12.

TOPLOTNA ZATITA ZGRADE

12.1. OPTI POGLEDI ZATITE

Toplotna zatita zgrade podrazumijeva zatitu unutranjih prostora od spoljneg uticaja hladnoe i mraza, uticaja atmosferskih padavina, pretjerane toplote, sunane radijacije i stvaranja udobne klime u prostorima za boravak ljudi u odredenim klimatskim podrujima. To podrazumijeva da kod projektovanja zgrade pored ocjena koje se odnose na konstrukcije i izbor materijala i arhitektonskog oblikovanja zgrade, spoljni omota mora biti analiziran u pogledu obezbjedenja dovoljne toplotne izolacije. Prolazi toplote ili hladnoe moraju biti kontrolisani lcod svih spoljnih gradevinskih elemenata, zidova, tavanica, krovova; podova5 prozora i vrata5 iznad podruma, stepenita ili otvorenih prolaza kao i kod prostorija u susjedstvu sa razliitim namjenama i potrebama u^zagrijavanju i sl. U tome, neophodno je obezbijediti da gradevinski elemenat koji ograniava prostoriju ima sposobnost izolacije da zadovolji minimalne vrijednosti otpora prolaza toplote prema zahtjevima standarda JUS. Time se postie: smanjenje potronje grijanja i hladenja, udoban ambijent boravka, smanjenje termikih naprezanja, oteenja na objektu uslijed temperatura spreava pojava znojenja zidova, obezbjeduje udoban rad i sl. Dobra toplotna zatita treba da ostvari princip da se zgrada zimi brzo grije, a da kod prestanka grijanja sporo hladi. Dopri-. nos takvom principu je i pravilan koncept zgrade pri emu omota zgrade dovodi da su toplotni uslovi u prostorijama u velikoj mjeri zavisni od njegovog prilagodavanja u prvom redu klimatskim uslovima i koncepta nj egove strukture.

12.2.

TOPLOTNA PROVODLJI VOST GRAEVINSKIH ELEMENATA

Temperatura je osnovna veliina (C) i izraava se u mjernoj jedinici Kelvin (K). Ona je jedan od osnovnih potrebnih elemenata kod prorauna toplotne zatite kao klimatski granini uslov kada je u pitanju spoljna temperatura odnosno spoljni vazduh koji okruuje zgradu i unutranja temperatura odnosno temperatura vazduha u prostoriji. Koliina toplote je sljedei vaan elemenat Q (Wh) ija jedinica mjere koliine toplote je 1 dul (J), (lJ=vatsekund Ws). Prolaz toplote kroz gradevinski elemenat uvijek nastaje kada su temperature na obje strane elementa razliite. Gradevinski elementi kod zgrada su gotovo uvijek ravne povrine u obliku ploa (zidovi, tavanice, prozori vrata i sl) pa se uglavnom, prolaz toplote izraunava za sluajeve ravnih ploa.'

12.2.1. Koeficijent jivosti

toplotne

provodl-

Koiiina toplote koja prodire kroz homogeni gradevinski elemenat pri spoljnoj temperaturi sa obje strane elementa izraunava se da je:

gdjeje Q - koliina toplote u kcal,

t - je vrijeme prolaza toplote u satima, F - je povrina graevinskog elementa, d - njegova debljina Av - razlika temperatura elementa u C. - je koeficijent toplotne provodljivosti u (W/mK) ( vat po metru Kelvina). Koeficijent toplotne provodljivosti " oznaava svojstvo nekog gradevinskog materijala ija vrijednost pokazuje lcoliinu toplote koja u jednom satu prode kroz gradevinski elemenat od 1 m debljine upravno na njegovu povrinu veliine lm 2 dejstvom strujanja od jedne povrine prema drugoj kada je medu njima razlika u temperaturi 1C(1IC) (Sl. 12-01). Ako je sloj gradevinskog elementa (d) deblji onda je pod istim uslovima prolaz toplote(Q) manji i isto tako ako'se koeficijent X smanjuje. Koeficijent toplotne provodljivosti X je poznat za sve vrste gradevinskih materijala (tabela 4. JUS U.J5.510). Gradevinski materijali u pogledu toplotne provodljivosti imaju razliite vrijednosti i dijele se globalno u tri grupe: - kamen i zemlja X = 2 - 3 W/mK - gradevinski materijali razliite vrste X =0.1 - 2 W/mK - toplotno izolacioni materijali X = 0.03 - 0.1 W/mK Osobine nekog gradevinskog materijala da koliinu toplote Q koja prolazi kroz njega to je vie zadri oznaavamo kao sposobnost izolacije toplote. Tu sposobnost izolacije odreduje kolinik - d/X. Kolinik d/X oznaava otpor toplotnom prolazu (mK/W) i defmie sposobnost izolacije X toplote nekog gradevinskog elementa. Iz uporedenja za toplotni otpor etiri zida sa jednakim otporom provodljivosti vidjeemo razlike u debljinama (d)'to ih uslovljava toplotna izolacija.

Ako je otpor prolazu toplote = 0.53 X mK/W zajedniko, onda e za debljine (d) biti za zidove od: d 0.11 = r o < drveta = 0.53 X 0.21 opeke = = 0.53 X 0.76 = --- = 0.53
1.16

kamena

d 108 i f armiranog betona = = 0.53 2.04

Ovaj primjer pokazuje da su istraivanja i nauna dostignua dovela do toga da su zidovi razliitih debljina iste toplotne vrijednosti podstakli veu iskorienost materijala nego to je to bilo tradicionalnim nainom gradnje. Alco je gradevinski elemenat homogen jednoslojan onda je otpor izraen: ,
7

^L( m KAV) j

Ako je gradevinski elemenat vieslojan tj. sastavljen iz vie slojeva postavljenih jedan pored drugog (zid sa slojevima maltera izolacije, zatite i sl) onda je otpor toplotnom prolazu izraen za svaki sloj posebno sa d x /^ x , , d 3 /A 3 ... d n / ^ n , paje - = Z ^ - (mK/W) (Sl. 12-02).

12.2.2. Koeflcijent prelaza toplote Ovdje se otporu toplotnog prolaza mora uzeti u raun uticaj strujanja vazduha uslijed termike konvekcije odnosno kretanja vazduha unutar prostorije i kretanje vazduha sa spoljne strane. Povrine gradevinskih

elemenata neposredno umanjuju kretanja strujanja vazduha. Vazduh koji sporije struji

ima veu sposobnost izolacije nego kada se bre kree.

SL.12-01. KOEFICUENT TOPLOTNE PROVODLJIVOSTI X=W/mK

 r1 k s i> ts> >i- I I C D / > I . >

I I ^IO |v t
+
CL

/ |

HA N LDO

gs

0
\ \

1
HA N LDO 3 r o

^ 1 o.

S! 0 HA N LDO

1
S r u I

i z

T PO OL

s
s
d s ii >1+
^ |^
+

0 > |C > L I I >1 T PO OL

1 S
O c a

NJ

oo r1

o o 3

>1I I M >>\ o.

O O >h I I O G O 2 >>\CL 1 o
w

$ /

I
o

^ICL r w

P o

1 r c 5 O I I >14 N
+

s H
o *

o
TOPLO

c: a

O o ss

HLADNO

HLADNO

3 r o

TOPLO

lm
HLAPNO

TOPLO

Ovi uticaji vazduha uslovljeni su strukturom povrina gradevinskog elementa (glatka ili hrapava i sl.). Radi sagledavanja uticaja ovih toplotnih slojeva uveden je pojam koeficijent prelaza toplote a . On oznaava koliinu toplote koja se u jednom satu izmijeni sa vazduhom na lm 2 povrine nekog gradevinskog elementa, kada je razlika u temperaturi izmedu povrine elementa i vazduha 1 C. Vrijednost koeficijenta prelaza toplote na unutranjim povrinama gradevinskih elemenata Obiljeava se sa a { u W/m2K i za spoljne povrine sa a e u W/m2K. Otpor prelazu toplote je reciprona vrijednost i obiljeava se sa \ / a . Vrijednosti koeficijenta prelaza toplote ( a ) dati su u tabeli 3 JUS U.J5.600 sa veliinama u zavisnosti od vrste i poloaja pojedinih gradevinskih elemanata. Iz dosadanjih analiza proizilazi da se toplotna izolacija nekog gradevinskog elementa u ug'radenom poloaju izraava zbirom otpora kojeg sainjavaju l / a ^ o t p o r prelazu toplote), 1/ (otpor toplotnom prolazu) i 1/ otporu prelaza toplote. Ovaj zbir predstavlja ukupan otpor prelazu toplote i iskazuje se sa:
1

Pad tolca temperature moe se izkazati grafiki i izgleda kao na (Sl. 12-03).

12.2.3. Koeficijent prolaza toplote Reciprona vrijednost k ukupnog otpora protoka predstavlja koeficijent prolaza toplote k (Wh/m2hC) kojim se ocjenjuje gubitak toplote prolazom kroz gradevinski elemenat, odnosno, kolina toplote u JOULE koja je u sekundi prola u stanju mirovanja kroz zid debljine lm pri temperaturnoj razlici od 1K izmedu unutranjeg i spoljnog vazduha i izraena je obrascem:
1

k=-

1/a. +\/ + \/
1

(W/m2K)

Kako je = Rk to je k Rk = Ri + R + Re gdjeje : Rk - ukupni toplotni otpor posmatrane konstrukcije Ri - toplotni otpor koji se odnosi na unutranju graninu povrinu R - toplotni otpor gradevinskog elementa

=R

izraeno u m2K/W

Za izraunavanje toplotne izolacije nekog gradevinskog elementa sabiranjem tri veliine dobija se ukupan otpor toplotnom protoku obrascem: y = + - U (m 2 hK/W)=tf, k a: a Ukupan otpor toplotnom protoku oznaava zatitu gradevinskog elementa Qd gubitka. toplote iz prostorije i zavisi od debljine gradevinskog el,ementa i od njegovog koeficijeflta toplotne provodljivosti.

