr n Dubrovnik. Kalorsi Pal Gazuli merrej me zhvendosje parash, ashtu dhe me legata pr n Napoli, Rom dhe Burgund; astronomi i njohur Johannes Gazuli kujdesej pr shtje financash dhe krijonte kontakte me Hungarin; ai mundohej ti sqaroj Republiks s Dubrovnikut m 1455, pse e zgjeroi Sknderbeu Kepin e Rodonit n kshtjell; ai administronte para t rndsishme t kryqzatave, t cilat Dubrovniku, duhej tia kalonte Sknderbeut; ai siguronte arm (1454) dhe nj zift-punues pr ndrtimin e nj anijeje (1455). Familja Gazuli i siguronte pra Sknderbeut para dhe teknologji lufte. Rrethit t ngusht i takonte edhe familja patrice Gongola Gunduliq nga Dubrovniku, veanrisht Paul, Michael dhe Paladino de Gongola, t cilt merrnin prsipr legata pr Sknderbeun, rekrutonin specialist pr konstruksion anijesh dhe kshtjellash n Rodon dhe vepronin si t autorizuar t Sknderbeut n Dubrovnik. Gondolasit u shfaqn si prominent, kur Sknderbeu vizitoi Dubrovnikun; dhe nuk do t habiste fakti, se ata kultivonin kontakte tregtare me Shqiprin: 1464 blejn Junius, Paladino dhe Paul de Gongola me shumn e madhe prej 1450 dukatesh drith n zonn e sundimit t Sknderbeut. Kontakte t ngushta me Sknderbeun mbanin edhe familjet Bona dhe Poza/Pucic. Klerikt, shqiptart n Dubrovnik dhe patrict dubrovnikas bnin pjes n rrethin m t ngusht t Sknderbeut; prkundr fisnikris shqiptare, lojaliteti i tyre pr Sknderbeun ishte i qart. Ishte ky rrjeti personel, kjo suit, e cila n mnyr jospektakulare, por shum efektive dhe vendimtare u kujdes pr logjistikn e luftrave s Sknderbeut. Afr suits s tij t ngusht Sknderbeu kultivonte kontakte t jashtme intensive dhe t hulumtuara mir. N nj faz t par ai u prqendrua te fqinjt e tij joshqiptar n Evropn Juglindore:

Flori Bruqi 54 me mbretin boshnjak, Duka Stefan Vukiq n Hercegovin, me Stefen Crnojeviq n Mal t Zi dhe pr nj far kohe edhe me despotin serb George Brankoviq. Edhe m me rndsi ishin kontaktet e tij n Hungari, me Gjon Hunjadin, m von edhe me Mattias Corvinus. Shum hert vendosi Sknderbeu t ndrkombtarizoj luftn kundr osmanve, me an t aleancave me fqinjt e tij ballkanas, por pastaj edhe me an t lidhjeve t ngushta me shtetet italiane. Kto kontakte t jashtm shrbenin parimisht pr dy qllime: sigurimi i parave dhe i teknologjis luftarake. Kto t dyja mungonin n territorin e tij. Burim t ardhurash kryesore ai kishte eksportin e drithit dhe t drurit. Ky ndodhej kryesisht n duar t tregtarve nga Dubrovniku, por edhe t venedikasve. Nj burim tjetr t ardhurash ofronte dhnia me qira e doganave po ashtu t investuesve t huaj: kto qira garantonin t ardhura afatgjate. Duke marr parasysh jostabilitetin politik, investimi pr tregtart nuk ishte aspak i sigurt; por me sa duket fitimi ishte shum premtues. M 1464 gjendet madje edhe nj tregtar nga Milano si qiraxhi dogane. Po ashtu Sknderbeu u garantonte investuesve nj sigurim t lart ligjor, kt e dshmojn burimet e pabotuara nga Dubrovniku: kshtu, m 1465, nj tregtar nga Dubrovniku iu nnshtrua me dshirn e vet gjyqsoris s Sknderbeut e jo asaj t qytetit t tij. Tregtia kalonte zakonisht npr portin e vogl t Shufads. Sknder-beu, n t vrtet nj bir malesh, kuptoi rndsin e detit sa vinte e m shum: ai e zhvendosi pikqndrimin e pushtetit t tij n bregdet. Jo Kruja, por Rodoni ishte kshtjella e tij kryesore; sepse prej ktu ai bnte kontakte n Itali, n bregdet ai merrte arm dhe para. Afr Rodonit luante edhe Lezha, me nj rol t njjt kryesor; Lezha lidhte bregdetin me botn malore, Lezha ishte pr dukagjinasit dhe pr Sknderbeun port e vrtet pr n Itali. Qyteti administrohej prej Venedikut, por nuk mund dhe aq t kontrollohej, si Durrsi i shtrir mu afr detit. Qyteti mund, pra, t quhet si zon kontakti mes bots s fisnikris shqiptare dhe Adriatikut. Sknderbeu kt e mori parasysh, duke u munduar ti largohej varsis me Venedikun,

Guxim shqiptar 55 nprmjet t komunikimit me Italin; por pr kt atij i duheshin anije, ku punsoi mjeshtr ndrtimi anijesh nga Dubrovniku dhe luti edhe Venedikun, ti ver anije n dispozicion dhe kt edhe pse ai vet, si informon nj burim venedikas, detin nuk e plqente. Mungesa e nj flote luftarake, por edhe e anijeve tregtare u tregua pr koh t gjat si mangsi Sknderbeu merrte anije me qira nga Dubrovniku, dhe pr nj koh t caktuar vente edhe Venediku anije n dispozicion; por kjo qe nj zgjidhje e prkohshme. Pr kt ishin lidhjet e tij me Dubrovnikun edhe m t rndsishme, i cili si shtet neutral ofronte prkrahje. sht m leht t marrsh para, se sa ti administrosh ato: ktu u tregua Sknderbeu si organizator i aft, i cili prdorte metodat e athershme moderne t biznesit bankar. Dubrovniku ishte pr kt disk rrotullues vendimtar, sepse aty kishin filialet e tyre edhe banka nga Firence, kshtu p.sh. (pr shembull) godina e banks Albizzi dhe Strozzi, zvendsi i t cilve, Berto Belfradelli, n Shqipri blinte dru dhe e eksportonte pr n Apuli; nj florencez tjetr, Forco Pauli de Beuzi bnte tregti me drith shqiptar. M 1458 gjejm Celik Rajan-in n Dubrovnik, i cili thyen nj ek t baks Pazzi Si princat e tjer ballkanas, ashtu edhe Sknderbeu mbante nj depozitim te banka e Republiks s Dubrovnikut; Pal Gazuli dhe Rajani i prmendur trhiqnin prej aty para. Rndsia e metodave financiare moderne nuk mund t mohet kurr sa duhet. Se ciln sasi kishin t ardhurat e Sknderbeut nga eksporti dhe qirat doganore, as nuk mund t hamendsohet. E qart sht, se ajo nuk mjaftonte pr financimin e lufts. Prkrahjet sidomos t shteteve italiane merrnin pr kt nj rndsi t madhe. Ktu u tregua shteti kishtar shum hert si shtyll e rndsishme; Venediku premtoi para t rregullta vjetore, por t cilat pr shkak t konflikteve mes guvernatorve venedikas dhe Sknderbeut nuk u paguan rregullisht. Sidomos n fazn e fundit t jets s tij Sknderbeu ishte urgjentisht i varur prej pagave ndihmse nga Italia. Nj pyetje tjetr jan ndihmat n form furnizimi me drith. Menjher pas fillimit t kryengritjes mundohej Sknderbeu t kontrolloj burimet bujqsore t Shqipris s Veriut. Kjo ishte arsyeja pr luftn e tij

Flori Bruqi 56 kundr Venedikut. Jo vetm Venediku, por edhe Dukagjinasit e bllokonin ekspansionin e Sknderbeut pr n veri. Puna ishte te drithi, te kripa dhe te vrrini pr bagtin, burim i rndsishm ekzistencial Por edhe dalja n det te Lezha dhe kontrolli mbi rrugt tregtare pr n Prizren ishin t rndsishme: Sknderbeu e humbi kt konflikt Baza e tij ekonomike mbeti e kufizuar me Shqiprin e Mesme. N vite t qeta ai mundi prej ktu t eksportonte drith. Por gjat sulmeve osmane, veanrisht n vitet 1446 dhe 1467, korrjet u dmtuan. Sidomos kah fundi i jets s tij, Sknderbeu ishte i varur nga importi i drithit nga Apulia: m 1466 ai luti Papn urgjentisht t mos drgoj trupa, sepse Shqipria e grabitur prej osmanve nuk mund ti ushqente as banort e saj: strategjia e toks s djegur e Mehmetit II kishte qen pra e suksesshme. I qart sht fakti se Shqipria e Mesme pr koh t gjat kishte baz shum t dobt demografike dhe ekonomike pr luftn kundr osmanve. Sknderbeu mundi tu bnte rezistenc nj erekshekull osmanve, sepse ai ishte nj prijs ushtrie i talentuar, por m s shumti, sepse ai e kuptoi rndsin e infrastrukturs logjistike pr udhheqje t lufts. Pr t minimizuar ndikimin e fisnikris shqiptare, ai mbshtetej mbi nj suit jofisnike, por lojale, e cila, pos t tjerash, prbhej prej klerikve t Kishs katolike dhe nj grupi t vogl laiksh n rrethin e sekretaris s tij. Kta burra krijuan kontakte t rndsishme pr t mbijetuar me fqinjt e krishter n Evropn Juglindore dhe Perndimore. S dyti, Sknderbeu prdorte teknikat financiare bashkkohore pr t financuar blerjen e armve dhe teknologjin e lufts. Vendi financiar Dubrovniku luante aty nj rol vendimtar. Struktura fleksibile e pushtetit t tij, mobiliteti i suits drejtpeshoi superioritetin sasior t osmanve pr shum vite. Nuk ishin betejat spektakulare, por organizimi i strukturave sunduese, t cilat na japin sqarime thelbsore pr mbijetesn e Sknderbeut.
http://lajme.dervina.com/?sherbimi=lajme&lajmi=9350-3042:578

Guxim shqiptar

Napoleon Bonaparti dhe shqiptart

57

dolf Thieres, ish-president i Francs, shkruan: Vllai i madh i Bonapartit n 1806 pohon se familja e tij ishte arbreshe. Kishte miqsi me Ali Pash Tepelenn . Pr ne, shqiptart, nuk ka rndsi sa qndron n kmb teza e qenies me origjin arbreshe t familjes s Napoleon Bo- napartit. Pr ne, ka rndsi konsiderata q kan t huajt pr t shfaqur heronjt e tyre me origjin shqiptare. E kemi pr detyr q kt konsiderat t mir ta mbajm. Kjo pr ne meriton prgzim. N studime e punime t ndryshme me vler historike ose n relacione e kronika ngjarjesh, historian t huaj dhe personalitete politike e shoqrore, kan dhn gjat shekujve mendime t shumta pr popullin ton, pr shpirtin liridashs dhe atdhetar t tij. N kta autor rreshtohet edhe personaliteti i shquar i kohs, historiani i dgjuar francez Adolf Thieres, q ka shkruar dhe historin e revolucionit francez dhe q m von u b President i Francs. Prejardhja arbreshe N kujtimet e tij, q pasqyrohen n librin e Ahmet Myfitit bej Libohovs, Tependli Ali Pasha, botuar n Kajro m 1903, Adolf Thieres shkruan: Kur Josef Bonaparti, vllai i madh i Napoleon Bonapartit u b mbret i Napolit m 1806, shqiptarve t Napolit, q shkuan pr ti uruar mirseardhjen u tha: Edhe

Flori Bruqi 58 familja Bonaparti sht me origjin arbreshe. Ahmet Myfit Libohova, n veprn e tij lidhur me kto shpjegime t Adolf Thiersit shton: Sipas hetimeve t bra del se sht e vrtet q mbiemri Kallomeri, q do t thot n greqisht an e mir, q u ndrrua n italisht buona parte sht mbiemri i Napoleon Bonapartit. Kjo familje shqiptare, me shum atdhetar t tjer u vendosn n Korsik, formuan nj fshat dhe gjithashtu sht fakt se paraardhsi i Napoleon Bonapartit sht prej ktij fshati arbresh. Kto shpjegime i jep n librin e tij Libohova. Mbi origjinn e familjes Bonaparti na hedh drit t mjaftueshme dhe profesor Robert dAngely me origjin nga Korsika n veprn e tij Enigmat e origjins s racave dhe t gjuhve t pellazgve, arianve, helenve, etruskve, grekve dhe shqiptarve. Libr prej shtat vllimesh dhe mbi 30 vjet pun N faqen 113-117 shkruan se Napoleon Bonaparti ishte shqiptar, ashtu si ishte Aleksandri i Madh dhe Sknderbeu. Ky profesor i dgjuar korsikan shton se mbiemrin i vjetr i Bonapartit ka qen Kalimiri dhe jo Kalimeros ana e mir si e bn grekt. Sipas enciklopedis s madhe greke Piros, vllimi i tret, Athin 1929, faqe 413-425, thuhet: Shtrirja e shqiptarve n drejtim t Peloponezit (Mores) sht zgjeruar nga shekulli XIV. Enciklopedia greke Sipas ksaj enciklopedie, n Peloponez u krijuan krahina banimi t reja si: Mani, Bardhunja, Lala; Filati, Hekali, Lopsi. Edhe sot dihet q nj lagje e Himars sht shprngulur n krahinn e Peloponezit dhe krijuan Manin. Shqiptart qndruan n Peloponez (n More) midis 100 vjet rreth vendasve grek dhe nuk duhet t na duket udi n qoft se mbiemri i Napoleonit (Kal-mir) sht greqizuar shtrembrisht nga grekt n kallomeros ana e mir. Bni dhe krahasimin q i bjn grekt kalit t Leks s

Guxim shqiptar 59 Madh(Aleksandrit t Madh) q e quajtn Kokmadh. Me zbritjen e vazhdueshme t ushtrive t panumrta osmane n Peloponez, nj pjes e shqiptarve u largua nprmjet detit drejt Italis s Jugut. Ata u shprndan dhe n ishujt e saj arritn deri n Korsik, ku u przien me banort e lasht italian. Atje ndrtuan dhe vendbanimet e tyre. Nuk duhet t duket udi n qoft se strgjyshi i Napoleon Bonapartit (sipas shpjegimeve q i jep ish-presidenti francez, Adolf Thiers) t jet me origjin nga ky fshat arbresh i Korsiks. Dihet historikisht se edhe avokati i dgjuar korsikan, mbrojts i Gjorgje Dimitrovit, n gjyqin e Laipcigut, De Moro Xhaferi ka qen nga ky katund arbresh. Kjo faktohet nga vet goja e tij, kur iu prgjigj juris franceze: Un do t shkoj n Laipcig dhe do t mbroj Gjorgje Dimitrovin. N qoft se do t m vrasin, haku do t m merret si arbresh q jam me origjin. Studiuesi, zoti Auron Tare, shpjegon: n vijim t artikullit ish-presidenti i Francs, Adolf Thiers: Napoleon Buonaparti sht arbresh. T shkruara nga zoti Mexhit Kokalari do t doja t shtoja disa fakte mjaft interesante, t cilat i japin nuanca prejardhjes s nj prej kolosve t historis botrore, gjeneralit Bonaparti. Prejardhja e familjes Buonaparte nga krahina e Peloponezit t Greqis dhe m sakt nga zona malore e Manit, e banuar kryesisht nga familje arbreshe t shprngulura nga zonat shqiptare me ardhjen e turqve sht prmendur nga disa personalitete t letrave t kulturs franceze. Por, dshmia m interesante vjen nga nj aristokrate franceze me origjin maniote, dukesha DAbrantes, lindur n Montpelje me emrin Josephine Permon Stefanopuli de Comene. Ajo vinte nga nj familje me origjin maniote, e cila pr shkak t gjakmarrjeve t shumta me klanet e fuqishme t Manit, vendosi t shprngulej dhe t vendosej n Korsik, ashtu si shum familje t tjera nga Mani, 150 vjet para periudhs s Napoleonit. Dukesha DAbrantes e njihte mjaft mir gjeneralin Bona-

Flori Bruqi 60 parti. Ajo bnte pjes n rrethin e ngusht t tij, jo pse ishte martuar me nj nga gjeneralt m besnik t Napoleonit, Junotin, por edhe sepse e ma e saj kishte qen nj koh t gjat e dashura e Buonapartit dhe e kishte ndihmuar at n koh t vshtira t sundimit t tij n Paris. Dukesha DAbrantes, e cila m von u b nj mbshtetse e flakt e rojalistve, ishte ndoshta burimi m i informuar pr jetn e gjeneralit n at koh, n kujtimet e saj t prmbledhura n 28 vllime, me titull Revolucioni, Perandoria dhe restaurimi, ajo formuloi teorin e pranuar nga historiant e kohs t prejardhjes korsikano-maniote t familjes Bonaparti. Ishte ajo, e cila deklaroi se mbiemri Bonaparti ishte nj italianizim i fjals greke kalimeros dhe se Bonaparti nuk ishte nga Trevizo, por nga Mani. Gjithashtu, ajo prmend nj fakt tjetr mjaft interesant. Gjat fushats s Italis, gjenerali papritmas vizitohet nga dy t drguar nga beu i Manit. Ky i fundit, duke i kujtuar Napoleonit prejardhjen e tij, i lutej pr ndihm, duke i ofruar gjeneralit mbshtetje t plot t trevs s Peloponezit, n rast t nj sulmi francez n Greqi kundr turqve. Napoleoni, i cili n at koh seriozisht po mendonte pr nj sulm kundr Perandoris Otomane n Evrop, ndihma e sundimtarit t s vetmes zon t lir n Greqi, ishte mjaft joshse. Nj lidhje ideale midis Francs dhe Manit Kshtu, i shtyr dhe nga sentimentalizmi pr origjinn e familjes s tij, m 12 termidor t vitit V, ai dha urdhr nga kuarteri i tij n Milano, q Dimo Stephanopuli dhe vllai i tij, Nikola, t udhtonin pr n Mani. T dy vllezrit Stephanopuli u pritn me mjaft buj nga Zanet Beu, Beu i Manit, dhe udhheqsit e tjer maniot. Ata qndruan pr disa muaj n kt krahin kryengritse, duke marr pjes edhe n nj betj detare kundr flots s Kapidan Pashs. Vllezrit Stephanopulis, gjat kthimit t tyre n Franc, i solln gjeneralit besimin e Beut t Manit pr besnikri dhe nj

Guxim shqiptar 61 statuj antike, dhurat nga Zanet Beu, por, gjat mungess s tyre, Napoleoni e kishte ndryshuar politikn rreth shtjes turke. Kshtu u mbyll kapitulli interesant i gjeneralit me Manin. Kto dy fakte interesante, q flasin pr lidhjet e Napoleonit me Manin, jan prforcuese. Dukesha DAbrantes sht burim i sugurt, po t marrim parasysh q tezat e saj ishin pranuar nga historiant e kohs. Gjithashtu, fakt tjetr sht q, derisa ishte gjall gjenerali, nuk e prgnjeshtroi tezn e dukeshs pr origjinn e tij, mund t ket qen nga zona malore e Manit. Shqipja dhe Napoleoni N qoft se pranohen shpjegimet e personalitetit t shquar politik dhe historiani francez Adolf Thiers, lind pyetja: Napoleon Bonaparti, a e njihte gjuhn shqipe. Kt nuk mund ta dim, pasi nuk kemi dokumente. Sipas profesorit, linguistit t shquar Eqerem abej: Nj nga gjeneralt m besnik t Napoleon Bonapartit, ka qen edhe mareshalli Ney; gjeneral me trup t lart, q n gjatsi ia kalonte shum Napoleonit. Thuhet se, kur e qortonte Napoleoni Neyn, do tja shkurtonte ndryshimin q kishte n trup me t. Kto fjal, ai i shoqronte dhe me disa sharje t nj gjuhe t huaj, q mareshal Ney dhe shokt nuk e kuptonin. Cila ishte kjo gjuh? Pr prgjigjen e ksaj pyetjeje mund ti referoheni edhe veprs s Leo Freundrich, Gologota Shqiptare, n faqen 37. Edhe nj tjetr pyetje e bren kureshtjen ton. A e njihte Napoleon Bonaparti historin e Shqipris? Edhe kjo mbetet enigm pr munges t dokumenteve. Megjithse n hartat topografike, ushtarake t tij, trevat toksore q shtriheshin qysh nga Sllovenia deri n Detin Jon, i kishte quajtur Iliri. sht fakt, q edhe sot n Slloveni, duke u nisur nga ky emrtim i tokave t tyre, sllovent, mjaft hotele dhe rrug i kan emrtuar me fjaln Iliri, si n Lubjan etj. Logjike sht t pyetet se a e dinte Napoleon Bonaparti

Flori Bruqi 62 q shqiptart kishin zakone t prbashkta me korsikant? Kjo nuk mund ta dihet me siguri, megjithat ka argumente q ojn n kt drejtim, sepse nga t dhnat e mbledhura, thuhet se ky perandor i lindur n Korsik, konkretisht n Ajaccio, e ka ditur se shqiptart dhe korsikant kan zakone t prbashkta n lidhje me besn, hakmarrjen, mikpritjen etj. Po t kujtojm Vendetta, Balzak-Mateo Falkoni-Prosper Merime, apo dhe filmin Barbaxhia duken t gjasshme kto q po themi. Buonaparti: Ruhuni nga Ali Pashai Tepelena Njkohsisht, pr t mbrojtur prfaqsuesit e tij, si Pukvilin e t tjer, n shtetin autonom t pashallkut shqiptar t Janins s Ali Pash Tepelens, nuk ishin t rastit kshillimet e vazhdueshme q Napoleon Bonaparti i jepte konsullit t vet q t ruhej nga dinakrit e Aliut, duke i thn: Ruaju, edhe n qoft se nuk ta ka hedhur. Si shpjegohen masakrat q kan kryer forcat franceze n Egjipt, ku midis t masakruarve ka pasur edhe shqiptar? Sipas shpjegimeve t profesor Petraq Pepos, historian i njohur, lidhur me ekspeditn e ushtarakve t gjeneral Napoleonit n Egjipt, msohet se ushtart francez kan zhvilluar luftime t prgjakshme me vendsit, sidomos n Tabor, gjat pranvers s vitit 1799. Gjithashtu, beteja t prgjakshme jan zhvilluar edhe n ujrat territoriale t Egjiptit, si pr shembull n afrsi t Abukirit etj. Atje, forcat detare franceze, t komanduara nga admirali Brueys, u ndeshn rreptazi me forcat detare angleze t komanduara nga admirali i dgjuar Orcio Nelson. N t gjitha kto luftime detare u vra dhe admirali francez Brueys. Edhe n luftimet toksore, francezt psuan humbje t mdha n ushtar, sepse nuk ishin msuar me terrene t tilla afrikane. Atje u vra edhe gjenerali i dalluar Kleber. Forcat ushtarake frenceze, t egrsuara, me n krye gjeneralin Andreossi, krkonin me kmbngulje t arrinin fitoren, duke mos druajtur kshtu edhe masakrat masive. Midis ushtarve vends pr mbrojtjen e Egjiptit, ka pasur

Guxim shqiptar 63 edhe mjaft lufttar shqiptar, q vazhdonin ti mbronin me trimri kshtjellat q u ishin besuar. Komanda ushtarake franceze, me n krye Andreossin, n pamundsi pr ti hedhur n dor kshtjellat me forcn e armve, u premtoi t rrethuarve, lufttarve shqiptar, si t huaj q ishin, se do ti linin t lir t largoheshin s bashku me armt e tyre, mjaft q ata t dorzonin kshtjellat. Shqiptart e besuan nj gj t till dhe doln kshtu nga kshtjellat t armatosur, por gjeneral Andreossi, i preu n bes, i armatosi rrugs dhe nj pjes t mir t tyre e pushkatoi n deltn e Nilit. Thuhet se Napoleon Bonaparti, kur u vu n dijeni, e dnoi pabesin e gjeneralit t tij, dhe e prkufizonte kt fitore me masakr me kto fjal: Ushtari francez nuk sht msuar t korr fitoren mbi kundrshtart, duke i mashtruar dhe armatosur n befasi. Njkohsisht, ktij gjenerali i mori edhe medaljonin prej gursh t muar q vet ja kishte dhn. Napoleon Bonaparti, me gjith marrveshjet e ftohta q kishte me Ali Pash Tepelenn, m von u lidh me nj miqsi t ngusht me t. Ky perandor i Francs, n kundrshtim me dshirat e Stambollit, drgoi n Janin konsujt e tij. Kt qytet e quante kryeqytetin e Shqipris. Napoleoni ishte nga t part q e kuptoi se Ali Pash Tepelena, do dit e m shum e largonte pashallkun e tij nga influenca e Sulltanit, duke e kthyer at n nj shtet autonom shqiptar. Aliu, syt ia kishte drejtuar Evrops. Ai pranoi t zbatohet n shtetin e tij legjislacioni frng, i barazimit, ku myslimant t kishin t drejta t barabarta me t krishtert. Franca drgoi tek Ali Pasha Tepelena specialist pr organizimin e shtetit dhe t ushtris, e cila u zgjerua n koh lufte deri n pesdhjetmij ushtar. Napoleoni n Janin ngriti fonderi pr derdhje topash t do kalibri, arm t ndryshme si dhe punishte pr prodhim baruti.

Flori Bruqi Franca e pajisi Aliun me anije lufte, organizoi mjetet e komunikacionit dhe rendin me organizator t tij. N pashallkun e Janins kudo u vendos qetsia. Lidhur me miqsin familjare q ka pasur Napoleon Bonaparti me at t Ali Pash Tepelens, prve t dhnave gojore, na konkretizohen dhe me orendit shtpiake q kemi gjetur n banesn e Myfit Bej Libohovs, konkretisht nj servis aji dhe kafeje, servis blu me germn iniciale N t Napoleon Bonapartit, si dhe dy piktura me boj vaji t Ali Pash Tepelens me sy bojqelli t piktorve t njohur francez, si Dypre etj. Kto dhurata t Napoleon Bonapartit, i ishin dhuruar Ali Pash Tepelens dhe e motra e tij, Shanishaja, kto dhurata ia ka dhuruar gjyshit t Myfit Bej Libohovs, Sulejman Pashs, me t cilin ishte martuar. Madje edhe varri i motrs s Ali Pashs, Shanishas, ndodhet n Libohov. 64
Flori Bruqi Posted by FLOART-PRESS @ 4:17 MD 19.3.07

Guxim shqiptar

PR RAMUSHIN

65

66

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Dora e Zez e serbve vret lirimtart e Kosovs

67

(Intervist me z. Adem Demai) t Kosovs, Ramush Haradianjt, nj skenar, apo rastsi? Kush fshihet pas dors vrastare? Demai: Ktu nuk ka rastsi. Dora e zez (Crna ruka) serbe, n mnyr sistematike dhe superprofesioniste sht duke ndrhyr n zhvillimet kosovare duke vrar, nj nga nj, lirimtart kosovar dhe duke futur huti e konfuzion n policin e administratn e UNMIK-ut. Mitrovica e Veriut, ku pushtetin e plot e kan sigurimst e Beogradit, sht shndrruar n qendr prej nga, tash sa vjet, po nisin dhe po drejtohen aksionet e trbuara kundr lirimtarve kosovar, kundr liderve t partive m t mdha e, madje, kur e krkon nevoja, edhe oportuniteti politik i Beogradit, madje kundr serbve t pafajshm. Prej nga Serbis dhe Crna ruks ekzekutort pr kto vepra t ndyra? Paj, edhe pas gjasht vjetsh liri nuk sht zbuluar asnj, ama hi, asnj bashkpuntor i Sigurimit serb nga radht e shqiptarve! A ka nevoj t thuhet se UDB-eja, q nga hapat e par t diktaturs komuniste, kishte me dhjetra mijra shqiptarzinj n shrbim t vetin? Shumica prej tyre, edhe sot jan sistemuar npr t gjitha poret e shoqris s dezorganizuar e t dezorientuar kosovare. Kt e kan thn hapur dirigjentt e tyre nga Beogradi. Kan thn, madje, se agjentt e tyre kan

Si do ta komentonit vrasjen makabre t vllait t ish-kryeministrit

Flori Bruqi 68 deprtuar edhe n mekanizmat e UNMIK-ut dhe prej andej jan duke ndjekur zhvillimet n terren. Tash, si po shihet, ka ardhur koha q edhe t drejtojn zhvillimet e ngjarjeve n terren. Do t ishte i gjat vargu i veprimeve t tyre terroriste gjithandej Kosovs, sidomos n dy vjett e fundit. Sigurimin e Atdheut ata e kan trilluar pr t futur konfuzion, por punt i dirigjon, i ndrmerr dhe i kryen, me ann e mashave shqiptare-kosovare, vet Crna ruka. Por, si nuk zbulohet, a nuk kapet asnj aktor? Paj, si t zbulohen a t kapen, kur aktort me t kryer veprat, nj her strehohen npr enklavat serbe, pastaj barten legalisht n Mitrovicn veriore, e prej andej largohen nga Kosova dhe vendosen n qendrn e vet n Nish. Nga Nishi shkojn npr pushimoret gjithandej Serbis! Kjo loj, pr Crna rukn sht br rutin, lodr fmijsh, sepse nuk rrezikojn asgj. Policia kosovare nuk ka kompetenca, as nuk ka t drejt qasjeje pr t vepruar. Policia e UNMIK-ut, hulumtimet dhe hetimet e veta kriminale i orienton vetm n drejtim t shqiptarve, n drejtim t kot! Prandaj edhe nuk ka rezultate. Cili sht qllimi i Hags me arrestimin e ish-kryeministrit t Kosovs? Demai: Qllimi sht q t kriminalizohet UK-ja, q t demonizohet UK-ja, q t barazohen lufttart e kryengritsit e liris kosovare me vrastart e robruesit e Serbis neofashiste. E pastaj t gjendet zgjidhja e Solomonit: as autonomi serbe, as pavarsi kosovare! Krejt kjo mund t prfundoj n nj tragjedi t re ballkanike! Kosumit, ndrsa prflitet se ka njerz t inkriminuar n kabinetin e tij. Demai: Z. Bajram Kosumi sht burr i zgjuar, por prgjysm m pak energjik se sa z. Ramush Haradinaj. N Kosov, si pozita, si opozita, t gjith jan br t inkriminuar. Kosova sht br nj Pazar i pleshtave dhe i fjalve kuturu! A sht zgjidhje m oportune vendosja e Kosumit kryeministr, ndrsa shpreh paknaqsin partia e Thait? Demai: Kjo ishte e vetmja zgjidhje oportune pr tu ar-

Cili sht opinioni Juaj lidhur me mbajtjen n qeli t Haradinajt?

far note do ti vinte Mandela i Kosovs Qeveris s Bajram

Guxim shqiptar 69 dhur paksa era demokraci institucioneve formale t Kosovs.

Mendoni se Presidenti Rugova po e menaxhon mir Kosovn pr ta uar drejt pavarsis? N far niveli sht bashkpunimi i partive politike shqiptare; far alon dhe far krkohet? Demai: Z. Rugova nuk e menaxhon fare Kosovn. Kosovn e menaxhon UNMIK-u. Bashkpunimi i partive politike t Kosovs sht n nivelin zero! Zeroja nuk alon dhe as nuk ke se far t krkosh nga zeroja! far ka arritur Forumi Qytetar i Kosovs q Ju drejtoni dhe cili sht roli i tij pr shtjen e madhe, pr pavarsin e Kosovs? Demai: Asgj! Forumi ende sht n fazn e organizimit. Grupi nismtar her rritet, her zvoglohet, por nuk zhduket dhe nuk heq dor nga ideja e nj organizimi t mirfillt; kur t vij koha dhe kur t krijohen rrethanat prkatse.
thuajse trsisht, gruan nga konkurrimi pr deputete? Demai: far ta kshilloj un Shqiprin kur as n Kosov nuk dgjon njeri kshillat e mia. Si po m duket, si n Kosov, si n Shqipri njerzit po koriten pas parave, por sa pr mend t gjith kan tepr, madje edhe pr t shitur, por si blen njeri!
Botuar:10.08.2005. http://www.alb-net.com/pipermail/art-cafe/Week-of-Mon-20050808/008420. html

far kshille do ti jepnit politiks shqiptare q ka prjashtuar,

70

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Hero n luft - hero n paqe: Ramush Haradinaj

71

donse i popullarizuar si ish-kryeministr, ish-komandanti i UK-s, un si bashkvends i gjeneral Ramush Haradinajt i mohoj informatat e gazetave sllave, si dhe shum informata tjera t MUP-it jugosllav q jan infor mata t rreme nga MUP-i serb, si dhe informatort dhe bashkpuntort e komandantit t UK-s, z. Ramush Haradinaj, gjoja se gjenerali m trim i UK-s, ka br aktivitete kriminale me pjesmarrjen e tij n vrasjen e civilve. N Ballkan shpesh thuhet se heroi i nj personi sht kriminel pr personin tjetr. Ky prshkrim nuk do t mund t ishte m i sakt se n prshkrimin e ish-kryeministrit t Kosovs Ramush Haradinaj, i cili n mnyr t dinjitetshme dha dorheqje me 8 mars 2005, pasi q Tribunali i Hags lshoi aktakuzn pr krime t lufts kundr tij. Pr rrafshin e Dukagjinit, Ramush Haradinaj sht hero i modelit klasik djal i shkatht dhe trim nga fshati q bri vepra t mira duke pasur guximin t luftoj pr idealet e tij. Por, pr popullatn serbe n Kosov, Ramush Haradinaj sht simbol i dhuns dhe padrejtsis. Ai konsiderohet si bandit i paskrupullt - vrass q bri t mbizotroj nj regjim terrori n Dukagjin, rajonin perndimor t Republiks s Kosovs n vitet 1998-1999, duke ln nga pas gjurm t kufomave civile, sipas informacioneve t MUP-it jugosllav. Njeriu q do t arrinte t gzonte respekt n mas t madhe nga ana e shqiptarve dhe t nxiste hidhrim nga ana e serbve, ka lindur n fshatin Gllogjan m 3 korrik, 1968, fmija i dyt nga nnt fmijt e familjes s tij. Sikur t gjith shqiptart e

Flori Bruqi 72 Kosovs, t lindur n vitet e gjashtdhjeta, Ramush Haradinaj vijoi msimet n shkolln etnikisht t przier, dhe msoi t flas serbo-kroatisht. Pas prfundimit t shkolls s mesme n vitin 1987, ai e kreu shrbimin e detyrueshm ushtarak n APJ, duke treguar talent t mjaftueshm ushtarak, gj q oi n gradimin e tij si oficer komandant, gj e rrall kjo pr shqiptart. Pas ushtris, Ramush Haradinaj fillimisht deshi t studionte astro nomi n Universitetin e Prishtins, n at koh t udhhequr nga rektori serb Radivoje Papovi. Por, ai deklaroi se i ishte pamundsuar nj gj e till pr shkak se disa nga antart e familjes s tij kishin pasur probleme me autoritetet komuniste n komunn e vogl t Deanit, rrz Alpeve Shqiptare. N vend t studimit, ai shkoi n Lucern, Zvicr, ku s bashku me xhaxhan e tij e krijoi nj biznes pr ndrtim. Gjat nj vizite t tij n Kosov, n mars t vitit 1991, Ramush Haradinaj u zu n mes t nj vale protestash dhe kryengritjesh q po ndodhnin n Kosov si reagim ndaj nj numri t ligjeve antishqiptare t imponuara nga urdhrat e liderit serb Sllobodan Millosheviq. Ramush Haradinaj ishte mbajtur n paraburgim pr nj nat dhe ishte marr n pyetje nga policia serbe e MUP-it t Deanit dhe t Pejs. Pas lirimit t tij, ai u kthye n Zvicr ku u paraqit dhe m von iu dha azili politik. N ekzil, Ramush Haradinaj ndiqte me kujdes tmerrin dhe terrorin q ushtronte qSllobodan Miloseviq pr ta serbizuar Kosovn, duke i larguar shqiptart nga universiteti dhe duke i przn ata nga pozitat shtetrore t puns. Ai u inkuadrua n Lvizjen Popullore t Kosovs, LPK, grup radikal i shqiptarve emigrant me banim n Zvicr, t cilt qe nj koh ishin duke thirrur shqiptart t prdorin do mjet t mundshm, prfshir ktu kryengritjen e armatosur, pr t siguruar pavarsin e krahins. Gjat kohs n ekzil, ai u dashurua me nj femr finlandeze dhe filloi t jetonte me t. Nga koha n koh, ai kthehej n Kosov ilegalisht, duke kaluar npr male nga Shqipria, nganjher duke sjell edhe arm me vete. N mars t vitit 1997, nj varg investimesh mashtruese piramidale tronditn Shqiprin, duke e sjell vendin n nj gjendje anarkie. Gjersa popullata atje ndrmori nj

Guxim shqiptar 73 aksion t gjer shkatrrimi, duke zbrazur arsenalet e miliona kallashnikovve, t granatave, minave toksore, minahedhsve dhe municionit, Ramush Haradinaj fluturoi pr n aeroportin e Rinasit ,n Shqipri dhe filloi grumbullimin e armve. Ai e dinte se tragjedia n Shqipri do t mudn t shrbente pr pajimin e Ushtris lirimtare t Kosovs, UK. Ai mblodhi nj grup t njerzve, duke prfshir ktu edhe vllain e tij, Luanin, n aksion t bartjes s armve prtej kufirit. N maj t vitit 1997, grupi i Ramush dhe Luan Haradinaj i ngarkuan armt n shpin dhe kaluan kufirin pr n Kosov. Mirpo, pak koh pasi q kaluan kufirin, ata u zun n prit nga trupat serbe. Luani u vra heroikisht n prballje me ushtrin serbe dhe nj nga personat tjer u plagos rnd. Grupi u trhoq dhe Ramush Haradinaj e barti trupin e vllait t tij prtej kufirit pr ta varrosur dhe pastaj u kthye n Zvicr. Kam qen i humbur pas asaj ngjarjeje, i tha Ramush Haradinaj mediave m von. Ndjehesha prgjegjs pr vdekjen e vllait tim. Doja t vazhdoja, por nuk mundja gjat asaj kohe. Dy muaj m von, Haradinajt iu kthye vullneti. Ai u kthye n Shqipri, kaprceu Alpet shqiptaro-shqiptare prap pr t ardhur n Kosov dhe e themeloi bazn e tij n fshatin e lindjes n Gllogjan. Ai e shndrroi shtpin e familjes s tij n baz t UK-s dhe ndihmoi n ndrtimin e ushtris guerile t rajonit t Dukagjinit, duke e transformuar nj grup t paorganizuar t djemve t rinj n nj forc q do ta trondiste regjimin serb. N mars t vitit 1998, gjat prpjekjeve t tyre pr ta eliminuar UK-n, trupat serbe ndrmorn nj sulm n bazn rebele n Gllogjan, duke prdorur helikopter dhe makina t blinduara. Duke iu falnderuar nj vargu t rastsive fatlume dhe konfuzionit nga ana serbe, grupi e mbijetoi sulmin, edhe pse Ramush Haradinaj u plagos disa her. Gjat dy viteve t ardhshme, Ramush Haradinaj do ta humbte edhe vllan tjetr dhe disa nga shokt e tij t ngusht n luftime. Por, gjersa UK shndrrohej n nj forc guerile, Ramush Haradinaj e fitoi reputacionin e nj lufttari q nuk i friksohej asgjje. S shpejti ai zhvilloi marrdhnie me zyrtart e SHBA-ve, duke u br i vlefshm pr ta ushtarakisht.

Flori Bruqi 74 Mirpo, edhe pse ai respektohej n mesin e bashklufttarve t tij dhe konsiderohej i vlefshm nga amerikant, ai ngjallte frik tek secili q guxonte ti vinte n dyshim veprimet e tij. Sipas skenarve t MUP-it t Beogradit, gjegjsisht krerve t MUP-it t Pejs, Deanit, Prishtins thuhet se njsiti i UKs i Ramush Haradinaj ka kidnapuar dhe vrar 40 civil serb, t cilt konsideroheshin t zhdukur n vitin 1998 dhe 1999. Disa nga kto kufoma gjoja jan gjetur n faza t ndryshme t dekompozimit n kanale q derdhen n liqen afr Gllogjanit. Trupat e disa civilve t tjer jan gjetur n fund t puseve. Gjithashtu, sipas mediave t Beogradit supozohet se njsiti i Ramush Haradinaj ka vrar shqiptar. N fund t dhjetorit t 2002, vllai i Ramushit, Dauti, u dnua nga Gjykata e Kombeve t Bashkuara n Kosov(n Pej) me pes vjet burgim pr pjesmarrjen e tij n kidnapimin, torturimin dhe vrasjen e katr antarve t Forcave t Armatosura t Republiks s Kosovs (FARK), t cilt ishin rival t UK-s gjat konfliktit. Dauti, para 5 muajsh u lirua nga burgu i Dubravs dhe u prit nga bashkvendsit e tij pr her t dyt si hero i popullit, ngase edhe sht hero! Pas lufts, Ramush Haradinaj u zgjodh zv.komandant i Trupave pr Mbrojtjen e Kosovs (TMK), forc kjo e krijuar sipas modelit t Gards Kombtare t SHBA-ve. Sidoqoft, pas nj kohe, Haradinaj dha dorheqje nga posti i tij dhe e themeloi partin e tij politike, Aleanca pr Ardhmrin e Kosovs, AAK. I rrjedhshm n gjuhn frnge dhe angleze, politikani i ri la prshtypje t mira tek zyrtart e huaj dhe gazetart, dhe gjersa partit e tjera politike prqendroheshin kryesisht n shtjen e pavarsis, Ramush Haradinaj mbshteste rndsin e ndrtimit t rrugve dhe shkollave. Edhe pse shumica e respektonin t kaluarn luftarake t Ramush Haradinaj, partia e tij politike n fillim nuk gzonte prkrahje t gjer popullore, dhe mbetej e treta n distanc pas partis s akademik Ibrahim Rugovs, Lidhjes Demokratike t Kosovs (LDK) dhe partis s liderit t UK-s, Hashim Thai, Partia Demokratike e Kosovs (PDK). Ramushi nuk sht njeri i politiks, i tha IWPR-s nj nga bashklufttart e tij n vitin 2000, kur

Guxim shqiptar 75 Ramush Haradinaj hyri n skenn politike pr her t par. Kur flas me t, mund ta bj t qesh nj minut, dhe ta bj t m vras minutn tjetr. Nuk mund t jesh emotiv n politik. N fakt, gjat gars pr zgjedhjet komunale n Kosov n vitin 2000, temperamenti i Ramush Haradinaj shpesh dilte jasht kontrollit. Ramush Haradinaj prfundoi n nj prleshje fizike me ushtart rus paqeruajts n nj pik kontrolli. Disa muaj m von, ai ndrmori nj veprim politik t gabuar edhe m t madh. Pasi disa nga rivalt e tij nga koha e lufts, familja Musaj, e konfrontuan baban e tij, duke krkuar t din se ku ishin familjart e tyre t zhdukur, Ramush Haradinaj u zemrua tej mase. Ai dhe disa nga prkrahsit e tij udhtuan tek shtpia e familjes Musa n fshatin Strellc n ora nj t mngjesit, u ngjitn mureve dhe e konfrontuan familjen. Nj shkmbim zjarri pasoi n vijim, ku u prdorn edhe granata, dhe Ramush Haradinaj prfundoi i plagosur. Pas incidentit, Ramush Haradinaj u bart me helikopter n bazn ushtarake amerikane n Kosov dhe m von u mjekua nga plagt e shkaktuara nga granatat n nj spital ushtarak amerikan n Gjermani. M von, zyrtart amerikan n Kosov do t akuzoheshin pr ndrhyrjen e tyre n hetimet e OKB-s t incidentit. N vitet q pasuan, stili i jets s Ramush Haradinaj shkaktonte ngritje t vetullave n Kosov. Ai u nda nga partnerja e tij finlandeze, u martua pr s dyti dhe u vendos n nj shtpi luksoze n lagjen Arbria n Prishtin. Edhe pse shtpia thuhej ti ishte dhn nga miqt e tij, shume armiq t tij politik e vshtronin nj gj t till me zili, ngase vet Ramushi m vllezr dhe baban e tij e ndrtuan. Ndrkoh, mediat e ndryshme, si, fjala vjen Koha ditore e Veton Surroit, shpifte me t madhe se ai kishte br krime lufte dhe ishte i prfshir n tregtin e paligjshme t duhanit. Prkundr komenteve kontroverse t Beogradit, kundrshtarve t tij politik, Ramush Haradinaj mbetej personi m i popullarizuar n Rrafshin e Dukagjinit dhe n tr Kosov. Biografia e tij, n dy pjes, n form t intervists s zgjatur, u publikua nga bashkvendsi i tij, publicisti i shquar shqiptar, Bardh Hamza, n Zri t Prishtins (nga nj ndr shtpit botuese

Flori Bruqi 76 m t famshme n Kosov), dhe ishte ndr librat m t shitur. N Rrafshin e Dukagjinit, ai gzonte prkrahje besnike. Ne kemi njerz t tjer pr politik, thoshin fshatart e rajonit t Dukagjinit. Por, nse serbt kthehen, ne e kemi Ramushin. Pas zgjedhjeve, AAK hyri n koalicion me partin n udhheqje, LDK dhe Ramush Haradinaj u zgjodh kryeministr i Kosovs. Emrimi i tij i zemroi si serbt, kundrshtart politik t tjer, po ashtu edhe diplomatt perndimor, shumica prej t cilve i bn thirrje Misionit t OKB-s n Kosov t pengonin emrimin e tij. Gazeta The New York Times kritikoi ashpr emrimin e tij n nj editorial. Mirpo, Soren Jessen-Pettersen, shefi i Misionit t OKBs n Kosov, refuzoi t intervenoj, duke deklaruar se Nse un do ti thosha Jo ktij emrimi, un do ti thosha Jo; demokracis. Sipas t gjitha burimeve, pasi q u emrua, Ramush Haradinaj dshmoi se ishte nj lider efektiv dhe dinamik, duke mbshtetur nj pilot projekt q i ofronte Kosovs nj pavarsi(t kushtzuar). M 8 mars 2005, pasi q gjykata pr krime t lufts pran OKB (Hag)e konfirmoi aktakuzn kundr tij, Ramush Haradinaj e shpalli dorheqjen e tij prej kryeministri dhe u betua se do t udhtonte pr n Hag t ndeshej me akuzat e Karla Del Pontes, kundr tij. Gjat dorheqjes, Ramush Haradinaj thirri popullin pr qetsi dhe apeloi kundr protestave t dhunshme. Por, kur ai do t thirrej t prgjigjej pr t kaluarn e tij si komandant i forcave guerile, shum friksohen se temperamenti i tij do t dal n siprfaqe, gj q mund t sjell trazira dhe mund ti jap fund paqes s brisht n Kosov. Ai mund t jet n paraburgim nga Tribunali, por prkrahsit e tij vetm jan duke br plane, thoshin banort e fshatit tim, Isniqit, n nj tubim masiv, kur u burgos Ramushi. Ramushi, gjat vitit 2007 duhet edhe nj her t prballohet m akuzat e Tribunalit t Hags, por gjithsesi ai do t lirohet nga aktakuza, ngase gjenerali, guerili dhe heroi i Dukagjinit nuk ka br krime lufte, por ka mbrojtur popullin nga soldateska e satrapit dhe kriminelit Sllobodan Millosheviq.
Burimi:http://www.frosina.org/forum/fo r um _po sts.asp?TID =6873 &PN=47&get=last

Guxim shqiptar

Ramushi viktim e situats (neo)koloniale

77

uke drejtuar luftn n ZOD, Ramush Haradinaj fitoi simpatin e pothuajse gjith lufttarve, madje edhe t kundrshtarve t tij. Respekti dhe nami i tij u rrit edhe me faktin se t dy vllezrit e tij, Shklzeni dhe Luani, ran dshmor pr lirin e Kosovs, si dhe me faktin se edhe Daut Haradinaj, i vllai i tij, ishte n mesin e tre lufttarve, i cili mori pjes n paraqitjen e par publike t UK-s. Jan t gjitha kto arsyet pse q hert figura e tij filloi t merrte edhe prmasa t legjends. Pas puns s shkurt dhe t suksesshme n TMK, R. Haradinaj u aktivizua n politik, duke bashkuar rreth vetes parti t ndryshme dhe duke dshmuar se ishte karizmatik, jo vetm n luft, por edhe n politik. Si nj lufttar sypatrembur me forcat serbe dhe mercenart e ndryshm sllav, pse jo dhe rus, ai filloi t bhej nj ankth e makth i mundimshm i tyre. Qndrimi i tij burrror dhe krenar karshi forcave t KFOR-it rus n Malishev e bri kt ankth edhe m t madh. Por, mbi t gjitha, udhheqja e tij e shkurt, por shum e suksesshme si kryeministr i Kosovs, ishte e padurueshme dhe e frikshme jo vetm pr rust dhe serbt, por dhe pr vet UNMIK-un. Ktu, mendoj, duhet krkuar shkaku pse prfaqsuesja e prokurores s Tribunalit t Hags n Beogradi ngriti aktakuzn kundr tij, mbshtetur kryesisht n akuza t rreme dhe t pabaza, me ann e t cilave edhe sot e ksaj dite nuk po mund ta fajsoj dhe ta gjykoj. Me nj fjal, karizma, dhuntia e tij pr t udhhequr, pr

Flori Bruqi 78 t prir, si n luft, si n paqe, bri q ai t jet viktim e ksaj situate t padurueshme (neo)koloniale. N fund, lutemi q drejtsia t vihet n vend dhe Ramushi, pr t cilin ka aq shum nevoj Kosova, t kthehet dhe t drejtoj jetn politike n Kosov. Abdullah Konushevci

Guxim shqiptar

ANTROPOLOGJI

79

80

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Jakov Milaj dhe raca shqiptare

81

o t lexoni sot n bllokun ton virtual Floart-Press nj shkrim antropologjik q koh m par disa lugetr interneti u suln si leopard ndaj meje dhe studiuesit t elits, Jakov Milajt, tashm t ndjer. Ktu do t gjeni disa nga pjest m t rndsishme t studiuesit eminent, t njohur me emrin dhe mbiemrin Jakov Milaj, i cili pr trashgimi kulturore dhe shkencore, la librin e tij monumental Raca shqiptare (1944, ribotuar m 1997). Ky libr sht mbajtur n hije pr m shum se 50 vjet, dhe i rikthehet publikut shqiptar si punim i njrit nga studiuesit m virtuoz, q sht njherit edhe i pakalueshm deri m sot ndr shqiptart n kt fush mendimi antropologjik. Jeta dhe vepra e Jakov Milajt Jakov Milaj u lind n Fier m 25 mars 1911. Ai u shkollua n Gjimnazin e Shkodrs dhe mbaroi at si njri nga nxnsit m t mir, m 1931. Si nxns, Milaj drejtoi Shoqatn Kulturore BESA SHQIPTARE. Punoi si msues n Fier; sekretar komune n nnprefekturn e Kolonjs; m von redaktor prgjegjs n organe te ndryshme t shtypit t Tirans, e sidomos n Vatra t Timo Dilos dhe n revistn Prpjekja shqiptare t Branko Merxhanit. N kt koh ka formuar shum njohje, ku spikat mbi t gjitha, miqsia e madhe me shkrimtarin ton t madh Migjenin.

Flori Bruqi Pr ata q kan shfletuar shtypin shqiptar t viteve 1930, sht e pamundur q t mos njohin emrin Jakov Milaj, apo inicialet e tij J. M. Fal erudicionit t tij, ai shkruante n fushn etnografike, antropologjike, gjeografike, historike etj. M 1934 i prligjet e drejta e studimit n Fakultetin e Veterinaris pran Universitetit italian t Torinos. Prkohsisht, Jakov Milaj ndrpret studimet (1935) dhe kthehet n Fier, ku merr pjes n Kryengritjen e Fierit. Dshtimi i ksaj kryengritjeje ishte fatal edhe pr studentin Milaj. Regjimi i athershm i mbretit Zog e dnon me burgim prej 101 vjetve. Pas ndrhyrjes s organizatave t shumta ndrkombtare, ai falet. M pas migron nga vendi pr n Torino t Italis pr t vazhduar studimet e veterinaris q i la prgjysm. N ditt e fundit t jets s poetit ton t mjerimit - Migjenit, Jakov Milaj, do t jet pran tij dhe s motrs n Sanatoriumin e Tore Felies. Madje, do t ishte ai q do t sillte edhe fjalt e fundit t Migjenit dhe dorshkrimet e fundit t tij nga spitali. N Shqipri Milaj kthehet n vitin 1939, pasi q kishte doktoruar veterinn n Torino. Jakov Milaj do t punoj n institucionet zyrtare dhe n qeverin e athershme; do t ishte pak muaj edhe Ministr i Bujqsis dhe i Pyjeve. Shkak pr largimin e tij nga posti i ministrit ishte se Milaj krkonte q pyjet e Shqipris t shkputeshin nga kontrolli italian dhe milicia italiane e pyjeve t zvendsohej m shqiptar. Kuptohet q ministri Jakov Milaj u detyrua t jepte dorheqjen e tij. Pas Lufts s Dyt Botrore, Milaj punoi n Stacionin e Veterinaris n Durrs, Bilisht, Fier etj. Regjimi komunist shqiptar e dnoi (1945) Jakov Milajn me 15 vjet burg t rend, prej t cilave i vuajti mbi gjasht vjet burg (1945-1951) dhe katr vjet internim (1951-1955). Vdiq m 2 janar 1997, n moshn 86-vjeare. N kryevep82

Guxim shqiptar 83 rn e tij Raca shqiptare Jakov Milaj pr her t par shkroi pr antropologjin shqiptare. Vepra ka nj karakter t theksuar shkencor, patriotik dhe kombtar. N aspektin antropologjik, ky sht i pari punim i shkruar mjeshtrisht, me nj gjuh t pasur dhe t pastr, ku spikat tipi fizik shqiptar dhe ecuria e tij evolutive n rrafsh kombtar, kan thn shkenctart e ndryshm pr kt libr. Por vet autori, m mir se kushdo tjetr, e ka treguar misionin e tij n kt vepr. Qllimi i hartimit t ksaj vepre ka qen q t nxjerr n shesh disa t vrteta, deri sot t panjohura mbi racn ton dhe tu jap shkas atyre q ndjejn veten t zot pr tu marr pak m tepr m biologji e antropologji. Prfundimet q ka pr t nxjerr lexuesi nga kto faqe jan t thjeshta dhe ndoshta t njohura intuitivisht prej shum Shqiptarve, megjithse t mohuara prej t huajve dashakqij:se populli arbror ka nj origjin t vetme t prbashkt: sht anas (autokton) n t gjitha viset ku banon sot; se as midis myslimanve e kristianve; as midis Gegvet e Toskvet, nuk ka ndonj ndryshim racor; e, m n fund, se ndihet nevoja pr nj politik shoqrore q t synoj fuqizimin fizik t racs shqiptare, shkruan Milaj. Nj pasqyr e shkurtr e hulumtuesve t tjer Dihet se t dhnat e para t antropologjis shqiptare jan t for ms prshkruese. Prshkrimin e par t pamjes fizike e ka br F. Pouqueville (1805). T dhna prshkruese antropologjike dhan edhe J. Pisko (1894), P. Trager-i (1990), E. Durham (1905) si dhe F. Nopa (1912). Hulumtimet e mirfillta antropologjike mbi shqiptart jan br nga A. Weisbach (1868), i cili n Stamboll mati 17 meshkuj shqiptar pr t cilt gjeti lartsin mesatare 1664 mm. L. Glck (1895) mati 30 shqiptar kryesisht nga Kosova. A Haberland dhe V. Lebcelter (1916) matn 106 meshkuj shqiptar

Flori Bruqi 84 nga zonat malore dhe 13 nga Fusha e Kosovs. K. Dronillov (1921) bri nj punim antropologjik mbi 112 shqiptar nga Kosova dhe Maqedonia Perndimore. F. Luschan (1922) bri matjen e koks t 130 shqiptarve me banim n Turqi. Si punim i plot mbi antropologjin e shqiptarve mund t merren matjet e bra pr 1.067 shqiptar nga C. S. Coon (1930). Prve t dhnave antropologjike, n kt punim jan pasqyruar dhe faktort ekzogjen. N baz t t dhnave q mblodhi, Coon-i prshkroi tipin dinarik t shqiptarve dhe u mundua t shpjegoj prejardhjen e tyre ilire. Zh. Gavrilloviq (1967) bri disa matje antropologjike t koks dhe trupit n mostrat e 201 shqiptarve nga Deani (Kosov). Fillet e para t hulumtimeve antropologjike ndr shqiptar hasen n dy broshura t shkrimit: Sami Frashri Njeri dhe Prsri njeri. Punim m rndsi shkencore, si n matje, ashtu edhe n prshkrimet morfologjike t trupit dhe t koks s popullats shqiptare t Shqipris, sht punimi Gjurmime antropologjike pr shqiptart nga Aleksandr Dh. Dhimas (1985). Autori n kt punim jep t dhna interesante pr karakteristikat fizike t shqiptarve. Prve t dhnave prshkruese t pamjes s jashtme (ngjyra e syve, qepallat, piloziteti trupor, ndrtimi muskulor i trupit, etj) autori jep vlerat e disa matjeve trupore dhe t koks. Ndr hulumtuesit e trevs son n kt fush studimi lypset veuar dhe hulumtimet e reja n hapsirat antropometrike, lvizore, fiziologjike nga Prof. dr. sci. Mustaf Aliu (1991), Prof. dr. sci. Hasim Rushiti (1999, 2000, 2001), Prof. dr. sci. Abedin Bahtiri (2004), Prof. dr. Ajvaz Berisha (2002), Mr. sci. Flori Bruqi (2003, 2004, 2005) etj. JU RRFEJ PR RACN SHQIPTARE (botim i vitit 1945; ribotim 1997) nga prof. dr. Jakov Milaj Shum koh prpara antropologve, filologve, poetve, gjeografve, historianve e udhtarve t ndryshm q kan ka-

Guxim shqiptar 85 luar npr Shqipri, ose q kan njohur n ndonj knd t largt t Perandoris turke, a t Ballkanit, ndonj grup Shqiptarsh, nuk kan prtuar t prshkruajn sa m mir q t jet e mundur tiparet e ktij populli, q bie n sy pr madhshti e bukuri. Si na shihnin t huajt: Ami Boue, si dhe qindra t tjer q spo i prmendim, sht prekur nga dukja fizike e shqiptarve. N veprn e tij La Turquie dEurope, (Paris 1842): ata u ngjasojn m shum Grekve se sa Sllavve, dhe t kujtojn tipat m t bukur t malsorve zviceran, m fytyr vezake, m hundn e gjat e t hequr, me trupin e tyre m shum t holl se t trash e me trajta t hedhura. Cypren Robert-i, q ka njohur vetm gegt, n nj studim t botuar n Revue des deux Mondes, thot se shqiptart kan sy t vegjl, shikim t drejt e t ngulur,vetulla t holla, hund t mpreht, kok t gjat, ball t shesht, qaf tepr t gjat, kraharor t rrumbullakt dhe pjesn tjetr t trupit t that, e nervoz. Nga shkrimtar t tjer, dikush thot se shqiptart i kan syt e shkruar, ose boj qielli dhe flokt e verdh e gati t art; dikush tjetr -Pouqueville-i, p.sh., se syt i kan te zinj. Kto shnime, megjithse n prgjithsi flasin mir pr ne, qndrojn kaq larg njri-tjetrit sa t bjn t besosh se nuk ka nj njsi fizike t tipit shqiptar. Por, studimet m t plota mbi racn ton, dihet se jan br prej shkenctarve austriak, A. Haberlandt e V. Lebzelter; prej Eeninger-it dhe studiuesit gjerman Von Luschan dhe prej antropologut zviceran Eugene Pitard. Dy t part, gjat lufts s madhe u mblodhn n Shqiprin e pushtuar prej forcave austro-hungareze. Bn studime mbi nj grup vullnetarsh q shrbenin me arm n dor pr Fuqit Qendrore dhe mbi nj numr t vogl civilsh e t burgosurish shqiptar q ishin kapur prej Serbve. Jan matur 140 veta, t tr meshkuj, madhor, me mosh njzet vje e lart dhe, q t gjith, m sa duket, t ardhur nga krahinat e Gegris. Studimet e tyre u botuan m 1919 n Archiv fuer Anthropologie XVII, me titullin Zur physischen Anthropologie

Flori Bruqi 86 der Albanesen. Pr dallimet fizike, paprekshmrin e racs, Milaj thot: Popujt q kan pasur t bjn me Ilirt gjat shekujve, kan qen kolonizator, pushtonjs ushtarak ose migrant endacak. Kta nuk kan pasur kontakt t barabart me t gjith turmn ilirike t prhapur n nj trev kaq t madhe. Por, ndrsa ndrydhja e tyre ka qen m e fort pr disa fise e vise, ka qen shum m e dobt, ose nuk sht ndier aspak ndr fise e vise t tjera. Disa nga kta popuj nuk kan ln gjurm vese n qytetrim: kurse disa t tjer kan ln shum gjak ndr fiset e pushtuara. Vetm ai grup i Ilirve, q m von u quajt me emrin Shqiptar, qndroi m i pastrti dhe, ndonse e ndjeu mjaft ndikesn e qytetrimit t huaj, mbeti gati krejt i paprekur pr nga raca. Raca shqiptare nuk ka nxjerr vetm burra t pushks, por edhe njerz t mendjes e t shpirtit; filozof, ligjvns, burra shteti, shkenctar, letrar, dijetar, poet e artist t mdhenj. Numrit t njerzve t dgjuar, q njihen si shqiptar, duhet ti shtohet nj numr tjetr shum m i madh t panjohurish, q jan mbajtur si pjell e ndonj populli tjetr dhe q ne nuk ua dim emrat. Kontributin q kjo rac i ka sjell bots, n prpjestim m numrin e me kushtet n t cilat ka jetuar, nuk ka vajtur prapa racave t tjera fqinje, tregon prkundrazi, se paja shpirtrore e saj sht e madhe dhe e shumanshme. Sipas Pittard-it, lartsia trupore mesatare e gegve sht 1.683 mm; ajo e Toskve 1,673 mm. Si shihet, grupi i Gegve t Dobruxhs jep nj lartsi mesatare 1 mm m t vogl nga mesatarja e Glueck-ut, pra gati t barabart me lartsin e kosovarve dhe 10 mm m e ult nga ajo, q kan gjetur Haberlandt-i e Lebzelter-i; ndrsa Wniger-i ka vn re se midis Gegve e Toskve nuk ka asnj ndryshim n lartsin e trupit. Sikur t krahasojm shtatin e shqiptarve me at t popujve fqinj, dalin n drit disa fakte shum interesante.

Guxim shqiptar 87 Prtej detit Adriatik gjendet nj nga zonat me njerzit m t shkurtr t Evrops. Karta e Biasutt-it, e botuar n vllimin e par t veprsRazze e Populi della Terra, sht nj pasqyr e sakt e lartsis trupore t popullsive q banojn matan bregdetit shqiptar. Q nga Ankona e gjer n thembr t izmes italike, e gjith pjesa qendrore, jugore e ishullore e Gadishullit t Apenineve, pr mban njerz q kan nj lartsi mesatare prej 158 deri n 162,9 cm, pra 6 deri 10 centimetra m t ult se ajo e Shqiptarve. Nga kjo kuptohet se: pr sa i prket ksaj veorie, kryqzimet midis Shqiptarve dhe Italianve gjat shekujve t kaluar duhet t ken qen shum t kufizuara pr t mos thn se praktikisht nuk kan ekzistuar fare. N lindje t toks s zn prej popullit shqiptar gjendet Bullgaria. E ndan prej saj Maqedonia me njerz race t przier, shumica e t cilve e mbajn veten pr bullgar. Bullgart, sipas Wateff-it, kan nj lartsi mesatare prej 1.665 mm. Prpjestimi i njerzve t lart nga ata t krahinave lindore: ai arrin mesatarisht n 1.678 mm, domethn n nj lartsi krejt t barabart me at t Shqiptarve q gjen Pittard-i, ose: 15 milimetra me t ult nga ajo q na japin Habrelandt-i dhe Lebzelter-i. Del, pra, n shesh se ata q i thon vetes maqedonas, duhet t ken shum gjak shqiptar dhe, pr sa i takon lartsis mesatare, ndryshojn mjaft prej bullgarve t vrtet, shkruan Jakov Milaj. Treguesi qefalik dhe veantit Milaj thot: N veri t Shqipris etnike ndodhen Serb, Bosh-

Flori Bruqi 88 njak e Malazez. Q t tre kta popuj kan trup m t lart nga Shqiptart. Pr t part, Deniker jep shifrn mesatare prej 1.709 mm, q mund t shtohet n studime t mvonshme. Weissbach-u, n 3.802 boshnjak q ka matur, ka gjetur si lartsi t mesme 1.726 mm. Lartsi thuajse t barabart me kta kan edhe malazezt. N jugun e vendit ton gjenden grekt, t cilt kan nj lartsi trupi gati t njnjshme me n:1.670 mm. Kjo veori dhe disa t tjera q do t shohim m von, bjn t besosh se shumica e grekve, posarisht pjesa perndimore, jan t nj race me shqiptart, e bile jan shqiptar q kan humbur gjuhn dhe nprmjet shkolls e kishs, kan trajtuar nj ndjenj kombtare q shpirtrisht i ndan prej nesh. Gjatsia e gjymtyrve t poshtme, n grupin e matur prej Pittard-it, kalon prej 711 milimetra n 872 milimetra; mesatarisht kapet n 792,6 mm; kjo gjatsi shtohet rregullisht n prpjestim m lartsin trupore. Raporti mesatar i gjatsis s shalve n gjatsin e prgjithshme t trupit sht 47,25. Shqiptart kan pra bustin m t zhvilluar nga t gjith popujt e Ballkanit; kurse gjymtyrt e tyre, megjithse t gjata, vijn pas gjymtyrve t serbve e t turqve. Weninger-i ka gjetur ndr geg nj gjersi koke q kalon prej 145-172 mm, me frekuenca m t shumta n 147-170 mm; edhe ndr tosk nj gjersi q kalon prej 148-179 mm; me frekuenca m t dendura n 151-171 mm. N materialin e studiuar prej tij, sht vrtetuar se toskt e kan kryet m t gjer nga gegt. Treguesi qefalik sht veoria antropologjike m e rndsishme, q bn t dallohet raca shqiptare nga racat e tjera. Ky tregues sht shum i lart dhe prandaj vrteton se populli i yn sht n prgjithsi shum kok-shkurtr. Pr serit e ndryshme t shqiptarve q ka matur Pittard-i, treguesi mesatar arrin n 86,4, dhe pr at q ka matur Haberlandt-i e Lebzelter-i, sht pak m i ult 86,14, thot Jakov

Guxim shqiptar Milaj. T tjert pr Milajn?

89

Ka shum studiues shqiptar q e kundrshtojn veprn e Jakov Milajt. Fjala vjen, Besnik Pula, n nj reagim t tij n forumin Alb-shkenca.org dhe n gazetn Koha ditore: Libri ka si paradigm teorit tashm krejt t diskredituara, pseudoshkencore, raciste, q mbshteteshin n ide gjoja evolutive, e q argumentonin eprsin gjenetike t racs s bardh karshi grupeve t tjera racore, t legjitimuara shkencrisht nga antropologt, n baz veanrisht te matjeve te kafks, veorive t fytyrs etj, si shenja q zbulonin shkalln e zhvillimit biologjik e kulturor t grupeve njerzore. M pas Pula shkruan: Kt histori t pseudoshkencs raciste; e dokumenton dhe diskuton mir Stephen Jay Gould n librin e tij The Mismeasure of Man. T njjtat paradigma teorike bnin q zyrtar t lart t shtetit serb n shek. 19 t argumentonin se shqiptart jan njerz m bisht, duke i prshkruar shqiptart si popull primitiv dhe duke i projektuar mbi shqiptart konceptet raciste q evropiant kishin zhvilluar n kolonit e tyre afrikane e aziatike. Kjo, sipas Puls, sht pikrisht ajo q shqetson me tepr se fakti q libri mbshtetet mbi baza joshkencore. Besnik Pula thot: M 1938, Musolini vendosi q ta anashkalonte akademin italiane dhe angazhoi nj student t ri t antropologjis, Guido Landra, q ta hartoj nj platform shkencore pr racizmin italian. Studenti i ri, me bekimin personal t Musolinit, n korrik t atij viti nxori nj dokument me emrin Manifesti i Shkenctarve Racial (Manifesto degli Scientisti Razziali), i cili vendosi bazamentin ideologjik pr politikn e mtejshme raciale t regjimit fashist. Manifesti shpalli italiant rac nordiko-ariane; konstatoi se italiant jan rac e pastr dhe e veant; formuloi defini cionin biologjik t racs dhe shpalli raca inferiore ifutt dhe afrikant. Aplikimi i teorive raciste prbrenda regjimit fashist italian

Flori Bruqi 90 prbnte nj risi, pasi q deri m 1938 Musolini u kishte rezistuar teorive t racs q promovonte homologu dhe aleati i tij n Gjer mani, Adolf Hitleri. Madje, n nj rast, Musolini gjat nj bisede private i kishte prshkruar ato teori si qesharake dhe t pavlefshme. Dika e kishte bindur Musolinin q ta ndryshoj mendjen dhe menjher pas nxjerrjes s Manifestit, politika e regjimit fashist ndryshoi thelbsisht n raport me kolonit afrikane dhe ifutt brenda Italis, duke filluar nj politik persekutimi dhe represioni t hapt ndaj racave inferiore n baz t nj ligji racial t nxjerr nga regjimi n po at vit. Tani, kur superioriteti dhe inferioriteti, pastrtia dhe ndotja e racave mund t vrtetohej shkencrisht, ishte e natyrshme q shteti t ndrmerrte vendimin dhe kategorizimin e njerzve n baz t esencs s tyre biologjike dhe gjenetike etj., etj. Milaj rreket q t identifikoj prejardhjen e asaj q ky e definon si rac shqiptare, ku raca kuptohet si nj bazament biologjik dhe gjenetik i shfaqjeve fizike dhe kulturore t nj grupi njerzor. Pr Milajn, shqiptart nuk prbjn vetm komb kulturor, por edhe nj popullat q veohet nga nj prejardhje e veant gjenetike, q i bn shqiptart t meritojn cilsimin si rac. Milaj, q kishte qen ministr pr bujqsin n Qeverin e par fashiste n Shqipri, nuk ishte antropolog, por n libr shkruan se ndjehej i cytur q teorit raciale t gjejn shprehje edhe n Shqipri q t kuptohet n baza shkencore origjina dhe identiteti shqiptar . Stephen Jay Gould n librin e tij The Mismeasure of Man (Matja e gabuar e njeriut) hedh drit mbi bazat false dhe pseudoshkencore t teorive raciale, t nocionit se kultura rrjedh nga biologjia, si dhe t metodave t klasifikimit t grupeve njerzore n baz t veorive trupore (ngjyrs s lkurs, forms s kafks etj.). Dekada t tra t puns s antropologve dhe studiuesve t tjer kan dshmuar se teorit kishin karakter ideologjik e jo shkencor. Teorin e vet pr racn shqiptare Milaj e mbshtet pikr-

Guxim shqiptar 91 isht n kt tradit t dshtuar t pseudoshkencs mbi racn, me t ciln ai tenton t vrtetoj pastrtin e racs shqiptare dhe ti vendos edhe shqiptart diku brenda hierarkis s racave q kishin shpikur raciologt evropian. (Autori Besnik Pula sht kandidat pr gradn doktor n sociologji n University of Michigan, SHBA, ku specializon periudhn fashiste n Shqipri). Shkrimit t Besnik Pulajt i kundrvihet Kolec Traboini, gazetar, shkrimtar, regjisor dhe publicist i njohur shqiptar nga Bostoni n forumin virtual http://www.ktraboini.com dhe n disa forume t tjer (Sport-ritmi i zemrs) me titull PASI KOLOMBI E KA THYER VEZN Besnik Pulaj bhet i menur duke e quajtur Dr. Jakov Milajn racist. N lidhje me denigrimin absurd dhe tejet cinik q i bn Besnik Pulaj veprs se Dr.Jakov Milajt Raca shqiptare duke e quajtur vepr raciste, shqetsim q e vlersoj t drejt, sepse zotria kritikon n fjal, flet me nj stil gjoja akademik, por ex-catedra, me nj fjalor q nuk i shkon pr shtati kurrfar studiuesi sado zemrak t jet. Duke e shitur vetn si modern, ky tip kritikuesi nuk e kishte pr gj t polemizonte me kdo q kishte frym nacionaliste, transplantime idesh pa marr parasysh rrethanat e veanta q ka nj komb e nj popull. N analiza qoft historike apo antropologjike, kushdo (duke prfshir dhe z. Pulaj), mund t ket vrejtje pr nj studiues si Jakov Milaj, se koha ka br rishkrime; kan ndodhur ngjarje t mdha n histori, si Lufta e Dyt Botrore, q n kohn kur u shkrua e u botua kjo vepr nuk kishin dal plotsisht n drit. Por, t bsh t menurin pasi Kolombo e ka thyer vezn, sht nj absurditet i pashoq. Pr t mos thn idiotsi n fush t mendimit kritik. Jakov Milaj duhet gjykuar n rrethanat kur akoma nuk diheshin plotsisht ngjarje t tilla si gjenocidi i tmerrshm ndaj izraelitve. E, pr m tepr, nuk ka qen ideja e Jakov Milajt superioriteti i racs shqiptare mbi racat e tjera, por pr t zbuluar t veantn, individualitetin q kishte raca shqiptare, e far nuk

Flori Bruqi 92 bie ndesh m vlersimet historike t t huajve q kan njohur tek shqiptart cilsi t larta, qoft si lufttar, qoft n cilsit morale si besnikria dhe mikpritja. Mirpo, edhe pse disa studiues i bjn punt mbrapsht e mbar n Kosov e n Shqipri, po i mbajn me buk gjithandej, e shkrimet e tyre publikohen dhe gjejn mrekullisht edhe sponsor ndrkombtar t krkojn gjilpra n kasht. Pra, racizmin shqiptar, q vetm ndonj delirant n fushn intelektuale mund ta fantazoj, shkruan Kolec Traboini nga Bostoni/SHBA/. Ndrsa kritikuesi tjetr, Albert Nikolla, n web faqen Alb-Shkenca.org dat 13 maj 2005 shkruan: Personalisht mendoj se njeriu m adept q ka prcaktuar racn ton me objektivitet sht studiuesi kroat m origjin shqiptare Aleksandr Stipevi, i cili e prcakton kshtu racn ton: Raca shqiptare, ashtu si dhe t gjitha racat e tjera evropiane, jan nj produkt i pes kulturave q kan kaluar n territoret ilirike, prkatsisht nj shartim iliro-grek, ilirogreko-romak, m pas nj shartim iliro-romako-bizantin, dhe n fund, nj produkt iliro-greko-romano-bizantino-tartar(turk). Kjo tez, sipas Albert Nikolls, sht shkencore pasi bazohet n elemente t rndsishme, si pushtimet e herpashershme t trojeve shqiptare, n lvizjet dhe migracionin e popullatave t ndryshme n drejtim t Shqipris, gjat gjith periudhave historike, n ekzistencn e disa tipave antropomologjik shqiptar si tipi shqiptar mesdhetar, i shkurtr, brun, me kok t madhe dhe sy t vegjl; tipi shqiptar me origjin kelte, i madh me sy blu deri n kafe, dhe m kafk t madhe e shpatulla t gjera, (sy t mdhenj) kryesisht n Malsin e Mbishkodrs dhe n Kosov, dhe tipi shqiptaro-tartar me trup mbi mesataren; kok relativisht t vogl, kmb t shtrembra, flok t zinj. Evropa, dhe kryesisht Ballkani, ka qen nj kazan popujsh, dhe nuk ekziston n asnj vend t Evrops, prfshir dhe Suedin, q t ket nj rac t pastr. M 26 qershor 2005 Sport-ritmi i zemrs z. Enklid Milaj - nga Milanoja, lidhur me temn e shtruar n disa forume dhe revista shkruan:

Guxim shqiptar Teorit racore apo raciste

93

Letr e hapur drejtuar Muhamedin Kullashit e Besnik Puls pr komentet mbi librin Raca shqiptare t Jakov Milajt: 1. Ti, gjysh, do m shum kosovart sesa shqiptart, i thash nj dit tim gjyshi, ndrsa shtisja me t dhe vreja q prshndeste me shum dashamirsi disa njerz q mbanin qeleshe Kosove. Im gjysh m shkuli leht veshin e m shpjegoi se nga veriu i Mitrovics e deri n jugun e Prevezs, t gjith ishim shqiptar. Dhe pyetjes sime, nse edhe Gjylja, q ishte aq e zez, ishte shqiptare - Gjylja ishte nj rome q me nj thes t madh vinte e lypte n shtpin ton mu prgjigj: A nuk flet shqip, Gjylja?. 2. Pas reagimit emotiv ndaj artikujve tuaj, vendosa t rizbuloj gjyshin tim, jo plak 80-vjear si e kisha njohur un, por si kishte qen n kohn kur mendoi e shkroi Racn shqiptare. E, duke qen se un nuk jam filozof, pedagog recitimi o doktorant n SHBA (pa specifikuar ku e n far) e nuk mund ti lejoj vetes t jap gjykime mbi antropologjin fizike, u limitova t hap enciklopedin Larousse t 1923, pr t par sesa larg do t gjendej prcaktimi i racs s prdorur prej racistit Jakov Milaj nga prcaktimi i ksaj enciklopedie joraciste. Por, pr prcaktimin e racs q bn t vetin J. Milaj. Pr kt vepr do t ishte m i prshtatshm prkufizimi i Martialit, q nuk l prjashta pajn shpirtrore dhe i jep rndsi kryesore historis: Thirret rac prmbledhja e nj popullsie, karakteret psikologjike t s cils, t fshehura ose t shfaqura (posarisht gjuha dhe vizat antropologjike prbjn, brenda historis, nj njsi t dalluar (f. 13/botim i vitit 1944) ishte pothuaj se i njjt me ato t Larousse-it. Ather, i knaqur me rezultatin, hapa me ndrojtje nj enciklopedi bashkkohore multimediale, Rizzoli-Larousse 2001, me mendimin e induktuar nga ju zotrinj, se pas 60 e kusur vitesh nuk do t gjeja m nj prcaktim t termit rac pr njerzit. Por, tekstualisht atje, Raca prcaktohej n rendin antropometrik si term i prdorur shpesh pr komoditet klasifikimi,

Flori Bruqi 94 pr t treguar nj grup njerzish q paraqesin nj homogjenitet relativ t karaktereve somatik. E ather, me m tepr guxim shfletova edhe nj enciklo pedi amerikane Encarta 2002, e cila e prshkruan Racn si m posht: Term i prdorur historikisht pr t dalluar nj popullsi nga nj tjetr mbi bazn e elementeve biologjike. T gjith njerzit i prkasin species homo sapiens. Koncepti i racs rrjedh nga ideja q speciet njerzore mund t ndahen n grupe t ndryshme biologjike. Sidoqoft, shkenca ka provuar q njerzit nuk mund t ndahen n raca t pastra. Shum shkenctar, sot e hedhin posht iden e racs s ngurt biologjike dhe e shikojn njeriun si nj proces n vazhdimsi. Pavarsisht nga kjo, raca persiston si nj koncept i fuqishm social e kultural, q prdoret pr t karakterizuar njerzit n baz t diferencave fizike t dukshme e t sjelljes. Mora frym thell. Prcaktimi i fjals rac pr njerzimin vazhduaka t merret n konsiderat edhe sot e ksaj dite; nuk sht, sigurisht, i njjt me at q prdori, Jakov Milaj mbi 60 vjet m par, por sidoqoft nuk qenka herezi e, pavarsisht nga evoluimi i saj, nuk qenka diametralisht i kundrt. Nga leximet e mpastajme arrita t kuptoj, q nga nj an ekzistojn teorit racore, e n ann tjetr ekzistojn ato raciste. Q teorit racore flasin pr tipin, llojin e specien. Q teorit racore jan shpesh keqkuptuar e keqprdorur. Q nga keqprdorimi i teorive racore ka lindur racizmi. E q teorit raciste flasin pr superioritetin e domosdoshm t nj race ndaj nj tjetre dhe legjitimojn shfarosjen e asaj inferiore. Me kt background, e rilexova librin e Jakov Milajt, por n fund nuk e ndjeva aspak veten ti prkisja nj race m superiore se ajo e serbve dhe e grekve, zotrinj, e nuk mu ringjall asnj lloj prbuzje pr vlleht, jevgjit apo romt. Aq m tepr kjo, kur autori shkruan se shtja e racave

Guxim shqiptar 95 superiore dhe e racave inferiore, q sht rrahur aq fort dhe vn n mnyr gjenerike, nuk ka kuptim (f. 24, botimi 1944). Dshprimi im ishte i madh kur pash se Muhamedin Kullashi, nga nj an prmend ndr emrat q kan frymzuar racistin Jakov Milaj, racistt Eugen Fischer, F. Gall, Guenther e G. V. De Lapouge, q autori nuk i citon n librin e vet, nga ana tjetr, harron t shkruaj q autori racist ka prmendur n vitin 1944 edhe ifutin Norbert Jokli t vrar prej nazistve n vitin 1942 (f. 44, botimi 1944). Por kritika juaj nuk mbaron me kaq. N vazhdim theksoni se Milaj nuk bn asnj vrejtje ndaj ksaj politike shfarosse, ve konstatimit se nuk sht e sigurt se do t prfundoj me sukses. U habita! Kt vrejtje, Milaj e ka botuar n janar t 1944, kur nazizmi kishte zaptuar Shqiprin. Nuk e di ku keni jetuar e sa zemrluan keni qen ju, Muhamedin Kullashi apo paraardhsit tuaj gjat diktaturave, por t jeni i sigurt q vnia n dyshim e realizimit t objektivit madhor, konsiderohej nga nazizmi si krim, e pr kt ndshkohej. E s fundi, harroni qllimisht, o nuk keni arritur t kuptoni, q Jakov Milaj nuk kishte marr racn e pastr si premis t punimit t vet, por kishte paraplqyer t mbetej nxns i Pittardit, duke e cituar kt t fundit thuajse 40 her n veprn e tij. sht e vrtet q autori prmend togfjalshin rac e pastr, por e prkufizon kt togfjalsh duke thn se asnj popull evropian nuk sht i pastr nga pikpamja e racs. Luftrat mijvjeare midis fiseve, migrimet e popujve prej nj vendi n nj vend tjetr, prpjekjet e t fuqishmve pr t futur n dor pasurit natyrore q zotronin popujt m t dobt, kan shkaktuar gjat shekujve przierje kaq t shumta racash, saq sot sht e pamundur t flitet pr pastrtin e tyre t plot. Por se prdorim me kt kuptim prkufizimin e racs s pastr, mund t themi me plot gojn se raca shqiptare sht e pastr (f. 141, botimi 1944). Pr m tepr, ndrsa flet pr racn shqiptare, Jakov Milaj, jo vetm nuk mohon ekzistencn e minoriteteve, por arrin

Flori Bruqi 96 deri aty, sa shkruan q ato nuk kan asnj ndryshim prej tipit dinarik; dallohen prej nesh vetm pr gjuhn. Hyjn n grupin e tyre malazezt, bullgart, grekt e kuovlleht (f. 126/ botimi 1944). 3. Ndrsa ju, Besnik Pula, pohoni q autori i Racs shqiptare ishte fashist, pa i br pyetjen vetes far do t thot t jesh fashist. Prgjigjen nuk mund tjua jap un zotrinj, por mund ta gjeni n shtypin e kohs, ku Jakov Milaj shkruante her me emrin e vet e her me pseudonimin Horus. Un vetm po limitohem tju kujtoj q Branko Merxhani, kryeredaktori i revists Prpjekja shqiptare, pas 7 prillit 1939, u largua nga Shqipria, ndrsa bashkpuntori i tij, Jakov Milaj, q u emrua kryeredaktor i revists pas largimit t Merxhanit, arriti t botoj vetm nj numr t ksaj reviste, se pastaj fashistt ia mbylln. Po zotrinj, Jakov Milaj ka qen ministr i Bujqsis s qeveris s Maliq Bushatit n vitin 1943. Por, para se t njollosni emrat, duhet t paktn t verifikoni se cili ka qen konteksti historik n t cilin veproi kjo qeveri, cili ishte programi i saj. Pastaj, pr hir t s vrtets, z. Pula duhet t shkruani se pas tre muajsh, ministri Jakov Milaj dha dorheqjen. (A nuk sht edhe ky nj akt i guximshm pr koht e fashizmit?) Dhe motivi i dorheqjes ishte refuzimi i nnshkrimit t dhnies me koncesion t pyjeve shqiptare italianve. Faleni ksaj here Jakov Milajn, zotrinj. Ai si ministr bujqsie nuk mund t bnte m tepr se t emronte 30 zooteknik e veteriner t lart t shtetit n Kosovn djerr, por pjellore. E mos harroni se n vitet 40, dy ishin kampet q ndesheshin me njra-tjetrn. Nga njra an, nacionalistt, q duke shfrytzuar situatn e kohs, pr her t par arritn t shihnin nj Shqipri t shqiptarve, edhe pse nn hijen e rnd t fashizmit, e nga ana tjetr, komunistt t themeluar nn kujdesin e Miladin Popovi, t cilt q n projektet e tyre fillestare donin q kjo e fundit ti bashkngjitej shtetit jugosllav.