Re - toplotni otpor koji se odnosi na spoljnu graninu povrinu. Ako je gradevinska konstrukcija sasatavljena od vie homogenih slojeva, onda e za proraun koeficijenta prolaza toplote (k) izraz biti slijedei: k=
1

Vai

+ 4 A +di M 2 + + dn /

+ \/ae

odnosno k=yat+.J:djXH+l/ae (W/m2K)

Ukupni toplotni otpor je tada izraen obrascem: Rk = Ri + + Re (W/m2K)

Pad tolca temperature kroz vieslojni gradevinski elemenat grafiki se moe prilcazati kao na (Sl. 12-04). Koeficijent je osnovni prametar od koga se polazi pri proraunu toplotnih gubitalca kod projelctovanja objekata. Pro-

pisima je uslovljeno da svaki projekta zgrade mora imati proraun koeficijenta prolaza toplote (&), odnosno toplotnog otpora R koji za odrecienu grgtdevinsku konstrukciju moraju ; zadovoljiti najvee dozvoljene vrijednosti koeficijenta, prolaza toplote odnosno najmanju vrijednost potrebnog otpora R. Standardom JUS U.J5.600 (tabela 3) dati su najvei dozvoljeni koeficijenti prolaza toplote odnosno najmanji potrebni toplotni otpori R za odredene gradevinske

TABELA 3 - (JUS.U.J5600) KOEFICUENTT PRELAZA TOPLOTE

KOEFICIJENAT PRELAZA TOPLOTE a GRAEVINSKA KONSTRUKCIJA OTPOR PRELAZU TOPLOTE 1/a

W/m2K
1. SPOUNI ZIDOVI I ZIDOVI PREMA STEPEN. 2. PREGRADNI ZIDOVIIZMEDU STANOVA 3. SPOLJNIZIDOVIU TLU 4. TAVANICA IZMEU STANOVA 5. PODOVI NA TLU . TAVANICA PREMA TAVANU 7. TAVANICA IZNAD PODRUMA 8. TAVANICA IZNAD OTVORENIH PROLAZA 9. ISKOSENIKROVOVI - TAVANICEIZNAD GREJANIH PROSTORA 8 8 8 8 6 8 8 8

W/m2K
23 8
. -

l/a^Rj) m2K/W
0,13 0,13 0,13 0,17 0,13 0,13 0,17

l/ae(RJ m2K/W
0,04 0,13 0

-ir

8 0 23 6 23 23

0 0,04 0,17 0,04 0,04

a,

X2

...+

-1;-OTPORPROLAZtJTOPLOTE c

SL. 12-04. GRAHKIPRIKAZ PADA TOKA TEMPERATURE

konstrukcije u pojedinim klimatskim zonnama.

gradevinskim

tn =/ ti - te1

1/

Teritorija Jugoslavije podijeljena je po JUS U.J.5.600/87 u tri klimatske zone tzv5 "GRAEVINSKE KLIMATSKE ZONE" sa srednjim spoljnim najniim godimjim temperaturama: I zona - 12C . . R = 0, 66 m2 K/W k = l , 2 0 W/m2 K

ako se uvede da je = q , onda l/k obrazac glasi:

II zona - 18 C k = 05 90 W/m2 K ! . . . R = 03 94 m2 K/W III zona - 24 C k = 0, 80 W/m K . . . . R = 1,08 m2 K/W Za odredeni gradevinski elemenat sastavljen od jednog homogene ili vie homogenih slojeva, mora se raunom i grafiki dokazati da li dati elemenat daje "k" za gradevinsku klimatsku zonu u kojoj gradimo taj elemenat odnosno zid. Primjer prorauna "k" (Sl. 12-05).
2

At = q gdjeje: At ti te dn - pad temperature u C - temperatura unutar prostorije - temperatura spolja - debljina n-tog sloja . - koeficijent provodljivosti toplote n-tog sloja 1/ - otpor prolazu toplote za cijelu konstrukciju

12.2.4. Odnosi temperatura u graevinskom elementu Pored prorauna temperaturnog toka u unutranjosti konstrukcije neophodno je znati raspored i vrijednost temperatura pojedinog sloja vieslojne gradevinske konstrukcije radi ocjene eventualne rose, mraza ilF^ondenzacije unutar konstrukije i~ naaja za klimatske i zdravstvene uslove prostorija. U prolazu toplote kroz zid, od unutranjosti prema spoljnem vazduhu, temperatura opada zavisno od otpora. Pad temperature pojedinog sloja t odgovara veliini otpora samog sloja i ukupnom otporu cijele vieslojne konstrukcije pomnoene-sa ukupnim padom temperature cijele konstrukcije. Raspored temperature u pojedim slojevima- gradevinske konstrukcije kod poznavanja temperature vazduha sa obje strane gradevinskog elementa mogue je odrediti na osnovu offrasca:

Primjer: Ako se uzme da su temperature sa obje strane gradevinskog elementa za prvu klimatsku zonu: unutranja temperatura prostorije t{ =+20C spoljna temperatura te = -12 C

onda raunska i grafika vrijednost za zid debljine 38 cm koji je omalterisan sa obje strane produnim njalterom (spoljni malter debljine 3 cm, a unutranji debljine 2 cm), temperature gradevinskog elementa bie rasporedene kako je prikazano na slici (Sl. 12-05).

12.2.5. Provodljivost toplote graevinskog i izolacionog materijala Provodljivost toplote nekog materijala zavisi od njegove specifine teine. to je zapreminska teina 1 m3 gradevinskog materijala manja, to je i koeficijent toplotne provodljivosti () manji. Gradevinski i izolacioni materijali su po pravilu vie manje porozni materijali tj. materijali koji u

PRIMJER SPOLJNI ZID OD OPEKE DEBLJINE 38cm

DEBLJINA SLOJA d m 2

KOEFICIJ. PROVODLJ. TOPLOTE W/m2K 3 1/8 0,85 0,76 0,87 1/23

-

KONSTRUKCIJA l 1. UNUTRASNJI VAZDUH 2. Ri = l/a; UNUTRANJIM/VLTER 3. 4. ZID OD OPEKE 5. SPOUNIMALTER 6. R,=l/a, 7. SPOLJNIVAZDUH I GR. KLIM. ZONA JUS. -K=1,20W/m2K

OTPOR PROLAZU TOPLOTE d/X m2K/W 4

-

-TURA c

PAD

TEMERA-

0,02 0,38 0,025

-

0,125 0,023 0,500 0,029 0,043

-

RATURE SLOJA , l . At c 5 6 +20 5.55 14,45 1,02 13,45 22,22 -8,79 1,29 -10,08 -12,00 1,91 -12

Rk=0,720=1/K K=1.39 W/m2 > K=l,20W/m 2 K ZID NE ZADOVOLJAVA PO PROPISIMA NIJEDNU KLIMATSKU ZONU

U OVOM PRIMJERU

q=

t l

2 0 - (-12) 0,720

320 0.720

.. . d = 44,44; At = q: )

K
DIJAGRAM PADA TEMPERATURE DOBIJAMO NANOENJEM VRIJEDNOSTI1IZ DATE TABELE

38

4f

DOBIJENA KRIVA TEMPERATURE OMOGUAVA: - ITANJE GRANINIH TEMPERATURA SLOJEVA - ODREUJE PODRUJE ZAMRZAVANJA U ZIDU - KRIVA JE SASTAVNIDIO DIFUZNOG PODRUJA

SL.12-05. PRORAUN KOEFICUENTA PROLAZA TOPLOTE KROZ GRAEVINSKI ELEMENATI ODNOSITEMPERATURA

sebi imaju bezbroj upljina. Koeficijent provodljivosti ( ) zavisi i od veliine ovih upljina, njihovog rasporeda kao i uticaja

hemijskog sastava. Kod sitnijih pora za istu zapreminu koeficijent () je manji.

Na osnovu pregleda iz tabele 4. JUS U.J5.600 kojom su prikazane toplotne karakteristike pojedinih materijala mogue je izvriti podjelu koja karakterie one materijale koji imaju zbijenu unutranju struktura kao to su kamen, beton i slini materijali gdje se koeficijent () kree od 1.5 do 2.5 W/mK, dok ostali gradevinski materijali imaju porozniju strukturu, koeficijent (X) je od 0.1 do 1.5 W/mK, dok izolacioni materijali ija je unutranja struktura veoma porozna imaju koeficijent (X) od 0.035 do 0.1 W/mK.