Guxim shqiptar 97 E mos harroni, zotrinj, nse jeni serioz e pragmatik, q nj Shqipri e shqiptarve n ato koh t vshtira, ishte e mundur vetm duke rinunuar dika e duke paguar nj mim tepr t madh, d.m.th. duke br kompromise me njrin kamp. A nuk duhet t paguajm nj mim shum t lart e t bjm shum kompromise edhe sot, q komuniteti ndrkombtar t njoh pavarsin e Kosovs? Nuk e di, nse me fjalt e mia ju kam mbushur mendjen q Jakov Milaj nuk ka qen fashist e racist n vitet 30 e 40, por di q, n ato vite, shqiptaromadhi Jakov Milaj ishte mik i malazezit Migjeni e bujti n shtpin e vet n Torino internacionalistin Asim Vokshi, q ishte nisur pr n Luftn e Spanjs. 4. Pr sa i prket rehabilitimit prej komunizmit, Jakov Milaj nuk ka nevoj pr mshirn e askujt. Jakov Milaj e kishte pr nder t ishte lidhur n t njjtat pranga me fashistin At Anton Harapi apo Bahri Omarin dhe jo vetm i kishte falur me koh persekutuesit e tij, por i msoi edhe fmijve e niprve t vet t falin, por mos t harrojn. 5. Jakov Milaj e prdori racn n librin e tij, jo pr t br klasifikime raciste (m citoni nj fragment n t cilin shkruhet se jemi superior ndaj grekve e serbve (f. 126 botimi 1944), por pr t br nj diversifikim. E diversifikimi sht pasuri. Jakov Milaj e prdori racn pr t bindur labin kokfort, q kosovari sht po aq shqiptar sa ai, pr ti thn shqiptarit t Mitrovics q himarjoti nuk sht grek, pr ti mbushur mendjen t krishterve me ortodoks e integralist, q edhe pse Muhamedin Kullashi e Mehmet Kraja kan nj emr q tingllon aq turk, sa emri i nj turku Stambolli, jan shqiptar. Jakov Milaj e prdori racn n librin e tij, pr ti thn shqiptarit anakronik t djeshm e t sotm, q t ket besim te vetja e t njoh vetveten n nj kuptim t ri. Patjetr, Raca shqiptare sht nj vepr q pasqyron edhe filozofin, shkencn e terminologjin e kohs s vet, e t gjitha limitet e saj; q ka nj titull q t sjell menjher ndrmend racizmin; q me relativitetin e kohve t sotme shum prej tezave t shkruara n t nuk

Flori Bruqi 98 jan m bashkkohore e ndonj edhe e gabuar. Pr fat t keq, teorit mbi racn u degjeneruan, u keqprdorn dhe u shndrruan shpeshher n racizm, duke prodhuar tragjedin m t madhe t shekullit t kaluar. A mos vall edhe doktrinat e shenjta si krishterimi e islamizmi, kur jan keqprdorur nuk kan pjell dhun? Sidoqoft, sado dashakeqs o siprfaqsor t jeni zotrinj, sado mos ta keni lexuar librin e t keni marr guximin t gjykoni prej titullit t tij apo parathnies, nuk e keni t drejtn morale t gjeni racizmin shqiptar aty ku nuk sht e ta radhisni emrin e Jakov Milajt mes atyre q kan realizuar shfarosjen e ifutve. Ndr reliktet q ndodhen n shtpin ku banonte Jakov Milaj, sht edhe nj hanuchia. Dhurat, q miqt ifut t racistit Jakov Milaj, i bn familjarve pas vdekjes s ktij t fundit. 6. Nj miku im am, pasi lexoi shkrimet tuaja kto dit, m tha: Pr sa koh kosovarve u duhej bashkim dhe identitet e ndryshmri nga serbi, ata e kishin librin ungjill (fjal t prof. A. Cets, thn n Fier, 1992). Tani q nevoja e do t hapen e t njihen nga bota e shkelen menjher. Jo, - i thash mikut tim, - nuk e shkelin kosovart Jakov Milajn, pasi e din se, nse Jakovi do t ishte gjall e do t kishte edhe m t voglin dyshim, se libri i tij do t bhej n fardolloj mnyre penges pr njohjen e pavarsis s Kosovs, do t ishte ai i pari q krijesn e vet t viteve 40 do ta kishte braktisur n hauret e harress. 7. Kur nisa tju shkruaj kt letr, isha i tronditur e druhesha se ajo do t dilte thjesht emotive. Por tani q e mbarova, vura re se m shum se un, ka folur Jakov Milaj. I dua kosovart i thoshte Jakov Milaj nipave t vet pasi pa kosovart, Shqipria nuk do t ekzistonte. (Enklid Milaj sht nipi i Jakov Milaj. Enklidi sht jurist pran Studios Legale Internacionale Lovells, Milano) Bleron Baraliu, nga Prishtina publikon m 15 maj 2005 shkrimin n web faqen Alb-shkence.org, ku shkruan :

Guxim shqiptar 99 Nga prmbledhja kam mundur t kuptoj vetm se libri krkonte t bnte identifikimin statistikor t karakteristikave fizike t Shqiptarve dhe jo ti klasifikonte ata si superior, apo t klasifikonte ndonj popull tjetr si inferior. Motivet e studimeve t tilla nga gjermant, p.sh., kan qen t errta, por kjo nuk mund t na shfrytzohet si paragjykim pr studime t tjera t ksaj natyre. N web faqen Alb-shkenca.org, m datn 21 qershor 2005, Flori Bruqi zhvillon polemikn m titull: Replik pr shkrimin e B. Puls etj. n Alb-shkenca.org dhe Koha ditore . Autori Jakov Milaj n librin e tij Raca shqiptare jep t dhna interesante pr karakteristikat fizike t shqiptarve. Prve t dhnave prshkruese t pamjes s jashtme (ngjyra e syve, qepallat, piloziteti trupor, ndrtimi muskulor i trupit ,etj.) autori jep vlerat e disa matjeve trupore si dhe t koks. Me aplikimin e analizs faktoriale n hulumtimet antropologjike filloi nj hulumtim m i suksesshm i ndrlidhjes dhe ndikimit t ndrsjell ndrmjet ndryshoreve t matura n t njjtn hapsir apo n hapsira t ndryshme antropologjike. Analiza faktoriale sht aplikuar n hulumtimet e shumta ku sht trajtuar ndrtimi dhe forma trupore e njeriut (L. Rees, 1950, Milicerowa, 1951, M. Lorr dhe V. Fields,1954,W. Hammond, 1957). Me matje antropometrike sht marr A. Skibinska (1970, 1977), Ferenc Bakoni (1968) , Josip Babiq (1986), Jan Babiak (1987), Xh. Stevanoviq (1990).etj. Ndr hulumtuesit e trevs son (Kosov) duhet veuar hulumtimet antropometrike , morfologjike, fiziologjike dhe anatomike t popullats son, si bie fjala, hulumtimet shkencore t prof . dr. sc. Mustaf Aliu (1991 2005), prof. dr. sc. Ajvaz Berisha (2002, 2005), prof. dr. Hasim Rushiti (1999-2005), dr. sc. Abedin Bahtiri (2004), mr. sc. Flori Bruqi (2001- 2005), prof. dr. sc. Ibrahim Behluli (1999-2005); prof. dr. sc. Bajram Nura (1999-2005); prof. dr. Hilmi Dautaj (1999-2007); prof. dr. Agim Vela, prof. dr. Hysni Daka, prof. dr. Natyre Karahoda etj., etj. Raca shqiptare, sht e mbshtetur n hulumtimet e

Flori Bruqi 100 bra nga Pittard dhe t tjer, t sjella m nj tab. matjesh cefalike dhe kranimetrike t tre popujve t Siujdhess Ballkanike: t shqiptarve, grekve, sllavve (serb dhe bullgar); Tab 1. Skema e tipave cefalik me prqindje (sipas J. Milaj) POPUJT 1. Brakicefal - Shqiptart 79,50% 11,60% 8,90% 2. bC Mezocefal-Grekt 48,98% 17,24% 33,70% 3. mC Dolikocefal- Bullgart 24% 22% 24% 4. dC- Serbt 29,8% 30,70% 39,20% Si shihet n kt tabel kranimetrike, brakicefalia sht shum e lart tek shqiptart, sht e lart tek grekt, por mjaft e ult tek sllavt (n raport m shqiptart dhe grekt), kurse dolikocefalia sht mjaft e lart tek sllavt, mesatare tek grekt, kurse shum e ult tek shqiptart. Brakicefalia e lart tek grekt ka qen e vrejtur nga antropologt Pittard, Deniker, Bataglia etj. Ata shohin brakicefalin dominante tek grekt q banonin n prendem t maleve Pind (q nga Epiri dhe Etolia deri n Peleponez, hapsira kto m prpara t banuara nga dort), ndrsa kta antropolog, dolikocefalin e kan par me predominanc t lart n lindje t vargmaleve Pind deri n Atik. Sipas ktyre shkenctarve, tek rumunt predominon tipi brakicefal, kurse tek jevgt (cigant) e ktyre hapsirave predominon dolikocefalia. Prof. dr. Shefki Sejdiu, si dhe disa antropolog t tjer t shekullit 19, brakicefalin e shpjegojn si cilsi t popujve aziatik, por Renato Bosuti (sipas nesh dhe Jakov Miljat) si dhe antropologjis bashkkohore, rrnjt e brakicefalis i shohim n Evrop. Antropologu gjerman L. Swidetzky mendon q alpidt (Keltt) dhe dinaridt (Ilirt) kan pasur nj kalim nga dolikocefalia, pra ka pasur nj proces dedolikocefalizmi, prkatsisht brakicefalizmi. N skemn e mposhtme do t rikonstruktojm procesin evolutiv t ndryshimeve cefalike nga shkalla primare e tipit ce-

Guxim shqiptar 101 falik me predominanc dolikocefalike (DC) tek indoevropiant n djepin e tyre, q supozohet t ket qen hapsira e Evrops Veri-Lindore e q tani sht karakteristik e popujve nordik (gjerman, skandinav) dhe atyre t Evrops Veri-Lindore (sllavt). Supozohet se ky proces ka qen i hershm. Kalimi i till nga dolikocefalia n brakicefali i alpino dinaridve (keltve dhe ilirve) sht konfirmuar edhe nga P. Bosch - Gmimpera, antropolog i dhjetvjetshit t fundit t shekullit t shkuar... Si kemi shkruar me hert n Alb-Shkenc; Art-Caf, Floart-Press etj., sa i prket lartsis s trupit, sipas matjeve t shkenctarve, serbt jan t gjat deri n mesatare, shqiptart kan gjatsi mbi mesatare, kurse grekt kan gjatsi mesatare t trupit. Si tek Ilirt, ashtu tash edhe te shqiptart, tipi dinarid, apo Adriatik, apo Ilirik sht dominues si pr nga forma e koks dhe gjatsia e trupit, ashtu edhe pr nga ngjyra e lkurs dhe syve; tek shqiptart dhe grekt hasen mjaft tipare edhe te tipit Mediteran. Kjo natyr antropologjike dinarido-mediterane e shqiptarve mund t shpjegohet me pranin shum t hershme t protoshqiptarve n Ballkan dhe Mediteran. Sipas shkenctarit kosovar prof. dr. sc. Shefki Sejdiu, pr t kuptuar m mir karakterin dolikocefalik t nordikve dhe evropianve verilindor, jan flokverdh, kurse ata t alpinve dhe dinaridve-mezocefalik dhe brakocefalik, ndihmon shum rregulli i Bergmanit, sipas t cilit, qenieve t gjalla pr t mbijetuar n hapsir m klim t ftoht u nevojitet nj mas m e madhe trupore, por mutatis mutandis, n hapsirat e ngrohta apo n ato me klim t moderuar, nuk u nevojitet nj mas e madhe (mbrojtse e till). Sipas ktij rregulli, rezulton se populli Kelt dhe ai Ilir, m hert se popujt e tjer indoevropian u jan drejtuar hapsirave me klim m t moderuar dhe m t ngroht, t Evrops Qendrore dhe Mesdhetare (Mediteranit).

Flori Bruqi Ky konstatim mund t prforcohet me faktin se edhe tek francezt, si tek shqiptart, prve tipareve Alpiko-Dinaride hasen edhe ato Mesdhetare (Mediterane). N fund, mund t pohohet se shum ndryshime antropologjiko-morfologjike (tipare t koks, trupit, ngjyrs s lkurs dhe syve) jan t kushtzuar nga faktor gjeoklimatik dhe rrethana t tjera sociokulturore, historike, kontaktesh dhe rapor tesh substrato-adstrato-superstratike etj. Tek shqiptart hasen gjithashtu gjurm t lashta etnokulturore, si jan kuvada, kulti i diellit, kulti i gjarprit, ritet e vdekjes, si, p.sh., mbyllja e syve t t porsavdekurit nga ndonj i afrm i tij, rit ky i ngjashm me at t italikve t periudhs romake dhe veprime si sht gjakmarrja, e ngjashme me vendetta-n korzikane apo me at malazeze etj. N fush t etnolinguistiks, prve prdorimit virtual dhe simbolik, sidomos t numrave 3, 7, 9, 12 etj., q mund t hasen edhe tek shum gjuh t popujve t hapsirs mesdhetare e m gjer, tek shqiptart haset edhe nj prdorim emotiv i ktyre numrave. T hngrshin shtatqind mij dreqr!. Pas shtat bjeshkve/kodrave/maleve. Nga gjuht e Ballkanit shqipja sht e vetmja gjuh q akoma ruan gjurm t sistemit vegisimal, si dyzet (2x20=40); m prpara, n shqip, pr t shprehur nocionet 60 dhe 80, jan prdorur strukturat vegisimale trezet (3x20) dhe katrzet (4x20). Nj logjik e till e formimit t emrave haset edhe n baskishte (2x20=40); n galishte (2x20=40); 3x20=60;4x20=80) n oksitanishte dhe n frngjishte t vjetr (3x20=60; 4x20=80; 6x20=120 madje edhe 15x20=300); n frngjishten e re gjithashtu haset 4x20 =80 por edhe emra t tjer t numrave t ndrtuar mbi kt baz pr numrin, p.sh. 99 thuhet 4x20+10+9=99, etj. Profesori i mirnjohur dr. sci. Shefki Sejdiu shkruan : N gjuhn shqipe gjallojn struktura etnolinguistike, apo m 102

Guxim shqiptar 103 saktsisht antropolinguistike dhe kulturore q dshmojn se, q n lashtsi kan ekzistuar kontakte t protoshqiptarve dhe t gjuhs s tyre me popuj, gjuh dhe kultura paraindoevropiane t Mesdheut. Kto gjurm hetohen tek disa emra t sistemit t farefisnis si elemente matriarkati, p. sh., tek emri motr. Dhe n vend t konkludimit; kto gjurm t lashta antropologjike, etnokulturore, gjuhsore, racore q ndeshen tek shqiptart, nuk jan sjell ktu vetm si fakte t ndara dhe t shprndara. Prkundrazi, n ktu jemi prpjekur q kto fakte ti shohim si struktura dhe sisteme (jo) raciste. Pjesa m e madhe e ktyre elementeve dhe fakteve jan gjurm dhe dshmi e kontakteve direkte dhe e nj jete n simbioz, q n kohrat m t lashta, me popujt paraindoevropian dhe indoevropian si dhe me kulturat dhe gjuht e tyre n hapsirat e Mesdheut. Resume In this work of anthropology (review and controversy) regarding the work of Jakov Milaj Raca Shqiptare (1994 and published in 1997) we highlighted many important informations from this virtuous writers life and work. He is one of the best writers in this field of anthropology. Many scientists opinion was that the book Raca shqiptare is one of the firs works written in a very skilful way, where it was described the physical type of Albanian and its evolution. There were some interesting controversy discussions on the forum alb-science between May and December 2005, for example: Mr. Sc. Flori Bruqi, Mr. Sc. Besnik Pula, Publisher Kolec Traboini, then Albert Nikolla, Prof. Dr. Shefki Sejdiu, Prof. Dr. Muhamedin Kullashi, Enklid Milaj, Bleron Baraliu etc. who brought many interesting informations of oldest anthropological, etnocultural, language and racial traces of Albanians of the Balkan Peninsula. We did not brink them as scattered facts but we tried to gather these interesting date as a structure. These were not racist facts like some said about the work Raca shqiptare of Jakov Milaj. The most of the facts and elements of Jakov Milaj works are traces

Flori Bruqi 104 witnessed by direct contacts and of a symbiotic life since from the oldest times, from people even before Indo-European and Indo-European as well as their cultures and languages in the Mediterranean area described on the work of Milaj Raca Shqiptare. LITERATURA E SHFRYTZUAR:
1. Aliu, M. :Razvoj morfolokih obelezja kolske populacije i razlike u tim obelezjima na kronoloku dob., Doktorska disertacija, 1992, Sarajevo. 2.Bozina, M. I. : Morfoloke osobine jugoslovenskih naroda, etnoantropoloki problemi, knjiga 11, Beograd,1990. 3. Bruqi, Flori :Delikuenca e t miturve dhe ushtrimet trupore, Flomed, Prishtin, botimi 1, 2003 dhe botimi 2, 2004. 4. Bruqi, Flori :Ndikimi sistematik i ushtrimeve fizike n strukturn e personalitetit t sportistit, Flomed, 2003, botimi 1, dhe Flomed, 2004, botimi 2. 5. Bruqi, Flori :Dallimet n disa ndryshore fiziologjike ndrmjet studentve sportist dhe josportist para dhe pas vrapimit 400 metra, punim magjistrature, Prishtin, 2005. 6. Bruqi, Flori : Ndikimi i ushtrimeve trupore n personalitetin e t rinjve, Prishtin, 2005, projekt. 7. Bruqi, Flori :Ndikimi i ushtrimeve trupore n fajshmrin e adoleshentve, Prishtin, 2005, projekt. 8. Durakovic, M. M. i suradnici :Morfoloka antropometria u sportu, Zagreb, 1995. 9. Milaj, Jakov :Raca Shqiptare, Tiran, 1945 dhe 1997. 10. Materiale t shfrytzuara t polemikave t autorit Flori Bruqi , t zhvilluara n forumet virtuale Art-Cafe, Alb-shkenca.org dhe Sport-ritmi i zemrs (maj-dhjetor 2005).
(Pr shkrimin kritik n fjal jan shfrytzuar disertacionet e ndryshme shkencore si ato t: prof.dr. Hasim Rushitit, prof.dr. Ajvaz Berisha.) prof. dr. Sadik Krasniqit dhe shum punime t botuara n forume, revista dhe gazeta, pr ka u jam mirnjohs autorve).

Guxim shqiptar

POLITIK

105

106

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Arvanitasit, amria, Epiri i Veriut dhe gjendja sot

107

atkeqsisht, ritmet e prshpejtuara t jets, (sidomos pas Lufts s Dyt Botrore, kur njerzit i prfshiu paniku si sot, jetojn e gzojn t lumtur, ndrsa nesr mund ti prfshij me milion brenda dits - vdekja me kraht e saj). Nga dita n dit e kan br dhe vazhdojn ta bjn njeriun m t pangopur dhe t etur t gzuar do ast jete. Doemos n vendin ton, periudha e gjat e diktaturs s egr, e shprfytyroi edhe m njeriun nga ana karakteriale duke e transformuar at n nj qenie, e cila tashm nuk shikon se ku shkel pa l k edhe ka nprkmb! Gjat ksaj analize nuk i kam vn vetes detyr t trajtoj amoralitetin e udhheqsve diktator komunist, t cilt i shprfytyruan popujt e tyre nga ana karakteriale. Gjithashtu, nuk kam asnj synim t mrzis lexuesin duke i shrbyer n tavolin fakte, sa t panumrta e t ngatrruara historike. Qllimi im sht q, mbshtetur fluturimthi mbi nj rrjedh historike faktesh, t rikujtojm se si erdhi dhe u tkurr Epiri Shqiptar, i nisur nga interesat e fuqive t mdha dhe n dmin ton. Nga ana tjetr, t ballafaqohen bmat e atij njeriu t ashtuquajtur t ri socialist, krejtsisht t pa moral, me bmat e patriotve t mirfillt, q u quajtn tradhtar nga diktatort komunist. E, doemos, edhe qllimi i fundm i ksaj analize sht t bindemi se u duhet thn ndal veprimeve antikombtare t ktyre pjellave hibride t diktaturs komuniste dhe t vazhdohet vepra e atyre patriotve q, pr integritetin e Shqipris

Flori Bruqi 108 me Kosov edhe amri, morn guximin t nprkmbnin edhe vet popullariteti i tyre personal! Me kaq besoj se u prcaktua shtrirja dhe caqet e ksaj analize. N vazhdim, nuk kam si t mos e falnderoj paraprakisht nga zemra lexuesin e vmendshm t ktyre radhve. Fundja, s bashku me lexuesin, do t prshkojm shkurtimisht hulln e ngjarjeve historike; do t shqyrtojm gjendjen bashkkohore si edhe do t prpiqemi t japim dhe prfundime se si duhet vepruar n t ardhmen, mbshtetur mbi t vrtetat historike, pr ti vendosur ato n vend t drejt. Rishikim retrospektiv historik shtja kryesore q na intereson konkretisht pr amt sht sqarimi i situats s periudhs kur filloi copzimi i Perandoris Osmane. Nuk do t hyjm n diskutime akademike q na fusin n mjegullnajn e historis s lashtss. Do ti shmangim pyetjet retorike nse ilirt ishin trashgimtar t Pellazgve t lasht, e, si rrjedhoj, nse edhe vet shqiptart jan trashgimtar t tyre autokton n Greqi, apo jo. Gjithashtu kalimthi, po i referohemi pohimeve m t reja, si ai i msuesit t prmendur t shkolls s famshme t Jenosit, (e cila shklqeu gjat shek. XVI dhe XVII), Jenadhiosit, i cili kishte arritur n prfundimin: Arvanitasit, ose albant, ose shqiptart, jan prfaqsuesit m autentik t Iliris pellazge. Por, duke iu referuar s shkuars s afrt, t ciln drejtuesit e shtetit grek sot as q e prfillin fare, duam t theksojm se heronjt e kryengritjes kundr pushtetit otoman, q u quajt Kryengritja Kombtare Greke e viteve 1821 q shkaktoi fitoren e pavarss Greqis, ishin n masn 90 % arvanitas ! Kt m s miri e vrtetojn dokumentet e nisura me 23 gusht 1821, nga prfaqsuesi grek Ipsilanti, aleatve arvanitas mysliman pr kontributin e tyre n fitoret e Revolucionit Grek, duke i quajtur pasardhs t heronjve tan paraardhs. E nuk kaluan shum vjet m pas, dhe pasardhsit e heronjve paraardhs, porse me t shpejt u transformuan n turkoshqiptar, arvanitas e nofka prmuese t tjera.

Guxim shqiptar 109 Lidhur me heronjt e 1821-s, kam nj dshmi personale t priftit katolik t ritit bizantin, arbreshit t nderuar Antonio Bellushi. Ai i a ka pohuar vet Baba Rexheb-it n Teqn e Tij ktu n Detroit, se kishte qmtuar dhe gjetur 803 ngulime arvanitase n Greqi, dhe me at rast na recitoi kngn, (t botuar prej tij tek revista Lidhja q ia dhuroi Babait), q kndohet n Korint e cila thot : Kjo gjuha arbrishte sht gjuh trimrishte, E flit Navarhoj Mjauli, Boari si dhe i gjithSuli ! Heronjt legjendar t Kryengritjes Kombtare Greke nuk kan qen kush tjetr por Mjault, Xhavellt, Boart, Bubulint e Ndret me gjith Kanart me shok, (list e pafund)! Kryengritjes greke, dinamizmin dhe trimrin e pashoqe ia dhan vetm arvanitasit! Por, nuk kaluan shum vjet, e grekt vun gjene n fis, (danajt e pabes), dhe bn, dhe vazhdojn t bjn mos, jo vetm tua mohojn arvanitasve qenien e tyre shqiptare, po edhe tua rrnjosin me dhun do trashgim arvanitase! N kt drejtim, hapi m i rndsishm ishte lufta q iu b gjuhs shqipe duke e dnuar me ostracizm shkolln shqipe! Gjat ksaj vazhde, sht interesant edhe pohimi tjetr q na bri Urata Antonio Bellusci, i cili na tregonte se tek po rrugtonte m kmb n Greqi, nga njra qendr arvanitase tek tjetra, takon rrugs nj kalimtar, q i drejtohet me shqipen e tij arbreshe dhe e pyet se sa larg ndodhej fshati X, vend-ngulim arvanitas. Kalimtari i prgjigjet po shqip dhe i thot se ai vet ishte nga ai fshat dhe se e kishte t kot urata q krkonte ngulim fisesh shqiptare atje, sepse atje nuk kishte t till. Sipas tij, ata ishin t gjith grekr e, duke mrmritur m vete, qe larguar. E prifti, tejet i mrzitur, e ndiqte me lot hidhrimi n sy arvanitasin renegat, tek i cili trysna greke ia arriti qllimit t saj! Rikujtojm tashti astet kulmore q nga shpallja e pavarsis greke, ku rolin themelor e luajtn trimat arvanitas, e deri n ditt tona.

Flori Bruqi Pavarsn nga Perandora Osmane, Greqia e realizoi n vitin 1829. Q nga ajo dit ajo veproi, zyrtarisht ndaj fuqive t mdha me dinakr, kurse ndaj kombeve fqinje me pabesn karakteristike t fiseve danaje, e gjithashtu me dhun e me krime t pashembullta duke zaptuar toka ster edhe ishuj t shumt me pangopsn e nj prbindshi gjat nj gjysm qindvjeari. Por, piksynimi obsesiv i saj ishte Epiri, i cili, me limanet, tokat dhe kullotat e tij, ishte shtylla kurrizore e shqiptarve. Shqiptart m prpara vdisnin se sa ua lshonin grekve Janinn, Prevezn, Artn etj. Komitetet e Lidhjes Shqiptare kishin lshuar kushtrimin nga mbledhja e tyre n Konaqet e Abedin Pasha Dinos n Prevez, ku morn vendimin t mblidhnin nj ushtri prej 30.000 burrash e t mos e lejonin kurrsesi shtrirjen e ushtris greke n Epir. Gjat muajve prill, maj e qershor 1879, drgatat shqiptare kontaktuan n kryeqytetet kryesore evropiane qeveritart vends dhe u dorzonin memorandume pr tua br t qart palkundshmrin e shqiptarve pr tu dal zot t drejtave t tyre. De Rada, n krye t arbreshve, nga ana tjetr, punonte me ndjenj t lart kombtare me diplomacn italiane. Por doemos, ve interesave grabitqare greke, n fushn e lojs diplomatike, rndsi t madhe kishin interesat e fuqive t mdha, t cilat, nga njra an donin dobsimin deri n shkatrrim t Perandoris Osmane, dhe nga ana tjetr, krkonin t ruanin ndikime sa m t fuqishme t shteteve t tyre n fushn e shahut t Evrops Qendrore e Juglindore. N vazhdim po i paraqis lexuesit, si n kaleidoskop, pohime e qndrime sa t pahijshme dhe po aq kuptimplote, se si fuqit e mdha kan luajtur me fatet e kombeve, q ne t shtjellojm sot problemin amr. 110 Imoraliteti politik ndaj amris Do t duken tejet kundrthnse pohimet ose pozicionimet e Bizmarkut t gjithfuqishm, por faktet jan kokforta. Ishte ai q si mjeshtr aleancash dhe kundraleancash q e mbanin, mori prsipr barrn e ndrmjetsit suprem mes fuqive t mdha, si

Guxim shqiptar 111 Anglia dhe Austro-Hungaria, nga njra an, dhe Rusia e Franca nga ana tjetr. Kshtu m 15 janar 1877, Bismarck-u e pranoi n parim krijimin e shtetit t pavarur Shqiptar. Kurse n vern e po atij viti, (vetm gjasht muaj m von), gjat lufts ruso turke, Bismarck-u, si edhe ministri anglez i Punve t Jashtme, Derby, i propozuan Francesco Crispi-t q Italia t pushtonte Shqiprin. T keni parasysh katr vilajetet e Shqipris: t Shkodrs, t Kosovs, t Manastirit dhe t Janins, nse Austro Hungaria do t ishte n gjendje t merrte Bosnjn. Mirpo Crispi, farktari i bashkimit t Italis, nuk e pranoi kt ofert, (n kurrizin e shqiptarve). Arsyet ishin dy: nga njra an, mbase gjaku i tij me prejardhje shqiptare, nuk ia lejonte kt tradht, e nga ana tjetr ai nuk donte telashe eventuale as me Austro Hungarin. Vinin e iknin kryeministra e ministra Punsh t Jashtme n Angli dhe Franc, si Lordi Beaconsfield, e pas tij Lordi Glad ston, ose Grandvill-i me gjith Waddingtonin, her m liberal e her m konservator, q po ashtu ndrronin pozicionimet e tyre ndaj shqiptarve dhe ndaj t plotfuqishmit Bizmark! N mesin e qershorit t vitit 1880, Konferenca e Ambasadorve vendos q ti jepej Greqis gjysma e amris e t mbyllej problemi. Greqia po fluturonte nga gzimi. Edhe Bizmarku nuk e kundrshtoi. Mirpo, n at koh, ministr i Punve t Jashtme t Perandoris Osmane qe emruar Abedin Pasha Dinua (patrioti i madh am), e kshtu, me kmbnguljen e tij u hodh posht ky propozim. Po Greqia bnte gjat ksaj kohe? Jepte e merrte me dinakr me ambasadort e Fuqive t Mdha. Erdhi kshtu edhe shkurti i vitit 1881. Bizmarku, gjykatsi suprem, hedh iden q Greqis t mos i jepej Epiri por n vendin e tij ajo t merrte ishullin e Krets! Mbeti disa muaj pezull ky propozim, dhe vetm kur m 24 maj 1881 u vendos q Greqis ti jepej n Epir vetm qyteti i Arts me gjith rrethe. Dhe prap Bismarck-u e miratoi kt variant. Nga ky rishikim e rikujtim, krejtsisht fluturimthi, ashtu si jan zhvilluar kongreset, mbledhje ambasadorsh, e gjithashtu edhe konferenca ndrkombtare ku sht luajtur me fatet

Flori Bruqi 112 e amris dhe popullit am autokton, marr lejen t nxjerr nj prfundim : Ligjet e ktyre fuqive t mdha ia kan prer dorn hajdutit q vidhte nj dele pr tua siguruar ushqimin fmijve t tij. Po tua hiqje madhshtn atyre kongreseve e konferencave, a nuk u duheshin prer kokat atyre q i jepnin t drejtn e m t fortit - vetes s tyre t grabitnin territore t tra ? U prqendrova rreth ktyre fakteve sa kuptimplote aq dhe t pahijshme, (q ti shmangem nj fjalori banal), pr ti rikujtuar lexuesit se si Fuqit e Mdha asnjher dhe pr asnj ast nuk kan menduar pr interesat kombtare t kombeve t tjera. Jo zotrinj. Gjithsecila fuqi e madhe, prve interesave t veta, ka shikuar dhe mbrojtur! E kjo sht brazda prgjat s cils vazhdon e zhvillohet historia si edhe trajtohen interesat e kombeve! Para se t vazhdoj m posht dua t nnvizoj nj moment, t cilin duhet pasur mir parasysh nga e kaluara historike: Askush nuk t mbron interesat e tua po nuk u prputhn ato edhe me t tijat. A jemi t zot ti shfrytzojm rastet? (Duhet mbajtur mir parasysh rastin e Kosovs). Gomarin nga balta e nxjerr vetm i zoti, (pavarsisht se me ndihmn e t tjerve)! Gjat ksaj linjeje arsyetimi, do t sjell nj shembull shum kuptimplot, i cili nuk ka nevoj pr asnj koment. Sipas studiuesit me fam botrore, Franz Bop, gjeneralit francez Xhentili, Napoleon Buonaparti i drgoi nj letr ku theksonte: sht n interesin e Republiks, q Ali Pash Tepelena t mposht t gjith rivalt e tij q t bhet i aft ti shrbej Republiks. I mbshtetur n gjith faktet dhe dokumentet e studiuara t asaj kohe, historiani Edwin Jacques pastaj nxjerr prfundimin: Lojn e dinakris, Ali Pashai e dinte fort mir. N marrdhniet e tij me Francn ai nuk synonte ti bnte shrbime Republiks Franceze, por q kjo e fundit ti shrbente atij. E tashti, n vazhdn e gjith ktyre vendimeve zhvendimeve, her pro e her kundr interesave tona kombtare, vjen edhe Konferenca e Londrs e Ambasadorve q e njohu m 29 korrik 1913 Shqiprin Shtet Sovran. Mirpo, qeverisjen e shtetit ia njohn nj princi t caktuar nga Fuqit e Mdha dhe

Guxim shqiptar 113 nj Komisioni Ndrkombtar me gjasht antar, (nga nj prej do fuqie t madhe dhe nj shqiptari). Kt e vendosn fuqt evropiane. Kurse Ministri Amerikan n Greqi, Williams, i cili prfaqsonte nj fuq t madhe, t painteresuar n pazarllqet e evropianve, qe shprehur lidhur me kt zgjidhje : Nj mrekull e paaftsis. Nj skem absolutisht e papajtueshme .Nj lmsh gjrash t paqndrueshme! Gjat muajit gusht, 1913, Konferenca e Ambasadorve ngriti nj Komision Ndrkombtar pr kufijt. Djallza greke kishte arritur t prpunonte aq shum opinionin e ligjvnsve evropian, sa q atyre ua kishte mbushur mendjen se ishte popullat ortodokse, ishte greke, kurse ajo myslimane ishte shqiptare. Mirpo, pjestari austriak i komisionit, zoti Bilinski, nuk qe i bindur pr kt pun dhe i ftoi kolegt e tij t bnin nj vizit n nj shkoll greke n Kor. N oborrin e shkolls ai hodhi nj grusht me monedha e fmijt grek harruan t flisnin greqisht, dhe pr ti kapur monedhat flisnin e brtisnin shqip, n gjuhn e tyre vrtet amtare! Edhe n shkolln e Erseks, prfaqsuesi austriak Bilinski prdori t njjtin kurth ndaj fmijve grek, dhe rezultati qe po ai i shkolls korare! Mirpo, sondazhet dora-dors dhe bindjet e komisionit as i merrte kush parasysh. Vendimi lidhur me kufijt e Shqipris u zgjat dhe u b trkuz, sepse meazalla se binin n ujd prfaqsuesit e Austris dhe t Italis nga njra an, dhe ata t Francs e Rusis, nga ana tjetr. Kshtu frenat e ndrmjetss i mori n dor ministri i Punve t Jashtme Britanike Sir Eduard Grey i cili ndikoi q kufiri shqiptar i jugut t caktohej n zyrat e Institutit Gjeografik t Firencs!(?) Rezultati? M 17 dhjetor 1913 nnshkruhet protokolli i ashtuquajtur i Firencs, ku gjysma e territoreve t banuara nga shqiptar autokton t mirfillt mbeti jasht kufijve t Shtetit Shqiptar! paturps! Iu la Greqis e gjith amria me qytetet e saj: Filati, Paramitha, Marglli, Parga, Gumenica e Preveza q banoheshin 100 % nga shqiptar mysliman, ku edhe ortodokst i ruanin t pastra ndjenjat kombtare! Pale m Janina, e cila kishte qen qendra e Toskris n t gjitha koht! Ai vendim i padrejt ishte pr t ulritur tek dihej mirfilli se Kosturi dhe

Flori Bruqi 114 Nestrami n Mesjet, kishin qen pjes e principats s Muzakajve! O Zot, padrejts! Kto t dhna historike lidhur me shkputjen e amris si truall i populluar n masn 98% nga shqiptar puro autokton dhe aneksimi i saj Greqis, u qmtuan vetm maja maja q lexuesi i ktyre radhve t krijoj iden e prgjithshme t ksaj padrejtse t skajshme. Me kt rast i lutem lexuesit t ndjek me vmendje edhe nj dokument q do ti paraqis, ku del n pah se si Shqiprin e sakrifikuan dhe e viktimizuan me gjak t ftoht Fuqit e Mdha vetm q t ruanin interesat dhe drejtpeshimin ndrmjet tyre. M 12 gusht t vitit 1913, n Dhomn e Komunave londineze, iu b nj interpelanc ministrit t Punve t Jashtme t Britanis s Madhe, Sir Edward Grey-t. Ja edhe fjalt e tij: Jam i bindur se, kur t dihen t gjitha, ky vendim do t kritikohet me t drejt nga shum an, prej do njeriu q e njeh vendin dhe q e shikon shtjen vetm nga pikpamja e popullsis s tij. Por, duhet t kemi parasysh se, n bisedimet rreth kufijve t Shqipris, qllimi kryesor ishte q t mos hapej konflikt midis Fuqive t Mdha. Prandaj, n qoft se marrveshja mbi Shqiprin u arrit duke mbajtur harmonin ndrmjet Fuqive t Mdha, mund t themi se ka qen nj sukses i plot pr interesin jetsor t paqes n Evrop. Me kt shfajsim moral, Sir Edward Grey mendoi se kreu nj mision sa t vshtir e po aq edhe delikat lidhur me shuarje tensionesh politike n at pjes t Evrops s quajtur Gadishulli Ballkanik. Mirpo, la prapa ai ndrmjetsim politik; sa i padrejt - po aq edhe kriminal ndaj kombit shqiptar, nuk qe krijim baraspeshe qoft edhe artificiale. Ajo padrejts e ushtruar me t drejtn e m t fortit, i sendrtoi premisat q Gadishulli Ballkanik t transformohej n nj fu baruti. Nga ana tjetr, prkdhelja q i u b sedrs s smur greke, t etur pr lavdn e humbur t dikurshme, qe edhe preludi i nj vazhde dhune, krimesh edhe gjaku t derdhur pafund, ku mijra fantazma t viktimave fmij, pleq, gra dhe burra shqiptar do ta ken ndjekur dhe vazhdojn ta ndjekin si mallkim shpirtin

Guxim shqiptar 115 e arkitektit t asaj skterre toksore, Sir Edward Grey-n, edhe n jetn e prtejme! Grekt n vazhdn e rrugs s krimeve I dhan Greqis ishujt e detit Egj, e ata nuk u knaqn. I dhan edhe amrin me 50.000 banor etnik shqiptar, e srishmi grekt donin m shum. Ia aneksuan gjithashtu edhe Vilajetin e Janins me gjith 500.000 banort e saj ku vetm 100.000 ishin greqishtfols (ndonse edhe ata me ndjenja shqiptare). Me nj fjal, t gjitha ato q grekt artificialisht i kishin emrtuar Epiri i Jugut, sipas Megalidhes (ides s madhshtis greke). Dhe prap danajt, akejt e Ballkanit, ishin t paknaqur nga Fuqit e Mdha: e donin Epirin t tr, Korn e Gjirokastrn pa ln jasht as Vlorn!(?) Nuk kishin faj grekt, ndaj ata mirfilli e dinin se rrall, shum rrall e drejta pajtohet me politikn! Pikrisht nga ky kndvshtrim ata e krkonin edhe Vlorn si pjes t Epirit Veriut, ndonse ajo kafshat, ishin t bindur, q pr baraspesh n mes Fuqive t Mdha, dihej se i ishte ln Italis. E taktik ndoqn ather grekt? Zyrtarisht, kryeministri Venizellos shpalli trheqjen e trupave greke, e pr kt veprim e vuri n dijeni edhe Konferencn e Ambasadorve. Ksisoj edhe ministri i Punve t Jashtme Anglez, Sir E. Grey shfaqi konsideratn e tij. Por, nga ana tjetr ushtart grek, duke i hequr shenjat dalluese t uniforms s tyre, u bashkuan edhe me bandat e terroristve grek t liruar nga burgu i Krets qllimisht, e t maskuar si Detashmente t Krishtera; n gjith zonn e Kors e Gjirokastrs ve zjarr, dhun dhe krime nga m t pashembullta prdorn ata. E tmerruan popullsin shqiptare! Qindra fshatra dogjn (pr t qen t sakt, 314 ishin ata). Mijra qen viktimat burra, gra, pleq e fmij! Po sjell ktu tekstin autentik se tha n Dhomn e Lordve t Londrs Markezi i Lansdowne lidhur me kasaphann q po bnin grekt ndaj shqiptarve: sht e pamundur t ekzagjerohen mizorit q po kryejn bandat greke n Shqiprin e Jugut. Kto banda prbhen nga ushtar grek t ln mbrapa, mbasi ushtria greke zyrtarisht u largua nga ato vise. Ata nuk i

Flori Bruqi 116 kan ndrruar as uniformat, por vetm i kan shqepur spaletat dhe do shenj identifikimi. Shqiptart po i vrasin me duart e tyre grat dhe fmijt q t mos i len t bien n duart e grekve. Grekt kan shkatrruar fshat pas fshati q t mbulojn gjurmt e mizors s tyre! E ftoj lexuesin t mos mrzitet tek i paraqis, ndonse shum fluturimthi, dokument autentike t asaj kohe. Para Dhoms Komunave koloneli Aubrey Herbert bri denoncimin: Un akuzoj Qeverin Greke si nxitse t veprimeve q solln kto mjerime. Dyert e burgut t Janins nuk mund t eleshin aksidentalisht. Kush tjetr ve qeveris i armatosi kriminelt q doln s andejmi? Kush i nxiti andartt e Krets t shkojn posht e prpjet duke vrar e duke prer? Prap, Qeveria Greke. Kush ka br pr vite me radh nj propagand gjith vrer? Qeveria Greke ... E mbasi t gjitha kto t vrteta t prbindshme u solln n siprfaqe nga personalitete t huaja, si reagoi i caktuari si arbitr dhe ndrmjets suprem, Sir Edward Grey? Nga dokument t kohs rezulton se ai tha: Duhet pasur parasysh se kasapi i shqiptarve, koloneli Dulis, sht prjashtuar nga lista e oficerve t ushtris greke. Si pasoj, qeveria nuk mund t quhet prgjegjse pr veprimet e tij. Dhe mllefi yn nuk ka se si t ket kufij tek lexojm se si ky diplomat i shquar i Britanis s Madhe, i cili duhej t ishte indinjuar n kulm nga dgjoi rreth krimeve greke n Dhomat e Lordve, si edhe t Komunave, tregon se i ishte drejtuar shum ashpr, sipas tij, kryeministrit, zotit Venizellos: Informatat mbi ngjarjet e Shqipris s Jugut q m jan dukur si t besueshme, ia kam transmetuar Qeveris Greke. Gjithashtu i kam vn n dukje zotit Venizellos, se ai vet, jam i bindur se dshiron sinqerisht q kto pun t mos ngjasin, por me q jan kryer nga grek sado t paprgjegjshm, efekti i tyre n opinionin e jashtm nuk ka se si t jet i favorshm. Besoj se ngjall kureshtje t msohet se cili ishte qndrimi aspak diplomatik i Venizellosit n Parlamentin e Athins, tek shprehej gjith krenar :

Guxim shqiptar 117 Vetm nj gabim kolosal dhe trashanik do t shkaktonte shkputjen e Epirit t Veriut prej Greqis, tashti e tutje ! Nuk m mbetet se t shtoj, vese ti rikujtoj lexuesit se gjat kohs q diplomaca evropiane merrej me vendime e kundrvendime, si edhe me telegrame diplomatike, pirgjet e kufomave dhe grmadhat e banesave ishin provat e gjalla se si e kishin katandisur grekt t ashtuquajturin e tyre, Epirin e Veriut! Dhuna e tmerrshme dhe shprnguljet masive nga amria, me gjith Vilajetin e Janins, e gjithashtu edhe krimet e djegiet e prbindshme n zonat e Kors dhe Gjirokastrs, provonin dukshm dhe pagabueshm se ato krahina, sa t gjera dhe t populluara vetm nga shqiptar, do gj mund t ishin, por jo territore greke ! Strategjia e re greke dhe aktiviteti i patriotve tan Kongresi i Berlinit i 1878s qe piknisja nga ku Greqia filloi zyrtarisht edhe me kmbngulje t krkonte aneksimin e krahinave q ajo i quajti Epiri grek. Mbasi territorialisht ajo zhvati aq sa deshi, me prjashtimin e Kors dhe t Gjirokastrs, krahina t cilat i bri tok t djegur, iu kthye tashti taktiks s re, t spastronte edhe Greqin nga shqiptart. Nuk ishin pak por bhej fjal pr dhjetra e dhjetra mijra mysliman, kryesisht t amris q ajo, e marr vesh me Turqin, donte ti niste t popullonin tokat e Anadollit e q andej t merrte greko ortodokst e ti sillte n pronat ame. Bisedimet u zhvilluan me 14 maj 1914, n mes ambasadorit turk n Athin, Galip Beut dhe kryeministrit grek, Venizellos. Kurse me elementin shqiptar t besimit ortodoks, grekt kishin bindjen se do ta asimilonin me ann e fes dhe at t shkollave greke. Lidhur me kt, masat ishin marr me koh. N shkollat e ortodoksve t gjitha lndt zhvilloheshin n gjuhn greke. Tekstet e historis dhe t letrsis ishin t prshkuar nga nj urrejtje e skajshme kundr myslimanve. Djallza greke nuk njihte kufij. N Kushtetutn e vitit 1911 Parlamenti Grek kishte parashikuar, n pikn 17, reformn agrare t shoqruar edhe me nj sr aktesh nnligjore. Qllimi i fundm i reforms agrare ishte t goditeshin si pronart e mdhenj ashtu edhe t mesmit

Flori Bruqi 118 e deri tek t vegjlit am! Me kto akte nnligjore grekt i paralizuan pronart am duke ua ngrir pronat dhe ifligjet n dor, (Roberto Morozzo della Rocca Kombsa dhe feja n Shqipri, 1920-1944). Dy aktet nnligjore q morn fuq e q paraqisnin poshtrsn e skajshme greke pr ti shpronsuar shqiptart, ishin ai me t cilin u ndalohej shitja e toks dhe q u quajt me emrin apollotriosis (tjetrsim), si edhe ai me t cilin u konfiskohej toka dhe q u quajt enigoistasis, (Drita, Gjirokastr 28 nntor 1923 si edhe H. IsufiPolitika greke pr dbimin e popullsis ame). T lidhura kto masa edhe me terrorin e egr t ushtruar nga bandat e hierolitve ndaj pronarve am, praktikisht popullata ame nuk i shihte m vetes rrugdalje jete n Greqi ve t ikte n Anadollin e largt, ose t strehohej n Atdheun Mm, n Shqipri. Jan t panumrt dokumentet dhe korrespondenca e patriotve shqiptar ku denonconin Lidhjen e Kombeve, Konferencat e ndryshme ndrkombtare dhe qeverit e Fuqive t Mdha pr veprimet antiligjore dhe kriminale t qeveris greke, por t gjitha binin, pak a shum, n vesh t shurdhr. Sa pr t treguar se cila ishte fryma e atyre viteve rreth problemit am, q konsiderohej se mund t zgjidhej n rrugn e s drejts, po citojm nj dokument tipik t asaj kohe (nxjerr nga dokumentet e AQSH Dokumente pr amrin 1912 1939) ku me datn 3 dhjetor 1922, z. Mehmet Konica, pasi ka kontaktuar, (sipas udhzimeve t ministrit t Punve t Jashtme, z. Pandeli Evangjeli) deputett e Parlamentit Anglez duke u krkuar ndihm pr zgjidhjen e problemit am, v n dijeni, duke i drguar nj kabllogram, edhe gazets Associated Press t New Yorkut. Me nj fjal patriott shqiptar bnin prpjekje t mdha t sensibilizohej problemi am n gjith opinionin botror t asaj kohe. Zoti Ali Klcyra, i paraqet Kshillit Kombtar t Parlamentit Shqiptar me 18 dhjetor 1922 n mbledhjen e tij t 98-t, (sipas Dokumente pr amrin 1912-1939 t AQSH), nj krkes t prer q me Greqin, pavarsisht nga diplomacia teorike e fqinjsis s mir, t protestohej rrept lidhur me vuaj-

Guxim shqiptar 119 tjet q u shkaktohen dhe shtrngesat q u bheshin vllezrve am n tokat e tyre n Greqi. Kurse Bahri Omari, i krkon Kryesis s Parlamentit (po aty n dokumentet e AQSH), tu drgohen telegrame gjith parlamenteve t bots, e doemos prfshir edhe at grek, q t ndalohen menjher prndjekjet ndaj popullsis ame autoktone n viset e saja! Gjat viteve 19231925 u dbuan nga amria 30.400 amr t besimit mysliman, si edhe 30.000 shqiptar mysliman t tjer nga krahina e Janins dhe nga Kosturi, Follorina e Grebenja ! Po t studiohen dokumentet nxjerr dhe botuar nga fondi i AQSH Dokumente pr amrin 1912-1939, ka nj mor syresh, ku z. Mithat Frashri, her si Ambasador i Shqipris n Athin, ose si i drguar i Qeveris Shqiptare n Asamblen e IV-t t Lidhjes s Kombeve n Gjenev, i drejtohet z. Erik Drummond, sekretarit t prgjithshm t Kombeve t Bashkuara, me krkesa t fuqishme lidhur me shkeljen e t drejtave t amve q Qeveria Greke i kishte katandisur n gjendje t mjerueshme. Mes mors s dokumenteve t AQSH qmtojm V. 1923, D. 203, f. 47, ku Prefekti i Gjirokastrs, z. Kol Tromara, trheq vmendjen se si Qeveria Greke mbas dhuns e terrorit t egr ndaj popullsis myslimane ame, ka filluar e prdor dinakrn e saj duke u munduar ti bind amt t shkojn n Anadollin Turke. Pr kt ai bashkngjit shum dokumente me dshm, shkruar nga am atdhetar q i denonconte z. Kol Tromara veprimet e pals greke. Sa pr nj kujtes lexuesit, autort e ktyre dokumenteve q qmtuam dhe sollm si shembuj prpjekjesh t skajshme t ktyre patriotve shqiptar, q shtjen ame e kishin pr zemr po aq sa edhe shtjen kosovare, se u dhimbsej Shqipria, e pr t do t jepnin jetn e tyre pa nj e pa dy, pjesa m e madhe e tyre u dnuan me vdekje si tradhtar, kush n munges e kush me pushkatim nga diktatura komuniste ! Msime pr tu nxjerr nga historia

Flori Bruqi 120 Pavarsisht se n mnyr shum skematike, por mendoj se paraqitja e gjendjes s trojeve dhe ngulimeve t popullats autoktone shqiptare n at q sot quhet hinterlandi grek, (thells e territorit t sotm t Greqis), i kan rikujtuar lexuesit at pjes historie, e cila vazhdon dhe sht nj plag e hapur e kombit ton! Nga ana tjetr, duhet t jet bindur lexuesi se n kuadrin e politikave ndrshtetrore nuk ekziston e drejta virtuale, por vetm interesat, her t ngushta e her me qitje m t largt t shteteve m t fuqishm ! Kur interesat e tyre prputheshin me tonat, na dukej sikur po na i prkrahnin t drejtat tona legjitime. Sapo interesat tona fillonin e binin sadopak ndesh me interesat e tyre, sado ansore q t ishin ato, ata e harronin drejtsn dhe fillonin e shikonin problemet nprmjet syzeve t interesave t tyre. Ky kuadr lexohet qartas nga e kaluara jo shum e largt e mesit t shekullit t XIX-t, dhe pastaj vazhdimisht gjat gjysms s par t shekullit t XX-t dhe ndrion plotsisht vet periudha gati gjysmshekullore e diktaturs komuniste. Enver Hoxha, prve q ishte numri nj i vendit ton, fillimisht i harroi premtimet jugosllave mbi plebishitin kosovar t paslufts, e n vazhdim pranoi edhe t pabrn, q Jugosllavia t na glltiste si republik t VII-t t sajn, (pr gj AQSH ka plot dokumentet prkatse). Kjo periudh prkon me dhunn e egr, me pushkatimet n mas t atdhetarve intelektual t shquar si edhe klerikve. N vazhdim Shqipria u b vasale e B. S. e porsa ky i fundit krkoi prtritje n udhheqje, val e re pushkatimesh, kt her nga radht e bashkpuntorve ushtarak e kolegve m t afrt t diktatorit. Vijuam gjat viteve, duke u vllazruar me Kinn. Na prdori Kina si zdhnsin lehs t saj n OKB pr aq koh sa iu nevojitm dhe na sakrifikoi si leck kur aleancat perspektive t saja ran ndesh me interesin personal t diktatorit E. Hoxha. E, prsri, val pushkatimesh n Shqipri; kt her nga radht e specialistve q po e sabotonin ekonomin. Po me problemin am si u ballafaqua diktatori shqiptar? Pr t nuk kish se si t ekzistonte ai problem, derisa pr ti marr me t mir fqinjt jugor aneknd fshatrave minoritare, lejoi

Guxim shqiptar 121 hapjen e shkollave greke. Po nuk mjaftoi kjo, edhe Llajko Vima (Zri i Popullit) botohej pr ta n greqisht. E t mbetej me kaq, hallall mund t thoshte ndokush. Solidariteti fqinjmir shkoi deri atje sa q minoritare e kishim edhe zv/kryetaren e Presidiumit t Kuvendit Popullor, shoqen Vitor urri, pa le edhe zv/kryetar i Gjykats s Lart u pa e arsyeshme t emrohej i nderuari Sofokli Krongo !(?) Gjat ksaj brazde, analiza e veprimeve t politikanve t mdhenj t Fuqive t Mdha ndaj Shqipris, onte uj vetm n mullirin e tyre. Gjithashtu edhe politika e vet diktatorit t Shqipris, me gjith lakenjt q e rrethonin, duke u mbyllur n guaskn e tyre ve t kishin pushtet mbi popullin, (pa interesat e kombit nuk kishin asnj rndsi), ishte vnia e interesit t ngusht personal prmbi interesat kombtare. Tashti e ngushtojm rrethin dhe vijm konkretisht n ditt tona. Vendi yn doli papritmas nga rrethi i elikt i izolimit, ku e kishte futur diktatura e kuqe. sht e qart se nga njra an mungonin drejtuesit e gjithashtu atyre vet, t improvizuar drejtues u mungonte prvoja. Vrshuan nga jasht konsulent e mashtrues, siprmarrs dhe shkatrrues, financier dhe grabits. Ksisoj, demokracia e brisht shqiptare po mundohej t merrte revanin e saj mes pengesash t panumrta. Interesi personal i nprkmbur pr gjysm shekulli, tek t ndershmit e frenonte veten nga normat e moralit, (aty ku ato ishin ruajtur si atavizma). Ndryshe ngjiste me t paskrupulltit. Ata Zot e kishin paran e moralin. As nuk dinin se ku e kishte folen. Ksisoj e n ato kushte, sht e qart se do t lulzonin edhe elementet vends, t cilt nuk stepeshin ti shisnin edhe grat e tyre ve pr pushtet ! Kush doli mbi siprfaqe n at uj t turbulluar q ishte Shqipria ? Ata element q deri dje ishin simboli i njeriut t ri socialist: pjellat e deformuara t regjimit t prmbysur, q nuk shikonin as se ku edhe mbi k shkelnin! Kta e krijuan situatn e 1997-s. Kta ishin ata q me premtimin e kthimit kreditorve t parave t piramidave, me t marr pushtetin, lumenjt e paras likuide t firmave piramidale i kanalizuan drejt bankave greke q pas 1997-s mbin si krpudhat mbas shiut n Shqipri !

Flori Bruqi Por edhe radiot greke, shum t interesuara se bhej n Shqipri, pr do nat tkurrjen e pushtetit qeveritar drejt Tirans e njoftonin bujshm u lirua Gjirokastra, u lirua Tepelena, u lirua edhe Vlora, e kjo jepej me har t madhe fill n vazhdim t krimit t egr q u b ndaj atyre oficerve t rinj t SHIKut, Leks dhe Besnikut, q nuk qlluan me arm ... dhe u masakruan n mnyr barbare! Pale parat q u shprndau Greqia keqbrsve q filluan e dogjn shkolla dhe shkatrruan banka gjat asaj periudhe mendurie masive! Kur kasta e re e drejtuesve t sotm t Shqipris erdhi n pushtet dhe gjeti edhe hallv mbi revan, kryesimin e Kishs Ortodokse Autoqefale nga ana e Fortlumturis Tij Anastas Janullatosit, i cili si aktivist me prvoj t madhe, ua lehtsoi hap pas hapi bashkpunimin tejet t mirkuptueshm me qeverin e Greqis, doemos padyshim n favorin e interesave kombtare shqiptare !(?) 122 Strategjit m t fundit greke I hedhim tashti nj sy t shpejt taktikave greke. E krkonin ata me ashk Epirin si t tyrin prgjat gjysms s shekullit t XIXt. Dogjn e shkretuan Korn, si dhe Gjirokastrn me rrethe t tyre, dhe kur pan se nuk ua njihte njeri t ashtuquajturin Vorio Epir, ndrruan edhe taktika. Ata zyrtarisht pranonin gjoja se do t elnin shkolla shqipe n amri, por nga ana tjetr, duke shkelur me t dyja kmbt vendimet e Lidhjes s Kombeve, asnj e till nuk u lejua t hapej dhe patriott e msuesit e par tan, si Papa Kristo Negovani, Petro Nini Luarasi, Nui Nai me shok, u prndoqn aq sa edhe Mitropoliti i Kosturit Fillareti i mallkoi shkronjat shqipe! Nga ana tjetr, m 20 janar 1923, Konferenca e Lozans kishte marr vendim kategorik q asnj familje myslimane shqiptare t mos shprngulej n kuadrin e shkmbimeve t ndrsjella t popullatave greko turke. Kurse qeveria e Greqis zhvendosi me dhun dhjetra mijra banor mysliman nga amria, t cilt Turqia i drgoi ta popullonin Anadollin!

Guxim shqiptar 123 Disa her, kryeministra grek jan shprehur formalisht se nuk ekziston m gjendje lufte n mes dy shteteve tona; kurse Parlamenti i Greqis, i cili sht organi legjislativ q e ka i vetm t drejtn ta heq gjendjen e lufts me Shqiprin, kurr nuk e ka abroguar at ligj. Shembull konkret sht fakti se ndrtesa e Ambasads Shqiptare n Athin, q ka qen pron shqiptare, vazhdon e sht mall i konfiskuar nga shteti grek dhe ambasada jon e ka seln gjetiu! Kurse Qeveria Shqiptare hesht edhe glltit. Me nismn e Fortlumturis, Kryepeshkopit grek t Shqipris Janullatosit, njra pas tjetrs po ndrtohen kisha ortodokse n Shqipri, me tendenc zhvendosjeje t ndrtimit t tyre drejt veriut. qndrim mban qeveria jon? Pr hir t marrdhnieve miqsore me fqinjt srish hesht! Kurse n Greqi, ndihma e shtetit grek pr emigrantt tan sht tejet e madhe e miqsore: nj t ndrruar ata fen edhe emrin, e jan t lir, pa i penguar kurrkush, t ndjekin meshat n kishat greke! Po kshtu edhe pr shkollimin e fmijve shqiptar n Greqi: pse t krijohen telashe e t ngrihen shkolla shqipe n Greqi? Asnjeri nuk i pengon mijrat e fmijve shqiptar t shkollohen n shkollat greke. E doemos edhe qeveria jon, n shenj mirkuptimi t ndrsjell, e mirpriti ngritjen e shkolls greke n Kor! Dhe kulmin e mirsjelljes son e treguan Presidenti dhe Kryeministri yn, q as e luajtn qerpikun kur Presidenti i Greqis ua tha n sy, publikisht, se tashm nuk ekziston problemi am! E, si tia bnin ata? Mikut n shtpin ton ti silleshin si harbutr? Jo, kjo nuk do tu kishte pasur hije! E, doemos kjo mnyr t vepruari nga t dyja palt nuk ka se si t mos na e kujtoj kolosin e mendimit filozofik mistik, Hirsn e Tij, Baba Rexhebin, i cili nuk pushonte s prsrituri se : Nuk ka m t madh armik t njeriut se sa egoizmi i tij. E kur ky egoizm gllabron drejtues fatesh kombesh, ata bhen rrezik pr vet njerzimin! sht e qart se n kuadr njerzimi, udhheqsit e sotm shqiptar n pushtet, nuk arrijn t luajn ndonj rol. Por, npr-

Flori Bruqi 124 kmbjen e interesave kombtare ndaj atyre personale, e kan arritur plotsisht. E, natyrshm lind pyetja: Deri kur do ti duroj populli kto thithlopa q dora-dors po i shesin interesat e kombit? A ka turp m t madh q n kongresin e tyre t fundit i referohen me krenar bmave t tyre prgjat vitit 1997, vit i cili e shkatrroi nga themelet shtetin ton?
Botuar:27.11.2005. http://floart.blogspot.com/2005/11/arvanitasit-amria-epiri-i-veriut-dhe.html

Guxim shqiptar

A ka Intifad shqiptare n Ilirid?

125

rplasjet e vazhdueshme mes shqiptarve dhe maqedonasve, shpeshher t dhunshme, jan krahasuar nga disa media ndrkombtare me dy Intifadat Palestineze t vitit 1987-1993 dhe 2000, q ndodhen n Izrael. Dy arsyet m t mundshme qndrojn midis natyrs s dhunshme e marrdhnieve mes dy etnive ballkanase, ose paqartsit nga mediat ndrkombtare n trajtimin e ktij konflikti. Megjithat, Sam Vankin, ish-kshilltari ekonomik pr qeverin maqedonase, i sheh t dyja arsyet si nj demonstrim t hapur injorance mbi dy zonat dhe katr personalitetet politike t prfshira. Vankin shpjegon se maqedonasit, duke qen komb i vogl, shpesh kan rn pre e pikpamjeve keqdashse t shteteve fqinje si Bullgaria, t cilt e shohin maqedonishten si nj version provincial e qesharak t gjuhs bullgare. Ndrsa Greqia q prbn dhe fuqin investuese m t madhe n ekonomin maqedonase i konsiderojn maqedonasit pushtues sllav. Serbt jan t bindur se maqedonasit jan serb t vendosur n pjesn jugore t Serbis; por nse kto teza q vn n pikpyetje identitetin e maqedonasve, shrbejn thjesht pr politikat ekspansioniste t shteteve n fjal, mbetet ende pr tu par. Dhe shum natyrshm, Sam Vankin ngre pyetjen: Kujt i duhen armiqt n Ballkan, nse fqinjt mund ta kryejn at pun?

Flori Bruqi Krejt natyrshm, maqedonasit jan shum t ndrgjegjshm ndaj rrezikut q kto interpretime mbi identitetin e tyre mund te ken ndaj integritetit toksor prej 25 mij km2, n ann tyre t historis dhe pa dyshim, gjuhn e tyre - maqedonishten. Fatkeqsisht, t tria kto shqetsime jan shkrir n nj krcnim t vetm, q sipas maqedonasve vjen nga shqiptart. Statistikat flasin pr 25% t popullsis t prbr nga etnia shqiptare, por q po tu shtosh zhvillimet e dhjetvjearit t fundit, si shqiptart e riatdhesuar, lindjet dhe censura t mundshme q mund t ken psuar kto shifra, vlera rritet n 33 %. Dhe kjo sht mase e dukshme kudo n Maqedoni, shqiptart gjenden kudo, veanrisht n pjesn perndimore t vendit n kufi me Kosovn. Mirqenia e tyre e tejkalon at t bashkatdhetarve t tyre q jetojn n Shqipri e Kosov, por t qenit nj minoritet bn q ata t bien viktim e komenteve raciste dhe diskriminimeve t formave t ndryshme, sidomos n edukim dhe punsim. Grat n komunitetin shqiptar paraplqejn t mos punojn, pr shkak t normave zakonore dhe pr shkak t obligimeve q kan ndaj familjes. Por, duke konsideruar kta faktor, papunsia mes shqiptarve n Maqedoni sht m e madhe se ajo mes maqedonasve dhe arrin vlerat 25-30%. N mnyr t paevitueshme, kto politika diskriminuese shkaktojn paknaqsi mes shqiptarve, veanrisht mes intelektualve dhe atyre me edukim t lart, dhe e gjith kjo n natyrn ballkanase shndrrohet n nacionalizm ekstrem dhe arm, jo domosdoshmrisht me kt rend, shprehet Sam Vankin. E gjith kjo prshkallzohet dhe m tej kur shqiptart n Maqedoni zgjedhin t valvisin flamurin shqiptar n vend t atij maqedonas n festimet zyrtare. Kto fakte flasin hapur se nj pjes e minoritetit shqiptar n Maqedoni, vazhdon t ushqej ndrrn pr nj Ilirid, pjes e s cils t jet dhe Maqedonia perndimore. 126

Guxim shqiptar 127 Shekuj t tr marrdhniesh miqsore mes Shqipris dhe Maqedonis, nuk e kan ndaluar kt t fundit t ndrtoj nj imazh stereotip pr shqiptart, si t zhytur n aktivitete t nduarnduarshme dhe me tendenca pr tu veuar nga pjesa tjetr e komunitetit. N krahun tjetr, shqiptart e Ilirids, shohin situatn edhe m shum kur insistojn se terrori shtetror i ushtruar mbi ta sht nj fenomen normal, m shum se sa raste sporadike t keqtrajtimit nga policia maqedonase. sht m se e dukshme se ku i ka rrnjt debati shumvjear mbi shtjen e gjuhs shqipe dhe prdorimit t saj n institucionet e arsimimit t lart t shqiptarve n Maqedoni. Pala maqedonase i sheh kto krkesa si fillimi i fundit t tyre si komb, dhe nuk heziton t ofroj si shembull rastin e Kosovs. N fillim ishin krkesat m se t zakonshme dhe t ar syeshme n lidhje me respektimin e Konvents s t Drejtave te Njeriut dhe shtjet n lidhje me punsimin, edukimin dhe shndetin. M pas vijuan njsi ushtarake, UK, t ndjekur me mbshtetje nga Fuqit Perndimore pr t arritur nj kompromis pr ti akorduar shqiptarve t Ilirids t drejta civile legjitime. N fund erdhi NATO. Kjo pjes e historis e shtyn Maqedonin t mendoj se shqiptart n Maqedoni (Ilirid) do t ndjekin t njjtn taktik dhe n pjesn Perndimore si dhe n pjes t tjera t Serbis. Me sa duket, maqedonasit duket se besojn m shum n vizionin e nj Shqiprie t Madhe, sesa vet Shqiptart. Por, m shum se besim, mund t jet frik pr t parandaluar nj tjetr ndrhyrje ushtarake n prkrahje t shqiptarve. Por, e ashtuquajtura intifada shqiptaro-maqedonase nuk sht pr shtjen e nj Shqiprie t Madhe, sa sht pr pikpamjet ekspansioniste; sht sheshazi e qart q sht nj simbioz mes nj idealizmi t tepruar dhe realiteti krejt t ndryshm. Rezistenca sht n dor t nj grupi t przier me ishantar nga UK si dhe student me ndjenja t forta patriotizmi, kryesisht kosovar, por dhe shqiptar t Ilirids.

Flori Bruqi Ata kan gjetur mbshtetje logjistike t gjer nga banort e zons, si n spitale, arm, ushqim etj. Kjo revolt tregon hapur se n loj tashm nuk jan vetm shtja e t drejtave, por dhe shtje politike dhe ekonomike t shqiptarve t Ilirids. M t rezervuar ndaj ksaj situate duken ata shqiptar q nuk jan antar t partis shqiptare n fuqi, dhe duket se nj fuqi e tret politike sht formuar pr t mbshtetur kt pjes t Ilirids. Ish antart e UK-s e kan gjetur veten te papun, ose t punsuar pr pak m shum se asgj, ndrsa aktiviteti kriminal sht marr prsipr nga vet shqiptart e Shqipris. Por, do te ishte e padrejt t thuhej se n loj jan vetm arsye financiare; shum shqiptar n Ilirid jan t lodhur e t zhgnjyer nga pushteti i shumics sllave dhe nj intifad e mundshme do t ishte m shum pr t shprehur t gjitha kto paknaqsi. Deri tani, duket se kjo revolt nuk ka gjetur mbshtetje t gjer mes njerzve t thjesht dhe drejtuesve politik, pr vet arsyen se do dmtonte tej mase ekonomin. Duke prjashtuar dr. Sali Berishn e dr. Ibrahim Rugovn, t cilt i fituan zgjedhjet e fundit, politikant e Shqipris, t Kosovs dhe Maqedonis i kan dnuar kto episode dhune t politiks megalomane t FYROM-istve t konvertuar n demokrat. Por, mungesa e nj mesazhi t qart ndaj autoriteteve maqedonase sugjeron nj konsensus n heshtje me zhvillimet n rajonin e trazuar... Sam Vankin i prshkroi prpjekjet e pals maqedonase pr t plotsuar disa nga krkesat e minoritetit shqiptar, si nj ironi t madhe; DPA, partia shqiptare, sht nj nga elementet m t rndsishme dhe stabile t nj koalicioni t paqndrueshm. Vankin gjithashtu u shpreh se prfaqsues nga komuniteti shqiptar jan prezent n Qeverin Maqedonase, dhe shtja e prdorimit t gjuhs shqipe n institucione arsimore sht drejt nj rezolute t plqyeshme. 128

Guxim shqiptar 129 Ndoshta sht pr kto arsye q Maqedonia sht kapur n befasi pavarsisht nga paralajmrimet e shumta. Por, krkesa e shtjes shqiptare mbetet e patundur, pr t fituar statusin e nj kombi prbrenda nj federate apo kon federate. N t njjtn koh, nuk sht aq naive sa mund t duket; terminologjia daton m 1946, dhe 1974, kur Kushtetuta e ish-Federats Jugosllave(1974) njohu t drejtn e nj shteti prbrs t nj konfederate pr vetqeverisje dhe ekzistenc t pakrcnuar.

130

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Pushtetart e kan frik heroin e demokracis

131

lbin Kurti u lind m 24 mars 1975 n Prishtin. Shkolln fillore (19811989) dhe shkolln e mesme (1989 1993) e prfundoi n Prishtin me rezultate shembullore. N vitin akademik 1993/94, Albin Kurti, filloi studimet dhe i kreu ato n Fakultetin e Elektrotekniks n Universitetin e Prishtins. N gusht t vitit 1997, Albin hyri n Unionin e Pavarur t studentve t Universitetit t Prishtins si antar i kryesis s Unionit me detyr pr marrdhniet me jasht. Albini ishte gjithashtu njri ndr organizatort e protestave paqsore t studentve t UP pr lirimin e objekteve shkollore, t cilat mbaheshin nga profesort dhe studentt serb. Albini, s bashku me kryesin e UPSUP, organizuan protesta paqsore t studentve m 1 tetor 1997, 29 tetor 1999, 30 dhjetor 1997 dhe 13 mars 1998. Gjat ksaj kohe ishte ftuar n disa takime n Uashington DC, New York, Burksel, Kopenhag dhe n Parlamentin Evropian n Strasburg me qllim q t informonte komunitetit botror rreth krkess s ARSYESHME t studentve. Albini, gjithashtu, sht takuar edhe me personalitete t larta t politiks s jashtme botrore, si Robin Cook (ish-ministr i jashtm i Britanis se Madhe), Kluas Kinkel (ish-ministr i jashtm i Gjermanis), Huber Vedrine (ministr i jashtm i Francs), Robert Gelbard (ish-prfaqsues special i Presidentit Klinton pr Ballkanin) dhe me ambasadort dhe prfaqsuesit e ambasadave t vendeve perndimore, t cilt ishin t akredituara n Beograd. N gusht t vitit 1999, Albini filloi te punonte

Flori Bruqi 132 n Zyrn e Prfaqsuesit Politik t UK-s Adem Demai, ku shrbente si prkthyes. N fillim t marsit t vitit 1999, Albini ndrpreu t gjitha aktivitetet n UPSUP dhe pran Zyrs s Prfaqsuesit Politik t UK-s pr t vazhduar studimet e tij n universitet. Gjat fushats s bombardimeve t NATO-s, Albini qndroi n Prishtin, kur policia serbe e arrestoi at me 27 prill 1999 dhe deri me 1 maj u mbajt n burgun e Prishtins. M 2 maj u transferua n burgun e Lipjanit, ku ai qndroi deri m 10 qershor. Gjat ksaj kohe u torturua barbarisht. Albini u akuzua pr takimin me Richard Holbrooke, t cilin, n t vrtet, kurr nuk e takoi dhe pr takimin me Christopher Hill. M 10 qershor, Albini dhe shum shqiptar t tjer t burgosur u transferuan nga burgu i Lypjanit (Kosov) n burgjet serbe. M 12 qershor Komiteti Ndrkombtar i Kryqit t Kuq informoi q Albini mbahej n burgun e Pozharevcit. N Gjykatn e Qarkut n Nish, e cila mori kompetencn e Gjykats s Qarkut n Prishtin, u mbajt gjykimi kundr Albin Kurtit, njrit prej udhheqsve t studentve shqiptar, i cili ishte burgosur m 27 prill 1999, n Prishtin. N fillim t gjykimit Albin Kurti deklaroi se sht shtetas i Republiks s Kosovs, se nuk e pranon kt gjykat, por vetm gjykatn e popullit t vet, se nuk do t prgjigjet n pyetjet e gjykats dhe se refuzon avokatin. N aktakuz theksohet se Albin Kurti gjat vitit 1998, ka marr pjes n krijimin e bands, e cila ka qen n prbrje t Ushtris lirimtare t Kosovs dhe se ka marr pjes n negociatat pr kmbimin e policve n Dragobil e Likoc, se ka qen antar ilegal i Kryesis s Unionit t Pavarur t Studentve t Universitetit t Prishtins dhe sekretar i prfaqsuesit politik t UK-s z. Adem Demai. Gjat ktij procesi gjyqsor, Albin Kurti, midis t tjerash, ka thn se si antar i Kryesis s Unionit t Pavarur t Studentve dhe si kryetar i Komisionit pr Bashkpunim Ndrkombtar t ktij Unioni ka organizuar demonstratat e studentve, q kishin pr synim pavarsin e Kosovs dhe marrjen e Universitetit, si dhe kthimin e studentve dhe profesorve shqiptar. Sipas fjalve t Albinit, qllimi i demonstratave ka

Guxim shqiptar 133 qen pavarsia e Kosovs dhe lufta kundr regjimit serb, i cili me forca policore e ka pushtuar Kosovn dhe ka ushtruar dhun ndaj shqiptarve. Albin Kurti po ashtu ka deklaruar para gjykats se sht e vrtet se ka qen sekretar i prfaqsuesit politik t UK-s, z. Adem Demai, dhe se kt e ka br pr shkak t admirimit dhe respektit ndaj tij dhe pr ta prkrahur dhe paraqitur politikn e UK-s pr realizimin e qllimit t shenjt - Pavarsis s Kosovs dhe lirimit t shqiptarve nga regjimi okupues fashist i Sllobodan Millosheviqit. Albin Kurti u dnua me 15 vjet dhe pas ardhjes s Koshtunics n pushtet u lirua. M 10 shkurt t ktij viti u paraburgos nga njsit speciale t SHPK-s dhe UNMIK-ut pr demonstratat e sotme t Lvizjes Vetvendosja.
http://news.albemigrant.com/index.php subaction=showfull&id=1178966131&archive=1179710499&start_from=&ucat=2&

134

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Nder, respekt dhe krenari pr Albin Kurtin

135

Akademik prof. dr. sci. Namik Shehu, sekretar ekzekutiv i Akademis s Shkencave Shqiptaro-amerikane shkruan: I nderuar Zoti Flori!

M
ovs.

lejoni q nprmjet Jush t prshndes me dashuri shokun, mikun dhe njeriun Tuaj m t dashur z. Albin Kurtin, atdhetarin e shquar t popullit t Kos-

Nder, respekt dhe krenari pr birin heroik t popullit shqiptar t Kosovs, pr trimin sypatrembur dhe mbrojtsin e t drejtave t pamohueshme t popullit t vet, guximtarit dhe sokolit t rinis kosovare trime, djalit t Kosovs heroike ALBIN KURTIT; q mbron me dinjitet dhe me merit Pavarsin dhe sovranitetin e vendit te vet. Me rastin e lirimit te Tij nga robria e liris i urojm atij shndet, jet t gjat dhe sukseset e mtejshme, n vazhdimin e veprs s tij madhore, t drejt dhe atdhetare. Familjes s z. Albin Kurtit i drgoj prshndetje dhe falnderimet m t ngrohta dhe bujare, pr edukimin e djalit te tyre me atdhetarizm t larte. Prshndes Popullin martir t Kosovs dhe i uroj Kosovs sa me shpejt pavarsi dhe shtet t lir dhe sovran. Me respekt dhe konsiderat. Bashkatdhetari Juaj, Namik M. Shehu New York,12 maj 2007
Botuar :http://vudi.multiply.com/journal/item/161

136

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

137

Le t mbetet Doktori shruesi i njerzve, nderi i t gjith shqiptarve!

istoria, kjo port e madhe e Jets, gjithmon sht e hapur pr cilindo q krkon t zr vend n t. T hysh n Histori dhe t bhesh pjestar i saj mjafton t jesh njeri me kultur, t kesh humanizm, shpirt t gjer, tu japsh shpres, dashuri dhe, kto i kan mjekt. Kt m mir se kushdo tjetr e din pacient t ndryshm, ata, q i mbajn syt nga syt e mjekut. Zemra e mjekut, sikur t kishte mundsi t ndahej n aq copa t shumta sa sht edhe numri i pacientve nuk do kishte mundsi ti shkonte do pacienti, e megjithat, ata, pacientt e shruar mbajn me vete nj pjes zemr mjeku, sepse mjeku, pr vet profesionin e tij human q ka, bashk me zbulimin dhe shrimin e smundjes t jap edhe nj pjes zemre nga zemra e tij. Nj zemr t ngroht mjeku e mbante me vete pr vite me radh edhe nj ish pacient i ardhur koht e fundit n NjuJork. Nj burr i moshuar nga Shqipria kishte ardhur pr vizit tek vajza e tij ktu n Nju-Jork. Quhet Yzeir Neziri. Pasi njihemi rastsisht, ku ishim ftuar n nj gzim familjar q na kishte ftuar nj bashkatdhetari yni dhe, kur mson qytetin

Flori Bruqi 138 tim ku un jam lindur dhe rritur, ohet e m prqafon, sikur t ishim miq t vjetr, ose sikur ai t ishte borxhli ndaj meje. - Po ti qenke nga qyteti i doktor Namikut, more trim! - m thot. E kuptova se pr cilin doktor e kishte fjaln, duke e pohuar. - Si e kam doktorin? - ishte pyetja e tij e par. - Doktori sht mir, e ke ktu, jeton n Nju-Jork, - i them. Un, sikur ti kisha dhn nj sihariq t shumpritur. Q nga ai ast u bm miq dhe, pothuajse tr kohn e kaluam me bisedn pr doktorin, duke u harruar pr far ishim mbledhur. - Ah, male, male, q nuk takoheni me njri tjetrin, ndrsa ne njerzit, njeriu patjetr do takohet me njeriun nj dit, more mik! - tha zotria i moshuar.... N fund lam nj dit me zotin Yzeir Neziri: ditn dhe orn ti shkonim n shtpi Doktor Namikut pr ta takuar, duke thyer edhe rregullat e jets, pa e njoftuar. Kjo ishte dshira e zotris, ti bnte surpriz vajtjen n shtpi dhe takimin me doktorin. Gjat vizits n shtpin e Doktor Namikut dhe n bisedn q patm, un msova shum m shum se dija pr at njeri. Doktor Namik Shehu! Doktor i nderuar kardiolog, shkenctar, profesor, bir i qytetit t Beratit q u lind dhe u rrit n at qytet. Nj jet t tr n shrbim t njerzve jo vetm t qytetit t tij, por edhe t qytetarve t tjer nga e gjith Shqipria. Doktor i aft n profesionin e tij dhe i palodhur n pun, q gjith jetn e tij ia kushtoi jo vetm shrbimit shndetsor, por edhe leximit, literaturs, krkimit, studimit n fushn e mjeksis, shkencs. Doktor Namiku gjat gjith karriers s tij si mjek, nuk mund t rrinte i qet duke iu gzuar mbajtjes s diploms: Shklqyer. Puna studimore e shkencore ishte etja e tij pr tu ulur me

Guxim shqiptar 139 or t tr mbi libra, pr t gjetur at, brthamn e re t frytit q mjeksia shqiptare duhet t jepte. N vitin 1980 mbron disertacionin pr grad shkencore, Kandidat i Shkencave Mjeksore me tem: Presioni arterial dhe hipertensioni arterial thelbsor, 150 faqe. N vitin 1984 merr titullin: Bashkpuntor i Vjetr Shkencor, ndrsa n vitin 1994 laureohet me gradn shkencore: Doktor i Shkencave Mjeksore Portreti i Doktor Namik Shehut sht i gjer dhe i larmishm, sa t shkruhet n nj faqe gazete nuk mjafton para gjith aktivitetit t tij shumvjear si doktor. Doktor Namiku ka qen antar i kshillit shkencor t Ministris n vitin 1971, kryetar i shoqatave t mjekve n Berat gjat viteve 1971-1994, ndihmsgjyqtar pr shum vjet, kryetar i shoqats Shqipri - Turqi pr Beratin dhe nnkryetar i ksaj shoqate si republik n vitet 1991 1997. Ka qen edhe antar i Shoqats Evropiane t Kardiologve dhe t Dhembjes s Koks nga viti 1992. Doktor Namik Shehu sht dekoruar disa her nga Presidiumi i Kuvendit Popullor me Urdhrin n Shrbim t Mir t Popullit, ndrsa nga Instituti Amerikan i Biografive me titullin: American Medal of Honour. Dr. Namiku gjat gjith jets s tij nuk i sht ndar asnjher puns krkimore-shkencore nprmjet kurseve t kualifikimit pasuniversitar, disertacioneve pr grad shkencore e deri n referencat e studimet shkencore q kapin mijra faqe t daktilografuara. Ka botuar disa monografi n fushn e shndetsis: Veprimet ansore n antibiotiko terapi dhe presioni arterial, hipertensioni patologjik dhe mjekimi. N vitin 1983 ka botuar monografin me bashkautor: Reumatizmi artikular akut dhe pasojat e tij me nj vllim prej 208 faqe. Ka br prkthime dhe prshtatje.Ka botuar artikuj n revistat Shndetsia Popullore, Buletini i UT-s, Seria e Shkencave Mjeksore, Punime Neuro-Psikiatrike, Punime Neurologjike e shum t tjera.