12.2.6. Uticaj koliine vlage Na provodljivost toplote poroznog materijala znaajno utie sadraj vlage tako to se porastom vlanosti materijala rast,e pro-. ^vodlLivost toplote. Razlog tome je da od zamjene vazduha u porama vodom istiskujui vazduh, provodljivost se poveava za-okcLdvadest pet puta^zaJcoliko ie voda ^^^ Pored toga vlane pore prenose znaajne. koliine toplote uslijed difuzije vodene pare^to je jednovremeno najnepovoljniji vid provodljivosti toplote. Zbog toga se kod svih gradevinskih elemenata mora uzeti- u obzir uticaj vlage, a takve^ dijelove zatititi od vlaenja.

meduspratne armiranobetonske konstrukcije i sl. i oni ine homogenu gradevinsku konstrukciju koja se upotrebljava zbog prvenstveno konstruktivnih a i drugih razloga. Njegova primjena zavisi od vrste materijala koji se upotrebljava, debljine i mase zida i zadovoljenja potreba toplotne izolacije. Kod savremene izgradnje objekata jednoslojni zidovi esto ne mogu da zadovolje uslove koji se od njih trae u primjeni toplotne izolacije. Na primjeru (Sl. 12-05) kod zida od pune opeke debljine 38 cm tj. od jedne i po opeke vidljivo je da takav zid vie ne zadovoljava dananje propise koji odreduju "k" za pojedine gradevinske klimatske zone. Debljine zida od 64 cm od dvije i po pune opeke obostrano omalterisan, zadovoljava tek prvu klimatsku zonu. Sigurno je iz ovoga zakljuiti, da neemo graditi zgrade ovako debelim zidom, koji je u statikom pogledu predimenzioniran, ve se moramo opredijeliti na tanje nosive konstrukcije sa dodatnim slojevima koji e zadovoljiti zahtjevima toplotne izolacije i tako zid uiniti toplotno povoljnim. U tom sluaju javlja se zid sa vie slojeva tzv. vieslojni zid.

12.2.7. Vrste graevinskih elemenata Vidjeli smo da kod odredivanja prolaza toplote kroz gradevinske elemente u stacionarnom stanju, razlikujemo jednoslojne i vieslojne (sloene) gradevinske elemente. U gradenju toplotne izolacije kod zgrade njihova primjena zavisi od ukupne otpornosti koju oni pruaju pri prolazu toplote.

12.2.7.2. Vieslojni zidovi Vieslojni zidovi sastavljeni su iz vie slojeva koji imaju razliita svojstva i funkcije kao to su: konstrukcija, izolacije, zatita i sl. iju sadrinu sainjavaju primjena razliitih materijala od kojih su sastavljeni pojedini slojevi. Raspored slojeva u vieslojnom gradevinskom elementu mogue je rasporediti na vie naina, ali osnovni princip polazi od to vee toplotne izolacije i zatite izolacije i konstrukcije elementa. Kod vieslojnih zidova sloj toplotne zatite njegova debljina i poloaj imaju poseban znaaj u njegovoj primjeni i on je regulator toplotnog reima koji se mora obezbijediti u gradevinskom elementu. Ako se posmatra homogeni jednoslojni zid u uporedenju sa vieslojnim, vidljivo je da je homogeni zid kako u toplotnom tako i

12.2.7.1. Jedrioslojni zidovi Jednoslojni- zidovi najee se rade od materijala opeke, ^ kamena, betona,

difuznom pogledu i u pogledu konstrukcije, gotovo bez problema. To bi upuivalo na tenju da se u primjeni, jednoslojni zidovi izvode od materijala koji bi imali izolaciona svojstva kao to su lakoagregatni betoni i sl., koji bi kod manjih debljina zadovoljili i zahtjeve statike i toplotne izolacije uz adekvatnu zatitu od prokinjavanja koju vieslojni zidovi obezbjeduju.

gdjeje:

i
I

Fz - povrina spoljnih zidova Fk - povrirfe krova^ Fp - povrina prozora' Ft - povrina osnovice zgrade Fn - ostale povrine. Za proraun koeficijenta prolaza toplote kod pojedinih povrina elemenata radi se u osnovi prema obrascu Rk = Ri + R + Re pri emu se iz propisa JUS U.J.5.600 moraju uzeti vrijednosti X . Za proraune povrine omotaa zgrade uzimaju se prorauni prema strukturi gradevinskih konstrukcija. Tako je propisima u metodi prorauna uvrena klasifikacija koja odreduje vrstu gradevinskih elemenata omotaa zgrade gdje se razlikuju: - konstrukcija homogenog sastava koja se sastoji od jedne vrste materijala kod koje su spoljne i unutranje v .povrine paralelne. - konstrukcija sastavljena od vie homogenih slojeva
7

12.3. GUBITAK TOPLOTE SPOLJNEG OMOTAA ZGRADE

U dosadanjim razmatranjima analiziran je gradevinski elemenat spoljneg orriotaea zgrade. Medutim svaki spoljni omota zgrade sastavljen je od vie pojedinih povrina F1+F2+F3...+ +Fn, koje se odlikuju razliitim vrijednostima koeficijenta prolaza (k) toplote (zidovi, prozori, vrata, lcrov, konstrukcije sa razliitim poloajem i sl.) kl, k2, . . . . kn to zahtij^va izraunavanje srednje k - vrijednosti ks spoljnjeg omotaa zgrade. Naelno srednja vrijednost k spoljnjeg omotaa zgrade izraunava se: _ klx Fl + k2x F2+...kn Fn Kk
~ -

- \konstrukcija sastavljena od jednostavne heterogenosti odnosno skeletna konstrukcija sa ispunom od lakog betona i sl. - konstrukcija sloene heterogenosti koja moe biti ispunom otvora, prozora, vazduni sloj, veze na uglovima spojevi srednjih i spoljnih zidova, serklai i sl.

ukupno

Izraunavanje srednje vrijednosti po ovom obrascu mogue je onda kada su povrine podvrgnute istoj razlici temperatura. Kada je gubitak toplote razliit za odredene povrine, to se javlja u toku zimskih uslova, kod na primjer krovova, prozora kao i kod povrina koje se granie sa tlom u odnosu na zidove, onda bi prednji obrazac imao izraz: Kk = uk kz* Fz + Fk + Fp + p ukupno + ktxFt + ... + knxFn Fukupno

Za gubitak toplote zgrade znaajan je i odluujui oblik njenih spoljnih povrina. Ako je spoljni omota zgrade prema zapremini zgrade velik onda e i ukupni gubitak toplote imati veu vrijednost.

12.3.1. Dozvoljeni specifini toplotni gubici zgrade Toplotna zatita zgrada prema standardu (JUS U.J5.600) uporeduje se sa specifinim toplotnim gubicima po jedinici zapremine a koji se sastoje od transmisionih gubitaka i gubitaka uslijed ventilacije zgrade i

ulaskom spoljnjeg vazduha kroz fuge oko prozora i vrata. Specijalni transmisioni toplotni gubici zgrada odnose se na zgrade koje se zagrijavaju za normalnu upotrebu na najmanje 19C. Specifini toplotni su gubici (fwt kreu se do: <f)vt <1 + 14jfc (W/m3) fo = A/V (m'1) gdjeje : A - ukupna spoljna povrina zgrade u m 2 V - zapremina koju obuhvata povrina A, u m3 fo - faktor oblika zgrade Podaci o zgradi se formiraju tako to se za ukupnu povrinu (A) prikazuju povrine pojedinano: fasadnih zidova za^svaku etau, povrine prozora, povrine p&tkrovlja, povrina tavanice iznad podruma itd. Zbir svih povrina ine ukupnu povrinu (A). Povrine pojedinih etaa i. potkrovlja mnoe se sa visinom pojedinih etaa i dobija se zapremina (V) objekta (JUS U. J5.

Ukupni zgrade su:

dozvoljeni

specifini

gubici

+ (pvt + (fivv Toplotno izolacioni sloj koji je regulator reima proiaza toplote, postavlja se sa spoljne strane i zatien je od vlage, postie prednost u pogledu difuzije pare kao i zatitu konstrukcije od termikih deformacija, jer se ona nalazi na suvoj strani izolacije i nivoa temperature u prostorijama u toku ljeta. Ovakav nain ugradivanja sloja toplotne izolacije treba primijeniti i kod ugradivanja u ravnim krovovima gdje su potrebe zatite u pogledu poloaja sloja izolacije iste.

12.4. TOPLOTNO-TEHNIKE OSOBINE GRAEVINSKIH ELEMENATA

12.4.1. Zidovi

600)
Gubici zbog prirodne ili vjetake ventilacije zgrada odreduju se obrascem: </>vv < /3600 (W/m3) gdjeje p - gustina vazduha pri projektnoj spoljnjoj temperaturi vazduha (ti -te)x rj

Kod konstruisanja vieslojnih zidova razlikujemo sloj osnovnog materijala sa konstruktivnim svojstvima. On je obino od opeke ili od opekarskih proizvoda, betona ili armiranog betona, uz koji se redaju izolacioni i zatitni slojevi, kao sekundarni slojevi koji imaju svojstva poboljanja osnovnog sloja u pogledu toplotne i zvune izolacije i zatite od atmosferskih uticaja tehnikih oteenja i sl (Sl. 12-06). Kod projektovanja spoljnih zidova pored prorauna_ top 1 otn og -otporapatrebno-jeImaU u vidu eliminaciju toplotnih mostova koji^seja^lj^jii^ &erklaa_^iQ=L. jnica i balkona,..erkera 3 ji dovana.uglue su pavrme..vee^icLumi-. tranjih,. susticanju -zidova od -razliitih _materijala, kod. projektovanih. niaoi-zidovima i sl. ka^mjesta^ otpoiom propustljivosti toplotQ. Kod svih ovih sluajeva potrebno je radi toplotne zatite obezbijediti sa spoljne, hladne strane,

Cp - specifina toplota vazduha pri stalnom pritisku J/kgK ti te unutranj a prosj ena temperatura, uC - spoljna projektna temperatura, u C

toplotnu branu kao najpovoljniije mjesto toplotnom materijalu, da bi se sprijeilo hiadenje elementa zgrade (Sl. 12-07).