Flori Bruqi Pr probleme t shndetit ka mbajtur disa referate dhe sht folur edhe n RTSH. Ka mbajtur referate brenda dhe jasht Shqipris, n 30 sesione dhe konferenca shkencore. N vitin 1993 n Pavia t Italis: In Congresso Nazionale di Cardio-Neurologia, si dhe n Liezh t Belgjiks n vitin 1994. Qyteti i Beratit si dhe qytetet e tjer fqinj kan pasur fatin t ken mjek t aft si Doktor Namik Shehu, i cili ka punuar prkrah mjekve t tjer t aft, q kan nj emr nderi n Mjeksin Shqiptare si: Maksut Drrasa, Pandeli ina, Lluka Muo, Ymer Dishnica e shum t tjer. Dr. Namik Shehu jeton prej tet vjetsh me familjen e tij n SHBA, Nju-Jork, i cili gzon t dy nnshtetsit, shqiptare dhe amerikane. Edhe ktu Dr. Namiku ka ushtruar veprimtarin e tij si mjek, duke punuar vullnetarisht n spitalin Lenox Hill Hospital n Manhatten. sht Sekretar Shkencor i Akademis s Shkencave Shqiptaro-Amerikane n Nju-Jork. Ka marr pjes n takime t shpeshta me ambasadorin e misionit t Shqipris pran OKB -s, ka pasur takim me mjaft interes me ambasadorin e Shqipris n Uashington pr probleme t akademis dhe n interes t Kombit Shqiptar. z. Fatos Tarifa Kryetari i Akademis s Shkencave Shqiptaro-Amerikane prof. dr. Sknder Kodra sht shprehur: Dr. Namik Shehu sht nj personalitet shkencor dhe nj person i devotshm dhe i aft n kryerjen e detyrs, ndrsa Kryetari i Akademis s Shkencave n Shqipri, prof. dr. Ylli Popa sht shprehur: Nprmjet Doktor Namik Shehut i uroj suksese Akademis s Shkencave Shqiptaro-Amerikane. Vitin e kaluar, n muajin maj, dr. Namiku festoi n qytetin e tij, n Berat, 70-vjetorin e lindjes, bashk me shum shok, miq, t afrm t doktorit, nga t cilt, dhurata m e bukur pr dr. Namikun ishte respekti dhe mikpritja, q qyteti dhe qytetart 140

Guxim shqiptar 141 e tij i rezervuan ktij njeriu t nderuar, ndrsa vet doktori nga ana e tij mallin dhe mungesn disavjeare do ta shuante duke iu br nj dhurat tepr e mueshme pr qytetin dhe qytetart e tij; at munges disavjeare do tua shuante mallin, duke i dhuruar edhe ai vet nj dhurat tepr t mueshme pr qytetin dhe qytetart e tij librin: Berati, mjeksia npr shekuj. Pr kontributin e lart q dr. Namik Shehu ka dhn pr popullin dhe shndetsin, Bashkia e qytetit e Beratit e ka nderuar me titullin: Intelektual i shquar i qytetit t Beratit. Dr. Namik Shehu sht i martuar me msuesen e nderuar, zonjn Engjllushe Shehu (Dyrmishi), me t ciln kan lindur edhe tre fmij. Ska si t ndodh ndryshe, kur nga nj pem e shndosh detyrimisht q do dalin edhe fryte t shndosha. Teuta, vajza e tyre e madhe sht inxhiniere e rrymave t ulta, Eriani, djali i tyre sht mjek, po aq i pasionuar sa edhe i ati, si dhe vajza tjetr, Loanda, farmaciste, ku ka fituar edhe titullin Doktore n Farmaci. Duke u njohur me udhn e bukur, t gjat e t vshtir, n t ciln ka ecur gjat gjith jets s tij si njeri, mjek, drejtues, doktor, shkenctar dhe pr kontributin e tij t madh q ka dhn, doktor Namik Shehu mbetet shembull i nj njeriu, nga i cili kemi t msojm e t mburremi me t. Le t mbetet doktor Namik Shehu njeriu i thjesht,nderi i Beratit, i beratasve, i gjith shqiptarve kudo q jan dhe t gjith ne t bashkohemi njzri duke i uruar: Jet t gjat, lumturi familjare, dhe shembull pr brezat e rinj. Interviste me Doktor Namik Shehu Dr. Namiku! un dshiroj ta filloj intervistn me ju me pyetjen e pare:Mund t na thoni ju lutem, kush sht Dr. Namik Shehu? - Jam nj intelektual i prkushtuar ndaj humanizmit, i lindur n qytetin e bardh e t ndritur, n qytetin e lasht 2400 vjear, n qytetin e legjendave t Dodons dhe Tomorit, n Berat. Kam udhtuar n tri kontinente. N Evrop, Azi dhe Amerik, ku

Flori Bruqi 142 m sht dhn mundsia t shfaq aftsit e mia, nprmjet disa gjuhve t huaja, si pedagog, mjek, kardiolog, drejtues, kryetar shoqate dhe sekretar shkencor n Akademin e Shkencave Shqiptaro-Amerikane n Nju-Jork. Mbetem i prbetuar ndaj Mjeksis, duke i kushtuar nj jet t tr, mbi 40 vjeare. Si ju lindi dshira pr t vazhduar pr Mjeksi? - Pyetja juaj, zoti Simsia, me zgjon impresione emocionuese. Mos t na duket si udi se dshirat e jets s njerzve u lindkan shpesh n fmijri, si ka ndodhur edhe me mua. Isha 12 vje kur u smura n Kampin e pushimit t pionierve n Vlor dhe u shtrova urgjent n spital. M mjekonte nj mjek italian, i cili u thot prindrve t mi se smundjen e prballoi fiziku i tij i fort. Q ather m lindi dshira pr tu br mjek, zot i vetvetes si dhe knaqsia ime pr ti shrbyer popullit tim. Pasi mbaruat studimet pr mjeksi, ju jeni nga ata student q mbani diplomn Shklqyer. Dshironi t thoni, ndonj mbres, p.sh., nga vitet studentore? - Pr tu formuar si mjek m kan ndihmuar nj kompleks prirjesh. Pasioni, durimi, dshira pr t studiuar, aftsia vetjake, memoria. N bankat e shkolls kujtoj me emocion anatomin, ku dr. J. Koliqi vinte vetm notn 2, por kur un mora notn 5, n provim u befasua gjith klasn. N fletoren e matematikes prof. A. Bazhdari theksonte: Nxns q meriton t lavdrohet, kurse n praktik mjeku bullgar me msoi punksionin lumbar. N institut akoma i kam t freskta mbresat nga provimet e shtetit t kirurgjis, ku prof. Dvinjanjenoi thoshte: Po m duket se jam me studentt e Mosks, sepse ne i prgjigjeshim rusisht. M ka emocionuar gjithashtu surpriza, kur nga caktimi n Roskovec m emruan pedagog n Tiran. Eh, mbresat jan aq t shumta sa me duhet ti prmbledh n nj libr t tr me vete, zoti Simsia. Si mjek pedagog kujtimet m rrjedhin si lumi Osum, midis 360 nxnsve t mi dhe shfletimit t fletoreve t notave t tyre. Edhe sot ndjehem i privilegjuar dhe krenar me ata, si nga rezultatet, arritjet dhe pr respektin q kan pasur ndaj meje. Ata u bn ministra, dekan, prof. doktor dhe specialist t shquar.

Guxim shqiptar 143 Ju keni shrbyer pr vite me radhe pa u lodhur, jo vetm n qytetin tuaj, Berat, por edhe n qytete t tjera, si n Kuove apo edhe n Skrapar, ku keni qen edhe drejtor i spitalit t orovods. Si ndjehet doktor Namiku sot, kur kujton ato vite shrbimi mes qytetarve t ndryshm? Zoti Simsia! Po me fisnikron me kt pyetje, duke m br t lumtur, krenar dhe t rinuar.( Syt i mbushen me lot, e ka t vshtir t vazhdoj t flas). Nuk e mendoja q me pyetjet e tua t me oje n vitet e hershme t rinise sime, n ato vitet e hovit t madh dhe t vrullshm t veprimtarive t mia, ku sakrifica jon kishte sukseset dhe knaqsin profesionale, t shoqruara me prshndetjet e t smurve t mi. Skrapari shquhet pr mikpritje dhe bujari, si me priti edhe mua n ato vite, ku un i fala rinin time. Isha i vetm q duhet t prballoja gjithka. Atje kam kryer Trakeotomin, e para n rang Republike. Kam ushtruar mikrokirurgjin duke aplikuar raush narkozn. Kam br punksion lumbar n nj fmij gjasht muajsh me konvulsione, q sot punon si infermier n Berat. Kam kryer autopsi n maj t kodrs. N Kuov punoja pa orar dhe von n mbrmje kthehesha n shtpi n Berat. N at kohe m zgjodhn edhe antar t Kshillit Popullor t Qytetit, ndrsa emrimin n Berat e konsideroj fat shkolle dhe prvoj t madhe. Atje u specializova si kardiolog. Atje gjeta lumturin e shpirtit e t familjes sime, bashkshorten time Engjllushe Dyrmishi, msuese e Historis, Gjeografis, me t ciln krijova dhe familjen time. Sigurisht, po aty mora respektin, lavdin, prshndetjet e bashkqytetarve dhe pacientve t mi, q i kujtoj me mall dhe i nderoj. Doktor, mund t na thoni n mnyre t prmbledhur pr punn tuaj krkimore e shkencore si dhe referatet dhe konferencat shkencore qe ju keni mbajtur brenda dhe jasht Shqipris? - Puna studimore e shkencore pr mua mbetet pjesa m kryesore e veprimtaris. sht filluar hert, qysh n vitet studentore me nj punim EKG, u vazhdua pa ndrprerje pr vite me radhe me studime, sidomos n fushn e kardiologjis. Kam br punime mbi infarktin e miokardit. Kam studiuar vlerat normale t PA n rrethin e Beratit, duke prcaktuar

Flori Bruqi 144 normat e saj, t ngjashme me studimet n Pavia t Italis. Aktivitetin tim shkencor e kam konkretizuar nprmjet artikujve shkencor. Referate e kumtesa, prkthime me botime dhe me katr monografi. Kam mbajtur 30 referate e kumtesa n 30 sesione, konferenca e kongrese brenda dhe jasht Shqipris. Veprimtaria ime shkencore sht prgjithsuar me marrje titujsh e gradash shkencore. Doktor! Para pak ditsh ju provuat nj ndjenj emocionante t shoqruar me nj surpriz. Takimi me nj ish-pacientin tuaj, q, sigurisht edhe ndoshta e kishit harruar, sepse numri i tyre sht i shumt. Mund t na flisni pak pr mbresat dhe emocionet q patt gjat atij takimi? - Shembulli q prmendni ju, zoti Simsia, prbn nj nga rastet e shumte e serioze q ka krkuar dhnien e ndihms mjeksore dhe ndrhyrjen kirurgjikale n zemr n nj koh sa m t shpejt. Nj i smure i till, si zoti Yzeir Neziri, di t vlersoj mjeksin dhe mjekun, edhe pse ka kaluar shum koh. Ai i ka br vend mjekut n mendje dhe n zemrn e tij tashm t shruar. Takimi im me t pas nj kohe t gjat ishte nj surpriz e kthyer n prmallim, knaqsi dhe respekt. U gzova q pashe ish t smurin tim, tani t shruar n vend t huaj, por dhe u knaqa se mora nj shprblim moral e shpirtror. Jeni dekoruar nga Presidiumi i Kuvendit Popullor me titull: Bashkpuntor i vjetr shkencor si dhe me gradn shkencore: Doktor i Shkencave, gjithashtu dhe me nj titull t lart edhe ktu n SHBA, American Medal of Honor. Ky sht nj nder q ju bhet jo vetm juve, por edhe neve, gjith shqiptareve. Mund t na thoni dika? - Marrjen e dekorimeve, titujve apo gradave shkencore i moj dhe i konsideroj si nj shprblim dhe nder q i sht br puns sime, si edhe ndihmess q i kam dhn popullit dhe t smurve, njkohsisht i vlersoj si nxits dhe inkurajim pr veprimtarit e mia t mtejshme. Ktij qllimi i shrben edhe akordimi i titullit: American Medal of Honor dhn nga nj institucion prestigjioz me emr n bot, si sht Instituti Amerikan i Biografive. Ai vlersoi kontributin e puns sime si intelektual, prfaqsues i qytetit tim Beratit dhe kombit tim shqiptar, radhitur krahas intelektualve t tjer t kombsive

Guxim shqiptar 145 t ndryshme. Si i tille, mua m mbetet obligim dhe detyr e vazhdueshme t punoj dhe t angazhohem m shume pr t kontribuar sado pak pr popullin dhe kombin tim. Jeni sekretar shkencor i Akademis se Shkencave Shqiptaro-Amerikane n Nju-Jork. Si po ecn aktiviteti juaj n kt Akademi? - Akademia e Shkencave Shqiptaro-Amerikane n Nju-Jork ka si qllim q si nj tempull i dijs dhe i kulturs t kontribuoj sa m shum pr ti shrbyer popullit dhe interesave t kombit ton. Veprimtaria e Akademis son ka qen e gjithanshme dhe me aktivitete t ndryshme. Jan br mbi 25 takime, mbledhje kryesish dhe ansamble, ku jan shtruar probleme pr zgjidhje.. sht shkmbyer prvoj e Akademis se Shqipris dhe asaj t Kosovs, nprmjet prfaqsuesve tan. Pran Akademis son ekziston organi i saj, revista Dituria, ku un jam antar i stafit dhe kam shkruar artikuj t ndryshm shkencor e problematik. Akademia jon ka zhvilluar n vitin 2004 nj konferenc shkencore mbi unitetin n diasporn ton dhe ka n programin e saj t bej nj aktivitet t gjer me rastin e 600-vjetorit t lindjes se Heroit ton Kombtar, Gjergj Kastrioti Sknderbeu. Keni pasur takime me dy ambasadort tan n Nju-Jork dhe Washington. far keni biseduar konkretisht? N veprimtarit e gjithanshm t akademis son prfshihet edhe bashkpunimi dhe takimet e mia me ambasadort e vendit ton, Shqipris n SHBA Me z. Fatos Tarifa kemi pasur nj takim zyrtar n selin e ambasads son n Washington. Takimi dhe diskutimet u prqendruan rreth nj bashkpunimi m t ngusht pr t kontribuar n interes t kombit ton dhe t Diaspors Shqiptare n Amerike. Me ambasadorin e misionit t Shqipris n OKB me seli n NY. z. Agim Nesho bashkpunimi ka qen m i hershm. Ai ka marr pjese n Konventn e par t akademis son. Kam br takime dhe biseda me rastin e prvjetorit t Dits se Pavarsis s vendit ton m 28 Nntor. Dshiroj q bashkpunimet t jen m t shpeshta dhe m frytdhnse.

Flori Bruqi 146 Doktor, Ju n fillim t biseds thoni se keni udhtuar n tri kontinente. Mund t na thoni dika, ju lutem, edhe pr kontinentin aziatik? Si e keni manifestuar dhe far prshtypjesh keni? - Prshtypjet e mia pr kontinentin aziatik do ti shpreh nprmjet njohjes dhe vizits q kam br n Republikn Turke. Ato mbeten kujtime t paharruara, mjaft mbreslnse, impresionuese dhe mjaft prekse. N vitin 1991 u formua shoqata miqsore Shqipri-Turqi si republik dhe si deg e qytetit t Beratit. Un isha kryetar i saj. Aktivitetet e shoqats son kan qen t shumta dhe t larmishme. Kemi br mbi 50 takime n Ambasadn e Republiks Turke n Tiran, duke e kthyer at si shtpi t dyt, si sht shprehur ambasadori Z:Medin Ornekol. Qyteti i Beratit sht binjakzuar me qytetin turk Safran Belu dhe pr kt jan shkmbyer delegacione. Kjo ka br q n mars t vitit 1993 t vinte n Berat nj delegacion i Bashkis se Safran Belus i kryesuar nga kryetari Mustafa Eren. Po n kt vit, nj grup artistsh t qytetit ton morm pjes n festivalin e qarkut t Sofran Belus, ku u dha nj koncert q u plqye shum. N vitin 1994, me antaret e shoqats son shkuam n Safran Belu, duke br nj turne npr Turqi pr 16 dit, ku kemi vizituar qytete me t vrtet t larmishm si: Stamboll, Ankara, Burs, Gemlik, Izmir, anakala, duke prshkuar tri dete: Detin e Zi, Marmara dhe Egje. Pr mua ishte n veanti nj knaqsi e madhe se pas 70 vjetsh ndarjesh me njerzit e mi u takova dhe u njoha me kushrinjt e mi n Gemlik, si dhe me miq e shok t tjer, ku vazhdojm t kemi lidhje dhe korrespondenc t rregullt. Doktor, vitin e kaluar ju festuat n qytetin tuaj, n Berat, 70-vjetorin e lindjes, ku edhe i dhuruat qytetit dhe qytetarve tuaj librin Berati, mjeksia n shekuj. far mbresash ju la nj prvjetor i tille dhe si u prit ky libr atje? - N nj prvjetor t till n vendlindjen tnde mbresat, kujtimet dhe prshtypjet mbeten t paharruara, shum t ndjeshme dhe mjaft t gzueshme. Ai prvjetor pr mua dhe familjen time do mbetet nj nder, krenari dhe knaqsi q m dhan miqt, shokt, kolegt, bashkatdhetart. Vlern asaj ceremonie

Guxim shqiptar 147 ia rriti edhe dhurimi dhe promovimi i librit tim kushtuar mjeksis s Beratit npr shekuj, i cili u prit dhe u vlersua shum, duke e br pron t biblioteks s qytetit dhe t spitalit. E ndjej pr detyr t falnderoj gjith pjesmarrsit, prfaqsuesit e bashkis, popullin tim t Beratit, t Skraparit, t Kuovs etj. U mbetem prher borxhli bashkqytetareve t mi, duke u uruar atyre drit dhe lumturi. Ju faleminderit doktor. Edhe un, sigurisht edhe lexuesit, ju falnderojm pr kto aste q rezervuat pr t na dhn kt interviste aq interesante. Ju urojm edhe ne gjithashtu juve, jet t gjat, drit dhe mbarsi. Pandeli Simsia.

148

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

149

Mirupafshim n Kosovn e lir!

Nga Mr. sci. Flori Bruqi,Prishtin

ospodin Pavle, nj peshkop i kishs ortodokse serbe, i vendosur n Pashallkun e Beogradit, m origjinn e tij t dyshimt thot se Kosova sht djep i Serbis dhe i fton t gjitha kishat ortodokse botrore ti kundrvihen Grupit t Kontaktit pr Kosovn e pavarur. Ky matuf serb, me akademikt, politikant, gjeneralt, paramilitart serb lre q e kalln Kosovn (1997-1999), por tash kta harbut krkojn ta kthejn Kosovn n gjirin e tyre serb. Kishat Serbe jan kisha katolike-shqiptare, t ndrtuara nga vet shqiptart, pr kto ka shum fakte arkeologjike, historike, biblike pikrisht nga BIBLA, sipas Dhjats s re me titullin Krishti shembull i vetmohimit n kapitullin 15 vargu 19, shum mir thuhet n t gjitha gjuht e bots ku predikohet dhe lexohet BIBLA, ky libr hyjnor dhe se Dishepulli Pal, sjell lajmin e mir pr Mesin, nga Jeruzalemi e gjer n Iliri. Pra, n vargun biblik 19 decidivisht shkruan me fuqi shenjash dhe udish, me fuqi t Fryms s Perndis; kshtu, prej Jerusalemit e prqark dhe gjer n Iliri, kam kryer shrbimin e ungjillit t Krishtit. Pra, shqiptart u ungjillzuan qysh n fillim t krishterimit.

Flori Bruqi Nse nisemi nga faktet historike, pikrisht kur beht fjal pr Kosovn, dihet historikisht se serbt jan nj popull ardhacak (shekullit VII pas ers s re), n truallin Ilirik. Serbt q ishin pagan filluan t pagzohesh t krishter. M von ata filluan t vjedhin (vjelin) kulturn e popullats autoktone. Pr t mos u zgjeruar aq shum n historin ton, Gospodin Pavle, i preferojm q argumentet mitike t tyre, fjala vjen pr Luftn e Kosovs(1389), q sishte fitore e serbve, dhe se Millosh Obiliqi i tyre ishte nj trim nga Kopiliqi i Drenics me emrin Milesh Nikol Kopiliqi. Ashtu si ndodhi edhe me Mileshin, njashtu na ndodhi edhe me shum kisha shqiptare, u bn m dhun serbe (Kisha e Deanit, Pejs, Graanics, Llaushs etj). Nse ky far Gospodin Pavle dshiron t msoj m shum se kush jan shqiptart, le ti gjurmoj t dhnat arkivore t Raguzs, Roms, Jerusalemit, Stambollit etj. dhe do ta gjej t vrtetn e ktij populli endacak t ardhur nga Karpatet. Pr ti dshmuar se kush jan shqiptart Gosp.Pavles , gjeneralve, politikanve etj. t tij ja po i sjellim pr lexuesit e FloartPress-it (www.bruqi.com), webit www.dervina.com, gazets n webin www.ndryshe.com etj ca argumente t tjera se kush jan eruditt e tjer shqiptar q dshmojn prejardhjen ton. M s miri kto gjra Pavle mund ti gjej n shkrimet e A. Parduzit, Gjin Gjon Gazulit, Marin Barletit, Gjon Buzukut,Gjon Francez Albanit, Frang Bardhit etj... Assesi nuk duhet anashkaluar edhe prkthyesin e BIBLS, t madhin Shn Jeronimin, q njihet n tr botn. Vall, a thua ky Gospodin Pavle me sejmen t tij e lexojn dhe predikojn ndonjher Biblen?! N fund i themi atij dhe t tjerve q mendojn si ai: MIRUPAFSHIM N KOSOVN E LIR 2008!!! 150
http://flori-press.blogspot.com http://floart.blogspot.com

Guxim shqiptar

A do t ket nj Nuremberg Shqiptar pr komunistt dhe krimet e tyre

151

hqipria, i vetmi vend n Evropn Juglindore q nuk u ka hyr asnj ferr n kmb komunistve pr krimet e tyre. Me sa duket, komunistt shqiptar u treguan m t shkatht pr t ndrruar lkurn rozeblu dhe pr tu infiltruar e degjeneruar nj her e mir n t ashtuquajturn demokraci shqiptare. Kush do t paguaj pr krimet e komunisteve shqiptar pr plot 50 vjet, kur prve pasojave katastrofike ekonomike, pati mbi 5300 t pushkatuar; nga kta: 300 gra dhe rreth 200,000 njerz u internuan direkt ose indirekt. ifutt edhe pas m shum se 60 vjetve nuk po ln vrim pa ndjekur persekutort e tyre, pr t shpaguar at q bn ndaj popullit te tyre, kurse shqiptaret mjaftohen me sloganin Bashkfajtor dhe bashkvuajts. Kush do t garantoj pastrtin e Demokracis Shqiptare n vitet n vazhdim?! Me qindra kriminel komunist enden t lir dhe t majmur nga kapitalizmi q ata nuk donin ta shikonin e ta dgjonin, dhe pr kt fjal ata kan ekzekutuar me gjyqe dhe pa gjyqe mijra njerz, por edhe ajkn intelektuale dhe patriotike, m t pastrten e historis shqiptare. Kush do ti shpjer n ferr kta kriminel?! Ata q kryen terrorin komunist jan me shum qindra, dhe ktu sht lista e krerve kryesor e sistemit kriminal komunist, q akuzohen pr vrasje, ekzekutime direkte dhe gjenocid mbi

Flori Bruqi 152 popullin shqiptar. U trondita kur zbrita n Shqipri, pash nj vend ku pasojat e diktaturs mund t krahasohen vetm me Kamboxhian, tha Jevtushenko. N marsin e vitit 1993, gazeta Ringjallja, organ i Shoqats s t persekutuarve dhe t t dnuarve politik t Tirans, ka botuar nj list me 185 emra, t cilt i akuzon se kan ushtruar terror, dhun dhe kan dnuar pr motive politike gjat viteve 1945-1990 rreth 10.000 familje. Personat q prmban lista e botuar n gazetn Ringjallja, mund ti ndajm, pas mendimit ton, n disa kategori: 1. Funksionar t lart t Ministris s Punve te Brendshme, si: Koi Xoxe, Nesti Kerenxhi, Mehmet Shehu, Kadri Hasbiu, Feqor Shehu, Hekuran Isai, Simon Stefani, Vask Koleci, Mihallaq Ziishti etj. 2. Prokuror dhe gjykats q kan gjykuar pr motive politike, si: Bedri Spahiu, Aranit ela, Faik Minarolli, Ago ela, Mithat Goskova, Llazi Polena, Dhori Panariti, Sotir Qirjaqi, etj. 3. Hetues pr shtje politike, q kan ushtruar tortura gjat procesit hetimor, si: Nevzat Haznedari, Avram Koja, Myftar Tare, Dilaver Bregasi, Muo Saliu etj. 4. Shefa Sigurimi, n qendr dhe n rrethe, q kan ushtruar dhun e tortura, si: Banush Goxhaj, Besim Selita, Dhosi Progri, Petrit Hakani, Lilo Zeneli, Qatip Dervishi, Kopi Niko, Zoi Themeli, Halim Xhelo, Hilmi Seiti, Gjolek Aliu, Nuri akerri, Mehdi Bushati. 5. Komandant burgjesh dhe kampesh me pun t detyruar me t burgosur politik, q kan ushtruar dhun dhe tortura gjat ushtrimit t detyrs, si: Tasi Marko, Besnik omo, Beqir Baja, elo Arrza, Bajram Korvafaj, Janaq Karapataqi, Vangjel Rrmbeci, Niko Kolitari, Qamil Mane, Haxhi Pela, Haxhi Gora, Beqir Lio, Hazbi Lame, Burhan Beqari etj. I bashkngjisim ksaj liste edhe emra t tjer, t denoncuar n gazetn Liria dhe n shtypin demokratik t kohs.
Botuar m: 17 shtator 2005 http://floart.blogspot.com/2005/09/do-te-kete-nuremberg-shqiptar-per.html

Guxim shqiptar

Kryqzata e tet

153

T dhna mbi gjeopolitikn dhe gjeostrategjin n Lindjen e Mesme pas lufts s tret t Gjirit

ngazhimi ushtarak 2003 i forcave t SHBA dhe Brit anis s Madhe n luftn e 3-t Gjirit pr t rrzuar regjimin Baath t Sadam Huseinit ka shkaktuar n mbar botn shqetsime politike n lidhje me shkaqet e lufts dhe mnyrn e zhvillimit t saj. Gjithashtu ka qen shkak m tepr pr destabilizimin e Lindjes s Mesme sesa pr zgjidhjen e problemeve t shumta n kt zon. Para se gjithash drgimi i qllimshm misionar dhe fundamentalizmi shkaktuan nj shtim masiv t dhuns dhe solln pikpamje t reja n politikn botrore t periudhs pas lufts. Ky shpjegim i ri, i cili tek ne mendohej q nga rilindja si i tejkaluar, fetarisht i motivuar, intolerant dhe ushtarak i fundamentalizmit, po mbahet nga presidenti G. Bush dhe shtabi i tij n nj kndvshtrim perndimor-krishter. Po ashtu dhe nga shtete si IRANI, Libia, palestinezt dhe Al Kaida e Hamasi n suazat e nj lufte t shenjt kundr jobesimtarve amerikan dhe atyre ifut. Ky fenomen ka nevoj t studiohet nga afr pr nga pikpamja gjeopolitike-strategjike. Kryqzatat e mesjets Shtat kryqzatat e mesjets ishin t ushtrive t krishtera evropiane, nga Evropa e mesme dhe perndimore, n lindjen e afrt dhe n Afrikn veriore. Pr qllim kishin t lironin qytetet e shenjta krishtere nga jobesimtart. N kundrshtim t plot me

Flori Bruqi 154 arabt tolerant, t cilt krkonin vetm nj taks pr person pr pelegrint e krishter q i vizitonin ato qytete, ushtart me prejardhje fisnore turke dhe selxhuke i ndaluan plotsisht ato dhe kshtu u paralizua edhe tregtia n Lindje. Myslimant idhujtar dhe jehudt vrass t Krishtit, ishin pr 200 vjet me radh armiku m i madh i perndimit edhe pse t dy ishin pjestar t feve monoteiste. Njkohsisht, kalorsit e krishter prpiqeshin n veri t Spanjs e n jug t Francs t dbonin ushtrin arabe nga Gadishulli Iberik. T tria kryqzatat e para ishin t suksesshme pr evropiant, sepse u arrit marrja e Jerusalemit dhe krijimi aty i nj mbretrie t krishter. Mbreti gjerman dhe dinastia e Habsburgeve e emrtonin veten Mbreti i Jerusalemit pr t arsyetuar kshtu t drejtat krishtere mbi Palestinn. Pr shkak t reliefit dhe vshtirsive n furnizim, u pushtuan vetm brigjet palestineze, provincat bizantine n Liban dhe n Azin e vogl dhe Tripoli, Edesa dhe Antiokia. Gjeopolitikisht, ishin kto kolonit e para evropiane dhe paraprijsit ideologjik t kolonializmit t mvonshm n kohn e zbulimeve t reja. Duke filluar nga e 4ta deri tek e 7ta, kryqzatat karakteri zohen me mosmarrveshje t brendshme dhe sulme t shumta. Kshtu, Kostandinopoja e athershme, m 1204 u pushtua dhe u shkatrrua nga kalorsit e kryqit. Q ather ndarja mes kishs perndimore latine dhe asaj lindore ortodokse sht aktuale. Me lirimin e fortesave t kryqtarve n brigjet e Palestins, m 1291, nga ana e myslimanve prfunduan kryqzatat. Por, ato patn pasoja t mdha. Pr Evropn pozitive ishte kontakti kulturor, me q diturit e vjetra t arabve i shrbyen asaj si bazament pr epokn e rilindjes. Efekt tjetr pozitiv ishte zgjerimi i pamjes gjeografike t bots si dhe i diturive natyrore, prfshir edhe mjeksin, zhvillimin i tregtis s largt, artit, kulturs dhe krkimeve universale, q kan rrnjt tek kryqzatat. Prkundrazi, as arabt e as turqit nuk u morn me gjuhn, kulturn dhe organizimin ushtarak t sulmuesve. N syt e Lindjes, kryqtart, pa marr parasysh se cilit konfesion i takonin, ishin t paarsimuar, t pakultivuar moralisht, dhe nj grup vrassish brutal.

Guxim shqiptar 155 Ky opinion ishte i bazuar n masakrn e kryqtarve ndaj pjess m t madhe t popullsis arabe, jehude apo krishtere ortodokse n pushtimin e Jerusalemit, m 1099. U pre e u masakrua pa marr parasysh moshn e gjinin, dhe qyteti u shkatrrua totalisht. Ndrsa kur u rilirua Jerusalemi nga myslimant nn komandn e Salaudin Ejubit, iu u fal jeta t gjith t krishterve t qytetit dhe nuk pati shkatrrime masive. Shikuar nga pikpamja ushtarake, ishte takimi i par direkt i dy ushtrive me kultura t ndryshme. Pr kalorsit evropian u hap nj shesh i ri luftimi. Ecjet ishin t gjata, furnizimi ishte i vshtir, nprmjet Italis, dhe mungesat n personel ishin t mdha. Kalorsit e armatosur mir ndihmoheshin dhe nga kmbsoria dhe teknikisht ishin m mir se sa armata myslimane. Por n aspektin numerik, rezervistt mysliman ishin m tepr. Fortifikatat e qyteteve t mbrojtura mir ishin vshtir t merreshin nga ana e myslimanve. Por, ato kishin pikn e dobt furnizimin me uj dhe t tjera. Si rrjedhoj, ato ran njra pas tjetrs nga tradhtia, mendjemadhsia dhe mungesa e unitetit n radht e ushtarakve t lart. Asgjsimi total i nj ushtrie kryqtare n shkrettirn e Siris, tek Brirt e hatimi me 04. 07. 1187, u b kthesa vendimtare e lufts. Bilanci total ishte asgjsues. Me gjith humbjet e mdha, nuk u sigurua hyrja e lir afatgjate n qytetet e shenjta t krishterimit dhe nuk u pengua prhapja e Islamit. Prkundrazi islami u prhap n rrugn e tregtis toksore e detare dhe n Evrop, deri tek portat e Vjens; n Azi, deri tek kufijt e Kins; n Indi, Indonezi dhe Afrik. Sot, kryqzatat e nisura me sinodin e Klementit, nn drejtimin e paps Urban II, m 1095, shikohen me sy kritik pr shkak t mungess s tolerancs fetare dhe t krimeve t kryera n emr t Jezu Krishtit. Pr kt sjellje t gabuar t kishs u krkua falje nga ana e Papa Gjon Palit t dyt, n vitin 2000. Kryqzata e 8-t

Flori Bruqi 156 N kt koh, srish po bhet reklam dhe propagand pr nj kryqzat, por ksaj radhe jo nga katedralet kishtare, por nga ekrani i televizionit dhe agjencit e lajmeve dhe mediat. Tony Blair pr her t par, gjat lufts n Ballkan, dhe presidenti amerikan, Bush, pas atentatit t 11 shtatorit 2001, prdorn etiketn kryqzat. Ksaj here kundr terrorit, duke e nxjerr at nga arka e historis s kalbur. Nga qarqet e qeveritare haptazi u etiketuan grupimet dhe shtetet islame si aksi i t s keqes. Pas pasojave t konsiderueshme t ktij etiketimi, n t gjitha zonat islame, ky (etiketim) u transformua n luft kundr terrorit. Por, dmi q shkaktoi ky etiketim, mbeti dhe po shprndahet me sukses nga kundrshtart e prezencs ushtarake perndimore. Edhe skena e vjetr nga mesjeta u kopjua: ktu mbretria e drits, demokracia, ekonomia e lir e tregut (duke prfshir disponimin e pakufishm tek rezervat e nafts) atje mbretria e errsirs, e barbarve, e shtypjes s ekonomis shtetrore. Kryqzata e 8-t, duke filluar me marshimin n Irak 21 mars 2003, n kuadrin e lufts s tret t gjirit, po kryhet prap nga nj aleanc shtetesh perndimore, t quajtura shtete t krishtera, por pr her t par, jo nn drejtimin evropian, por nn at t SHBA. n botn islame automatikisht zgjohen reflekset mbrojtse q mund t shndrrohen n zjarr t prgjithshm. Pastaj, jo pa t drejt friksohen: Irani, Siria, Libani, Libia, nga nj sulm ushtarak i SHBA nn pretekstin e liris, e lidhur me demokratizimin, me forc, t stilit perndimor dhe me rregullat e neokolonializmit n organizimin pas lufts. Trajtimi i SHBA ndaj popullsis myslimane (edhe asaj brenda SHBA) shkaktoi nj refuzim internacional t lufts n Irak. Dhe tek dy grupet e mdha popullore t Irakut, kurdt n veri dhe shitt n jug, gzimi pr lirimin nga regjimi i S. Huseinit sht mjaft i kufizuar. Nxitja pr kryengritje pas lufts s dyt t gjirit, dhe nga ana tjetr ndihma e vogl e SHBA, prbn nj arsye m tepr pr skepticizm. Gjithashtu, prfytyrimet e nj shteti t ZOTIT q kan shitt, sipas modelit iranian, jan shum larg nga ato perndimore pr qeverisje demokratike pas lufts. Koha e gjat q po u duhet amerikanve pr t vendosur rregull e qetsi, si

Guxim shqiptar 157 dhe pr t ndrtuar infrastrukturn civile, e cila shikuar nga pikpamja ushtarake, u shkatrrua pa nevoj, bn q ky aksion ushtarak t shikohet m tepr si nj pushtim se sa nj lirim nga ana e shumics s irakianve. Sulmi i 11 shtatorit 2001 dhe Intifada palestineze kundr Izraelit (turizmi i Izraelit dhe jeta civile ka psuar shum prej intifads) nxitn fuqishm heroizmin e atentateve vetvrasse (fakt i lidhur dhe me ndihmat pr familjet e lna pas, dikur nga Iraku e sot nga Irani e Siria) dhe nxitn nj solidarizim atipik pr krejt zonat islame. Prapaskena ideologjike Pas rnies s Paktit t Varshavs dhe Bashkimit Sovjetik, perndimit i humbi figura e armikut t dashur. N krkim t armikut t ri, me qllim q t justifikohet politika e armatimit, erdhi n skenn politike libri gjeopolitik i Samuel Huntington Prplasja e Civilizimeve. Ngjashm si para 70 vjetve, kur teoria gjeopolitike e Karl dhe Albrecht Haushoferit u keqprdor nga nacionalsocialistt (n Gjermani sh.r.) ashtu tezat e Huntingtonit ishin justifikimi politik i kryqzats s re. Mes tjerash Huntington parashikon dhe nj prplasje t kulturs krishtero-perndimore me at islame. Por as pikpamja ekonomike, as edhe ajo politike nuk e justifikojn kt kryqzat. Kjo, sepse qllimet politike nuk mund t arrihen n praktik me nj luft t pastr teknologjike, por do t shkaktojn gjakderdhje e mundime pr nj pjes t gjer t popullsis. Mirpo, kjo gjakderdhje e ky mundim nuk na ofrohet ne nprmjet ekranit televiziv. Prapaskena gjeostrategjike Kryqzata e 8-t sht, si dhe ato pararendse, e dominuar nga interesat ekonomike. Teoria e kundrshtarve t ksaj lufte t 3-t t Gjirit se: kjo luft i shrben vetm furnizimit t SHBA me pasurit nntoksore (nafta, etj) nuk mund t mos konsiderohet plotsisht e drejt. Vetm 3% t importit t lndve nntoksore tani vijn nga Iraku, ndrsa SHBA, q para lufts, me 56% ishin

Flori Bruqi 158 partneri kryesor tregtar i Irakut (prkundr embargos s KB). N import. rolin kryesor e luante Franca. Vetkuptohet se lufta pr gazin natyror po ashprsohet, si tematizoi ish-punonjsi i CIA-s, Guy F. Comso, n Qendrn pr studime strategjike ndrkombtare n mars t vitit 2001. Rritja e nevojs botrore pr energji, sidomos n vende si Kina, do t sjell probleme serioze, nse krejt rezervat e Gjirit, prfshir dhe ato t Irakut, nuk do t jen t gatshme pr prdorim. Me q furnizuesi m i madh i SHBA, Arabia Saudite, sht br nj partner jo i sigurt (shkak pr kt sht politika proizraelite e SHBA), e vetmja mnyr sigurimi do t ishte nj goditje e shpejt, e suksesshme n Irak. Vaji e gazi natyror jan pasurit m t rndsishme t Irakut. Me 15,1 miliarda ton (10. 8% t rezervave botrore) Iraku z vendin e dyt pas Arabis Saudite. Kto pasuri gjenden n dy zona; n veri n Kirkuk: 45 milion ton n vit, dhe n jug Rumaila veriore me 38 milion ton n vit, kurse Rumaila jugore me 25 milion ton n vit. Eksportimi i gazit e vajit kryhet nprmjet stacioneve Al Fao, Chor al amaija dhe Mina el Bekr me kapacitet 60-80 milion ton n vit. Rrjeti i tubacioneve pr transport prfshin 4500 km pr vajin, 1360 km pr gazin, 725 km pr produkte t tjera. Tubacioni kryesor me kapacitet 55 milion ton n vit, kalon nga Kirkuk npr Ceyhan deri n brigjet e Turqis, n Mesdhe. Me keqardhje e zemrim, e gjith bota e civilizuar pa se si n kaosin e lufts, u shkatrruan e u plakitn monumente t kulturs duke mos u mbrojtur nga trupat amerikane, edhe pse duhej t mbroheshin. Prkundrazi trupat amerikane mbrojtn me shum kujdes e efikasitet infrastrukturn e vajit. Kso lloje kontradiktash e forcojn tezn e atyre q pohojn se interesat pr vaj jan kryesoret. Kshtu aktiviteti i politiks s jashtme, me vendosjen e bazave; me agresionin ndaj Afganistanit e sulmimin e Irakut, plotsojn mozaikun e SHBA n lidhje me qllimet e saj n Lindjen e Mesme pr shfrytzimin e vajit dhe t tregut. Pr riparimin, modernizimin apo hapjen e pikave t

Guxim shqiptar 159 reja t nafts, jan t interesuara shum firma amerikane dhe t aleateve, gj e cila do t sjell lnien pas dore t firmave gjermane e franceze q gjenden n Irak. Po ashtu, industria e armatimit, q pr do luft fiton impulse t reja, nuk duhet nnvlersuar si faktor ekonomik, politik e psikologjik n SHBA. Por, realizimi i nj lufte ekonomike n kornizat e nj kryqzate t 8-t, me mjete ushtarake me qllim plotsimi t interesave nacionale dhe imponim t tregut t lir, sht me t vrtet imperializm dhe Manchester-kapitalizm. Prapavija gjeopolitike Pas rnies s Paktit t Varshavs, mbeten SHBA forca e vetme ushtarake, pasi q vendet e tjera t zhvilluara nuk posedojn kualitetin dhe kuantitetin e forcave amerikane. Parulla e teorikut ushtarak Karl von Klauzevitz se lufta nuk sht vetm se vazhdim i politiks me mjete t tjera u etiketua si shfaqje e cinizmit ushtarak pas lufts s 2-t botrore. Por n kt koh q po jetojm, SHBA po prdor politikn e anijeve me topa t shekullit t 18-t duke u paraqitur si polic botror me ndihmn e luftanijeve dhe teknologjis pr t imponuar pikpamjet e saja politike. Nse aksione t tilla do t merreshin kundr diktatorve dhe pr sigurimin e t drejtave apo t paqes, ato do t ishin m shum se t mirpritura. Mirpo, problemet fillojn kur ky mirkuptim nuk ekziston si n rastin e lufts s 3-t t Irakut. Kjo do t ishte m sakt - tentim pr vendosje hegjemonie dhe imperializm i pashpirt q duhet t kundrshtohet ashpr. Veanrisht, bota arabe sht shum e ndjeshme dhe e ndjen veten, ashtu si m prpara, t shtypur, t plakitur, dhe t prar nga perndimi. Po kshtu, as refuzimi i dhuns nga ana e Evrops s vjetr nuk solli ndonj prmirsim n bashkjetesn paqsore mes kombeve. Kshtu jo befasisht shtohen zrat kundr ksaj kryqzate. I vetmi shtet, i cili me t drejt sht ndier i rrezikuar n sigurin e tij nga rrgjimi i Irakut, sht shteti i Izraelit. Raketat skud t Irakut mund ta arrinin leht Izraelin si n rastin e lufts s 2-t Gjirit. T koordinuara me koka atomike apo biologjike,

Flori Bruqi 160 kto lloj raketash paraqisnin nj rrezik ekzistencial pr Izraelin. Si dihet tash m historikisht, SHBA sht e vetmja forc pr Izraelin n mjedisin armiqsor n t cilin ndodhet ky vend. Pr forcn mbrojtse dhe bashksin ndrkombtare, sht e dshirueshme q t vendoset paqja dhe t eliminohen krcnimet n lindje. Por, nj kryqzat e 8-t, prdorimi i forcs ushtarake, sht me siguri mjeti m i keq dhe m i paprshtatshm pr t arritur kt qllim. Prkundrazi, bazat ushtarake t marins dhe ato ajrore t SHBA n rajonin e gjirit dhe n Azin e mesme shikohen me dyshim nga shumica e myslimanve si qendra t kryqzatave t reja krishtere. Kjo gj u paraqit dhe para pak kohesh n Afganistan, nga drejtuesit e atjeshm t fiseve pashtune. Kshtu q brigada evropiane q gjendet n Afganistan, pr t mbrojtur qeverin e papranuar nga populli, sht e ulur n nj fui baruti. Refuzimi i vendosjes s trupave amerikane pati si rrjedhoj dhe n Saudi atentate kundr tre blloqeve banimi t perndimorve, gj e cila e arriti qllimin politik. Pas ktyre akteve SHBA e zvogluan ndjeshm pranin e tyre ushtarake n Saudi, veprim ky i cili mund t inkurajoj dhe atentate t tjera. Nj nga problemet e mdha politike sht dhe ai kurd, i cili solli nj ashprsim t marrdhnieve Turqi-SHBA para lufts s 3-t t Gjirit. Shtypja, diskriminimi i ktij populli t vendosur e t sprovuar me vuajtje, sht e papranueshme dhe e pazgjidhshme me luftn e Gjirit. Shkaku kryesor i lufts, e q ishte asgjsimi i armve t shkatrrimit masiv, q gjendeshin n Irak sipas burimeve t fshehta amerikane, si dhe lidhja me Al Kaidan, as nuk u vrtetuan dhe as nuk u gjet asnj fakt pr to. Kt e deklaruan vet inspektort e OKB-s q ishin t ngarkuar me kt detyr. Kshtu pra lufta e 3-te e Gjirit u realizua kundr t Drejtave t Popujve, t drejta kto, q sht ndrkombtarisht e vlefshme. Kjo e drejt u thye nga nj vend q dshiron t paraqitet si model i demokracis pr t tjert, pra SHBA-t. Nj gj tjetr u paraqit para pak kohsh nga ana e shkrimtarit amerikan Norman Mailer: Lufta pr ujin n rajonin e

Guxim shqiptar 161 Lindjes s Mesme. Q sipas tij ka rndsi strategjike pr Izraelin. Duke par shtjen nga ky kndvshtrim, ka kuptim bashkpunimi, tani m disa vjear mes Turqis dhe Izraelit pr projektin e Anatolis s Jugut, ku dihet se ka rezerva t mdha t ujit. Problem paraqet vetm siguria e furnizimit me uj nga Siria e Libani. Kshtu, kryqzata e 8-te sht edhe nj luft pr shprndarjen lnds burimore t ujit. Si prfundim, zgjidhja e problemit palestinez sht burim konflikti, t cilin SHBA duan patjetr ta zgjidhin me planin Harta e rrugs. Por, ka reagime kundrshtuese nga t dyja palt n konflikt, sepse nj gj e till kundrshton plotsisht mentalitetin lindor, ku shpesh njihen m tepr ligjet e pazarit. Si rrjedhoj jan shpesh izraelitt ata q vuajn pasojat e nj politike t dshtuar perndimore n shtjen palestineze. Arabt n ndrkoh jan shum t ndjeshm dhe e shohin shtetin izraelit si nj baz imperialiste t Perndimit n zemrn e Arabis, baz kjo q vazhdimisht sponsorizohet dhe ndihmohet. Po ashtu, prgjigjja e ashpr e Izraelit ndaj intifads palestineze nuk ka sjell ndonj ndryshim t qndrimit perndimor ndaj Izraelit, ashtu q pr arabt tashm sht e qart: ai q sht mik i Izraelit dhe politiks jehude, sht njkohsisht armik i arabve. Palestinezt e din tashm se, sikur t kishte Palestina pasuri nntoksore (vaj apo gaz) Perndimi do t hidhej me t shpejt n ndihm t saj, si n rastin e Kuvajtit. Opinioni arab pr favorizimin perndimor ndaj Izraelit mund t formulohet kshtu: Izraeli shtyp palestinezt, Perndimi e mbron Izraelin si rezultat; pra, Perndimi i shtyp palestinezt. Sikur politika perndimore t ishte pak m e ekuilibruar (e drejt) n lidhje me Lindjen e Mesme, ndoshta nuk do t ishte Izraeli armiku m i madh i arabve. Por kjo gj aktualisht shikohet me nnmim nga Perndimi.
Artikull i shkputur nga sterreichische Militrische Zeitschrift 5 / 2003. (Revista ushtarake austriake) gusht, 2003 Titulli n origjinal: Der 8. Kreuzzug - Zur Geopolitik und Geostrategie des Vorderen Orient nach dem 3. Golfkrieg-Gerhard L. Fasching

162 Autori: Gerhard L. Fasching

Flori Bruqi

Lindi m 1940; mbaroi m 1963 Akademin Ushtarake Tereziane n Vjen, studimet e tjera pr Gjeografi, Gjeologji dhe shkenca politike i mbaroi n Grac e Salzburg. 1974-1975 fiton burs passtudimore nga kshilli krkimor evropian n Cyrih dhe q prej ather sht aktivizuar si krkues e msues n universitetet e Salzburgut, Insbrukut, Gracit, Klagenfurtit dhe Vjens. 1980-1993 ishte kryetar i entit gjeografik n ministrin austriake t mbrojtjes. Prej 1995 teknik civil-kshilltar, inxhinier pr gjeografin dhe specialist ligjor me certifikat.
Botuar:3.11.2005. http://floart.blogspot.com/2005/11/kryqzata-e-tet-t-dhna-mbi-gjeopolitikn.html

Guxim shqiptar

SPIUNAZH

163

164

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

165

Agjenturat Greke dhe Sigurimi i Fsheht i Shtetit Shqiptar

shoficeri i Sigurimit t Shtetit, Bekim Budo, n librin e tij Shrbimi i fsheht pasqyron nj dosje interesante t nj agjenti grek me pseudonim Papastrati, arrestuar nga shrbimi i fsheht shqiptar n vitin 1971. Sipas librit t Budos, interesant sht fakti se n vazhdimsi agjentura greke zhvillonte veprimtarin e saj n Shqiprin e Jugut dhe kishte n dispozicion informator t frytshm, tejet t prgatitur. N vitet 70t, Sigurimi i Shtetit Shqiptar kishte rn n gjurmt e ksaj veprimtarie dhe arriti t kapte, fal nj kombinimi t prsosur, Papastratin, prgatitur n shkolln e spiunazhit t vendit fqinj, i cili tregon prpara hetuesve se si ishte vn n shrbim t grekve. Kontaktet e tij t para, thuhet n libr, ishin br me gjeneralin grek, Vasil Mellaj, q kishte qen komandant divizioni i trupave greke n Gjirokastr, e me t e kishte njohur patrioti i tij nga Derviani, V. Shahini, i cili kishte spiunuar me koh. Gjenerali drejtonte dhe nj zyr t shrbimit t fsheht t zbulimit ushtarak grek Alfa&Dhio. Megjithat, sipas dokumenteve t hetimit t Papastratit, gjenerali grek kishte marr infor macion pr agjentin, duke pasur edhe lidhjet e tij t afrta n Shqipri dhe Greqi, P. Kotokon, O. Anastasjadhin. Pas verifikimit, gjenerali urdhron S. Vllahon dhe P. Kotokon t krijonin organizatn antishqiptare MAVI (Metopo Apolefterikon Vorio&Epirotiku), n kryesin e s cils u caktua edhe

Flori Bruqi 166 Papastrati s bashku me V. Shahinin e J. Diamantin, t njohur pr ndjenjat filogreke dhe tepr aktiv n veprimtarin e tyre praktike pr aneksimin e trojeve shqiptare. Gjenerali grek e kishte porositur agjentin q t riaktivizonte agjenturn e vjetr dhe t bnte rekrutime t reja, sidomos nga radht e minoritetit, grekofilve, grekofonve, si dhe nga radht e studentve dhe nxnsve shqiptar q studionin ose q kishin kryer studimet n shkollat greke. Agjentura kryesore kishte pr detyr organizimin e grupeve agjenturore, t cilat do t ishin brthama t t rezidenturave n prputhje me situatat agjenturore dhe politike. Kur isha duke prgatitur nj leksion pr studentt e Akademis s Policis, mora leje pr t hulumtuar n dosjet operative, ku ishin regjistruar dshmi agjentsh dhe informacione t tjera t rndsishme spiunazhi. Mbaj mend se n njrn prej ktyre dosjeve, ministri Kol Bib Mirakaj, njherazi edhe sekretar i Partis Kombtare Fashiste shqiptare, i drgon Ministris s Arsimit nj shkres rezer vate me nr. 3329, dat 11 korrik 1942, lidhur me aktivitetin e shrbimit t fsheht grek dhe qarqeve shoviniste t vendit fqinj. Mirakaj i prgjigjej nj shkrese t Ministris s Arsimit nr. 390 dat 15.4.1942/ XX rezervate dhe nj tjetr shkrese t ministris s tij nr. 2669/Pol. 27/D/84 Res, q kishin infor macion lidhur me listat emrore t msuesve grekofon t qarkut t Gjirokastrs, bashk me informatat prkatse t marra pjesrisht nga sekretart politik dhe nga KK e MM. Listat q i bashkngjiteshin ktij dokumenti ishin grumbulluar nga shrbimi i fsheht i mbretit Zog, nga shrbimi i fsheht diplomatik dhe nga sekretart politik t Partis Fashiste, t cilt mbaheshin n lidhje agjenture e zbulim-kundrzbulimi. N kto lista bie n sy numri i madh i msuesve, t cilt kishin studiuar pr msuesi n shkollat greke dhe ishin t shprndar n 163 shkolla t Shqipris s Jugut, msimet e t cilave ishin n gjuhn greke, q prbnin dyfishin e shkollave n gjuhn turke po n kto territore. N karakteristikat pran emrit t secilit msues, jan shnuar shkurtimisht qndrimet e tyre n raport me qeverin e Zo-

Guxim shqiptar 167 gut, ndjenjat shoviniste, si dhe n raport me ndjenjat kombtare. Predominojn karakteristikat pozitive t tyre n kto raporte n masn prej rreth 70 pr qind. Nga konstatimi n dosje, vura re se problemi ishte m i thell dhe nuk ishte marr sa duhet n konsiderat sinjali i alarmit i dhn nga konsulli i Janins, Xhemal Frashri, i cili midis t tjerave theksonte: Shkolla e Vellasit, e cila dirigjohet nga dhespoti i Janins, Spiridhoni, nj armik i rrept i Shqipris, sht ngritur vetm e vetm pr t prgatitur me kultur dhe me ndjenja greke rinin e fshatrave grekofon t Prefekturs s Gjirokastrs, me an t propagands helmuese pr t arritur qllimin kryesor satanik, i cili sht bashkimi i t ashtuquajturit Vorio-Epir me Epirin. Po nuk morm masa t rrepta, them me bindje se shkolla n Vellas do t jet varri i Gjirokastrs. Nga materialet e tjera t hulumtuara sht mjaft afr realitetit t ngjarjeve q bn t mundur krijimin dhe pompimin e Megalli Ides, apo ides s madhe, nj rrfim i nj agjenti potent grek me pseudonimin Papastrati, i cili prfaqson tipikisht n mnyr t koncentruar nj veprimtari sa armiqsore ndaj vendit ton, aq edhe prbuzse ndaj Shqipris. N letrn informative t Ministris s Arsimit shkruhet: sht interesante t theksojm se ky rrfim sht edhe nj sintez e nj veprimtarie pr m shum se nj shekull e shovenve, prfaqsues ekstremist t nj nacionalizmi absurd n dm t nj vendi tepr paqsor e miqsor, i cili historikisht ka dhn nj ndihmes t madhe me an t komunitetit shqiptar n Greqi, arvanitasve, si Kollokotroni, Karaiskaqis, Bubulina e Boari, t cilt ishin edhe protagonist kryesor t revolucionit grek t vitit 1821, gj q edhe n historin moderne t ktij vendi ky kontribut mohohet padrejtsisht. Kundr ktij vendi autokton, fqinj prej mijra vjetsh, pas fitimit t pavarsis, qarqe t caktuara shovene, megalomane dhe aventuriere, n vitin 1867, krijuan organizatn Vllazria Qendrore Kulturore, si dhe klubin Sillogun vorio-epirot, t cilat, shkall-shkall, do t prbnin bazn e organizats famkeqe QEVA (Komiteti Qendror i Prpjekjeve Vorio-Epirote), duke marr dhe plqimin e Patriarkans s Stambollit. N krye t ksaj organizate do t vendosej lunxhioti, Kristaq Zografi.

Flori Bruqi M 6 qershor 1888, krijohet n Greqi nga Dhimitr Boari, shoqria I vllamidhes Allvani Vllamet - Vllezrit shqiptar me nj platform kundr kombit shqiptar pr pengimin e gjuhs s shkruar shqipe n alfabetin latin mbi bazn e nj strategjie, q kishte qllim kryesor helenizimin e popullsis s Shqipris s Jugut dhe m gjer me nj propagand q mbivlersonte dukshm kulturn greke, duke nnmuar kulturn shqiptare. Shrbimi i fsheht i qeveris s asaj kohe njoftonte pr nj marrveshje t fsheht midis Patriarkans s Stambollit me qeverin greke, ku u vendos q myslimant e Kosovs, Bosnjs dhe Hercegovins, si dhe t Shqipris t konsideroheshin turq, ndrsa shqiptart ortodoks t konvertoheshin n helen dhe t administroheshin nga Greqia, pasi shqiptarve u mohohej kategorikisht aftsia shtetformuese, edhe pse historikisht kishin dhn prova, madje edhe n Greqi, duke i dhn asaj jo pak, por rreth 20 kryeministra qysh nga Miauli, Kanari, Kryeziu e deri dhe vet Lefter Venizellosin, t cilt ishin t gjith arvanitas, pa br fjal ktu se edhe presidenti i par grek, Pavllo Kondurjoti, dhe presidenti tjetr, Theodhoros Pangallos, ishin me origjin shqiptare dhe n mjediset miqsore e familjare komunikonin n gjuhn shqipe. Nga letrat q ndodheshin n Arkivin e Ministris s Brendshme, n dosjen e agjentit grek Papastrati, msohet se Megaliidea dhe t tjera synime t tyre, amplifikon akoma m shum dhe bhen shpejt udhheqje pr veprim n marrdhniet e mvonshme me shtetin ton, me t cilin qysh pas 28 nntorit 1912 kishin filluar kontradiktat e mprehta dhe diplomacia e saj mori orientime t qarta nga qeveria greke pr sensibilizimin e opinionit ndrkombtar pr gjoja t drejtn e saj pr aneksimin e Epirit t Veriut, t konsideruar prej tyre si tok greke dhe duke u munduar ta justifikonin dhe argumentonin historikisht, sidomos me ekzistencn e minoritetit grek n trojet tona autoktone. Kto kontradikta shprthyen kur Konferenca e Ambasadorve m 8 gusht 1913 prcaktoi kufijt e Shqipris. Edhe pse kufijt e vendosur nga komisionert e huaj anglofrancez dhe italian kishin ln jasht tyre troje t konsiderueshme t 168

Guxim shqiptar 169 populluara nga shqiptar autokton, grekt dhe nj pjes e msuesve grekofon kishin prgatitur, ve t tjerave, nxnsit e shkollave greke t paraqiteshin para tyre, duke u prezantuar si grek, duke thn se Ego ime Elinas (Un jam grek) etj. N t njjtn koh, ata provokojn Konferencn e Korfuzit m 1913, e cila n vendimet e majit 1914, i vuri kushte qeveris shqiptare pr t zbatuar nj plan special pr minoritetin dhe Vorio-Epirin, n mnyr q ajo t ishte n do koh prezente n kto treva, si dhe ti kishte fillimisht nn kujdestari, probleme q ai i ngriti n forume ndrkombtare e deri n Konferencn e Firences n vitin 1921. Por, si e dim nga historia, planet e grekve u bn pa hanxhin. Kongresi i Lushnjs dhe lufta e Vlors bn t mundur legalisht, q marrveshja Titoni-Venizellos pr ndarjen e Shqipris t mbetej n letr dhe t zbatohej ilegalisht nga shrbimet e fshehta t ktyre vendeve pr ti br fakte t kryera n t ardhmen. Pikrisht kt e rrfen m s miri agjenti potent grek, Papastrati. N materialet e hetuesis s asaj kohe shkruhet: N Tiran, n zyrat e hetuesis u paraqit agjenti grek me pseudonim Papastrati, m 22 shkurt 1971, q pr shkak t statusit t tij, t themi special dhe t veant, e mori n pyetje zvendsdrejtori i Drejtoris s Hetuesis. Agjenti grek vazhdoi rrfimin e aktivitetit t tij n shrbim t zbulimit grek. Mes t tjerash, ai thot se: Pasi mbarova arsimin e mesm n Zozimea Skoli, vazhdova arsimin e lart n Athin, pr Msuesi, t cilin e mbarova me rezultate t larta. Ndrkoh, bashk me dy bashkfshatart e mi nga Klishari, ishim antarsuar n Sillogun Vorio-Epirot, me qendr n Athin, ku n nj nga mbledhjet e radhs, kryetari i tij, Kristaq Zografo, q m ka mbetur n kujtes, na foli pr perspektivn tashm t hapur me plqimin e qeveris greke dhe t Patriarkans s Stambollit, q ti prvisheshim puns pr aneksimin e Vorio-Epirit, q sipas tij, ato ishin toka greke qysh n lashtsi dhe se e kishin amanet nga t part q ndrrn e tyre ta bnin realitet sa m shpejt. Pasi q ishin krijuar t gjitha kushtet, ishin mnjanuar t gjitha pengesat dhe jo vetm

Flori Bruqi 170 kaq, gjithnj sipas Kristaqit, ishte marr plqimi i vet vendeve vendimmarrse kryesore t Evrops, Angli - Franc - Itali. Nuk kam pse ta fsheh, u entuziazmova pr faktin, sepse Shqipria n at koh ishte nj vend trsisht anadollak, tepr i prapambetur, pa kultur dhe intelektual; smundjet bnin krdin; pa alfabet, pa gjuh t shkruar, pa shkolla, dhe mendoja n at koh s me Greqin dhe kujdestarin e saj, Shqipria do t shkonte prpara n arsim, kultur, rimkmbje etj. Dora-dors Papastrati ishte br nj nga prkrahsit kryesor t Zografos. M tej ai dshmon: N kto aktivitete jam njohur edhe me patriotin tim nga Derviani, Vasil Shahinin, i cili, mesa duket, m kishte studiuar me koh dhe m rekomandoi te gjenerali grek, Vasil Mellaj, i cili kishte qen komandant divizioni i trupave greke n Gjirokastr dhe q drejtonte dhe nj zyr t shrbimit t fsheht t zbulimit ushtarak grek, AlfaDhio. Gjeneralit i plqeva qysh n fillim pr njohurit e mia, pr historin e kulturn helene, jo vetm at moderne, por edhe pr lashtsin, ka me von krijoi besim t plot, duke pyetur edhe pr lidhje t tij t afrta n Shqipri dhe Greqi, sidomos Pandelejmon Kotokon, Orest Anastasjadhin, e t tjer. si e mora vesh m von prej tyre. Kshtu, gjenerali urdhron Spiridhon Vllahon dhe Pandelejmon Kotokon t krijonin organizatn antishqiptare MAVI (Metopo Apolefterikon Vorio-Epirotiku), n kryesin e s cils u caktova edhe un s bashku me Vasil Shahinin e Jani Diamantin, tashm t njohur pr ndjenjat filogreke dhe tepr aktiv n veprimtarin e tyre praktike pr aneksimin e trojeve shqiptare. Rekrutimi Gjenerali, n nj nga takimet e shpeshta me t, i kishte shprehur konsideratn e tij dhe t shefit kryesor t zbulimit grek, emrin e t cilit ai nuk e msoi kurr. Po ky njeri i vuri detyrn e fsheht t merrej n t ardhmen me organizimin cilsor t rrjetit agjenturor t zbulimit grek n Shqipri. N fillim kreu nj kurs t prshpejtuar pr t njohur elementet fillestare t zbulimit, lidhjeve, ndrlidhjes, kodeve, grumbullimit dhe seleksionimit

Guxim shqiptar 171 t informacioneve etj. M von, pasi u krijua organi kryesor i centralizuar i informacionit QIPE (Qendriqi Ipiresias Pliroforion Edhallos), Papastrati bri kursin e plot t zbulimit dhe u kamuflua pas organizats MAVI, e cila, sipas orientimit i formuloi detyrat kryesore legale, q ishte pengimi me do kusht i pjesmarrjes s minoritetit n Luftn Nacionallirimtare, si dhe detyrn kryesore ilegale, q ishte futja me kombinacion n kt lvizje dhe n ushtrin e saj t agjentve grek, me qllim q ata t bnin karrier dhe do tu shrbenin n t ardhmen pr realizimin e planeve t tyre, gjoja pr lirimin nj her e prgjithmon t Vorio-Epirit. Papastrati dshmon: Pas krijimit t MAVI-t u hodhm n Shqipri dhe krijuam komitetet vorio-epirote me antar: Andon Qirjaqin, Misto Papadhimn, Dhimitr Mestakulin, Lefter Guvelin, Jorgo Zoton, Gligor Labovitin etj., t cilve u vum detyra t qarta se do ta fillonin me propagand dhe se tri hallkat kryesore t puns son: kleri, shkolla dhe shtypi, t cilat do t ndihmoheshin fuqimisht nga shtypi grek, do t paraprinin gazetat Ipsokratikon Mellon dhe Vorioepirotikon Agonos, t cilat kishin detyr kryesore t krijonin armiqsi midis dy feve kryesore, asaj myslimane dhe ortodokse, pasi e quanin t tejkaluar kohn kur kto dy fe bashkjetonin n harmoni, ka ishte penges e madhe pr realizimin e detyrave tona. Ia konkretizuam detyrat dhespotit t Janins, Spiridhoni, i ishte vn detyr t rekrutonte sa m shum nxns pr t vazhduar shkolln e Vellas, gj pr t ciln kishte marr nga qeveria greke fonde t posame. Ndrsa Pandelejmon Kotoko kishte marr detyr t punonte me klerikt ortodoks shqiptar, pjesa m e madhe e t cilve ishin rekrutuar nga zbulimi grek, Asfalia, shrbimet e fshehta t Korofillaqis dhe t policis qytetse Astinomia Poleos, si ishin Papu Jorgji Taci nga Leshnica, Papu Jani Dashi nga Cuka dhe Papu Foti Zisi nga Gjirokastra. Pyetjes pr aktivizimin e agjenturs s vjetr t zbulimit grek, si dhe rekrutimin e agjenturs s re, kryeagjenti Papastrati i ishte prgjigjur: Gjenerali Vasil Mellaj na kishte porositur pr riaktivizimin e agjenturs s vjetr krahas rekrutimeve t reja q do t bnim sidomos nga radht

Flori Bruqi 172 e minoritetit, grekofilve, grekofonve, si dhe nga radht e studentve dhe nxnsve shqiptar q studionin ose q kishin kryer studimet n shkollat greke. Kshtu, agjentura kryesore kishte pr detyr organizimin e grupeve agjenturore, t cilat do t ishin brthama t t rezidenturave n prputhje me situatat agjenturore dhe politike. Konkretisht, Vasil Shahini do t punonte me disa kategori t caktuara si me tregtar, msues grekofon dhe kryepleq, duke riaktivizuar sidomos Gligor Kicatin nga Poliani, Jani Foton po aty, doktor Ilia Zrin nga Sopiku, doktor Sokrat Bozhori nga Terihati, Andon Qirjaqin nga Glina, doktor Telhma Labovitin nga Gjirokastra, Dhimitr Mastakulin nga Kakodhiqi, Jorgo Zrin nga Dhuvjani etj. Gjithashtu, gjenerali na kujtonte shpesh prvojn e demonstratave dhe protestave masive pran Lidhjes s Kombeve. Hetimi N pyetjen se si e argumentonte Papastrati mbshtetjen e qeveris greke pr organizatn MAVI, si dhe pr QEVA-n, ai dha kt shpjegim. N mbledhjet tona kryesore, ku do t diskutoheshin probleme t rndsishme pr hapat e mtejm q do t merrnim, asistonin rregullisht dy deputet grek, Traidhili dhe Villjara, t cilt na prcillnin orientimet dhe direktivat kryesore t qeveris greke pr kto probleme. Konkretisht m kujtohet se, ndryshe nga gjenerali Mellaj, na porosisnin t nxisnim sa m shum nxns dhe student pr t vazhduar shkollat greke si n Vellas, Voshtin Zosimeja, n Athin etj. Nga ana tjetr, ata shtronin me forc nevojn e furnizimit me kontingjente t reja t rinis greke Metaksa, me deg t saj n Shqiprin e Jugut. Madje, ata insistonin mos t kurseheshin fondet q na ishin vn n dispozicion. Msuesit e sapoemruar merrnin 200 franga n muaj dhe organizatort e rinis monarkiste Metaksa t shprbleheshin me honorar. Nga ana tjetr, gjenerali porosiste pr t kaluar n krijimin e formacioneve ushtarake dhe rolin kryesor do ta luante QEVA dhe silogjet vorio-epirote, duke mnjanuar gabimet e bra n t kaluarn, n kohn kur si rrjedhoj e kundrsulmit

Guxim shqiptar 173 t etave shqiptare n zonn e Kurveleshit, n trevn e Vurgut, dhjetra familje 300 minoritarsh u larguan pr n Korfuz dhe gjetk dhe u detyruam q ti kthenim. Jo se vrtet kishim kriz ushqimesh e buke, si pretenduam, por minoritart tan do t qndrojn atje te tokat e tyre, theksonte gjenerali Mellaj, ka na lehtson mjaft punn ton pr aneksimin e Vorio-Epirit. Kto porosi pr ne ishin detyra dhe q u prpoqm ti realizonim, sidomos gjat Lufts Nacionallirimtare. Pyetjes se ku konsistonte aktiviteti dopiorol i ktij agjenti, Papastrati iu prgjigj: Jam rekrutuar edhe nga zbulimi shqiptar, i cili mesa duket ishte n dijeni t aktivitetit tim t mparshm dhe m mbante n lidhje. S fundi, dhe vet ish-kryetari i degs s Gjirokastrs, nnkoloneli Manol M, gj q m lehtsoi shum pr kryerjen e detyrave t mia, duke m mundsuar realizimin e takimeve me agjentt kryesor q kisha n lidhje, q nga Gjirokastra n Vlor, e deri n Durrs. Ishim n periudhn kur aktiviteti yn po kalonte n fazn e riorganizimit, pra, kalimit n rrug t vogla agjenturore, n eta dhe formacione luftarake t grshetuara me ngritjen e rezidenturave agjenturore sidomos n qytetet e mdha n Gjirokastr, Vlor, Lushnj e deri n Durrs. Mirpo, kuadrot kryesor t zbulimit t Zervs na krkonin me ngulm pr t futur n Lvizjen Nacionallirimtare kuadrot tona agjenturore. Nga ana tjetr, drejtuesit kryesor t Partis greke EDE (Bashkimi Demokrat i Oficerve Grek), kishin filluar t riaktivizonin Partin Arqiomarksiste greke, ku Avjazi krkonte me do kusht t riafirmonte si forc kryesore n Epirin e Veriut, i nxitur nga lobi grek n Amerik, i cili do t krijonte m von Konfederatn Panhelenike Greke, e cila sponsorizohej nga milionert grek, Patriakana e Stambollit, kisha autoqefale greke e deri tek Onazis miliarderi i flots tregtare greke. N kt vshtrim, aktiviteti im ka qen shumplansh dhe dopiorol. Informatat q i raportoja Sigurimit shqiptar, n prgjithsi ishin dizinformacione, me qllim q ata t merreshin me problemet n radht e tyre dhe t largoheshin sa m shum nga agjentura jon, organizimi yn dhe nga kontingjentet tona. Menjher pas konferencs s Pezs erdhi udhzimi mbi krijimin e kshillave vorio-epirot,

Flori Bruqi 174 si dhe etave t armatosura me platform gjoja pr t luftuar pushtuesit italian dhe m von ata gjerman. Kshtu krijuam etn e Dhrovjanit me komandant Lefter Guvelin e Jorgo Zoton, etn e Thimio Lolit e t Kristo Pilos, t cilt i hodhn n luft kundr batalionit partizan amria, duke br nj gabim t rnd dhe nuk zbatuam porosit e gjeneralit Mellaj. Pas Lufts Nacionallirimtare, meqense qeveria shqiptare dhe ushtria e saj po hynte n punt tona t brendshme, ne kishim marr detyr t kalonim n veprime m t organizuara. Grupet e vogla agjenturore do ti kthenim n rezistenca, duke i dhn nj vend t veant kishs ortodokse, e cila do t kishte nj rol t rndsishm n punn ton. Kt veprimtari do ta shtrinim deri n qytetin e Durrsit, duke e shoqruar me propagand kundr shtetit shqiptar, pamundsin e tij pr t qeverisur vendin, si dhe t dnonim kudo edhe n forumet ndrkombtare diskriminimin q i bnin ata minoritetit grek dhe n prgjithsi krahinave tona t Vorio-Epirit. Detyra kryesore jona n kt periudh ishte q t krijonim nj gjendje pasigurie dhe anarkie, duke e shoqruar me provokacione n kufi, me qllim krijimin e kushteve pr nj ndrhyrje t armatosur, duke plotsuar kushtet e misionit sekret Front i hapt, i cili do t kombinohej n luftn e grupeve ushtarake q do t futeshin nprmjet kufirit, gj pr t ciln ishte marr edhe plqimi i organeve t shrbimeve sekrete italiane, t cilat nga ana e tyre po prgatitnin n Bari t Italis grupe agjenturore pr tu futur n Shqipri nprmjet kufirit shqiptarogrek, q drejtoheshin nga koloneli i zbulimit italian De Agostini dhe q quhej Fronti i Mbyllur. Pr provokacionin e gushtit, pyetjes s br nga hetuesi lidhur me dshtimin e provokacioneve ushtarake t 2 gushtit 1949, Papastrati u prgjigj: Provokacionet e 2 gushtit i konsideruam jo nj dshtim. Prkundrazi, si nj fillim i nj veprimtarie m t koordinuar. Ishte m shum nj matje e pulsit dhe nse do t kishim mbshtetjen e madhe t vorio-epirotve tan, gj q bri dhe t gjallroheshin tej mase aktivitetet tona t silogjeve, t Qevs, Onashit, t Konfederats Panhelenike, si dhe presioneve q ne bnim her pas here n Lidhjen e Kombeve. Peshkopi

Guxim shqiptar 175 Serafino, me zgjuarsi porosiste se dita nuk do t ishte e largt kur kombit ton do ti njihej, me hir apo me pahir, pr t marr Vorio-Epirin, gj pr t ciln kishim edhe ndihmn e pakursyer t qeveris greke, t Parlamentit, i cili do ta ruante me fanatizm ligjin e lufts ndaj Shqipris. Ne kishim mbshtetje t pakursyer nga lobi yn n Amerik. Pastaj arrestimet e shumta q ju bt sidomos nga kombsia greke, t grupeve t Papa Harallamb Shtupit nga Grava, grupi i Papajan Dashit nga uka, etj., shtuan urrejtjen ndaj shtetit tuaj dhe u shtuan radht e njerzve tan q krkonin t drejtat e tyre pr tu bashkuar me atdheun e tyre.
Botuar :01.05.2006.http://www.shqip.dk/modules.php?n ame= News &file=print&sid=655

176

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Kush jan agjentt me influenc n Kosov

177

(Shkruan analisti ushtarak dhe autori i librit Armt dhe Lufta FADIL KAJTAZI)

ktualisht, n Kosov veprojn agjenturat influente t shteteve q i duan t mirn Kosovs dhe t atyre shteteve q kan qllim armiqsor ndaj Kosovs. Ndr kto agjentura m e rrezikshmja sht ajo serbe. Gjat historis s njerzimit prmes logjiks s shrbimeve sekrete, jan realizuar veprime t cilat nuk kan mundur ti realizojn ushtri t tra. Sinonim i ksaj sht i ashtuquajturi Kali i Trojs (Ilionit), prmes t cilit grekt mbrritn ta pushtojn qytetin e fortifikuar, t cilin me luft nuk arritn ta pushtonin dot, edhe pse dhjet vjet me radh e kishin mbajtur t rrethuar. Edhe sot, historian t shumt kan dilema se si trojant ran n karremin e servirur nga grekt (Odiseja)? N Iliad, Homeri prshkruan koh pas kohe veprime zbuluese t ndrmarra nga ushtria greke, por nuk flet pr asnj moment pr nj shrbim t centralizuar, i cili merret me kt pun. Vet akti i sajimit t mashtrimit mund ta vrtetoj ekzistencn e nj shrbimi zbulues, i cili me kalimin e viteve, me sa duket ka arritur te ngjitet shum lart n strukturat komanduese t ushtris s Priamit. Pushtimi i Trojs nuk ka ndodhur pr faktin se grekt e ndrtuan nj kal t drunjt dhe at e lan jasht mureve t qytetit. Grekt edhe m par kan mundur t ndrtojn turma kuajsh t drunjt, por ata do t kishin mbetur jasht mureve t qytetit sikur dikush me influenc nga radht e strukturave udhheqse trojane t mos

Flori Bruqi 178 kishte urdhruar futjen e tyre brenda. Kshtu, vetm futja e dhjetra ushtarve sa ka zn brendia e kalit t drunjt nuk do t kishte paraqitur ndonj problem pr sigurin e qytetit, sikur dikush me influenc nga udhheqja trojane t mos e sabotonte shrbimin e zbulimit, i cili e kishte pr detyr ti prcillte aktivitetet e ushtris greke gjat trheqjes. Si duket pas vdekjes s Hektorit, Priamit plak i kishin dal nga dora shum gjra dhe n hierarkin e tij shtetrore. Grekt kishin rekrutuar njerz me influenc dhe e kishin br at q t merrte vendime t gabuara. Agjentura influente sht n veprim. Shprehja agjentur influente bhet e njohur s pari nga nj fjalim i shefit t KGB-s, Vladimir Klukov, mbajtur para deputetve t Sovjetit Suprem m 17 qershor t vitit 1991. Klukov, duke iu referuar nj dokumenti t cilin KGB-ja ia drgonte Komitetit Qendror t Partis Komuniste t BRSS-s m 24 qershor t vitit 1977, para deputetve sovjetik i prezanton prmasat e rrezikut t shkatrrimit t shtetit sovjetik nga Plani i CIA-s pr rekrutimin e agjenturs influente nga radht e qytetarve sovjetik. N kuadr t debateve se si u shkatrrua perandoria sovjetike, shum analist kt ia atribuojn aksioneve sekrete t CIA-s, n radh t par e potencojn veprimtarin e agjenturs influente, e cila duke qen n vendet kye, e ka sabotuar funksionimin e sistemit shtetror n t gjitha segmentet, e veanrisht n at ekonomik dhe politik. N kt kuadr, sot e ksaj dite perestrojka e Gorbaovit, e cila merret si paraprijse e shkatrrimit t shtetit sovjetik, shikohet si projekt i prodhuar nga agjentura influente e rekrutuar nga CIA. Kush jan agjentt influent? Agjenti influent nuk do t thot t jet njeriu i par i nj shteti. Jan raste t rralla n histori kur njeriu i par i nj shteti ka arritur q t rekrutohet nga shrbimi armik. Agjentt me influenc, zakonisht i prkasin nivelit t dyt ose t tret n institucione drejtuese, ku shrbimi armik e bn lojn e vet n mnyr t heshtur dhe pa u hetuar. Kjo do t thot se ata jan persona, t cilt me autoritetin e tyre politik (nganjher edhe ekonomik) ndikojn te personat vendimmarrs n marrjen e vendimeve t gabuara, t cilt shkojn n dobi

Guxim shqiptar 179 t armikut. Zhvillimi i ksaj veprimtarie nuk mund t ndodh i veuar. Ajo do nj prfshirje t gjithanshme, e cila gjithsesi duhet t ket mbshtetje mediale. Veprimi i gjithanshm n fushata t ktilla t sofistikuara, mbrrin q me vete t marr edhe shum persona, t cilt pa vetdije futen n kt loj, por q jan influent n rrethin ku jetojn dhe veprojn. Nse vetm pak shikojm nga e kaluara jon jo e largt, sigurisht se do t na kujtohen veprimet e agjenturs influente serbe, e cila n gjysmn e dyt t viteve nntdhjeta provonte q shqiptart e Kosovs ti fuste n kuadr t sistemit jugosllav t administrimit. Aktualisht, n Kosov veprojn agjenturat influente t shteteve q ia duan t mirn Kosovs dhe t atyre shteteve q kan qllim armiqsor ndaj Kosovs. Ndr kto agjentura, m e rrezikshmja sht ajo serbe, e cila sht instaluar gjithandej dhe her pas here, nga mbshtetja e paqllimt e disa mediave, Kosovs i shkakton dme t papara. Le ta marrim vetm nj segment, at t Shrbimit Policor t Kosovs (SHPK). Sipas publikimeve t bra, personi i autorizuar pr rekrutim, sistematizim dhe gradim n kuadr t SHPK-s, ka krkuar azil politik n Angli dhe ka pranuar se ka qen agjent i shrbimit serb (BIA). Deri sot, nuk sht br publike asnjher nga organet e specializuara t SHPK-s, se cili sht dmi q ky person i ka shkaktuar ktij shrbimi. Nga dmet m t mdha q mund t ket shkaktuar ky person sht mnjanimi i personave intelektual nga strukturat komanduese t SHPK-s dhe instalimi i rrjetit t tij n kto struktura, ku pr pasoj kemi nj zbulueshmri shum t ult t krimeve nga SHPK. sht e pakuptueshme se si n kuadr t SHPK-s gradohen pjestar, t cilt e kan t dyshimt diplomn e shkolls s mesme, ndrsa mbeten pa grada inxhiniert, ekonomistt, juristt. Kjo m s miri e vrteton pranin e agjenturs influente n kt institucion, por edhe n institucionet tjera. Secili q ia do t mirn Kosovs, le t shikoj se k ka afr tij! Aktivitetet kriminale t shtyra nga shrbimet sekrete armiqsore n Kosov

Flori Bruqi 180 Pr momentin, veprimtaria agjenturore e Serbis n drejtim t Kosovs bhet prmes dy agjencive t cilat jan riorganizuar pas vitit 2002. E para sht BIA (Agjencia Informative dhe e Siguris, e cila sht resor qeveritar q kontrollohet nga qeveria dhe parlamenti. E dyta sht VBA (Agjencia Ushtarake e Siguris) e cila sht n kuadr t Ministris s Mbrojtjes s Bashksis Shtetrore Serbi Mali i Zi. Aktiviteti kriminal sht fenomen i cili shoqrin njerzore e prcjell q nga lashtsia e deri n ditt e sotme. Molla e ndaluar e Ademit sht tregimi fetar i cili prcakton m s miri tre dimensionet q e karakterizojn krimin si fenomen shoqror. S pari, pra kemi dimensionin historik t lindjes s krimit. Prmes ktij tregimi prcaktohet se krimi lindi njkohsisht me njeriun dhe se sht brenda natyrs s tij. S dyti dimensioni i natyrs njerzore si qenie kureshtare, lakmitare dhe e prir q pr knaqjen e orekseve t tij, pa zgjedhur mjetet dhe kohn, t shkoj deri n ekstremitet. Dhe dimensioni i tret i ktij tregimi, m s miri prcakton definicionin e krimit, d.m.th. at se krim sht do gj q sht e ndaluar pavarsisht se ajo nganjher mund t jet edhe moll. Lufta e organizuar kundr krimit ka gjenezn e vet q kur shoqria njerzore filloi t organizohet, pra, thn m thjesht q kur lindi shteti si institucion administrativ i popujve apo kombeve. N kuadr t ksaj, t gjith pajtohen me at se: krim sht do gj q sht e ndaluar me ligj (pas lindjes s shtetit ), mirpo gjat zhvillimit t shoqris njerzore, kriteret pr at se ka duhet t konsiderohet krim, kan qen t pa standardizuara dhe kan ndryshuar varsisht prej epoks historike, natyrs s regjimeve shoqrore, faktorve ekonomik, social etj. Pr ilustrim po prmend faktin se: n mesjet krim sht konsideruar argumentimi shkencor i fenomeneve natyrore dhe shoqrore kurse sanksionet kan qen t tmerrshme. Ose n hapsirat tona dhe prreth nesh (gjat kohs s komunizmit), shum aktivitete shoqrore q sot zhvillohen jan konsideruar krim. Manifestimi i krimit n hapsirat kosovare shfaqet n dy forma. N form t krimit t organizuar dhe n form t krimeve ordinere. Kto aktivitete kriminale, t manifestuara n format e sipr prmendura jan