Kod primjene izolacionih slojeva u vieslojnoj konstmkciji treba uzeti u obzir zvunu izolaciju tog sloja. j. 1 l

25
SPOLJNI JEDNOSLOJNl ZID

12

15

3L

12

0,5 19

if

SPOLJNIVISESLOJNI ZID OD BETONA 5. TOPLINSKAIZOLACIJA 6. PARNA BRANA 7. A.B. KONSTRUKCIJA 8. ANKER - SIDROIZOLACIJE

SPOLJNIVIESLOJNIZID OD BLOKOVA

1. MALTER 2. MODULARNIBLOK 3. FASADNA OPEKA 4. VAZDUNISLOJ

SL.12-06. JEDNOSLOJNIIVIESLOJNIZIDOVI

'

,* - N f *o * e O . ' . O 1 * 7 O1 * ' 1

,1 -,! H ' . ! II ; l 1 !' 1 : j ! * " ' .* ' A* 1?' '-V

:1

SUSTICANJE NA UGLU

STUB U Z I D U I U BET.ZID

SUSTICANJE NA SERKLAU

KOD NADPROZORNIKA

KOD KROVA

SL.12-07. RJEAVNJE TOPLINSKIH MOSTOVA KOD SUSHCANJA ELEMENATA

Spoljni vieslojni zidovi moraju biti otporni 11a atmosferske uticaje i stabilni pri temperaturnim promjenama. U vieslojnim konstrukcijama zidova, pored konstruktivnih elemenata kao primarnog sloja i elemenata zatite kao sekundarnog sloja, koji slui za poboljanje izolacionih svojstava, za toplotni sloj izolacije upotrebljavaju se savremeni materijali kao to su mineralna vuna, tvrde pjene, plastinih masa, plutane ploe, razni filcevi, gradevinske ploe, malteri i sl. ije debljine slojeva zavise od termikih prorauna. Za udoban boravak u prostorijamajreba obezbijediti da razlika temperature vBzdiiha u sobi i" temperatura zidriih i prozorskih povrina ne bude vea od 2^

12.4.3.

Podovi

Gradenjem meduspratne konstrukcije preteno u betonu i potrebe za ugradivanjem toplotne izolacije, najbolji kvalitet konstrukcije poda, u koji se ugraduje izolacioni materijal, postie se primjenom toplotne izolacije. Pored toga reim toplote u prostorijama ne zavisi uvijek od otpora propustljivosti toplote meduspratne konstrukcije ve od niaterijala od kojih je izgraden pod i njihovog koeficijenta prodiranja toplote. Posebno kod podova izgradenih na tlu gdje je neophodno obezbijediti toplotnu zatitu. Smatra se da kod temperature vazduha unutar prostorija od 20C, povrina poda mora imati temperaturu izmedu 16 i 19C da bi vie asova boravak bio ugodan. Koeficijent prodiranja toplote, to je karakteristino kod podova, izraunava se pomou obrasca: b= gdjeje c - specifina toplota - (J/kgK) - koeficijent provodljivosti toplote (W/mK); - gustina (kg/m) /

12.4.2. Mectuspratne konstrukcije Kod meduspratnih konstrukcija razlikujemo: meduspratne konstrukcije izmedu stanova, me'duspratne konstmkcije prema tavanu, meduspratne konstrukcije izn^d podruma i meduspratne konstrukcije igoad otvorenih prolaza. Prema naim standardima pod otporom prolaza toplote konstrukcije tavanice i strukture sklopa poda, podrazumijeva se otpor prolaza toplote meduspratne konstrukcije i poda zajedno. Masivne tavanice gotovo uvijek ne ispunjavaju zahtjeve propisa u pogledu toplotne izolacije. Kao i kod zidova, da bi meduspratna konstrukcija zadovoljila zahtjeve standarda, neophodno je ugraditi sloj toplotne izolacije. Ovo je posebno izraeno kod jednoslojnih konstrukcija. Meduspratne konstrukcije u stambenim zgradama, pored toplotne izolacije, moraju da zadovolje standarde u pogledu zatite od zvuka. Radi toga ove dvije izolacije, toplotna i zvuna, kombinuju se u jednu, sa mogunou zadovoljenja obiju izolacija.

12.4.4. Prozori i prozor vrata Znaajnu ulogu u toplotnoj zatiti spoljnjeg omotaa zgrade imaju prozori i prozori vrata. Prozori su najslabija toplotno-tehnika mjesta na spoljnitn povrinama objekta. Kod projektovanja prozora i prozora vrata treba imati u vidu da je potrebno predvidati to je mogue manje povrine otvora za prozore i prozore v ata i polaziti od potreba za zadovoljenjem osvjetljenja dnevnim .>vijetlom. Svakim uveanjem tih oivora, bez potrebe, ugroava se reim provodljivosti hladnoe i toplote unutar zgrade i nepotrebno se vri kompenzacija u poveanju dimenzija gradevinske konstrukcije. Prema

iskustvima, smatra se da udio povrina otvora za prozore i prozore vrata rauna se da ne treba da prelazi 20% od povrine omotaa zgrade. Spoljni prozori i prozori vrata moraju biti izvedeni sa izolacionim staklom ili dvostrukim zastakljivanjem. Koeficijent prolaza toplote (k) prema standardima moe biti najvie do 3.8 u W/m2K, to zavisi od zastakljenja, materijala okvira i zaptivanja spojnica izmedu gradevinske konstrukcije i okvira.

sloja proizvoljno poveati njihovu toplotnu izolaciju. Da bi se postig^a optimalna otpornost prolaza toplote potrebno je sloj vazduha dijeliti uvodenjem rastavnih povrina putem folija, kartona i sl. tako da debljine sloja ne budu vee od onih koje postiu optimalne otpore prolazu toplote. Dokazano je da za debljine vazdunog sloja otpori prolazu toplote 1 izmedu dva nemetalna materijala iznose: za za za za za d= d= d= d= d= 1 cm 2 cm 5 cm 10 cm 15 cm X=0.16W/mK X=0.19W/mK X=0.21W/mK X=0.20W/mK' ?,= 0.19W/mK

12.4.5. Krovovi Kose krovove pokrivene crijepom, ploama i slinim krovnim pokrivaima kod kojih se tavan ne koristi, nije potrebno toplotno izolovati s obzirom da tavanice, potkrovni prostor i boni zidovi obezbjeduju potrebnu toplotnu izolaciju, Kosi krovovi, kod kojih se potkrovlje koristi za boravak, moraju se toplotno zatiti. Za ravne krovove, terase i sl. potrebno je, prema standardima, proraunom obezbijediti toplotnu zatitu i zatitu od sunevog zraenja. Kod ravnog krova toplotna izolacija mora da titi tavansku konstrukciju od velikih toplotnih dilatacija i od prodora vodene pare. Zato sloj toplotne izolacije mora biti postavljen sa gornje strane tavanske konstrukcije.

Prenos toplote kroz vazduni sloj odvija se provodenjem toplote konvekcijom i zraenjem. U slojevima velikih debljina toplotna .izolacija opada uslijed dejstva konvekcije. Vrijednosti otpora toplote za vazdune slojeve zavise od poloaja sloja da 1 vertikalan ili horizontalan i izmedu kakvjji. se materijala nalazi, da li su metalni ili nemetalni i od pravca strujanja toplote. Na toplotu koja se kree kroz Vazduni sloj utie zraenje materijala koji ga okruuje. Ako se nalazi izmedu sjajnih metalnih povrina tada je uticaj zraenja vei kod debljih slojeva. Slojevi se ventiliraju iznad i ispod meduspratne konstrukcije sa otvorima koji se kreu od 0.05m2/m2 za vertikalne konstrukcije i 0.003 m2/m2 za horizontalne konstrukcije (JUS U.J5.5.510).

12.4.6. Zatita pomou vazdunog sloja Kod vazdunih slojeva koji se nalaze izmedu gradevinskih materijala-slojeva, a koji nijesu metalni, otpori prolazu toplote rastu uz porast debljine sloja. Kod debljine sloja 2-3cm dostie se vrijednost od oko 0.2 W/m2K. Kod daljeg poveanja debljine izolacija toplota se neznatno poveava i prerasta u konstantu. Prema tome kod slojeva vazduha nije mogue poveanjem debljine

12.5.

ZATITA OD VLAGE DIFUZIJA VODENE PARE

12.5.1. Vodena para u zgradama Prisustvo vlage u nekom materijalu ima veliki uticaj na njegovu toplotnu provodljivost. Prisustvo vode u njemu istiska vazduh i time smanjuje njegova toplotna

svojstva odnosno poveava vodljivost. Radi toga kod svih gradevinskih objekata i primjene toplotne izolacije mora se uzeti Uticaj vlage i gradevinske konstrukcije i njene djelove zatititi od vlaenja. U vazduhu se nalazi odredena koliina nevidljive vodene pare kao sastavni dio vazduha u atmosferi. U zatvorenim prostorijama ona nastaje isparavanjem ovjeijeg tijela, kuvanja, kupanja, pranja, od uredaja u prostorijama i sl. Na osnovu toga u vazduhu se nalazi uvijek u veoj ili manjoj mjeri odredena koliina vodene pare po jedinici zapremine gr/m3 (apsolutna 3 vlanost gr/m ). Pretpostavlja se da ovjek u okviru svojih potreba oslobada dnevno 12 kg vlage preteno preko disajnih organa, dok aktivnosti u stanu daljnih 0.5-1.0 lcg/osobi.

relativnu vlanost 100%. To znai da je vazduh pri toj temperaturi maksimalno zasien vodenom parom. Stanje zasienja moe se postii, ili padom temperature u prostoriji ili poveanjem vodene pare. Kod odredene temperature, vazduh moe da sadri samo odredenu koliinu vodene pare. Pritisak koji se vri uslijed vodene pare na jedinicu zapremine je pritisak zasienja - P.