Guxim shqiptar 181 karakteristike nga fakti se bazohen n disa aktivitete t cilat, fal rrethanave q mbretrojn n hapsirat tona (gjendja ekonomike, infrastruktura ligjore, joefikasiteti i duhur i organeve t ndjekjes dhe gjyqsore), kan terren t prshtatshm t zhvillimit t tyre dhe jan burim permanent i destabilizimit t gjendjes s siguris. Motivimi kryesor i veprimit kriminal, i manifestuar n format e siprprmendura bazohet n: 1. Aktivitetet e motivuara me arsyetim politik, ku si pretekst zakonisht merren ngjarjet historike, prkatsit ideologjike, fetare dhe etnike; 2. Aktivitetet e motivuara nga shrbimet sekrete t vendeve t treta t cilat kan qllim armiqsor ndaj Kosovs; 3. Aktivitetet e motivuara me arsyetim t prfitimit material. N kt shkrim do t prqendrohem n aktivitetet kriminale t motivuara nga shrbimet sekrete t vendeve t cilat kan qllim armiqsor ndaj Kosovs dhe konsideroj se q nga viti 1999, ato kan pasur ndikim dhe do t vazhdojn t ken edhe n t ardhmen pr sigurin e prgjithshme n hapsirat tona. Vlen t theksohet fakti se n Kosov, veprimtaria kriminale e shrbimeve t huaja sekrete nuk sht e ndaluar me ligj dhe de-jure, nga ne, kjo veprimtari nuk mundet t quhet krim apo antiligjore, mirpo besoj q de-fakto t gjith pajtohemi se kjo veprimtari sht antikosovare dhe e kriminalizuar, dhe se meriton qasje nga ky pikvshtrim. Siguria n Kosovn e tanishme dhe n at t pas pavarsis n njfar mase do t varet nga qasja q do t ket Serbia ndaj saj. Kjo kryesisht do t lidhet me at se cila klas politike do t qeveris Serbin n t ardhmen dhe se, sa do t jet e integruar n organizmat euro-atlantik. Nj Serbi me nj klas politike ekstreme dhe e ln jasht strukturave euro-atlantike, do t jet burim permanent i rrezikimit t gjendjes s siguris n Kosov dhe rajon. Klasa politike q qeveris Serbin, aktualisht sht e impenjuar thell n zgjidhjen n favor t saj t statusit prfundimtar t Kosovs. Ky impenjim, edhe pse nuk ka rezultuar pozitivisht, deri sot sht permanent dhe shtrihet n shum fusha, ku m e ndjeshmja sht ajo e veprimtaris agjenturore n drejtim t Kosovs. Veprimtaria e shrbimeve sekrete serbe n drejtim t vendeve t Ballkanit ka nj parahistori. Ajo fillon n vitin 1908 kur n Prokuple (n jug

Flori Bruqi 182 t Serbis) dhe nn drejtimin e kolonelit Dragutin Dimitrieviq Apisit dhe kapitenit Tankosiq, formohet kampi pr strvitjen e etnikve. Po nga ky kamp (nga kuadrot q kan udhhequr kt kamp, sht prgatitur edhe Atentati i Sarajevs i 28 qershorit 1914 i cili oi n fillimin e Lufts s Par Botrore) ka filluar t bhet planifikimi dhe zhvillimi i veprimtaris agjentu rore n drejtim t tokave shqiptare, t cilat n at koh ishin nn Perandorin Osmane. Q nga kjo koh e deri sot, nuk ka pushuar s vepruari veprimtaria agjenturore e shrbimeve serbe n drejtim t Kosovs, e cila veprimtari fatkeqsisht ka qen ofensive, ka do t thot se sht shoqruar me akte t mprehta, t cilat, prpos q kan ndikuar keq n zhvillimin e jets son shoqrore, kan lnduar shum familje kosovare. Pr momentin, veprimtaria agjenturore e Serbis n drejtim t Kosovs bhet prmes dy agjencive q jan riorganizuar pas vitit 2002. E para sht BIA (Agjencia Informative dhe e Siguris) e cila sht resor qeveritar q kontrollohet nga qeveria dhe parlamenti. E dyta sht VBA (Agjencia Ushtarake e Siguris) e cila sht n kuadr t Ministris s Mbrojtjes s Bashksis Shtetrore Serbi Mali i Zi. Q t dyja kto agjenci, edhe pas reformimit, kan n dispozicion t gjith infrastrukturn agjenturore t paraardhsve t tyre RDB-s, KOS-it dhe Drejtoris s Dyt t Shtabit t Prgjithshm t APJ. Kjo u mundson atyre q pr momentin t jen ndr agjencit q disponojn infrastruktur t mjaftueshme pr destabilizimin e Kosovs dhe rajonit. Rrethanat q kan mbretruar n Kosovn e para vitit 1999, kan mundsuar q n fillim OZNA, pastaj UDB e m von SDB dhe KOS, e s fundi RDB, t rekrutojn agjent prmes t cilve bukur shum sht kontrolluar jeta shoqrore tek ne. Pa dashur t spekulojm me t dhnn e prfolur shum se serbet disponojn rreth 25 mij bashkpuntor n Kosov, por duke analizuar t dhnat e bra publike, prap na del nj shifr e lart e pranis s agjenturs serbe ktu tek ne, e cila pr qytetart dhe institucionet e Kosovs, mendoj se duhet t jet shqetsuese. Nse merret e sakt e dhna e br publike n vitin 1988 nga Sekretariati i Punve t Brendshme t Kosovs

Guxim shqiptar 183 se: Deri n vitin 1985 nga Shrbimi i Sigurimit Shtetror (SDB) jan trajtuar rreth 500 mij qytetar t Kosovs kjo nuk do koment. Nse nga ky trajtim, SDB ka arritur t rekrutoj vetm nj pr qind, ne na del q do i katrqindti banor i Kosovs sht bashkpuntor i shrbimeve serbe. Ktu nuk duhet harruar mundsin e rekrutimit t bashkpuntorve nga shrbimi i armats jugosllave (KOS-i dhe Drejtoria e Dyt pran SHP t APJ) si dhe bashkpuntort vullnetar. Pr vrojtuesin e kujdesshm, prania e agjenturs serbe n radht tona ka qen m se e dukshme. Pa hyr n at se si jan zbuluar grupet ilegale para vitit 1981, zbulimi i veprimtaris ilegale pas viteve t nntdhjeta flet shum. Duke filluar q nga grupi i Gjakovs, pastaj Ministria e Mbrojtjes dhe e Brendshme e Republiks s Kosovs, zbulimi i grupit t Nait Hasanit, vrasja n prit e Zahir Pajazitit, Edmond Hoxhs dhe Hakif Zejnullahut, flasin pr prezencn e shrbimit serb n vendet m t ndjeshme t aktiviteteve tona t rezistencs ilegale, t cilat pa dyshim nuk kan prfshir vetm Kosovn, por gjith hapsirn ku shqiptart kan zhvilluar aktivitet politik. Mendoj q, vetm kto ngjarje dshmojn: nse jo pr pranin e agjenturs masive serbe n radht tona, pr nj kualitative po se po. Vrasjet enigmatike t figurave politike t Kosovs dhe veprimet e tjera t mprehta, t cilat koh pas kohe skajshmrisht kan rrezikuar gjendjen e siguris, tej mase kan reflektuar n stabilitetin politik dhe n prishjen e imazhit t Kosovs n arenn ndrkombtare. Mendoj se n nj pjes t tyre sht e involvuar agjentura serbe pasi q Qeveria e Serbis sht e bindur se e vetmja rrug pr rimarrjen e srishme t Kosovs sht nse ajo destabilizohet (vietnamizohet futja e shqiptarve n konflikt me bashksin ndrkombtare), dhe n fazn gjat bisedimeve pr zgjidhjen e statusit prfundimtar t Kosovs, duhet pritur nj intensifikim t ktyre aksioneve. T pakt jan politikant, gazetart, dhe analistt q kt fenomen e kan analizuar nga ky prizm. Menjher pas do akti, n t dyja kampet rivale politike, n media, dhe nga gazetar t pavarur jan gjetur persona, t cilt, me apo pa vetdije,

Flori Bruqi 184 kan mjegulluar edhe m shum gjendjen dhe rrall her analizat shkuan deri n fund. Zakonisht ato kan mbetur n niveli q do t shtonte edhe m tej hendekun e ndarjes mes forcave politike dhe n rastin e volitshm do t inicionte nj prshkallzim t gjendjes n shkall m t gjer. Aksionet e lagura T gjitha aktet e ndodhura deri tani, e q kan rrezikuar stabilitetin e Kosovs, jan kryer sipas formuls s aksioneve t lagura, n t cilat gjithmon kryesi i aksionit dhe porositsi mbetn t pazbuluar. Vet literatura e br publike nga veteran t shrbimeve serbe flet se si kto shrbime kan pasur sektor t specializuar pr planifikim dhe kryerje t ktyre aksioneve, u gjat Lufts s ftoht, ato jan kryer n vendet perndimore dhe nuk sht arritur asnjher t dokumentohet prania e shrbimeve serbe n kto ngjarje. Gjja m e rndsishme n kto aksione sht q ai t kryhet n mnyr q t mos lihet as edhe dyshimi m i vogl pr at se kush sht organizatori. Gjat Lufts s Ftoht, shrbimi jugosllav (SDB) ka arritur q prmes ktyre aksioneve t eliminoj disidentt n vendet perndimore (kryesisht t emigracionit shqiptar dhe kroat). Ktyre aksioneve n radh t par u paraprinte taktika e krijimit t fraksioneve brenda organizatave politike, t cilat krijoheshin prmes agjenturs influente; pastaj, kur ndodhnin eliminimet, ato pr mes agjentve influent prap mjegulloheshin dhe mbeteshin si qrim hesapesh prbrenda organizats. Teknikisht, kryerja e ktyre aksioneve bhet n dy mnyra: e para, prmes agjenturs, shrbimi grumbullon t dhna pr gjendjen n terren dhe pas analizs piketon viktimn. N aksion angazhohet nj ekip e specializuar, i cili prmes rrugve t ndryshme nga baza (n kt rast Serbia) drgohet n vendin e ngjarjes dhe realizon aksionin. Kto aksione ndrmerren ndaj objektivave ku garantohet trheqja pa problem e ekipit. E dyta, kryerja e aksionit bhet prmes agjentit rezident. Kjo sht mnyra m e mir pr kryerjen e aksioneve t lagura. Agjenti rezident (n kt rast i shrbimit serb, me prkatsi etnike shqiptare, i

Guxim shqiptar 185 cili mund t jet me grad shkencore ose pa t, i dshmuar n shtjen kombtare, gazetar i varur apo i pavarur, i futur n ndonj organizat politike ose jasht saj), rreth vetes grumbullon zakonisht pjesn m revolucionare t kombit, e cila pa vetdije i vihet atij n shrbim dhe sht e gatshme pr sakrific sublime. N njrn an, ai prmes ktyre personave kontrollon t gjitha aktivitetet q bhen n dm t padronit pr k punon, kurse n ann tjetr organizon aksione t mprehta (vrasje, sabotime, vendosje t bombave etj) t cilat i porosit n emr t patriotizmit. Edhe po u zbuluan kryesit e drejtprdrejt, ata do t dalin se jan persona pa formim t mjaftueshm intelektual, do ti prkasin ksaj apo asaj vije politike, por q kan dashur t kryejn nj shrbim n dobi t kombit. Pr momentin se kush jan ata nuk dihet. N nj faz t caktuar ata do t zbulohen dhe natyrisht, kur pr kt do t ket nevoj Serbia. Kjo do t ndodh kur shrbimi serb mendon se ne jemi n nj pik kritike ku mjafton nj shkndij e vogl pr t degraduar gjrat ktu. Pa pasur ndonj fakt t veprimeve operative t bra nga organet legjitime t siguris n Kosov (SHPK, policia e UNMIK-ut, KFOR-i) por vetm nga pozita e vrojtuesit t thjesht, prpos atyre q u than m lart, mund t nxirren edhe argumente t tjera t cilat e vrtetojn pranin e shrbimit serb n aktet e pa ndriuara n Kosov. S pari, po t shikohet gjeografia ku ndodhin m s shumti aktet e mprehta, ajo i prket territorit i cili nuk sht i banuar me serb (rrafshi i Dukagjinit). Kjo bhet pr t eliminuar do dyshim t pranis s tyre n kto akte. S dyti, po t shikohet koha kur ndodhin, ato zakonisht lidhen me ndonj mbledhje n nivel ndrkombtar pr Kosovn apo me ndonj vizit t ndonj personaliteti ndrkombtar n Kosov. Ndr rastet e tilla po veojm: vendosja e eksplozivit n nj kish ortodokse n Burim gjat konferencs s KS t OKB ku debatohej pr Kosovn; atentati ndaj Presidentit Ibrahim Rugova gjat vizits s Solans; rasti i fundit i sulmit t autobusit n Sharr gjat vizits s ministrit t mbrojtjes s Gjermanis n Prizren etj. Edhe pas pavarsis s Kosovs, pr nj koh t gjat gjendja e siguris do t vazhdoj t jet e brisht pr

Flori Bruqi 186 shkak t aktiviteteve t shrbimeve serbe ktu. Se pr sa koh do t vazhdoj kjo gjendje, kjo lidhet me shum gjra q do t zhvillohen n Kosov dhe prreth saj, mirpo mnyra m e mir pr ti parandaluar ato sht kur ne arrim t konsolidohemi dhe krijojm institucione t mirfillta t siguris, puna e t cilave prcaktohet me ligj. Spiunazhi - t dish q m par se do t ndodh Udhheqsit e zot dhe strategt e menur veprojn dhe fitojn, kryejn heroizma q ua kalojn t tjerve, sepse gjithka e kan ditur q m par. T diturit q m par, nuk merret nga zott dhe demont, nuk merret as me hamendje, as me t prngjar e as me fardo llogaritje. Njohja e gjendjes s kundrshtarit mund t merret vetm me an t njerzve. Nevoja e njeriut pr ti parashikuar ngjarjet q do t ndodhin, sht e vjetr sa vet njeriu. Qysh n parahistori, te bashksit njerzore primitive, kan ekzistuar parashikues t kohs s ndodhive shoqrore dhe fatit individual, kurse n kohrat e m vonshme t antikitetit, personat t cilt merreshin me parashikimin e gjrave fituan nj rndsi t veant. Ata i hasim pran do oborri mbretror me emrtime t ndryshme si orakuj, magjistar, astrolog, etj. Gjat gjith antikitetit dhe Mesjets, parashikuesit e ngjarjeve apo fatit, i hasim q nga Mikena, n Maqedoni tek Leka i Madh, mbreti Pirro i Epirit, n Bizant, n Perandorin Osmane etj. Mbretrit, personalitetet politike dhe ushtarake, para do veprimi t tyre, konsultoheshin me parashikuesit e tyre dhe shpesh ndodhte q vendimi pr t ndrmarr ndonj veprim, qoft ushtarak apo tjetr, ndikohej nga kshilla e orakullit, magjistarit apo astrologut. Kto kshilla dhe parashikime kishin t bnin vetm me parashikimin e fatit dhe kurrsesi me ndonj informacion paraprak mbi fenomenet apo ngjarjet. Prkundr faktit se gjat gjith antikitetit dhe mesjets prania e parashikuesve t fatit apo ngjarjeve ishte prezente, tendencat pr t krijuar shrbime t specializuara, t cilat merreshin me grumbullimin dhe prpunimin e informacioneve me karakter politik dhe ushtarak, vrehet shum hert. T gjitha

Guxim shqiptar 187 ndrmarrjet dhe fushatat e mdha ushtarake t antikitetit bazoheshin kryesisht mbi informacionet grumbulluara n rrug t ndryshme operative. Njra ndr doktrinat m t vjetra ushtarake, e cila ka mbetur e shkruar deri n ditt e sotme sht ajo e kinezit Sun Xu, pr t ciln mendohet se i takon periudhs s shekullit IV-III, para ers s re. Kjo doktrin ushtarake, e cila pr nga aktualiteti i mendimit ushtarak sht e aplikueshme edhe sot, prbhet prej 13 kapitujsh. Kapitulli i fundit bn fjal pr organizimin e shrbimeve t zbulimit dhe mban titullin Disa mnyra t prdorimit t agjentve sekret. Ky kapitull, sht njri prej dokumenteve m t vjetra q njeh njerzimi deri m sot dhe q bn fjal pr organizimin e shrbimeve zbuluese. N kt kapitull, fillimisht bhet fjal pr rndsin q kan shrbimet e zbulimit pr nj shtet apo popull. Sun Xu, organizimin e shrbimit t zbulimit e justifikon n verst 3 dhe 4 ku thot: Udhheqsit e zot dhe strategt e menur veprojn dhe fitojn, kryejn heroizma q ua kalojn t tjerve, sepse gjithka e kan ditur q m par. T diturit q m par, nuk merret nga zott dhe demont, nuk merret as me hamendje, as me t prngjar, e as me fardo prllogaritje. Njohja e gjendjes s kundrshtarit mund t merret vetm me an t njerzve. Sipas Sun Xus, shrbimi i zbulimit duhet organizuar mbi bazn e strukturs s m poshtme: informimin e jashtm, t bazuar kryesisht nga personat e rekrutuar nga radht e kundrshtarit, t cilt jan: spiunt e vendit t rekrutuar nga banor t rndomt, spiun t brendshm t rekrutuar nga radht e zyrtarve t shtetit, kundrspiunt t rekrutuar nga radht e spiunve kundrshtar. Si dhe kundr informimin t prbr prej njerzve nga radht vetjake t cilt ai i quan spiun t humbur dhe spiun q kthehen. Duke e vlersuar lart rolin e njeriut (spiunit) q ka ai n zbulim, n versin e 8 ai thot: Prandaj, pr ushtrin (shtetin, kombin) nuk ka gj m t vlefshme se sa spiunt, nuk ka shprblim m t madh se sa spiunt, nuk ka pun m sekrete se sa spiunazhi. Pa zotruar dituri t prkryera nuk mund t prdorsh spiunt; pa pasur humanizm dhe drejtsi nuk mund t prdorsh spiunt; pa pasur mprehtsi dhe aftsi

Flori Bruqi 188 deprtuese nuk mund t marrsh nga spiunt rezultat t vrtet. Mprehtsi! Mprehtsi! Nuk ka asgj pr t ciln t mos prdorn spiunt. Ajo q e bn kt kapitull shum aktual sht fakti se kinezi i vjetr vren se shrbimi i zbulimit duhet organizuar n mnyr t centralizuar dhe t ket karakter inteligjent. Me pak nuanca, t gjitha shrbimet e zbulimit q nga antikiteti e deri n ditt e sotme jan t organizuara mbi modelin e Sun Xus. Agjencia Qendrore e Zbulimit t Shteteve t Bashkuara t Ameriks, CIA, sht krijuar pas Lufts s Dyt Botrore m vitin 1946 me urdhr t presidentit Truman. CIA, sht pasardhse e OSS e krijuar para Lufts s Dyt Botrore. Rolin e shrbimit kundrinformativ n SHBA e ka FBI, e cila sht e organizuar brenda kufijve t SHBAs. N SHBA, ka t organizuara edhe disa agjenci t cilat merren me grumbullimin dhe prpunimin e informacionit me karakter t ndryshm, e i cili vlersohet i rndsishm pr sigurin e SHBA-ve. Ndr m t njohurat jan: DIA, agjencia informative ushtarake dhe NSA, Agjencia e Siguris Nacionale. Prej themelimit e deri n fillim t viteve t nntdhjeta, CIA s bashku me shrbimet e tjera aleate, ishin njra nga shtyllat kryesore n luft kundr ekspansionit komunist drejt perndimit. Qllimi i themelimit t saj ishte q t zbuloj dhe parandaloj veprimtarin anti-SHBA, kudo q zhvillohet ajo n rruzullin toksor. Qllimin e krijimit t CIAs m s miri e justifikon njri ndr oficert m t vjetr t saj Rishars Helms, i cili thot se : CIA u projektua pr t parandaluar nj Pearl Harbor tjetr N fakt, qllimi i kongresit t SHBA-ve ishte q t ket nj institucion ku i gjith informacioni i fituar prmes rrugve t ndryshme, t prqendrohet n nj vend, n mnyr q ai t prpunohet dhe analizohet dhe t bhet informimi i organeve shtetrore, n mnyr q ato me koh t ndrmarrin masa. Pearl Harbor sht nj pjes e errt e historis s SHBA-ve, pr arsye se, edhe pse segmente t caktuara t qeveris amerikane dispononin informacionin pr sulmin japonez n kt baz amerikane n Paqsor, ato nuk ditn ta administrojn kt informacion dhe ndodhi ajo q ndodhi. Gjat puns s vet pr gjith kohn sa zg-

Guxim shqiptar 189 jati lufta e ftoht, CIA, me dshtime t kohpaskohshme, arriti q ti bj ball veprimtaris ofensive t KGB dhe shrbimeve satelite t saj. Ndonse tani bhen spekulime se gjat lufts s ftoht KGB ishte m e suksesshme, kjo nuk mund t merret si e sakt nga shkaku se gjat tr lufts s ftoht, numri i agjentve t zbuluar ka qen po thuaj i barabart n t dyja ant, ndrkoh q ai i atyre t pa zbuluar dhe q sot jan plakur nuk dihet. Nga vet fakti se gjat lufts s ftoht SHBA-t kan pasur informacion t bollshm pr at se po ndodhte n kampin komunist, flet mjaft pr efikasitetin e ktij shrbimi. Suksesi i CIAs gjat lufts s ftoht mund ti atribuohet nj parimi baz, i cili sht kryesori n punn e shrbimeve t zbulimit dhe t cilit CIA i sht prmbajtur. Ky parim sht: t qenit prezent n vendin ku projektohen t gjitha aktivitetet kundr teje. Se CIA ka prmbajtur kt parim, m s miri e shpjegon Villiam Colby, udhheqs i CIA-s gjat viteve 1973 76, i cili thot se: gjithnj mendoja se objektivi kryesor i CIA-s ka qen t futej n Kremlin dhe jo t bj lojra m KGB-n. T arriturat teknologjike, gjat ksaj kohe jan prdorur m tepr si mjete ndihmse apo si mjete fiksuese. Kurse prpunimi dhe vrtetimi i materialeve sht br n rrug operative prmes agjentve t infiltruar n radht e kundrshtarit. Kt m s miri e ilustron shembulli i krizs s raketave kubane. N qoft se amerikanet nuk do t dispononin informacion t grumbulluar paraprakisht n rrug operative (nga agjenti O. Penkovski) pr raketat SS-4, me siguri se nuk do t arrinin t bnin deshifrimin e tyre nga fotografit e marra nga aeroplant U2. Pas lufts s ftoht, krert e CIAs filluan ti kushtojn nj vmendje t shtuar aktiviteteve terroriste. Ndonse edhe gjat lufts s ftoht aktivitetet terroriste kan qen t pranishme, ato m t theksuara ishin n vendet evropiane. Pr shkak se n masn m t madhe ato kan qen t sponsorizuara nga BRSS, dhe t organizuara nga KGB, efikasiteti i tyre nuk ka qen i madh nga shkaku se kto dy segmente monitoroheshin nga afr prej CIA-s dhe shrbimeve perndimore. Bile aktivitetet terroriste n ShBA thuaj se kan qen t pa pranishme. Ekzistojn dyshime se

Flori Bruqi 190 kreun e terrorizmit botror e ka kontrolluar CIA, prmes terroristit t njohur Ili Sanez Ramirez, i cili n fillim t viteve t nntdhjeta sht arrestuar nga francezt dhe ende mbahet n burg pa u gjykuar. Aktivitetet terroriste t grupeve ekstreme islamike nuk kan qen n mas t madhe t prcjella nga CIA, nga shkaku se gjat lufts s ftoht kto grupe nuk kishin potencial organizativ pr t br akte terroriste t prmasave t mdha. Kto grupe n kt koh ishin n fazn e konsolidimit organizativ, shpirtror dhe material. Aktivitetet e tyre gjat ksaj kohe ishin shum transparente dhe hetoheshin shpejt. Pas rnies s BRSS, ShBA-t sikur u liruan nga nj barr e rnd dhe aktivitetin e shrbimeve t zbulimit e reduktuan dukshm. Reduktimet m t mdha jan br n paksimin e njerzve apo agjentve n terren. Gjat ksaj periudhe, CIA filloi t mbshtetet kryesisht n grumbullimin e informacionit n mnyr elektronike nga satelitt prgjues n hapsir dhe n formn analitike t t studiuarit t fenomeneve. Rasti i 11 shatorit m s miri flet se si ka dshtuar teknologjia karshi organizimeve klasike q ka br Osama bin Ladeni. Edhe pse CIA me koh e kishte fiksuar aktivitetin terrorist n rritje t bin Ladenit, ata ose i kan besuar s teprmi teknologjis dhe kan injoruar tej mase faktin se duhet t ken njeriun e tyre n mes t Alkaids, ose pr shkak t organizimit t prsosur t kundrzbulimit t Alkaids, CIA nuk ka mundur t infiltrohet.
Botuar:15.03.2006 http://www.shqip.dk/modules.php?name=News&file=print&sid=197

Guxim shqiptar

GJUH, LETRSI

191

192

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Origjina e gjuhs shqipe

193

(Polemik rreth nj shkrimi t Albert Nikolls n alb-shkenc)

juha shqipe bn pjes n familjen e gjuhve indoevropiane, ku futen gjuht indoiranike, greqishtja, gjuht romane, gjuht sllave, gjuht gjermane, etj. Ajo formon nj deg t veant n kt familje gjuhsore dhe nuk ka ndonj lidhje prejardhjeje me asnjrn prej gjuhve t sotme indoevropiane. Karakteri indoevropian i shqipes, prkatsia e saj n familjen gjuhsore indoevropiane, u arrit t prcaktohej e t vrtetohej q nga mesi i shekullit XIX, n saj t studimeve t gjuhsis historike krahasuese. Ishte sidomos merita e njrit prej themeluesve kryesor t ktij drejtimi gjuhsor, dijetarit t njohur gjerman Franz Bopp, q vrtetoi me metoda shkencore prkatsin e gjuhs shqipe n familjen gjuhsore indoevropiane. F Bopp i kushtoi ktij problemi nj vepr t veant me titull ber das Albanesische in seinen verwandtschaftlichen Beziechungen, botuar n vitin 1854. N ndarjen e gjuhve indoevropiane n dy grupe: n gjuh lindore ose satem dhe n gjuh perndimore ose kentum, shqipja shkon me gjuht lindore (satem), bashk me gjuht indoiranike, gjuht balto-sllave dhe armenishten. Origjina Problemi i origjins s gjuhs shqipe sht nj nga problemet shum t debatuara t shkencs gjuhsore. Ajo e ka burimin, pa

Flori Bruqi 194 dyshim, prej njrs nga gjuht e lashta t Gadishullit t Ballkanit, ilirishtes ose trakishtes. N literaturn gjuhsore qarkullojn dy teza themelore pr origjinn e shqipes: teza e origjins ilire dhe teza e origjins trakase. Teza ilire ka gjetur mbshtetje m t gjer historike dhe gjuhsore. Ajo sht formuar q n shekullin XVIII n rrethet e historianve. Prpjekjen e par shkencore pr t shpjeguar origjinn e shqiptarve dhe t gjuhs s tyre, e bri historiani suedez Hans Erich Thunmann n veprn e tij Underschuchunger liber di Geschichte der stlichen europischen Vlker, Leipzig 1774. Ai, duke u mbshtetur n burime historike latine e bizantine dhe n t dhna gjuhsore e onomastike, arriti n prfundimin se shqiptart jan vazhduesit autokton t popullsis s lasht ilire, e cila nuk u romanizua si ndodhi me popullsin trako-dake, paraardhse t rumunve. Teza e origjins ilire t shqiptarve sht mbshtetur nga albanolugu i mirnjohur austriak Johann George von Hahn n veprn e tij Albanesische Stidien, publikuar m 1854. Q nga ajo koh deri n ditt tona, nj varg dijetarsh t shquar historian, arkeolog e gjuhtar, kan sjell duke plotsuar njeri tjetrin, nj sr argumentesh historike dhe gjuhsore, q mbshtesin tezn e origjins dhe t shqiptarve dhe t gjuhs s tyre. Disa nga kto argumente themelore, jan: 1. Shqiptart banojn sot n nj pjes t trojeve, ku n periudhn antike kan banuar fise ilire; nga ana tjetr n burimet historike nuk njihet ndonj emigrim i shqiptarve nga vise t tjera pr tu vendosur n trojet e sotme. 2. Nj pjes e elementeve gjuhsore: emra sendesh, fisesh, emra njerzish, glosa, etj., q jan njohur si ilire, gjejn shpjegim me an t gjuhs shqipe. 3. Format e toponimeve t lashta t trojeve ilire shqiptare, t krahasuara me format prgjegjse t sotme, provojn se ato jan zhvilluar sipas rregullave t fonetiks historike t shqipes, d.m.th kan kaluar pa ndrprerje npr gojn e nj popullsie shqipfolse.

Guxim shqiptar 195 4. Marrdhniet e shqipes me greqishten e vjetr dhe me latinishten,tregojn se shqipja sht formuar dhe sht zhvilluar n fqinjsi me kto dy gjuh ktu n brigjet e Adriatikut dhe t Jonit. 5. T dhnat arkeologjike dhe ato t kulturs materiale e shpirtrore, dshmojn se ka vijimsi kulturore nga ilirt antik te shqiptart e sotm. Nga t gjith kto argumente, t paraqitur n mnyr t prmbledhur, rezulton se teza e origjins ilire e gjuhs shqipe, sht teza m e mbshtetur nga ana historike dhe gjuhsore. Fillimet e shkrimit t gjuhs shqipe Shqipja sht nj nga gjuht e lashta t Ballkanit, por e dokumentuar me shkrim mjaft von, n shekullin XV, ashtu si rumanishtja. Dokumenti i par i shkruar n gjuhn shqipe, sht ajo q quhet Formula e pagzimit, e vitit 1462. sht nj fjali e shkurtr n gjuhn shqipe Unte paghesont premenit Atit et birit et spertit senit, q gjendet n nj qarkore t shkruar n latinisht nga Kryepeshkopi i Durrsit Pal Engjlli, bashkpuntor i ngusht i Sknderbeut. Pal Engjlli, gjat nj vizite n Mat, vuri re rregullime n pun t ushtrimit t fes dhe me kt rast, ai la me shkrim disa porosi dhe udhzime pr klerin katolik, ndr t cilat edhe formuln e msiprme, t ciln mund ta prdornin prindrit pr t pagzuar fmijt e tyre, n rastet kur nuk kishin mundsi ti drgonin n kish, ose kur nuk kishte prift. Formula sht shkruar me alfabetin latin dhe n dialektin e veriut (gegrisht). Formula e pagzimit sht gjetur n Bibliotekn Laurentiana t Milanos nga historiani i njohur rumun Nikolla Jorga dhe sht botuar prej tij n vitin 1915 n Notes et extraits pour servir lhistoire des croisades au XV siecle IV, 1915. M pas, nj botim filologjik t ktij dokumenti, bashk me riprodhimin fotografik t tij, e bri filologu francez Mario Rognes n Recherches sur les anciens textes albanais, Paris 1932. Dokumenti i dyt, i shkruar n gjuhn shqipe sht Fjalorthi i Arnold von Harfit, i vitit 1496. Udhtari gjerman Arnold

Flori Bruqi 196 von harf, nga fshati i Klnit, n vjesht t vitit 1496, ndrmori nj udhtim pelegrinazhi pr n vendet e shenjta. Gjat udhtimit kaloi edhe npr vendin ton, gjat bregdetit, duke u ndalur n Ulqin, Durrs e Sazan dhe pr nevoja praktike t rrugs shnoi 26 fjal, 8 shprehje dhe numrort 1 deri m 10 dhe 100 e 1000, duke i shoqruar me prkthimin gjermanisht. Ky Fjalorth u botua pr her t par m 1860 n Kln, nga E.von Grote. I fundit t shekullit XV ose i fillimit t shekullit XV sht edhe nj tekst tjetr i shkruar n gjuhn shqipe dhe i gjendur brenda nj dorshkrimi grek t shekullit XIV n Bibliotekn Ambrosiana t Milanos. Teksti prmban pjes t prkthyera nga Ungjilli i Shn Mateut, etj. Ai sht shkruar n dialektin e jugut dhe me alfabet grek. Ky tekst i shqipes i shkruar , njihet n literaturn shqiptare me emrin Ungjilli i Pashkve.Kto dokumente nuk kan ndonj vler letrare, por paraqesin interes pr historin e gjuhs s shkruar shqipe. Shqipja, q n fillimet e shkrimit t saj, dshmohet e shkruar n t dy dialektet, n dialektin e veriut (gegrisht) dhe n alfabetin e jugut (toskrisht), si dhe me dy alfabete, me alfabetin latin dhe me alfabetin grek, gj q tregon se kultura shqiptare ishte njkohsisht nn ndikimin e kulturs latine dhe t kulturs greko-bizantine. Libri i par i shkruar n gjuhn shqipe, q njohim deri m sot, sht Meshari i Gjon Buzukut, i vitit 1555, i cili shnon edhe fillimin e letrsis s vjetr shqiptare. Nga ky libr, na ka arritur vetm nj kopje, q ruhet n Bibliotekn e Vatikanit. Libri prmban 220 faqe, t shkruara n dy shtylla. Meshari i Gjon Buzukut sht prkthimi n shqip i pjesve kryesore t liturgjis katolike, ai prmban meshat e t kremteve kryesore t vitit, komente t librit t lutjeve, copa nga Ungjilli dhe pjes t ritualit dhe t katekizmit. Pra, ai prmban pjest q i duheshin meshtarit n praktikn e prditshme t shrbimeve fetare. Duket qart, se kemi t bjm me nj nism t autorit, me nj prpjekje t tij, pr t futur gjuhn shqipe n shrbimet fetare katolike. Pra, edhe pr gjuhn shqipe, ashtu si pr shum gjuh t tjera, periudha letrare e saj nis me prkthime tekstesh fetare.

Guxim shqiptar 197 Libri i par n gjuhn shqipe, Meshari i Gjon Buzukut, u zbulua pr her t par n Rom nga njeri prej shkrimtarve t veriut, Gjon Nikoll Kazazi. Por libri humbi prsri dhe u rizbulua m 1909 nga peshkopi Pal Skeroi, gjurmues dhe studiues i teksteve t vjetra. N vitin 1930, studiuesi nga Shkodra Justin Rrota vajti n Rom, bri tri fotokopje t librit dhe i solli n Shqipri. N vitin 1968 libri u botua i transliteruar dhe i transkriptuar, i pajisur me shnime kritike dhe me nj studim t gjer hyrs nga gjuhtari i shquar, prof. E. abej. N mnyr t pavarur, tekstin e Buzukut, e pati transkriptuar edhe studiuesi N.Resuli. Meshari i Gjon Buzukut sht shkruar n gegrishten veriore (veriperndimore), me alfabet latin, t plotsuar me disa shkronja t veanta. Libri ka nj fjalor relativisht t pasur dhe ortografi e forma gramatikore prgjithsisht t stabilizuara, ka dshmon pr ekzistencn e nj tradite t mparshme t t shkruarit t shqipes. Prof. Eqrem abej, q ishte marr gjersisht me veprn e Gjon Buzukut, ka arritur n prfundimin, se gjuha e saj nuk sht nj ar fare e papunuar. Duke e shkruar me nj vshtrim m objektiv kt tekst pohon ai nga gjuha e rrjedhshme q e prshkon fund e maj at dhe nga mnyra, me gjith lkundjet e shpeshta, mjaft konsekuente e shkrimit, arrin t bindet njeriu, se n Shqipri ka qen formuar q m par, s paku q n mesjetn e von, nj tradit letrare me shkrime liturgjike. Kjo tez, sipas autorit, gjen mbshtetje edhe nga gjendja kulturore e Shqipris mesjetare; shkalla e kulturs s popullit shqiptar n at koh nuk ka qen ndryshe nga ajo e vendeve prreth, sidomos e atyre t brigjeve t Adriatikut. Pr nje tradit t shkrimit t shqipes para shekullit XV, flasin edhe disa dshmi t tjera t trthorta. Kleriku francez Gurllaume Adae (1270-1341), i cili shrbeu pr shum koh (1324-1341), si Kryepeshkopi i Tivarit dhe pati mundsi ti njihte mir shqiptart, n nj relacion me titull Directorium ad passagium faciendum ad terrom sanctam, drguar mbretit t Francs Filipit VI, Valua, studiuan ndr t tjera: Sado q shqiptart kan nj gjuh t ndryshme nga lati-

Flori Bruqi 198 nishtja, prapseprap, ata kan n prdorim dhe n t gjith librat e tyre shkronjn latine. Pra, ky autor flet pr libra n gjuhn e shqiptarve, duke dhn kshtu nj dshmi se shqipja ka qen shkruar para shekullit XV. Edhe humanisti i shquar Marin Barleti, n veprn e tij De obsi dione scodrensi (Mbi rrethimin shkodran), botuar n Venedik, m 1504, duke folur pr qytetin e Shkodrs, bn fjal pr fragmente t shkruara in vernacula lingua, d.m.th n gjuhn e vendit, t cilat flasin pr rindrtimin e qytetit t Shkodrs. Kto dshmi t G. Adae dhe t M. Barletit, dy njohs t mir t shqiptarve dhe t vendit t tyre, jan n pajtim edhe me t dhnat historike pr kt periudh, t cilat flasin pr nj nivel ekonomik e kulturor t zhvilluar t viseve shqiptare n shekullin XIV dhe n fillim t shekullit XV. N at periudh, n veri dhe n jug t Shqipris, lulzuan ekonomikisht Durrsi, Kruja, Berati, Vlora, t cilat u bn qendra t rndsishme tregtare, zejtare dhe kulturore. Kto jan dshmi q e bjn t besueshme ekzistencn e nj tradite m t hershme shkrimi t shqipes, megjithat, deri sa krkimet t mos ken nxjerre n drit ndonj libr tjetr, Meshari i Gjon Buzukut do t vijoj t mbetet libri i par i shkruar n gjuhn shqipe dhe vepra e par e letrsis shqiptare. N shekullin XVI i ka fillimet edhe letrsia n gjuhn shqipe tek arbresht e Italis. Vepra e par e letrsis arbreshe n gjuhn shqipe dhe vepra e dyt pr nga vjetrsia sht ajo e priftit arbresh Lek Matrenga E mbesuame e krshter, e botuar n vitin 1592. sht nj libr i vogl me 28 faqe, prkthim i nj katekizmi. Libri sht shkruar n dialektin e jugut, me alfabet latin, plotsuar me disa shkronja t veanta pr t paraqitur ato tinguj t shqipes, q nuk i ka latinishtja. Nj zhvillim m t madh njohu lvrimi i gjuhs shqipe n shekullin XVII, nn penn e nj vargu autorsh, si Pjetr Budi, Frang Bardhi dhe Pjetr Bogdani, t cilt nuk bn vetm prkthime, por shkruan edhe vepra origjinale,Frang Bardhi, n vitin 1635, hartoi t parin fjalor, Fjalorin latinisht-shqip, me t cilin mund t thuhet, se z fill shkenca gjuhsore shqiptare.

Guxim shqiptar 199 Gjat Rilindjes Kombtare, n shekullin XIX, n kushte t reja historike, lvrimi dhe prparimi i gjuhs shqipe hyri n nj etap t re. N kt periudh u bn prpjekje t vetdijshme pr t ndrtuar nje gjuh letrare kombtare, standardizimi i s cils u arrit n shekullin XX. Dialektet e gjuhs shqipe Gjuha shqipe ka dy dialekte kryesore, dialektin e veriut ose gegrishten dhe dialektin e jugut ose toskrishten. Kufiri natyror q i ndan n vija t prgjithshme kto dialekte, sht lumi i Shkumbinit, q kalon npr Elbasan, n Shqiprin e mesme. N ann e djatht t Shkumbinit shtrihet dialekti verior (gegrishtja), n ann e majt t tij, dialekti jugor (toskrishtja). Dallimet midis dialekteve t shqipes nuk jan t mdha, folsit e tyre kuptohen pa vshtirsi njeri me tjetrin. Megjithat, ekzistojn disa dallime n sistemin fonetik dhe n strukturn gramatikore e n leksik, nga t cilt m kryesort jan: dialekti i veriut ka zanore gojore dhe hundore, kurse dialekti i jugut, vetm zanore gojore; togut ua t toskrishtes, gegrishtja i prgjigjet me togun ue (grua ~ grue); togut nistor va- t toskrishtes, gegrishtja i prgjigjet me vo- (vatr ~ votr); -s hundore t theksuar t gegrishtes, toskrishtja i prgjigjet me t theksuar (nn ~ nn). Dialekti i jugut ka dukurin e rotacizmit (kthimin e n-s ndrzanore n r (ran ~ rr), q n gegrisht mungon; n toskrisht, grupet e bashktinglloreve mb, nd, etj. ruhen t plota, kurse n gegrisht, jan asimiluar ne m, n, (mbush ~ mush, vend ~ ven). N sistemin morfologjik, dialekti i veriut ka formn e paskajores s tipit me punue, kurse toskrishtja n vend t saj, prdor lidhoren t punoj. Forma e pjesores n toskrisht, del me mbares, kurse n gegrisht, pa mbares (kapur ~ kap), etj. Dialekti i jugut ka format e s ardhmes: do t punoj dhe kam pr t punuar, ndrsa dialekti I veriut prve formave t msiprme ka formn kam me punue.

Flori Bruqi 200 Shqipja standarde Formimi i gjuhs letrare kombtare t njsuar (gjuha standarde), si varianti m i prpunuar i gjuhs s popullit shqiptar, ka qen nj proces i gjat, q ka filluar q n shekujt XVIXVIII, por prpunimi i saj hyri n nj periudh t re, n shekullin XIX, gjat Rilindjes Kombtare. Ne vitin 1824 Naum Veqilharxhi filloi punn pr te krijuar alfabetin shqip dhe ne vitin 1844 dhe 1845 u botua Evetar-i. Vaqilharxhi ishte i pari q shprehu qllimet e Rilindjes Kombtare Shqiptare nprmjet traktatit t tij, parathnies s Evetr-it t par dhe shum shkrimeve t tjera. N programin e Rilindjes, msimi dhe lvrimi i gjuhs amtare, prpjekjet pr pasurimin e saj dhe pastrimin nga fjalt e huaja dhe t panevojshme, zinin nj vend qendror. Gjat ksaj periudhe, u zhvillua nj veprimtari e gjer letrare, kulturore dhe gjuhsore. N vitin 1879, u krijua Shoqata e t shtypurit shkronja shqip, q i dha nj shtys t re ksaj veprimtarie. U hartuan gramatikat e para me synime normative dhe u b hapi i par pr hartimin e nj fjalori kombtar i gjuhs shqipe, q sht Fjalori i Gjuhs Shqipe i Kostandin Kristoforidhit, i botuar pas vdekjes s autorit, m 1904. Gjat periudhs s Rilindjes Kombtare, u arrit t prvijoheshin dy variante letrare, varianti letrar jugor dhe varianti letrar verior. U bn gjithashtu, prpjekje pr afrimin e ktyre varianteve dhe pr njsimin e gjuhs letrare. Detyra e par q duhej zgjedhur, ishte njsimi i alfabetit. Deri ather, shqipja ishte shkruar n disa alfabete: alfabeti latin, alfabeti grek, alfabeti turko-arab dhe alfabete t veanta. Kt detyr e zgjidhi Kongresi i Manastirit m 14 deri m 22 nntor t vitit 1908, n qytetin e Manastirit. Ne kt Kongres, pas shum diskutimesh, u vendos q t prdorej nj alfabet i ri, i mbshtetur trsisht n alfabetin latin, i plotsuar me nnt digrame (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh), dhe me dy shkronja me shenja diakritike (, ), sht alfabeti q ka edhe sot n prdorim gjuha shqipe. Kongresi e la t lire edhe prdorimin e alfabetit t Stambollit, q kishte mjaft prhapje, por koha i lshoi vendin alfabetit t ri, q u paraqit n Kongres, pra alfabetit t sotm.

Guxim shqiptar 201 Nj hap tjetr pr njsimin e gjuhs letrare shqipe, bri Komisioni letrar shqip, q u mblodh n Shkodr n vitin 1916. Komisioni nnvizoi si detyr themelore lvrimin e gjuhs letrare shqipe dhe zhvillimin e letrsis shqiptare. Ky komision gjuhtarsh e shkrimtarsh, krijuar pr t ndihmuar n formimin e nj gjuhe letrare t prbashkt prmes afrimit t dy varianteve letrare n prdorim, vlersoi variantin letrar t mesm, si nj ur n mes toskrishtes dhe gegrishtes dhe prcaktoi disa rregulla pr drejtshkrimin e tij, t cilat ndikuan n njsimin e shqipes s shkruar. Vendimet e Komisionit letrar shqip pr gjuhn letrare e pr drejtshkrimin e saj, u miratuan m von edhe nga Kongresi Arsimor i Lushnjs (1920) dhe vijuan te zbatoheshin deri n Luftn e Dyt Botrore. Pas Lufts s dyt Botrore, puna pr njsimin e gjuhs letrare kombtare (gjuhs standarde) dhe t drejtshkrimit t saj, nisi te organizohet nga Instituti i Shkencave. U krijuan komisione t posame pr hartimin e projekteve t drejtshkrimit. Kshtu, u hartuan disa projekte n vitet 1948, 1951, 1953 e 1956. U organizuan gjithashtu, dy konferenca shkencore n vitin 1952, pr t diskutuar pr problemin e gjuhs letrare. Me 1967, u botua nga Instituti i Historis dhe i Gjuhsis, projekti i ri Rregullat e drejtshkrimit t shqipes. Ky projekt filloi t zbatohet n t gjith hapsirn shqiptare, n Republikn e Shqipris, n Kosov dhe n Mal t Zi. Ndrkoh, prpjekje pr njsimin e gjuhs letrare dhe t drejtshkrimit t saj, bheshin edhe n Kosove. N vitin 1968, u mblodh Konsulta Gjuhsore e Prishtins, e cila, e udhhequr nga parimi nj komb-nj gjuh letrare, vendosi q projekti i ortografis i vitit 1968, posa t miratohej e t merrte formn zyrtare n Republikn e Shqipris, do t zbatohej edhe n Kosov. Vendimet e ksaj Konsulte kan qen me rndsi t jashtzakonshme pr njsimin e gjuhs letrare kombtare shqipe. Projekti Rregullat e drejtshkrimit t shqipes i vitit 1967, pas nj diskutimi publik, ai u paraqit pr diskutim n Kongresin

202

Flori Bruqi

e Drejtshkrimit t Shqipes, qe u mblodh n Tiran, n vitin 1972, i cili ka hyr n historin e gjuhs shqipe dhe t kulturs shqiptare, si Kongresi i njsimit t gjuhs letrare kombtare. Kongresi i Drejtshkrimit t Shqipes, n t cilin morn pjes delegat nga t gjitha rrethet e Shqipris, nga Kosova, nga Maqedonia dhe nga Mali i Zi dhe nga arbreshet e Italis, pasi analizoi t gjith punn e br deri ather pr njsimin e gjuhs letrare, miratoi nj rezolut, n t ciln prve t tjerash, pohohet se populli shqiptar ka tashm nj gjuh letrare t njsuar. Gjuha letrare kombtare e njsuar (gjuha standarde), mbshtetej kryesisht n variantin letrar t jugut, sidomos n sistemin fonetik por n t jan integruar edhe elemente t variantit letrar t veriut. Pas Kongresit t Drejtshkrimit, jan botuar nj varg vepra t rndsishme, q kodifikojn normat e gjuhs standarde, si jan Drejtshkrimi i gjuhs shqipe (1973), Fjalori i gjuhs s sotme letrare (1980), Fjalori i shqipes s sotme (1984), Fjalori Drejtshkrimor i gjuhs shqipe (1976), Gramatika e gjuhs s sotme shqipe I Morfologjia (1995), II Sintaksa (1997). Veori tipologjike t shqipes s sotme standarde Nga ana strukturore, paraqitet sot si nj gjuh sintetiko-analitike, me nj mbizotrim t tipareve sintetike dhe me nj prirje drejt analitizmit. Nj pjes e mir e tipareve t saj fonetike dhe gramatikore, jan t trashguara nga nj periudh e lasht indoevropiane, nj pjes tjetr jan zhvillime t mvonshme. Shqipja ka sot nj sistem fonologjik t vetin, q prbhet nga shtat fonema zanore dhe 29 fonema bashktingllore. Shkruhet me alfabet latin t caktuar n vitin 1908 n Kongresin e Manastirit. Alfabeti i shqipes ka 36 shkronja, nga t cilat 25 jan t thjeshta (a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y, z), 9 jan digrame (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh) dhe 2 me shkronja diakritike (, ). Shqipja ka theks intensiteti dhe prgjithsisht t palvizshm gjate fleksionit. N shumicn e rasteve, sidomos n

Guxim shqiptar 203 sistemin emror, theksi bie n rrokjen e parafundit. Shqipja ka nj sistem t zhvilluar (t pasur) formash gramatikore, ka nj sistem lakimi binar: lakimin e shquar dhe t pashquar, ruan ende mir format rasore (ka pes rasa), sistemin prej tri gjinish (mashkullore, femrore dhe asnjanse), kjo e fundit po shkon drejt zhdukjes, mbahet vetm n nj kategori t veant emrash foljor, t tipit: t shkruarit, t menduarit, etj. Sistemi emror ka trajt t shquar dhe t pashquar dhe pr pasoj, edhe lakim t shquar e t pashquar; nyja shquese sht e prapavendosur si n rumanisht dhe n bullgarisht; ka nyje t prparme te emrat n rasn gjinore (i, e malit) dhe te mbiemrat e nyjshm (i mir, i vogl etj)., te emrat asnjans t tipit t folurit, etj. Prve fleksionit me mbaresa t veanta, shqipja njeh edhe fleksionin e brendshm (dash ~ desh, marr ~ merr); ka dy tipa strukturor mbiemrash t ngjashm (i madh, i ndershm) dhe t panyjshm (trim, besnik). Te numrort prdor kryesisht sistemin decimal (dhjet, tridhjet, pesdhjet), por ruan edhe sistemin vegisimal (njzet, dyzet); numrort e prber nga 11-19, formohen duke vn numrin e njsheve prpara, parafjaln mb dhe pastaj dhjetshet (njmbdhjet, dymbdhjet, etj) si n rumanisht dhe n gjuht sllave. Shqipja ka nj sistem t pasur formash mnyrore dhe kohore, nj pjes t e cilave jan t trashguara nga nj periudh e hershme, nj pjes jan kryer gjat evolucionit t saj historik. Folja ka gjasht mnyra; (dftore, lidhore, kushtore, habitore, dshirore, urdhrore) dhe tri forma t pashtjelluara (pjesore, paskajore dhe prcjellore). Koha e ardhshme ndrtohet n mnyr analitike, me dy forma: me do + lidhore (do t punoj) dhe me foljen ndihmse kam + paskajore (kam pr t punuar). Rendi i fjalve n fjali sht prgjithsisht i lir, por m i zakonshm sht rendi subjekt+verb+objekt. Leksiku i gjuhs shqipe prbhet prej disa shtresash. Nj shtres t veant prbjn fjalt me burim vendas, t trashguar nga nj periudh e lasht indoevropiane (dit, nat, dimr, motr, zri, etj.), ose t formuara m von, me mjete t shqipes (ditor, dimror, i prnatshm).

Flori Bruqi Nj shtres tjetr, prbjn fjalt e huazuara nga gjuh t tjera, si pasoj e kontakteve t popullit shqiptar me popuj t tjer gjat shekujve. Fjalt e huazuara kan hyr nga greqishtja, greqishtja e vjetr dh e re, nga latinishtja dhe gjuht romane, nga sllavishtja dhe nga turqishtja. Shqipja, me gjith huazimet e shumta, ka ruajtur origjinalitetin e saj, si gjuh e veant indoevropiane. 204 Prhapja e gjuhs shqipe Shqipja flitet sot nga m se gjasht milion vet n Republikn e Shqipris, n Kosov, n viset shqiptare t Maqedonis, t Malit t Zi, t Kosovs Lindore, si dhe n viset e amris n Greqi. Shqipja flitet gjithashtu, n ngulimet shqiptare n Itali, n Greqi, n Bullgari, n Ukrain, si dhe n shqiptar t mrguar n viset e ndryshme t bots para Lufts se Dyt Botrore dhe n kt dhjetvjearin e fundit. Gjuha shqipe msohet dhe studiohet n disa universitete dhe qendra albanologjike n bote, si n Paris, Rom, Napoli, Kozenc, Plermo, Leningrad, Pekin, Mnchen, Bukuresht, Selanik, Sofje etj. Studimet pr gjuhn shqipe Gjuha dhe kultura e shqiptarve, lashtsia dhe karakteri origjinal i tyre, kan trhequr prej kohsh vmendjen e studiuesve t huaj dhe shqiptar q n shekullin XVIII dhe m par. N mnyr t veant, gjuha, historia dhe kultura e shqiptarve, trhoqi vmendjen e bots gjermane. Me t u mor edhe nj filozof i madh, si ishte Gotfrid Vilhelm Lerbnitz, q punoi nj shekull para lindjes s gjuhsis krahasimtare. Ai mendonte, se studimi krahasues i gjuhve ishte themelor pr t ndrtuar nj histori universale t bots, pr ta kuptuar dhe pr ta shpjeguar at. N disa letra, qe ai i shkruante nj bibliotekari t Biblioteks Mbretrore t Berlinit, n fillim t shekullit XVIII, shprehet edhe pr natyrn dhe prejardhjen e gjuhs shqipe dhe pas disa luhatjeve, arriti n prfundimin, se shqipja sht gjuha e ilirve t lasht.

Guxim shqiptar 205 Megjithat, studimet shkencore pr gjuhn shqipe, si dhe pr shum gjuh t tjera, nisn pas lindjes s gjuhsis historikekrahasuese nga mesi i shekullit XIX. Nj nga themeluesit e ksaj gjuhsie, dijetari gjerman Franz Bopp, arriti t provonte q n vitin 1854, se shqipja bnte pjes n familjen e gjuhve indoevropiane dhe se zinte nj vend t veant n kt familje gjuhsore. Pas tij, studiues t tjer, si G. Meyer, H. Pedersen, N. Jokli, studiuan aspekte t ndryshme t leksikut dhe t strukturs gramatikore t gjuhs shqipe. G. Meyer do t hartonte q n vitin 1891 nj Fjalor etimologjik t Gjuhs shqipe (Etymologisches Wrterbuch der albanesischen Sprache, Strasburg 1891), i pari fjalor i ktij lloji pr shqipen. Prve ktyre, nj varg i madh gjuhtarsh t huaj, si F. Miklosich, G. Weigand, C. Tagliavini, St. Man, E. Hamp, A. Desnickaja, H. lberg, H. Mihaescu, W. Fiedler, O. Bucholtz, M. Huld, G. B. Pellegrini, etj. kan dhn kontribute t shnuara pr studimin e historis s gjuhs shqipe, t problemeve q lidhen me prejardhjen e saj, me etimologjin, fonetikn dhe gramatikn historike, si edhe n studimin e gjendjes s sotme t shqipes. Ndrkoh, krahas studimeve pr gjuhn shqipe t albanologve t huaj, lindi dhe u zhvillua edhe gjuhsia shqiptare. Ajo i ka fillimet e saj q n shekullin XVII, kur Frang Bardhi botoi t parin fjalor t gjuhs shqipe Dictionarium Latino-Epiroticum (1635). Gjat Rilindjes Kombtare u botuan disa gramatika t gjuhs shqipe. Kshtu, n vitin 1864, Dhimitr Kamarda, nj nga arbresht e Italis, botoi veprn Saggio della grammatica comparata sulla lingua albanese, Livorno 1864, vll.II LApendice al saggio dalla gramatica comparata sulla lingua albanese, Prato 1866. M 1882, Kostandin Kristoforidhi botoi Gramatikn e gjuhs shqipe dhe m 1806, Sami Frashri botoi Shkronjtoren e gjuhs shqipe, dy vepra gjuhsore t rndsishme t shekullit XIX pr gramatologjin e gjuhs shqipe. Nga fundi i shekullit XIX, Kostandin Kristoforidhi prgatiti edhe nj Fjalor t gjuhs shqipe, i cili u botua n vitin 1904 dhe prbn veprn m t rndsishme t leksikografis shqiptare, q u botua para Lufts se Dyt Botrore. N vitin 1909, botohet Fjalori i shoqris Bashkimi.

Flori Bruqi Pas shpalljes s Pavarsis, u botuan nj varg gramatikash dhe fjalor dygjuhsh, pr t plotsuar nevojat e shkolls dhe t kulturs kombtare. N fushn e gramatiks u shqua sidomos Prof. Dr. Aleksandr Xhuvani. 206 Aleksandr Xhuvani (1880-1961) Kreu studimet e larta n Universitetin e Athins. Veprimtaria e tij pr studimin e gjuhs shqipe dhe arsimin kombtar, e nisi q gjat periudhs s Rilindjes Kombtare. Bri nj pun t madhe pr pajisjen e shkolls son me tekste t gjuhs shqipe, t letrsis, t pedagogjis dhe t psikologjis. Drejtoi e punoi pr hartimin e udhzuesve drejtshkrimor n vitet 1949, 1951, 1954, 1956. Pati nj veprimtari t gjer n fushn e pastrtis s gjuhs shqipe e t pasurimit t saj dhe botoi veprn Pr pastrtin e gjuhs shqipe (1956). Bashkpunoi me profesorin Eqrem abej, pr hartimin e veprave Parashtesat (1956) dhe Prapashtesat e gjuhs shqipe (1962), trajtesa themelore n fushn e fjalformimit t gjuhs shqipe. Botoi dhe nj varg punimesh monografike pr pjesoren, paskajoren dhe parafjalt e gjuhs shqipe. Ai ishte njohs i mir dhe mbledhs i pasionuar i visarit leksikor t gjuhs s popullit. Fjalt dhe shprehjet e mbledhura , u botuan pjesrisht pas vdekjes, n formn e nj fjalori. Prgatiti nj botim t dyt t Fjalorit t gjuhs shqipe t Kristoforidhit (1961). Vepra e plot e tij, e projektuar n disa vllime, ende nuk sht botuar. N vitin 1980 sht botuar vllimi i par. Nj zhvillim m t madh njohu gjuhsia shqiptare n gjysmn e dyt t shekullit XX, kur u krijuan edhe institucione shkencore t specializuara, si Universiteti i Tirans, Universiteti i Prishtins dhe Akademia e Shkencave, Universiteti i Shkodrs, m von, Universiteti i Elbasanit, Universiteti i Gjirokastrs, Universiteti i Vlors, Universiteti i Tetovs, etj. Gjat ksaj periudhe, u hartuan nj varg veprash prgjithsuese nga fusha t ndryshme t gjuhsis. N fushn e leksikologjis dhe t leksikografis, prve studime leksikologjike, u hartuan edhe

Guxim shqiptar 207 nj varg fjalorsh t gjuhs shqipe dhe fjalori dygjuhsh, nga t cilt, m kryesort jan: Fjalori i gjuhs shqipe (1954), Fjalori i gjuhs s sotme shqipe (1980), Fjalori i shqipes s sotme (1984), Fjalori drejtshkrimor i gjuhs shqipe (1976), Drejtshkrimi i gjuhs shqipe (1973), etj. Koht e fundit kan dal edhe Fjalor frazeologjik i gjuhs shqipe (2000) dhe Fjalor frazeologjik ballkanik (1999). N fushn e dialektologjis sht br prshkrimi e studimi i t gjith t folurave t shqipes dhe sht hartuar Atlasi dialektologjik i gjuhs shqipe, nj vepr madhore q pritet t dal s shpejti nga shtypi. sht br gjithashtu, studimi i fonetiks dhe i strukturave gramatikore t gjuhs shqipe prmes studimeve t veanta dhe prmes gramatikave t ndryshme, niveleve t ndryshme, nga t cilat, m e plota sht Gramatika e gjuhs shqipe I Morfologjia (1995), II Sintaksa (1997), hartuar nga Akademia e Shkencave, n bashkpunim me Universitetin e Tirans, me kryeredaktor Mahir Domin. Nj vend t gjer n studimet gjuhsore t ktij gjysmshekulli, kan zn problemet e historis s gjuhs shqipe, problemet e etnogjenezs s popullit shqiptar e t gjuhs shqipe, t etimologjis, t fonetiks dhe t gramatiks historike, etj. Disa nga veprat themelore n kto fusha jan: Studime etimologjike n fush t shqipes n 7 vllime, nga E. abej; Meshari i Gjon Buzukut (E. abej); Gramatika historike e gjuhs shqipe (Sh. Demiraj); Fonologjia historike e gjuhs shqipe (Sh. Demiraj); Gjuhsia ballkanike (Sh. Demiraj), etj. Eqrem abej (1908-1980) Studjuesi m i shquar i historis s gjuhs shqipe dhe nj nga personalitetet m n z t kulturs shqiptare. Pasi bri studimet e para n vendlindje (Gjirokastr), studimet e larta i kreu n Austri, n fushn e gjuhsis s krahasuar indoevropiane. Pas mbarimit t studimeve, kthehet n atdhe dhe fillon veprimtarin shkencore e arsimore n vitet 30 t ktij shekulli dhe punoi n kto fusha pr nj gjysm shekulli, duke ln nj trashgimi t

Flori Bruqi 208 pasur shkencore. Eqrem abej solli dhe zbatoi n gjuhsin shqiptare metodat dhe arritjet shkencore t gjuhsis evropiane, duke kontribuar shum n ngritjen e nivelit shkencor t studimeve gjuhsore shqiptare. Eqrem abej punoi shum n disa fusha t dijes, por u shqua sidomos n fushn e historis s gjuhs, n trajtimin e problemeve t origjins s gjuhs shqipe, t autoktonis s shqiptarve e t etimologjis dhe t filologjis s teksteve t vjetra. Veprat themelore t tij jan: Studime etimologjike n fush t shqipes, n shtat vllime, I Hyrje n historin e gjuhs shqipe, II Fonetik historike (1958), Meshari i Gjon Buzukut (1968), Shqiptart midis perndimit dhe lindjes (1944). Ai sht bashkautor edhe n nj varg veprash n fushn e gjuhs s sotme, si jan: Fjalor i gjuhs shqipe (1954), Rregullat e drejtshkrimit t gjuhs shqipe (1972), Fjalori drejtshkrimor. Prve veprave, ai ka botuar nj varg studimesh n revista shkencore brenda e jasht vendit dhe ka mbajtur dhjetra referate e kumtesa n kongrese e konferenca kombtare e ndrkombtare, t cilat kan br t njohura arritjet e gjuhsis shqiptare n bot, duke rritur kshtu prestigjin e saj. Veprat e prof. Eqrem abej jan botuar n tet vllime, n Prishtin, me titullin Studime gjuhsore. Me veprimtarin e shumanshme shkencore e me nivel t lart, Eqrem abej ndrioi shum probleme t gjuhs shqipe dhe t kulturs shqiptare, duke argumentuar lashtsin dhe origjinn ilire t saj, vitalitetin e saj ndr shekuj dhe marrdhniet me gjuht dhe kulturat e popujve t tjer. Gjat ksaj periudhe, gjuhsia shqiptare zgjidhi edhe problemin e gjuhs shqipe letrare kombtare, t njsuar me shtjet teorike t s cils sht marr veanrisht prof. Androkli Kostallari. N kuadrin e puns q sht br n fushn e gjuhsis normative dhe t kulturs s gjuhs, jan hartuar dhe nj

Guxim shqiptar 209 numr i madh fjalorsh terminologjik pr deg t ndryshme t shkencs e t tekniks.Prve veprave t shumta q jan botuar n fushn e gjuhsis, veprimtaria e gjuhsis studimore e studiuesve shqiptar pasqyrohet n botimin e disa revistave shkencore, nga t cilat m kryesoret sot, jan: Studime filolo gjike (Tiran); Gjuha shqipe (Prishtin); Studia albanica (Tiran); Jehona (Shkup); etj. Studime te rndsishme mbi gjuhn shqipe jan br nga gjuhtar n Kosov, Maqedoni, Mal i Zi, ku jan botuar nj numr i konsiderueshm veprash mbi historin e gjuhs shqipe, fonetikn, gramatikn, leksikun etj. Prof. Idriz Ajeti shquhet pr kontributin e veant q ka dhn n kt fush. Kontribut t veant pr gjuhen shqipe kan dhen nj numr i madh i shqiptareve te vendosur n Itali, t njohur si Arbresh. Disa nga figurat m t shquara t gjuhsis shqiptare t ktyre dy shekujve t fundit, jan: Dhimitr Kamarda (arbresh i Italis), Kostandin Kristoforidhi, Sami Frashri, Aleksandr Xhuvani, Eqrem abej, Selman Riza, Kostaq Cipo, Mahir Domi, Shaban Demiraj, Androkli Kostallari, Idriz Ajeti, Isa Bajinca, Shyqri Galica, Ahmet Kelmendi, Ramiz Kelmendi, Sabri Hamiti, Bajram Berisha-Mehmetaj etj.
Botuar:14.05.2005. http://www.alb-net.com/pipermail/art-cafe/Week-of-Mon-20050711/008084. html

210

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Censura dhe shterpsia letrare

211

ua ta filloj fjaln time duke cituar nj thnie t Nies pr objektivitetin, e cila, n nj far mnyre, do t jet lajtmotivi i ideve q do t shtjelloj: Objektivitet sipas Nies - do t thot munges personaliteti, munges vullneti, munges dashurie. (Vullneti pr Fuqi) Duke pasur parasysh se vijm nga nj trashgimi kulturore n t ciln sht folur aq shum pr t vrtetn objektive q buron vetm nga materializmi dialektik dhe historik, apo edhe sot, kur prdoret shpesh pr t cilsuar qndrime sa m t ekuilibruara apo t paanshme, kam frik se shumkujt mund ti tinglloj paradoksal apo i pakuptueshm ky pohim.... Por, brenda tij ka nj t vrtet t rndsishme. E vrteta e tij qndron n at se n shum zgjedhje e gjykime q bn njeriu n jet, ashtu sikurse edhe n krijimtarin letrare dhe artistike, apo gjykimet dhe vlersimet pr t, nuk mund t bhet fjal pr t vrteta objektive, por, prkundrazi, pr t vrteta q kan t bjn me prvojat e me formimin e individit, - edhe m fort kur bhet fjal pr krijuesit, - pra, me ato q Nie i quan personalitet, vullnet dashuri, pa t cilat vshtir t kuptohet identiteti i njeriut ose njeriu si subjekt. Do ti kthehem dhe rikthehem ktij citimi, por m s pari dua t them se e prmenda at pr t br t qart se jam i vetdijshm se ka do t them nuk do ti plqej shum t pranishmve. Por, nga ana tjetr krkoj prej tyre mirkuptimin e nisur nga ideja se ato q do t them jan pjes e personalitetit, vullnetit dhe dashurive t mia. Dhe ata q do t mendoj se po u

Flori Bruqi 212 shkel disa t vrteta q i quajn aq t padiskutueshme sa u japin epitetin objektive, i ftoj t reflektojn m thell pr origjinn e ktij objektiviteti. Prse druaj se nuk do tu plqejn shumics s t pranishmve? Pasi q bhet fjal pr t kaluarn letrare komuniste n Shqipri, - ashtu sikurse edhe pr krejt kt krijimtari prgjithsisht, vlersimi sht se pavarsisht se aty ka pasur edhe mjaft kompromise me pushtetin, ajo ka vler t padiskutueshme. Sot, pr arsye se pushtetin kulturor e ka po ajo kategori q e ka pasur gjat periudhs komuniste, shumica e krijuesve t asaj kohe merr tituj e nderime q nga mjeshtr i puns e deri tek nderi i kombit, pikrisht pr veprn e kryer n at koh. Madje edhe emrin shkrimtar e gzojn t plot vetm ata q e kan marr kt emr nga Lidhja e dikurshme e shkrimtarve dhe artistve, ndrkoh q ata shkrimtar q u persekutuan qysh n krye t hers nga regjimi, ose q nuk pranuan ti shrbejn atij regjimi, jan thuajse t harruar. Veanrisht suksesi i veprs s Kadares, pr t prkujtuar prkthyesin e t cilit nga shqipja n frngjisht jemi ktu, sht ajo q ka shrbyer si alibi e ktij qndrimi. E pra, gjith duke u mbshtetur n avokatin e Nies, do t mbaj disa qndrime shum m t ashpra ndaj asaj letrsie. Dhe jo pr arsye q lidhen thjesht me t kaluarn, por m fort me t tashmen. Ngase e konsideroj dramatike q ne as nuk na shkon ndrmend ta shtrojm shtjen e s kaluars n at frym me t ciln na ngacmoi kolegu rumun Calinescu, kur na tregoi se, kur e pyetn shkrimorin dhe disidentin rumun Andrea Pleshu si ka mundsi q keni mbijetuar? ai u prgjigj: ksaj pyetjeje preferoj ti prgjigjem me nj tjetr pyetje vall, a kemi mbijetuar vrtet?. Kur shoh se far defor mimesh e shtrembrimesh karakteriale ka psuar individi shqiptar, e megjithat, tek ne nuk diskutohet se cilat mund t ken qen shtrembrimet q kemi psuar nga regjimi, prkundrazi, t gjith konsiderojn veten t mbijetuar, madje me merita, e kam vshtir t them se kemi mbijetuar. E kam vshtir t them se kemi mbijetuar, kur shoh se e vetmja gj q bjm sht eksteriorizimi i s keqes duke i gjetur fajet dhe prgjegjsit vetm dhe vetm jasht vetes. E kam vshtir t them se kemi mbijetuar kur shoh se sa pak po i

Guxim shqiptar 213 prgjigjet krijimtaria n prgjithsi, dhe letrsia n veanti, ksaj drame q lidhet fort, sa me t kaluarn aq edhe me kohn q po jetojm. Prkundrazi, ne kemi shenja t dukshme t nj vdekjeje morale dhe shpirtrore. Prandaj dhe fjala ime, n thelb, do t synoj t shpjegoj nj aspekt t ksaj vdekjeje: shterpsin letrare. Thn ndryshe, do t rrekem t shpjegoj se prse diktaturat ideologjike si ajo q kaluam, jan t dnuara, sikundr thot Heminguej pr fashizmin, me shterpsi letrare e cila le nj trashgim shterp, d.m.th. nj letrsi t paaft pr t lindur letrsi. Censura censuron ata q pranojn t censurohen. sht e vetkuptueshme se, kur flasim pr censurn, nuk bhet fjal pr krijimtarin q bn njeriu kur u beson atyre q shkruan, qofshin kto edhe gjra t futura n kokn e tij nga propaganda komuniste. Raporti me censurn fillon kur shkrimtari bhet i vetdijshm se ka gjra q ai i sheh, i ndjen e mendon ato nuk mund ti thot dhe se ka t tjera q sht i shtrnguar ti thot, ndonse nuk beson tek to. Nj moment i till ndrgjegjsimi, krijuesit n prgjithsi i ka ndar n kto kategori (nse do ta thjeshtsonim pak kt fenomen): n ata q n kt situat kan preferuar t ndjekin thnien e Danillo Kishit: Kur nuk e thua dot t vrtetn, hesht! (e ktu do t fusja Kutelin, Poradecin, Kokonn e t tjer shkrimtar q pas ardhjes s komunizmit u morn vetm me prkthime.) N kategorin ku, pr fat t mir apo t keq, kam br pjes edhe vet: kategoria e atyre q gjith pa hequr dor nga nevoja pr t shkruar, n vend se t mendonin pr botim, iu futm letrsis s sirtarve, dhe n ata q jan ilustrim i thnies tjetr q na citoi Calinesku: censura censuron vetm ata q pranojn t censurohen, me t cilt shoqria jon ka qen e mbushur, fatkeqsisht, plot e prplot. Kuptohet kategoria e tret sht shum komplekse. Aty hyjn q nga shrbtort e paskrupull t propagands deri tek ata q i kan hyr puns s nnshtrimit para censurs me plot kontradikta t brendshme. Ktu dua t debatoj pikrisht me kta t fundit, duke iu referuar debateve q kam pasur me ata m t sofistikuarit syresh. Ja disa argumente t rndsishme q kam

Flori Bruqi 214 dgjuar t prdoren n emr t justifikimit t vazhdimit t krijimtaris s tyre: Vepra mund t prmbaj edhe gjra t pavrteta, kompromise me ideologjin dhe propagandn, por megjithat, mes tyre mund t ndrfussh t vrteta q t rrezatojn ashtu dhe aq sa ti kompensojn kompromiset. Lidhur me kt thirret n ndihm edhe Brehti (eseja Pes vshtirsit pr t shkruar t vrtetn, veanrisht pika 5 ku ai flet pr dinakrin pr t thn t vrtetn.) Po ashtu, lidhur me dinakrin, nj nga argumentet m i prdorur, sht edhe ai i letrsis me ambiguitete q i referohet kryesisht nj pjese t veprave t Kadares. Ksisoj, sipas ksaj teorie, heshtja, mosbotimi pr nj shkrimtar ka vler vetm si bojkot, por mund t arrish gjra edhe m t mira pr shoqrin duke botuar, duke arritur q proverbi fjala sht argjend heshtja flori n kt rast t bj inversion. E dyta: t shkruash bukur nj poezi pr dashurin, fjala vjen, sht nj tem e prjetshme e artit; ose, t shkruash mbi natyrn proz e poezi, apo mbi tema historike, kjo sht e mundshme edhe n kushtet e diktaturs dhe mund t jet vrtetthnse ngase e pr mbush gjithsesi misionin e artit. N mbrojtje t krijimtaris s asaj kohe sillen edhe prkthimet e veprave me vler q lejohej t prktheheshin nga regjimi, e q n njfar kuptimi konsiderohen si kontribut letrar. Prgjithsisht n ambientin ton kjo mbrojtje bhet me kaq bindje sa ata q i mbrojn kto teza nuk e vn as n diskutim se kush i kundrshton e kush e ka gabim, ka humbur objektivitetin. Dhe kuptohet, si e thash edhe m sipr: suksesi i veprs s Kadares, prkthyer nga Vrioni n Franc sht nj gur i rnd n favor t ktij objektiviteti. Censura t shpie n shterpsi letrare. Do t prpiqem t shtjelloj pse subjektiviteti im nuk pajtohen me kto argumente duke kmbngulur q pranimi i censurs t shpie n shterpsi letrare. Sidomos n nj regjim si ky yni, ku rolin e censurs e kishte zn autocensura n nj shkall t till sa, sikurse dshmuan edhe kumtuesit para meje, veanrisht Ardian Klosi, n tr prvojn e tyre t gjat redaksionale, n morin e librave q kan kaluar npr duar, mund t veonin vetm dy-tre libra q kan pasur probleme pr

Guxim shqiptar 215 redaktort e Shtpis Botuese Naim Frashri. Do ta ndaj analizn time n tre aspekte. 1. Autori dhe publiku Brehti n dramn e tij t njohur Galileu, ka nj moment n t cilin autori (personazh) i thot personazhit Galileo: po si sht e mundur q ti pranove t mohoje vetveten kur the se bota nuk rrotullohet? Prgjigjja e Galileut sht: po un e bra kt sepse kshtu do t vazhdoja t bja punt e tjera q bra, shpikjet e tjera. Dhe autori i prgjigjet: po mir, pr far kishte m shum nevoj asokohe njerzimi, pr kurajn tnde pr t thn t vrtetn apo pr shpikjet e tua q, edhe sikur t mos i bje ti, do ti bnte nj tjetr? Problemi i raportit t autorit me publikun t cilit i drejtohet, sht shum kompleks, por nuk mund t mos veohen disa shtje, ndr t cilat e para ka t bj me t qenit i vrtet, qoft kjo nj e vrtet e jashtme, kur bhet fjal pr shembull pr letrsi dokumentare, dhe qoft kjo nj e vrtet e brendshme e autorit. Diktatura kishte standardizuar ose objektivizuar disa t vrteta q duhet t bheshin t t gjithve, duke filluar q nga kuptimi i bots e deri tek interpretimi i realiteteve konkrete, madje imponimi i ksaj t vrtete prjashtonte ndrtimin e t vrtetave individuale. Njeriu duke u par vetm si produkt i kushteve shoqrore, kishte karakteristikat e shtress s cils i prkiste dhe vetm kaq. Madje deri edhe dashuria ishte e standardizuar: Ajo duhej t vihej pas dashuris pr Atdheun, Partis dhe shokut Enver. Letrsia e asaj kohe paguhej nga Partia pikrisht pr t prhapur kto t vrteta t standardizuara. Pra, autori ishte thjesht nj ilustrues i cili, madje, n njfar kuptimi nuk duhej t kishte t vrteta t tjera, t vetat. Edhe temat historike, tek t cilat mendohet se mund t kishte m shum liri, jan prshkruar tejemban nga aspekti tjetr i ideologjis, nacionalizmi edhe ai i prdorur si mjet pushteti dhe shtypjeje t individualitetit, prandaj dhe t liris. Nuk sht nevoja t prmend ktu krijimtarin e pafundme, m sakt t vetmen, me kto tematika. Aq e vrtet sht

Flori Bruqi 216 kjo, sa po t bsh analizn e veprave t krijuara nga pikpamje kronologjike, do t vsh re se ato kan ndjekur fushatat e ndryshme propagandistike, problematikn q ka ngritur partia dhe Enver Hoxha n vite: luftn kundr kulakve, kapitalizmit, revizionizmit, luftn kundr burokratizmit, luftn kundr zakoneve prapanike, luftn kundr liberalizmit, etj., shoqruar me lajtmotivet e prjetshme t glorifikimit t lufts nacionallirimtare, t ndrtimit t socializmit, dashuris pr Partin, Enverin, ushtrin, bujqsin, qenin e kufirit etj.. Nse mund t thuhet se ka pasur gjithsesi nj lloj individualiteti tek njerzit e asaj koh, kjo m shum sesa krijimtaris s soc-realizmit i dedikohet mundsive dhe kontakteve t tjera, qoft nprmjet prkthimeve, qoft nprmjet mjeteve t tjera t komunikimit. Masa e madhe q sht ushqyer vetm me krijimtarin socrealiste ka psuar nj lavazh truri sistematik. N kt proces kemi nj pseudokrijues q, nprmjet censurs dhe autocensurs, e zhvesh gjithnj e m shum veten nga t vrtetat e tij, nse i ka ato, ose q nuk i zhvillon ato. Pra, nj pseudokrijues q n vend s t shpreh e zhvilloj personalitetin, vullnetin dhe dashurit e tij. bhet gjithnj e m shum instrument. Nga ana tjetr, n saje t ksaj pune, kemi nj publik i cili nuk ndihmohet nga autori t ndrtoj kto instrumente, por q pson nj lavazh truri nga vepra n vepr duke u shndrruar kshtu n qenie pa individualitet, personalitetet, pa vullnetin dhe pa dashurit e veta. Ksisoj, pr tu kthyer tek tezat e atyre q flasin pr dinakrin, shtja n kto kushte shtrohet: a ishte e mundur t thuhej e vrteta duke br njkohsisht kt detyr t madhe pr gnjeshtrn. Sipas meje diktatura kishte zhvilluar nj instinkt t fort pr t kontrolluar se si dhe sa i shrbehej t vrtetave t saj, dhe as lejonte t vihej n pesh puna pr t dalluar se nga anonte peshorja: n interesin e t vrtetave t saj, apo n interesin e t vrtetave kundr saj. Kt kontroll ajo e ushtronte pikrisht nprmjet censurs dhe autocensurs. Ata q duan t kapen tek ndonj ambiguitet i veprs, apo tek ndonj fraz a paragraf q ua ka hequr censura pr t dshmuar se kan punuar n emr t ndonj t vrtete

Guxim shqiptar 217 tjetr nga ajo e standardizuar, shmbllejn me ata q krkojn t kapen pr nj fije kashte n nj det gnjeshtre ku mbytej e vrteta. N fakt, ambiguiteti si vler e veprave letrare nuk duhet kuptuar kurrsesi si krahasvendosje e s vrtets me gnjeshtrn, por si shumplanimetri e s vrtets. Pra, si nj thellim tek ajo; si nj shprehje n letrsi e asaj q thot Oscar Wilde se e vrteta rrall her sht e pastr dhe kurr e thjesht. 2. Karakteri i veprs n vetvete shtja e vrtetsis s veprs shtrohet edhe nga nj pikpamje tjetr, m pak morale dhe m shum estetike: a mund autori me vetdije t pranoj nj przierje t s vrtets me gnjeshtrn, t s bukurs me t shmtuarn, pa menduar se po e cenon veprn artistikisht? Nj krijim i patjetrsuar nga censura, ka pr karakteristik kryesore koherencn, organicitetin e vet. Nga prvoja ime krijuese mund t them se nj instinkt i thell m ka br t ndjeja nj reaksion t fuqishm ashtu si ai i flakjes s nj trupi t huaj - ndaj do transplantimi n veprn time t organeve t huaja me qllim kompromisi, mbijetese politike. Megjithat, nuk mund t mohohet se ndr kta krijues ka pasur m t talentuar dhe m pak t talentuar. Edhe diktatura kishte shijet e veta. Fakti q Kadareja ka fituar pr shembull shumicn e konkurseve t rndsishme letrare q elte ajo dhe q u zgjodh pr tu promovuar n Franc nga regjimi, e provon kt. Diktatura krkonte ti shrbehej asaj me sa m shum talent. shtja ather shtrohet: a prbjn kto vepra vlera t mirfillta estetike q dalin prtej prmbajtjes s tyre ideologjike, madje q jan sa m t bukura, sa m koherente, dhe t jen me frymn ideologjike q kan dashur t projn? Kjo pr mua mbetet nj shtje ku mund t ket mendime t ndryshme. Personalisht e kam t vshtir t shijoj estetikisht nj vepr q m thot gnjeshtra t bukura. Gjithsesi ngulmoj se nj vepr e till mund t lindet vetm kur autori sht brenda ideologjis. Pra, beson n at dhe frymzohet prej saj. Madje, me kt rast do t shtoja se nuk ekziston mungesa e liris pr ta interpretuar realitetin nga

Flori Bruqi 218 t tjera pikpamje, ndaj dhe n ato t censurs. Jemi n rastin e krijuesve q jan mbshtetur n krijimtarin e tyre n nj sistem t vetm pikpamjesh; disa prej tyre shum t mdhenj si p.sh. Dante. Edhe Neruda ka br poem pr Stalinin dhe askush nuk dyshon se ai e ka br kt pr ndonj prfitim apo servilizm, por thjesht se ai ishte simbol i asaj ka ai besonte pa e njohur. Dhe prap, problemi shtrohet: a mund t flitet pr vlera estetike pr nj vepr q hyjnizon nj diktator si Stalini apo Hitleri apo Enver Hoxha? shtja shtrohet: a mundet lexuesi, edhe kur gjykon estetikisht, t lirohet nga njohjet q ka pr kta personazhe? Edhe ktu vijm prsri tek thnia e Nies: se kurrsesi leximet nuk mund t kryhen jasht nj konteksti t caktuar q ka t bj me formimin e lexuesit, me personalitetin dhe dashurit e tij. 3. Autori dhe vetvetja, shtysat e tij krijuese (ose pse shkruan autori?) Problemi m i rndsishm q shtron nnshtrimi ndaj censurs, lidhet edhe me at se prse shkruan nj shkrimtar? Pra, cilat jan shtysat e brendshme q e shtyjn t krijoj? Mendoj se shkaku i shterpsis letrare n nj regjim fashist duhet krkuar fort n mekanizmin m t thell e m thelbsor t artit q nuk ka t bj thjesht dhe vetm me raportet etike autor - publik, por edhe me raportet autor - vepr arti, me raportet qendr gjeneruese e krijimtaris - krijim artistik, far m duket se ka t bj, fundja, me shkoqitjen e asaj pr far i shrben psikologjkisht vepra e artit krijuesit t saj. Sipas meje, po t tentojm ti hyjm sa m thell shkakut t shterpsis n nj diktatur ideologjike, nuk duhet t ndalemi thjesht e vetm n at q smund t shkruash dot t vrtetn. Puna sht se kur flitet pr nj krijues q tashm sht i vet dijshm se ndodhet nn kontrollin e censurs, q supozohet se ndjehet nn presionin e saj, ather, pr ti shkuar sa m thell shkakut t shterpsis, m duket se duhet t nisemi nga mendimi q edhe kur shkruajm dika q mund t jet afresk