12.5.1.3. Taka rosita - kondenz Kod zagrijavanja vlanog vazduha relativna vlanost opada ili obratno, kod hladenja vlanog vazduha, relativna vlanost vazduha raste. Ako temperatura vazduha toliko opadne da relativna vlanost dostigne vrijednost od 100%, onda se, pri daljem hladenju, vodena para izdvaja iz vazduha, jer pri takvoj temperaturi ne moe vie da se u njemu zadri. Kapljice koje lebde u vidu magle u vazduhu padaju na vrste predmete u vidu rose. Temperatura na kojoj se to dogada naziva se taka rosita odnosno kondenz ili vlaga. Ako vazduh u nekoj prostoriji, sa sadrajem vodene pare, ima temperaturu +22C tada se kohezionost vodene pare u vazduhu moe odrati ako koliina vodene pare u vazduhu iznosi 19.40 gr/m3. No, ako vazduh pri istoj temperaturi sadri samo 15.40 gr/m3 vodene pare, tada njegov stepen vlanosti iznosi 15.40/19.40 = 79.38%, to znai da do zasienja moe jo da primi 19.40-15.40 = 4.00 gr/m3 vodene pare. Ako se ova ravnotea poremeti, uvodenjem nove koliine vodene pare ili rashladenje vazduha, tada e doi do kondenzacije suvine vode u obliku magle ili rose. Znai, ako bi se pod uticajem spoljne temperature obimni zidovi prostorije rashladivali i ako bi temperatura pala na cimo 15C, preli bi taku roenja gdje vazduh vie ne moe da odri 19.40 gr/m3 vodene pare, ve najvie 12.80 gr/m3 za tu temperaturu. Razlika od 19.40-12.80 = 6.60 gr/m3 vodene pare koja se izdvaja u vidu rose taloi se u obliku kapljica na tvrde

12.5.1.1. Relativna vlanost Zasienje vodenom parom u zavisnosti je od temperature i poveava se ako temperatura raste. U zavisnosti od zasienja vazduha vodenom parom povezan je i pritisak zasienja parom lcoji raste sa porastom temperature i koncentracijom vodene pare. Kod odredene temperature, vazduh' moe da sadri samo odredenu koliinu vodene pare. Po pravilu, u veini sluajeva vazduh sadri manji procenat vodene pare od nivoa zasienosti. Postoji odredena granica maksimalno mogue koliine vodene pare u vazduhu na jedinici zapremine. Za obiljeavanje sadraja vodene pare u vazduhu sluimo se izrazom relativna vlanost vazduha - " $ Ona daje vrijednost koliine vodene pare u vazduhu (oko 60%) u W(g/m3).

12.5.1.2. Pritisak zasienja Pod zasienou podrazumijevamo talcvo stanje lcada se u vazduhu dostigne najvei mogiii sadraj koliine vodene pare, koji se, vie ne moe poveati u odredenom toplotnom stanju vazduha. Zasienost vazduha vodenom parom ima

povrine i zidove prostorija, a moe ui i u unutranjost zidne konstrukcije. Vlaga u vazduhu u gr/m3 prema C gr/m3 C c gr/m3 C 30.21 14 12.03 -2 30 12 10.64 -4 28 27.09 24.24 -6 10 9.39 26 24 21.68 8 8.28 -8 22 19.33 6 7.28 -10 4 6.39 -15 20 17.29 2 15.31 5.60 -20 18 4.98 16 13.59 0

gr/m3 4.22 3.64 3.15 2.69 2.30 1.58 1.05

perature unutar zida odredene su najvie vrijednosti pritiska vodene pare. Opadanje parnog pritiska zavisi^od otpora pojedinih slojeva materijala iz kojih je s.astavljen zid, a koji sprjeavaju <izjednaavanje pritiska. Mjera za nepropustljivost vodene pare sloja .gradevinskog elementa je njegova debljina (d) i struktura materijala. Kod jednoslojnih zidova opadanje temperature analogno je opadanju pritiska i ono je ujednaeno. Kod zidova sa vie slojeva, svaki od materijala - slojeva prua poseban i razliit otpor. Oni materijali koji pmaju potpuni otpor prolazu pare u zidu nazivamo parna brana. Dakle, veliina otpora prolazu vodene pare zavisi od poroznosti gradevinskog materijala, debljini sloja, vrsti i rasporedu slojeva u vieslojnom zidu, ime se jaa ili slabi uticaj vodene pare na stanje vlanosti u zidu. Struktura materijala odreduje nepropustljivcist tako to se vri poredenje nepropustljivosti prolazu pare sloja vazduha sa nepropustljivosti prolazu pare sloja nekog materijala debljine lm i tako se dobija faktor otpora difuziji vodene pare (ju - otpor materijala prolazu pare/otpor vazduha prolazu pare). Vrijednost faktor otpora difuziji vodene pare dat je za svaki gradevinski materijal u tabeli 4 (JUS U. J5. 600). Da li e doi do kondenzovanja vodene pare u presjeku zida zavisie od odnosa pritiska zasienosti i relativnog pritiska vodene pare u sloju presjeka. U prolazu kroz presjek zida vodena para se nee kondenzovati ako je pad relativnog pritiska vodene pare praen postepenim padom pritiska zasienja. Ovo se moe oekivati kod jednoslojnih zidova dok kod vieslojnih zidova moe nastati neravnomjernost izmedu ta dva pritiska u sloju toplotne izolacije gdje nastupa pad temperature sloja. Ako se toplotna izolacija nalazi na unutranjoj strani zida doi e do pojave kondenzacije u hladnoj zoni, izmedu toplotne izolacije i nosee konstrukcije sa stvaranjem velike koliine rose, to predstavlja grubu difuzijsku greku spoljnih zidova odnosno nepo-

Voda u gradevinskoj konstrukciji veoma je tetna pojava. Reeno je da je dobar provodnik toplote pa time i znatno smanjuje vrijednost toplotne izolacije gradevinskih materijala. Spreavanje nastajanja kondenza na povrinama unutar prostorija mogue je jedino poveanjem toplotne izolacije kod spoljnih zidova. Kod spreavanja rose na unutranjim povrinama u uglovima spoljnih zidova ta izolacija moe biti i do tri puta vea od izolacije na zidovima da bi se postigla minimalna toplotna zatita.

12.5.1.4. Difuzija vodene pare Ako izmedu dvije povrine gradevinske konstrukcije, spoljne i unutranje, postoje razliiti mikroklimatski uslovi, nastaju i razliiti pritisci vodene pare. Tada nastaje molekularni prenos vlage sa strane veeg pritiska pare na stranu manjeg pritiska, sve dok se taj pritisak ne izjednai. Ovaj postupak izmjena i izjednaavanja uslova naziva se difuzija vodene pare.

12.5.1.5. Otpor difuziji vodene pare Toplotni materijali zbog poroznosti pruaju mali otpor prolazu vodene pare difuziji za razliku od materijala koji imaju gusti sastav. U porama sa smjesom vazduha i vodene pare ponaaju se isto kao da su u slobodnom prostoru. Mijenjanjem tem-

voljan poloaj izolacije da bi se konstrukcija zatitila. Iz toga proizilazi opte pravilo da su bez problema oni zidovi kod kojih je redoslijed slojeva takav da se otpori Joplotnom prolazu^snianjuju od spolja prema unutra i iji ofporipropustljivosti parejrastu u pravcu od "p"oljapreim unutra^Odstupanje od ovog "praviTa automatski ukazuje i bez provjere da e u presjeku gradevinskog elementa doi do pojave rose. Vrijednosti mjerenja pritiska zasienosti vodene pare pri odredenim temperaturama dana, date su u tabeli - Pritisak zasienja vodene pare p' u kPa JUS U.J5.520, za temperature od +35C do -20C gdje je Pa fizikalna veliina pritiska Pci = N/m2 = kg/ms1

cpe - relativna vlanost vazduha izvan zgr^de (90%) pe' - pritisak sasienja vodene pare vazduha izvan zgrade , u kPa . Parcijalni pritisak vodene pare unutar konstrukcije ne moe biti vei od pritiska zasienja na tom mjestu.

12.5.2.2. Relativan otpor difuziji vodene pare Relativni otpor difuziji vodene pare za pojedine slojeve gradevinske konstrukcije, mogue je odrediti ako je poznat sastav gradevinske konstrukcije njenih slojeva, debljine i faktor otpora difuziji vodene pare materijala za pojedini sloj. Relativan otpor difuzije vodene pare jtog sloja dat je izrazom: rj = dj juj ; gdjeje dj - debljina j-tog sloja gradevinske konstrukcije, u m / / - faktor otpora difuziji vodene pare materijala j-tog sloja

12.5.2. Metod prorauna difuzije vodene pare kroz gradevinske elemente 12.5.2.1. Proraun pritiska vodene pare Parcijalni pritisak vodene pare u vazduhu unutar zgrade P/dobija e izrazom: Pi = <pi pi' gdjeje: - relativna vlanost vazduha unutar V zgrade (50-60%) pV - pritisak zasienja vodene pare vazduha unutar zgrade, u kPa . Parcijalni pritisak vodene pare u vazduhu izvan zgrade Pe dobija se izrazom: Pe = (pe = pe' ( kPa ) gdjeje: (kPa)

12.5.2.3. Gustina difuzijskog toka vodene pare Kada ne dolazi do kondenzacije vodene pare unutar gradevinske konstrukcije, onda se gustina difuzijskog toka vodene pare, kroz gradevinsku konstrukciju izraunava prema izrazu: =0.62; r

gdjeje: qm - gustina difuznog toka vodene pare, u g/m2h. pi - parcijalni pritisak vodene pare vazduha unutar zgrade, u kPa.

 - parcijalni pritisak vodene pare izvan zgrade, u kPa. r - suma relativnnih otpora difuzije vodene pare svih slojeva gradevinske konstrukcije, u m. Ukupna koliina kondenzovane vodene pare unutar gradevinske "konstmkcije po zavretku perioda difuzije vodene pare odreduje se izrazom: 4mz=<lmx gdjeje d - ukupno trajanje pojave difuzije vodene pare u danima za posmatrani period.

Gustina difuzijskog tolca vodene pare. koji ulazi u konstmkciju jednak je difuzijskom tolcu koji izlazi iz konstrukcije. Ako dolazi do kondenzacije vodene pare u ravni kondenzacije, onda gustina difuzijslcog toka vodene pare koja ulazi u konstrukciju nije jednaka gustini difuzijskog toka vodene pare koja iziazi iz gradevinske lconstrukcije. U tom sluaju difuzijski tok vodene pare koja ulazi u gradevinsku konstrulcciju izraunava se prema izrazu:

r gdjeje: qmX - gustina difuzijskog toka vodene pare koja ulazi u gradevinsku konstmkciju. pk' - pritisak zasienja vodene pare u ravni konstrukcije, u kPa. r' - suma relativnih otpora difuzije vodene pare slojeva koji se nalaze izmedu unutranje povrine i ravni kondenzacije, u m.

12.5.2.5. Poveanje vlanosti materijala sloja gradevinske konstrukcije u kojem se kondenzovala vodena para Na kraju periada difuzije vodene pare javlja se poveanje vlanosti materijala sloja gradevinske konstrukcije u kojoj je kondenzovana vodena para difuzijom prodrla u konstmkciju. Izraunavanje poveane vlanosti dato je izrazom:

/ = xdif

100 = qmz 100/dr po

gdjeje:
X

Gustina difuzijskog toka vodene pare koja izlazi iz gradevinske konstmkcije izraunava se prema izrazu: qm2 = / 0.62 pk'-pe ; * r

dif -vlanost materijala sloja uslijed kondenzacije vodene pare koja je difuzijom prodrla u konstmkciju, u kg/kg.

qmz - ukupna koliina kondenzovane vodene pare unutar gradevinske konstmkcije na kraju perioda, u kg/m 2 . dr - raunska debljina sloja konstmkcije u kojem se vodena para kondenzovala, u m.

12,5.2.4. Koliina kondenza vodene pare Koliina kondenzovane vodene pare koja ostaje unutar gradevinske konstmkcije izraunava se prema izrazu:

p 0 - gustina suvog materijala sloja konstmkcije u kojem se vodena para kondenzovala, u kg/m\

12.5.2. vlanost materijala sloja gradevinske konstrukcije u kojem se kondenzovala vodena para

d=
qm

x 24

'

Ukupna vlanost materijala sloja konstrukcije izraunava se izrazom:

100 =

gdjeje: d - potrebno vrijeme za isuenje gradevinske konstrukcije od kondenzovane vodene pare koja je pojavom difuzije ula u danima. ukupna koiiina kondenzovane vodene pare unutar konstrukcije na zavretku perioda difuzije vodene pare, u kg/m 2 . qm - gustina difuzijskog toka vodene pare koja izlazi iz gradevinske konstrukcije, u kg/m 2 h; Koeficijent 1.3 uzima u obzir usporavanje isuenja uslijed postepenog smanjenja protoka. Isuenje gradevinske konstrukcije mora biti u toku 90 dana.

= gdjeje:

=( + ^ ) 1 0 0

Xuk - ukupna vlanost mase materijala sloja u kojem se kondenzovala vodena para, u kg/kg. X r - prosjena raunska vlanost mase materijala sloja u kojem se kondenzovala vodena para, u kg/kg. Najvea doputena koliina vlage Xdoz data je za pojedine gradevinske materijale u tabeli 8 JUS U. J5. 600/87 kao i za koliinu prirodne vlage X r .

12.5.3. Proraun zida sa razliitim poloajem izolacije Na primjerima dva vieslojna zida sa istim debljinama i od istog gradevinskog materijala ispitati emo povoljnosti poloaja izolacionog materijala u sluaju kada je on sa spoljne odnosno sa unutranje strane zida. 1/ Gradevinska konstrukcija: spoljni zid Varijanta 1 - Toplotna izolacija spolja -

12.5.2.7. Isuenja gradevinske konstrukcije Ako je parcijalni pritisak vaziilia sa obje strane gradevinske konstrukcije manji od zasienja vodene pare u ravni kondenzacije, onda dolazi do isuenja gradevinske konstrukcije kada se vodena para pokree prema spoljanosti. Taj proraun isuenja zasniva se na izrazu da je: qM = 0.62 (g/rnh); + 0.62

r'

r'

I gradevinska klimatska zona max = 1.20 W/Km2 Zid: broj n Sastav gradevinske konstrukcije (redoslijed iznutra prema vani) - unutranji malter 0.15 cm - armirani beton 20 cm - siporex zidni blok 15 cm - spoljanji malter 3 cm

12.5.2.8. Potrebno vrijeme za isuenje graevinske konstrukcije Vrijeme potrebno za isuenje konstrukcije odreduje se izrazom:

) Proraun koeflcijenta prolaza toplote (k) Konstrukcija d (m) d/A.=R (m2K7W) At (C) "
-

(W/mK)

t (C) +20 16.40 15.88 13.05 -9.74 -10.75 -12.00 -12.00

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Unutranji vazduh Ri-\! (X Unutranji malter Armirani beton Siporex blok Spoljni malter Re = 1 / G Spoljni vazduh

0.015 0.200 0.150 0.030

-

~ 8 0.85 2.04 0.19 0.85 23

-

0.125 0.018 0.098 0.790 0.035 0.043 :

-

3.60 0.52 2.83 22.79 1.01 1.24

-

R0 = 1.109 At=d/Xxq Kfrl/Ro=0.90<\.20

ti-te R,,

2 0 - (-12) 1.109

32 = 28.85 1.109

(W/m2K) zadO'voljava uslove koji se trae za I gradevinsku klimatsku zonu. ^Dijagram prolaza temeperature za spoljni zid^ Varijanta 1 (Sl. 12-08)

Koeficijent prolaza toplote l/k=0.90 W/m2K < kmax=1.20 W/m2IC. U toplotnom pogledu predloeni sastav spoljnjeg zida

UNUTRA

SPOLJNI ZID - VARIJANTA 1 TOPLINSKAIZOLACIJA SA SPOLJNE STRANE ZIDA VISOKA TOPLINSKA AKUMULACIJA KONSTRUKCIJA VAN ZONE MRAZA - ZATIENAIBEZ TOPLINSKIH NAPREZANJAI DEFORMACIJA

15 _|3| 15 | 20

SL.12-08. DUAGRAM PROLAZA TEMPERATURE

b) Proraun difuzije vodene pare Zid: broj n Klimatski uslovi: Godinje doba Zimski period Ljetnji period ti (C) +20 +18 Unutranji vazduh Psi <pi kPa % 60 2.337 65 2.063 Pi kPa 1.40 1.34 te (C) +5 + 18 Spoljanji vazduh Pse kPa % 0.872 90 65 2.063 Pe kPa 0.782 1.340

Pi = Psi (pi; Pe = Pse cpe;

c) Temperature i pritisci zasienja vodene pare dodirnih povrina slojeva zida Sastav gradevinske konstrukcije (iznutra prema vani) Unutranji vazduh 1. 2. 3. 4. 5. 6. Ri=l/ai Unutranji malter Armfrani beton Siporex blok Spoljni malter Re=l/ae Spoljni vazduh ti - te /d

dn (m)
-

dn/X (m2k/W)
-

At (C)
-

t (C) +20 18.31 18.06 16.74 6.06 5.59 5.00 +5

Pi (kPa) 2.337 2.102 1.949 1.800 0.935 0.910 0.872

-

0.015 0.200 050

-

0.125 0.018 0.098 0.790 0.035 0.043

-

1.69 0.25 1.32 10.68 0.47 0.59

-

ti ~te

t d

20-(5)=J^ 1.109 1.109

Temperatura granine povrine gradevinske konstrukcije prema prostoru zgrade data je obrascem: ti - Ati - temperatura vazduha u C.

Temperatura na granici prvog i drugog sloja data je obrascem: itd. Pi za temperaturu sloja dobija se iz tablica JUS. U. J5. 520.

d) Parcijalni difuzni otpori Materijal u sloju 1. 2. 3. 4. Unutranji malter Armirani beton Siporex blok Spoljni malter d (m) 0.015 0.200 0.150 0.030
-

r (m) 0.225 12.00 0.450 0.450

Ir
" (
m

15 60 3 15

'

13.125

- faktor otpora difuzije vodene pare materijala sloja r - relativan otpor difuzije vodene pare sioja; r = dxju Dijagram difuzije vodene pare; spoljni zid - Varijanta 1 (Sl. 12-09).