Guxim shqiptar 219 i nj realiteti historik, sht imagjinata me rrnjt e prshkuara thell n inkoshientin ton, q prfton quid-in e quajtur art, se, edhe n kt rast - q sht m i miri prsa i prket mundsis pr t shkruar e botuar t vrtetn - vepra gjithsesi do t jet e populluar botrisht dhe padukshmrisht me fantazmat e inkoshientit. Frojdi thot se fantazia sht atribut i njeriut t paknaqur; se dshirat e paplotsuara e largojn artistin nga realiteti dhe i a prqendrojn libidon/vmendjen tek krijimi i objektit t imagjinuar fantastik. Sipas ktij koncepcioni, aq m i mbarsur potencialisht me krijimtari, duhet t jet diktatura si nj regjim vullnetshtyps. Mos vall gabon Heminguei? Jo, sepse lirimi pr t cilin flet Frojdi sht i lidhur ngusht me reaksionin ndaj forcs represive, n kuptimin q edhe n nivelin e inkoshientit energjia e impulseve instinktive do t prqendrohet kundr saj, po t kemi parasysh se gjithnj nj vepr e fuqishme ka buruar nga nj energji e fuqishme instinktesh. Pra, do t kemi nj sendrtim artistik t fuqishm ather, dhe vetm ather kur do t tentojm t sendrtojm artistikisht konfliktin ton m t fuqishm emocional, pasi regjimi i diktaturs ideologjike, me politikn e tij represive dhe depersonalizuese, dashur e pa dashur ti prqendroj energjit instinktive kundr tij. Kjo do t prftoj, po qe se do t prpiqem t shprehem artistikisht, edhe n rastin kur simbolika e autorit do t zgjidhet nga nj material historik apo mitologjik; nj rezonanc aktuale ashtu dhe aq t fort sa q edhe censura m idioteske dhe m injorante, do ti shquante fantazmat kundrshtare. Prandaj dhe nuk do ta lejonte botimin. Kurse m an tjetr, nse, pr ti shptuar ksaj, autori do ti drejtohet trajtimit t temave jasht ktij konflikti, vshtir t arrihet nj vepr e fuqishme. Sepse shqetsimet m t qensishme t autorit nuk do t ken t bjn me temn. Romani Pallati i ndrrave, i Kadares, sht libri m fatlum sipas meje, i autorit ku njhersh fantazmat kundrshtare ndaj regjimit kan mundur t dalin, ndonse autori, pr tu mbrojtur, ka ikur n nj koh tjetr, at otomane dhe ka qen korrekt me regjimin prsa i prket pjess nacionaliste n libr ku shqiptart

Flori Bruqi 220 e perandoris i ngre m lart se turqit. Prandaj ngulmoj se i vetmi shptim n kt rast pr t shprehur kt konflikt, sht letrsia e sirtarve shembulli m heroik i s cils sht Kasm Trebeshina. Por, vazhdimi n nj koh t gjat i nj krijimtarie q nuk shpreson t shoh dritn e botimit sht nj pun e vshtir q mund t vij duke u topitur me vitet, pasi mungesa e kontaktit me lexuesin dhe me kritikn mund ta demotivoj nj autor sado t pasionuar t jet ai. Le dur desir de durer- Le dur desir de durer - prgjigjet Paul Eluari ndaj pyetjes pse shkruan ka lidhet me nj shtys t brendshme t autorit pr t mposhtur ankthet e vdekjes pr t ln gjurmt e ekzistencs s tij. Por, a mundet nj autor t mendoj se po fiton prjetsin duke thn gnjeshtra q nuk mund ti rezistojn kohs? Po ashtu problemi i Le dur desir de durer lidhet ngusht edhe me at se cilit lexues i drejtohet autori. Sepse, mbijetesa e nj autori sigurohet pikrisht fal vlerave t veprs s tij q e bjn at t lexohet edhe n koht kur autori nuk jeton m. Autori i drejtohet njhersh nj lexuesi bashkkohs dhe nj lexuesi t s ardhmes. Ai i drejtohet nj lexuesi mendjempreht dhe t ditur, por edhe nj lexuesi injorant. Kjo e bn edhe m t koklavitur problemin. Lexuesi q krkon t manipulohet dhe lexuesi mendjempreht, nuk jan e njjta gj. Kur un isha i ri, kujtoj se kam pasur nj dashuri t madhe pr poema t Kadares apo Agollit, q i dedikoheshin Partis s Puns; sepse asokohe e doja edhe partin. Problemi sht kur nuk e do m partin a mund ta duash prsri poezin e shkruar bukur pr t. Me syrin e tanishm n rastin m t mir i vlersoj si naive edhe veprat edhe autort edhe lexuesin q kam qen ather. Lidhur me shtysat krijuese ka dhe shpjegime t tjera q kan t bjn shum m pak me nevojn q shpreh Elyari; dhe shum m tepr me nj nevoj t brendshme pr t krijuar instinktin konstruktivist t njeriut: krijoj ashtu si kndon zogu apo si ndrton bleta. Pra, me faktin q njeriu e ka kreativitetin substanc t shpirtit t tij, e q, nga nj pikpamje psikanalitike konsiderohet si korolar i erosit. Mirpo ky lloj kreativiteti

Guxim shqiptar 221 sht i lidhur ngusht me qenien e njeriut t lir. Krijimi artistik, si lirim i energjive krijuese n nj sistem t lir, n nj shoqri jo alienuese, si korolar i erosit, do t ishte tjetr, po, krejt tjetr gj. Arti i krijuar n diktatur, nn presionin e censurs, vetm kng e lir nuk mund t ishte, vetm art i pastr, jasht do funksioni tjetr. Nuk mund t ishte sepse diktatura nuk paguante pr kt lloj arti. Madje e dnonte at. Diktatura e kthente krijuesin nga artisti n artizan, nse me kt t fundit do t kuptojm nj zanati q punon me porosin e atij q e paguan. Pra, prsa i prket ktij lloj arti, afrmendsh q nj diktatur ideologjike, q i prcaktonte temat varsisht nga nevojat e propagands s saj, ishte tejet m shterpzonjse. Shterpsia dhe e sotmja, kur flitet pr shterpsi letrare, kuptohet nj letrsi q nuk sht e aft t lind nj letrsi tjetr. Ja pse mendoj se censura e djeshme, si faktor shterpzues, duhet diskutuar lidhur ngusht me problemet e krijimtaris s t sotmes. Sipas mendimit tim, njri nga dmet m t mdha t socrealizmit ka qen pengimi i krijimit t personaliteteve dhe individualiteteve, sa t autorve aq edhe t lexuesve: ajo q gjetk e kam quajtur kultura e manipulimi i simulimit q krijon modele pr t imituar dhe jo instrumente pr t ndrtuar personalitetin, vullnetin dhe dashurin tnde. Mjafton t kesh parasysh se sa pak personazhe vrtet t gjalla, t besueshme, ka krijuar ajo letrsi pr shkak se ishte e angazhuar n krijimin e modeleve q tipizonin pozitivisht puntorin, fshatarin, komisarin dhe, negativisht, kulakun, borgjezin, priftin. Thuhej se vetm personazhet negativ nganjher dilnin m t qlluar sepse atje autori kishte dor m t lir. Por, edhe ata ndrtoheshin tek e fundit sipas logjiks manikiniste: t bardhs dhe t zezs ideologjike. N krijimtarin ton socrealiste edhe fmija i nj borgjezi do t ishte domosdoshmrisht personazh negativ, n kundrshtim me fmijt e puntorve apo revolucionarve. Kemi t bjm pra me nj rreth vicioz, ku autori nuk nxirrte apo nuk zhvillonte dot asgj nga vetvetja individuale dhe lexuesi merrte prej tij modelet e stisura e bajate t ktyre

Flori Bruqi 222 personazheve. Kuptohet se nj gjysm shekulli komunikimi t till: shkrimtar - lexues nuk mund t mos ket ln pasoja t rnda prsa i prket mungess s kulturs s ndrtimit t individualitetit n shoqrin shqiptare. Kjo munges individualiteti, ose m sakt, e instrumenteve pr ta krijuar e zhvilluar at, ndjehet fort edhe n krijimtarin e sotme e m gjer n shoqri. Vazhdojm t jetojm ende n shoqrin ku njeriu nuk ka msuar t krijoj subjektivitetin e vet. Vakuumi i ln ksisoj nga objektiviteti socrealist; mungesa e instrumenteve pr t ndrtuar individualitetin, shpesh ka br q t vrehet nj humbje orientimi, i cili ka sjell fenomenin e zvendsimit t s vrtets objektive soc-realiste me t vrteta t tjera objektive q merren si modele t padiskutueshme. Shpeshher vendin e atij objektiviteti t modeleve soc-realiste e zn modelet perndimor; pra: imitimi n kt rast i perndimores q pranohet objektivisht si vler, pr shkak t autoritetit q i jepet s jashtmi, pa u tretur n subjektivitetin e autorit. Kjo pjell imitimin q sht nj form e shterpsis q vrehet aq shum sot. N thelb, ai sht shprehje e paaftsis pr t krijuar nj kultur q ti prgjigjet realitetit q jetojm e vetmja kultur e vrtet, me origjinalitet dhe personalitet. Jusuf Vrioni si dm Nj aspekt tjetr i mungess s ksaj kulture t vrtet sht ai q do ta quaja: Jusuf Vrioni si dm. Si thash, vakuumi i ln nga rnia e sistemit t vlerave socrealiste ka br q kriteri kryesor i vlersimit t mbetet vlersimi i br s jashtmi. Kjo ka br q nj pjes e mir e krijimtaris t mos synoj ti drejtohet publikut shqiptar m s pari, por q t krijoj duke pasur parasysh publikun e huaj dhe mundsin e nj suksesi atje. (Ktu nuk duhet injoruar edhe aspekti komercial). Nj orientim i till, pas mendimit tim, sjell nj motivim t mbrapsht, pseudokulturor; nj tjetrsim t krijimtaris, sepse deformon si zgjedhjen e tematiks, ashtu edhe trajtimin e saj. (Mjafton t kujtoj krkesn e lexuesit perndimor pr ekzotiken shqiptare, se sa shum sht trajtuar tema e gjakmarrjes p.sh. Apo edhe

Guxim shqiptar 223 superbollkun e bunkerve n krijimtarin ton si nj udi shqiptare.). Nj aspekt i tjetrsimit q sjell ky orientim i shkrimtarit apo krijuesit n prgjithsi drejt shkesit jasht dhe autoriteti q t jep ky sukses, sht edhe tjetrsimi i rolit t krijuesit n shoqri. N vend se t shrbej si nj qenie m e ndjeshme, m e mpreht, q komunikon me publikun e tij prvojat, shqetsimet dhe ndjeshmrin e veta; nj krijues q vshtrohet nga publiku si krenari identifikuese, shrben pr ti dhn lexuesit at q do ta quaja identiteti i munguar individual. Nj raport i till me krijuesin bn q lexuesi, n vend se t rritet nprmjet shkrimtarit, mbetet n rolin e atij q William Reich e quan njeri i vogl i cili sa m pak i kupton gjrat aq m shum i beson ato e q krenohet me gjeneralt e vet dhe jo me veten e tij. (Pr t ilustruar iden, po tregoj nj rast q ka t bj me nj prvoj timen. Para disa kohsh krkoi t m takonte nj person q kishte qen n nj kurs post-universitar n Londr. Krkoi t m takonte sepse n nj nga leksionet, profesoresha kishte hyr n klas duke pyetur se kush ishte shqiptar mes tyre. Pasi ajo ishte prezantuar si e vetmja shqiptare mes nj morie studentsh, ajo kishte thn se at leksion do ta mbante duke komentuar nj ese timin Privatsia n totalitarizm, botuar n nj revist amerikane, e cila, sipas saj, ishte nj nga eset m t bukura q kishte lexuar mbi privatsin n regjimet totalitare. I vetmi koment q dgjova un nga studentja pr at moment ishte se sa krenare ishte ndjer ajo mes studentve t tjer t huaj n ato aste dhe pa dyshim kjo m duket nj gj njerzore - por asgj nuk dgjova prej saj lidhur me ato q kisha shkruar n at tekst, e ishin komentuar ka m duket se sht vlera e par dhe kryesore e tekstit dhe knaqsia m e madhe pr nj autor.) Pse e lidha kt shtje me fjaln dmi Vrioni. Sepse mendoj se modeli i suksesit dhe i autoritetit q ushtron Kadareja, nisur nga suksesi i tij jasht shtetit, ka uar shum tek ky motivim pseudokulturor i krijuesve shqiptar q lidhet edhe me krkesn e gjetjes s nj prkthyesi pr t pasur sukses jasht shtetit. Kuptohet, nuk dua t fajsoj Vrionin ktu, por nuk mund t rri pa thn se edhe fakti q kto takime kushtuar prkthimit

Flori Bruqi 224 marrin emrin Jusuf Vrioni, jan reflektim i ksaj problematike. Sepse sht zgjedhur emri i nj prkthyesi q ka prkthyer nga shqipja n frngjisht dhe jo nga gjuht e huaja n shqip. Sipas konceptit q u prpoqa t shtjelloj m lart, nse do t organizoheshin takime dedikuar prkthimit, e do t duhej tu vihej atyre nj emr, un do ti quaja takimet Lasgush Poradeci, Dhimitr Pasko, Gjon Shllaku, Petro Zheji etj., etj. Pra, duke ven emra prkthyesish q i kan shrbyer m shum kulturs shqiptare nprmjet sjelljes n shqip t kryeveprave t pavdekshme t letrsis botrore, madje duke refuzuar t merren me krijimtarin socrealiste. Jan ata dhe vepra e tyre, sipas mendimit tim, q kan ndikuar m shum se kushdo q njeriu shqiptar t mbijetoj n diktatur. T gjith, nse mund t themi se kemi mbijetuar, e q letrat shqipe t mund t mos mbeten sterile.
Botuar:02.05.2006. http://www.shqip.dk/modules.php?name=News&file=print&sid=667

Guxim shqiptar

Lavdia e de Rads

225

j qind e pesdhjet vjet m par lindi De Rada dhe nj qind e tridhjet vjet m par u shkrua Milosao. Letrsia e re shqipe, kultura e re shqiptare n prgjithsi, po mbushin nj shekull e gjysm. Vrtet prpara, q nga Buzuku, shkrimtar patriot, n koht m t errta e m t egra, e kishin vn pendn prkrah pushks n Shqipri, e kishin br shqipen me libra t shtypura dhe mjet qndrese e lufte. Mendimtar si Kavalioti kishin prhapur idet e iluminizmit dhe krijuan vatra t lulzuara kulture. Prap, q t lindte nj letrsi e re, e cila t shpaloste fletn e madhe t frymzimit dhe t fluturonte me idealet e kohve t reja, duhej pritur De Rada dhe duhej pritur Milosaoja. Poeti, sa pr Shqiprin, aq edhe pr vete, e shkroi at vargun e tij t famshm, - erdhi dit e Arbrit. Erdhi dita e Shqipris, sepse shpresat q pat ngjallur krijimi i dy shteteve shqiptare, njri n Veri e tjetri n Jug, nga Bushatllinjt dhe Ali Pasha, ato shpresa nuk u varrosn me shkatrrimin e atyre dy shteteve nga Turqia, po u prtrin me idet e reja t lirimit kombtar, q tek arbresht frymzonin Zef Krispin apo Engjll Mashin, ndrsa n Shqipri hidhnin n veprim Dhaskal Todhrin apo Naum Veqilharxhin. N ball t lvizjes pr prmbysjen e absolutizmit n Italin Jugore ishin edhe arbresht, dhe kta patn heronjt e dshmort e tyre n at lvizje. Kshtu edhe n ball t luftrave pr lirimin e Ballkanit nga Turqia ishin edhe shqiptart, q patn gjithashtu heronjt e dshmort e tyre n ato lufta. De Rada qe pjell e ksaj gjendjeje revolucionare n Itali

Flori Bruqi 226 dhe Turqi, tek arbresht e ndr shqiptar. Milosaoja, q shpalli m 1836 se dita e Shqipris erdhi, prej atij zjarri t madh u mbrujt, aty e mori dritn dhe nisi ti ndrioj letrsis son udhn e re. Dhe jo vetm kaq. Me Milosaon kemi t parn kryevepr t letrsis shqipe. Pa dashur t nnmojm rezultatet e arritura n prpjekjen poetike shqiptare prmes krijimeve t Nezimve apo Varibobave, smund t mos vm re menjher ndryshimin kolosal midis krijimtaris s tyre dhe asaj t De Rads. Tek njra pal, Lindja me artificializmat dhe brendin e mykur t nj vjershrie, t ciln aty-ktu e shpton frymzimi nga jeta bashkkohse, po q sidoqoft ndrydh edhe talentet m t sigurta, si Nezimin vet. Nga ana tjetr, epigonizmi ndaj letrsis mistike dhe provinciale italiane, q nuk e ndihmon talentin t shkoj larg, qoft ky edhe talenti i Varibobs. Ishte bota feudale e Lindjes dhe e Perndimit, me mentalitetin e Kuranit dhe t Ungjillit, me ikonografin e saj stereotipa e klishe, q prpiqej di t prdor edhe ngjyrat realiste, po q skuptonte sa duhej dhe pastaj si duhej t zhdukte zgjyrn e shekujve. Shqipja e shkruar, pak e ndjente veten t zonjn pr mendime t larta. Ajo ndjehej e fort pr mallkime, nm e t shara, qesndis Variboba. Edhe pse n shend se po shkruhej, - Divan, kush pat folur shqip? pyet veten krenar Nezimi, se pandeh t jet ai i pari q po e hedh shqipen mbi kart, - ajo mbytej n nj pellg t madh fjalsh turke, arabe, persiane, pa t cilat i dukej se nuk mund t bhet insan (njerzore!). Knga e popullit, me magjin e saj, ndonse pat trhequr disa t ditur e n mes tyre edhe ndonj poet, si Filja, nuk u mua si nj burim ku t flladitej zana shqiptare. De Rada, me temat dhe idet e tij t reja, duke u mbshtetur te rapsodit q ai mblodhi e botoi me aq dashuri, bri kthesn, kaprcimin e madh n t ardhmen. Si heroi i prralls, ai kishte veshur izmet magjike, me t cilat do t krcente nga mesjeta n koht moderne. Vepra e tij, q nga Milosaoja, shqoi menjher, n horizontin e letrsis shqipe, si nj flamur apo si nj monument q po ngrihej. Dhe vrtet ajo, me kngt e Sera-

Guxim shqiptar 227 fina Topis (1839), t Skanderbegut t pafan (187284), t Pasqyrs s nj jete njerzore (1898), u ua si nj monument vigan n fushn e poezis shqipe dhe u b objekt admirimi, jo vetm ndr arbresh e shqiptar, por edhe n Evrop. Letrsia shqipe tregoi kshtu origjinalitetin e vet midis shoqeve. At e ngjatjetuan Lamartini e Hygoi, Mistrali e Tomazeu, Majeri e Buholci, duke i uruar nj t ardhme t shklqyer, q ajo nuk vonoi ta ket. Kjo e ardhme e pat nismn nj dite t gzuar 29 nntori, n Maki, me qiellin e kaltr lart dhe detin e kaltr posht, mbi ato kodrina prher t gjelbruara, midis ullinjve, me tingujt e kmborve, - dhe tej, matan detit, me Shqiprin e paharrueshme, atdheun e t parve, atdheun e Sknderbeut, q sfilitej, po nuk epej, q shkelej, po ngrinte kokn, q arbresht e kujtonin me dhembje, n skamin e tyre t zi, n vuajtjet e tyre tek dheu lti, dheu i huaj. Dhe vitet shkuan... De Rada, ndonse jetoi gati nj shekull dhe vrdoi gati tre erek shekulli, me libra, gazeta, msime, konferenca, me pati n dor, i varfr, i prndjekur, i pafat, nuk e pa dot lirin pr t ciln u shkri. Shqipria u b, po nj Shqipri e prgjysmuar, q sa mezi mbahej m kmb, s cils ia ronitnin mushkrit po ato lngata dhe ia pinin gjakun po ato shushunja. Nj Shqipri, q edhe De Radn vet, birin e saj m t madh t mrgimeve tragjike, gati se njohu dot! E si mund ta njihnin De Radn m se dy milion shqiptart q sdinin t kndojn shqip dhe t tjert q sa mezi grvishtnin pendn mbi letr? Kush njohu ndonj copz t veprave t tij, sigurisht u mahnit, po si t njihte m shum? Ndr ata q e njohn m mir, i cili tregoi se vepra e tij ishte ushqyer me gjak arbresh dhe n luft, pr ta br arbreshin q ta dalloj veten fort n dhe t huaj dhe t prpiqet pr lirimin e dheut t gjyshrve, ta mbroj edhe kundr oreksit t lubis s re, imperializmit italian? Sa ishin ata q ia bn t njohura kto popullit, kto dhe t tjera, n kohn kur, tinzisht apo me buj, fashizmi italian prgatitej t gllabronte Shqiprin? Po, sigurisht, pati msues e letrar syel e t guximshm, q u prpoqn t tregojn se si De Rada

Flori Bruqi 228 ishte gjithmon aktual, sikundr ishte gjithmon aktuale shtja e shptimit t atdheut. Por ata qen pak. Emri i De Rads ishte i nderuar, vese vepra e tij fare pak e njohur. De Rada, me jetn e tij prej lufttari t madh t Rilindjes kombtare, me kngt e tij prej artisti t ndritur, mbeti n terr, si mbetn n terr shum e shum vlera shqiptare. Ai tani mban emrin e Msuesit t popullit. Ky emr i ka hije ndoshta m fort se asnj tjetr. Po, msues, msues i popullit, pr t shtjelluar t kaluarn e lavdishme n sy t gjeneratave t reja, pr t njohur e muar vetit e rralla strgjyshore, pr t gjetur udhn e lirimit, udh ku qe heroizm t prije. Jeta e De Rads, vepra e tij, qen jeta dhe vepra e nj heroi t mendimit. Jeta dhe vepra e tij qen shembull i durimit e i besimit, q prcjell shtjet e drejta t popujve, i sakrifics, pa t ciln kto shtje nuk triumfojn... 1964. 1) Botohet me ndonj shkurtim. T zbulosh nj kng popullore mbi Sknderbeun, sht sikur t gjesh nj thesar nga m t rrallt. Ai mbeti i pavdekshm n kujtesn e breznive. Legjenda e tij u rrit, u zbukurua, u b e madhrishme. Po kngt, t cilat ia thuri populli q hert dhe q u dgjuan n Shqipri gjer aty nga fillimi i shek. XIX, u zhdukn. Mbledhja e folklorit nisi von tek ne. Prve ndonj grimze, e cila merr vler vetm sepse ruan emrin e heroit, kng t mome mbi Sknderbeun nuk arritn t mblidhen n Shqipri. Shum qen ata q i krkuan m kot. M kujtohet se me far emocioni jam takuar nj dit t vitit 1949 me Inxh. Jovan Adamin, q sapo kishte zbuluar nj kng popullore mbi Sknderbeun. Gzimi i shokve folklorist, shkrimtar e historian, ishte i madh pr at zbulim t papritur. Po kur njohm vargjet q inxhinieri kishte mbledhur nga nj kngtar n Kruj, kur vam e i mblodhm srish vet, na doli nj krijim i ri popullor, i cili zor t ishte m i mom se shekulli yn. Po tek arbresht? Edhe atje nuk jan ruajtur kngt e

Guxim shqiptar 229 lashta popullore mbi heroin. Kngt q botoi De Rada me shok, jan krijime popullore apo savante n stil popullor, t shek. XVIII ose t pjess s par t shek. XIX. N kt prfundim kemi arritur ne, gjat nj studimi q botuam sot e dymbdhjet vjet dhe gjat krkimesh t reja q bm m pas. Ne se kemi humbur shpresn, se mund t gjendet ndonj kng e lasht popullore mbi Sknderbeun. Dhe ja kto dit, rasti e solli q, duke shfletuar shtypin arbresh t Italis, t hasim nj kng, pr t ciln nuk dim t jet br tjetrher fjal. M 1753, 39 familje shkodrane, t udhhequra nga nj far Anton Remani, kaprcyen detin dhe doln n Ankona. Pasi u solln ca koh npr Itali, gjer posht n Napoli, ato u vendosn n krahinn e Lacios, n veri t Roms, pran qytetit t vogl Montefiaskone dhe liqenit Bolsena, n fshatrat Pianina dhe Iskia di Kastro. Avokati arbresh, Nino Keta, q na flet pr kto dy koloni m 1926 (v. gazetn Cronache italo-albanese, Palermo 20 maj, fq. 4), thot se nuk di m njeri shqip n ato fshatra. E fundit ishte nj plak e martuar n familjen Mida dhe prej fisit Remani. T dy kta emra dshmojn se shqiptart e Lacios ishin vrtet nga Shkodra ose rrethi i saj. Plaka Mida mbante mend edhe nj kng mbi Sknderbeun, t ciln Keta e boton n prkthimin italisht t M. Puinit. u b origjinali shqip dhe kush e mblodhi kngn prej gojs s plaks, q nuk rronte m 1926? Keta nuk thot asgj. Ne jemi t detyruar t knaqemi me prkthimin italisht q ai boton dhe ta kujtojm me mirnjohje shrbimin e tij, po edhe me keqardhje q nuk shtiu n dor origjinalin, t cilin, po ta kishte pasur, ai pa dyshim do ta botonte. A sht nj krijim popullor kjo kng? A ka qen sjell n Itali nga Shqipria, apo u krijua atje? Nuk dim t themi. Aty jeton kujtimi i shtrenjt i Sknderbeut, i gjallruar nga nj frymzim jo i zakonshm. Aty jeton edhe kujtimi i Shkodrs, sepse flitet pr nj liqen. Vargjet e prshtatjes son shqipe jan po aq t zbehta, sa edhe ato t prkthimit italisht gati n proz. Po ato do ti sjellin gzim lexuesit, n kt muaj festash, muaj n t cilin ojm

Flori Bruqi 230 mendjen jo vetm tek epopeja e re e Partis son, po edhe tek epopeja shekullore shqiptare, veanrisht tek ajo e Sknderbeut. Dhe, ashtu si e ka thn Naimi, Sknderbeu sht gjall, ai sht shpirti heroik i popullit t vet. Mos t trembi nata, djal? Yjt lart, q na vshtrojn, prej frike nuk drithrojn, as nga ndonj dhemk e shkret. Trim mbi trima, Sknderbeu, vaj! u b sot pall e lar dhe zemr e elikt? vaj! sdesh tja dinte npr terr. Mbi dorin e tij rrebesh, digjte si rrufe armiqt dhe liqeni dridhrohej, dridhrohej, ngrinte val. Dridhronin yjt, djal,jo prej frike, as prej dhemke: u jip drit e shpirt kreshniku. Dhe kur yjt i puthte agimi, zbeheshin prej gzimit, djal. 1961 Pas betejs Lufta filloi si heshtur e pa u ndjer. N fillim me ca zra pshprits npr tavolina me ndonj filxhan kafeje prpara. Pastaj m mir, m me buj e dhun, gjersa arriti kulmin me goditje grushtesh, karrigesh, shishesh bosh. Shkurt, u b nj kasaphan e vrtet. Kaq subjekti i tregimit, apo m sakt, i qindra ngjarjeve me horro, q i lexojm npr libra, q i shfaqim ekraneve. Dhe dihet deux ex machina e tyre. Pas dhjetra plagsh heroi krye-

Guxim shqiptar 231 sor puth epshm partneren... Por un nuk e kam fjaln pr kto fakte t njohura e t strnjohura. Sepse shum prej tyre luhen n realitet, madje jo larg tej deteve a matan dherave, por brenda ktyre kilometrave katrore t vendit tim. Mua m ka brejtur gjithmon fillimfundi i ktyre horroreve, q her pompohen, her pushtojn jo vetm ekranet, por edhe gazetat me titujt bombastik, madje edhe xhamat e ndonj godine, q shrbejn si objekte shnimi me llastiqe nga t vegjlit nga zero deri n njmij muaj. N qeverira nxitohet menjher q t bhet parada e sukseseve madhshtore me kaq apo aq pr qind dhe nga ana tjetr ngrihen tarifat e kontributeve, (fjal ndrkombtare kjo), sikur bota po pasurohet e sidomos punonjsit e thjesht dhe npunsit. Pas do beteje shiten trimrit e lufts dhe t bmave t prijsve, madje thuren epope t tra t tipit homerik pr t lvduar e shpalosur vitalitetin e vetes. Se jan prijsit ata q kan fuqi t jashtzakonshme. Lufta e Trojs zgjati dhjet vjet, por jehona e saj ka dy an: nj q duket dhe nj q shpiku Kalin e Trojs. Megjithat prijsit ishin gjysmperndi, t pathyeshm, t vdekshm, por vigan, trima e dinak, tradhtar e spiun, mashtrues e gnjeshtar. Se sht e pamundur prijsi t jet i kulluar. Ndryshe nuk do t shpikeshin luftrat. Pr udi, n lojn e shahut, ushtari i thjesht mund t bhet mbret, jo se lviz nj kuti prpara (ai prapa skthehet), por sepse ha anash. Kalorsit, oficert, kalat, mbretresha, mbreti dredhojn, ecin prpara, prapa, nga t jet ana e betejs. I gjori ushtar duhet t mbaj edhe flamurin n at sulm t tipit jenier, pilot vdekjeje, kamikaz dhe e kap shpata, shigjeta, plumbi. Q flamuri t mos mbetet bosh, nxitojn oficert, kalorsit dhe spushojn s rrahuri gjoksin pr trimrit e tyre t jashtzakonshme. Kta flamurtar pas beteje nuk i duroj dot jo fizikisht, por pr gjuhn e gjat q ngre kala mburrjesh t tipit doni m pr Belulin? Un ta rregullova, - u hodh njri nga shefat e mi.

232

Flori Bruqi

Ta rregullova un, - tjetri m futi krahun. - Ehu, - shtoi tjetri andej nga fundi, - sa koh kisha q i lutesha shefit pr t t rregulluar ty. Ore, - ua prita, - nuk po di kujt tia jap kafen m prpara. Ata varn vesht e shtrembruan nokat. Kaq qe beteja ime. Flamuri mbeti pa flamurtar, sepse asnjri prej tyre nuk mori pjes n betej si ushtar i thjesht. - Pas beteje t gjith bhen trima e flamurtar, - thash m vete dhe ua ktheva shpinn. Koha Koha ecn me diell, me shi. Ecn e nuk ndalet. Jetojm n kt koh, jemi pjes e saj. Koha, djepi yn. Sa i vogl njeriu para kohs s madhe! Koha ekziston edhe pa orn time, edhe pa tiktakun e saj. Orn e shpika un, q ti ha kohs kohn. Ska orar zyrtar q mat kohn. Se edhe koha korruptohet. Dhe ajo sht shitur n koht moderne. Sa koh na ka ikur! Nuk e di kohn para Krijimit, n fillesn e saj. U desh nj qendr q koha t vrtitej rreth saj. Dielli kryeperndia. Ai lviz rreth vetes. Koha e toks brenda ktij rrethi. E toka erdhi deri n ditt tona. Nga qeliza e par deri te njeriu. Nga njqelizori te njeriu-uzin moderne. Por koha ecn. Ne mundohemi ta ndjekim pas. Si pleqt. Ka edhe q ecin mbrapsht. Ndryshe do t mbeteshin pa binjak siamez gaforret. Se edhe ato ecin mbrapsht. Thon nga frika. Po ne, pse ecim vetm mbrapsht? Kemi kaq koh q ecim, pa ditur ku na shpien kmbt. Koka na sillet rrotull. Mos vall instinkti pr t mos e ndjekur kohn? E ndjekim pa ditur se nj dit do t na lr pas. Nga ankthi i fundit t pashmangshm, ndrrojm drejtim. Ndoshta na harron. Por ajo nuk harron kurr. Harrohemi ne me ecjet prej gaforreje. Koha, djepi dhe varri yn. Koha, dashuria dhe fatkeqsia jon. Prap ligji i t kundrtave, q lvrin n nj hapsir ku luajn djepi dhe varri, gzimi dhe hidhrimi, dashuria dhe urrejtja. M jepni nj ast lumturie. E di q nuk sht fush me lule. Ai nuk vjen vet. E mira do krkuar. E keqja vjen pa ftuar.

Guxim shqiptar 233 Ne nuk e dim ku sht e mira, ku e keqja. T mirn ia bjm bots, t keqen vetes. Kot nuk thon koka bn, koka pson. T duash jetn do t thot t duash kohn. Qindra or, minuta, sekonda shkrmoqim me duart tona e pastaj sna mbetet gj tjetr ve aheve e uheve, q na vishen si rrob trishtimi e brenge. T isha edhe nj her i ri. - Po kur qe i ri, far bre? Ironi therse q m dogji vesht. U pendova pr at q thash. Se sm ka faj njeri pr kohn e vrar kot. E dua kohn. Ska nevoj aspr ideologjizma, as pr postulate, aforizma, horoskop, por shtrydhje e kohs. Ah, pim kohn, tavernave. Hidh kupa e puth upa... Qejf, qejfli, qejflinjt. Sarhosht e kodosht, t velurit nuk din si ta shtyjn kohn. Na iku koha konferencave t shtypit. Qllimi? Si ta frenojm kohn. Por koha skthehet. M sa kthehet lumi nga deti n burim. Njeriu e ka kohn n dor. Kohn e tij, kuptohet. O e frenon, o e shpejton. E frenon me ecjet prej gaforreje. E shpejton me fluturimin e shqiponjave. Ndryshe humbet dashuria pr kohn. Ose koha t bhet varr. Ose varri t harrohet. Kujdes, se t shkon qeni te guri i varrit. Koh q ecn, ecn e pastr si loti, si vesa e mngjesit...
Botuar:13.09.2005, http://www.alb-net.com/pipermail/art-cafe/Week-of-Mon-20050912/008869. html

234

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Branko Merxhani - ky emr i harruar i gazetaris shqiptare

235

mri i Branko Merxhanit, sht mbuluar tashm nga pluhuri i harress. Harrim ky q ka kapluar sa atje - ktu, t shkuarn e gazetaris shqiptare. T gjith, e sidomos brezi i ri mediatik, kujtojm se gazetaria bhet vetm tani, n kohn ton, nga gishtrinjt tan mbi tastierat e kompjuterve t shtrenjt.... N fakt, gazetaria shqiptare ka nj t shkuar t larmishme me ant e saj pozitive e negative, nga e cila mund t msojm shum, t msojm q t rinjt e apasionuar pas ktij profesioni t vshtir, t mos bien n gabimet q kan rn t part. Branko Merxhani ka qen ndr penat m t mprehta n vitet 30-t n Shqipri. Ai doli n sken si gazetar dhe si publicist m 1929 kur hodhi n publik iden e neoshqiptarizms, nj lvizje q synonte nj zhvillim kulturor t vendit, larg politiks. Studiuesi i njohur Robert Elsie shkruan pr t: Merxhani e paraqiti neoshqiptarizmin n vitin 1929 n gazetn gjirokastrite Demokratia dhe n vitin 1930 n revistn Neo-Shqiptarizmi. Neoshqiptarizmi e kishte pr baz nacionalizmin ideologjik. N formn e mirfillt, ishte nj lvizje kulturore dhe jo politike. N fjalt e Branko Merxhanit: Politik ska! Vetm kultur!. Me koh, Neoshqiptarizmi u b nj kundrpesh e ideologjis m t politizuar socialiste dhe internacionalizmit t majt. Kshtu Branko Merxhani, mendoi t ndryshonte edhe faqen e gazetaris shqiptare, duke u shfaqur aty me nj frym idealiste. N vitet `30, ai themeloi dhe punoi n disa organe

Flori Bruqi 236 t shtypit si Koha e Re, ABC, Prpjekja Shqiptare etj. N Prpjekja Shqiptarejan botuar edhe shum shkrime dhe studime albanologjike nga studiuesit e asaj kohe. Emrin e Branko Merxhanit e hasim shpesh n librin e botuar koht e fundit t Petro Markos, Ret dhe Gurt (Intervist me Vetveten). N vitin 1935 ai i shkruan nj letr Petro Markos ku i thot t kthehet n atdhe, sepse do botonin nj gazet t re. Petro Marko do ta tregoj Merxhanin edhe si nj humanist dhe shok t prkushtuar; Brankoja u tregua me mua shum i dashur, duke vn n dukje shpirtin e mir t ktij intelektuali. Shkrimtari Petro Marko dhe Branko Merxhani bashkpunuan pr nj koh t gjat n ato vite, ndrsa mes tyre u prjetuan edhe mos-prputhje mbi mendimet n lidhje me regjimin e Ahmet Zogut. N vitin 1936, ata botuan s bashku revistn ABC, e cila u shtyp n dhjet mij kopje, tirazhi m i madh i asaj kohe. Petro Marko thoshte: Brankoja shoqrohej m shum me personalitet e sidomos me Mehmet Konicn, q ishte nj ndr kshilltart e mbretit pr problemet ballkanike. Brankoja kishte nj karakter t fort, ishte i ndershm, patriot , idealist dhe gjykonte thell pr do shtje kombtare. Ai radhitet ndr emra si Nebil ika, Timo Dilo, Islam Vrioni, Mihal Sherko, Vasil Xhaka, Kost ekrezi, Harilla Bakalli, Vangjel Koa, Ernest Koliqi, Kristo Floqi etj, nj brez intelektualsh q punuan brenda dhe jasht Shqipris, pr krijimin e identitetit ton kombtar. Branko Merxhani, megjithse ishte diplomuar n Stambollin majtist t Mustafa Qemalit, kishte prqafuar idet djathtiste, dhe ndonse mik me nj sr komunistsh t orve t para (prfshir ktu edhe Petro Markon), ai arrinte t jetonte at t q e konsideronte si idealin e tij. Ai shprehej: Un jam demokrat, idealist dhe Tajari (Zavalani) m lufton. Un dua nj Shqipri demokratike, si at t Nolit, si at t Turqis s Mustafa Qemalit, por Tajari dhe shokt e tij m quajn armik. Pse? Sepse un sipas mendimit tim, krkoj nj zhvillim t shoqris ku t ken vend edhe komunistt edhe t gjith patriott dhe antifashistt. Nuk m plqejn polemikat q shpien uj te mulliri i prarjes, ashtu si i plqen Zogut. Sipas Petro Markos,

Guxim shqiptar 237 Branko Merxhani shprehej ne jemi vagabondt e historis, duke treguar se klasa intelektuale e asaj kohe kishte ende shum pr t br pr kt vend, ndrsa nj pjes e saj nuk ishte n dijeni, ose nuk donte t ishte n dijeni t prgjegjsis s t qenit intelektual i ktij populli. Ai n at koh shkruan edhe artikullin e njohur Pse nuk jam Marksist, duke shpalosur mendimet e tij demokratike dhe prparimtare. Pas ktij shkrimi ai u nda nga Petro Marko, dhe vazhdoi i vetm n rrugn e tij. N vitin 1938 Ahmet Zogu e mbylli edhe Prpjekjen shqiptare, dhe Branko Merxhani u detyrua t ler Tirann dhe t shkoj n Athin. Duke mos gjetur mjedis t botonte, ai mori rrugn drejt Stambollit, vendit ku kishte studiuar. Por edhe n Turqi, ai nuk e gjeti at q krkonte, pasi n at koh kishte shprthyer Lufta e Dyt Botrore. Sipas albanologut t njohur prof. Nexhip Allpan (me banim n Turqi), Branko Merxhani, ishte ndr brezin e ri t shqiptarve q shklqyen n shtypin turk. Ai kishte nj pen t fort dhe turqishten e zotronte n mnyr t prkryer. Gjat lufts ai mbrojti dhe shkroi shum mir pr lvizjen nacional-lirimtare. Por asnjher nuk devijoi nga pikpamjet e tij liberal-demokrate, dhe u mundua t qndronte asnjrs duke par tablon politike t Tirans mbas lirimit. Sipas prof. Nexhip Alpan-it, ai punoi pr shum vjet n gazetat kryesore turke, Tan (Agimi), Yeni Gazete (Gazeta e Re), Gnaydin (Mirmngjes) apo Hurriyet (Liria), kjo e fundit ndr m t lexuarat aktualisht n Turqi. Ai bnte komente dhe prkthime rreth gjeopolitiks, ballkanologjis dhe rolit t Turqis n Ballkan, dhe e trajtoi shum her e shum gjer Shqiprin n shkrimet tij. Sipas Nexhip Alpanit, ai kishte nj aftsi t shklqyer analizimi, dhe nj shembull i till sht edhe artikulli i tij Shqipria dhe prpjekjet e saj pr zhvillimin ekonomik, botuar n Yeni Gazete n datat 16-21 korrik 1970. Ai qe i detyruar t qndronte larg atdheut deri n ditn e fundit t jets s tij. Q nga viti 1938 deri m 1981, ai ushqeu dshirn pr tu kthyer n atdhe, porse duke ditur gjith konjukturat e politiks n Tiran, ai e dinte do ta priste nse kthehej n vendin e shtrydhur nn putrn e komunistve; aq m tepr q ai nuk ushqente

Flori Bruqi 238 mendime t tilla. Branko Merxhani vdiq i vetmuar n shtpin e tij t varfr n rrethinat e Stambollit, dhe ngaq nuk kishte asnj familjar, tani nuk i dihet as varri i tij. sht koha ti nderojm kta pionier t gazetaris shqiptare, t cilt i paraprin asaj q sot e trumbetojm me t madhe, liris s shtypit dhe detyrs s shtypit n t mir t opinionit, n t mir t demokracis dhe zhvillimit t ktij vendi. sht koha ta nderojm Branko Merxhanin, kt figur t nderuar t gazetaris shqiptare.

Guxim shqiptar

Ismail Kadare

239

j prej romaneve t hershme t Ismail Kadares sht Kronik n gur . Ndryshe nga letrsia e deriathershme pr Luftn Antifashiste, e karakterizuar nga dy kampe personazhesh - partizan e pushtues - ky roman solli nj imazh m t ndrlikuar t saj, ku ndrthuren fate ushtrish t huaja t pakteve t ndryshme kundrshtare, fate shtresash t ndryshme brenda pr brenda tyre, fate t njerzve t lidhur vullnetarisht me rezistencn ose t mobilizuar prej komands, fate t indiferentve, t sehirxhinjve dhe t kundrshtarve. Q lufta ishte nj koh mjaft m e ndrlikuar se ajo q shrbehej prej nj tradite letrare skematike; kjo mund t shihet edhe n fatin e nj familjeje qytetare n vendin e kroniks n gur, ku konflikti hyn brenda saj, duke ia tronditur regjimin tradicional. Me kt roman I. Kadare pasuroi temn e Lufts Antifashiste, duke sjell nj shikim prej fmije pr evokimin e ngjarjeve t saj. Rrfimi n veten e fmijs, n veten e perso nazhit q evokon fmijrin e autorit, me pafajsin e vet, megjithse i ka dhn romanit njfar karakteri autobiografik, njhersh e ka mbrojtur at prej qndrimit t kritiks. Duke qen vshtrimi prej fmije nj vshtrim thelbsor n roman, lexuesi e ka t vshtir t dalloj se ku fillon koncepti i arsyetuar i saj e ku mbaron t konceptuarit si loj. N studimin Subversion kundr konformizmit, nj studiues ka kmbngulur se romani Kronik n gur sht nj vepr hyjnizuese e Lufts Antifashiste, nj roman komisarsh, dhe se prpjekja e autorit pr t hyr n lkurn e fmijris s vet nuk sht gj tjetr vese nj procedim letrar pr t mbuluar

Flori Bruqi 240 konformizmin. Prkundr ktij mendimi, shumica e studiuesve bashkohen n vlersimin se Kronik n gur sht nj vepr atipike n pikpamjen metodologjike, e shkruar me nj liri q tejkalonte kufizimin ideologjik dhe vlersimin e partishm pr luftn. Sipas nj pjese t studiuesve, Kronik n gur, duke pasur kt vshtrim, n fakt sjell tek lexuesi nj prqasje psikanalitike frojdiste rreth lufts, ose jets s qytetit n koh lufte. Kronik n gur sht nj proz me subjekt t reduktuar, gj jo fort e prshtatshme nga pikpamja teorike pr nj letrsi t orientuar. Me kt vepr Kadare bri prpjekjen e par pr ti dhn vler letrare t zakonshmes, t rndomts, madje t shmtuars dhe absurdes. Kronik n gur sht nj vepr e prshkuar nga grotesku. Vshtrimi i lufts me syt e fmijs i ka dhn mundsi autorit q ti shoh ngjarjet dhe personazhet e saj pa ndonj partishmri t dukshme. Kronik n gur prmban vlera t rndsishme t nj letrsie t mirfillt etnografike. Tradita e ksaj letrsie n qytetin e Gjirokastrs sht m e hershme, ajo afirmohet mir me boti met e Musine Kokalarit n vitet 40, sidomos me Si m thosh nnua plak dhe Sa u tunt jeta. Etnografizmi n romanin e Kadares u jep edhe mjediseve nj cilsi jotipike, ndryshe prej krkesave t rrepta t metods s realizmit socialist.
Flori Bruqi http://lajme.dervina.com/?sherbimi=lajme&lajmi=3617-2479:854

Guxim shqiptar

Umberto Eco

241

mberto Eco me romanin Flaka misterioze e mbretreshs Loana ka br autobiografin e ilistruar t postdmoderns evropiane. A mund ta finalizonte dikush tjetr nj projekt t till m mir se i urti gjenial nga Piemonti? Mbreti i citateve, detektivi i epokave dhe kirurgu i shenjave e gjuhs, Umberto Eco n romanin e tij m t ri Flaka misterioze e mbretreshs Loana nuk na merr me vete pr t zbuluar ndonj murg vrass brenda murreve t kishave mesjetare e as nuk na detyron t deshifrojm pergamenat e pluhurosura bashk me Baudolinon pr t identifikuar vrassin e perandorit Friedrih Barbarosa, ksaj radhe ai na fton ti bjm nj ekskursion gjeografis s Unit t tij. Atij Uni nprmjet t cilit mund t msojm jo vetm intimitete biografike t autorit, por edhe t t ashtuqujaturs postmodern vet. Nse si lexues kemi dilema me at se ka n roman sht reale e ka joreale, ather mund t shrbehemi me ilustrimet q shoqrojn tekstin kshtu oferta e autorit. Tashm si sht br zakon, nuk shkoi as nj muaj pas botimit t origjinalit n italishte La misteriosa fiamma della regina Loana, romani u botua edhe n shumicn e gjuhve t tjera perndimore. Fal kolonis jo t vogl t lexuesve t Ekos, n do vend, kultur e gjuh botuesit jan t sigurt se firma e ktij autori sht profitabile dhe nuk ajn kokn m gjithaq me shushuritjet e lektorve dhe kritiks. Prderisa kritika karshi romaneve t tij si Emri i trndafilit, Baudolino etj, ishte e ndar n dy pole agresive (njra pal asgjsuese e tjetra t bn

Flori Bruqi 242 t vjellsh nga prulja e tepruar para kpucve t lustruara t shkrimtarit italian) ksaj here vrehet nj ballafaqim m syel, m i argumentuar dhe m i angazhuar n deshifrimin e bots s komplikuar t autorit bestseller. N romanin e parafundit (dhe t tjert) ishin t rralla skenat dhe imazhet nprmjet t cilave mund t hynim n sfern intime t krijuesit, botn e tij, madje edhe kur mendonim t kemi triumfuar e kemi dekoduar ngjashmrin e tipareve t Baudolins me Econ pas pak duhej t dorzoheshim para maskimit mjeshtror q pasonte n skenn e radhs. Pr kt romani i fundit Flaka misterioze... sht nj roman tepr i rndsishm pr ekspertt, paraprakisht t fenomenit Umberto Eco e pastaj edhe t temave tjera q vepra sjell me vete. Bodoni, Eco dhe ne Storia: Antikuari milanez Giambattista Bodoni zgjohet nga koma. Ai nuk i njeh njerzit q i qndrojn pran shtratit. As gruan e tij t bukur Paola. Libri fillon me pyetjen: si e keni emrin? Pacienti nuk e di at. Shtrrngon ballin dhe provon emra nga m t ndryshmit. Ia qllova? Jo. Ai vrtet e ka humbur kujtesn. Ai nuk di se ku ka lindur, prej nga vjen dhe kush sht. Yambo, e thrret gruaja q i qndron pran dhe ia shtrngon dorn. Kot. Zotri Bodoni, i cili pas nj infarkti m 25 prill 1991 ka rn n koma, sht shndrruar n nj qenie pa identitet. M von bhet e qart se Yambo nuk ka humbur tr kujtesn, por vetm at t personit t vet (fenomen ekzistent n medicin, pr t cilin Eco si duket i ka konsultuar mir neurologt), sepse ai me saktsi e di kush sht Pitagora, Shn Augustini, Abrahami, ai e di shum pr Aleksandrin e Madh, por jo pr nipin e tij Alessandro. Giambattista Bodoni nuk njeh vetm antikitetet dhe librat me t cilat sht marr si tregtar, por edhe historin tyre, nj personazh m i ditur se sa t gjitha enciklopedit e Bertelsmannit, Brockhausit dhe Larousses bashk. Bodoni nuk pranon q jetn e tij tia rrfejn t tjert. Rast i shklqyeshm pr Econ, i cili merr at dhe ne pr dore dhe ktu nis ai investigimi i famshm i Umbertos- dhe nisemi pr

Guxim shqiptar 243 t krkuar gjurmt e identitetit t humbur t kryepersonazhit. Stacioni i par: fshati Solara, n rrafshnaltn e Po-s, n Piemont, atje ku ka lindur Yambo. N tavanin e shtpis s pararendsve t tij shfaqen shenjat e para t rinjohjes, t kthimit t kujtess. Peizazhet e natyrs i njeh, por nuk e di prej ku (!). Mjegulla ende sht shum e dendur sa pr t par qartshm. Duke bastisur kutit dhe librat e gjen nj leksikon t vitit 1905, pastaj nj radio q sfunksionon, mirpo q atij ia ngjall iluzionin sikur t dgjoj muzik klasike, oper, Chopin-in natyrisht dhe shum kng popullore t asaj epoke. I ngul syt n inicialet RL t shnuara mbi rregullatorin e kanaleve t radios dhe bn aha, Radio London, pra. Gjyshi i tij paska dgjuar radion e armikut me qllim q informacionet pastaj ti krahasoj me ato t regjimit pr t zbuluar t vrtetn (vlersimi dhe krahasimi i tekstit). Dikur lodhet Bodoni me Homerin, Manzonin dhe Flaubertin, madje edhe nj botim origjinal t Sheksipirit q mban datn e vitit 1623 dhe i prveshet literaturs me nivel m t ult si ajo e Emilio Salgarit (Karl May italian). Pikrisht me fletoret komike, n reklamat e athershme si Micky dhe Donald, Vespa, Esspresso, me figurat si Mussolini, Hitleri partizant, fashistt dhe komunistt nis rikonstruktimi i historis. Pllakatet dhe sojet e kutive t cigareve Eco i boton krahas rrfimit,. Kur Bodoni hyjn n fazn e pubertetit shfaqet figura e dashnores s tij t paharrueshme Lils po si ajo Luara e Petrarks dhe Beatrija e Dantes e cila tragjikisht shpejt vdes n Brazil larg syve t kryepersonazhit. E kshtu me radh pastaj Yambo duke hulmtuar vetveten na rrfen historin kulturore t epoks duke filluar nga vitet e para t vitit 1900 e deri kur ai bie n koma m 1991, n vitin e bombardimeve t Bagdadit nga amerikant. Analiz e identitetit kontinental Rrfimi pr antikuarin q humbjen e kujtess e shfrytzon pr t gjetur nj identitet t ri sht vet biografia e Umberto Ecos. Dhe m shum: si n asnj vepr tjetr m par qoft ajo shkencore apo artistike profesori dhe intelektuali i famshm

Flori Bruqi 244 italian prpiqet q ta njoftoj kohn me rndsin e prezencs s tij n kulturn postmoderne. Giambattista Bodoni lind nj vit para Umberto Eco, ku tjetr vese atje prej nga vjen autori, si fmij i ka po t njjtat lodra, n rini edhe ky ka simpati pr fashistt e pastaj bhet antifashist dhe gazetar e m von intelektual i pakrahasueshm dhe enciklopedi e gjall. Yambo na shpalon dialogt q e kan shptuar nga religjioni, na reciton poezi dhe anekdota q Eco i ka botuar m hert n prmbledhje esesh. Jasht asaj personales, biografikes e pse mos t themi edhe narcisoides, Umberto Eco prnjmendt ka br autobiografin e ilustruar t postmoderns n form romani. Mbi t gjitha romani sht analiz e krkimit t identitetit q ka dhe po zhvillon kultura kontinentale. E kush mund ta bnte nj projekt t till m mir se i urti gjenial nga Piemonti? Citate n alivanosje Eco ka br nj pun t mir q ksaj radhe n fund t librit ka botuar nj glosar q sqaron terminologjin e prdorur n libr, se pr ndryshe lexuesin e tij mund ta paramendonim duke lexuar n tren me nj valixhe t mbushur prplot libra enciklopedik dhe fjalor t shum gjuhve. Ndoshta po pr kt arsye kapituj t tr e bjn Yambon t prgjumshm, t prsritshm dhe t mrzitshm. Edhe n Flaka misterioze e mbretreshs Loana citatet ta plasin trurin, duke filluar me Poen, Stevensonin dhe Mellvilin, pastaj vijn Manzoni, ehovi, Baudeleaire, Augustini e natyrisht pse t mungojn edhe Montaleja, Lili Marleni, Shekspiri, Danteja, Floberit dhe pa e ln anash patjetr Umberto Econ dorn vet. Kolazhet, q burimin e kan nga biblioteka e madhe e autorit, nganjher ta krijojn prshtypjen sikur duan tia marrin frymn prozs, ta zhveshin at nga arti i bukur dhe ta degradojn n shenja dhe fotografi si n ato librat e historis pr gjimnazistt. Lexuesit q duan ta din arsyen se pse Eco romanin e ka titulluar Flaka misterioze e mbretreshs Loana duhet t ken

Guxim shqiptar 245 durim dhe t presin deri n faqen 249 (t botimit origjinal, italian). Aty do t msojn shpejt e siprfaqsisht se bhet fjal pr figurn kryesore t nj Cartooni q zhvillohet n Orient, q Yambo e ka lexuar si fmij.
Botuar:19.09.2006 http://floart.blogspot.com/2006_09_01_floart_archive. html#115867694316070203

246

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Klasikt e romanit postmodernist

247

alerio M. Manfredi, Umberto Eco dhe Alessandro Baricco. Tre autor me tre histori, tre romane q sjellin imazhin e tre epokave dhe kulturave t ndryshme dhe q vetm dy gjra i kan t prbashkta: atdheun e tyre, Italin dhe famn e arrir ndrkombtarisht. Olimpia prpiqet ti ik kafshimit t nj gjarpri, i cili vibrueshm sillet rreth shtratit t saj. Britma e saj pr ndihm an muret memece t ndrrs dhe trbon pallatin. Filipi sgjendet askund. Artemisia vrapon me pelena n duar pr t sukulluar foshnjn. Lind Aleksandri, i biri i Filipit. Nga koha aleksandrine n vitin 1154. Baudolino nga Aleksandria e Piemontit vjedh nj tabak letre dhe nj pergamena nga kancelaria e peshkopit Otto nj ndrmarrje q mund ti kushtoj me kok - pr t shkruar Chronica e tij mbi vrasjen misterioze t perandorit Fridrih Barbarosa M se shtat shekuj m von, n anijen luksoze oqeanike Virginian n nj skaj t korridoreve t saja marinart e gjejn nj fmij pr t cilin mendojn se sht nj qenie, si n legjenda, q ka udhtuar nga nj epok tjetr n vitin 1900, prandaj edhe e pagzojn me emrin Novecento, pra me vitin e gjetjes s tij. Aleksandri, Baudolino dhe Novecento. Valerio Massimo Manfredi, Umberto Eco dhe Alessandro Baricco. Tre autor italian q tre viteve t fundit nuk zbresin nga maja e lists s romaneve bestseller. T tre n t njjtn koh dhe me t njjtin intensitet, gj q le prshtypjen sikur nj deprtim i till t jet

Flori Bruqi 248 i programuar dhe at pr ti kthyer Italis famn dhe primatin dantesk n gjirin e kulturs evropiane. Nj spekulim i prdorur nga ca kritik anglez e gjerman - i kapur madje nga prtej zons s qiellit. Valerio Massimo Manfredi Ai u b vetm tridhjet e tre vjear dhe me fam t amshueshme: Aleksandri i Madh. Menjher pas vrasjes s t atit t tij Filipit, n mshon njzetvjeare princi i bukur, karizmatik dhe tepr i zgjuar merr fronin, detyron grekt t shuajn kryengritjet pr shpartallim t perandoris s Maqedonis dhe nis ekspeditat pr pushtimin e bots. Trilogjia e Manfredit mbi Lekn e Madh (si quhet shqip) Alxandros Il Figlio Del Sogno (Aleksandri i biri i ndrrs prkth. kalk) edhe pse sht pasardhs i nj tradite t pasur sa i prket romanit aleksandrin sjell me vete detaje t reja n lidhje me jetn e perandorit legjend t ngritur deri n shkalln e perndis: Q nga stacionet e para si fmij n mesin e katr shokve t tij t ngusht; dashuria dhe orgjit e para; msimet tek Aristoteli; roli i ndrmjetsuesit ndrmjet Olimpis dhe Filipit; trbimi pas lindjes s gjysmvllait t tij nga Euridike e deri tek marrja e pushtetit autori mbrrin t rrfej historin e mbretit t Azis dhe sunduesin e gjith bots me nj gjuh t pangarkuar shkencore, si mund t pritej nga nj arkeolog i njohur si Valerio M. Manfredi (1943 Emilia Romagna), q ligjron universiteteve t Roms, Parisit e Birminghamit. N krahasim me Eco, i cili me sukses prvetson gjithka nga epoka pr t ciln shkruan, Manfredi pr ta br m t kuptueshme materien prdor nj gjuh duke iu prshtatur standardeve moderne t saj (si lochos n batalion ose strategos n gjeneral e t ngjashme). Shihet qart se vepra e Manfredit sht nj mozaik i kombinuar dhe rafinuar mir i fragmenteve t lna nga Plutarku, Diodori, Rufuzi, Pliniusi, Arstitoteli etj. pr t ardhur deri tek nj rrfim i njsuar, respektivisht duke u ikur kontradiktave q rezultojn nga versionet e shumta t sagave mbi Aleksandrin. Romani sht botuar disa her n

Guxim shqiptar 249 gjuht kryesore t Evrops perndimore dhe vazhdon t shitet me nj intensitet t madh. Umberto Eco Fshatari Baudolino nga Alesandria e Piemontit, ku m von do t lind njfar Umberto Eco, i mbushur prplot ide dhe kreativitet na sjell panoramn historike t nj epoke e kulture me nj shkathtsi gjeniale rrfimi: se si n moshn trembdhjetvjeare adoptohet nga perandori Friedrih Barbarosa dhe bashk me t merr pjes n pagzimin e tij si perandor n Rom pr t udhtuar pastaj n Vendin e Shenjt bashk me kryqzatat. Gjith ato q i shkruan Baudolino n kronikn e tij i ka prjetuar. Mirpo thelbi i rrfimit t tij ka t bj me vrasjen misterioze t prindit t tij Barbarosa. Vrasjen e tij n nj kshtjell t bukur mesjetare prderisa ai ka qen duke fjetur. Nj ndrmarrje tepr e rrezikshme n kohn kur edhe letra pr t shkruar ka qen e ndaluar. Profesori i Semiotiks n Universitetin e Bolonjs Umberto Eco (1932) famn e tij n plan universal e arriti me romanin Emri i trndafilit (1980). Q nga ajo koh atij i prcillen t gjitha shkrimet dhe sidomos studimet si Krkime pr nj gjuh t prkryer etj. n shumicn e gjuhve evropiane. Madje edhe artikuj gazetash si ato n Katr shkrime morale i mblidhen dhe i botohen n edicion t veant nga shtpit m prestigjioze evropiane. Eco, tashm sht br njri nga intelektualt elitar n kontekst me strategjin dhe ngritjen e mendimit pr nj kulture t prbashkt kontinentale. Gjat ekskursionit npr botn shkencore pr t zbuluar pikat e prbashkimit t do identiteti nacional n Evrop n nj kultur t vetme, shumkush e festoi apo mallkoi ndarjen e tij nga letrsia, nga proza. Njzet vjet m von, pas botimit t Emri i trndafilit, Eco doli me romanin e tij voluminoz Baudolino. Roman, i cili jo vetm pr shkak t fams s Ecos qe dy vjet mban t pushtuara vitrinat kryesore t librit npr Evrop, por m shum pr shkak t stampimit edhe njher m shum t vlerave t ktij rrfyesi gjigant. Edhe n kt roman, si n at t parin, Eco ndjek traditn

Flori Bruqi 250 e Sir Walter Scott (Waverly) dhe Alexander Dumas (Grafi nga Monte Kristo). Ose; ai i mbetet besnik romanit historik q n vete vazhdimisht jo vetm se paraqitet si nj dokument i detajuar mbi kulturn e epoks n t ciln zhvillohet ngjarja por sht edhe nj kombinim i shum tipave t prozs n nj: Baudolino n t njjtn koh sht roman mbi nj personazh real historik dhe roman q duket sikur sht shkruar nga ndonj Sherlock Holmes i mesjets. Autori futet aq thell n ngjarjet e asaj kohe sa q djegia e Konstantinopojs, masakrat e zhvilluara nga kryqzata e katrt e deri tek prpjekjet e Baudolins pr t denoncuar vrassin e perandorit dalin si n nj film, me fotografi fare t gjalla. As ksaj here Eco nuk le anash pa involvuar teorit e tij mbi kulturn evropiane, problemet e gjuhs dhe shtje t tjera q i japin prozs her-her edhe karakterin e nj eseje shkencore. Alessandro Baricco M kot krkojn marinart prindrit e foshnjs s gjetur n bordin e anijes Virginian. Askush nuk b z. Asnjrit prej tyre nuk ia merr mendja se fmija, i pagzuar me emrin Novencento do t bhet njri nga pianistt m n z t historis s muziks dhe se kurr nuk do t shkel m tokn. Novecento bhet legjende dhe pagzohet; Pianisti oqeanik. Ai jeton pr muzikn e tij dhe me t ai ushtron mrekulli tek t gjith q i dgjojn t rnat e gishtave t tij n tastaturn e pianos. Noveento bhet themelues i Jazz it. Alessandro Baricco (1958), shkrimtari italian nga Turini, ku edhe jeton, me kt roman u b autor-kult me fam ndrkombtare. Legjenda e pianistit, si quhet n shumicn e gjuhve t tjera (ndrsa n origjinal Noveento) edhe si film pati nj jehon t jashtzakonshme. Film, i cili u b nga bartsi i oskarit Guisseppe Tornatore u konsiderua si njri nga filmat m poetik t dhjet viteve t fundit. Muzikologu dhe filozofi Baricco, i cili punon edhe si moderator televizioni dhe ka themeluar shkolln pr shkrim kreativ ( e njohur po ashtu edhe jasht Italis) edhe me ro-

Guxim shqiptar 251 manet tjera si Vendi prej qelqi dhe Mndafshi vazhdon t mbetet si njri nga autort m t lexuar. E veant tek ky autor sht sidomos krijimi i romanit fare t shkurt: Pr shembull versioni gjer manisht i Noveentos i ka vetm tetdhjet faqe dhe at me shkronja t mdha, nj libr q sipas autorit, sht br me qllim pr tu vn n sken teatrale e q pastaj sht riformuluar n form romani. Me nj rrfim poetik dhe nj fantazi t mrekullueshme Baricco prbashkon muzikn, pasionin dhe miqsin n nj pik, n at t harmonis ndrnjerzore. Ndrkaq Noveenton e paatdhe e lartson n emblem t epoks son shkruan nj kritik gjerman n z. Tre autor me tri histori, tri romane q sjellin imazhin e tre epokave dhe kulturave t ndryshme dhe q vetm dy gjra i kan t prbashkta: atdheun e tyre, Italin dhe famn e arrir ndrkombtarisht si nga autort m t lexuar. Kritikt n relacionin e gjuhve italishte-gjermanisht- frngjisht -anglisht e spanjisht i konsiderojn si autort klasik t postmoderns.
Botuar:19.09.2006 htt p://floart.blogspot.com/2006_09_01_floart_arch ive.html# 115867779144114479

252

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Homeri dhe Odiseja nuk kthehen m n truallin grek

253

reqia, respektivisht letrsia greke, kur ishte e ftuara speciale e Panairit t librit n Frankfurt (2001), Shtpit Botuese perndimore, si zakonisht, iu prveshn organizimit t (ri)prodhimit industrial t veprave t vendit t promovuar si mysafir t panairit. As kontributi grek, n kt drejtim, pr t prezantuar letrsin e vet sa m dinjitetshm, nuk mungonte. Si u shpreh edhe vet shkrimtari Vassilis Vassilikos (i cili mori famn me romanin dhe filmin e njohur Z), gjat nj konference shtypi, n njrin nga sallonet e Panairit; Po duket se vendasit e mi m me knaqsi sjellin n jet libra se sa fmij. Dhe ai ka t drejt n kt konstatim, kur kihet parasysh se n Greqi, vetm brenda vitit t kaluar, u prodhuan m se 8 mij libra, nj tendenc kontinuitive q nuk sht patjetr drejtprdrejt e lidhur me pjesmarrjen greke n panairin gjerman t letrave. Ka vite q n terrenin grek vrehet nj boom n industrin dhe tregun e librit. Palamas, Kavafis, Ritsos, Elitys Prkundr faktit se autort grek kan arritur t aktivizojn sensin, dshirn dhe gatishmrin e qytetarit t vet pr t lexuar, me nj fjal kan gjetur metodn se si t ngacmojn interesin e grekut t sotm ndaj librit, ata nuk kan arritur prve n planin turistik t shprthejn muret e izolimit t letrsis s tyre pr t dal jasht stadiumit t tyre nacional. Pas romanit t heraklitasit Nikos Kazantzakis Alexis Sorbas q u b i njohur

Flori Bruqi 254 fal Holivudit dhe Antoni Quinn-it (1946) dhe mimit Nobel q iu dha poetit Odysseas Elytis nuk ka pasur ndonj rast tjetr q do t kishte shkaktuar interes jasht vendit. Megjithkt me pjesmarrjen dhe prezantimin e letrsis s tyre krijuesit grek arritn q t mobilizojn opinionin kritik mondan q ai t ballafaqohet me letrsin e tyre aktuale, kshtu duke nxitur nj debat t ri n lidhje me identitetin, rolin dhe vlerat e letrsis greke n gjirin e asaj botrores, gj q n njfar mnyre, pjesrisht edhe ia arritn, nse jo si letrsi e tr, pra si kolektiv, ather nprmjet individve krijuesve t veant q sjellin vrtet nj frym t veant n letrsin artistike, madje sipas nj studiuesi t letrsis greke; kjo sht mir edhe pr vet letrart grek, sht njlloj peshimi vlerash, tash ata shohin se ku qndrojn. 2. Tek dashnort ose m sakt kritikt evropian me nj nostalgji t theksuar homerike debati po udhhiqet nga nj eufori referencash antike. Nj numr i konsiderueshm kritiksh, q tubohen rreth disa mediumeve prominente euro-amerikane, t cilt shoqruan panairin me komente e refleksione pandrprer, q nga lajmi pr pjesmarrjen greke e deri n ditn e fundit, harruan t merren me letrsin e sotme greke, ose iu qasn asaj vetm n form siprfaqsore sa pr t justifikuar paraqitjen, duke u zhytur srish n strinterpretimin e Mitologjis Homerike, rndsin e antiks s lavdishme greke pr majat e kulturs s sotme perndimore e t ngjashme. N ann tjetr po aq e zjarrshme sht edhe kritika q ka alergji ndaj lavdis greke. Jan kritikt q zanafillat e lindjes s kreativitetit shpirtror e mendor human nuk i shohin patjetr vetm n epokn e Homerit, Eskilit, Euripidit, Sofokliut, por edhe n botn paraantike, orientale, duke u kapur pr dokumenteve t para, shenjave t para t interesit human pr artin. Ca ashprsojn polemikn e tyre duke ftuar n ndihm faktet n lidhje me plagjiaturn q grekt kan br n Antik duke vjedhur mitet dhe legjendat e kulturave t prmbysura e t djegura nga vet ata. Fakte kokforta q injorohen nga kori i elozhistve, pr t cilt bota nis dhe mbaron me Homerin,

Guxim shqiptar 255 si shprehet nj kritik amerikan. Ndrsa, t rrall jan ata q me nj doz t matur prfoln kontributin grek n zhvillimin e intelektit human i cili assesi nuk duhet prjashtuar dhe me nj prqendrim profesional, kritik e shkencor prpiqen t prballojn euforin q shkakton Greqia me emrin e saj t lavdishm historik, duke u prpjekur t japin nj vlersim korrekt n lidhje me letrsin e sotme greke ose mbi letrsin e re greke nse bazohemi n pretendimin grek! Pa mohuar argumentacionin e q t tri fronteve t kritiks rreth rolit grek n zhvillimin human, pa u br vars i njrs apo tjetrs teori si dhe pa hulumtuar rrethanat dhe origjinn e vrtet t nj lulzimi t till intelektual grekt jan krijuesit e Poetiks, filozofis, dhe shum drejtimeve tjera t shkencave humane. Duke filluar q nga parasokratikt e deri n shkollat e fundit platonike npr trojet evropiane prulemi prball faktit rreth kontributit t nj populli n prhapjen e filozofis pr mendimin dhe shpirtin e lir, i cili m von do t inspiroj t gjitha etapat e zhvillimit t mendjes humane npr shekuj. 3. Ekziston nj vakuum gati dymij vjear n mes t letrsis antike greke dhe rishfaqjes s saj n shekullin XIX. Letrsia e re greke, konkretisht, dokumentet e para postantike letrare - duke prjashtuar veprat e Andreas Kalvos Ioannidis, t shkruara n frngjisht datojn me shkrimet e Dionysios Solomos, sidomos me veprn e tij Kretasi ku bhet fjal pr ikjen e nj ushtari grek nga thonjt e soldnerve t Ali Pashs. Poeti dhe rrfyesi historik Solomos prpiqet q t shfrytzoj trashgimin e poetve t lasht grek, mirpo i ndikuar tej mase nga letrsia e filozofia anglo saksone, gjerman e n veanti nga Gte, Kant dhe Hegel nuk ia del t dshmoj pr nj stil tradicional grek q do t lidhej me klasikt e antiks. Megjithat Solomo sht sinonimi i kthimit t letrsis greke si dhe udhrrfyesi i romantizmit grek, i cili, ashtu si tek popujt tjer bhet epoka e nj shprthimi shpirtror. Me krijimin e shtetit t ri grek (1830), t frymzuar nga Solomos (duke ndjekur stilin dhe formn e tij t krijimit) n sken paraqitet

Flori Bruqi 256 nj gard krijuesish (Papadiamantis, Xanthopoulos, Martelaos, Danelakis, Gouzelis etj.), t cilt me t drejt konsiderohen si prestart e par t Letrsis Kombtare greke. Nj letrsi me barrn e pretendimit n shpin pr t konsistuar me historin e Odises, pra pr t arritur statusin e trashgimis s Homerit n letrsi. Pa sukses. Palamas dhe Kavafis, edhe pse Kostis Palamas me veprn e tij Kngt e atdheut tim bri nj jehon t efektshme jo vetm n Greqi nga pjesa drrmuese e teoricienve q merren me Letrsin e Re greke nuk e konsiderojn at si krijuesin e liriks moderne greke, por Konstatin Kavafisin e lindur katr vjet pas tij. Me plot t drejt. Palamas nuk arrin t aj rrethin e krijuar stilistik, gjuhsor e prmbajtjesor t romantikut Solomos. Ndrsa Konstantinos Kavafis (18631933) n poezin e tij arrin n mnyr mjeshtrore, me nj fines origjinale; ti prshtatet ndrtimit modern t poezis n aspektin stilistik; t shfrytzoj (deri sot asnj krijues grek nuk ik dot ktij segmenti) Mitologjin greke aq t preferueshme nga mendsia evropiane me nj perfiditet t leht; duke i dhn letrsis greke nj ngjyr krejt tjetr nga ajo antike, pra nj pamje reale, domethn nj imazh bizantin e ortodoks. Kjo nuk do t thot me do kusht q Kavafis nuk ka rn (dhe at n fillim e n fund t jets s tij bindshm) n grack t liriks historike e romantike, sidomos n prmbledhjen Gota e ngjyrosur vrehet nj kurs labil n kt kontekst, mirpo ato poezi nuk i dhan atij famn e nj poeti t prmasave universale, por vjershat mbi dashurin, vjershat homoerotike q hapn nj horizont t ri n lirikn greke dhe i than fund sundimit t vetm e absolut t tragjikes, dramatikes mbi jetn e nj letrsie n kriz identiteti. Vizioni pr tiu afruar t s Bukurs pa i vn asaj parakushte dramatike shptuan jo vetm Kavafisin, por edhe mbar letrsin q skaprcente dot kufijt e nj epoke mijra vjet t pernduar e q simitohej. Ritsos dhe Odysseas ElytisJani Ritsos (1909 1990), njri nga poett, t cilit, pr dallim nga Kavafis, nuk mund ti mvesht asnj grim historiciteti, keqprdorim t namit antik grek pr t deprtuar n botn e letrsis u b viktim e

Guxim shqiptar 257 ideologjis s tij. Ritsos n jetn politike, krahas asaj letrare, ishte nj militant i majt q n njrin bllok ngrihej n kulm e n ann tjetr mallkohej si diletant. Nj diletant letrar, poet e prozator, artit t t cilit nuk i ndalej dot fuqia ndikimit n gjeneratat e reja, segment q vrehet dukshm tek krijuesit e rinj. Kundrshtart e tij n skenn letrare greke nuk e mohojn dot faktin se nga poett e paslufts Ritsos mbetet m i lexuari. Ritsos dallohet kryesisht pr nga rebelizmi pr nj lirim politik dhe t nj krijimi, nj gjuhe krejt apolitike. Paradoks q n krijimtarin e Ritsos e humb domethnien themelore t kuptimit. Odysseas Elytis (1911-1996) sht bartsi i vetm i mimit prestigjioz Nobel pr letrsi (1979). Elegjisti Elytis me veprn e tij Oxpetra n perndim t pikllimit, poetik q konsiderohet si dialogu mistik me vdekjen, sht letrari i par grek (deri m tani edhe i fundit) q u njoh se i takon gjenit homerik, prkundr prdorimit t terminologjis mitologjike greke tashm t banalizuar n nj mas t tepruar, ai dialogun e vet e bn me kohn e tashme, ose m mir thn ai bashkbisedimin e bn (me plot dashuri) me vdekjen e pakoh. Letrsia e sotme greke Elytiss, n vitet e nntdhjeta, ende para vdekjes s tij nuk sht m prezent n skenn letrare greke. Jo vetm fizikisht, por edhe si ndikim. N jetn letrare greke paraqitet faza e katrt (pas epoks s romantizmit, Kavafisit dhe Palamas ose letrsis s viteve t tridhjeta dhe Ritsos e Elytisit t viteve t shtatdhjeta), nj faz n krkim t identitetit dhe q nuk i drejtohet m Homerit pr ndihm, nuk do q t identifikohet me vitet e humbura t Odises te Kalypsoja, nuk krkon shptim nga mangsia e fjalorit n mitologjin greke, por q i prshtatet dhe ec baras me kohn dhe problemet e saja. Thjesht nj dorzim demonstrativ nga pritja pr kthimin e Odises n letrsin greke. Autor q edhe ishin prezantues t letrsis s sotme greke, shkrimtar deri ato dit t panjohur por me perspektiv. Jo vetm n Evrop n hapsirn gjermanofone, frankofone, spanjolle, italiane Shtpit Botuese m me renome u

Flori Bruqi 258 futn n nj gar pr t prkthyer si letrsin e tradits ashtu edhe m se tridhjet autor t sotm grek, por edhe grekt vet nuk qndruan duarkryq; ata bn antologji t prkthyera n gjuht e siprprmendura dhe qysh para panairit ftuan gazetart e redaktort e mediumeve n z n Athin pr t lidhur kontaktet e duhura me qllim q ndrmarrja e prezantimit t bhej sa m dinjitoze. Suksesi nuk mungoi. Debati u zhvillua dhe po zhvillohet dhe librat e shkrimtarve grek jan n trend. 4. Po pr far letrsie bhet fjal? Njri nga kritikt dhe gazetart m prominent t kulturs n Greqi, Vangelis Chatsivassilou (Eleftherothypia) shprehet kshtu; Proza e sotme greke sht nj hart tepr ekzakte politikogjeofizike e rajoneve greke. Konstatim m t sakt nuk besoj se ka! Igumenica, Heraklioni, fshati Kri-Kri me dhit e tij n kodrat e gurta t Krets, hujet e njerzve t Peloponezit, hallet e njerzve npr vendet m t thella t Greqis s sotme dalin n shesh nprmjet letrsis etj. - jan t prshkruar n formn m t primtsuar q ekziston. Kjo sht ajo forma e re e letrsis greke, q pr botn e huaj duke ekzotike e q ka zgjuar nj interes t mjaftueshm, nse jo artistik, ani ather zbavits. Element q u jep letrarve grek mundsin e deprtimit dhe askush nuk mund t mohoj se nprmjet ksaj letrsie zbavitse nuk deprtojn edhe letrart e njmendt si dramaturgu, romansieri dhe moderatori i ri kretas Petros Tatsopulos (i cili tashm sht i kontraktuar me shtpi botuese perndimore e q deri tani nuk e ka pasur asnj fjal t prkthyer n gjuh t huaj) ose autorja e romanit Grat e jets s tyre Lena Divani q po ashtu ka zgjuar nj interes t bujshm. Kshtu Panairi i Frankfurtit, nga grekt u shfrytzua si shans pr t krcyer muret e izolimit nacional n letrsi e art. Aksion i menduar djallzisht bukur!
Botuar:19.09.2006. http://floart.blogspot.com/2006_09_01_floart_archive. html#115867804776517270

Guxim shqiptar

N 60-VJETORIN E LINDJES S SHKRIMTARIT E ATDHETARIT, JUSUF BARDHOSH GRVALLA

259

usuf Grvalla lindi m 1 tetor 1945 n Dubovik t Dean it, vrar mizorisht m 17 janar 1982 n Untergrupenbah t Gjer manis. Shembulli i tij mbeti i gjall n gjith ata intelektual, shkrimtar dhe qytetar q nuk po e marrin rrugt e bots, por po rrin e po qndrojn si burrat n vatrat e tyre. Jeta e Jusuf Grvalls ka qen e vshtir, vdekja e tij ka qen tragjike. Pr kt sht thn e shkruar shum dhe do t thuhet e do t shkruhet shum. Por, edhe shkrimtari Jusuf Grvalla psoi vshtirsira t mdha. Pr poetin, prozatorin dhe dramaturgun Jusuf Grvalla sht thn e shkruar relativisht pak. Vepra e tij letrare nuk sht tepr e njohur, me gjith botimin shembullor q ia bri Jusuf Grvalls m 1992 Sabri Hamiti (Jusuf Grvalla: Vepra letrare. Ora, Prishtin, 1992; Flori Bruqi Vrassit e liridonve, roman, Prishtin, 1996). Opinioni e respekton dhe adhuron dshmorin e kombit, simbolin e lufts pr liri, shembullin e kurajs prej qytetari dhe intelektuali, ndrsa duket se e harron shkrimtarin e rndsishm q ishte dhe mbetet. Rolin i tij prej simboli t qndress e hijesuaka fakti se ishte

Flori Bruqi 260 poet i dors s par. Fat ky i zi q duket se e ndan me sho-kun e idealit, Adem Demai (megjithse i shptoi fatit t atij t fundit, t cilin ca apkn qurran e quajn shkrimtar t dshtuar ose aprashisin ilimillqe pr gabimet e tij). N letrsi, ai nuk i takonte qarkut t lapidaristve t poezis fjalpak q e shoshiste t tashmen me shkrimin plot simbole, plot alegori n petkun e arkaikes mbikohore e n frymn e visarit t traditave t lashta gojore. Zri i tij poetik ishte z m vete, mjaft origjinal, personal dhe individual. Poezia e tij na flet drejtprsdrejti, ngroht, but, thellsisht njerzor e me nj ndjeshmri t strholluar. N dy prmbledhjet e tij t para - Fluturojn e bien (1975) dhe Kanjush e verdh (1978) - poezia e tij merrej kryesisht me vatrn e poetit tek jan mjaft kuptimplot titujt e cikleve Shtpia n korniz dhe Skena nga jeta e fshatit. Poezia e tij e prmallshme e kndon dashurin, e kujton dhimbshm (dhe pa idil ruraliste) vendlindjen dhe na e rrfen porosin e saj qendrore, krkimin e poetit pr pak frym njeriu e pak drit qiriri. Me koh, duke u br gjithnj e m shum refleksiv, poeti kaloi gjithnj e m shum te nj qark m i gjer tematik dhe te t folurit poetik me bukuri e begati t rrall metaforike e figurative. Kshtu, poezia e tij e prmallshme e vendlindjes gjithnj e m shum bhet edhe universale. N vllimin e tret poetik, Shenjat e shenjta (1979), kemi t bjm dhe me fjal e elemente si hije, pluhur, frik, terr, ftoht, varr. Shkallzohen vetmia dhe shqetsimet e poetit q flet shpesh edhe pr fundin dhe vdekjen. Me nj thellsi q nuk hetohet n lexim t cekt, na qet tablo tejet t qlluara t groteskut q e quajm jeta. Thelbi kryekput human i vargjeve, ligjrimi lirik dhe substancial i poetit t mallit, t dashuris, t dhembjes, t vetmis e t vdekjes e bjn Jusuf Grvalln nj z t patjetrsueshm

Guxim shqiptar 261 t poezis s re shqipe. Knga Do t kthehem o nn e kantautorit dhe shkrimtarit Jusuf Grvalla, sht vetm njra nga perlat e tij muzikore q i ka mbijetuar zhdukjes dhe si e till pas vrasjes s tij m 1982, pr vite me radh, sht dgjuar fshehtas nga njerzit n Kosov (Shyqri Galica, Flori Bruqi, Skendr Tafaj, Fatime Llugiqi etj). E ruajtur me kujdes, s bashku me shum kng t tjera, ajo n kt fillim vjeshte i ngjan nj rikthimi t vonuar t kanjushs s verdh poetike dhe muzikore t nj artisti, krijimtaria e t cilit u pre nga plumbat. Ky rikthim i vonuar, por i domosdoshm i Jusufit tek njerzit q aq shum i deshi, thot bashkshortja e tij Suzan Grvalla, duke folur pr dy cd-t me kngt e Jusuf Grvalls. Kam pasur dshir prher q t rikthej Jusufin n skenn muzikore, q t rinjt ta dgjojn Jusufin, sepse nuk kan pasur ku ta dgjojn zrin e tij. Gjithashtu, edhe gjeneratat tona, t cilat e kan dgjuar Jusufin, jan mallngjyer shum, e kan pritur mir, sepse dhe u ka plqyer knga e tij. Aty do t jen dy cd. Njri do ti ket kngt origjinale t Jusufit, t cilat i kndon ai, ndrsa tjetri do t ket 7 kng t prpunuara nga kompozitor t tjer, thot zonja Grvalla. Krijimtaria muzikore e Jusuf Grvalls sht shum e gjer dhe si e till ajo prfshin dhjetra kng, t cilat kur ishte gjall Jusufi i ka knduar npr koncerte t ndryshme apo i ka incizuar n radio dhe televizion, thot m tutje Suzan Grvalla, duke shtuar se pr fat t keq, nga opusi i tij krijues muzikor, nuk kan shptuar t gjitha. Fatkeqsisht n Radio-Kosova nuk kishte asgj Ishin shkatrruar krejt. Televizioni ka xhirime, por nuk kan mundur ende ti nxjerrin t gjitha, kan nxjerr pak. Ndrsa kto kng q jan nxjerr t pastra, jan nxjerr nga Radio e Shkupit dhe nga aktorja e Teatri Popullor t Kosovs, z. Fatime Llugiqi, t ruajtura n nj kaset m krshri.

Flori Bruqi Sa i prket kngve q jan prpunuar, un e kam pasur nj kaset, t ciln e kam incizuar dikur, kur ka qen Jusufi gjall, e kam ruajtur dhe nga ajo kaseta i kemi nxjerr kto kng q i kan prpunuar, m tha m 17 janar 1996 n promovimin e romanit tim Vrassit e liridonve, aktorja e mirnjohur, zonja Fatime Llugiqi. Krahas krijimtaris muzikore t Jusuf Grvalls, zonja e Jusufit, Suzan Grvalla, ka ln pas vetes edhe veprn e tij letrare dhe publicistike, t ciln ajo sht duke e mbledhur dhe prgatitur pr botim. Kam shum materiale t Jusufit. M vjen keq q kurrkush nuk sht interesuar deri sot pr ato, ti marr, ti prpunoj, ti nxjerr n drit. Prandaj detyrohem un q ti bj. Sivjet sht 60-vjetori i tij i lindjes dhe un kam marr iniciativn, ka shum muaj q un punoj n bibliotek dhe po i mbledh t gjitha shkrimet e Jusufit q jan t botuara n gazet. Kam punuar n Shkup, i kam nxjerr nga Flaka, nga Jehona. Ktu i kam nxjerr nga Rilindja, Zri, Jeta e Re, nga t gjitha gazetat dhe kur t bhet dua tia bashkngjit edhe nj libr me publicistikn e Isufit, prfundon e shoqja e tij Suzan Grvalla. 262 Vepra letrare - kujtim i paharruar i fytyrs poliedrike t shkrimtarit martir Duke rilexuar vllimin Vepra Letrare t Jusuf Grvalls, botim i Shtpis Botuese Ora t Prishtins. Botimet si ky i vllimit t veprs letrare t Jusuf Grvalls nga Shtpia Botuese Ora e Prishtins (m 1992, me rastin e dhjetvjetorit t rnies s J.G.), jan shenj nderimi e respekti ndaj figurs poliedrike t Jusuf Grvalls, ngase para lexuesve nxori portretin letrar m komplet (deri m tash), duke botuar kshtu n nj vllim t gjitha veprat e tij letrare. Botimi i ksaj krijimtarie pr lexuesin shqiptar sht nj sihariq i rrall dhe i muar, ngase pr t, pra pr krijuesin e artistin J. Grvalla, gjithnj mund t flitet e shkruhet n baz t atyre veprave q na i la si t prfunduara, por edhe n baz t veprave t nisura e t cilat sarriti ti prfundonte. Ky botim na jep t kulluar krijimtarin

Guxim shqiptar 263 letrare t Jusuf Grvalls t mbarshtuar duke pasur pr baz kriterin e vitit t botimit t veprave t tij. N kt vllim jan prfshir t gjitha veprat letrare t ktij autori t botuara si vllime t veanta, qoft pr t gjall t tij (prmbledhjet e tij me poezi: Fluturojn e bien, 1975; Kanjush e verdh, 1978 dhe Shenjat e shenjta), qoft pas vdekjes s tij (romani Rrotull, 1983 dhe drama Procesi, 1984). Kshtu, duke marr n dor kt botim (Vepra letrare e Jusuf Grvalls) lexuesi do t komunikoj m leht me Jusufin si poet i nj shprehjeje t veant e spontane, t lidhur ngusht me ambientin e vendlindjes (q e karakterizon nj varg poezish t vllimit Flutrojn e bien). Ktu do t gjejm poetin e vetmuar, t ngjyer me ndjenjat e mallit dhe t vetmis e kryesisht n brumin poetik t vllimit Kanjush e verdh. Po ashtu, lexuesi ktu do t gjej poetin e piklluar, i cili prmes ides s vetmis njerzore e zbrthen faqen tragjikomike t jets (kryesisht n poezit e prmbledhjes Shenjat e shenjta). N kt botim lexuesi do t komunikoj edhe me romansierin, i cili me nj gjuh t pastr e t rindrtuar mbi shprehjen ambientale rrfen dhe vetrrfehet. Kemi, pra, ktu at rrfimin rrotull ose, thn ndryshe, rrfimin figurativ. Romani Rrotull i Jusuf Grvalls sht nj roman i personazhit, n kt rast konkretisht, i personazhit Ket Avdis. Ky personazh ka t lidhura rreth vetes fijet e linjat ngjyrshumta t t gjitha t ndodhurave n nj trsi fabulore. Ngjarja e romanit shtrihet, apo z fill q nga lindja e Kets dhe mbaron me aktin e martess s tij. Prve nga ky aspekt, romani Rrotull mund t konsiderohet dhe t studiohet edhe nga nj aspekt tjetr - si roman i ambientit. Pikrisht katundi Vijuj (emr i figuruar) sht ai ambienti romansor, me t cilin ngusht lidhen edhe artikulohen t gjitha veprimet, pasojat, dhembjet, ndrrat, synimet, imagjinata e njerzve t ktij ambienti e q jan ndrtues t fabuls s romanit Rrotull, ku autori provon t hyj thell n botn e njeriut t nj realiteti t caktuar, duke prekur kshtu plag t ndjeshme t tij, si jan mentaliteti prapanik, varfria, kurbeti etj., karakteristika kto t njohura pr njeriun e ktij ambienti,

Flori Bruqi 264 apo plag t njeriut t ktushm q kullojn vazhdimisht. Pra, si do t shprehej edhe kritiku e studiuesi Sabri Hamiti: Fuqia dhe vlera letrare e romanit Rrotull t Jusuf Grvalls qndron n fjaln, n domethnien dhe orkestrimin e saj n trsin e tekstit. Si shihet, Jusuf Grvalla individualitetin e tij krijues e bri n lmin e poezis, por ai nisi ti kushtohej edhe prozs dhe drams. Por, hapat e par drejt krijimit t individualitetit t tij n kto dy gjini letrare u ndrpren tragjikisht. Ai na la nj roman t prfunduar (q na jep t kuptojm se kishim t bnim me nj prozator shum serioz) dhe nj dram q si shihet sht hap i par i tij n kt fush. Pra, drama Procesi, edhe pse e shkruar e fundit nga kjo pen estetikisht nuk sht e nivelit t veprave t tjera. Drama Procesi, q trajton nj proces t shpifur gjyqsor n Prishtin kundr veprimtarve kombtar, t cilt t prir nga ideali i liris, nuk dorzohen n asnj mnyr para shtypsve. Drama, jo vetm q shpreh qndresn e t burgosurve, t cilt para gjyqit e zhveshin maskn e pushtuesit, por n ann tjetr sht nj dshmi tronditse e nj kohe t vshtir e shqiptarve t Kosovs dhe lufts s tyre pr lirim. Vllimi Vepra letrare e Jusuf Grvalls, shoqrohet edhe nga nj parathnie e thukt studimore e shkruar nga pena e kritikut ton letrar, sot njri nga m t mirt n fushn e kritiks n letrsin shqipe, Sabri Hamiti, i cili lexuesit ia zbrthen vlerat ideo-artistike e estetike t veprs s J. Grvalls n prgjithsi. Nj studim i till gjithsesi sht shum i rndsishm pr nj botim si ky. Ky botim shoqrohet edhe me shnime autobiografike, me nj shnim t shkurtr pr kt botim dhe me nj fjal prkujtuese t Sknder Blakajt me rastin e dhjetvjetorit t vdekjes s J. Grvalls dhe me rastin e ktij botimi, pr t cilin ai shprehet kshtu: Botimet si ky ojn n takim t srishm me Jusufin ton. Duke shfletuar e rilexuar kt botim t muar, shpresojm se n t ardhmen, n nj t ardhme t afrt, n nj botim t ktill do ti kemi edhe poezit e Jusufit, q kan mbetur jasht veprave t tij t botuara, pastaj tekstet e kngve, q ai i kndonte me

Guxim shqiptar 265 kitar, prozat e pabotuara t shkruara gjat viteve shtatdhjet dhe artikujt e tij t shumt pr artin muzikor e at letrar. FLET TESTAMENTI n zgjimin tim t heshtur t m ngurosin n flijimin tim t begatshm t vers n nisjen time n fillimin tim t ri n gjum shekujsh me ndrrime t m zgjojn le t m puth rrezja e qart ngazlluese e druvarit t fjetur n rudin myshku le t jet gjithmon i blert mbi gur emr t mos ket e shkronja le t flas n gjuhn e vjetr t kafshs s zez guaca e krmij le t vijn pr dasm mbi rrasn time le t shtrihen edhe ata si dy yje ftoht le t bj vers e vers ver e me nj pik uj verdhsis s barit tim le ti mshirohen vrmni atje tek do t tregoj guri pr udhn deri te shtpia ime br me dru e kasht le t thyhet do pasqyr q ka balsamosur ballin tim e mrroln e astit plot mllef se ja tek po zgjohet er e re e dashuris s toks se jam i parrezikshm kaq i pafuqishm mumie prfytyrim q krahasohet me rrahun tek do t m vini prsri ju pas le t m ln t fle qet si pran stufe dimrit t madh t dashuris sime nuk do t prplitem sdo t rrotullohem sdo t shplohem natn nuk do t kollitem me fjalt e mia le t m mallkojn

266

Flori Bruqi n rrasn time at rras t zez t ftoht n duart q i kam prekur le t m lshojn rrjedhs t qet t fatit q pret shigjet e mris le t bjer mbi dh n shkrettirn e moskuptimit le t fiket kurr t mos vijn kur un nuk i pres ata q tr jetn i prita, t dashurit po flas kshtu pash zotin? NJERIU I ZI Jam i sigurt, kurr sdo t bj vetvrasje Kaq i hekurosur, i mirfillt, si arsyeja E kam vrar orn e murit me armn e nxeht Dhe kam ikur prej librit t prhitur q m shmton Me bukurin e tij Vdekja ssht dobi as mosh as lindje e re Drurin e vjetr t tavolins, shtizn, patericn Boshtin e lavjerrsin, rrapicn e bronzt, lpen Nurin e derdhur si pluhur mbi dritare n mesnat Strallin e piklat e vess q shprthejn Me rrezen e par t drits n agun vjeshtor Vdekja nuk i ka LUFTA DHE ARTI Tutje gjithnj akull Kndej gjithnj zjarr Un jam syri i Aladinit E shoh veten si digjem n betejn e tmerrshme t fjals e t mendimit Me shenjtri t mallkuar me prfytyrimin e qart e krijoj N mua shushurijn dete t qena n ndrr

Guxim shqiptar Spo flas kotnasikot Mund ti merrni fjalt e mia e t niseni npr bot Un skam guxim Kuptoj se pa dritn e tyre Nuk do ta di rrugn npr drit Jan krijuar prej frenimesh prej kthesash theqafjesh dhiaresh t shenjta zigzage Un nuk i shoh yjet pshtjell n terr Gjithsia e ftoht nuk e ka gji diellin Sikur t mos e ftohte ana e errt e planetit QENIE,VARR AS FRYM nj shishe hermetike grykngusht lfytgjat n murin prej argjile n detin e mbl n lkurn me pore drite n balsam t largt egjipti nj t miliontin yll n do kristal n do gur t muar bima mugullon n terrin e toks n qullin e balts qenie, varr as frym sy i zbrazt nga gjith bukuria mbeti vetm kjo e prekshme e flakt dhe e pakuptueshme se po lebetitem po m dridhet buza zri im i djeshm se ku u b amshim i zbrazt si syri q m sodit me plotnin e trilluar

267

268

Flori Bruqi i ndritshm e i that si mermer i zi dashuria e t mendurit nga frika mes t gjithfuqishmve nj gogol druri mbuluar me t tharat e vjeshts nj leck e nj en e ndryshkur ca pulla sedefi n shesh i nxora gjith rekuizitat e parajss e syri i zbrazt n roje sodiste dhe prgjonte pamundsin time t mundshme FLATRAT E DETIT T HUMBUR Qepallat e gjata, hijet e syve dhe lagshtia Lumi i bardh, trup i thyer leck Ec e ec e kmbt m sharrojn n lym Jam larg toks E qielli im i lart sm mban T mos isha det i humbur, do t kisha flatra LIBRI I SHEJT shpuz e errt matan qelqeve q avullojn mesnats s ngjyer me tmblin e detit n oborr po fshihej nj hije dhe qerrja e drunjt kuajt sonte askund sdo t marrin udh n mur ndrit dhe piprrin kandili e n letr mes dy vijash t zeza si prher druri i vetmuar m tutje ca hithr ia djegin kmbt fmijs q ndrron drita e praruar gjerdan me guaca n e verdh atje lart n tavan - dhe teja tok me djepin e vjetr q sprkundet - e ha nuk shihet atje rrz gardhi nj voglush q shiu i tetorit e qull ngadal n vatr u dogjn urt - ska mbetur m prush

Guxim shqiptar frika nga trupi im n shtrat po m fton mbi tryez ora e vogl rrah e spushon PLUHUR E NGJYR Syt e tu qiell erdhe e lum i pakaprcyeshm ndrsa jam prgjumur prmbi tavolin im vlla dhe fmijria ime pemn e kan vjel kan korrur kallinj ime m ka zier ftonj shelgjet kan vajtuar si poeti sentimental n vjesht - po asgj ssht zverdhur. Duart e tua pushim dika si uj zgjojn ndrsa kam ecur shtegut rrz mali krejt vetm n njrin krah shkurre zogjsh n tjetrin gshtenjat dhe gjarprinj. Im vlla t ka dashur t ka marr dhe tash nuk je as ti as ai sjeni dridhm plot flet nga fluturimi yt tash vetm ngjyr dhe pluhur ka mbet. Tash po vij fmij q buzqesh mbi krahun e nns kur pret para shitores qumshtin - tash po vij i piklluar n shportn time pem e flet dhe shije gjumi. Kur t zgjohem do t iki tash po vij n prehrin tnd, mm tok e zez e lapidar, bajame e verdh. Dashuri e paluar si arni n ark oh smund ta them as ta rrmbej. Tash po vij

269

270

Flori Bruqi por di se n ngjyrn e plhurs vetm pluhur mbi buzagazin tnd t shtrenjt. NGA MEMOARET E NJ SHITSI kur u ktheva nn pullazin tim mbuluar me kasht nn qepallat e lodhjes e t kohs botn e n bot skish tjetr pos shklqim ari e qelqi mbi rrashta e penda t larta zogj alumini kish edhe uri edhe poet edhe ujvare n bot kish njerz prej druri e kafsh t buta kudo kish edhe hieroglife dy fjal dhe gjurm q sfshihen kish lumenj t egr e fosile t lashta mes muresh t trasha fshesa dhe minj. SKENA NGA JETA E FSHATIT dritarja e avulluar semaveri i ajit edhe vjesht i till i lir rrethuar me sendet q vjetrohen prmbi rafte ftonj nj plak si piktur a nuk qenka vall krejt zjarri nj trillim bien gjethet e n kopsht femra kotet n luhaj me goditje t rnda imagjinate me nj bot prej letre tek gjej ngushllim mes sendesh q sjan m atje diku n botn time atje diku larg eja prsri netve t vona si hije q sajon pak frym njeriu e pak drit qiriri. FLORI BRUQI

Guxim shqiptar

A sht Rifat Kukaj nj thesar shqiptar?

271

ifat Kukaj u lind m 25 tetor 1938 n Trstenik t Drenics. U shkollua n Drenic dhe n Prishtin. Tre vjet punoi msues n vendlindje pr t kaluar pastaj n Redaksin e Kulturs n Radio-Prishtin, redaktor i emisioneve pr fmij. Q nga viti 1975 punoi n Redaksin e Botimeve Rilindja, redaktor i letrsis pr fmij. Botoi mbi dyzet vepra letrare. Jan t prmenden romanet: Bardhi e Mirushja, Rrasa e zogut, Shkrepi i diellit, Lepuri me pes kmb, Vjollca magjike, Zogu i bardh, Kokrrmeli e pilivesa, Gjeli n kuvert, Xhuxhi nga xhuxhishta etj. Vllimet me poezi pr fmij: Gjerdani i blert, Lejlekt n luhaja, Vallja e kallinjve, Deti u bft kos, ka fshin dhelpra me bisht, Pshurrani i gjyshit, Shtegu i laureshave, Trimrit e karkalecit, Zogu i Lasgushit etj. Vllimet me tregime: Harmonika, Prqafimet e njoma, Rrfenjza, Ujku me kamer, Djaloshi i zjarreve, Elefanti q fluturonte etj. Ka botuar edhe vllimet me poezi pr t rritur: Nusja, Qafa e Ujkonjs, Njeriu q nuk mund t vdiste etj. Ka shkruar mbi tridhjet vepra t dramatizuara si radiodrama, drama, pjes teatrore njaktshe etj. Ka shkruar edhe skenarin pr filmin artistik Lepuri me pes kmb. Ka pr kthyer njmbdhjet vepra letrare nga sllovenishtja, serbishtja dhe kroatishtja. Pr sukseset e arritura n lmin e letrsis sht fitues i shum mimeve letrare, si jan: Ismajl Qemajl Vlora- Vlor, Oton Zhupanii - Lubjan, Ivan Goran Kovaiq - Zagreb,

Flori Bruqi 272 Neven - Beograd, Zmaj - Novi Sad, dhe Shprblimi i Dhjetorit, Shprblimi i nntorit, Ganimete Trbeshi Prishtin. *** Rifat Kukaj do t bj emr jo vetm n Kosov, por n shkall kombtare. Pastaj Lufta e Dyt Botrore, vitet e dyzeta, shtetrrethimi i Kosovs, masakra e Drenics etj. do t ushtrojn jo vetm trysni, por do t bhen faktor vendimtar q do t ndikojn edhe n orientimin e konceptit prmbajtjesor t lnds letrare, vlera kto me nj taban ideoartistik t pranueshm n shkall kombtare, ndrsa autori do t bhet doajen i ksaj letrsie. Rifat Kukaj, autor i nj duzin veprash ka vrtetuar individualitetin e tij krijues si n proz ashtu edhe n poezi. Spektri letrar e artistik i autorit pr letrsin ton pr fmij prkon me boshtin vertebror t individit, dhe sikur q njeriu nuk qndron vertikalisht pa boshtin kurrizor, ashtu edhe letrsia shqipe do t mbeste e mangt pa poezin e Rifat Kukajt, i cili ka dhn ndihmes t madhe n edukimin e brezave t tr shqiptarsh, pikrisht prmes artit letrar q ka krijuar n proz dhe n poezi. Sot nuk ka mundsi t hartohet nj abetare as t hartohet nj libr leximi apo antologji e poezis pr fmij ku t mos zr vendin kryesor krijimtaria letrare e Rifat Kukajt. Degzimet tematike jan t ndryshme, ai ka arritur t futet me ndjenj n do pore t jets fmijrore, n fantazin e fmijs. Jo vetm kaq, ai ka ditur t zgjoj kureshtjen e fmijs, t zhvilloj mendjen e tyre duke br ndikim t drejtprdrejt mbi intelektin e zhvillimit mendor, dhe se n kt aspekt ka dhn ndihmes t pakursyer. Prpunimi i personazheve, apo figurave poetike, kan origjinalitetin e vet dhe jan aq t afrta pr lexuesin dhe t cilat jan kultivuar nga libri n libr me prkushtim e pasion krijuesi. Npr krijimtarin kaq t begat t Rifat Kukajt jan trajtuar me kujdes t gjitha relacionet e bots fmijrore, si ato prindrfmij, gjyshr-fmij, rrethi familjar-fmij, shoqria-fmija,

Guxim shqiptar 273 pastaj fmija- natyra, fmija-bota shtazore dhe deri te relacionet abstrakte t fantazive imagjinatave. T gjitha kto relacione, apo m mir ti quajm raporte t fmijs me ambientin q e rrethon, jan trajtuar me kujdes dhe profesionalizm t theksuar. Shkrimtari Rifat Kukaj, po me aq kujdes e ka trajtuar edhe ambientin rural ku ka arritur ti shquaj vlerat m pozitive t ksaj jete me rndsi t veant, ku tabani ideoemocional i fmijs, fushveprimin e tij e ka pikrisht n fshat, atje ku jetojn personazhet e prfshira n veprat e autorit, e kto personazhe zakonisht jan shpest dhe shtazt, t cilat bjn pa dyshim at spektrin e ylberit, si t themi, at mrekullin e fantazis s fmijs. Pastaj, pamjet e natyrs, bjeshka dhe kontakti vizual me kto fenomene natyrore, jetn rurale e kan br m trheqse dhe t prkdhelur, ndrsa proceset q zhvillohen n kt hapsir jan t kapshme pr logjikn e ksaj moshe, ku prmes personazheve ka arritur ti ofroj vrojtuesit, gjegjsisht fmijs, dhe pr mes tyre ka shtjelluar edhe shum probleme reale t kohs dhe shoqris n prgjithsi. Rifat Kukaj po me kt pasion e ka trajtuar edhe jetn urbane dhe qytetare, sepse, si tham, ai ka nj gam prurse pr t gjitha shtresat qytetare t shoqris shqiptare. Prandaj, poezin me motive qyteti e prshkon ai nervi i modernizmit dhe ky modernizm rritej gradualisht n proporcione me zhvillimet e shoqris n prgjithsi. Jeta tashm akceptohet edhe prmes celuloidit, kurse autori n mnyr artistike e tipizon prmes poezis dhe pr asnj rast ky lloj i poezis nuk ka mbetur prapa apo nn nivelin e zhanrit t poezis me tematik rurale. Edhe ktu autori i shkon deri n fund misionit n krkim t imagjinats s fmijs q ambient primar ka jetn n qytet. N t gjitha rastet, Rifat Kukaj nxjerr n pah ato vlerat fundamentale t nj shoqrie pr zhvillim dhe emancipim dhe ka ndikuar bindshm jo vetm n brezin e ri, por edhe te gjeneratat tjera. Me kto vlera q i theksuam m lart, karakterizohet edhe proza dhe krijimtaria tjetr e ktij autori. Rifat Kukaj filloi nga e para qyshse nxns, ndrsa vjersha e par pr fmij Besimet e kota iu botua n revistn Pionieri

Flori Bruqi 274 m 1952, kurse vjersha e par pr t rritur n revistn letrare Jeta e re me titull T ishte n vitin 1956. Prej ather ka botuar n t gjitha revistat e gazetat n gjuhn shqipe. Po me at ritm ka botuar edhe n gjuh t tjera, sidomos n gjuht e popujve t Jugosllavis. Ka botuar rreth 100 libra me poezi, tregime e romane, pr fmij dhe pr t rritur. Pastaj tekste pr ilustrime, pjes teatrore, drama, skee, humoreska, prralla, fabula e deri te trajtesa t ndryshme letrare e shoqrore. sht autor i mbi 30 radiodramave, ka shkruar skenarin pr filmin artistik Lepuri me pes kmb etj. Po ashtu, Rifat Kukaj sht prkthyes i njohur, sidomos nga gjuha sllovene, kroate, serbe dhe n kt fush sot flasin shqip me dhjetra autor slloven, kroat, boshnjak, serb, hungarez t Vojvodins etj. Pra, emra t njohur t poezis pr fmij t ktyre hapsirave, sikurse q flasin shqip edhe emra t njohur t letrsis botrore pr fmij ku prkthyes i veprave t tyre sht Rifat Kukaj. Pr veprimtarin e tij letrare sht shprblyer shum her dhe kto merita kombi yn do tua prcjell brezave t ardhshm. Vepra e tij tani mbasi kaloi n amshim, atje ku nuk flitet m, do t marr dimensione edhe m t mdha, sepse krijimtaria letrare e Rifat Kukajt sht nj thesar me vler t veant n letrsin shqipe pr fmij. Lepurushi me kpuc N oborrin e dajave t vet, Dreni ka par Lepurushin pr her t par. Me siguri q sht uditur. Ka par nj krijes q pak i ngjet maces e mace ssht. Pakz i ngjet qenit e qen nuk sht. Vi nuk sht. sht? - ka bluar mendja e tij. Fmijt e dajave i kan dhn Lepurushit sallat nga duart e tyre. M von i ka dhn edhe Dreni. Prekja e buzve t lepurit ka qen e but, miqsore. E ku ta di un kan lozur tjetr me lepurushin. Po, si m treguan, Dreni ia paska avitur kpuct e veta para shputave. Ka dasht ti mbath lepurushi kpuct. Paska krkuar edhe nj pal kpuc t vogla. Mos i ka vajtur mendja q tia mbath katr kpuc n katr kmb dhe t dalin

Guxim shqiptar 275 pr t shtitur qytetit? Kshtu e ka Dreni. Sa her i them se shkojm ba q n gjuhn e tij domethn shtitje, ai nxiton te kpuct. Duke dgjuar i kishte ndodhur Drenit te dajat, mora me mend dika t pabesueshme. Po merrni edhe ju me mend se leht e keni. Mendja fluturon si zogu. Merrni me mend, nipin tim, Drenin, zbathur duke ecur rrugs s qytetit, e pas tij nj lepurush duke ecur jo me shputat e buta, por me katr kpuc! - Tap, tap, tap, - kmbt e Drenit. - Krrop, krrop, krrop, - kmbt e lepurushit. E njerzit nga t dy ant duke par me habi po ngjet. A thua kshtu ka menduar Dreni? Ndoshta po, ndoshta jo. Po ather pse ka dshiruar tia mbath kpuct? Parmbrm sa e pyeta pr lepurushin e dajave, lvizi buzt ashtu si lepurushi dhe ngriti duart sipr veshve. Uh, e paskan habitur edhe vesht e tij t gjat. Nuk sht larg mendsh se kur ta shohim nj gomar, do t mendoj se sht babai i lepurushit! MASKA E KEQE Ky nipi im Dreni, sa ka mbushur tre vjet e gjysm. udi sa i pjell mendja. Nj nat m tha: - Ma blej nj mask! - nuk mi ndante syt. Diktova se kjo dshir ishte e madhe. - Mask?! - e pyeta. - Po. - far maske? - Mask t keqe, shum t keqe... - Po, po t duhet maska e keqe?! - Ta v kshtu... - bri me duar sikur e vuri nj mask dhe po e mbante me t dyja duart e vogla... - Pse ta vsh maskn e keqe n fytyr?! - T dal e ti tuti milict kshtu: uaaaaaaaa! - u kreshprua, u hap, lshoi nj z t ngjirur. Kjo ishte dshira e tij ti friksonte polict q

276 silleshin do dit npr lagjen ton.

Flori Bruqi

POEZI
1. ZOGU I LASGUSHIT Yll i ndritur n nat qershori Sikur ra prej gjithsis, Ngazllyeshm, syt mi mori N deg tqershis. U purtekm un e gjethet Qet e leht me petalet, Qielli vet nisi t prehet Edhe malet. Knga nga zogu i brisht Lindi krejt ndrrimtare, Drit feksoi nflatra e bisht Dhe npr dritare. Gzim, shpres, n gji m derdhe E hare t but si pushi, Zog-magji ti mir se erdhe Nga Lasgushi! Ato porosi t larta Te dritarja e shtpis Po mi thot me vargje tarta Kalorsi i bukuris. 2. NN KAM POR JAM JETIM
(Mikut t sinqert, shkrimtarit Odhise Grillo, q ma frymzoi kt vjersh)

Udhtova nga an e ans Deri nsheshin e Tirans.

Guxim shqiptar Aty pash nj voglush Q i kishte syt si rrush! Dhe e putha n dy faqe arom lulesh-manushaqe! E prkdhela dhe n gush Si rrezja zogun n fush. Ai m pa me habi: -Or xhaxha, kush je ti?! Jam poet - ca i krisur Nga Drenica larg i nisur... Erdha t thith nnn n gji Bashk me nj vlla t ri. Mi fshij lott ylli im Nn kam por jam jetim. Na ndau skilja Evrop Q u ndaft: cop-cop! 3. BALADZ Me pushk n krah Nj dit dola pr gjah. Nshteg qndroja si guhak Zagari lehte nimshtak. U mbshteta pr nj ah Harrova zagar e gjah, Mbi dborn e ndritur Pikasa nj zog t prhitur, Aq i brisht e krejt i ngrir N acar ai martir N shpin i shtrir! Kmbt thik prpjet

277

278

Flori Bruqi Ah jet, sa e shkret. Mbase shpresa i ka thn: Shtriji e ngrohi n Hn! N mua vajtonte dita N dy zyka ende drita Po fiksonte por e mekur Porsi Hna e paprekur Nga kmbt e zogut t gjor Orprerit n dbor. Mbaron rrfimi pr nj jet N vargun e njzetetret! 4. BUKUROSH EDHE LAROSH Kryet n det Bishtin te ret... N kt shpat Puth shtpit, N at shpat Zogjt e fmi t... Deg m deg Edhe qershit... Bukurosh edhe larosh Ah, ta kisha pr krahosh! Lart n qiell I larmi hark E gudulis Lumi n bark... Nuk sht ur sht piktur! Kndoi trishtili: Ciu, ciu, ciu...

Guxim shqiptar Se na doli Pas shiut?!!! 5. NNA Ti ke pak zjarrmi Voglushe Leonor, E nns i digjet Zemra n kraharor. Nmngjes, po e zm St hahet - nuk ha, Urin e tr bots Nna at dit e ka... Oh, pa pandehur gishtin E grvishte pak, E di ndodh me nnn? Zemra i pikon gjak! Mbi shtrojn m tbut Ajo shpesh klthet: -Kam dro ndonj pupl Vashzn mos ma vret. 6. VESHT E LEPURIT N arn me grur N fshatin Velesht Lepuri her i onte Her i palonte vesht... N fshat po qante nj fmij Kt lepuri sdesh ta dgjonte Ndaj vesht i palonte... N fshat po qeshte nj fmij Kt lepuri desh ta dgjonte I lumtur vesht i onte...

279

280

Flori Bruqi 7. DY MOTRA Dy motra, ven e vijn, Njra tjetrn se arrijn... Kujdes, n kthes Mos e ngre kokn lart Se m puthesh me asfalt! Lviz me kmb mbaju me dor Hapi syt-n semafor! Je i leht n Biiklet, a dgjon? Por sje vetm n komunikacion...

Botuar: 06.10.2005. http://floart.blogspot.com/2005/10/rifat-kukaj-shnime-pr-autorin-rifat.html Botuar m: 8 gusht 2005 http://www.alb-net.com/pipermail/art-cafe/Week-of-Mon-20050808/008371. html

Guxim shqiptar

N vend t prkujtimit: Mehmet Kajtazi

281

ehmet Kajtazi lindi n vitin 1944 n Klodernic t Drenics martire. Nj koh t gjat punoi si gazetar dhe redaktor i fejtonistiks n t prditshmen Rilindja (m von Bujku) dhe s fundi deri n vdekje punoi si redaktor profesional pr proz n Ndrmarrjen Botuese Rilindja, Prishtin. Mehmet Kajtazi vdi n mosh shum t re. sht autor i shum veprave n proz.Po prmendim vetm disa : Nata n gur (roman, 1984), Plaku dhe urat (roman, 1986), Zemr e thyer (tregime, 1987), Fundi i legjendave (roman, 1990), Shqiptart n Goli Otok (roman, 1991), Kodra e pajtimit (tregime, 1993), Ushtim e Alboderit (roman, 1993), Shote Galica (roman, 1995), Minatort (roman, 1995), Thik n portokall (roman, 1995),Gjeli i katedrales (roman, 1996), Santa Ana (roman, 1998), Guri i dallndyshes (roman, 1998), Lindja n qiell (roman, 2000), Udha (roman, 2000), Ndezja e shiut (roman, 2001), Nj diell tjetr (roman, 2003). Dy romanet e tij t fundit jan prkthyer n frngjisht dhe jan botuar n Zvicr. Trupa kombtare e teatrit t Kosovs , mori pjes shum her n festivalet ndrkombtare me dramn e Mehmet Kajtazit Nata e fundit n Goli Otok. Regjisor i drams n fjal sht artisti dhe regjisori i merituar nga Carrabregu i Deanit, zoti Xhevat Qorraj. Artistt n dramn Nata e fundit n Goli Otok do her lozin lojn e tyre t shklqyer (Mentor Zymberaj, Selman Tehaj dhe Asllan Hasaj). Mehmet Kajtazi diti dhe nxori n pah vuajtjet shpirtrore

Flori Bruqi 282 t popullit t tij t vuajtur gjat shekujve dhe kosovart ishin ata q gjakoseshin n kazamatet sllavokomuniste -n at burgun famkeq t Goli Otokut. Subjekti i ksaj drame t hidhur pr shqiptar dhe Mehmet Kajtazin erudit sht i thjesht, i dhimbshm, por q mbart edhe vlera artistike e humane. Nj kombi nuk mund ti mohohet dshira pr t qen i lir, dhe pr tiu larguar gjithnj e m shum robris. Vuajtjet dhe gjendja e mjeruar e shqiptarve kosovar n burgun e Goli Otokut n ish-Jugosllavi ka qen edhe subjekti i thjesht i ksaj drame, e cila n do detaj paraqet vrtetsin e madhe t jets dhe dshirn pr t qen i lir dhe i pavarur. Prfshirja dhe preokupimet e shqiptarve pr bashkjetes sht ana tjetr e ktij subjekti. Trupa kombtare, m dramn e shkrimtarit dhe atdhetarit Mehmet Kajtazi Nata e fundit n Goli Otok sht mirpritur me sukses nga shikuesit shqiptar dhe t huaj hiq m pak se 350 her. N vend t prkujtimit pr z. Mehmet Kajtazi, po shkpusim shkrimin e tij m titull: KULTURA BASHKON KOMBIN EDHE N LOZAN T ZVICRS Ilirt bulbrojn pr Arbrin Nuk ishim as t majt e as t djatht .Nuk ishim askushi, ma than Hyzer Olluri, Bislim Hoxha dhe Arsim Ferizi. Ata kan ardhur nga an t ndryshme t Kosovs (njri nga Drenica, tjetri nga Dukagjini dhe i treti nga Ferizaj) dhe askushi do t ngelim, thon ata, nse nuk e shohim n harmoni popullin shqiptar n mrgim. Biseda ka nj forc magjike, kur drejtohet nga vullneti i madh pr harmoni kombtare. Kt nuk e bn krert politik shqiptar n Zvicr, thon ata, kt po e bjn Ilirt, po e bn haprimi i tyre q me kultur t bhemi nj. Kshtu shprehet edhe Nadire Hoxha dhe tregon se vllai i saj nuk sht vrar nga dora serbe, pse ai luftoi n emr t ksaj apo t asaj partie politike, por u vra nga ajo dor gjakatare, sepse ai donte q Kosova t jet e lir. Un lirin e Kosovs e shoh edhe n syt e birit t tij q ka emrin Nntor, n nntor m kan vrar vllan gjakatart serb.

Guxim shqiptar 283 sht rregull i prgjithshm i shteteve t Perndimit q ardhsit n tokat e tyre t mos zhvillojn aktivitete politike, por, nse ka njerz t till q pandehin se identitetin e tyre mund ta ruajn dhe ta kultivojn n korniza politike, kt edhe ua mundsojn shtetet mikpritse, por gjithnj n pajtim me ligjet e shteteve ku ata kan emigruar. Shqiptart, q nga koha e krijimit t pluralizmit politik n atdhe, tr energjin e tyre e shpenzuan n politik: krijuan parti t ndryshme politike, ligjet e shteteve mikpritse nuk lejuan q ato parti t regjistrohen si parti, por krert e atyre partive shum t zhdrvjellt dhe n t njjtn koh edhe gnjeshtar, nxituan q partit e tyre ti regjistrojn n organet prkatse jo si parti politike, por si shoqata me emra t ndryshm. Kshtu vepruan edhe n Zvicr. Gnjeshtart mund t gnjejn veten, por jo edhe shtetet me prvoj shtatqindvjeare si shtet, si sht Zvicra. Zvicra mirfilli e dinte se krert e ndryshm politik t ktyre partive po harxhojn kot s koti energji, u trhiqnin vrejtjen pr kt, por shqiptart kur vendosin t merren me politik, jan m ujqr s ujqrit, i prejn hekurat e t gjitha kafazeve. Si rezultat i nj qndrimi t till kobzi, n t gjitha shtetet e Perndimit, duke prfshir edhe Zvicrn, shqiptarve iu servir n pjata nj racion, q nuk kishte emr tjetr pos PRARJE. Nga avulli plot xc i ktij racioni shqiptart nisn t akuzojn shoqi-shon si majtist e djathtist, e Atdheu rnkonte n robri, se nuk punonte as dora e majt, as dora e djatht, do t thot q nga mngjesi merrte teposhtzn rruga jon. E themi kshtu, ngase pr tu lar mir fytyra n mngjes, duhet t prdoren q t dyja duart. Atdheu, jo vetm q rnkonte n robri, por symbylltas ecte drejt gremins. Kt tragjedi ndr t part e kishte hetuar Jusuf Grvalla, andaj me nxitim e vrau Jugosllavia, si e kishte vrar tr Kosovn q nga dita kur e kishte ndar Kosovn nga Shqipria. Kt tragjedi t madhe ia kishte sjell kryesatrapi i Ballkanit, komunisti Tito. Krert politik shqiptar, duke e njollosur njri-tjetrin, kishin krijuar mjegull t dendur para syve t tyre dhe fare nuk e shihnin vrassin. Ai tashm ishte diku n nj varr, por e kishte ln prapa birin e vet, Slobodan Milosheviqin, i cili dredhin e Titos nuk e kishte prsosur kishte zgjedhur vrasjen si mjet t vetm pr zhdukjen e shqiptarve. Krert e partive politike, edhe kur vritej aq brutalisht Kosova nga njeriu q

Flori Bruqi 284 kishte kultivuar deri n shkall ndrkombtare fashizmin serb, merreshin n mes vete, duke i kputur her njrit, her tjetrit dorn e majt ose dorn e djatht. Ishin t gjitha sinjalet q shqiptart po ngelnin pa duar. Kt e hetuan edhe t rinjt shqiptar n Lozan t Zvicrs, t cilt m 1 nntor 1994 krijuan shoqrin kulturore, pr t rritur e pr t vegjl, krijuan grupin e valleve shqipe, e nxorn nga dheu rrnjn q po venitej pa diell dhe shpejt e shpejt rrnja mori emrin e vet: ILIRT. Ata q e quanin veten t djatht than se me urdhrin e politiks son u krijua shoqria kulturore artistike Ilirt, kshtu than edhe ata q pandehnin se i sjell dika t mir atdheut majtizmi shqiptar, q i kishte rrnjt te thembra e kpucs s Titos dhe t komunistve t tjer m t vegjl se ai edhe pr nga pesha e trupit, edhe pr nga prestigji, Ilirt si ilirt: kishin vendosur tu takonin t gjith shqiptarve. Kt fjali po e prsris: t gjith shqiptarve Ata ishin dhe jan t vetdijshm se kultura sht mbretresh q i bashkon shqiptart, andaj ata edhe sot marrin urdhra nga kjo mbretresh. Krert politik shqiptar edhe sot jan t ndar n Lozan, e si rezultat i ksaj t keqe ata ngulmojn q Festa e Flamurit t mos festohet bashkrisht, ata edhe prvjetorin e Jusuf Grvalls e kremtojn ndaras. Po patn mundsi, ata nj dit edhe Diellin do ta ndanin. Shqiptart e rndomt e shikojn kt pun t tyre (tepr t lig dhe tepr tragjike) me skepticizm dhe me prbuzje, por skepticizmi dhe prbuzja nuk mjaftojn q t venitet rrnja e prarjes dhe t zhduket nj her prgjithmon. T vetdijshm pr kt, ILIRT edhe m shum u mobilizuan q me kultur ti bashkojn shqiptart. M 15 mars 2001, biseduam n Lozan me disa shqiptar t prkatsive t ndryshme. Ilirt nga dita n dit po i shtojn radht me artist t rinj, t talentuar dhe me plot zell q t krijojn harmoni n mesin e shqiptarve n tr Zvicrn. Ilirt dy her zun vendin e par n Festivalin e Berns, ku u prezantuan 25 shoqri kulturore-artistike nga mbar Zvicra. Shpesh kemi qen n qendr t vmendjes n shtypin qendror t Zvicrs, thot njeriu m prgjegjs dhe m meritor n kt shoqri, Ilir Bytyi. N Lozan, ku e kemi selin, por edhe n tr Zvicrn, dhe n shtetet e tjera, ne i kemi vn vetes pr detyr parsore q t bulbrojm pak

Guxim shqiptar 285 Arbri edhe n mrgat, andaj kur kndojm para publikut ne e sjellim n gjirma t zemrave t shqiptarve Gjirokastrn dhe Preshevn, Tetovn dhe Ulqinin, Prishtinn dhe Tirann. Kur kndojn ilirt, thot Arjeta Buzhala, ne kthehemi n Kosov, sado q kan kaluar m shum se dhjet vjet q un nuk kam qen n Kosov. Nuk kam qen as un, thot burri i saj, Afrimi, dhe tregon se krert politik t djatht dhe t majt npr tubime t ndryshme brtitnin dhe klithnin se nuk i nnshtrohemi dot Serbis dhe detyr juaja, o bashkatdhetar, sht as ju mos t bni asnj hap pr nnshtrim, pra as ju mos shkoni n ambasad t Serbis pr t marr pasaporta dhe, kur shkumonin mir e mir, bnin me dor kah nj kuti e madhe, bnin me gisht drejt saj, e mrgimtart e gjor i mbushnin kutit e mdha me deviza t shumta; pas nj jave i shihnin krert e partive politike shqiptare q udhtonin me limuzina t zeza drejt ambasads jugosllave pr t paguar shuma t majme pr tu pajisur me pasaporta t shtetit jugosllav. Un, si nusja ime, Arjeta, nuk deshm t marrim pasaporta t huaja, andaj edhe pr mua kaluan m shum se dhjet vjet q nuk e kam par Kosovn. Un n nj mnyr e shoh Kosovn prmes valleve t Ilirve, po presim q kto dit t marrim pasaporta t Zvicrs, ose t UNMIK-ut n Kosov, nse ngjet e kundrta, do t kthehemi prfundimisht n Kosov: n Atdhe le t punojn partit politike, se pa to nuk bn n atdhe, por n mrgat do t ishte mir t shnohej fundi i tyre, se kshtu do t shnohej fundi i prarjeve, harmonia n valle dhe n jet do ti gzonte mrgimtart, shkroi Mehmet KAJTAZI.
http://www.shqip.dk/modules.php?name=News&file=print&sid=1266

286

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Kush sht Kolec Traboini?

287

shkruash pr mikun tim virtual, shkrimtarin e madh Kolec Traboini, sht vshtir ngase sht shkrimtar poliedrik, i jashtzakonshm, meditativ dhe smund ti shmangesh krkes e te mos shikosh 2 shekuj m par se kush ishin t part e tij! Pastaj, ai pas vetes e la pothuajse gjysmn e jets n atdhe dhe n mrgim. Rastsisht u njohm kur m bri nj kritik me vend E djeshmja ka vdekur dhe t vdekurin askush nuk dshiron ta kujtoj Mirpo, me gjith kt rrokulli t prditshme, me sa shoh nga krijimtaria jote, ti ke gjetur mundsi krijimi, fantazimi, me kompozime impresioniste e disi t paimagjinueshme pr njerzit e zakonshm M sa duket, ti je shum-shum larg tyre; megjithse edhe ti lvrin mes turmash prej t cilave rrok tipat, karakteret, astet dhe deprton n psikologjin njerzore t shqiptarve Truri yt i rrok vargjet disi ndryshe: e trajton botn dhe psikologjin e njeriut disi ndryshe I lexova shkrimet tuaja nj nga nj. Un nuk jam specialist kritikash dhe nuk mund t t jap ndonj mendim q t t vlej. Por, ndonse m plqejn shkrimet tuaja, un nga shija dhe ndjesit, anoj tek nje przierje e tyre me realistt e vrtet. M plqen nj bashkim i s natyrshmes me te panatyrshmen, i reales me irrealen. Dhe pr aq sa un arrij t deprtoj n mendimet tuaja filozofikopsikologjike, e ndjej se aty sht dora e sigurt e nje muratori qe gdhend guximshm forma t reja t jets

Flori Bruqi Natyrisht se ti, i dashuri Kolec Traboini, ruan frymn e shqiptarizmit edhe n Boston, edhe n Athin, edhe n Shkodr, edhe n Tiran. Ti njeh konceptin e bots, pra mund t konsiderohesh n grupin e atyre shkrimtarve t sotm shqiptar dhe botror q krijojn stilin e vet t t shkruarit T shkruan nj njeri q t do vargjet shpirtrore, q ti e sheh shum thell tek prototipat e krijimeve tua. Dhe mu pr kt krkoj falje q pa t njohur personalisht, po shkruaj pr ty nj shkrim pr kafepirsit n art-caf, sepse dikush t njeh e dikush ta ka zili, e dikush Kolec Traboini u lind n Shkodr, dhe n moshn e njom, pas vdekjes s babait, ka jetuar pr disa vjet n shtpin e Fmijs n Shkodr. Ka ndjekur pr dy vjet shkolln Pedagogjike Ndrec Ndue Gjoka n Tiran. Pas kryerjes s shrbimit ushtarak n Tropoj, ka punuar rreth 4 vjet n fabrikn e Fibrs s Kombinatit t Drurit n Shkodr. M pas ka vazhduar studimet n Universitetin e Tirans, dega Gazetari. Gjat kohs q ishte student, botoi librin me tregime Petalet e bajames s hidhur 1973, q u vlersua me mim inkurajues n konkursin Kombtar t Letrsis dhe Arteve. Shkrimtari Naum Prifti n at koh botoi nje recension vlersues pr tregimet e autorit si dhe stilin liriko poetik t rrfimit t autorit t ri. Prve nj tregimi n gazetnStudenti, Fosforeshenca, dhe nj tjetri n gazetn Drita, m pas K. Traboini nuk do te shkruante tregime letrare. Gjate shum viteve ai shkruan skenar pr filma doku mentar, vizatimor si dhe realizon nj sr dramatizimesh pr fmij n Radio-Tirana, ndr t cilt spikat dramatizimi me nnt pjes Kreshnikt e Jutbins. N kinematografin dokumentare ai do t fitonte pr skenart e shkruar prej tij e t realizuar n filma, mjaft mime, duke prfshir dy kupat e festivaleve t I-r dhe t VIII-t, Asdreni 1976, dhe Kshtjella e kngve 1989, bashkautor me poetin Agim Shehu, si dhe nj sr mimesh pr filmat Kol Idromeno, Hasan Prishtina e tjer. 288

Guxim shqiptar 289 N vitin 1990 realizon me regji e skenar te tij filmin dokumentar Dshmi nga Barleti i cili u shpall filmi me i mire dokumentar i Kinostudios Albafilm pr at vit. N projektet e tij pr realizimin e filmave autorfilm, regji e skenar ai nis punn edhe me dy filma t tjer Fluturimi i pllumbave dhe Requiem, por rrjedha intensive e ngjarjeve n fund t 90ta dhe fillimin e 91shit, solli edhe prishjen e programeve t filmimit. N Kinostudio, si kudo n Tiran dhe rrethe, nis t fryj vrullshm era proceseve demokratike, q do t sillte prmbysjen e shtetit despotik monist. K. Traboini sht ndr organizatort e par t formimit t degs s Partis Demokratike pr Kinostudion dhe bashkinisiator me Mark Topallajn e Saimir Kumbaron pr organizimin e mitingut t madh t intelektualve t kryeqytetit para stadiumit Qemal Stafa, ku u ngutn t dalin n tribun pr t folur edhe ata q nuk kishin kurrfar lidhjeje me idet demokratike. Merr pjese n demonstratat e mdha t zhvilluara n kryeqytet, dhe n kt atmosfer shkruan e boton shkrimin Vlera e Simboleve Kombtare n numrin 3 t gazets RD me 16 janar 1990 ku ndr t tjera thuhet se kish ardhur koha pr t hequr simbolet komuniste duke prfshire heqjen e yllit t kuq nga flamuri dhe nga stema e Republiks. Acarimi i gjendjes e detyron K. Traboinin pas shembjes s bustit, e kur komunistt krkonin revansh monumentesh e ndoshta gjaku, t largohet nga atdheu familjarisht n drejtim t Malit t Zi ku kishte fshatin e babait t vet, Traboinin e Hotit, pr t kaluar m pas n Greqi. N Athin punon n ndrtim, mekanik, pastrues e soj e soj punsh t tjera pr t mbijetuar, ndrkohe i revoltuar nga propaganda antishqiptare dhe shpifse ndaj emigrantve shqiptar, me kursimet e pakta qe kish, investon pr hapjen e nje gazete pr emigrantt shqiptar. Gazeta Emigranti (m pas Egnatia) u shprnda n sheshin Omomia ndr emigrant ditn e 10 Prillit 1993. Gazeta doli n kushtet jolegale ashtu si ishin ilegal botuesi i gazets K. Traboini dhe qindra e mijra emigrant shqiptar

Flori Bruqi 290 anemban Greqis. Mizoria e Qeverise Micotaqis mbi emigrantt shqiptar me operacionin njerzor Skupa (Fshesa) e detyroi botuesin ta ndrpriste gazetn n disa numra pr ta vazhduar srish n vjesht me nj ambicie pr ta br gazet serioze dygjuhshe nn okielon Drejt Evrops dhe shtimin e faqeve t saj nga 4 n 12 faqe. N vitin 1995, me materialet e botuara n gazetn Egnatia, K. Traboini botoi t parin libr shqip n Greqi, albumin poetik t emigrantve Ballada e largsive, i cili do t pasohej me dy libra t tjer t tij po shqip Gjurm n histori, letrsi dokumentare, si dhe Kreshnikt e Demokracis, ky i fundit me satira politike bashkkohore. Albumi poetik i emigrantve Ballada e largsive pati nj jehon shum t gjer n Greqi dhe vemas n Athin, n radht e intelektualve grek. N Shkrimin e tij Ana tjetr e medaljes s emigrantve, botuar n revistn Arvanon, shkrimtari dhe studiuesi Aristidh Kola shkruan me entuziazm pr bijt e nje populli q edhe n kushte shume t vshtira t lufts pr t mbijetuar, krijon edhe nj art t madh poetik, sepse populli shqiptar, bijt e t cilve jan emigrantt, sht nje popull me frymzim e shpirt poetik. Ndrkoh shkruan me nj fryme tepr mirdashse edhe shkrimtari grek Kotas Valeta krijimtaria e t cilit ishte botuar e br e njohur n Evrop. N vren e vitit 1995 K. Traboini emigron familjarisht n Amerike, vendoset n Filadelfia e m pas sistemohet n Boston ku jeton familjarisht. Duke qen nj njeri qe nuk i buzqesh fati n mrgim, edhe n Amerik vazhdon t bj pun t rnda e jasht profilit t tij si kineast. Kt munges ai e plotson duke u marr me krijimtari letrare. Gjat kohs s qndrimit n Amerik, shkruan e boton dy libra t tjer Katrkndshi i mundimeve, Tiran 2000 dhe Mos vdis dashuri, Tiran 2002, ShB GlobusR, t cilt jan pritur shume mir nga lexuesit n Shqipri dhe jasht dhe jan botuar shkrime vlersuese n gazetat shqiptare t Komunitetit

Guxim shqiptar 291 Shqiptar n SHBA Illyria dhe Dielli. N vitin 1994 Kolec Traboini sht pranuar antar i Federats Ndrkombtare t Gazetarve, me qendr n Bruksel, ndrsa n nntor 2001 nga Kongresi i Lidhjes Shqiptare n Bot mbajtur n Prizren, sht zgjedhur antar i kshillit drejtues t LSHB. Ballada e largsive sht i pari libr i botuar n gjuhn shqipe n Greqi. Ky album poetik i botuar n Athin n 1995, q prfshin krijime t 32 autorve emigrant, sht pritur shum mir nga opinioni letrar dhe lexuesit n Shqipri dhe Greqi. Kan shkruar pr t n Athin, n revistn arvanitase Arvanon, revistn greke Radiotelevizioni , si dhe jan botuar shkrime vlersuese n shtypin shqiptar n Tiran. N baz t krijimeve t ktij libri, emigrantt shqiptar n bashkpunim me drejtuesit e Shoqats s Arvanitasve dhe Bashkin e Iliopulit, organizuan koncertin e fjals artistike n Athin n korrik t vitit 1995, ku morn pjes edhe shkrimtar t afirmuar grek me krijimtarin e tyre poetike. Ky eveniment ishte shprehje e dshirave t krijuesve emigrant dhe shkrimtarve prparimtar grek, pr ndrtimin e urave t miqsis e t shkmbimeve t prvojave artistike n mes dy popujve me dshirn pr harmoni, mirkuptim e paqe. Nokturn botuar nga shtpia botuese GlobusR, Tiran 2004, sht vllimi i dyt n krijimtarin poetike personale t Kolec Traboinit, q bn nj hap m tej n ambiciet e veta artistike. N kt libr t ri prfshihen 112 krijime t reja gjat vitit 2003, ku spikatin prpjekje pr t pasqyruar jo vetm botn shpirtrore t poetit, por edhe shqetsimet qytetare, gjithnj nprmjet lirizmit e prjetimeve t thella emocionale. Libri ndahet n 6 kapituj: Antikoha, Shn Valentini Poet, Vjesht Italiane, Porta e Drits, Epistolar Poetik dhe Impresione. N kt t fundit prfshihen mendime t shprehura n Shtyp dhe Internet mbi krijimtarin letrare poetike t autorit, nga 12 njerz t fushave t ndryshme q nga studiues e shkrimtar

Flori Bruqi 292 t afirmuar, kolegt n fushn e lvrimit t artit e deri tek lexues e admirues t poezis. Shnojm emrat e tyre: Aristidh P. Kola 1944-2000 (Athin-Greqi), Naum Prifti (New York), Vllasova Musta (Tiran), Spiro Gjikondi (New York), Kosta Valeta (Athin-Greqi), Dalip Greca (New York), Ejvis-Maria Xhajanka (Gjeorgjia-USA), Zhuliana Jorganxhi (Trieste-Itali), Arben okaj (Gjermani), Klajd Kapinova e Uk Lushi (New York), Pilo Llanguri (Meriland USA). N vllimin poetik Mos vdis dashuri botuar nga shtpia botuese GlobusR, Tiran 2002, autori ka prfshire krijime t tij n nj periudhe t gjat kohore me poezi q datojn nga viti 1985 e deri n 2002; t periudhs s poezis s fsheht nn diktatur, poezis s hapur n demokraci dhe t jets plot peripeci n emigracion. Ky libr sht pritur mir nga shkrimtart e lexuesit dhe sht vlersuar si nj sukses pr autorin nga gazeta shqiptaroamerikane Illyria n New York si dhe n shtypin e Tirans. Jehon poetike Nga vllimi poetik i Kolec Traboinit Mos vdis dashuri, sht marr e prkthyer e botuar n rumanisht n Revistn letrare shqiptaro-rumune Haemus q botohet n Bukuresht nga Kopi dhe Adrian Kyyku poezia Koha e prostitutave - Epoca prostituatelor, Haemus, mr.11-14, 2002, f. 192-194 Revista Prietenul albanezului - Miku i shqiptarit q botohet n Bukuresht, Rumani, n numrin e saj, 23 shtator 2003, faqe 17, ka botuar t prkthyer n gjuhn rumune nga Ardian-Kristian Kycyku, poezin Hirushja - Cenusresei nga vllimi poetik Nokturn i Kolec Traboinit. Poezia Athina - Atene krijuar n vitin 2004 dhe prkthyer n italisht pr lexuesit e Internetit nga Fatos Dingo, ka rrokur plqimin e disa lexuesve italian q i shnojm: http:// albellenic.splinder.it sht e bukur... Dhe ndjehet me t vrtet zhuzhurima e mbl e nj mbasditeje, e nj qetsie t ngadalt dhe t zhytur n

Guxim shqiptar 293 mendime plot me histori t mbyllura n vetvete, t patreguara. Ellie Ellie_Arroway (http://ellie.splinder.it) 13 marzo, 2004. Shoh fytyra mesdhetare, q ve nj her i kam par, q nuk e di nga vijn e nga shkojn, por ve me fytyra t njohurish m ngjajn dhe fytyra ime me t tyren, me siguri, ngjasojn... Po, sht nj ndjesi e jashtzakonshme, q e kam ndjer shpesh me intensitet, nga Siria n Rumani (mesdhetar ad honorem). Jam e knaqur q t lexoj prsri edhe me kt poezi. Annie / justannie (http://justannie.splinder.it ) 12 marzo, 2004. Kjo poezi sht vrtet nj cop qyteti: ka form t ngjeshur si nj trup, sht e prbr nga aroma, gjra, zra. sht nj ur shum e bukur. /Col/ colfavoredellenebbie (http://colfavoredellenebbie.splinder.it ) 11 marzo, 2004 ] Petalet e bajames s hidhur
Shtpia Botuese Naim Frashri 1973

sht libri i par i autorit, botuar kur ishte student n Universitetin e Tirans n vitin 1973 e i vlersuar me mim n konkursin Kombtar t Letrsis e Arteve 1974. N shtypin e Lidhjes s Shkrimtarve sht cilsuar si vllim me tregime t ngrohta lirike plot frymzim. N at libr studenti gazetaris Kolec Traboini, kishte mbledhur tregimet e botuar prej tij npr periodikt e gazetat e kohs, kryesisht n faqet letrare t gazetave Zri Rinisdhe Puna. Vllimi kishte 9 tregime, redaktor i librit ka qen shkrimtari Odhise Grillo, piktore Safo Marko, tirazh 6 mij kopje Katrkndshi i mundimeve
Shtpia botuese GlobusR, Tiran 2000

Autori i ktij libri pr shum vite ka punuar n kinematografi n seksionin e filmave dokumentar ku profesioni i ka dhn mundsi t njihte realitetin aneknd Shqipris dhe t prjetonte dukurit e shoqris s shtypur e t ndrydhur shqiptare. N nj projektfilm dokumentar, n ver 1990, ai pson disfat kri-

Flori Bruqi 294 juese, sepse objekti ku ai kish nisur xhirimet e filmit Fluturimi i pllumbave, shkolla e korrektimit pr adoleshentt, n periferi t Tirans, u shkatrrua si institucion pr ti ln vendin forcave t sigurimit t shtetit monist q po jetonte grahmat e fundit t jets s vet t dhunshme. Flett e skenarit, q ishin nj dram e gjall e fateve njerzore, shpeshher t sakatuara prej fatit dhe pushtetit absurd, autori nuk i la n sirtar, por i hodhi n faqet e nj libri, t cilin kritika e ka quajtur me t drejt se nuk sht roman, sepse i mungon nj hapsir e gjer ngjarjesh t mpleksura rreth nj boshti; por nuk sht as tregim a prmbledhje tregimesh, sepse nuk shtjellohen ngjarje t veanta e t shkputura. Autori i ka quajtur shkurt Rrfim ato flet skenari t nj filmi t parealizuar q n saj t ides q mbartin e fal nj narracioni situatash dramatike nga bota e adoleshentve, ku prdoren me mjaft sukses edhe figura letrare t gjetura artistikisht, bjn q libri t t mbaj t tensionuar deri n fund. Gjurm n histori
Botuar n Athin, 1995

Libri Gjurm n histori, letrsi dokumentare, n t ciln prfshihen dokumente dhe dshmi nga jeta e Palok Traboinit si dhe pjes nga shkrimet e tij botuar n shtypin shqiptar n vitet e lufts pr pavarsi, u botua nga i biri Kolec Traboini pas hulumtimeve t gjata npr vite, n arkivat, bibliotekat dhe kujtesn e njerzve, sepse nga babai tij i vdekur nuk kishte arritur t ruhej asnj dokument, madje vet origjinali i poems Lufta e maleve shkruar n Prizren m 1911 dhe botuar tashm n kt libr pr her t par,ishte zhdukur dhe pak shpresa mbeteshin t gjendej. Libri n mnyr t dokumentuar prfshin veprimtarin atdhetare t Palok Traboinit si nj kryengrits e bashklufttar i heroit Ded Gjo Luli, si msues i gjuhs shqipe q n vitin 1908 e pr katr dekada me radh, si publicist i shtypit t pavarsis dhe poet, krijues i nj poem me rreth 1600 vargje mbi kryengritjen e Malsis s Madhe n vitin 1911, dshmi autentike t ngjarjeve me rendsi historike. Vlern e librit e shtojn edhe fotografit origjinale t ruajtura

Guxim shqiptar me kujdes nga Fototeka Marubi Shkodr. Rapsodi ushtore

Ironi bashkkohse, 1995

295

N punn e tij si gazetar e drejtues i gazets Egnatia, autori krijoi n zhanre t ndryshme t publicistiks, si artikuj, analiza, pamflete, por nj vend t rndsishm do t zinin edhe fejtonet, alegorit, satirat si n proz ashtu edhe n vargje. Kto t fundit do t prbnin materialin letrar pr krijim e librit Rapsodi ushtor, ndar n dy libra, pjesa e par poema ironike Kreshnikt e demokracis dhe e dyta proza satirike Vrimat e Sait. N kt libr n format xhepi, satirizohen veprimet e paprgjegjshme t politikanve t vjetr e t rinj q doln n skenn e historis me makinacione e prapaskena, q e kan burimin tek psikologjia e ruajtjes s pushtetit me do kusht prej atyre q kishin kaluar npr shtratin e Prokustit t ideologjis komuniste. Pr mbrapshtit e veta n politik dhe ekonomi, n kt libr, e gjejn veten rreth 50 persona t politiks shqiptare, q lvrijn gjallnueshem e t prqeshur n Rapsodin ushtor t vitit 1995 pr meritat e veanta q kan pr gatimin n mnyr aq t prvajtueshme t Kaamakut ton Kombtar, far ngjarjet e mvonshme tashm e kan vrtetuar katriprisht. Proz satirike
Rapsodi ushtor

Parodit Rapsodi Ushtor e nderojn autorin dhe diasporn, emigracionin politik, sepse i bn jehon kaosit, anarkis q ka sjell n vend demokracia false ose si i thon shkodrant: DEMONKRACIA.
Dom Simon Jubani Boston, 29. 6. 1996

Jehon Libri i Kolec Traboinit, konceptuar e realizuar si nj vllim n t cilin jan prmbledhur ese, artikuj publicistik, nj poem,

Flori Bruqi 296 flet ditari,letra, deklarata, fotografi nga arkivi i Geg Marubit, faksimile, etj., i prket prozs dokumentare... Libri, q ka lajtmotiv maksimn e Marin Barletit Gjithsekush shkon n rrjedhn e gjakut t kombit t vet, vlersuar nga shkrimtari e publicisti Kolec Traboini si mesazh pr brezat, mbyllet me listn erore t 41 trimave t Traboinit, rn dshmor, q nga 23 marsi 1911 e deri me 5 tetor 1920. Vllimi Gjurm n histori prfaqson nj proz dokumentare, por edhe nj prvoj krijuese pr hulumtimin e figurave t atdhetareve tan, ln n harresn e kohs.
Dr. HAMIT BORII, bashkpuntor i Vjetr Shkencor Cyrih, qershor 1998

Jehon sht kjo dukuri artistike-dialogt me vetveten-q v n lvizje fuqishm botn shpirtrore t lexuesit, duke e br t prjetoj ndjenja t holla e t larta estetike dhe duke e pasuruar e fisnik ruar shpirtrisht. Kta dialog thrrasin n bankn e akuzs krimin e diktaturs ndaj fmijve t mbetur pa prindr e t braktisur nga t tjert, atyre q nuk kan njohur kurr prkdhelje e dashuri, por q jan trajtuar egrsisht, duke prjetuar vetm urrejtje, dhun, tortura. Jo vetm kaq; ato akuzojn diktaturn edhe pr krimin q i sht br nj populli t tr, i cili ka jetuar nj gjysmshekulli n Katrkndshin e mundimeve. iltrsia shpirtrore dhe humanizmi, prkrah mprehtsis s gjykimit, t sendrtuara n dialog t shkatht dhe plazmuar me nj gjuh t pasur figurative kan br q rrfimet t tingllojn si miniese demaskuese pr fenomenet kriminale t tiranis s kuqe.
Gazeta Diellie Vatrs dhe Illyria, New York, nr. 1001, 9-11 Janar 2001.

Jehon Libri me tregime Petalet e bajames s hidhur fitoi mim inkurajues n konkursin Kombtar t Letrsis dhe Arteve n nntor 1974. N recensionin e botuar n revistn Nntori shkrimtari

Guxim shqiptar 297 i mirnjohur Naum Prifti i vlersonte tregimet e autorit t ri si narracione t ngroha poetike, ku ndonse subjektet ishin t thjeshta, ndrtimi i tregimeve me fraza lakonike e ritm t brendshm e plot ngjyra prshkrimi t natyrs, mjediseve dhe bots psikologjike t personazheve, t bnin t prjetoje emocionalisht leximin e librit. MIRDITA - KALIMERA Mirdita tok e elenve t lasht! Mirdita Athin Ju burra athinjot e nna athinjote Mirdita do port Mirdita... Ju djem q laheni brigjeve t detit si spartan Ju greke t bukura q putheni n rrug pa droje Ti Akropol e ti Stadium Olimpik Ju statuja t gurta q vshtroni npr shekuj ciklopik Ju prendi t Olimpit Mirdita! Mirdita Elitis, Ludemis, Zei e ti Teo Angjelopulos Iren Papas e Teodorakis Ju pershndes me fjalen m t bukur shqipe Mirdita! Vij nga Shqipria Vij tek ju me trastn e t varfrit Brenda ka ca thrrime e ca vargje poetike Pr urin e popullit tim. Vij me dy vocrrakt e mi t uritur me gruan q nga elent ka nj rremb gjaku. Vij t trokas n zemrn tuaj T krkoj pak dashuri, pak buk e dy tjegulla si streh

298

Flori Bruqi Me nj kalimera t ngroht tek porta. Kalimera Thraki, Peleponez e ti Kret e begat Mirdita ju ullishte e ju vreshta me stafidhe Flori tek ju ka shum diell Shum m teper nga kerkont Ricosi i madh n MakroniT mjert ne sa larg kemi qn t mjert ne sa afr Dhe strokisnim dot n portn tuaj Por pinim si Sokrati n heshtje kupn e mjerimit. Mirdita diell i Athins Kalimera! Ju prshndes me dy fjalt m t lashta n bot Un Alvanosi Kryelart e mjeracak i ktij fundshkulli!

sis.

Athin, mars 1991

ULLINJT E ATIKIS Ju ullinjt e Atikis mrekullia e Atikis mburreni se ju ka mbjellur Sokrati... megjithse i ndrituri Sokrat ishte krahthat e pafuqi atij ve mndja i punonte prandaj ta do mndja se ska mbjellur ullinj n kopshtin e tij. N kopshtin e tij vetm filosofia zinte rrnj... Krahthati Sokrat ti ishte gjendur nj kup vaj megjithse piu helmin vdjekjendjells do t kishte shptuar mrekullisht

Guxim shqiptar dhe kshtu nuk do t turprohej Hipokrati *** Ju ullinjt e Atikis mrekullia e Atikis mburreni se ju ka mbjellur Sokrati. ...Kushedi mergimtar varrharruar ju ka mbjelle!
Athin, 15 Nntor 1991

299

FRYJ MOJ ER! Fryj moj er e mendur, fryj! Diellin q m hiqte udh e lash pas malit hna mbeti varur n nj deg shtpia fshehur lesave t gardhit fshati i prhumbur npr mjegull. Fryj moj er e pabes, fryj! Gunn q m mbante ngroht e lash n stan fenerin e vjetr n dritare shishen e rakis n buz t vatrs gruan kacul me dy vocrrak. Fryj moj er mizore n tok t huaj kallkan bja zemren kurbetqarit se kurrgj q ta mbaj ngroht nuk ka!
Shkurt 1994

STATUJA ZEMRGURTA U gjend i vdekur n sheshin Omonia Sipas RTV Grek.

300

Flori Bruqi Mos qeshni ju statuja t Olimpit me mua q sot rri n heshtje ndrsa n fytyr m bien riga shiu... Nuk sht nderim pr ju ky qndrim solemn por kam trishtim n zemrn time pr jetn e nj djali q sot vdiq tek flinte n Omonia, tek ky shesh me pllaka guri nn kok e qiellin si kuvert zbukuruar me kurora yjesh. Natn ra nj yll e mbi kok i fjeti bashk me ndrrn- sikur t ishin vallezr e kur erdh agimi- ngrin q t dy... Statuja t Olimpit, vall si mund t qndroni aq t ngurta prball ktij trishtimi q rrjedh fytyrs sime si pik loti q rrjedh nga vet qielli si rrke me yje dhe qndrojn t ngrir n nderim t fundit djalit q nga nna larg mrgoi... Statuja zemergurta asnj dhmbje nuk e trondit qndrimin tuaj krenar prandaj n kmbt tuaja po l trastn e mrgimtarit q u flijua sonte. Brenda nj grusht dh nga Shqipria brenda kish nj ndrr e nj shpres pr nj ar t vockl buz lumit pr nj shtpi e nje vresht djaloshi q Athins i ra n prhr si ta kish nn, e m su zgjua. Merreni kt trast - trofe mjerimi shtoni lavdin tuaj n Olimp me dshirn mijvjeare t flijimit q su shua kurr npr kta tempuj!

Guxim shqiptar Gjithmon do t ket djem q flen n rrug dhe yj q pikojn n ndrrime npr kmb statujash zmrgurta me t cilat kurr su ngop ky shekull!
Athin 8 dhjetor 1991

301

SHI N VARREZAT E KESIARIANIS Bie shi i imt, i trisht n Varrezat e Kesiarianis mbi kryqet e bardh e porcelanin e fytyrave t grekrve t vdekur... Lotojn halat e pishave ndrsa qirinjt rgtijn n heshtje duke dhn frymn e fundit. Ngadal do gj humbet nn pushtetin e ujrave qiellor bashk me mua q ndrtoj muret rrethuese brenda t cilave zotron bardhsia e mermerit e mbi ta shiu vetm shiu... Rigon shi i imt mbi fytyrat e elinve t dikurshm bie mbi fytyrn time i vetmi i gjall n kt bot t vdekur me fytyr nga qielli duke ju lutur zotit t kem dhe un si helent nj varr n tokn time. ndryshe shpirti im do t ngrihet nga varri me nj dshir demoniake pr tu prleshur me errat e shtrgatn pa gjetur kurr prehje n dh t huaj pa gjetur amshim nga qielli. Bie shi i imt,i trisht n Varrezat e Kesiarianis i imt i heshtur, i trisht i but si lott e nnave pr mrgimtart e humbur.
Athin, 20. 4. 1992

302 DAVID E MOISI Mikut tim poet Ndoc Gjetja Heu Ndoc Gjetja, ku ka mbrrit burri me pa gjoksin lakuriq t nj grekje t bukur si nj skulptur e Fidias- e vehtja me ju duk si me ken vet lakuriq n mes njerzve.

Flori Bruqi

Paj burri, kur nuk asht David lakuriq i Mikelanxhelos duhet me ken Moisi i menduem tash kurrsesi nuk po di ka po ndodh me shqiptarin David pa kokrra e Moisi pa tru... Thon, do gja pr Davidin e kurrgja pr Moisiun mjer mishi q sha mish thot njeriu... si nuk u gjend nj gjeth fiku a deg dafine me mbulue ka t lbyr syt n marramendje. Heu Ndoc Gjetja miku im n Athin Evropa po t kndell gjoksjasht kah vehtja ty tash po t zgjohen shtatqind dreqen nn lekur e je tuj e fut n shtrat si ta kishe grua.
Athin, 12 Qershor 1993

E SHTUN E LAGUR MRGIMI Dit e puns s mrgimtarit shkoi npr pellgje si t ish nje shpend uji e zor se kthehet prap npr kt trage n kt fundjave q ssht aspak e bukur ve krejt e qullur nga shiu dhe mrzia q rigon n shpirtin e njeriut... Shkoi dhe skthehet m nn vshtrimin e tij t dhembshm

Guxim shqiptar sepse mbeti vetm dhe vetmia e mundon disa her m shum se karrot e betonit arave t Atikis q sot lagen n shi. Mbeti vetm me statujat e lagura t shenjtorve q prvujtsisht i nnshtrohen qiellit dhe rreken ta bindin se mundimi sht nj sprov q nuk ta shuan shpresn. Por litart e shiut skan t sosur si rrke trishtimi pambarim q me rrapllim i shuajn shpresn e kthimit n Atdhe nga kjo trag e dhimbshme ku shkon e vjen mjerimi. Bie shi n tokn e elinve Sot asgj nuk e shpton mrgimtarin nga tundimi i shpirtit q laget n shi m keq se statujat q prvujtsisht i nnshtrohen qiellit. Shi e prap shi n kt t shtun t qullur nga mrzia.
Athin, 7 dhjetor 1991

303

T RROSH EMIGRANT N ATHIN T rrosh emigrant n Athin do t thot: t ngarkosh n kamionin e z. Spiro Evastasiadhi imento tela dhe hekur e me to t rrethosh tokat q sapo u blen nga pronart e rinj athinjot n Maraton... T rrosh emigrant n Athin do t thot:

304

Flori Bruqi t kesh frik nga policia greke se je i huaj je emigrant, je i paligjshm. Por kur je shqiptar e ndjen dy her frikn dhe tri her mungesn e njeriut sepse do nat Mega dhe Antena t servirin rubrikn Alvanost vjellin... Paka se hajdut i par i bots ish nj trojan, Paridi, q i vodhi Menelaut Helenn e bukur. Pas ksaj nj grek dinak u dhuroi trojanve nj kal t drujt dhe u rrembeu Lirin... T rrosh emigrant n Athin do t thot: t mbash n xhep diplomn e Universitetit t Tirans e ti biesh kazms sa t dal shpirti duke par endrra nn diellin e Mesdheut pr t nesrmen, q ka zn vend n zemrn tnde si filiz ulliri prball detit me gjethe t thara pa jet. T rrosh emigrant n Athin...

Athin, Nntor 1991

KORINTH I NXEHTE 93
Nj greke t bukur e desha me zjarr... A. Pushkin

Mos m thuaj, Olga. Mos m thuaj. E di q ke pritur nj vit sa nj shekull. Ke krkuar me sy npr rrug, npr sheshe dhe atje n Omonia ku bashkohen t gjitha rrugt ke pritur. Por atje dhe ndahen moj Olga - edhe ndahen e shkojn larg - shum larg pr t mos u bashkuar m... E di moj Olga! E di!

Guxim shqiptar Ke krkuar prsri n Korinth vern tjetr po ne nuk erdhm dot se kaluam dot Qafn e mallkuar t Bots e ti u trishtove...

305

Krkove me sy gjat bregut n vetmin e dallgve e pyete gjyshen tnde arvanite: Prse nuk erdhn, moj gjyshe, ata djemt nga Shqipria? Me k do t lahem un n kt ver t zhuritur?! Jam gjashtmbdhjet vjee, moj gjyshe, dua bashkmoshatar t futem n det me ata - e kur t lahem t m drithroj trupi, moj gjyshe - t m drithroj kur gjoksi im t preket sado pak nga trupat e unave. T atij, dua t them t atij, q ti e di dua t them... Prse nuk vijn moj gjyshe Afroviti? Prse nuk vijn? Ata e din se un i pres me vshtrim prtej Peleponezit si Penelopa n nj kthim q nuk ka kthim. *** Ne nuk mund t vinim, moj Olga, nuk mundnim edhe pse na thrriste gjaku yt i nxeht q prvlonte vern e trupi yt q na digjte n do prekje kur si delfin t gzuar t Egjeut zhyteshim ujrave t kaltra korinthiote e kur me strkala njri-tjetrin mbulonim gjith deshir, pr t shuar vullkanin e gjoksit tnd q prflakte adoloshencn ton... E zjarrt si ti moj Olg, e thell si ti me sy t mdhej Penelope.

306

Flori Bruqi Ndrsa un nj Odise i lodhur i drmuar me anijen e shpress t shkatrruar e shok t mbytur... *** M duhet srisht nj odise e mundimshme, me duhet t krkoj n det, n ster e npr popuj nj Olg t nxeht q ta shterroj kt oqean q na ndan ... si ti n at ver n at Korinth prvlonjs t vitit 93. Athere kur tr Bota t jet nj Itak Sdo ket Penelopa q presin.

Boston, shkurt 1996

VEGIM
Duke redaktuar poezit e emigrantve pr gazetn Egnatia

Vettima kuajsh t prgjakur anin qiellin shkonin t lanin plagt n det thundrat prush muzgjesh nxirrnin fmijet klithnin si pulbardha e nuset gjoksndezura prisnin nnat kafshonin ret duke pritur karvanet e kurrmoskthimit Athin, Viti 0 ...i harrimit!
Botuar:19.08.2005. http://www.alb-net.com/pipermail/art-cafe/ Week-of-Mon-20050815/008482.html

Guxim shqiptar

307

Keze (Kozeta) Zylo

Mr.sci.Flori Bruqi

ozeta Zylo ka lindur n Tepelene n nj familje mezhgoranase me tradita t shquara atdhetare. Pasi diplomohet pr gjuh dhe letrsi (n Universitetin Aleksandr Xhuvani t Elbasanit m 1979), punoi deri n vitin 1997 si msuese e letrsis shqipe dhe botrore n disa gjimnaze t Tirans, ndrkoh q prfundoi studimet pasuniversitare n Universitetin e Tirans. E spikatur q n vitet 80 pr prirjet dhe qndrimet e saj antikonformiste, pr t cilat provoi dhe ulje n detyre, znj. Zylo u prfshi energjikisht n proceset demokratike q uan n rnien e komunizmit. Mori pjes aktive n krijimin e Partis Demokristiane t Shqipris: q nga themelimi i saj: ishte antare e kryesis dhe n vitet 1994-995, sekretare e prgjithshme e saj. Ajo e ka ushtruar me nj dashuri dhe pasion t veant profesionin e msuesis, ku dhe ka gzuar gjithmon respektin e studentve dhe t kolegve t saj. Si nj msuese e pasionuar, ka qen mjaft aktive n shtypin e prditshm periodik, dhe organizatore, regjisore e spektakleve t gjimnazistve t Tirans, etj. N Shkurt te vitit 1997, me shprthimin e trazirave socialpolitike n Shqipri, emigroi n SHBA, ku u integrua me kultur dhe dinjitet n kolegjet e Nju-Jorkut. N NjuJork vazhdoi kualifikimet e mtejshme n kolegj,

Flori Bruqi 308 ku aktualisht sht pedagoge n Globe Institute of Technology n Manhattan dhe shquhet ndr veprimtaret m aktive n komunitetin shqiptaro-amerikan. Vit pr vit ka organizuar festn e Flamurit n mjediset shqiptaro-amerikane, ku kan qen t ftuar kongresmen dhe ambasador, pr ta ngritur dhe me lart, zrin e Shqipris. Ajo sht zgjedhur antare e Kshillit Botues t Librit n Nju-Jork. Prmes veprimtaris s saj t dendur, si dhe krijimtaris s kahershme publicistike, letraro-artistike, veanrisht n poezi, Kozeta Zylo ka fituar respektin e studentve shqiptar n Nju Jork, t komunitetit shqiptar n SHBA etj. Koht e fundit, ajo sht prezantuar prpara publikut shqiptaro-amerikan me librin me poezi Monumenti i Lotit, ku promovimet ishin madhshtore t cilat u pasqyruan denjsisht nga TV-t dhe gazetat e ndryshme shqiptare, si n Nju-Jork, ashtu dhe n Tiran. sht e martuar me z. Qemal Zylo dhe ka dy vajza, Valbonn dhe Klodiann.

Rreth librit t par

Kozeta Zylo Nj pen e vogl n duart e njerzve halleshum! nga BEQIR SINA, Nju-Jork Zylo: Me lotin desha t jepja Shqiprin e shumvuajtur, se mmdheut ton, toks son t shtrenjt, zanave t bukura t malit, kurr, kurr nuk iu ndan lott, nga syt e tyre, por i grr yenin trupin dhe linin gjurmt dhe dramat npr t cilat ka kaluar toka jon e lasht. Desha t jepja Kosovn martire, q dhe pse n mijvjearin e ri, akoma derdhen lot pr pavarsi, t ngrija zrin nprmjet vargut se amris duhet ti kthehen tokat e gjyshrve te tyre, q u pushkatuan dhe dbuan nga pronat e tyre, ndaj me kt dalt skalis vargjet.