()
SPOLJA IZ DIJAGRAMA DIFUZIJE VODENE PAREVIDUIVO JE DANEDOLAZIDO FORMIRANJA KONDEZA. KONSTRUKCIJA JE DIFUZNOISPRAVNA

M0
"*Pi ""

1,50

0,785

&91G-

0,935 0,785

1,00

-0,50

0,00

Zr=13,125m

RAZMJERA 1:200

SL.12-09. DUAGRAM DITUZUE VODENE PARE

2) Graclevinska konstrukcija: spoljni zid Varijanta 2 - Toplotna izolacija sa unutranje strane -

I gradevinska klimatska zona k max 1.20 (W/m2 K) Zid: broj n Sastav gradevinske konstrukcije (redoslijed iznutra prema vani) - unutranji malter 0.015 cm - siporeksblok 0.150 cm - armirani beton 0.200 cm - spoljni malter 0.030 cm

a) Proraun koeficijenta prolaza Konstrukcija d (m)

-

toplote (k) X (W/mK)

-

d/X=R (m2K/W)
-

At (C)
-

t (C) +20 16.40 15.88 -6.80 -9.73 -10.74 -12.00 -12.00

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Unutranji vazduh Ri = lia. Unutranji malter Siporex blok Armirani beton Spoljni malter Re=l/G Spoljni vazduh -

0.015 0.150 0.200 0.030

-

8 0.85 0.19 2.04 0.85 23

-

0.125 0.018 0.789 0.098 0.035 0.043

-

3.60 0.52 22.78 2.83 1.01 1.25

-

1.109 At=d/Xxq K=l/R0=0.90<1.20

ti-te Rn

20-(-12) 1.109

32 = 28.85 1.109

(W/m2K)

ICoeficijent prolaza toplote 1/Ro = 0.90 W/m 2 IC<&max=1.20 W/m2IC dozvoljenog koeficijenta prolaza ( k ) toplote za spoljne zidove prema standardu JUS U. J5. 600/87.

Prema tome sastav spoljnjeg zida zadovoljava uslove koji se trae za I gradevinsku klimatsku zonu. Dijagram prolaza temperature za spoljni zid - Varijanta 2 (Sl.12-10).

SPOLJNI ZDD - VARIJANTA 2 TOPLINSKAIZOLACIJA UNLJTRA ARMIRANIBETON SPOUA DIJAGRAM TEMPERATURE MALA TOPLINSKA AKUMULACIJA SPOLJNEG DIJELA ZIDA KONSTRUKCIJA JE U ZONIMRAZA IZLOENA VEIM TOPLINSKIM NAPREZANJIMAI DEFORMACIJI

SL.12-10. DUAGRAM TEMPERATURE PROLAZA

b) Proraun clifuzije vodene pare Zid: broj n Klimatski uslovi Godinje doba Zimski period Ljetnji period ti (C) +20 * +18 Unutranji Psi kPa 2.337 2.060 vazduh ! Pi kpr: 1:402 1.339 te (C) +5 +18 Spoljanji vazduh Pse kPa % 0.872 90 2.060 65 Pe kPa 0.785 1.339

%
60 65

Pi = Psi (pi; Pe = Pse cpe;

c) Temperature i pritisci zasienja vodene pare dodirnih povrina slojeva u zidu Sastav gradevinske konstrukcije (iznutra prema vani)
1.

dn (m)
-

dn/X (m2k/W)
-

At (C)
-

2. 3. 4. 5. 6.

Unutranji vazduh Ri=8 (1/a) Unutranji malter Siporex blok Armirani beton Spoljni malter Re=23 (1/a) Spoljni vazduh

0.015 0.150 0.200 0.030

-

0.125 0.018 0.790 0.098 0.035 0.043

-

1.69 0.25 10.68 1.32 0.47 0.59

-

t (C) +20 18.31 18.07 7.39 6.07 5.60 5.01 +5

Pi (kPa) 2.337 2.075 2.063 1.022 0.935 0.897 0.872

-

At =

ti-te d ; 1 ik

ti-te = q: 1 /

d At = xq:

d) Parcijalni difuzni otpori Materijal u sloju 1. 2. 3. 4. Unutranji malter Siporex blok Annirani beton Spoljni malter d (m) 0.015 0.150 0.200 0.030 r (m) 0.225 0.450 12.00 0.450 Er (m)

15 3 60 15

13.125

Dijagram difuzije vodene pare: spoljni zid - varijanta 2 (Sl. 12-11).

()
SPOUA IZDIJAGRAMA VIDUIVOJEDA DOLAZIDO STVARANJA KONDEZACIJEIZ EGA PROIZILAZIDA KONSTRUKOJA NIJE DIFUZNOISPRAVNA

0,50

0,00

Er=13,125m

RAZMJERA 1:200

SL.12-11. DIJAGRAM DIFUZUE VODENE PARE

Ova dva primjera pokazuju veoma jasno uticaje sloja za toplotnu izolaciju i njihovo difuzno-tehniko ponaanje u zavisnosti od njihovog poloaja u konstmkciji. Ukoliko se izolacioni sloj nalazi sa unutranje strane opasnost od stvaranja kondenzovanja vodene pare je neminovna.

varujuu vrijednost u asovima, i zavisie od toplotne ljenjivosti gradevinskog elementa koja se dobija otporom prolaza toplote gradevinslcog elementa i koeficijenta (k) prodiranja toplote. Sve je to u zavisnosti od svojstva materijala u projektovanoj konstrukciji, debljini sloja, njegovog rasporeda i sl. Kod odredivanja gradevinskog eiementa, u principu treba imati u vidu, da pri izvrenju kontrole proraunom vrijednosti u , priguenje temperaturne amplitude odnosno razlike izmedu spoljanje i unutranje amplitude bude iznad odgovarajuih vrijednosti iz tabele 10 (JUS U.J5.600), a fazno pomjeranje / pomak faze oscilacije temperature kree se u odgovarujeim vrijednosti od 6 do 8 sati u zavisnosti od orijentacije pojedinih spoljanjih zidnih elemanata konstrukcije. Ukoliko je faktor u vei od 35 onda ni[e potrebno izvoditi raun za faktor '//. Takode, kod spoljanjih zidova uradenih od gradevinskih elemenata sa vazdunim slojem kojim se fasada ventilira, kao i kod ravni i kosih krovova sa ventiliranim r podlogama nije potrebno izraunavati fiaktor priguenja amplitude oscilacije temperature //, s tim da povrinska masa tih konstrukcija bez obloge ne smije biti manja od 100 kg/m2 . Ako je ta masa manja onda koeficijent prolaza toplote mora biti manji od 0.35 W/m2K. Proraun toplotne stabilnosti spoijanjih elemenata zgrade radi se prema standardu JUS U.J5.530. Najmanje potrebne vrijednosti faktora priguenja amplitude oscilacija temperature u za spoljanje gradevinske konstrukcije. Tabela Gradevinska konstrukcija 1. Ravnikrov 2. Sve spoljne gradevinske konstrukcije osim orijentisanih prema sjeveru 3. Spoljne gradevinske konstrukcije orijentisane prema sjeveru

12.6. TOPLOTNA STABILNOST SPOLJANJIH GRAEVINSKIH KONSTRUKCIJA ZGRADA U TOKU LJETNJEG PERIODA
Spoljanje gradevinske konstrukcije (zidovi i krovovi) izloene su u toku Ijetnog perioda djeiovanju sunevih zraenja. Svalcog dana deavaju se temperaturne promjene koje se kreu od maksimalnog zagrijavanja danju (imedu 12 i 14 h) do ohladenja u toku noi. Kolebanje spoljne temperature, odnosno sunevo zraenje, potrebno je regulisati tako da se to manje osjea unutar zgrade. Ta kolebanja i njihov osjeaj u zgradama zavisie od "toplotne ljenjivosti" ili sposobnosti gradevinskih elemenata da zadre toplotu. Amplitude temperature ( u ) koje se javljaju na spoljnim povrinama gradevinskih elemenata imaju tedenciju prolaza kroz gradevinski elemenat do njegove unutranje povrine sa vie ili manje oslabljenom amplitutom. Taj odnos izmedu amplitude temeperature spolja, prema amplitudi unutranje povrine gradevinskog elementa je toplotna stabilnost spoljanje konstrukcije za priguivanje temperature. Ova pojava gdje se temperaturni talasi javljaju svakog dana, poslije svaka 24 sata gdje je priguivanje temperaturnih talasa povezano sa pomjeranjem faze, odnosno oscilacije toplotnog toka imae odgo-

umin 25 ^ ^

12.6.1. Metod prorauna toplotne stabilnosti spoljanjih graevinskih elemenata za ljetnji period Proraun faktora priguenja amplitude oscilacija temperature i vremenskog pomaka oscilacije temperature spoljanjih gradevinskih konstrukcija, vri se pojedinano izraunavanjem koeficijenta upijanja toplote (U) od strane povrine sloja konstrukcije (redoslijed iznutra prema vani). Vrijednost koeficijenta upijanja toplote (U) od strane povrine sloja konstrukcije izraunava se u zavisnosti od vrijednosti karakteristika toplotne inercije (D) odredenog sloja. Proraun'se vri prema standardu JUS U. J5. 530/80. Za slojeve (iz prostorije prema vani) izraunavanje se vri prema obrascima za svaki sloj. Za prvi sloj: Ako je Dx > 1 onda je Ux = Sx; Ai r^ , rr RtKSf+oii Akoje Dx <1 ondaje Ux = ^ L ; 1 + ,. Za drugi sloj: Akoje D2 > 1 ondaje U2=S2;

R - toplotni otpor sloja konstrukcije, u m2K/W. a { - koeficijent prolaza toplote koji se odnosi na graninu povrinu posmatrane gradevinske konstrukcije prema prostoru unutar zgrade, u W/m2K. U gornjim izrazima vrijednost pojedinih inilaca dobija se tako to je: S24 =0.0085jpxAxC (W/m2K)

Gdjeje p - gustina, u kg/m2; - koeficijent toplotne prodljivosti, u W/mK; C - specifina toplota, u J/kgK; Dn =R n xS: n Gdjeje Dn - proizvod izmedu otpora prolaza toplote ma kog sloja R i koeficijenta upijanja toplote (Sn ili S 24 );

Podaci se za uvravanje u proraun, uzimaju se iz tabela JUS U.J5.600 i JUS U.J5.530.