Guxim shqiptar 309 Globe Institute of Technology, MANHATTAN (NY): Studentt, kolegt, adhuruesit, familja s bashku me intelektualen poete Kozeta Zylo, kan organizuar promovimin e librit Monumenti i Lotit n njrin prej mjediseve t kolegjit Globe Institute of Technology. Promovimi i ktij libri q ishte disi i veant pr nga ana profesionale dhe interesimi (rreth 250 vet), do t shnoj rikthimin e artistve, t shkrimtarve, poetve n Amerik, pas asaj periudhe t suksesshme promovimesh, q kaloi diaspora shqiptare n SHBA, vitin q lam pas. E ka titulluar librinMonumenti i Lotit, monument si than oratort: Jo nga ato monumentet e diktatorve q shemben do dit - por nga ato monumente loti q rrjedhin n faqet e do njrit, bhen krip e gur, skaliten deri n pavdeksi. Aty poetja ka skalitur me daltn e zemrs, plot patos dashurin e madhe q ka pr familjen e saj - burrin Qemalin, vajzat Klodiann dhe Valbonn. Monumentin e Lotit pr atdheun e saj, pr vendlindjen e saj Mezhgoranin, pr Tirann, pr Kosovn e amrin. Ajo di tu ngrej Monumente Loti nprmjet poezis s saj n kt libr t par edhe dshmorve lufts dhe trimris, ashtu si bukuris, lumturis, brengs dhe mallit. Kishte thn, q n ditt e para t kthimit nga Shqipria, kur e pate vizituar pas 9-vjetve, se at q bri me promovimin e librit t saj n Tiran - do ta bnte edhe n Nju-Jork. Vendosi kshtu, dhe e bri!. Jo se kishte ln ndonj gj pa arritur suksesin e par n Tiran, por se n Nju-Jork, ajo ka aq shum miq, shok dhe koleg sa pa at promovim q bri do tu ishte borxhli t gjith atyre, rreth 250 bashkatdhetarve intelektual, afarist, poet, shkrimtar, artist, muzikant, pedagog dhe studentve t Globe Institute of Technology e t kolegjit Bermans Orst. E gjith kjo ngjarje e madhe kulturore, me prmasa e vlera artistike shnoi rikthimin e aktiviteteve t munguara n bashksin shqiptare n Amerik. Ndaj dhe emocioni e gzimi nuk munguan e ishte krejt ndryshe. Pjesmarrsit, n kt promovim u larguan pr disa aste nga brenga e mrgimit dhe hyn si pa pritur e pa kujtuar n botn e bukur t vendlindjes. Promovimi qe si nj spektakl - i cili i dhuroi sejcilit knaqsin q e shijoje me

Flori Bruqi 310 permovimin e librit t par t poetes intelektuale Monumenti i Lotit, autores Kozeta Zylo. Roland Gjoza, shkrimtar e regjisor i mirnjohur nga Tirana, recensuesi kryesor i ktij promovimi, thot se: Po mendoja pr lotin, si mund ta paraqes lotin nj skulptor dhe mu kujtua nj thnie e Bethovenit kur shkroi simfonin e nnt: Gzimi vjen nprmjet dhimbjes. Po m erdhi ndr mend gjithashtu vargu biblik i Nn Terezs m shum s pr buk kemi uri pr dashuri. Kto asociacione, tha ai, m glonin ndrsa lexoja e rilexoja poezit e Kozets, nj ndajnat n shtpi dhe i kisha harruar t gjitha adresat. Isha nj njeri i lir n nj bot q m prkiste mua, n nj bot t re, ideale, q e kishte krijuar poeti. Ato dy or t mrekullueshme nuk isha m ai njeriu i pasigurt, i mbrthyer nga ankthi pr t paguar billat, me nj ndjenj t uditshme, sikur po qndroja disi pezull as n qiell e as n tok. I menduar nga dilemat, i prmbytur nga melankolia lnguese q t shkakton nostalgjia, jo sisha ai q jam msuar t njoh te vetja; njeriu i lodhur n rrugn e mundimshme t integrimit. Gjoza vijoj: N Globe Institute m bri prshtypje nj pedagoge q n kohn e lir hapte kompjuterin dhe shkruante poezi. Pastaj ua lexonte studentve ashtu thjesht, e frymzuar, prplot emocion. Nj dit m tha: Roland, eja t t lexoj nj poezi. Ishin vrtet vargje t ndjera drithruese, me nj dashuri t veant prej nne t dhembshme pr vajzn e saj, Valbonn. Nj her tjetr, me nj ton disi alarmues, plot ankth dhe revolt, m lexoi nj poezi pr Bardhyl Ajetin, gazetarin e Bota Sot t vrar mizorisht pr fjaln e tij t lir. Pr Kozetn mund t shkruhet shum, po ky sht libri i saj i par. Le ti lm fjalt m t mira pr librat e saj t mvonshm. Prezantuesen dhe udhheqsen e promovimit t librit Monumenti i Lotit t Kozeta Zylos e bri m shum profesionalizm dhe iltrsi e bija e sa,j Klodiana. Xhevat Limani, regjisor, dramaturg e aktor, i dha edhe m shum ngjyra poetike, ktij promovimi me interpretimin e disa poezive t zgjedhura nga mblsia e faqeve t ktij libri. Muzika q notonte n do fragment nga notat e pentagramit, pasuruan programin,

Guxim shqiptar 311 luajtur me plot mjeshtri nga kngtari i njohur Frederik Ndoci. Kndoi edhe Bujar Gega kngn q n kor u kndua nga rreth 200 pjesmarrsit. Prshndetn: Ryan Buck, Dean Student Services, Majlinda Myrto, Roland Gjoza; Frederik Ndoci recitoi Polena e Puthjes dhe Udhtimi me shkronjat; pastaj prshndetn Xheraldo Montone, Pandeli-Pierre Simesia recitoi Dy Statujat, Ikbale Cefa poezin, Klodiana, engjlli im. Shqipe Biba, Pllumb Kulla, Naum Prifti, Mikele Arapi, piktor i tablos Monumenti i Lotit, Zef Naaj, Lavdie Balili, Entela Bari, pedagoge e muziks, n violin me nj pjes t kompozitorit t madh Bach, dhe Lule bor. M pas prshndetn edhe Iliriana Sulkuqi me poezi, Egezonjeta Nivokazi, vajza nga Kosova recitoi Cicrrim mirnjohje. Liri Alla dhe Lindita Fekushi, gjithashtu foli dhe Vera Prei nga salla, Valbona ano. Xhevat Limani recitoi poezit amria, Pengu im Kosova dhe Monumenti i Lotit; Shqiprin e kam pr jet dhe Festa e Flamurit u recitua nga dibrani Fehmi Arapi. N fund u shtrua nj koktej dhe u kalua n nj program t pasur argtimi me kng e valle popullore. Majlinda Myrto: Q n strofn e par poetja thrret pr padrejtsit q i jan br popullit shqiptar, popullsis ame: Klithin zrat nga nntoka: bn kshtu, o Evropa plak, Jemi amt t masakruarit, Po kullojm akoma gjak! A nuk t emocionojn kto vargje dhe t bjn t ngresh zrin me forc prball kancelarive memece t Evrops ? Steve Galegor, shrben n Staten Island si Pastor dhe sht inxhinier arkitekt n profesion: Ju faleminderit, q m dhat rastin t them edhe un dy fjal n kt promovim. Shqiptaria ma ka pasuruar mua jetn time. Pasi un msova shum gjat kohs q jetova n Shqipri. Ajo ka un msova atje sht se nuk duhet harruar asnjher por duhet msuar m shum. Un ndjej nj knaqsi t veant kur ndodhem mes jush, pasi q shoh sesa ju jeni t lidhur me atdheun tuaj. Poezis s Kozets i prket nj fjal e cila sht marr nga ungjilli ku thuhet se Kshilla n zemrn e njeriut sht uji i thell por njeriu n mend do t dij t mbledh nga ai ujin ( F.U.20:5) Kjo thnie na ngjitet

Flori Bruqi 312 t gjithve ne q e ndjejm kt. Libri i Kozets ka shum vlera prbrenda. Ashtu si sht nj poet i cili ka aftsi ta nxjerr nga ai thesar at q ne na trheq m shum. Falnderoi Kozetn q ka marr guximin me iltrsi dhe sinqeritet t na pasqyroj n ndjenjat e saj. Poezia sht nga ato gjrat q nuk mund ta bj do njeri. N poezi t bjn prshtypje fjalt e pathna, ato gjra q nuk i shprehim dot, por i kuptojm fare mir. Ryan Buck, Dean Student Services: Jam me t vrtet i lumtur q jam prezent n kt promovim t komunitetit shqiptar. Ashtu si jam i lumtur q ndihmoj dhe i jap msim ktij komuniteti me studentt q marrin msim n kt kolegj. Ndrsa sot, kemi nj knaqsi tjetr q t gjith ne po kontribuojm t nderojm krijimtarin e pedagoges son znj. Kozeta Zylo, e cila sht pjes e stafit t pedagogve t ksaj shkolle t lart, shkoll e cila promovon dijen e t gjith studentve nga e gjith bota edhe t studentve shqiptar. Jam me t vrtet i lumtur q ndodhem midis jush dhe ti uroj suksese poetes Kozeta Zylo. Geraldo Montone, arbresh, pedagog i kolegjit Globe Institute of Technology: Un flas si shqiptar, un jam krenar se jam me ju! Jam ktu ti urojm suksese Kozets. Kozeta sht nj inspiracion pr mua dhe lexuesin e saj, nj inspiracion pr burrin dhe fmijt e saj. Kozeta sht nj zonj e madhe kur ecn, kur flet, kur jep msim dhe kur shkruan poezit. Ajo t bn t qeshesh edhe ather kur nuk ke ndr mend, t bn me humor edhe kur je i mrzitur. T bn edhe m afr atdheut, edhe kur je kaq larg tij nprmjet poezive t saj. Pandeli-Pierre Simesia, shkrimtar: Libri i Kozets, sht Monumenti i dashuris! Monumenti i errsirs! Monumenti i nns pr fmijt e saj! Monumenti q kemi ne Shqiptart! Zonja Kozeta Zylo me kt libr nuk na vjen vetm si poete, por kjo vjen edhe si nj skulptore. Vjen si piktore, sepse, ka skalitur nprmjet poezis mallin e Mezhgoranit deri te dashuria dhe dhimbja n t gjith Atdheun e saj. Ajo vjen si skulptore e dy Monumenteve - t atij t Ali Pash Tepelens dhe t Munomentit t Lotit.

Guxim shqiptar 313 Shqipe Biba, gazetare: Sapo u ktheva nga Kosova, ku mora pjes n nj mision humanitar dhe erdha n kt promovim ti uroj przemrsisht Kozets suksese n krijimtarin e saj. T na dhuroj m shum poezi q ajn shpirtin e lexuesit. Ti dhuroj m shum krijimtari t gjith atyre q e ndjejn thell n zemr poezin e Kozets dhe plagn e mrgimit. Monumenti i Lotit sht monumenti i t gjith shqiptarve n kurbet . Pllumb Kulla, ish-ambasador, shkrimtar e regjisor: sht me t vrtet nj knaqsi madhe t marrsh pjes n nj promovim t ktill, ku marrin pjes kaq shum intelektual, shkrimtar, poet, artist e afarist t komunitetit. Kozeta dhe bashkshorti i saj Qemali jan nj familje shum artdashse dhe ndoshta nga m artdashset q ka komuniteti yn n SHBA. Poezia dhe arti sht n shpirtin e ksaj familjeje. Ata jan edhe shum afr me t gjitha aktivitetet e komunitetit. Naum Prifti, shkrimtar i njohur: Shum spontane jan br n Amerik promovimit e librave. Ka nj krijimtari t madhe nga koleg e kolege. Libri i par i do njrit prej nesh sht nj eveniment i madh pr autoren vet, pr familjen e saj dhe pr gjith letrsin. Asnjher nuk dihet se cili libr do t jet ai q do t lr gjurm, q do t hyj n tempullin e letrsis dhe do t hedh hapa t sigurt dhe q do t gjej jehon t madhe n zemrn e mendjen e lexuesve. Dhe ndoshta do t mbijetoj me shekuj ashtu si mund t na vijn edhe sot rilindsit tan t mdhenj: Andon Zako ajupi, Naim Frashri, Fishta e nj sr autorsh t tjer, deri n ditt tona. Poetja intelektuale Kozeta (Keze) Zylo: Ju faleminderit q merrni pjes n promovimin e librit tim, Monumenti i Lotit dhe ja kshtu mblidhemi s bashku si motra dhe vllezr t nj gjaku. Takimi i prbashkt me ju flet qart pr nj respekt dhe dashuri t pakufishme pr letrsin dhe poezin, q sht forma m e prkryer e saj. Dashuria ime me vargun, me poezin ka qen nj pasion i hershm i ndrgjegjes dhe shpirtit tim dhe kto copza t shkputura her rrufeshm e her qet-qet formuan kt libr me kt titull sa simbolik, po aq dhe t brendshm. Ky ritual i dashuris dhe flirtit tim me poezin, ka qen nj ritual q

Flori Bruqi 314 sht kryer brenda perndeshs s frymzimit dhe m n fund arriti q t shprthente duke ju falur kt libr. Duke lexuar kto rreshta n mendje m vijn fjalt e Volterit, shkrimtarit, komediografit dhe enciklopedistit t madh francez (16941778), se n jet ka pasur vetm nj mik t sinqert, LIBRIN. Sigurisht q sht e shpjegueshme ndarja me pjesn m vitale t jets tnde, me njerzit, me t afrmit, me studentt, nxnsit, nuk ka se si t mos ln gjurm n at pjes t ndrgjegjes tnde, q gjithmon sht si nj roj personale, besnike, q rri zgjuar pr t shkruar dika nga jeta ime apo dhe e tjetrit.

Poezi
MONUMENTI I LOTIT Sa lot sht derdhur, Pr ty nnokja ime Shqipri! Nqoftse do t kishim mundsi pr ti mbledhur Me siguri do t krijohej nj oqean i tr, Ndoshta oqeani m i madh kohor, N gjith rruzullin toksor. sht lot i brezave, q pushtuesit pan me sy, sht lot I vashave, pr t dashurit, Q u arratisn nga aty, sht lot i pleqve, Pr fmijt q i lan n vetmi, sht lot i bijs, Q su ndodh pran n vdekjen e nns, sht lot i fmijs, Q rritet pa par baba me sy. Jan varret e prindrve, Q u mbuluan pa nj grusht dhe t burrit, sht lot im q an palcn e gurit. E si kal i azdisur, vrapoj npr shekuj, Pr t qmtuar brengat t qndisur n shpirtra, Q pena ime bashk me skulptorin, T ngren madhrishm, monumentin e lotit.

Guxim shqiptar
Washington, Shkurt 2001

315

LOTI PIKTUR N trokun e kalit, Gjej gjurmn e zverdhur, T qytetit tim, Zbrazur prjetsisht, Nga kalorsit e ikur! E kam ln pikn e lotit, Pran gurit t sofatit, N portn e shtpis sime, Ndrtuar n lashtsi! Hej udhtar! N t rnt rruga andej, Fotografoje lotin tim, N piktur do jet kthyer, Ndoshta nga m t mueshmet, Deri m sot, N muzeumet e bots!
Manhattan, 2005

MIRNJOHJE AMERIKS Fluturoj si zog i lir mbi Nju-Jorkun e bukur, E mallngjyeshm shoh ishujt rreth kryeqytetit, Gradaelat e larta q bisedojn me qiellin, E statujn e Liris q m ngroh me diellin. Por nuk mahnitem jo nga kto perla, Mahnitem m shum nga ligjet shekullore, Q mir se t vini i thoni do emigranti, Mjafton ti zbatoni ato n rrug njerzore. sht i vetmi vend, q nuk njeh racizmin, Edhe pse racist u treguam me t, Villnin qeverit, pr imperializmin, Si ujkonjat plaka, q sshqyenin dot m.

316 Ja, ashtu m duket duke fluturuar, Dhe hirin e robris shkund n Oqean, Si amanet i t vdekurit, prush pr Shqiprin, Ma digjni trupin, e hirin prhapeni mbi vatan. Se zri i lindur, n tymrat e kohs, sht m i fuqishm n zanoret e liris, Mbyt krrakjet e sorrave e kukuvajkave, E del mbi ta, sa lashtsi e Iliris.

Flori Bruqi

Un e di, dhe ju e dini, o zemra t prangosura, Se si na futn strkmbshin n vallzimin e shqipeve, E si dogjn historin, me hellin e zjarrt, Dhe vodhn yllsin, me gjuhn e mbrapsht. Ndaj Amerik endem e lir, n syt e tu, Q nga tempujt e gjer n shtpin e bardh, Nuk thartohem nga kataraktet e bots, uthull, Por m ke rrmbyer t trn, si zambak i rrall.
Manhattan, 2006

MOLLA E MIGJENIT Nxora nga snduku, ndrrn e hershme, Fshehur n shpirt, strukur si kotele, T ikja larg, larg pr t kafshuar, Vargjet e Migjenit, molln e ndaluar. Ja erdhi dhe koha, q si shtrngat m hodhi, N nj bot t panjohur, hapin ndalova, Kureshtjen shpejt, nga dega rrzova, Molln e ndaluar, q asgj s shijova. Molla e kuqe, krimbur ishte brenda, Kishte koh q priste dhe m nuk duronte, Kalbsira e viteve i zbeht kureshtjen, Nga qullosja e saj, dhmbi se kafshonte.

Guxim shqiptar Me vargun e Migjenit ngrir n buz, E uritur vazhdoja t krkoja, Npr kopshte, zyra mondane qndrova, Por molln e ndaluar kurr se shijova. Buza e ngrir si sheg u ca, Me rruaza t kuqe shkruan n gush, Molln e ndaluar q se shijove ktu, sht n dheun tnd, mbjell n do fush.
Brooklyn, Shkurt 1999

317

POLENA E PUTHJES Puthjet e mbla jan si flutura, Q fluturojn magjishm, n hapsirn e zemrs, Ndezin gjakun, shtojn ritmin e jets, E etshm thithin burimin e vess. Jam ngjizur e tra, brenda teje Dy zemrat rrahin si nj e vetme, Nuk lkunden nga stendat muzgjet, Lvizja kryhet si dshir e prjetshme. N prush le t digjet puthja, qershi, N llavn e zjarrt t dashuris, Un nuk do t jetoja dot pa t, Do t ishja si kali grdall, ngordhur q i ri. Kjo ndodh n syt e dashuruar, Kur ti floka puthjesh me l n buz, E un ashtu e marrosur, E vjedh flokn dhe e shtampos n gush. Tani si nj engjll m vjen puthja, Kur shpirtrat bashkohen n nj, Shigjeta e shikimeve sht tretur e tra, Dashuria prhapet si polen n t.

318

Flori Bruqi VJESHTA Vjeshta erdhi me gjethen e verdh, Duke pikturuar oborrin tim, Si nj tapet t florinjt veshi gjithka, Biles dhe zemrn time, paksa me trishtim. E magjepsur shtrihem e tra, Mbi gjethet si zemrat me vena, q zhurmojn nn mua, Kurrizin m prkdhelin me fshfrimn e tyre, Papritur nj gjethe kputet nga pema dhe m thot t dua. Oh, m kujtove vjeshtn e Tirans sime, Ku n kt stin gumzhinte shkolla, Rniet e gjetheve nga pemt atje, Preknin m but se buzt e njoma. Gjethja e verdh me vjeshtn e art, T shton xhelozin paksa pr gjithka, Ti lyen flokt n ngjyrn e grunjt, Si pr ti thn Hns, kam ngjyrn tnde, mos mu nda! E prshndes vjeshtn e verdhe: mirserdhe! Gjethen e saporn e stampos n dritare, Dielli i prhim rrezaton nga kapilart e gjethes, Si dehje t romancs sime, luajtur n kitar.

Keze (Kozeta) Zylo, Manhattan

Staten Island, shtator 2005

KULLAT BINJAKE Terrori ma kaploi shpirtin, Mu fut n trup, si hekur i nxeht, Ku n kullat digjeshin njerzit,

Guxim shqiptar Nga aviont, zjarr, futur fsheht. Nga ballkoni im do dit u shikoja, Miss Bota, qndronit vite me radh, N do konkurs, ju kishit fituar, Si nuse t bukura, mbi kal t bardh. U trondit bota, pr t madhen hata, Zinxhiri i vuajtjeve, do t ngrej kala, Do t prhapet, terrori si nj murtaj, T mjert njerz q do ti haj. Tymi djegsir m shponte hundt, M bllokonte frymmarrjen, mushkrit, Bashkohet me dhimbjen, pr njerzit brenda, Q ran n grack n t zezn dit. Nga dritarja brenda, fjoll e zez futet, N vend t diellit rrezeart, ajn lajmet, ndrpritet puna, Hedhje njerzish, varr, nga maj e lart. U vra njeriu, LIRIA, u vra bota, Filluan qeverit t villnin vrer, Ecejaket e mundimshme, t zgjidhnin, lmshin, Nga djajt e verdh, q mbolln aq tmerr.
Brooklyn, 11 Shtator 2001 Burimi:http://floart-press.blogspot.com/search?q=Kozeta%28Keze%29Zylo

319

320

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Kush sht Gani Xhafolli?

321

ANI XHAFOLLI u lind n fshatin Drenofc, afr Prishtins, m 25 nntor 1942. Punoi n arsim: N Drenofc, Barilev, n Lipjan dhe n Magure, si msues. N Radiotelevizionin e Prishtins prej vitit 1979 ishte redaktor n programin pr fmij. N vitin 1990 pushtetart e shtetit Jugosllav e largojn me dhun nga puna s bashku me 1340 puntor t RTP-s. Xhafolli ka t kryer Akademin pedagogjike n Prishtin. Jeton dhe vepron n Prishtin. Deri m tash ka botuar kto vepra letraro-artistike:. 1. TE PORTA E EDHAVE. 2. ZOG SHIU (poezi) 1979. 3. NDRRA N SHUPLAK (poezi) 1981. 4. ZOGJT FLUTUROJN MBI LULE (poezi) Tiran,1984. 5. VJERSHEN SE Z GJUMI (poezi) 1985. 6. LULE MA JEP DORN (poezi) Shkup,1986. 7. KROI THRRET DALLNDYSHET (poezi) 1987. 8. SHTPIA ME KULM TEPOSHT (roman) 1988. 9. PLESHTI HA ME DY LUGE (poezi) 1990. 10. KUQ E ZI (poezi) Cyrih, Zvicr,1990. 11. LEJLEK I SYRIT (poezi) Shkup, 1992. 12. PO (roman) Shkup, 1996 (i shprblyer me mimin e dyt). 13. T DUA (roman i shprblyer me mimin e par,1997). 14. NUSE NN MOLL (dram) 1997. 15. GJEOMETRIA E SYRIT (poezi) 1999 ( e shprblyer pr veprn

Flori Bruqi 322 m t mir nga LSHK ). 16. GISHTI IDIOT (poezi) 2000. 17. PRINCESHA E VOGL (poezi) 2000. 18. SHTEPIA ME KULM TEPOSHT (roman) Shkup, 1999 (ribotim) . 19. DIELLI ME TRI DRITARE (monografi letrare) 2000. 20. N GOJ TE GJARPRIT (roman) 2000. N dorshkrim Gani Xhafolli ka kto vepra letrare: MOLLA N ARKIVOL (roman pr t rritur). PRINCI PA KOK (poem me ilustrime kolazh nga autori). PLUS TRI ( prmbledhje me poezi pr fmij). 2 vllime me poezi pr t rritur. 1 vllim me pjes skenike pr fmij. 1 roman pr fmij: GISHTI ME SHTAT GERMA dhe 5 dorshkrime tjera n korrigjim. Autori i shquar Gani Xhafolli shpeshher n regjimin monist publikonte shkrimet e tij me pseudonimin Ylber Sokoli: Autori Xhafolli u nderua me kto shprblime: LEJLEK I SYRIT, Shprblimi (mimi) kulturor Ismail QEMAIL VLORA nga Shoqata Mbarshqiptare n Shqipri, Tiran. Romani PO, sht shprblyer tri her si vepr m e mir n trojet shqiptare. Romani: TE DUA, fitoi shprblimin e par n konkursin letrar t LSHK n .Jurin profesionale : Rexhep Hoxha, Ymer Elshani dhe Arif Demolli. Vllimi poetikGJEOMETRIA E SYRIT, u shpall libri m i mir nga Lidhja e Shkrimtarve t Kosovs M 1997, n Manifestimin tradicional pr Ditn Ndrkombtare t Fmijve, fitoi mimi letrar Vehbi Kikaj, juria shpalli librin m t mir, romanin PO. Gani XHAFOLLI , sht autor i m tepr se 100 shprblimeve n konkurse letrare, me poezi dhe tregime pr fmij si dhe me pjes skenike. Loja skenike LULJA PALESTINEZE e prgatitur

Guxim shqiptar 323 nga Trupa Teatrale e Komuns s Gjilanit, sht shfaqur para shikueseve m tepr se 40 her. Regjisorja prishtinase Melihate Qena ka dramatizuar lojn me kukulla t Romanit Pon Teatrin: DODONA,Prishtin. Gani XHAFOLLI sht redaktor dhe recensent i 100 veprave letrare pr fmij dhe pr t rritur. sht fitues i PENS s art t revists Pionieri. N RTP ka realizuar m tepr se 200 emisione si dhe serialet televizive POSTA POSTA ; NE N TV ;ALO ALO 67. Gani XHAFOLLI n vitin 2001 sht zgjedhur sekretar i LSH t Kosovs. Librat dhe shkrimet e tij jan t prkthyera n shum gjuh: Arif Bozaxhiu, Bajram Rogovali, Hasan Merxhani, Enver Baki. (turqisht); Mirko Gashi dhe Ismet Markoviq-Plavnik (kroatisht). Shkrimet e Xhafollit jan t prkthyera n shum gjuh t tjera, si maqedonisht, jevge (Ali Krasniqi), n polonisht, n sllovenisht, anglisht etj. Gani Xhafolli sht origjinal n fushn e poezis si dhe romaneve pr fmij tek ne. Shkrimet e Xhafollit dallohet nga t gjith shkrimtart e tjer. Mjaft interesante sht toponomastika e librave t tij. Toponomastika shtrihet n tr Dardanin, q nga Toplica gjer n skajet e amris. Edhe gjuha e romaneve t Xhafollit sht krejt origjinale. Gjuha, e Xhafollit sht sa poetike a edhe simbolike, prplot figura dhe reflekse e ndriime origjinale dhe sugjestive (SHTPIA ME KULM TE POSHT) cili trheq vmendjen pr shum aspekte t reja, sidomos n pun t procedimit stilistik; i cili krijoi romanin e vrtet t ri n letrsin ton pr fmij. Sa i prket poetiks s ktij romani e q krkon nj shkoqitje m t hollsishme, vrehen disa risi q nuk i hasim m par n prozn ton pr fmij, sidomos n aspektin e procedimit, tekniks s rrfimit, t relacionit t syzheut dhe fabuls, pozits s narratorit, organizimit jo t rndomt gjuhsor, etj. Xhafolli pa dyshim se thyen disa konvenca, kallpe tipike tradicionale t prozs son pr fmij, duke treguar pr mund-

Flori Bruqi 324 sit e reja n kt lm, jo vetm sa i prket procedimit, pasurimit t tekniks s rrfimit me prdorimin e modeleve e t formave t ndryshme t shprehjes letrare... Libri i poezive Gjeometria e syrit n tekstet e tij poetike shquhet pr nj interpunksion t veant me elemente t shenjzimit t ideve t shumta, q vargu si mikrostruktur e tekstit, si dhe teksti n trsi i japin mundsi semantike. Libri Gjeometria e Syrit sht nj klithje metafizike e shqiptarit t plagosur... Marr n prgjithsi, libri me vjersha Gjeometria e Syrit pasuron poezin m t re, sidomos n formn e vargzimit, q her-her pretendon t duket tepr moderne, por edhe me qasjen origjinale dhe t transponimit krejt t mvetsishm. Gani Xhafolli sht poet i risive. Ai di ti kndoj, n mnyrn e vet, dashuris pr atdhe, por edhe intimes. Poezia e G. Xhafollit pr shum aspekte sht specifik. Gjeometria e syrit kaprthen dhe e l t hapur unazn e historis son q nga antika deri n ditt e sotme, kur kemi harruar si dukemi kur dridhemi. Gani XHAFOLLI me prmbledhjen e vet TE PORTA E EDHAVE, dshmoi se ka aftsi dhe fuqi ta oj prpara poezin shqipe pr fmij, s paku n nj intonacion specifik, t cilin nuk e kishim m par. Bota poetike e Gani Xhafollit sht e kamur dhe e larmishme. Preokupimet e tij jan karakteristike, kurse mnyra e shprehjes poetike ka nj intonim t mvetsishm dhe si e till veohet nga krijimet e niveleve t ndryshme t autorve tan. Gani Xhafolli sht emr q premton shum. Me prmbledhjen e par: Te porta e edhave, ai jo vetm q startoi me sukses n fushn e letrsis, por edhe solli risi n form e tematik. N vargjet e ktij libri vrejm at orientimin e ngulmimit t autorit drejt shprehjes dhe vargut modern.
Botuar:17.10.2005. http://floart.blogspot.com/2005/10/flori-bruqikush-eshtegani_112956707335555276.html

Guxim shqiptar

Kush sht Nehat S. Hoxha

325

lind n Ferizaj, Kosov, m 1951. Edukimin themelor dhe at t mesm i mbaroi n vendlindje, kurse studimet e ekonomis n Universitetin e Prishtins dhe Provimin e posam profesional pr pun t tregtis s jashtme (specializim) n Beograd. N skenn e letrave shqip u shfaq nga vitet 70, me poezi, tregime, vargje pr kng, prkthime, sidomos ato letrare nga anglishtja. Botoi vepra autoriale me poezi e proz: 1. Vdekja e poetit, Rilindja, Prishtin, 1990; 2. Lindje n ploj, Redaksia Fjala, Prishtin, 1992; 3. I mrguar n atdhe, Druck Art, Prishtin, 1996; 4. Fjalor Elementar Anglisht-Shqip, 1996 5. Oguri, roman, Ministria e Kulturs, 2003 Vepra t prkthyera nga anglishtja: 1. T. Williams, Menaxheria e qelqt (dram), 1983 2. L. Hjuz, Mbretria e frushkullit, (Poezi), 1985 3. R. Tagore, Bukurezat, (Poezi), 1986 4. H. Xhibran, Profeti, (Poezi), 1987

326 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

Flori Bruqi O. Uajlld, Kallzime, (Tregime pr fmij), 1988 U. B. Jejts, Ringjallja (Katr drama), 1989 E. A. Poe, Politiani, (Dram), 1989 L. Gillis, Korb midis egrsirash, (Dram), 1987 S. Beket, Fundi i Lojs, Jehona, Shkup, (Dram), 1987 K. Marlo, Dr. Fausti kobzi, (Dram), 1989 N. Shop, Furka e mistershme, (Dram), 1990 A. Gajtani, Lule m lule, (poezi, nga shqipja n gjuhn serbo-kroate, Tuzla, BH) 1989; O. Uajlld, Je ai q je, (Dram), 1988 F. A. Hajek, Individualizmi dhe rendi ekonomik, Eureka, Prishtin, 1996; Panteon i Laureatve t mimit Nobel pr ekonomi: prej klasikve deri n shekullin ton; O. Uajlld, Saloma, (Dram) 1985 T. S. Eliot, Vrasja n Katedrale, (Dram), 1988 Knga e Rolandit, 1987

Dhe qindra e qindra filma artistik, arsimor e vizatimor, t prkthyer pr TV, Radio, Gazeta, revista e periodik. Redaktor i qindra librave t krijuesve tan letrar, figurativ, muzikor. Aktivist i t gjitha prpjekjeve pr shtjen e Kosovs, kombtarisht e ndrkombtarisht gjat gjith periudhs mbi tridhjet vjeare, sidomos me delegatat ndrkombtare q vizitonin Kosovn dhe pr ato aktivitete sht shprblyer nga regjimi serb me burgje disa her. sht antar i Lidhjes s shkrimtarve t Kosovs

Guxim shqiptar Lule dhe Kng Lulja e do kngn Knga e rrit lulen Kshtu ka thn Zoti Njra-tjetrs i prkulen Lulja i jep kngs Ngjyrn kuq t gjakut Knga i kthen lules Shpirtin e zambakut Kur ligjron knga Lulja e merr ngjyrn Dritson nga brenda Zbukuron natyrn Fryte dashurie Jan lulja dhe knga Lumturi njerzie Pr nj jet pa brenga 25 gusht 2006 Si quhet dshprimi Pr 55 vjet rresht trupi m mblodhi t gjitha flliqsirat e bots e njerzit e mi i quajn bukuri prrallore.

Nj buqet poezish nga Nehat S. Hoxha

327

Pr 55 vjet rresht turpi shtresoi bukurin e shmtis si rreng dashurie kurse t mit ngazllehen me gnjeshtrn q u zbukuron jetn Kishim ndrra nga m t fismet pr stolin e virtyteve q bjn t kamur jetesn me identitet estetik pr dashurin globale

328 n sofr bote shqiptare dhe at t bots s madhe

Flori Bruqi

Nanuritm iluzione pr ti ikur vrtetsis s rrojtjes n kt jet dhe fituam zhgnjimet m t fundme t fundrrinave tona teksa synonim t shquheshim pr zotrinj t cilsive dhe fatit Arritm ball muri pa der dhe na u humbn rrugt q kishim shtruar me limfn e shpirtit Si quhet dshprimi me gjuh bote MBRETRIA E JETS Mirmngjesi vdekje Urdhro urdhro Do aj kafe llokum raki apo nj kup shpirt Mysafire m e prditshme n der pr ty nozullimet i kam si prher (Si sm le nj dit t vetme t m marr malli pr emrin tnd - pr pranin tnde?) Urdhro urdhro Kam nj gjysm nate qyshse gj nuk di cilin nga njerzit e mi ke mbetur pa marr n gji Do aj kafe llokum raki apo nj kup gjak O i krisur q je i lumi poet Ku flet mbretresha me mbret varfrie?! Vajti gjysm jete, u b pik e dits Erdhi si n ast ora e vizits: - mirdita vdekje - urdhro urdhro Do sup prej angrrash a prej kock kafke

Guxim shqiptar Do zemr t pjekur, shkrumbuar n prush apo mushkri a veshka t njoma sa sm jan ftohur t sotmet kufoma Urdhro urdhro E di q nuk flet Ti mbaro gostin fjalt i them un Ndaj m more burrat q ruanin votrn m more dhe nn motra edhe bija more mosh urtie dhe more ferishte pr jetes m le yajet e mrgimit kurse pr do kremte: kmish t pikllimit A ngopesh a sngopesh ssht gjpun pr mua shko n Mbretrin tnde - n da rri tek un Por svij dot me ty pa mbaruar pun! Mirmbrma, vdekje! Urdhro! Urdhro! Hyr. Rri sa t duash! Gj gosti nga un mos prit pa dal dielli! Atbot t pres me tryezn plot. Mirmngjesi, vdekje! Urdhro, urdhro! Do aj, kafe, llokum, raki Apo nj cop zemre 3.000 vjet prdit kopanisur mbase me t ngop barkun tnd t grisur! Pra, ti frymn ma merr! Ma merr edhe trupin si more lirin edhe robrin. Ja q (Sic!) st jap St jap Dashurin! NOJMA E SHQIPES

329

330 i kushtohet Shqipes aq t kamur nga bukuria dhe kaq t drobitur nga robria Pushtetin sterr netve djallzore me ditt tash kaq vjet q vijn me rroba zie e prballa fal nojms s syrit tnd tek m hapte shtigje nj orbite t bruzt tej territ tej retins tej zemrs sime Net bartolomejsh n sund sterre i mbaja n dry me shpresn tek ti n rendje pareshtur trbimi m shkulnin dorn m shkulnin krahun kmbt rropullit ballin me drit Po zemra ngjeshur me dashurin pr ty i zbonte e m gdhinte nj tjetr dit t zis

Flori Bruqi

Lirikn aq shum e dua porse ma vrugon patetika Kordhzhveshur m prmbys edhe mbretrin e ndrrs Je nojm dashurie - nojm djalli je Shtojzovalle a bij bushtre Orshuar jetn mos e le Sepse vjen dhuna vjen ankthi vetmia vjen Drobitem zgrlaqem ronitem Por, vjen Shqipja e m shenjon Davaritet vagllia dhe un rilindem rilindem rilindem I MRGUAR N ATDHE O moj bot, e lumja bot n syt e tu a nuk ke lot Pr t qar, pr t qar

Guxim shqiptar pr m ndodhi, m ka ngjar n vendin tim plot pikllim ku gjmon e oshtin ku qan nna prmbi dhe mbi kok djali bes e fe Ti ku je moj, ti ku je? Si se sheh moj? Si se sheh? Dhjetqind vjet, moj! Dhjetqind vjet me kufij n tok e det smund t shihet me vllan ndaj e ndan dhe e ndan me sinor e sinor ku ndrin dielli, bie bor i krkojn pasaporta kur i shkon birit ke porta: A ke par moj, mbi kt dhe mrgimtar n atdhe? Na dhe jetn, na dhe Torn Shenjtin Libr, edhe shkolln Ramajan Mahabharat ku na njeh dhe gur i that Na dhe bes na dhe Kuran kng kreshnike e Rolan Nibelung, ah e bung pr tna br gur e cung pr tna thn: t pa-fe pse mrgoheni n atdhe!? I mbrujtur me kuq e bardh me zemr e me karar kisha marr udhn e bots me trastn e dijes mbar Kaq qindvje q isha br terr e drit m kishin vrar

331

332

Flori Bruqi Hesiod, Homer, Eskil Virgjil, Dante e Shekspir rrugs m pikonin ar e ti bot - sm kishe par. I mveshur me Lord Bajron Edgar Po, edhe Milton Me De Rad e me Pushkin Me Konic e me Naim se stolisa dhoma bote ku ndrinte fytyra jote e pas shpine se m nxinte err karpatesh tek m vinte Dhe ti bje sikur ssheh po m ndodhte n Atdhe O moj bot, e lumja bot n syt e tu a nuk ke lot pr tqar si qaj un pr kt pun - dreq-o-pun: zogj degdisim n mrgim ne mrgohemi n atdhe e na shtypin me rrmbim dhe ti bhesh sikur sje. Deri kur moj, deri kur sdo t jesh me ne? Pra, un me shtat nga antika t thur vargje, st ngul thika ndaj ti njoh t shtat udirat, gjuht, tempujt, gjith t mirat Si shum mke rnduar duaj n vend timin jam i huaj; Merre mundin, ndalo turpin nga plagt ma shro trupin! Provo vallen ti me mua -

Guxim shqiptar do ta shohsh sa t dua! HNA N DRITARE As hna m vjen do nat n dritare pranverash gazmore si e kish zakon Jo pse ret e qiellit vjellin zjarr e vrer po pse Lulja ime ma merr copa-copa viseve tprtejme prdit ma mrgon As hna m vjen do nat n dritare si herash t luma q e kish zakon prej se dhuna flet, udh t mbar uron pr motrn e bijn dhe pr birin tim do t shtun e t diel - udhve pa kthim As hna i hap syt mbushur plot lot nga dita kobzez kur prcolla Lulen kur dielli u thye n syrin e saj e zemra mu b krejt ik-e-thrrime Po fundosej hna nn dritaren time nj nat kur po prisja tm kthehej gzimi me shpresn ushqyer vetm nga kujtimi me plag, n rrug, n stin, n votr... n ankthe me syt verbuar nga malli mu b q n cep t buzs s hns si ditsh me shend pash buzt e Lules e hna fundosej nn dritaren time As hna po rrinte n dritaren time e dera strokiste E dera strokiste GJURM LASHTSIE

333

334

Flori Bruqi Se na vijn si jehon prrallash nga shekuj q smbahen mend zra fletsh e kavallesh dhe na mbushin plag e shend N kt kohn ton t re me rrnj t vjetr Mbi tok, n qiell e mbi re kurr nuk ndodhi tjetr prve Shqip qysh para jets me lahut e me grnet bilbilt e s vrtets e mbolln kt tok me jet N korije kndon bilbili mbi male hap kraht Shqiponja stolis kopshtin trndafili dhe kshtu shquhet Shqipe-Zonja KREJT NORMAL Jam nj popull krejt normal Bukn e ha buk po era buk si vjen Npr t gjitha gjymtyrt e mia Ajrin e thith ajr po ajr si vjen era E, pra: krejt normal nj popull jam Jam nj popull krejt normal do damar i prer m rrjedh gjak dhe er tjetr pos er gjak nuk i vjen aspak Pak si shpesh bie n lak e lak kurr si vura kujt Ani q jam nj popull krejt normal Krejt normal nj popull jam Tok e qiell i kam pr bes

Guxim shqiptar Tek nj diell un kam shum shpres Vdes naga frika - sm tremb gj Zi e huaj sm vjen e bardh E, pra - krejt normal nj popull jam SIBILA Gjith natn e lume era rrahu me rragat Theu qelqe, porta e pullaz t koks sime E nata skishte t sosur E skishte t sosur Brambullinte mureve t zemrs sime t pjekur Dhimbjet i prballja por me sy si shihja Ndaj syt mi kishte marr Sibila dje E, spo e pillte nata Spo e pillte ditn kur ndoshta Sibila do m kthente syt Sibil-moj, Sibil sy-det Dil aty ku u pam mbrm Merr syt e mi dhe sillmi t t shoh edhe nj her pa t vdes dhe t knaqem duke vdekur me ty derisa t vdes krejt POEZIS UN Nisem. Lodhem. Eci. Molisem. Pas t vij me hap st z. Rri. Slviz. St vij. St thrras. Po ti ke moj q m qasesh Me helm, me gaz?

335

336

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Muxhahedint si Golden Boys

337

rugve t qyteteve pakistaneze, lagjeve plot pluhur dhe balt, Levy krkon njerzit q kan pasur kontakte me gazetarin Pearl: polic lokal, informant q do fjali e ln prgjysm, duke mbajtur dorn zgjatur, ushtarak t lart, agjent t policis sekrete, avokat dhe pjestar t organizatave t ndryshme islamike. Takimet me ta shndrrohen n skena ekzotike, t frikshme, imazhe t nj kohe q me qindra vjet slviz fare. Bernard- Henri Levy merr nj dhom pikrisht n hotelin ku ka filluar e gjith tragjedia hotel i cili n librin Kush e vrau Daniel Pearl? del si nj qendr e komandosve t organizatave islame. Ne jemi pran tij kur ai fillon ti ndaj me kujdes nj nga nj fijet e merimangs: ta shkaprderdh mitin e rrezikshm t terrorizmit islamik. Pikrisht n kt erdhe autori prpilon teorin mbi golden boys t xhihadit dhe izms s tij. Levy sht mjeshtr i orientimit n xhungl: makineria vrasse e xhihadizmit nuk sht vetm nj bindje totale, fli fanatike ndaj besimit, fs, porse ajo sht edhe nj industri, nj biznes me profite miliardshe n xhepin e sheikve dhe shrbimeve t ndryshme sekrete - kshtu thot njri nga konstatimet e Levyt. Ky paska qen edhe shkaku i ekzekutimit ritual t Daniel Pearl. Ai ka deprtuar m shum se sa duhet n aparatin e AlQaeds dhe sht ballafaquar me ato fakte q sduhej: bashkpunimin dhe mbshtetjen e Pakistanit zyrtar q gzojn organizatat

Flori Bruqi 338 e ndryshme fanatike e terroriste islame. Pakistani? Njri nga aleatt besnik t SHBA-ve n kt luft kaotike qenka njri nga kandidatt m potent t atij boshti t s keqes q presidenti amerikan nuk e heq nga goja? Ky sht apeli qendror shikuar nga aspekti politik q Levy e bn nprmjet librit Kush e vrau Daniel Pearl? Levy faktet pr kt i gjen n arkivat e pluhurosura t shrbimit sekret hindus. Autori n konkurrenc me personazhet Rrfimi siprfaqsisht rikonstruktohet n baz t dy biografive themelore: n at t gazetarit martir Daniel Pearl i cili duke krkuar origjinn dhe bazn e njeriut t mbiquajtur kpucbomba zhytet n strukturat mafioze t Al Qaedas dhe vritet para videokamers dhe vrassit t tij Omar Sheikh, t dnuar me vdekje si organizator i vrasjes s t parit. Nj terroristi q dikur ka pasur namin e kosmpolitit dhe absolventit brilant t School of Economics t Londrs, e i cili, pas kthimit n Kashmir dhe udhtimit pr n Bosnj, Afganistan, Pakistan (dimensioni ndrkombtar i xhihadizmit) shndrrohet n nj njeri brutal, n konto t cilit shkojn dhjetra vrasje dhe rrmbime. Edhe ky armik i perndimit sht shkolluar n perndim, thot Levy plot mllef. Ndrsa biografia themelore q mban litart n dor, ngrihet vetvetiu mbi dy t parat duke rrfyer e prplotsuar historin me hipoteza dhe konstatime t letrarizuara e sidomos duke ecur npr kujtimet personale, sht ajo e vet autorit Bernard-Henri Levy. Pra, prtej t mirs (Pearl) dhe t keqes (Sheikh) ekziston nj zon q qndron mbi ta, ajo zon e Unit suprem t Autorit Levy. Ai rrfen pr veten m me prkushtim, pr odisejadat e tij n Pakistan 1971: si perkrahs i flakt i Z. A. Bhuttos, i cili bnte luft pr t marr pushtetin. Bangladesh 1973: si lufttar i nj njsie rezistence t nj fisi n afrsi t Afganistanit. Bosnj 1992-93: si jud prkrah myslimanve t Sarajevs q prpiqen ti rezistojn okupimit serb (pikrisht n kohn kur mendohet q edhe Omar Sheikh t ket qen atje), pastaj pasojn Ankara

Guxim shqiptar 339 dhe Dubai (1994) e m n fund Izraeli (2002). N kt mnyr shkrimtari, q n vitin 1970 debutoi me librin e tij t suksesshm Indes Rouge, nuk i del zot asaj q premton n fillim t librit, pra nuk sjell nj rrfim emfatik (do t vzhgoj si ai, do t mendoj dhe ndjej si ai...), por nj roman q duket m shum autobiografik pr nga aspekti letrar e prmbajtjesor i tij, e q dy biografit e tjera (po t spekulojm) i prdor si ilustrim pr ngritjen e nj botkuptimi filozofik personal mbi dimensionin gjeografik e filozofik t xhihadizmit. Bota dhe gjith tragjedia q plasohet n vepr nuk shihet me syt e Daniel Pearl, por me syzet e Bernard-Henri Levyt. Pra, prpjekja pr t ndrtuar rrfimin, nisur nga duktusi multiperspektivsh kolidon me kryepesonazhin hijernd: vet autorin! Kritika N Amerik romani nuk u prfill fare. N botn gjermanofone u kritikua ashpr. N Franc u ngrit n piedestal. Edhe rreth prcaktimit t zhanrit ka mospajtime: sht roman, libr publicistik e gazetaresk, apo nj pamflet propolitik i ngjashm me ato librat e gjermanit Handke? Libri sht nj form e przier rrfimi q n Franc ka arritur sukses: nj lloj kolazhi letraro-gazetaresk q ndez sidomos n fushn e trilerve, romaneve historiko-dokumentar dhe romaneve kriminale. Nj lloj romani q jasht Francs ende nuk gjen prkrahs n fushn e shkencave t letrsis. Kush e vrau Daniel Pearl sht nj kolazh i till: prderisa n njrin kapitull flitet me gjuhn e ftoht t fakteve dhe gazetaris hulumtuese, n tjetrin kapitull del n pah mjeshtria letrare, artistike e Levyt kur prshkruan, rrfen, mediton pr shtje t komplikuara filozofike, si natyra e krimit, gjendja e njeriut rrugs pr n amshim etj. Lexuesi me lehtsi ndjek hapat e autorit rruginave labirint t Madrassa-s (atij qyteti ku sht e ndaluar hyrja e t huajve), sikur t ishte vet aty. do detaj, qoft edhe ai m i parndsishmi, n gjuhn e Levyt, shndrrohet n nj element peizazhi

Flori Bruqi 340 q ngulitet e mbetet n memorien e lexuesit si stamp. Natyra e rrfimit a la Sherlock Holmes trheq, intensifikon kureshtjen e recipientit dhe i merr atij t drejtn e kalkulimit, baraspeshimit apo formimit t nj pikpamjeje personale mbi definimet q shtron Levy n libr. Autori di si ta burgos lexuesin (sidomos at naiv, t padjallzuar) brenda mureve t rrfimit t tij deri n at mas sa q ky i fundit, q n faqet e para e humb aftsin e dallimit ndrmjet fiksionit dhe realitetit. Ajo q pak a shum degradon nivelin artistik t veprs sht fjalori i rnd q Levy kultivon n libr: Bastardt, barbart, errsira islame, demont e t ngjashme, dhe at jo vetm kur bhet fjal pr terroristt, por ato shprthejn n shum situata e aste ku sduhej t ishin. N munges t prgjigjes finale Levy di tu prgjigjet shum pyetjeve n kontekstin islamperndim. sht nj analiz e kompletuar letraro-politike me nj struktur dhe apel t qart n aspekte t shumta morale, kulturore e filozofike. Kuptohet nga prizmi i kufizuar i autorit. Mirpo sht e qart se: Kush e vrau Daniel Pearl sht nj libr q m shum se do kanal tjetr i mundshm, t lehtson udhtimin n zemrn e organizats aq t prfolur terroriste AlQaeda, dhe jo vetm kaq e mbi t gjitha: ai sht nj homazh pr nj gazetar q mizorisht u ekzekutua para kamerave vetm pse donte t zbulonte nj t vrtet. Pikrisht at t vrtetn q sduhej ta shpaloste, dhe bri q t merret vendimi pr likuidimin e tij - nse e kuptojm drejt nntekstin e Levy-t dhe at jo vetm nga Al-Qaeda. Pr kt arsye, prkundr dnimit me vdekje t Omar Sheikh-ut, Levy edhe m tej pyetet: kush e vrau Daniel Pearl-in?
Botuar:19.09.2006 http://floart.blogspot.com/2006_09_01_floart_archive. html#115867729394344104

Guxim shqiptar

Rekuiem pr

341

ku edhe shtrgu i fundit komunist. Qeveria e prcolli me nderime t larta politike e ushtarake. Ithtart e tij i bn homazhe, duke kujtuar me nostalgji kohn e art t Titos. N ekrane Bakalli n prqafim me Titon dhe n shoqri me gjeneralin serb Lubii. .. Rekuiem Vetm fjal miradije pr t ndjerin - kan thn latint e lasht. U derdhn shum lot, ode, dafina e perla. U quajt njeri karizma tik, marathonomak politik, emblem, sharm i nj gjenerate, artist si Clark Gable... njeri i qejfeve, i gots e duhanit. Agim eku e prshndeti me lavdi: Bacn Mahmut e kan cilsuar mprehtsia intelektuale dhe veprimi politik... Ulpiana Lama: Ai ishte Prometeu, i cili ruajti sekretet e Olimpit pr popullin e vet. Pajazit Nushi: Ishte komunist, por jo dogmat... i ishte bashkuar aradhes lirimtare t idealistve t mdhenj t liris s Kosovs... Ekrem Kryeziu: Ka qen vizionar q ka lvizur muret e robris son dhe i ka ar ato me Kushtetutn e vitit 1974... Ramiz Kelmendi: Njeri i rrall t cilin Kosova do ta ket mall pr shum mote. Veton Surroi: Mahmuti dhe gjenerata e tij msuan artin e shtetbrjes n Beograd... Ata kishin dshiruar t shkolloheshin dhe e bn, kishin dshiruar autonomin dhe e bn... Ekrem Murtezai e cilsoi m s miri: njri ndr politikant dhe bashkpuntort m t dashur e t besueshm t Titos. Ah kta Ekremat si karamelat! Njmend kishte kush ta vajtonte patriarkun komunist. M s shumti derdhn lot

Flori Bruqi 342 Nushi e Surroi. Mahmuti ka ln shum pinjoj e miq q kan kullotur n livadhin e tij. Ata e ringjalln si Krishtin pr Pashk. Ai ishte komunist i kaltr, e jo i kuq. Mahmuti ishte kalors i gars politike jugosllave... Ishte vet demiurgu i autonomis s pushtimit, si shkalla m e lart e liris dhe e subjektivitetit politik... nj shpikje kushtetuese q i jepte Kosovs shtetin, por jo edhe emrin. Ai arriti t krijoj nj emblem t re t shqiptarit kosovar, at t jugosllavizmit, si nj shenj e re identiteti. Ah, ky asimilimi filluaka s pari n shpirt, pastaj kaluaka n kok pr t prfunduar n gjuh! Tito ishte simbol i jugosllavizmit, ndrsa Mahmuti nj sindrom e titizmit. Uh, ai Tito Krimineli q kishte vrar mbi 50 mij shqiptar pas Lufts s Dyt Botrore dhe kishte flakur mbi 420 mij t tjer pr n Turqi! Sa republikan shqiptar dergjeshin burgjeve n kohn e Bakallit? Ngjarjet 81 ia kishin prishur vizionin politik Karamahmutit, vet teorin e integrimit jugosllav. Kur nuk kishte mundur ta ruante m nn pushtim Kosovn, kishte rn si kaskader. Tito i pasksh thn n trenin e kaltr se nuk beson q Mahmuti do ta prishte Jugosllavin! Ai kishte hedhur hijen e zez mbi ngjarjet historike se i pasksh organizuar dikush tjetr e jo shqiptart. M von ky kaskader bhet kallauz i bisedimeve sekrete me Serbin pr Kosovn n nj konfederat t re, duke i prir shpurs n prqafim me Milosheviin n Dedinje. Ndjes past ky kaskader! N purgator do ti laj t gjitha mkatet. TMK-ja e prcolli deri n varr. Tanim ajo sht specializuar pr rituale mortore. Ah, t gjith titistt i varrosi! Rauf Dhomi i dha lamtumirn e fundit: Tani kemi pr tu ndar e kurr m skemi pr tu par!
Botuar: 20.04.2006 http://www.shqip.dk/modules.php?name=News&file=print&sid=546

Guxim shqiptar

Persekutimi komunist mbi vajzat e Bajram Currit

343

hyrje t qytetit t Shkodrs, n lagjen e njohur Par ruc, n katin e dyt t nj pallati, trokasim leht n dern me mbishkrimin: Familja Bajram Curri. Sakaq, dera hapet e prpara del nj mezogrua, pak bionde e me buzn n gaz. E njohim q sht bij e ksaj familjeje me emr t madh, msuese Mimoza... Ajo na shoqron pr n dhom, ku prqafohemi me nnn Hajrie, paksa e lodhur nga mosha, smundja dhe fatkeqsit e jets, por q prsri nuk do ta jap veten. Mirsevini!- urojn ato dhe ulemi. Sjellim ndr mend se po n kt shtpi ka jetuar dhe e kemi takuar vite m par, gruan kreshnike t Bajram Currit, nn Dervishen. Ishte si etin mali, me vshtrimin e saj shqiponj, me nj zemr t madhe. Prandaj t gjith e miratonin veprimin e bashkshortit t saj, trimit t madh t Kosovs e t Shqipris, se prse i kishte thirrur q n martes e gjithnj me emrin domethns, Ajkun (marr nga legjendat pr kreshnikt e maleve tona). Kur B. Curri ishte n Vjen, ajo fshihej sa n nj shtpi n tjetrn, n Gjakov e n Tropoj dhe e maskuar si malsore, pasi serbt jepnin shuma t mdha q ta shtinin n dor Ajkunn e bukur. M tej, nn Hajria vazhdon, duke e kujtuar at: Ishte burrnesh e vrtet. Kur nj her e krkuan malazezt n zyr, pa iu dridhur aspak qerpiku, iu drejtua atyre: -Pse i thirrni grat npr zyra, a nuk ju vjen marre-a? Ndrsa ata e pyetn: -Pr k punon Bajram Curri? Dhe ajo ua ktheu, aty pr aty: - Pr Shqipni, pr liri. Nna Hajri, tashm mjaft e moshuar

Flori Bruqi 344 (lindur n Gjakov m 27.06.1919, i ati u vra n shpelln e Dragobis m 29 mars 1925), sjell ndr mend prejardhjen dhe vendbanimet e tyre, sidomos n qytetin e dashur t Shkodrs. Kaloi nj jet t thjesht, por dhe t trazuar. Ajo tani kujton: Kur iku n Vjen, baba m la n barkun e nans. N periudhn e Kongresit t Lushnjs, ai erdhi nga jasht dhe qndroi n Margegaj t Malsis s Gjakovs (Tropoj). Sa kisha nisur t ecja. M mori pr dore nna e Hysni Currit, Zylihaja dhe m oi te Bajram Curri. M tregonin se isha nisur drejt e n prehrin e tij, sikur t ma ndiente zemra se ai ishte babai im. M von shkova pas tij, n Shkodr, n Tiran, n Gjakov e kudo. Hajria ndoqi pes vjet shkoll n Shkodr dhe pas Lufts s Dyt Botrore punoi vite me radh po aty, sporteliste n nj hotel t vogl. Kam hequr shum keq, thot ajo e pezmatuar. Kemi mbetur edhe pa buk, se nuk ishim n gjendje; isha e vetme, me nann dhe dy vajzat e vogla. Kam shit do gja, t miat dhe t nans q t jetonim, se merrnim nj pension t ult. Burri i saj vuajti afr 17 vjet n burgjet e diktaturs. Koht e fundit ajo prjetoi humbjen e vajzs, Valdetit dhe t shoqit, Ragip Mets. Pothuajse t njjtin fat n jet pati dhe motra e madhe e Hajris, nn Feride Curri. Nuk pati fmij dhe burri i saj, Hivzi Ohri vuajti gjithashtu burgjeve e vdiq shpejt; kshtu q vitet e fundit t jets ajo i kaloi e vetme, n Tiran (u nda nga jeta m 23.05.1979). Ato kan pasur dhe nj motr, tre vjet m t vogl se Hajria, Ganimetin, e cila vdiq n Gjakov nga tifoja, n moshn 18-vjeare. Un kam pasur rastin t hyj n kt familje qysh n mosh t re dhe kurdoher kam ndjer aty ngrohtsin e t gjith pjestarve t saj: t nn Ajkuns, nn Ferides e nn Hajris dhe t motrave, Mimoza e Valdet Meta. Gjithnj mikpritse, prher buzagaze e t edukuara dhe pa asnj shenj mendjemadhsie q kishin lidhje me burrin e madh t kombit, Bajram Currin. Por ruanin thell n zemrat e tyre nj plag t prbashkt: Gjakovn e Kosovn. Sa her ua sillje ndr mend ato, pshertinin: Ah, sikur ti shihnim ato t lira! Sa mall t madh kemi pr at krahin kreshnike! Por edhe pr Shkodrn e Malsin e Gjakovs, pr Hasin e Lumn e tr vendin, kan folur ato e flasin me respekt e dashuri, pasi e

Guxim shqiptar 345 strehuan dhe e mbajtn baban e tyre lufttar, se kudo gjetn zemr e bujari t madhe. Nna Hajri tregohet e gatshme t dshmoj pr episode nga jeta e nn Ajkuns, nga jeta e saj dhe e motrs Feride, nga jeta e dy vajzave, Mimozs e Valdetit. Kan br nj jet t thjesht dhe me mjaft sakrifica e kan prballuar at, sepse nuk trashguan asgj nga Bajram Curri, se tr pasurin ai e shkriu pr popullin dhe prballimin e luftrave kundr armiqve t shumt. Ndr t tjera, nns Hajri i ka mbetur merak t shkruhet m tepr dhe pr kujdesin q ka treguar i ati pr shkollimin e fmijve tan, n Shqipri e n Kosov.(Tashm jan t njohura faktet se ai drgoi fmij kosovar n Normalen e Elbasanit; pr meritat e tij n fushn e arsimit kombtar, u zgjodh kryetar nderi i Kongresit Kombtar Arsimor, Tiran, 1924; pr qeverin demokratike t Fan Nolit propozoi ministr t Arsimit, Sali Gjuk Dukagjinin ose Qamil Baln; u interesua pr sigurimin e msuesve t shkollave shqipe n prefekturn e Kosovs etj.). Tani ajo nxjerr nga valixhja e saj nj fotografi t vjetr, ku kan dal katr djem, q B. Curri i drgoi nga Shkodra me burs n Vjen t Austris. Ata jan: Hajrulla Curri (nipi i tij), Rexhep Krasniqi (kosovar), Xhevdet Dani (shkodran), Menduh Angoni (gjirokastrit). M 5 maj 2000, ndrroi jet mbesa e B. Currit, Valdet Duraku (Meta). Me at rast, dy msues nga Shkodra botuan nj homazh n shtyp. Aty shkruanin edhe kto radh: Ndr cilsit e saj, prmendim se Valdeti shquhej pr korrektsin n pun, mendimin e thell, prgatitjen e lart shkencore, afrsin dhe dashurin pr nxnsit.-Nxnsin duhet ta duash sa fmijn tnd, thoshte ajo, duke nnkuptuar kshtu nj nn t mir. Ta nderosh e ta respektosh at edhe pse sht ende i vogl, por megjithat ai sht nj personalitet. Po me cilsi t tilla u rritn dy msueset, Valdeti e Mimoza, se kishin genin nga gjyshi Bajram e gjyshja Ajkun, se kishin edukatn e nns Hajri e t tezes Feride. Pr t shkruar pr nnat e bijat e familjes Curri se sa e meritojn, duhen faqe t tra. Virytet e larta t nnave, grave e vajzave shqiptare i kan dalluar t gjitha, gjyshen, nnn dhe bijat e ksaj familjeje t njohur atdhetare. T tilla jan dashuria pr

Flori Bruqi 346 atdheun, bujaria, thjeshtsia, mirsia, zemrgjersia, respekti e nderimi pr t tjert. Prandaj ato mbeten n kujtesn e atyre, q i njohn, si nna dhe edukatore t paharruara. Prkujtimi - 81 vjetori i rnies s Bajram Currit 81 vjet m par, m datn 29 mars 1925, n prpjekje me ushtrin mbretrore n Tropoj, n vendin e quajtur Pas-Kollate afr fshatit Dragobi, ra duke br qndres t armatosur Bajram Curri. Ai ishte biri i nj familjeje t przn nga Malsia e Gjakovs m 1862 si rezultat i internimit nga otomant t babait t tij Shaqir Curri. U b udhheqs legjendar i disa luftrave t viteve 1910, m mbrapa mbshtets i Ismail Qemalit dhe n Kongresin e Lushnjs mori detyrn e kryekomandantit t ushtris kombtare
Botuar:01.05.2006. http://www.shqip.dk/modules.php?name=News&file=print&sid=657

Guxim shqiptar

Polemik pa dorashka

347

uhem Klajd Kapinova me banim n New York. Sapo m telefonoi nj mik nga Manhattan-i dhe m tha: shikoje urgjentisht e-malin e toplists art-cafe. I nderuar z. Vasil Qesari, s bashku nuk njihemi dhe pr her t par kemi ndar pikpamje t ndryshme n ket list pr temat e letrsis, ku ju mbroni pikpamjet tuaja, ndrsa un t miat. Deri ktu nuk ka pasur asgj t keqe midis nesh. M vjen shum keq qe keni lakuar emrin dhe mbiemrin tim pr nj e-email q nuk sht i imi. E-maili im sht klajd kapinova@yahoo.com dhe asnjher nuk kam shkruar dhe nuk shkruaj me pseudonime apo me emra q nuk jan t mit. Pr sa i prket z. Bepin Pjetrit, sht e vrtet q t dy jemi rritur n jetimore, ndonse z. Bepin sht m i madh se un. Bepi nuk m njeh mua dhe, dhe as un nuk e njoh shum mir tjetrin, pasi q mosha dhe jeta na ka hedhur n udh te ndryshme deri sot. Sapo mbrrita n SHBA, Bepi krkoi q t ruajm lidhjet me e-mail, por un nuk kisha mundsi ti prgjigjesha, sepse isha pa pun dhe jetoja n shtpin e nj mikut tim, dhe, ndonse ishte vrtet mik, nuk kisha dshir t abuzoja me telefonin dhe kompjuterin e tij. Pr m tepr, pr mua mund t pyessh n shkolln e mesme n Koplik, ku un kam mbaruar maturn dhe i bija shatit edhe pr nj vit n fermn e zootekniks n Shkodr. Kam punuar n Shllak si msues. Zotin Gjon Ndoc Shllakun, q sht dirigjent, nuk e njoh fare dhe nuk kam ndonj faqe interneti timen q t hedh shkrimet e t tjerve. sht fjala pr librin e mikut tim, Fritz Radovani me titull Nji katakomb nn dhe, botuar n Kroaci (dokumente nga arkivat) t ribotuar

Flori Bruqi 348 edhe n Shkodr. Pra, si shihet, z. Ndoc ka ngatrruar autorin e librit, q sot jeton n Australi. Pra, si Bepini dhe dirigjenti Gjon Shllaku, nuk kan asnj lidhje me mua. Nuk e pash t arsyeshme t analizoj shkrimin tuaj n adresn time, mbasi mendoj se ka ndodhur nj keqkuptim midis jush dhe meje. Edhe nj her ju uroj t gjitha t mirat n punn tuaj dhe krkoj nga ana e juaj t m krkoni ndjes publike pr fyerjet pa baza q m keni drejtuar mua. Faleminderit pr mirkuptimin! Klajd Kapinova Grmime n llagme t pista ... N prgjigje t shnimit tim Nje skriboman ... shkruar ditt e fundit prej meje n forumin Art Cafe, mbas shum fyerjesh t ulta e ndrhyrjesh idiotike rreth personit dhe mendimeve t mia, br n mnyr publike, si edhe n postn time private nga njfar Klajd Kapinova (Illyricum6@aol.com), nj shkrim tjetr, i marr hua u postua po prej tij, pikrisht ditn e djeshme. Ksaj radhe, i gjori kalors me fytyr t vrerosur, pra Klajdi dora vet, duke dashur t m varroste njher e mir, e me dshirn pr t dal fitimtar n kt betej t marr, t shpallur vet prej kohsh, m ka br nj nder t madh, duke m rritur pazarin shum, e duke m vn n qendr te ca ngjarjeve si dhe t nj epoke t caktuar, pr t br kshtu publik faktin se kush jam un, nga rrjedh un dhe se si i kam shrbyer regjimit t kaluar. Shkurt, m ka br biografin. Tem kjo, mjaft e njohur dhe e preferuar n nj pjes t mir t shtypit shqiptar, t cilin me t drejt Ismail Kadareja e ka quajtur shtyp i zi, e q sht br ndrmjets e complisse i lufts s pist politike q bhet atje; i larjes s hesapeve, grindjeve mes klaneve, shpifjeve kundr personave t caktuar, helmimit t ekologjis shpirtrore, vazhdimit t lufts s klasave etj. Shkurt muhabeti, mister Kapinova, ka sjell n Art-Cafe nj shkrim t ksaj natyre, dhe kjo e fundit, pa u vrar fare n ndrgjegje se kshtu cenon rnd personalitetin dhe fyen keqas

Guxim shqiptar 349 jetn dhe imazhin e nj njeriu (pr t ciln gj prgjigjet para ligjit), ka dashur t m bj pra biografin, tamam si e bnin dikur edhe sekretart e devotshm dhe inator t Enverit ... E, ndrkohe, duke kryer kt veprim shoh se ai ka rn edhe m posht se ka qen m par, duke e pasuruar kshtu edhe me tej shnimin tim Nje skriboman ..., me grmimet e bra n terrene e llagme mjaft t pista, gjersa ka arritur t gjej mbshtetje te ENVERI, dora vet. Nj moment! ... Jo te Enveri i Gjirokastrs, por tek ai i Lepenics, i cili i ngjan t parit n nj, a n disa gjra q kan nj emrues t prbashket: luftn e klasave. Pra, ka gjetur shptim te pena e nj figure t diskre dituar n qytetin e Vlors, i cili ka br dhe bn pjes gjallrisht n korin e zi t kukuvajkave, q gjat gjith jets s tyre jan dalluar pr mediokritet, zvarritje, jargavitje, mitomani pa kufi, dshir t shfrenuar pr pushtet, servilizm, mercenari ndaj do flamurmbajtsi, e me plot cene t tjera nga m t ultat... Nuk do t doja ta bj t gjat, as pr t br sqarime a polemik me autor e shkrime t ksaj natyre. Ata q e kan lexuar at, besoj se e kan kuptuar se prse behet fjal, nga fjalori i prdorur n t; nga mendsit, stili i njohur i dnimit t ar miqve t Partis; nga gjykimet e shpifjet e ulta t nj mitomani t pashoq. Vese, dika do t shtoja pr t mbyllur nj her e prgjithmon at. Mua me njeh Vlora tej e mban. Dhe jo vetm ajo, por edhe e gjith krahina. Me njeh aq mir sa q kur shkoj aty, pr do vit, nuk bj dot dhjet hapa pa u ndalur nga miq, shok, t njohur e dashamirs t shumt. Por, Vlora po ashtu, njohu kto vitet e fundit edhe njfar ENVER Memisha, dikur nj servil vullnetar dhe tepr i rregullt i gazets Zri i Vlors, dhe m pas drejtues i SHIK -ut famkeq t Sali Berishs. Nj person i padshiruar dhe i urryer, i cili nuk shkeli n qytetin e tij t lindjes pr shtat vjet me radh nga frika e hakmarrjes pr shpifjet e bra n shkrimet tij t botuara n Tiran (ku edhe tani jeton), si nga gjyqet e llogarit q ka me dhjetra e dhjetra ndaj qytetarve vlonjat... Epilog

Flori Bruqi 350 Fli tani i qet,o Klajd, martir i kombit !... Ti detyrn tnde ndaj ar miqve t tij e ke kryer duke hyr madhrishm n altarin e atdheut !... Simbad Detari P. S.: Meqense shum lexues, pa te drejte nuk ia kan dgjuar emrin ktij ushtari t panjohur q punon dit e nat pr triumfin e demokracis terroriste, ndonj prej jush q ndesh me kt shnim, do t ishte i lutur t shkruante dika rreth tems: Kush sht ky Klajd Kapinova! Ky lufttar i palodhur q po shkrin jetn n emigracion, pr t vn gjrat n vend, n historin e vorbulls shqiptare... Sa pr veten time, un e kam shkruar at dhe e keni ktu m posht: Nj Skriboman ... Nj skriboman me emrin e nj romani amerikan t Teodor Drajzerit, me mbiemrin sllav t nj fshati blegtorsh n Skrapar a gjetk, me qytetari t pretenduar shkodrane e me mision historik pr rishikimin e Historis s Shqipris, sht br me t vrtet i bezdisshm duke na dhn, her pas here leksione se si duhet shkruar ajo. Koht e fundit, ky person e t tjer studiues anonim t tipit t tij, kan vn n diskutim dhe vet personalitetin e Ismail Qemalit, duke pretenduar se ato q shkruajn ata, jan t reja e t panjohura. Krejt ndryshe nga ato q jan shkruar nn komunizm. (Sa pr t panjohurat, mos shkoni tepr larg, por mund te lexoni, n vend t Tajar Zavalanit, t cilin personi n fjal e cilson sikur t qe babai i historiografis shqiptare, dy veprat madhore kushtuar Ismail Qemalit, arkitektit t pavarsis son, shkruar nga Nermin Vlora dhe Enzo Falaschi, t dy t prbuzur e t sikterisur nga Tirana e kohs s Enverit). Pr m tepr, ky person, i cili tund e shkund prdit flamuj shumngjyrsh, krcnimesh e shigjetash druri, t kalbura, e krahas tyre edhe dyer billdingjesh n Nju-Jork, m sa duket i sht mbushur mendja t tund edhe themelet e asaj, ka, n Shqipri sht tashm e shenjt: historia dhe shenjtort e saj t

Guxim shqiptar 351 afirmuar. Ky individ, pjestar i zellshm i korit t kukuvajkave q kndojn do mbrmje me hare debilsh dhe gaz zemrak, marshin mortor pr vdekjen e do gjje t shenjt q kan shqiptart, z pastaj edhe emrin tim n goj, duke prmendur profesionin dhe televizionin q un kam pas themeluar vite t shkuara n qytetin tim t lindjes, e qe ishte i pari televizion i pavarur n Shqipri; nj krijes e pafat, e cila, megjithat edhe sot kujtohet me mjaft respekt nga qytetart e Vlors mbar ... Simbad Detari
Botuar:22.11.2005. http://floart.blogspot.com/2005/11/floart-i-huazon-letrat-e-vasil-qesar.html

352

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Letr e hapur organizatorve dhe spektatorve t koncertit t Goran Bregoviqit

353

Argumenti: Analiza dhe Komente

jo letr u adresohet t gjith atyre q n nj mnyr kan pasur lidhje me koncertin e bujshm t Goran Bregoviqit n Tiran; organizatorve, sponzorizuesve, mediave prcjellse dhe spektatorve t zjarrt. Mallkim gjith pjesmarrsve t ktij q as emrin smund tua them Zotrinj, pse ndjeheni inferior? Zotrinj kozmopolit, q keni pritur Goran Bregoviqin, kam dshir q t jua prkujtoj disa gjra, t cilat ju i dini m mir se un. Goran Bregoviqi sht nj muzikant serb (n t vrtet, ai rrjedh nga nj familje e przier serbo-kroate, por formimi i tij, edhe artistik, sht dhe mbetet serb); njri nga ata q cilsohen se kan prkrahur, n nj mnyr a n nj tjetr, ekstremistt serb, q kan shkaktuar masakrat e tmerrshme n dhjetvjetshin e fundit t shekullit t kaluar. Prve t tjerash, ai nuk guxon t shkoj as n Zagreb, e aq m pak n Sarajev (jo pse friksohet nga banort tejet paqsor t ktyre dy kryeqyteteve, por e ndalon dika q sht e ngjashme me at q nuk e lejon t vij n Prishtin). Ai sht njri nga bashkpuntort m t ngusht t regjisorit Emir Kusturica, i njohur pr prkrahjen e dhn elits politike serbe t fundshekullit XX (me gjas, ju e moni

Flori Bruqi 354 edhe at shum). Prve ksaj, Goran Bregoviqi njihet edhe pr shum kng e kompozime q thrrasin pr ekstremizm, q ftojn n vrasje. Ne nuk e dim t sigurt, por duke iu referuar nj burimi mir t informuar (vlersimin e t cilit e kemi dgjuar kto dit), kompozimet e tij kan ngjyrim t theksuar etnik. Pr m tepr, ai sht nj artist, i cili kurr nuk ka thirr pr ndaljen e gjakderdhjes (nj artist me epitete, far ju i dhat kto dit, duhet ta bnte kt doemos), edhe pse ai ka pasur mijra mundsi t bnte kt, pr shkak t fams q gzon tek nj komb, i cili, po ashtu, ende nuk po krkon falje pr krimet e bra. Un nuk e di nse i keni kuptuar tekstet e kngve t G. Bregoviqit apo jo, mirpo ne ju kemi par se keni rn n delirium atje n Pallatin e Kongreseve. N mes tjerash, n ekstaz ka qen edhe Manjolla Nallbani, e njohur tek ne pr kngt kushtuar dhimbjes s shkaktuar nga bashkkombsit e Bregoviqit. Marr t drejt t pyes, Zonja Nallbani, na tregoni kur keni qen e sinqert: ather kur kndoje pr lott dhe dhimbjet e fmijve t Drenics apo n natn e dyt t koncertit t Goranit. Sa pr njoftimin tuaj, sinqeriteti n t dy rastet nuk sht i mundshm, n rast se ende ekzistojn kufizimet e prbotshme t nj personaliteti njerzor. Sa pr kryebashkiakun e Tirans, kjo flet sht tepr e bardh pr t paraqitur t gjith atributet q i meriton ai. Vetm nj shtje, kan ekzistuar milion destinacione m t mira pr at els q i sht dorzuar Bregoviqit. Inferioritet i shprehur publikisht nga nj person q e mban veten t jet karizmatik. Vetm pr nj pun gzohem pr Edi Ramn. Simbolika e kundrt e dorzimit t elsit t nj qyteti, ai historik, i dorzimit t elsave t kalave (qyteteve t athershme) nga renegatt tek armiqt tan. Pra, le ta trajtojm kt gjest ashtu. Edhe ju t tjert, q keni knduar, vallzuar, hallakatur e grisur fytyrat pr Bregoviqin, ta dini se ai dhe bashkkombsit e tij, kurr, nuk do t pranojn q n qendr t Beogradit, t jehojn tingujt e muziks shqipe. Pra, ju jeni treguar inferior. A jeni m t vrtet? Andaj, zotrinj kozmopolit, pse ndjeheni inferior? Pse ndjeheni t vegjl prpara pjestarve t nj kombi, q nuk ka forc ta dnoj t keqen, q nuk ka forc t

Guxim shqiptar 355 krkoj falje pr krimet e bra n emr t tij dhe, s fundi, nj kombi q nuk ka mundur t nxjerr n drit madje nj librth, ku do t shprehej e vrteta. Nj komb, i cili nuk mund t nxjerr asnj disident t vrtet prve konformistve t mjer dhe nj kombi i cili, ende, zgjedh pr heronj kriminelt e njohur dhe t ndjekur ndrkombtarisht, dhe i cili komb, brez pas brezi, prodhon elita q krkojn t derdhet gjak fqinjsh, posarisht, po e them prap, posarisht, gjak shqiptari. Mos u arsyetoni duke thn se vetm politika apo konjukturat e veanta politike e kan fajin dhe se kombi nuk ka faj; ky sht nj arsyetim idiotesk dhe pyetni njohsit e vrtet t ktyre gjrave-kjo nuk qndron fare. Faji sht kolektiv. Kt e tregon edhe mospranimi i ktij faji, mungesa e forcs pr t krkuar falje n mnyr kolektive dhe, pr t mos e zgjatur, aspiratat e serbve pr t derdhur ende gjak shqiptari. Ftesa dhe sponsorizimi i nj artisti t ktij kombi, sidomos nga viktimat e ktij kombi, sht edhe nj inferioritet. Pse, zotrinj, pse? Zotrinj, pse mendoni se kombi serb ka kultur t lart, kur n njzet-tridhjet vitet e fundit, nuk ka nxjerr asnj artist, intelektual, shkenctar e aq m pak nj politikan, i cili do t fliste (apo bnte) di morale, di normale, dika t pranuar nga bota normale, jasht ksaj ballkanike. Zotrinj, pse mendoni se miksturat rome jan vepra t mdha arti? N Pallatin e Kongreseve, tek spektatort, un pash artist shum m t mir se Bregoviqi. far ju shtyn t mendoni se ai sht m i madh? far ju shtyn t jepni epitete t tilla, t cilat nj orkestr e till do ti merrte vetm nga njerz q jan nn ndikimin e alkoolit apo ndonj lnd tjetr dehse? Pr fund, ju q keni rn n trans duke vallzuar dhe knduar me Goranin (sigurisht, tanim ai sht br i afrt pr ju, pr kt e thrras vetm n emr), mos mendoni se kngt e tij ishin vetm serbisht (duke e ditur se ju nuk e keni pasur fatin t msoni gjuhn serbe, un guxoj t mendoj se nuk i keni kuptuar vargjet-edhe ashtu t pakta - t Bregoviqit; pse ather gjith ai delir dhe ato dridhje t belit n Pallatin e Kongreseve), ato ishin przierje melosesh, ku dominonte fryma rome. Nse ju e quani art t mirfillt kt, un ju uroj pr orientimin. Fare n

Flori Bruqi 356 fund, vetm ta dini se lott e fmijve t Kosovs, pr t cilt ju keni shkruar dhe knduar kng, ende sjan thar; mund t jen edhe lott e ndonj fmije, i cili sht dashur t merrte pjes n edicionin e radhs t Gjeniut t vogl, n TV-n tuaj (KLAN), por ju, pr hatr t Goranit, ua keni shtyr emisionin e tyre t dashur. Ju lumt edhe pr kt! Prof. dr. sc. Hasim Rushiti nga Prishtina
Botuar:12.04.2006 http://www.shqip.dk/modules.php?name=News&file=print&sid=476

Guxim shqiptar

PSIKANALIZ, ASTROLOGJI & EROTIK

357

358

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

sht psikologjia, psikanaliza dhe kush sht Siegmund Freud

359

sikologjia sht nj subjekt i popullarizuar, q kohve t fundit sht duke u rritur interesimi pr studimin e saj. Fjala psikologji pr t parn her sht paraqitur n Angli m 1693, por nuk sht prdorur dhe nuk sht kuptuar nj koh t gjat, deri n vitet 1800. sht kuptim i prbr nga dy fjal greke psyche dhe logos. Psyche n mnyr origjinale nnkupton frymmarrje (respiracion), por m von sht kuptuar si shpirt, sepse frymmarrja sht ndikuar shpirti, i cili ende nuk e ka lshuar trupin. N mitologjin greke Psicho ka qen nje grua, e cila ka qen n marrdhnie dashurie me perndin e dashuris, Eros. Ai ishte dashnor i saj, por kishte nj kusht ndaj saj: q mos ti shikonte fytyrn e tij kurr. Por, nga kureshtja, Psichoja nj nat vendosi nj qiri pr tia shikuar fytyrn. N momentin kur e kupton Erosi, ather e magjeps at. Pr t arritur cakun, sht dashur t bnte nj luft t madhe me prplot rreziqe, por n fund ajo sht transformuar n perndesh dhe i ishte bashkangjitur Erosit n parajs. Psycho simbolizon shpirtin njerzor. Gjat shekullit t shtatmbdhjet, kuptimi i fjals psiche sht shndrruar n kuptimin e mendjes. Logos, nj fjal tjetr greke, ka nnkuptuar shkencn, ose arsyen. Sipas rrugve Greke, psikologjia sht nj kuptim mbi arsyen ose mbi mendjen, apo si thuhet sot

Flori Bruqi 360 studimi - mbi mendjen. Psikanaliza u formua nga Sigmund Freud, i cili edhe e krijoi at duke u bazuar s pari n mendimet e tij personale dhe pastaj q ta dij vet se si dhe perse ai ishte i friksuar nga vdekja , fobia dhe dhimbja. Ai filloj duke e analizuar s pari veten e tij, ka e shpuri m von deri t ajo , kur ky filloi edhe ti analizonte njerzit e tjer, pra pacientet e tij. Psikanaliza sht vetm ajo q t tregoj dhe hulumtoj se prse njerzit sillen n mnyra t ndryshme tr jetn dhe se do t ishte mir q t dihet prse njeriu frikohet nga lashtsia, errsira, nga insektet etj., por do t ishte edhe mir q t dihej nga kjo se, prse njerzit kan nganjher edhe sjellje kriminale dhe ka fshihet prapa tyre. E tra u pasqyrua n nj pjes t madhe t njerzve pr shkak t psikiks s tyre t smur, por edhe t gjendjes s prgjithshme psikike. Psikanaliza i prkushtohet njohuris dhe shpirtit t njeriut. Freud ishte vet mjek dhe gjendjet neurotike t pacienteve t tij pr t ishin shum interesante pr ti studiuar. Psikanaliza i sqaron ankthet dhe ankthet e detyruara si nj lloj prjetimi t tronditjes. t cilat kan ln gjurm qysh n fmijri. Njeriu nuk duhet q t ket probleme t mdha, ose thjesht t jet i smur psikik q t krkoj ndihm nga Psikologu pr trajtim n ndonj terapi. Por, shumica e njerzve e kan nj frik n veten e tyre q t mos jen si t shnuar ose regjistruar, mendojn se kjo sht nj pun q duhet t mbahet sekrete. E vrteta sht se psikoterapia n t shumtn e rasteve merret me problemet e jets s prditshme t psikologjis njerzore, t cilat probleme, do njeri i njeh pr veten e vet, por lufton kundr tyre duke i mbajtur si sekrete n brendsin e vet. Por psikoterapia ka t bj m se shumti me mjekimin e lir mental sesa me at t psikiatris, qe n do rast qllimi i tr ksaj sht q njeriu t jet mir dhe i menur me veten e vet, ta zbuloj unin e vet, sesa t mjekohet me medikamente ose tek ndonj lloj qendre psikiatrike pa nevoj. Brenda ktyre viteve, shumica m kan kontaktuar dhe thuaja se do njri ka thn se Un nuk kam probleme t

Guxim shqiptar 361 mdha psikike q t krkoj mjekim n psikoterapi. dhe nga kjo ka rezultuar se ata nuk e kan marr si rast serioz nevojn e mjekimit t tyre n ket drejtim, por n fillim jan mbyllur n vete, duke i ikur t vrtet, dhe m pas, pas nj kohe, kur nuk kan mundur t rezistojn, jan lajmruar prap q t krkojn ndihm. Psikoterapia nuk sht asgj tjetr vetm terapi e lir dhe udhzim pr mirqenien shpirtrore. sht normale t jet jonormale. Shumica e njerzve kan nj marrdhnie t mir, si edhe e quajn: marrdhnie dhe dije normale. T jesh sikur q je vet dhe t kesh nj vetbesim t plot, krkohet q njeriu t largohet nga ai mendim duke e br n vete kt q ta vlersoj veten si t tjert dhe t filloj ti bj pyetje vetvetes se kush n t vrtet sht ai ose ajo, ose kush jam un. sht e pamundur q njeriu t ket mundsi q t jet sikur ata t tjert, sepse ktu njeriu bie ndesh me origjinalitetin e tij personal. Nse ti mendon se je si t gjith t tjert, nuk duhet harruar se ti je m ndryshe nga t tjert dhe origjinal n veten tnde. Edhe nse je i smur psikikisht, ke t drejt t llogaritsh se je nj pjes e njerzimit dhe krkon respekt nga rrethi, pavarsisht nga bindja jote njerzore ose nga momentet e ndonj lloj smundjeje n jetn tnde. do njeri vlen aq sa edhe tjetri. Nj Psikoterapeut mundet t t ndihmoj ty q t kuptosh dobsit e tua dhe t msohesh t jetosh me nj penges tnden, t ciln e mban t fsheht, ose n ann fizike t trupit, me nj fjal, t msohesh t jetosh edhe si hendikepuar, sepse je qenie njerzore, si t gjith. Nse ke problem serioz, do t ishte m mir q ta kuptosh natyrn e atij problemi dhe si t tjeret e kuptojn kt lloj problemi, e jo t rrish i fshehur n hijen e turpit ose t luftosh me veten tnde dhe me ajrin q t rrethon. Mendimet joreflektuese Nj pjes e mendimeve tona formulohen n nj koh t largt, ose t harruar, dhe nga nj situat e vshtir e fmijris;kjo sht nj shenj e prshtypjes infantile, dhe kto mendime mund t na bjn nj errsir dhe munges vullneti q t planifikojm t ardhmen ton dhe mundsit tona n jetn e mtutjeshme.

Flori Bruqi 362 Kto mendime, me te cilat as nuk mundemi t mendojm, na vijn n kok pa dshiruar dhe kto e bjn nj lloj bllokade, me rast ne nuk mundemi t reflektojm m pr s afrmi, nse ndonj person tjetr nuk na kshillon q t llogarisim ardhmrin ton, sepse kto mendime t lart zotrojn mbi ndjenjat tona n mnyr mekanike dhe n at automatike; por edhe zvoglojn dshirn ton pr jet. Kto jan mendime q nuk bn t mendojm pr to. Procesi i mendimit ndalet dhe futen mendime q n mnyr t pakontrolluar sillen vetm n nj rreth, nuk shkojn m prpara, por vetm aty, ndrsa ne bhemi t papjekur q t msohemi nga prvoja e hidhur. Nganjher, kto lloje t mendimeve jan larg nesh dhe nuk gjenden me ne pr t mirn e uni-t ton, por vijn n kokat tona aq shpejt n cikle t paprshtatshme, kur as ne nuk e dim se far po ndodh vrtet me ne. Ne dim se do her jemi pa fat, dhe se nuk sht ide e mir q te provojm t ndryshojm, sepse ne nuk mund ti bjm disa gjra, se t tjert kan do her t drejt, se te gjitha femrat jan joreale (falso); burrat jan zullumqar, dhe t tjert largohen nga ne; nse ata na njohin n brendsin ton se ka fshehim dhe far mbajm n vete. N kto rrethana nuk lind asgj m shum se vetbesimi i ult, i cili ather patjetr duhet t krkoj kshilln dhe ndihmn e Psikoterapeutit. Siegmund Freud (1856 - 1939) Siegmund Freud u lind m 6 maj t vitit 1856 n Freiberg, nj qytet n Mhren (ekia e tashme). Familja e tij i takonte kulturs hebraike n ket qytet, dhe ky ishte njri nga 130 ifutt n qytetin e banuar prej 4500 banorsh. Freudi filloi universitetin n moshn 17 vjeare, por nuk u legjitimua si mjek (examen) derisa mbushi 25 vjet. Por, kur u legjitimua, pra kur mori examen, ky menjher u punsua n spitalin e Vjens. N vitin 1903 Freudin e takojm si profesor, pas 17 vitesh prvoj pune t profesionit (koha normale ishte tet vjet), ndrsa n vitin 1886 u martua dhe kishte gjithsej gjasht fmij. Puna e par e Freudit n teorin psikanalizs Studie

Guxim shqiptar 363 ber Hysterie. E shkroi s bashku me kolegun e tij t puns, J. Breuer dhe ky libr u publikua n vitin 1895, pra nnt vjet pas hapjes s klinikes s tij private. Libri i par q ai shkroi ishte Traumdeutung - Shpirti i Traums q doli n qarkullim m 1899. N fillim t vitit 1902, nj grup studiuesish u interesuan aq shum rreth ksaj, sa q filluan t takohen me Freudin do jav n shtpin e tij pr t diskutuar iden e librit t ndrrave dhe shkrimet e tjera n aty. Freudi shkroi edhe nj sasi t madhe librash dhe artikujsh mbi psikanalizn qysh nga viti 1900. N ket koh, ai ishte 40 vje, q zakonisht llogaritej si nj mosh produktive n bazat e shkencave shoqrore. N vitin 1908 u formua shoqata e psikanalistve, ku n fakt, shum studiues t jashtm udhtonin shpesh n Vjen pr t studiuar tek Freudi, dhe pr kt pun ai u nderua me shum urime, premtime dhe komplimente. N vitin 1909 Freud u b Doktor nderi n Clark University n Amerik, dhe po n at vit u mbajt edhe kongresi i par mbi psikanalizn n Salzburg t Austris. Freud u propozua edhe pr marrjen e mimit Nobel, por edhe pse zbuloi shum, kontribuoi shum dhe dha teori t rndsishme, ai nuk e mori kurr kt mim. E bija e tij Anna Freud, filloi t shkonte s bashku me t npr seminare t ndryshme dhe zvendsonte edhe vendin e tij nganjher. Anna, e cila shkoi pr analiza tek babai i saj dhe e studioi psikanalizn tek ai, ishte edhe si sekretare e tij, motr medicinale por edhe si kolege m e besuara e tij. Prforcimi i nazisteve n Gjermani dhe prndjekja e ifutve, krijoj nj pasiguri tek Freud. N nj bashkpunim t hershm rreth nj libri, Woodrow Wilson (Thomas Woodrow Wilson ka lindur m 28 Dhjetor 1856 n Staunton, Virginia, ShBA dhe ka vdekur m 3 Shkurt 1924 n Washington (D. C.). Ishte prej 1913 deri 1921 President t ShBA-Kryetar i Ameriks). Freud e njihte ambasadorin amerikan n Franc, William

Flori Bruqi 364 Bullit, dhe kishte marrdhnie t mira me t. Ky i ndihmoi Freudin q t dal n Angli pr shkak t pasiguris s tij n Gjermani; e gjith kjo ndodhi n vitin 1938, kur ky kaloi n Angli. N vitin 1923 Freud e kishte fituar diagnozn e kancerit n goj dhe pr shkak t ksaj i bri me dhjetra operacione q n fillim n Austri. Pak pasi q ai erdhi n Angli, dhimbjet e tij u rritn aq shum sa q ndikuan q ai edhe t krkonte nga mjeku q ti jepte nj morfin vdekjeprurse m 23 shtator t vitit 1939...
Shkrim i botuar: 15.05.2006. http://floart.blogspot.com/2006/05/sht-psikologjiapsikoanaliza-dhe-kush.html

Guxim shqiptar

A duhet besuar horoskopit?

365

strologjia sht nj art i parashikimit. Kaq antik dhe kaq shum i diskutueshm. Shkenca e mohon, por shum njerz i besojn. Prse? Pse jemi t ndikuar nga parashikimet e astrologve? Sa ndodh ajo q parashikohet n t vrtet? Ajo q bjm shpesh t gjith, sht q t shohim nse na ka shkuar ashtu si tregonte horoskopi i dits pararendse. Dshmit e para mbi kt art i kemi para shum mijvjearve m par, n Mesopotami. Shekuj t tr zhvillimesh shkencore nuk kan ndikuar n zvoglimin e interesit. Miliona njerz besojn akoma n t: disa n mnyr t verbr, t tjer nuk e besojn fare. Ndr kta nuk mungojn as personalitetet e famshme, si Ronald Regan. Ish-presidenti amerikan, kur ishte n Shtpin e Bardh, nuk bnte asnj takim pa u kshilluar me astrologun e tij t besuar; ashtu si bnin nj her e nj koh mbretrit dhe perandort q, para se t merrnin nj vendim, duhej t dgjonin se far thoshin yjet pr at veprim. Gjja m e uditshme sht se edhe sot shum ndrmarrje ua besojn astrologve przgjedhjen e kandidatve t tyre. Disa vjet m par, pr shembull, nj i ri italian, i sapodiplomuar, denoncoi nj ndrmarrje n Torino pse e kishin pushuar nga puna, pasi kishin marr vesh pr shenjn e tij t zodiakut. Prse kaq shum interes pr parashikimin dhe profilin personal sipas shenjs s caktuar, kur dim se shkenca e kundrshton kt t fundit? Pse besojn ata q e lexojn? Prgjigjja mund t jet se, shpeshher duam q t tjert t na prcaktojn personalitetin ton dhe at t t tjerve n mnyr q t perceptojm realitetin. Fillimisht pak histori. Babilonasit ishin t part q besonin se kishte nj lidhje

Flori Bruqi 366 ndrmjet qiellit t pafund dhe toks. Dshmia e par e ksaj hipoteze sht libri Enuma Anu Enlil, ku gjenden tentativat e para t interpretimit t ngjarjeve t jashtzakonshme, t ndara n katr kategori t mdha, secila e lidhur me nj hyjni. N koht e lashta, universi ishte nj mister absolut dhe do shfaqje si: kometa ose eklipsi, ishin prcaktuar si dshmi t nj vullneti superior, shenja t ndodhive pozitive ose negative. Profecia bhet nj shtje personale. Me kalimin e kohs, astrologjia prhapet edhe n Mesdhe. Grekt ishin t part q filluan t parashikonin, jo vetm ngjarjet q do t ndodhnin, por edhe fatin e do individi, n baz t pozicionimit t planetve. Edhe pse ka kaluar shum koh q ather, edhe sot vazhdon q pozicionimi i yjeve t ndikoj n jetn e secilit prej nesh. Pr psikologt q studiojn fenomenin, mundsia e njohjes s nj njeriu n saje t karakteristikave t atribuara nga shenja zodiakale, sht e sigurt. Me fjal t tjera, prse duhet t rrim, t lodhemi duke analizuar dik, kur na mjafton nj profil i thjesht zodiakal pr t kuptuar se kush sht personi q kemi prball? Besimi i verbr q vjen nga horoskopi dhe nga planett e qiellit, sht shpjeguar nga psikologt si nj nevoj pr t prcaktuar personalitetin vetjak dhe at t t tjerve. Disa her na duket sikur horoskopi gjen gjithka q prshkruhet dhe del e vrtet. Psikologt pr kt thon se shpeshher mendja jon na gnjen. Disa studime kan dal me rrjedhojn se n fjalt e nj astrologu, ose t horoskopit, kan tendencn q t besojm n mnyr t pandrgjegjshme t gjitha ato q na thuhen, duke br q shpeshher mendja t na rrij pr nj koh t gjat aty. Nostradamusi i kohs. E njjta gj ndodh edhe me parashikimet pr t ardhmen e njerzimit: Nse mendojm rreth disa astrologve t mdhenj, nga ata mbahet mend vetm ajo ka ata kan parashikuar dhe ka ndodhur, duke harruar gjith pjesn tjetr, sipas nj mekanizmi t przgjedhimit t kujtimeve. Pr shembull, astrologjia Jeanne Dixon, mbahet mend n Shtetet e Bashkuara pr parashikimin e saj t sakt: vdekjen e Presidentit John F. Kennedy gjat man-

Guxim shqiptar 367 datit t tij. Shum pak jan ata q kujtojn parashikimet e saj t gabuara, si: parashikimet q njerzit e par q do t shkonin n Hn do t ishin rust, si dhe kurn prfundimtare, e cila do t shronte t gjitha llojet e tumoreve, q ishte parashikuar q n vitin 1967, por q nuk ka arritur akoma edhe n ditt tona. Ka dhe nj tjetr motiv q disa her na bn t mendojm se horoskopi funksionon. Shpeshher besojm n mnyr t pandrgjegjshme. Shpeshher ndihma psikologjike ndikon n nj far pike n mnyrn ton t t jetuarit. sht mekanizmi me t cilin psikologu Richard Wiseman shpjegon dhe fatin. Ata q ndihen t pafat, t shumtn e herve mendojn se t tjert do t sillen keq me ta; e kundrta ndodh me fatlumt. Edhe n astrologji ndodh dika e prafrt: pr t realizuar nj parashikim, mjafton q t kesh besim. Nse nj vajz lexon n horoskop se mashkulli i saj ideal i prket shenjs s ujorit, ka mundsi q kur t takoj nj mashkull t pashm t po ksaj shenje, t mendoj se ky do t jet ai i duhuri, duke u br m joshse n mnyr q ta bj at pr vete. Ju lexues, far mendoni lidhur me kt? Jeni si evropiant q konsultohen rregullisht me nj ose m tepr horoskop? Mos harroni se nj efekt me t vrtet terapeutik pr horoskopin sht besimi vetm kur parashikohen fakte pozitive.
Botuar:17.09.2006. http://flori-press.blogspot.com/2006/09/duhet-ti-besojm-horoskopit.html

368

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Psikologji erotike

369

yshimet e mdha pr puthjet dhe paraprgatitjet e aktit seksual. Kshillat pr orgazmn e duhur dhe rregullat pr seksin e sigurt. Por edhe historia dhe anatomia q nuk msohen n shkoll. Prgjigjet pr t gjitha pyetjet dhe pasigurit e adoleshentve. Dhe t atyre [shum ndoshta] t prindrve t tyre. Nj kuriozitet: fjala kondom rrjedh prej njfar doktor Condomi, q me krkesn e Mbretit Carls II i Anglis, fabrikoi nj prezervativ t prodhuar prej zorrve te kafshve, veanrisht tepr efikas kundr shtatzanive. Iden e kishte marr nga prezervativt q shekuj m par prdoreshin nga romakt. Nj prgjigje pr dyshimin e prhershm: nuk ekziston nj mas standarde e penisit, por sht e vrtet q popujt e racs afrikane kan nj madhsi mesatare pothuajse dy centimetra m t madhe se ajo e t bardhve. Nj kshill erotike: gjat nj raporti seksual, sht mjaft e mundshme q ta rrissh ndjeshmrin duke stimuluar njkohsisht edhe klitorisin. Tek libri Loveline seksit i jepen shum prgjigje, pa asnj lloj kufiri dhe asnj lloj turpi, censure apo autocensure. N treqind faqet e librit, q pritet t dal s shpejti n Itali, jan rrfyer pyetjet m t jashtzakonshme, ato m t ankthshmet, q shpeshher duken si qesharake. Dyshimet e adoleshentve jan t ndara sipas argumenteve. T gjithave u jan dhn prgjigje nga seksologt. Dhe q mund t prmblidhen n disa m kryesoret, te cilat marrin m posht prgjigje.

370 Biseksualiteti

Flori Bruqi

Ka ca momente n jet ku duket mjaft e vshtire t zgjedhsh n mngjes nj bluz pr t veshur. Kshtu sht mase e kuptueshme t kesh raste kur nuk sht e lehte te kesh ide t qarta edhe n jetn sentimentale-erotike. Nj njeri biseksual nuk duhet t jet detyrimisht i prfshir n nj maredhenie t dyfisht: edhe me nj burr edhe me nj grua n t njjtn koh. N kt kuptim, biseksual mund t jet nj njeri q prcaktohet si person q zgjedh njerzit, dhe jo seksin e partnerit. Jam nj vajze e fejuar dhe seksualisht e knaqur. Nj mike e prbashkt imja dhe e t fejuarit tim, me vjen rrotull dhe ai duket mjaft i eksituar nga ideja q un t kem nj histori me nj grua. Do t doja t beja dashuri me t n sy t t dashurit tim. Ju m kshilloni? Kjo do t ishte nj sjellje e rrezikshme pr ty dhe pr lidhjen tnde pr aq koh sa duket se nuk ke tendenca biseksuale. Ky takim pr t cilin flet, me tepr sesa dshir, duket si nj sfid q ti krkon ti bsh t dashurit. Cybersex Anketat kan treguar se nnt pr qind e lundruesve npr internet e prdorin kt mjet pr motive seksuale dhe 32 pr qind e prdorin pr komunikime seksuale. Chat-et erotike apo takimet nprmjet internetit kapin nj numr t madh prdoruesish dhe 77 pr qind e ktyre prdoruesve e kan provuar s paku nj her se sht seksi online. Ka njerz qe e prdorin kt marrdhnie seksuale n internet [cubersex] si nj zvendsues t lidhjeve n jetn reale, por shumica e frekuentuesve t chatit e bn pr ti dhn m tepr kuptim jets reale. A sht cybersex-i tradhti? Nse quhet tradhti edhe ajo q bhet me an t mendimit, ather edhe seksi virtual duhet t konsiderohet si i till. Sondazhet kan treguar se rreth 57 pr qind e njerzve i konsiderojn praktikat e seksit virtual si nj tradhti e mirfillt, ndrsa nj 30

Guxim shqiptar 371 prqindsh mbshtet iden se pjesmarrja n t tilla praktika sht nj alternative q e bn me t knaqshme jetn e prditshme seksuale. Antifekondimi Kjo bn bashk t gjitha metodat dhe sjelljet q lejojn t kryesh raporte seksuale pa rrezikuar shtatzani t padshiruara. Spermicidi i par i historis sht prshkruar n nj papirus: nj tampon i lesht i lagur me mjalt dhe me lng akacieje. Grekt dhe romakt e lasht prdornin fshikzat dhe zorrt e holla t kafshve si penges pr fekondimin. N vitin 1960, doktor Pincs shpiku t paren pilule kontraceptive. Kam nevoj urgjente pr nj prgjigje: nse me partnerin jemi frkuar n zonat gjenitale, un kam qen e veshur me mbathje dhe ai ka pasur nj ejakulacion, a rrezikoj t mbetem shtatzn? Prjashtohet do lloj rreziku pr t mbetur shtatzn nse nuk verifikohet se sperma ka hyr n vagjin, kshtu q frkimet, me apo t mbathura, nuk sjellin asnj rrezik pr shtatezani. Prmasat e penisit N t gjitha koht prmasat e penisit jan lidhur me pjellshmrin, me pushtetin dhe mbizotrimin. Nuk ekziston ndonj prmas minimale apo normale, prderisa vagjina sht nj organ elastik, i aft pr tiu prshtatur do prmase t penisit. Shpesh, nj penis i vogl ndikon n mnyr negative n ann emocionale, duke krijuar jo vetm probleme n ift por edhe n raportet sociale dhe ato t puns. Kam dgjuar se njerzit me ngjyre e kan organin gjenital m t madh se t bardht. sht e vrtet apo sht nj legjend? sht e vrtet se popullata mashkullore e racs afrikane nuk e ka lidhjen mbshtetse t penisit, prandaj organi nderet n krahasim me planin abdominal rreth dy centimetra me tepr sesa organi i meshkujve t racs s bardh.

372 Ejakulacioni i parakohshm

Flori Bruqi

sht ajo gjendje n t ciln mashkulli nuk arrin t vendos kontrollin mbi ejakulacionin. Sipas nj emrtimi klasik, nj ejakulacion i parakohshm mund t quhet i rnd, nse ndodh prpara penetrimit, apo edhe brenda 15 sekondash apo disa shtytjesh t shpejta. Ka dy lloje kategorish t ejakulacioneve t parakohshme: ato absolute q ndodhin me t gjith partnert dhe format q shfaqen vetm me nj partnere te rastsishme. A sht e vrtete q duke ndaluar n mnyr t pjesshme fluksin e gjakut n tru, duke ushtruar nj presion pr shembull n fund te gryks, mund t vonohet orgazma? Nuk sht e vrtet. Ajo q prftohet me nj ndalim prkats t oksigjenit, arrihet madje t shtohet knaqsia e orgazms. Kujdes: Zakonet e mbytjes mund t jen t rrezikshme, madje edhe vdekjeprurse. Masturbimi Vjen nga latinishtja manu stuprare q do t thot t dhunosh me duar dhe tregon stimulimin me dor t organeve gjenitale pr t arritur n vetknaqsi. Nuk provokon asnj rrjedhoj negative pr ata q e praktikojn, por kontribuon n pasurimin e jets erotike. Autoerotizmi nuk konsiderohet si nj knaqsi seksuale n nj moment t trheqjes s trishtuar nga bota, por si nj prvoje drejt seksualitetit t mir. sht tepr e rrezikshme pr femrat t fusin n organet gjenitatale objekte t huaja, si lapsat apo furat. A sht e vrtet q, nse sportistt masturbojn prpara nj ndeshjeje mund t ken rezultate negative? Jo, madje n kt rast, masturbimi duke qen nj mnyr e shndetshme e zbrazjes s tensionit seksual mund t ket nj funksion qetsues dhe t mbushjes me energji. Gjithmon, nse prpara nj gare apo nj ndeshjeje nuk e ekzagjeron. A sht e vrtet q masturbimi rrit prmasat e penisit? Jo, praktikat e masturbimit nuk sjellin asnj modifikim n organet gjenitale.

Guxim shqiptar Petting

373

Termi rrjedh nga anglishtja to pet [t prkdhelsh, t ledhatosh]. Praktikohet prgjithsisht nga adoleshentt t cilt nuk jan ende t gatshm pr nj raport t plot seksual. Por me termin petting, nnkuptohen edhe t gjitha veprimet paraprgatitore q bhen prpara nj akti t mirfillt seksual. Seksologt kan krijuar nj list t praktikave t petting-ut: puthja me gjuh, prkdhelit nga mesi e posht, nn rroba, prkdhelit n gjoks, prekja e organeve gjenitale. E kam gjuhn shume t shkurtr dhe kjo m krijon probleme gjat petting-ut. Arrij t puthem, por nse e nxjerr shum jasht gjuhn, m dhemb pjesa e bajameve. A duhet t operohem? Gjat nj puthjeje nuk sht dhe aq e nevojshme q t shfrytzohet gjuha n gjith maksimumin e gjatsis se saj, madje nj prekje e leht me gjuh mund t dhuroj puthje m t mbla. Duhet t evitoni do lloj ndrhyrjeje kirurgjikale. Seksi oral Meshkujt dashurojn imazhin e nj gruaje t gatshme vetm pr knaqsit e tyre, femrat ose e plqejn q n kontaktet e para ose m pas i druhen pr ta praktikuar m pas me kalimin e kohs n fazn e petting-ut. Nuk ka teknika t veanta, kjo varet mbi t gjitha nga fantazia. Nj problem mjaft i prhapur sht se shum meshkuj nuk din se si duhet ta bjn edhe ata seksin oral. Frika kryesore qndron n faktin se lngjet vagjinale jan t paknaqshme n shije apo n nuhatje. Pr t br seks oral me nj vajze, a sht e nevojshme q ajo t shtrihet pr t ndjer m tepr knaqsi apo mund t qndroj edhe n kmb? sht e mundshme t behet edhe duke qndruar n kmbe, por prsa i takon intensitetit t knaqsis, ky sht nj faktor personal. Zonat erogjene

Flori Bruqi 374 Jan ato pjese t trupit t cilat jan veanrisht t ndjeshme ndaj stimulimeve seksuale. Pr meshkujt: zona erogjene kryesore sht penisi, por tepr erogjene sht edhe goja, gjuha dhe gishtat e kmbve. Pr femrat: kmbt, vithet, sqetullat, qafa, buzt, zona e veshve, thithkat dhe pika G. E dashura ime m ledhaton thithkat dhe un ndiej nj eksitim t madh, por a nuk sht kjo nj zon erogjene femrore? Thithkat kan nj rendsi t veant n fazn prgatitore t aktivitetit mashkullor dhe nuk ka asgj femrore n ket ndjeshmri t veant. Shkrim i botuar :30.07.2006.
http://floart.blogspot.com/2006/07/flori-bruqipsikologji-erotike.html

Guxim shqiptar

ka jan smundjet ngjitse seksuale?

375

mundjet ngjitse seksuale jan smundje q ngjiten nga kontakti trupor gjat marrdhnieve seksuale. Kto shkaktohen nga viruset, bakteret dhe parazitt. Kto po ashtu njihen si infektime ngjitse seksuale apo me emrin e vjetr smundje veneriane. Ekzistojn 25 lloje t smundjeve ngjitse seksuale. Kto t gjitha kan t prbashkt at q t gjitha ngjiten nga marrdhniet seksuale, duke prfshir seksin vagjinal, anal dhe oral. Smundjet e prmendura n kt fletushk nuk jan t gjitha smundjet ngjitse q ekzistojn, mirpo thjesht ato m t zakonshmet. Ne po ashtu kemi informata pr HIV. Si mund t dini q keni smundje ngjitse seksuale? donjri q sht seksualisht aktiv mund t jet n rrezik prej smundjeve ngjitse seksuale. Disa prej smundjeve mund t ken simptoma si shkarkes nga organet gjenitale, dhembje kur urinojn, njtje dhe inflamacion n organe gjenitale. Shum smundje ngjitse seksuale, si klamidia, nuk shfaqin simptoma. Pr kt shkak rekomandohet t bni kontrollim pr shndet seksual, ti bni analizat pr smundje ngjitse seksuale, nse mendoni se jeni n rrezik. Ndonjher mund t kaloj koh e gjat deri me shfaqjen e simptomave, kshtu q ju mund infektoni dik gjat ksaj kohe, prandaj sht e nevojshme ti bni analizat dhe t merrni tretman mjeksor. Nse jeni n marrdhnie me partner dhe sht vrtetuar se keni smundje ngjitse, kjo nuk do t thot se ai/ajo ka pasur marrdhnie seksuale me

Flori Bruqi 376 dik tjetr. Simptomat e smundjeve ngjitse seksuale mund t shfaqen me muaj pas infektimit. Si mund ti parandaloni smundjet ngjitse seksuale? Ju mund t evitoni rrezikun nga smundjet ngjitse seksuale, nse gjat marrdhnieve seksuale prdorni kondom, si dhe ju dhe partneri juaj ti bni analizat. Sa m shum partner q keni, aq m shum rrezik keni t infektoheni me smundje ngjitse seksuale. Mnyrat e tjera q mund ta zvogloni rrezikun jan prdorimi mbrojts pr goj dhe kondom gjat seksit oral, ti pastroni lodrat seksuale pas prdorimit, ti pastroni duart pas seksit dhe t pastroni organet gjenitale rregullisht. Pse sht me rndsi t dini se ju keni smundje ngjitse seksuale? Shum prej smundjeve ngjitse seksuale jan ngjitse dhe mund t shkaktojn dmtime pr nj koh t gjat apo prher, por edhe mund t shkaktojn dme n pjellshmri nse infektimi nuk trajtohet. Shum prej smundjeve ngjitse seksuale mund t infektojn partnerin tuaj gjat seksit dhe disa nga smundjet mund t barten nga nna n foshnjn e palindur. Smundjet ngjitse seksuale mund t ndihmojn bartjen e HIV. Doracak pr smundjet ngjitse seksuale Vagjinosis bakterial nuk sht saktsisht smundje ngjitse seksuale, sepse nuk ngjitet gjat marrdhnieve seksuale. Megjithat, mund t keqsohet nga seksi dhe m shpesh shfaqet te femrat, t cilat jan aktive seksualisht se tek ato q nuk kan pasur marrdhnie seksuale asnjher. Shkaktohet nga rregullimi i baktereve normale t shndosha q gjinden n vagjin. Edhe pse jan relativisht t padmshme dhe kalojn pa u dalluar ndonjher mund t shkaktojn er t keqe. Prderisa nuk ka shpjegim t qart pse ky infektim ndodh, sugjerohet se pr mbajtja e sperms q sht alkaline mund t jet njri nga shkaqet, sepse mund t shkaktoj ngacmim me bakteret e

Guxim shqiptar 377 vagjins natyrale t cilat jan acidike. Prdorja e spirales mund t jet shkaktare gjithashtu. Femra nuk mund t infektoj mashkullin me kt infektim, mirpo sht me rndsi q infektimi t trajtohet, sepse ndonjher infektimi vaginosis bakterial kalon n tubat fallopiane dhe mund t shkaktoj infektim m serioz. Infektimi vaginosis bakterial shrohet me krem pr vagjin apo antibiotik. Balanitis shpesh referohet si simptoma e infektimit, por nuk do t thot se sht infeksion vetvetiu. Saktsisht nuk sht smundje ngjitse seksuale, sht pasoj e aktivitetit seksual. Ndodh vetm te meshkujt dhe paraqitet si pezmatim n krye t penisit dhe ndodh m shpesh te meshkujt q nuk jan t br synet. Po ashtu mund t shkaktohet nga mos-higjiena, nga ngacmimi i kondomve dhe pastave, nga prdorimi i tualetet me parfum dhe nga infeksionet mukotike. Mund t parandalohet duke mos prdorur disa nga tualetet dhe duke e pastruar lafshn e penisit. Mund t shrohet me krem pr ta reduktuar inflamacionin, si dhe me antibiotik, nse sht e nevojshme. Klamidia sht njra nga infeksionet bakteriale ngjitse seksuale m t zakonshme. Nse nuk shrohet, mund t shkaktoj probleme serioze. Klamidia e infekton qafn e mitrs te femra. Por, infektimi i uretres, rektumit dhe syve mund t shkaktohet te femrat dhe te meshkujt. Simptomat e infeksionit mund t shfaqen n do koh. Shpesh ndodh q simptomat t shfaqen 1 deri n 3 jav pas infektimit. Por, simptomat mund t ndodh q t mos shfaqen pr nj koh t gjat. Msoni m shum pr klamidia. Morrat pubik jan parazit t vegjl n form t gaforres q jetojn n qime dhe pin gjakun. Kryesisht ata jetojn n qimet pubike, mund t jetojn n flok, por mund t gjinden edhe n nnsqetulla, n trup, edhe n qimet e fytyrs, si vetullat. Ata mund t jetojn edhe jasht trupit, kshtu q mund t gjinden n rroba, n shtrat dhe peshqir. Ju mund t keni morra dhe t mos jeni i vetdijshm pr kt, por pas 2 ose 3 javsh ju mund t prjetoni kruarje. Morrat zakonisht kalojn n trup

Flori Bruqi 378 nga kontakti gjat seksit me personin q sht i infektuar, por edhe nse i ndani rrobat me dik, peshqirt apo shtratin. Ende nuk ka mnyr efektive pr ta ndaluar infektimin, por nse jeni t infektuar, ather ju mund t parandaloni t tjert t infektohen, duke lar rrobat dhe araft e shtratit me uj t nxeht. Kremrat e ndryshm mund t blihen n barnatore pr ti mbytur morrat. Rruarja e qimeve pubike nuk do t thot q i largon morrat. Epididmitisi do t thot inflamacion i epididmitisit, tuba q gjendet n krye t testiseve ku sperma qndron. Epididmtisi nuk sht gjithmon rezultat i smundjeve ngjitse seksuale, por zakonisht shkaktohet nga prezenca e infektimeve si klamidia apo gonorea. Simptomat e infektimit jan njtja dhe dhimbje n testise dhe qeset e tyre. Mnyra m e mir pr t parandaluar infektimin sht, duke prdorur kondom gjat seksit, sepse kondomi e parandalon infektimin e klamidias dhe gonoreas. Epididmitisi vetvetiu nuk mund tu ngjitet personave t tjer, mirpo infeksionet e tjera q kan shkaktuar epididmitis mund t ngjiten (Shikojeni pjesn pr infektimet klamidia dhe gonorea) Tretmani pr kt infeksion bhet me antibiotik. Herpesi gjenital shkaktohet nga virusi herpes simpleks. Virusi mund t infektoj gojn, pjest gjenitale, lkurn prreth anusit dhe gishtat. Pas fazs s par t prhapjes s herpesit, virusi vendoset n fijezat nervore ku qndron pa u dalluar dhe nuk shkakton asnj simptom. Simptomat e infektimit fillestar zako nisht ia fillojn prej dits 1 deri n 26 pas infektimit dhe zgjasin 2-3 jav. Femrat dhe meshkujt mund t ken nj apo m shum simptoma q prfshijn kruarjen apo ndjesi shpimi gjilprash n pjest gjenitale apo pjest anale. Flluska t mbushura me lng mund t plcasin dhe ln lndime t vogla q shkaktojn shum dhimbje. Personat me infektim mund t ken po ashtu dhimbje gjat urinimit, nse urina kalon n pjest e lndimit nga flluskat. Por, edhe simptoma sikurse kur personat vuajn nga gripi si dhimbje koke, temperatur, dhimbje t shpins, gjndra t njtura. Msoni m shum pr herpesin gjenital.

Guxim shqiptar 379 Lythat gjenitale jan rritje t mishit, t cilat mund t paraqiten dokund n organet gjenitale t femrave dhe meshkujve. Ato shkaktohen nga virusi q quhet virus njerzor papilloma. Lythat mund t rriten n organet gjenitale apo n pjest e tjera t trupit posarisht n duar. Pas infektimit me lythat gjenitale, kalojn 1 deri 3 muaj q lythat t paraqiten n organet gjenitale. Ju apo partneri juaj mund t dalloni gunga t vogla t bardha apo ngjyr roze apo m t mdha n form t karfjolit. Lythat mund t paraqiten n vulv, penis, n testise apo n anus. Ato mund t paraqiten n form individuale apo n grup. Mund t shkaktojn kruarje, por zakonisht nuk shkaktojn dhimbje. Shpesh nuk shkaktojn simptoma t tjera dhe mund t jet e vshtir t dallohen. Nse femrat kan lytha n qaf t mitrs, kjo mund t shkaktoj gjakderdhje apo shum rrall shkarkes nga vagjina me ngjyr t pazakonshme. Msoni m shum pr lythat gjenitale. Gonorea sht infeksion bakterial. Ngjitet seksualisht dhe mund ta infektoj qafn e mitrs, uretren, rektumin, anusin dhe fytin. Simptomat e infektimit mund t shfaqen n mes 1 deri 4 dit pas ekspozimit. Por, ndonjher sht e mundshme t infektoheni dhe mos t keni simptome. Infektimi sht m e mundshme t dallohet n meshkuj se n femra. Msoni m shum pr gonorean. Infektimi i zorrs mund t ngjitet gjat seksit. Dy infeksionet m t zakonshme jan ameobisiasi dhe gjiardiasis. Kto jan infeksione bakteriale dhe kur t kalojn n zorr mund t shkaktojn dhimbje n bark dhe jashtqitje t shpeshta. Infektimi i zorrs mund t ngjitet gjat seksit me dik q sht i infektuar posarisht gjat aktiviteteve q prfshijn kontaktin me fee dhe seksi anal. Infeksioni mund t parandalohet duke prdorur kondom, mbrojts pr goj dhe dorza lateks. Lodrat q prdoren gjat seksit duhet t pastrohen pas prdorimit dhe duart t lahen pas kontaktit me fee. Ilaet kundr jashtqitjes ndonjher mjaftojn pr tretman t infektimit, por edhe antibiotikt mund t prdoren.

Flori Bruqi 380 Hepatiti shkakton inflamacionin e mlis. Ka disa lloje t hepatitit, m t zakonshmet jan hepatiti A, B dhe C. Kto tri lloje t virusit veprojn ndryshe. Hepatiti mund t shkaktohet nga alkooli dhe nga disa lloje t drogs, por zakonisht infektimi ndodh nga infektimi viral. Msoni m shum pr Hepatitin. Molloskumi sht smundje e lkurs q shkaktohet nga virusi molloskum contagjiosum. Shfaqet n form t gungave t vogla n lkur dhe mund t zgjat prej dy javve deri n disa vjet. Molloskumi shkakton gunga t vogla n form t perlave n madhsi t qukave n kofsh, prapanic, organe gjenitale dhe ndonjher n fytyr. Ato ngjiten gjat seksit dhe nga kontakti me lkur. Ngjitja mund t parandalohet duke prdorur kondom dhe duke iu shmangur kontaktit me lkur dhe seksit me personin q sht i infektuar prderisa shrohet. N shum raste ky lloj infektimi nuk ka nevoj pr ilae, sepse zhduket me koh. Megjithat, praktikohen tretmanet si ngrirja e gungave apo lyerja me nj lloj kemikale. Uretirisi i paspecifikuar sht inflamacioni i uretres n meshkuj. Ky inflamacion mund t shkaktohet nga disa lloje t infeksioneve, por zakonisht nga klamidia. Inflamacioni mund t prjetohet me muaj edhe n disa raste me vite n marrdhnie. Simptomat prfshijn dhimbje dhe ndjenja t djegies gjat urinimit. Lloj lngu i bardh i vrenjtur mund t shfaqet n krye t penisit, posarisht dallohet n mngjes. Ndjenja pr t urinuar shpesh po ashtu sht njra nga simptomat. Shpesh mund t jet q nuk keni asnj simptom, por kjo nuk do t thot q nuk mund t infektoni partnerin tuaj. Msoni m shum pr Uretrisin t paspecifikuar. Zgjeba shkaktohet nga morrat parazit nn lkur dhe shkakton kruarje. Morrat jan shum t vegjl dhe nuk mund t shihen dhe shum njerz nuk jan t vetdijshm q jan t infektuar. Infektimi mund t shkaktoj kruarje dhe mund t filloj 2 deri n 6 jav pas infektimit. Shenjat e infektimit mund t jen si vija t kuqe nn lkur t duarve, prapanics dhe organeve gjenitale. Mnyra m e zakonshme e infektimit sht gjat

Guxim shqiptar 381 kontaktit seksual, mirpo sht e mundshme q infektimi t ndodh me kmbimin e rrobave dhe t peshqirve me dik q sht i infektuar. Por kjo mnyr nuk sht shum e zakonshme. Nuk ka mnyr efektive ta ndaloni infektimin, por nse jeni i infektuar, mnyra q mos ta infektoni dik tjetr sht ti lani rrobat dhe araft m uj t nxeht. Pr ti mbytur kta morra sht mnyra m e mir ta lyeni trupin me krem q mund ta blini n barnatore. Sifilisi nuk sht infektim i zakonshm n Britani t Madhe, por sht m shum i zakonshm n shtete t tjera. sht infeksion bakterial. Zakonisht ngjitet gjat seksit, por edhe mund t ngjitet te foshnjat e palindura nga nnat shtatzna. Simptomat e sifilisit jan t njjta te meshkujt dhe femrat. Jan vshtir t dallohen dhe mund t shfaqen 3 muaj pas seksit me personin e infektuar. Sifilisi i ka disa faza, faza e par dhe e dyt jan m infektuese. Msoni m shum pr sifilisin. Infeksioni mukotik sht infeksion q shumohet, q hetohet n lkur dhe normalisht qndron si baktere jodmtuese. Por, nse shumohet, mund t shkaktoj kruarje, njte, dhembje dhe shkarkes te femrat dhe meshkujt. Femrat mund t prjetojn shkarkes t bardh t trash dhe dhimbje gjat urinimit. Meshkujt mund t prjetojn shkarkes t njjt dhe kan vshtirsi n lafshin e penisit. Infeksioni mukotik mund t ngjitet gjat seksit me personin e infektuar, por infektimi mund t ndodh nse vishni rroba t ngushta nga najloni apo goma. Infektimi mund t ndodh edhe nga disa lloje t antibiotikve. Ndonjher infektimi sht i paqart, mirpo ngjitja mund t parandalohet duke prdorur kondom gjat seksit. Meshkujt duhet t e pastrojn vendin nn lafshn e penisit. Shrimi i infeksionit mukotik bhet duke zbatuar tretman kundrkrpudhor. Infektimi mukotik mund t prsritet, posarisht te femrat. Trikomanas vaginalis shkaktohet nga parazitt q gjenden n vagjin dhe uretren e meshkujve. Shpesh nuk ka simptoma. Nse simptomat jan prezente, ato mund t jen si dhimbje gjat urinimit dhe shkarkes te meshkujt, dhimbje gjat seksit dhe in-

Flori Bruqi 382 flamacionit n vulv t femrave. Ngjitja normalisht ndodh gjat seksit oral, anal dhe vagjinal me personin e infektuar. Shrimi bhet me antibiotik dhe infektimi nuk prsritet. Informatat n web faqet tona artcaf, floart dhe floripress nuk jepen si zvendsim pr kshilla profesionale mjeksore. Ju lutem konsultohuni me mjek nse keni ndonj breng pr shndetin tuaj. Mr.sc.Flori Bruqi
http://www.frosina.org/forum/forum_posts.asp?TID=34953 http://floart.blogspot.com/2005/12/flori-press_1133897245651 68110.html

Guxim shqiptar

Fjala e redaktorit

383

Zbardhje e shtjes kombtare

as nj periudhe t gjat kohore dhe pas lufts n Kosov, si nj sihariq i rrall na vjen nj vllim i prmbledhur me shije t holl dhe me nj gam t gjer temash e disiplinash me larushi t begat nga fushat e publicistiks, historis e historiografis, diskursionit, shkencs, figurash krijuesish me rndsi madhore nga letrsia shqiptare dhe ajo botrore; nga psikologjia, mjeksia, seksologjia; nga fusha e polemikave, artikuj t inteligjencs, t cilt do t frymzojn dhe pajisin lexuesin ton me informacion t kamur, vshtir se do t mund t gjente leht nj vllim t vetm, si sht ky. Poeti i frymzimeve t Zjarrit t Diellit (1995), me nj guxim dhe prpjekje t ngulmt flak dashurin pr poezin dhe i rreket zbardhjes s shtjes kombtare n Kosov nprmjet diturish t nduarnduarshme, t spikatura pr ndodhjet e situatat aq t ndrlikuara t shekullit t tretur dhe t ktij qindvjeari, pr t shfletuar nj sasi njohurish dhe pr ti ofruar njeriut nj sofr ushqimesh t sojit t vet. sht fare vetjake kjo prpjekje. Dhe kaq e devotshme: lexuesi mund t endet nga rrafshi n rrafsh t paraplqyer sipas shijes q ka, dhe sipas krkess. Temat q jan shtruar kan aq shum t dhna, sa nuk ka ndodhur ndonjher gjkund n nj libr t mparshm. Urojm shndet e sukses pr nj disiplin kaq t plqyeshme dhe dobiprurse pr lexuesit tan. Nehat S. Hoxha

384

Flori Bruqi

Guxim shqiptar

Fjala e recensuesve

385

ibri a prmbledhja e studimeve Guxim shqiptar e intelektualit, studiuesit dhe shkenctarit Flori Bruqi kon ceptohet si nj punim kompleks historiko-letraroshkencor me vlera, prmasa dhe hapsira shumdimensionale, t prfshira n tet kapituj, me 45 tematika, dhe me 382 faqe; me materiale mjaft t zgjedhura dhe me interes, t studiuara dhe t prpunuara me kujdes t veant dhe t shkruara me vrtetsi reale, historike dhe kombtare; n t ciln prmblidhet nj gam e gjer dhe mjaft e larmishme e shum fushave t jets t s kaluars dhe t s prditshmes, q krkohen dhe jan t nevojshme t njihen, t msohen dhe t prvetsohen nga gjithsecili, pr tu br pjes e aktiviteteve t tyre n pun dhe n veprimtari. Titulli i librit Guxim shqiptar prbn n vetvete nj vlersim special dhe nj gjetje shum t goditur t autorit, shprehur n mnyr simbolike, q i lejon do patrioti shqiptar, me ndjenj atdhedashurie, t zgjoj dhe t ringjall tek ai: kombin (etnik) shqiptar, popullin e lasht pellazgjiko-Iliro-shqiptar, legjendat e kahershme martire edhe t Mujs dhe Halilit, traditat zakonore, besn shqiptare, trimrit heroike, t koduara n kanune dhe t trashguara brez pas brezi si t shenjta dhe t paprekshme, duke u br simbol i vllazrimit ballkanik, si sht treguar gjat historis shekullore dhe t propoganduar nga t huajt. Konsiderata m e veant e librit duhet t jet prfundimi q do t nxjerr lexuesi nga leximi i librit, i cili mendoj dhe kon-

Flori Bruqi 386 kludoj se do t prmblidhet n qllimin q i ka prkushtuar vetes autori: n kontributin, mbshtetjen dhe dashurin q manifeston ai pr Mmdheun, duke Ju prkushtuar n gjithka dhe pr do gj, q qartazi shprehet dhe duket gati n do artikull q lexohet n libr, ku ndihet dhe konceptohet patriotizmi, ndjenja atdhetare, emri ilir, epirotas, arbresh, shqiptar, q kudo e ndesh. Shkurt, nnkuptohet boshti ideor atdhetar, i pushtuar me brezin e kuq shqiptar mbarkombtar. Ndrsa, vlera e vet autorit Flori Bruqi duhet muar dhe admiruar me korrektsi dhe me modesti, prpara ktij punimi vllimor, me tematik t shumllojshme, t profileve t ndry shme dhe me materiale t bollshme dhe me vshtirsi interpretuese; t cilat jan paraqitur me mjeshtri, me nj mori njohjesh teknike, profesionale dhe artistike, t cilat i kan dashur autorit koh, mund, sakrifica dhe mjaft durim pr ti prballuar dhe pr t arritur suksesin e merituar. Ato duhet ta gjejn shpjegimin e vet t vlersimit n prgatitjen e tij t lart profesionale, n njohjen mjaft t mir t gjuhs shqipe, t pastrtis dhe rrjedhshmris s saj, si dhe t shum gjuhve t huaja, t profesionit t vet; t vullnetit dhe durimit t nj intelektuali t aft, mjaft aktive dhe konsekuent pr tia arritur qllimit. Bindje pr kt mund t formosh nse u referohesh punimeve dhe veprimtaris letrare, artistike dhe shkencore q ka realizuar dhe kryer autori, n nj koh t shkurtr, ku brenda 11 vjetve ka shkruar 24 vepra madhore t gjinive t ndryshme si dhe mjaft shkrime shkencore, q e kan detyruar t bj haram edhe gjumin. Zbrthimi analitik q mund dhe duhet ti bhet librit Guxim shqiptarsht shprblimi m adekuat, m i pranueshm dhe m i zakonshm q krkon dhe q duhet ti jepet me t drejt autorit, si e meriton, me gjith vshtirsit objektive dhe subjektive q hasen. N kapitullin e par mbi Lashtsin e historis autori ka merit se ka ditur t zgjedh dhe t na prfaqsoj historin tone n periudha kohe t ndryshme, duke prfshir tr territorin iliro-arbror me tema t denja, historikisht dinjitoze, me mburrje kombtare dhe me t kaluar heroike. Shkrimi Pirrua i Epirit, kontibut i z. Sitky Jahjaj, i qmtuar me vrtetsi nga autori Bruqi, sht mjaft i qlluar n kt

Guxim shqiptar 387 libr; se na njeh me sundimtarin m t shquar t Epirit, pasardhs i Akilit, i biri i Aiakidit dhe prfaqsues i denj iliro-epirot dhe strateg i zoti, q diti t fitonte mbretrin e humbur m 296 p.e.s. dhe q epirott pr trimrin e tij e thrritnin shqiponj dhe ushtart ai i quante bij t shqipes, duke krijuar m pas traditn shqiptare. Pirrua e rriti autoritetin e tij dhe t epirotasve, pellazgjiko-ilir me aftsi, trimri dhe zgjuarsi, sa maqedonasit e shmbllyen me Aleksandrin e Madh dhe e ftuan pr ta udhhequr. Pirrua ndrronte perandori n perndim. Ai i shkoi n ndihm Tarantos kundr romakve, q vrtet fitoi, por n his tori ka hyr me shprehjen fitore si e Pirros . Ai, n Sicili, m 278 p.e.s. mundi kartagjenasit; por karriera e tij aq e lavdishme u shemb n muret e Argosit nga goditja e nj gruaje. Artikulli Beteja e Kosovs 1389 dhe kontributi i shqiptarve sht nj merit tjetr e autorit, sepse evidencon rndsin e betejs s Kosovs si bashkim-unitet i ballkanasve kundr Perandoris Osmane, si vendi i betejs s Fush-Kosovs, t pjesmarrjes s popullsis masive t krahins s Kosovs dhe vlerson Milosh Kopiliqin si trim kosovar, i quajtur edhe princ arbror, q Car Llazari, mbreti i Serbis dhe komandanti i betejs s Kosovs, pranoi t zhvillonte nj bised kok m kok me t si nj komandant ushtrie, me historin e nj trimi q vrau sulltan Muratin II dhe ra si dshmor, kurse popullsia kosovare e prjetsoi n kng dhe e ktheu n legjend t vrtetn e tij. N kt betej t koalicionit ballkanik, autori ka merit se e pshtjellon ngjarjen me korrektsi. Fakton bashkpunimin e dhndurve t Car Llazarit, Gjergj Ballshajt dhe Vuk Brankoviit me takimin e tij n 1388 pr koalicion, se prmend lufttart e shquar shqiptar, si: Gjergj Ballshaj, Theodhor II Muzakaj i Beratit, i cili u vra n betej, pr t cilt flasin edhe kronikat turke; se Beteja e Kosovs u mbshtet nga nj koalicion i gjer, ku morn pjes serbt, Vuk Brankovi q drejtonte popullatn e Kosovs, shqiptart dhe boshnjakt, duke iu kundrvn historiografis falsifikuese serbe, q mohon forcat e koalicionit, injoron historin, ul vlern e pjesmarrjes s shqiptarve dhe t boshnjakve dhe akoma m keq, Milosh Kopiliqin e bjn

Flori Bruqi 388 serb dhe i shtrembrojn mbiemrin. Kto konfirmohen nga vet serbt, q u zgjuan von pr ta njohur, besuar dhe pr ta propaganduar betejn e Kosovs si mit n favor t tyre, kur etnologu VukKaraxhi u kujtua dhe mblodhi disa rapsodi nga nj i verbr rreth betejs s Kosovs, q m pas i besuan dhe ata vet. udia vazhdoi edhe n ditt tona, shpjegon autori, kur Slobodan Milloshevi, pr interesat e veta, t forcimit t pushtetit politik dhe moral, mitin e betejs s Kosovs e ktheu n thirrje pr unitet, ku gjente edhe shkakun e humbjes s betejes dhe pr jehon organizoi 600-vjetorin e saj me pretekst pr t rindrtuar apo dbuar shqiptart dhe pr t luftuar kundr pavarsis s Kosovs me terma t irredentizmit islamik, t terrorizmit, apo krimit t organizuar, t fabrikuar po nga ata vet. Mbrojta e Plavs dhe e Gucis e viteve 1879-1880 sht nj dukuri tjetr e autorit, q dshmon pr atdhetarizm, duke dokumentuar heroizmin dhe patriotizmin e pashoq t krahin s Plavs dhe t Gucis, t heroit t krahins, Ali Pash Gucis me shok, t Kosovs , t Lidhjes s Prizrenit, t gjith Shqipris, n mbrojtje t s drejts dhe t tokave shqiptare, me vendosmri, me luft t pandrprer, me gjakderdhje t pashoqe dhe me diplomaci kundr malazezve, q sulmuan dy here n mnyr t organizuar dhe me egrsi pr t pushtuar Plavn dhe Gucin n dhjetor 1879 dhe n janar 1880, por u sprapsn me trimri, me guxim nga forcat e organizuara shqiptare, edhe pse u prdor dredhia dhe prkrahja e Fuqive t Mdha. Evropa e kuptoj m n fund se vendi atje ka zot shqiptart. Dshmit dhe faktet angleze mbi konfliktin shqiptaromalazez rreth Plavs dhe Gucis t viteve 1879-1880 t prmbledhura n librin e studiuesit Idris Lamaj botuar n NjuJork n 1999; konfirmojn pa ekuivok shkrimin e autorit Bruqi. N vazhdim prmendim artikullin Sknderbeu dhe rndsia e infrastrukturs logjistike pr t udhhequr luftn q autori me t drejt e paraqet si nj aspekt t rndsishm dhe tepr t veant t epoks luftarake t Gjergj Kastriotit, q historiografia dhe Sesioni Shkencor i Akademis ton, kushtuar 600-vjetorit t lindjes s Sknderbeut e kishin mnjanuar at,

Guxim shqiptar 389 duke e kthyer n legjend strategjin dhe betejat e tij luftarake, t cilat mbeten si t fundit .Ky shkrim shfaq interes dhe ka vler se pr her t par evidentohet nj koncept i ri, nj ekspozim i nj faze prgatitore dhe nj moment vendimtar q duhet ti jepet rndsi n arritjen e suksesit t fitores s betejave, t vlersuara me t drejt edhe nga vet Sknderbeu, q del m se qartas n artikull. Sekreti i Gjergj Kastrioti Sknderbeut, q i rezistoi Perandoris Osman dhe fitoi, i dedikohet jo vetm se ishte vrtet i zoti si strateg, por m tepr se ai iu kushtua dhe kuptoi rndsin e infrastrukturs logjistike pr t udhhequr luftn, duke u mbshtetur nga suita e tij jofisnike, prbr nga klerik, e nga grupi i tij laik, q kryenin punn e diplomacis, t legatave n qytetet e Italis, t tregtis, t lidhjes e bashkpunimit me shtetet fqinje t Evrops Juglindore dhe Perndimore nga ku siguronte paran, armatimet, pagesn e mir t ushtarve, bazn financiare dhe organizimin. N kt shkrim del se si strategji t tij, Sknderbeu kishte Rodonin si kshtjelln kryesore dhe se Lezha pr t ishte udh-lidhse midis detit dhe malsis Shkrim tjetr kurioz, origjinal dhe me interes mbetet Napoleon Bonaparti dhe shqiptart, ku autori jep informacione, njoftime historiko-premtuese mbi origjinn autentike edhe t mbiemrit t Napoleonit, perandorit t Francs .Studimet e autorit hapin fush veprimi, sjellin burime t besueshme, mendime dhe citime optimiste t mjaft autorve autoritar t huaj, q na konfirmojn bindjen dhe konsideratn q kan t huajt t pranojn se heronjt tyre kan origjin shqiptare dhe q meritojn prgzime. Shkrimi sjell citimin e R. Anzhelit, q i kujtonte bots se Napoleoni sht po aq shqiptar sa edhe Aleksandri i Madh dhe Sknderbeu, ku folklori popullor e ka rrnjosur n kng: Ti shqipe ishe e Aleksandrit , zaptove botn dhe vajte deri n Indi. Me Pirron vojte kundra romakve me Sknderbeun pmbi osmanllinj. Na kujton dshmin e Xhozefins pr prejar dhjen nga Mali i Peloponezit t Napoleonit, thnien e vllait t Napoleonit se kemi orgjin arbreshe, afrimi i Napoleonit me Ali pash Tepelenn, dnimi nga ana e Napoleonit e gjeneralit t tij, q i theu n bes shqiptart, si dhe supozimet se a dinte

Flori Bruqi 390 shqip Napoleoni, a i njihte zakonet shqiptare, na mbushin me krenari t ligjshme se trualli iliro-shqiptar ka rritur brezni trimash dhe burra t mdhenj shteti, duke sjell plot shembuj edhe nga historia. Kapitulli i Dyt: Pr Ramushin I. Dora e Zez e serbve vret lirimtart e Kosovs ( Intervist me Z. Adem Demai ). Intervista me z. A. Demain duket mjaft serioze, e br n koh t prshtatshme, me prmbajtje shum dinjitoze dhe prbn nj thirrje pr drejtsi, pr patriotizm dhe dinjitet njerzor. Prgjigjet jan parimore, mendimet jan t iltra, realiste, burrrore, objektive dhe pa dorashka. II. Hero n luft, hero n paqe - Ramush Haradinaj Titullin e shkrimit e konsideroj mjaft t prshtatshm, emrin shum t merituar, ndrsa prshkrimi mendoj se duhet t ishte m heroik, si sht, si njihet dhe si krkohet t dihet pr situatn dhe jo thjesht biografik. Akademia jon n vitin 2005 ka reaguar me nj letr ndaj Gjykats Ndrkombtare n Hag n mbrojtje t Ramush Haradinajt me kt tekst: Krimineli dhe viktima nuk mund t ulen n nj bank gjykimi. III. Ramushi - viktim e situats (neo ) koloniale Shkrimi mendoj se sht nj portretizim i denj i figurs s Ramushit, ku prshkruhen kontributi dhe meritat e tij t padiskutueshme, puna dhe veprimtaria e tij prej nj aktivisti, lufttari dhe udhheqsi trim dhe patriot. At e karakterizon burrria e pashoq, guximi, zgjuarsia dhe drejtsia, pr t prballuar padrejtsit dhe akuzat e sajuara. Sugjeroj q figurs s Ramush Haradinit ti jepet nj vend m i merituar, m patriotik dhe m dinjitoz si e meriton dhe e do situata. Kapitulli i tret: Antropologjia . Jakov Milaj dhe raca

Guxim shqiptar 391 shqiptare. Shkrimi sht nj kontribut i spikatur i autorit, q mon librin Raca Shqiptare si nj vepr dinjitoze, q nxjerr n pah pr her t par dhe n mnyr m t plot, veorit antropologjike t shqiptarve, duke i vlersuar jo vetm si nj komb i kulturuar, por e prcakton me nj prejardhje gjenetike sui generis, duke e veuar si nj rac q vrteton origjinn dhe identitetin shqiptar. Ai na e kujton racn shqiptare, pr ta besuar vetveten shqiptari, pr ta njohur at, se populli i Arbrit ka nj origjin t vetme, t prbashkt dhe autentike, n t gjith vendin ku banon, pa pasur ndryshime esenciale ndaj prkatsis fetare, krahinore, tosk apo geg; por ka nevoj pr nj politik shoqrore, q t mbroj figurn fizike t racs shqiptare. Autori argumenton qart dhe me fakte bindse se vepra e Jakovit z nj vend t merituar n literaturn antropologjike shqiptare, se evidenton dukshm cilsit fizike, pasqyron filozofin, shkencn dhe terminologjin e kohs s vet dhe merr shum informacione t vyera, ku njihet me tipat fizik n evolucionin e tyre, q e prcaktojn shqiptarin si race t veant. Flori Bruqi u kundr vihet me t drejt, me argumente dhe fakte bindse disa studiuesve modern, q duan ti errsojn vlerat e punimit shkencor t Jakov Milajt. Kapitulli i Katrt. Politika Arvanitasit, amria , Epiri i Veriut dhe gjendja sot Shkrimi evidenton me mjeshtri, me hollsira, me dokumente dhe me fakte historike: 1.Djallzit e qarqeve greke ndaj popullit arvanitas, q i dha pavarsin popullit grek, ku mbi 90 % e tyre me heronjt legjendar, si: Xhavellon, Boarin, Bubulina etj.; u bn theror n luft. 2. Gjenocidin e egr t shovinistve grek me Venizellon n krye ndaj popullit am autokton, parahelenik n token e tyre, t cilt i shfarosn, i dbuan mbi 30 mij am dhe i persekutuan, duke a u marr tokat dhe gjith pasurin n sy t Fuqive t Mdha. 3. Agresivitetin dhe armiqsin ndaj fqinjit t tyre Shqipris pr pretendimet absurde dhe t padrejta pr Vorio-Epirin, duke br vrasje, tortura, djegie dhe dbime masive me dijeni t Evrops. 4. Padrejtsit ndaj Shqipris, duke e coptuar m dysh n 1913 si dhe pabesin ndaj popujve fqinj dhe dinakrin q kan treguar ndaj Fuqive

Flori Bruqi 392 t Mdha. Autori prmend me argumente qndrimin agresiv t qarqeve greke, q mbajtn gjat periudhs s demokracis, ku dogjn shkolla, fshatra dhe bn tortura dhe masakra q t kujtojn periudhn e kaluar. Dshmi e qart e dinakris dhe djallzis s tyre, q nuk njeh kufi, sht dhe ardhja e Janullatosit si kryefetar i ortodoksve shqiptar, pr t sjell ngatrresa ndrfetare. Artikulli mbetet si nj akt mbshtets, nxits dhe si nj dokument me rndsi pr popullin am pr t krkuar t drejtat e tyre legjitime, nprmjet t gjitha formave deri n Starzburg, me ann e organizats s tyre politike. A ka intifad shqiptare n Ilirid? Artikulli sht i paraplqyer se nxjerr n dukje dhe merr m shum n konsiderat prpjekjet e shqiptarve t Ilirids, pr t fituar dhe konfirmuar me ligje dhe me kushtetut t drejtat e mbi 40 % t shqiptarve n shtetin maqedon. Ai mbshtet miratimin e t drejtave t njeriut, gjuhn amtare, flamurin kombtar, njohjen e identitetit dhe t zakoneve t popullit shqiptar, t padiskutueshm pr nj komb. Pushtetart e kan frik heroin e demokracis. Shkrimi nxjerr n drit nj t vrtet aktuale, q duhet t bhet shembull i nj veprimtarie t guximshme vetmohuese dhe burrrore n mbrojtje t t drejtave t popullit t tij t shumvuajtur dhe nxit rinin pr tu br flamurtare n interes t atdheut. Nder, respekt dhe krenari sht prcaktimi i Albin Kurtit, q mbetet nj shembull frymzimi pr t gjith rinin kosovare. Mirupafshim n Kosovn e lir. Prbn nj prgjigje mjaft sfiduese, shum kuptimplote dhe tepr korrekte pr krkesn absurde dhe t paprgjegjshme, q bn nj pretendues q mban edhe petkun e zi t nj kleriku, kur me dashje harron arkivat e Raguzs, t Gazulit, Buzukut etj. A do t ket nj Nuremberg Shqiptar pr komunistt dhe krimet e tyre? E vlersuar si nj deklarat q bn jehon dhe formulon nj thirrje pr drejtsi, ajo duhet t konsiderohet si nxitse pr t gjetur zgjidhje sa m objektive dhe n nj koh sa m t prshtatshme.

Guxim shqiptar Kapitulli i pest. Spiunazhi

393

Agjentura greke dhe Sigurimi i fsheht i Shtetit Shqiptar. Autori me t drejt na njeh n libr me kt material faktik, pr t na vn n dijeni m mir edhe m tepr pr ndrhyrjet, pabesit, agresionin dhe spiunazhin grek ndaj Shqipris, popullit dhe kufijve t tij, t nisur prej kohsh qysh gjat periudhs s Lufts Nacionallirimtare. Aty evidentohen me fakte, dshmi dhe me deklarata nga spiuni grek, t deponuar para seancave gjyqsore t gjykats shqiptare, pr grupet e spiunazhit, t rrjeteve organizuese dhe t etave veri-epirote, q kryenin masakra, tortura dhe shkatrrime n dm t popullit dhe t shtetit shqiptar. Kush jan agjentt me influence n Kosov? N shkrim njihemi me fakte dhe dokumente mjaft interesante t sigurimit t fsheht, q kan shrbyer si forc lvizse n situata kritike, duke lozur rol vendimtar edhe m t fuqishm se forca ushtarake apo diplomacia pr t arritur fitoren. Pr ta br m bindse forcn e sigurimit, sillen fakte nga historia e sh. III p.e.s. t Sun Xus, q thoshte se spiuni sht i domosdoshm. Kujtohet mashtrimi i kalit t Trojs, apo aftsit e spiunazhit rus t Zorkit n Japoni, ose lufta e spiunazhit midis KGB dhe CIA, q prmbysi pushtetin sovjetik si dhe s fundi terrorizmi i 11 shtatorit 2001, q kan dshmuar pr forcn kolosale t sigurimit dhe t organizimit t fsheht n arritjen e fitores. N kt aspekt, thuhet n shkrim, duhet par agjentura e spiunazhit t fsheht serb n Kosov, q ka punuar dhe punon nga t gjith kraht, duke rekrutuar kosovar t gnjyer n bashkpunim me mendjen e djallzuar pr t krijuar frontin e spiunazhit q e ka tronditur Kosovn. Agjentt m t rrezikshm n Kosov mbeten spiunazhi - sigurimi i fsheht dhe organizmat klandestin, q kan vepruar n mnyra t fuqishme, t padukshme e mashtruese dhe t paraqitura si mjete m t fuqishme se do arm vepruese, q arrin t parashikoj dhe t paralajmroj fitoren. Kapitulli i gjasht. Gjuh, letrsi Origjina e gjuhs shqipe. Artikulli vlersohet si nj prshkrim, prezantim dhe studim i thell dhe i prpunuar i historis dhe

Flori Bruqi 394 shkencs s origjins s gjuhs shqipe, e prcaktuar si sht e vetme n familjen paraindoevropiane, duke u prballuar me dy teza : t ilirishtes m t besueshme dhe t trakishtes; t denja dhe t dokumentuara nga albanologt e huaj dhe vends. Gjuha shqipe autoktone n Ballkan, e pellazgve me figur hnore, q autori e nxjerr t shkruar nga viti 1462, por q dokumentet e fundit e sjellin edhe m hert rreth 1200, t zbuluar n Vatikan.; kurse logjika natyrisht t on akoma m hert. Ndjen knaqsi dhe krenari kombtare, kur njihesh me fakte historike nga t huajt, nga klerikt shqiptar dhe nga albanologt tan mbi gjuhn shqipe t shkruar, mbi alfabetet e krijuara, t prpunuar n kongreset gjuhsore, t ngritur n gjuh standarde, t njohur me veorit e gjuhs son, t elaboruar nga korifenjt: K. Kristoforidhi, E. abej, A. Buda, M. Domi, I .Ajeti dhe nga arbresht me n krye J. De Rada dhe q kjo gjuh e Naimit po flitet sot nga 15 milion shqiptar n bot dhe nga 7 milion vends n Ballkan, si dhe nga albanolog n shum shtete, dhe po msohet n shum universitete t bots dhe ku gjen libra shqip n vendet m t zhvilluara t rruzullit toksor. Rndsia e ktij artikulli qndron n faktin se aty gjendet gjithka q duhet, e shkruar me kujdes, me vrtetsi, me hollsi dhe n baza shkencore. Censura dhe shterpsia letrare. E konsideroj nj diskutim filozofik me objektivitet real, gjetjen dhe shqyrtimin e vrtetsis letrare atje ku nuk ka krijimtari t lire, t vrtet, por t censuruar. Atje ku shkrimtari bhet i vetdijshm se ai sheh, ndjen dhe mendon, por nuk mund ti thot, se t tjera sht i shtrnguar t shpreh, edhe pse vet nuk i beson. Kshtu, ca heshtin, t tjer mundohen t bhen prkthyes dhe ndokush i fut shkrimet n sirtar, se kshtu i duket m drejt pr ti ruajtur; duke konkluduar se censura censuron ata q pranojn t censurohen servilt e regjimit. Materiali i autorit i shtjellon me hollsi dhe nxjerr si prfundim se censura t shpije n shterpsi letrare, q n regjimin totalitar, krijuesi dhe artisti arrijn t kthehen n nj zanati, t instrumentalizohen dhe t diktohen nga censuruesi, duke i dhn tema t gatshme pr t shkruar, pr ta deperson-

Guxim shqiptar 395 alizuar; pr t qen pa personalitet, pa vullnet, pa dshir dhe pa dashuri. Kjo ka sjell si konkluzion edhe boshllkun q ekziston edhe n ditt e sotme n letrsi, q po kthehet n imitim t perndimorve. Autori diskuton edhe si dm n letrsin shqipe prkthimet e veprave t I. Kadares nga Jusuf Vrioni, n aspektin se jan prkthyer vepra shqip n gjuh t huaj, q nuk sjellin aq vlera letrare, se sa prkthimet e letrsis nga gjuht e huaja n shqip, se kontribuojn m shum dhe krijojn horizont m t gjer letrar, duke detyruar disa shkrimtar t heqin dor nga t shkruarit n kohn e diktaturs. Lavdi De Rads. Kjo jehon dhe thirrje evidenton personalitetin dhe autoritetin e figurs m t shquar letrare t letrsis s re, q prfaqsoi me dinjitet iluminizmin e ndritur, q do t lindte dhe do t frymzonte patriotizmin, idealizmin, traditat dhe heroizmin e popullit shqiptar. J. De Rada lvroi me mjeshtri, me zgjuarsi, me shum kujdes dhe me aftsi profesionale rapsodin shqiptare, duke sjell nj xhevahir t tradits gojore popullore, shpalljen e Milosaos n 1836 si kryevepr e par shqiptare n botn shqiptare, duke i thurur lavdi trashgimis popullore dhe detyroi t zgjohej kureshtja e t huajve La Martin dhe Ygo, q ta admirojn etj. Ai shkroi vargun e famshmErdhi dit e Arbrit, duke dhn kushtrimin se dy shtetet e veriut t Bushatllijve dhe e jugut t Ali pashs, nuk u varrosn, por jan riprtrir me iden e re t lirimit kombtar. Jetoi gjat dhe prap Arbrin t lir nuk e pa, por edhe kur u b e prgjysmuar Shqipria, at nuk e njohu dot se ajo ishte analfabete. Branko Merxhani. Ky emr i harruar i gazetaris shqiptare Prmendet me t drejt si nj nga penat m t spikatura dhe m t mprehta t viteve 30-t n Shqipri, si gazetar, publicist

Flori Bruqi 396 dhe prkrahs i ides s neoshqiptarizmit pr nj zhvillim kulturor jasht politiks dhe u dallua si nj aktivist i palodhur, pr prhapjen e dijes dhe t atdhetarizmit, kudo ku punoi n Shqipri, Athin e n Turqi. Bashkpuntort e tij, Nexhip Alpani dhe Petrua flasin me respekt pr kontributin e vlefshm dhn n publicitet, ndrsa Flori me konsiderat shprehet: figura e harruar e Branko Merxhanit duhet t nderohet, t respektohet dhe t vlersohet me dinjitet n median e sotme. Ismail Kadare. N librin kronik n gur, thot autori, dshiron t ndryshoj rrjedhn e romaneve si nga ana e paraqitjes dhe t ngjarjeve, megjithse shfaqen edhe shum mendime dhe alternativa komplekse; por duket se ajo po ndjek vazhdn e lufts, pr t reflektuar dhe pr ti par personazhet me syrin e nj fmije, t vetvetes, pa pasur ndonj ndikim partishmrie, duke pasqyruar edhe vlerat e nj rndsie etnografike q Gjirokastra e ka pasur tradit. Klasikt e romanit postmodern. sht n nderin e autorit q n librin e tij diti t zgjedh dhe t prfshij tri personalitetet m t denja, m t krkuara dhe m t zgjedhura, q kan br emr dhe e kan prfaqsuar me autoritet dhe me dinjitet epokn postmoderne me veprat e tyre. Le ti prmendim pr respekt: Valero Massino Manfredin me trilogjin e Aleksandrit t Madh, Umberto Econ me Flakt misterioze t mbretreshs Loana dhe Aleksander Bariccon me Novoenton apo Legjendn e pianistit, t tre autor, me tri histori dhe vetm me tri romane, solln imazhin e tri epokave, duke pasur vetm dy gjra t prbashkta: atdheun -Italin dhe famn e tyre ndrkombtare. Homeri dhe Odisea nuk kthehen m n truallin grek. Artikulli evidenton me hollsi dhe me fakte krizn dhe vshtirsit q po has letrsia greke pr t kaprcyer izolimin kombtar t literaturs s vendit, e cila u vu n dukje m s qarti n panairin e Frankfurtit n gjermani. Grekrit po prpiqen t mbijetojn, nga mbiprodhimi i botimeve, q i sjellin n jet m leht se fmijt e tyre. Po prkthejn sa m shum n gjuh t huaj, hoqn dor nga fjalori mitologjik grek dhe nga Homeri, q ishte krenaria e tyre, si bri Elitys, edhe sepse ishte formuar boshllk i madh

Guxim shqiptar 397 mbi dymijvjear, nga lulzimi helenik, q akuzohet se kishte vjedhur mite dhe legjenda nga lindja. N 60-vjetorin e lindjes s shkrimtarit dhe atdhetarit Jusuf Bardhosh Grvalla. I njohur si intelektual me merita, autori thekson se nuk duhet t harrohet, por t mohet si shkrimtar me vlera t larta si poet, prozator, dramaturg, atdhetar, si nj figur poliedrike dhe simbol i kombit, mbasi mbetet edhe nga m prodhimtart n trashgimin e dorshkrimeve. A sht Rifat Kukaj nj thesar shqiptar? Vlersohet si nj veprimtar mjaft inkurajues, q ka shkruar mbi 40 vepra letrare, libra dhe romane dhe mbi 30 punime t dramatizuara, duke arritur nj sukses t merituar n lmin e letrsis, ku spikatin proza dhe poezia, t vlersuara edhe me shum mime. Kontribut t veant ka dhn n edukimin e brezit t ri dhe n letrsin e fmijve. N vend t prkujtimit: Mehmet Kajtazi. Njihet si gazetar me kontribute t veanta, por ka shkruar edhe vepra letrare n poezi dhe n dram. Prmendet si aktivist dhe atdhetar dhe kujtohet me respekt dhe me nderim pr dramn e tij Nj nat e fundit n Goli Otok, q i kushtohet popullit t tij dhe prshkruan vuajtjet e torturat n kt kamp internimi. N kujtim t tij autori prmend shkrimin e tijKultura bashkon kombin. Kush sht Kolec Traboini? Autori me dashamirsi prgjigjet se sht nj shkrimtar, gazetar, publicist, q ka shkruar vepra letrare, proz, poezi, skenar, me tematika t ndryshme, t karakterit shoqror, patriotik, erotik dhe dallohet pr nj stil t tij origjinal dhe pr nj humor t holl me karakter konstruktiv dhe dashamirs. Ai ka drejtuar gazetn Egnatia me prgjegjsi dhe ka dhn nj kontribut t ndjeshm me shkrimet e tij n hapsirn virtuale me t cilat mund t njiheni edhe n libr. Kozeta Zylo. Prezantohet si nj aktiviste e dalluar e komunitetit shqiptaro-amerikan e Nju-Jorkut, si nj intelektuale dhe pedagoge e respektuar n institutin amerikan Globus n Bruklin, si nj publiciste, letrare dhe poete, q po bn karrier. Intervistat e shum intelektualve e vlersojn Kozetn si nj poete me

Flori Bruqi 398 perspektiv dhe e komentojn librin e saj poetik, Monumentin si nj vepr me perspektiv. Ajo ka shkruar edhe nj libr tjetr poetik, ku jepen prshtypje t mira. Kush sht Gani Xhafolli? Njihet si shkrimtar. q ka publikuar mbi 20 vepra letrare, si poezi, romane dhe sht vlersuar me mime. Ka ende shum materiale n dorshkrime, q presin radhn pr tu botuar. Nga poezit m tepr i sht muar libri poetik Gjeometria e syrit, pr t ciln ka mjaft komentime interesante. Kush sht Nehat S. Hoxha? Ka br emr si letrar, poet dhe prkthyes. Ka shkruar 5 libra artistik dhe ka prkthyer mbi 18 vepra artistike nga anglishtja, me materiale t filmit artistik, arsimor dhe vizatimor. Ai ka br dhe mjaft adaptime pr TV, radio, gazeta dhe pr revista. sht nj aktivist dhe organizator i palodhur dhe pjesmarrs n delegacionet e huaja. Muhaxhedint si Golden Boys. Flitet pr Bernald Henri Levyn, autor i librit Kush e vrau Daniel Pearl, q sht nj dokument, q bn nj analiz letraro-politike, me aspekte t shumta moralo kulturore e filozofike; q m shum se do burim i mundshm, t lehtson udhtimin n zemrn e Al-Kaids dhe sht nj homazh pr nj gazetar q mizorisht ekzekutohet pse donte t zbulonte nj t fsheht t vrtet. Rekuiem pr.. Aty njihemi me prshndetje, konsiderata dhe alternativa t przemrta! Persekutimi komunist mbi vajzat e Bajram Currit. Dshroj q artikullin ta parafrazoj me nj nnkuptim t lart pr nder t Bac Bajramit, duke shprehur pr familjen: Konsiderat t veant, respekt, nder, admirim pr fisnikrin, atdhedashurin, mirsjelljen, mikpritjen q kan manifestuar pjestart gjat jets s tyre me gjith keqtrajtimet q kan psuar. Kjo bhet edhe n prkushtim t kujtimit t t paharruarit Bajram Curri, heroit legjendar t Kosovs dhe t Shqipris. Polemik pa dorashka. Klajd Kapinova. Duke mos dashur t prononcohem ,t m falni; por pr t mos qndruar indiferent, do t dshiroja t jepja disa mendime shoqrore: I konsideroj si

Guxim shqiptar 399 replika t pakuptimta midis intelektualsh. T pasinqerta midis shoqris. Me interpretime jomiqsore pr jetn dhe pa baza morale pr kohn.
Letr e hapur organizatorve dhe spektatorve t koncertit t Goran Bregoviit. Argumenti : Analiz dhe koment

Konkluzioni q del nga artikulli sht m se i qart: njakuz e drejt, e ndershme dhe e sinqert q u drejtohet organizatorve, edhe pjesmarrsve dhe nj fyerje pr popullin shqiptar e sidomos kosovar, q me dashje apo pa dashje ose t rn n kurth, kan lejuar nj bashkkombs serb t jap koncert n mes t Tirans, duke u njohur si i padshirueshm, pr t penguar pavarsin e Kosovs me gjith autoritetin e tij. Kapitulli i shtat. Psikoanaliza, Astrologjia dhe Erotika sht psikologjia, psikanaliza dhe kush sht Zigmund Frojd (Siegmund Freud )? Shkrimin e vlersoj si nj artikull shkencor, prshkruar me mjaft saktsi, me nocione shum t qarta, korrekte, me karakter filozofik, q prbn nj material mjaft t nevojshm pr do intelektual t do profile. Aty gjen t zbrthyer terminologjit e nevojshme t psikologjis, psikanalizs dhe t psikoterapis. Nga leximi me kujdes i materialit del nj kokluzion i madh: ne t gjith kemi nevoj dhe duhet ta njohim m mir vetveten, megjithse sht e vshtir. Figura e Zigmund Froidit jepet mjaft e qart, me t gjitha atributet dhe veprimtarit e tij prej nj shkenctari kolos, q krijoi psikanalizn duke filluar nga vetja e pastaj kaloi tek pacienti. A duhet besuar Horoskopi? Ai vlersohet dhe konsiderohet si nj art parashikues, me histori shumshekullore, me ecuri trashgimore, me njohje dhe besueshmri t shum brezave, t kthyer n mjetartparashikim, i besueshm, por edhe sfi dues. Pra, a duhet besuar? Shkenca i bie shkurt JO, se s ka baza shkencore. Po a i mbush mendjen bots?! Kjo kushtzohet

Flori Bruqi 400 me shansin- fatin-ndikimin dhe besimin. Shumkush e beson astrologjin qiellore, sepse thuhet se horoskopi gjen gjithka. Ndoshta! Por, kjo vjen nga besimi i verbr dhe se mendja jon gnjehet. Mirpo, ato kan marr nj prhapje kaq t madhe nprmjet shenjave t zodiakut, sa q profecia sht kthyer si n nj perndi dhe megjithat nuk duhet besuar. Psikologjia erotike. T dhnat e paraqitura, ndonse me informacione t shkurta, dhe me materiale orientuese t sfers erotike, mendoj se nuk do ta justifikonin prezencn e tyre t qndronin krahas materialit aq serioz historiko-letraro-shkencor q sht parashtruar n libr me aq kompetenc dhe dinjitet. Kapitulli i tet. ka jan smundjet ngjitse seksuale? Shkrimi sht nj literatur shkencorepopullore mjaft e nevojshme, shum e rekomandueshme dhe m se e domosdoshme pr tu njohur nga t gjith, pr t pasur dijeni pr smundjet seksualisht ngjitse, pr tu ruajtur, pr tu mbrojtur dhe m n fund edhe pr tu mjekuar. Materiali sht mjaft orientues, i asimilueshm, i kuptueshm, por ka nevoj edhe pr plotsime. Dr. NAMIK M. SHEHU, Sekretari shkencor i Akademis, Nju-Jork

Guxim shqiptar

Nga forma elektronike te forma e shtypur

401

ibri Guxim Shqiptar i Flori Bruqit sht nj przgjedhje, nj seleksionim i punimeve m t mira elektronike, botuar n faqet e rrjetit (web sites), bas i t cilave qe dhe sht autori dhe q tash i afrohen publikut lexues t prmbledhura n nj vllim m vete. Me nj fjal, libri sht br q edhe publiku lexues, i pamsuar me botimet elektronike, t njihet me tema t ndryshme, q kan gjetur nj trajtim t gjer e t denj pikrisht n kt form.Pra, kemi nj kalim nga forma elektronike te forma e shtypur. Nga temat e ndryshme historike, pr seriozitetin dhe thellsin e trajtimit, trheq vmendjen artikullit Mbrojtja e Plavs dhe e Gucis, sado q jan me interes edhe disa ide t hedhura pr origjinn shqiptare t perandorit francez Napoleon Bonaparta. Nj pesh jo t vogl ka kapitulli Pr Ramushin, n t cilin sht prmbledhur intervista e z. Adem Demai me titull Dora e Zez e serbve vret lirimtart e Kosovs, artikulli i autorit Hero n luft - hero n paqe: Ramush Haradinaj, si dhe artikulli Ramushi, viktim e situats (neo)koloniale. Megjithat, pjesa qendrore e librit i kushtohet antropologjis, n t vrtet veprs Raca shqiptare t Jakov Milajt, ku edhe autori, pos mospajtimeve t hapura me disa autor, jep dhe ndihmesn e vet n ndriimin e ksaj shtjeje shum t ndjeshme. N kapitullin Politik kan gjetur vend shum tema

Flori Bruqi 402 aktuale, sikundr sht shtja e pazgjidhur ame, shtja n ka intifad n Ilirid, frika q kan udhheqsit tan nga kryetari i Vetvendosjes, Albin Kurti me titullin shum domethns Pushtetart e kan frik heroin e demokracis, dy artikuj pr mjekun e dgjuar shqiptar, z. Namik Shehu etj. Nj kapitull q do t zgjoj interesimin e lexuesve sht pa dyshim Spiunazhi, ku kan gjetur vend artikujt Agjenturat greke dhe Sigurimi i Fsheht i Shtetit Shqiptar, Kush jan agjentt me influenc n Kosov dhe Aktivitetet kriminale t shtyra nga shrbimet sekrete armiqsore n Kosov. Por, kapitulli m i gjer dhe m i larmishm sht Gjuh & letrsi, ku hetohet edhe karakteri i ndjeshm hulumtues i autorit, sidomos n portretizimin e figurs s Jusuf Grvalls dhe vlerave t veprs s tij letrare; pastaj disa an t panjohur t shkrimtarit tashm t ndjer, Mehmet Kajtazi etj. Jan me interes edhe artikujt pr Kolec Traboinin, Rifat Kukajn, Kozeta Zylon, Gani Xhafollin, Nehat S. Hoxhn, si dhe nj varg temash nga letrsia botrore. Libri mbyllet me kapitullin Psikanaliz, astronomi dhe erotik, ku trajtohen tema nga kta lmenj interesant t jets njerzore Abdullah Konushevci Prishtin, m 3 dhjetor 2007

Guxim shqiptar Botues: FLOMED, Prsihtin Flori Bruqi Guxim Shqiptar Prgatitja kompjuterike DRILA-SOFT Tirazhi 1000 cop Shtypi: Printing Press Tirazhi: 1.000 cop

403

Katalogimi n botim- (CIP) Biblioteka Kombtare dhe Universitare e Kosovs 821.18-92 821.18-8 Bruqi, Flori Guxim shqiptar / Flori Bruqi. - Prishtin; Flomed, 2008.-402 f.;24 cm.- (Biblioteka Lumi i Bardh) ISBN 978-9951-415-03-3

404

Flori Bruqi
Flori Bruqi (1952) , sht antar i Lidhjs s Shkrimtarve t Kosovs si dhe moderator i Agjencionit informativ n internet FloartPress(www.bruqi.com). Deri m tash botoi kta libra: 1. Zjarri i diellit, poezi, Prishtin, 1995.

2. Ndrgjegjja, roman, Prishtin, 1995.

3. Vrassit e liridonve, roman, Prishtin, Tiran, 1996. 4. Ringjallja, roman, Tiran, Prishtin, 1996. 5. Gjarprinjt e pallatit, roman, Tiran, Prishtin, 1996. 6. Dorzeza, roman, Tiran, Prishtin, 1997. 7. Tok e djegur, roman, Shkodr, Tiran, Prishtin, 1998. 8. Burri dhe gruaja, libr shkencor, Tiran, Prishtin, 2000. 9. Pallati i Akereonit, roman, Tiran, Prishtin, New York, 2000. 10. Vademecum DDD, libr shkencor, Prishtin, 2002. 11. Struktura faktoriale e dimensioneve antropometrike dhe fiziologjike, Prishtin, 2004. 12. Ndikimi i sportit n personalitetin e njeriut, libr shkencor, Prishtin, 2004. 13. Delikuenca e t miturve dhe ushtrimet fizike, Prishtin, 2004. 14. Vademecum pr preparate higjenike t Schulke Mayr it, libr shkencor, Prishtin, 2004. 15. Dallimet n disa ndryshore fiziologjike ndrmjet studentve sportist dhe josportist para dhe pas vrapimit 400 metra, punim magjistrature, Prishtin, 2005. 16. Antropometri - Jakov MilajRaca shqiptare, Prishtin, 2005. 17. Si ta njohim internetin, Prishtin, tetor 2005. 18. Smundjet infektive seksuale, Prishtin, tetor 2005. 19. Udhzues i shkurtr i preparative dezinfektuese, Prishtin, 2006. 20. Merruni me sport dhe ushtrime fizike pr tu relaksuar, Prishtin, janar 2006. 21. Kosova nuk sht i berz e zez, Prishtin, dhjetor 2005. 22. Fshehtsit dhe t vrtetat pr virusin avian, Prishtin, 2005. 23. The Economic Aspects of Sports Recreation and Health, Sport ritmi i zemrs, Prishtin, janar 2006. 24. Determinantet socio-psikologjike t ushtrimit fizik (Hulumtim sociopsikokineziologjik me studentt e Universitetit t Prishtins), Prishtin, 2006. 25. Guxim shqiptar, Prishtin, 2008.