Ako je D2 < 1 ondaje U2 = ^2 * 1 + R;X U, Za n-ti sloj Ako je Dn > 1 onda je Un = Sn Ako je Dn < 1 ondaje Un = RxS
+Un ]

12.6.2. Metod prorauna priguenja amplitude oscilacija temperature Na osnovu prethodnih izlaganja mogue je proraunati vrijednosti faktora priguenja amplitude oscilacija temperatura ni ( u ) spoljnih elemenata konstrukcije zgrade. Slojevi u konstrukciji ije su debljine manje od 0.02m (malter, premazi, parne brane, hidroizolacije i sl) ne uzimaju se u obzir kod prorauna osim ako se ne radi o posebnim toplotno izolacionim materijalimazakojeje <0\ W/mK. Vrijednosti priguenja amplitude oscilacije temperature ( u ) dobijaju se iz obrazaca:

Gdje u obrascima: D - karakteristika toplotne inercije U - koeficijent upijanja toplote od strane povrine konstrukcije, u W/m2K S - koeficijent upijanja toplote od strane materijala sloja konstrukcije za toplotno djelovanje s periodom oscilacije od 24 h (S24), u W/m2K.

) Za jednoslojnu konstrukciju: Akoje D< 1 ondaje: S + ai)Y-{ae + U) 1 e ; u = 0.9 (S + U)xae Akoje D < 1 ondaje:
o = 0 9

a,.=8 = 5

(W/m2K) (W/m2K)

12.6.3. Metoda prorauna vremenskog , pomaka oscilacije temperature Vremenski pomak faze oscilacije temperature gradevinske konstrukcije odreduje se prema izrazu: n = (40.5Z> - arctg 15 ,+{2 + arctg
Ua

( S

a i ) x ( a e

S )

x e X ;

2 ae S b) Za dvoslojnu konstrukciju:
0.91
L

=-

ex\

Sx+Ux

S2+U2

c) Za troslojnu konstrukciju:

U0+a0S

u = 0.9

5, + a . 1 Sx+U,

s +uxL. 2 s2+u2

Vremenski pomak faze oscilacije za jednu konstrukciju kree se od 6 do 8 sati. itd. Vrijednost funkcija arctg u stepenima date su u tabeli 2 standarda JUS U.J5.530. U obrascu indeks ( i ) oznaava povrinu gradeVinske konstmkcije prema prostom unutaf grade, a indeks ( e ) povrinu konstrukcije prema prostom van zgrade.

S,+U2

ae+U3 a

Gdjeje: a { - koeficijent prelaza toplote koji se odnosi na graninu povrinu posmatrane konstrukcije prema prostoru unutar zgrade, u W/m2K. a e - koeficijent prelaza toplote koji se odnosi na graninu povrinu posmatrane konstrukcije prema prostom izvan zgrade, u W/m2K. - vrijednost D ! V2 e - osnova prirodnih logaritama (e = 2, 718 . . . .) Koeficijentom 0.9 koriguju se rezultati priblinog prorauna i dobija se tanije rjeenje. Vrijednosti izraza e x u zavisnosti od !D dati su u tabeli 1. Za proraun faktora priguivanja amplitude oscilacije temperature u i koeficijenta upijanja toplote U koeficijent prolaza topiote a { i a e uzimaju se sa vrijednostima:

12.6.4. Numeriki primjer toplotnog prorauna i prorauna difuzije vodene pare PRIMJER 1: Izvriti toplotni proraun jednog fasadnog zida od armiranog betona debljine 20 cm, sa spoljne strane silikatna opeka debljine 12 cm kao zatitni sloj, a sa unutranje strane sloj mineralne vune debljine 6 cm i sloj produnog maltera debljine 2 cm. Gradevinska klimatska zona I Povrinska masa konstrukcije: 1037.75 kg/m2 Najvei doputeni koeficijent: k = 1.20 W/m2K Spoijna temperatura: - 12 C Unutranja temperatura: + 20 C

Klasifikacija lconstmkcije prema tabeli 3. JUS U.J5.600 Spoljni zid i zid prema negrijanom prostoru.

12.6.4.1. Proraun koeficijenta prolaza toplote (k) Koeficijent toplotne provodljivosti za pojedine materijale sloja () dobija se iz tabele 4 standarda JUS U. J5. 510. za svaki od slojeva.

Koeficijent prolaza toplote kroz gradevinski elemenat dobija se iz obrasca (7). U tabeli 3 standarda JUS U.J5.600 dati su najvei dozvoljeni koeficijenti prolaza toplote ( k ) odnosno najmanji toplotni otpori (R) za odredenu gradevinsku konstrukciju. Koeficijent prelaza toplote a dobija se iz tabeie 3. JUS U. J5. 600. Otpor toplotne provodljivost pojedinih slojeva dobija se iz kolinika debljine sloja i vrijednosti () materijala sloja.

Konstrukcija

d (m)

X (W/mK)

d/X=R (m2K/W)

At (C)

t (C) +20 17.84 17.45 15.97

-

1. 2. 3. 4. 5.

Unutranji vazduh Ri = l/(X= Unutranji malter Armirani beton Parna brana - PE folija Mineralna vuna Silikatna opeka Re = 1 / C^=l/23 Spoljni vazduh Rezultati:

0.020 0.200 0.002 0.060 0.120 ".

;

8 0.870 2.330 0.190 0.041 1.100

-

0.125 0.023 0.086 0.001 1.463 0.109 0.043

2.16 0.39 1.48

-

25.30 1.88 0.74

-9.34 -11.22 -11.95 -12

Rk = Ri + Rj + Re; Rk = 1.849 m2K/W; k = 0.54 W/m2K I kl. zona: k = 1.20 W/m 2 K > 0.54 W/m2K Gradevinska konstrukcija, spoljni zid, prema JUS U.J5.600 za I gradevinsku klimatsku zonu, zadovoljava uslove u toplotnom zahtjevu koji se od nje trae, jer je dobijeno k = 0.54 W/m 2 K manje od dozvoljenog k = 1.20 W/m2K, to pokazuje i dijagram temperature (Sl. 12-12), a povean je radi ljetnjeg reima.
UNUTRA
20

SL.12-12. DIJAGRAM PROLAZA TEMPERATURE (K) SPOUTNI ZID

12.6.4.2. Proraun difuzije vodene pare Temperatura i pritisci zasienja vodene pare graninih slojeva i relativni otpori diKlimatski uslovi Godinje doba Zimski period Ljetnji period ti (C) +20 +18 Unutranji vazduh Pi' <pi kPa % 2.337 50 2.060 65 P.i kPa 1.168 1.339 te (C) +5 +18 Spoljanji vazduh Pe' cpe kPa % 0.872 90 2.060 65 Pe kPa 0.785 1.339 fuziji vodene pare (Prema JUS U. J5.520)

Vrijednosti pritiska zasienja vodene pare P, u lcPa, dati su u tabeli JUS U.J5.520 za datu temperaturu (C).

Vrijednost cp relativne vlanosti za odredenu spoljnu temperaturu date su u tabeli 7 i 8 - JUS U.J5.600.

12.6.4.3. Temperatura i pritisak zasienja vodene pare graninih slojeva (unutar prema spolja) Sastav gradevinske konstrukcije (iznutra prema vani) Unutranji vazduh Ri=l/8 Produni malter Annirani beton Mineralna vuna Silikatna opeka Re=l/23 Spoljni vazduh >:

dn (m) 0.020 0.200 0.060 0.120 -

dn/X (m2k/W),T 0.125 0.020 0.090 1.460 0.110 0.040

At (C) 1.03 0.16 0.74 11.97 0.90 0.33

t (C) +20 18.97 18.81 18.07 6.10 5.20 3.97 +5

P' (kPa) 2.337 2.182 2.169 2.063 0.941 0.884 0.808

1. 2. 3. 4.

IAf = At = 15.13 C

Rk= 1.845 (m2K/W) te drt - temperatura spolja - debljina n-tog sloja - koeficijent provodljivosti toplote n-tog sloja 1 / - otpor prolaza toplote PV - pritisak zasienja vod. pare unutar Pf, u kPa <pi - relativna vlanost unutranjeg vazduha

Kod prorauna, pojedine vrijednosti dobijaju se iz obrazaca: t = ti -tex d / /1 ; 1 / Pi = Pix

gdjeje At - pad temperature sloja; ti - temperatura unutar prostorije

Pi Pe% (f?

- parcijalni pritisak vod. pare vazduha sloja - pritisak zasienja vod. pare vazduha izvan zgrade - relativna vlanost vazduha izvan zgrade

Pe

- parcijalni pritisak vazduha izvan zgrade

vod.

pare

Iz dijagrama difuzije vodene pare (Sl.1213). vidljivo je da ne dolazi do zasienjakondenza. Konstrukcija je zatiena od difuzije vodene pare

()

SL.12-13. DUAGRAM DIFUZIJE VODENE PARE ZA SPOLINI ZID

12.6.4.4. Parcijalni difuzni otpori Materijal sloja 1. Produni malter 2. Armirani beton 3. Mineralna vuna 4. Silikatna opeka d ()
0.02 0.20

15 90
1

r (dxfi) (m)
0.30

Zr

(m)

0.06 0.12

20

18.00 0.06 2.40

20.76

Zr = 20.76 cm< 40 cm, dolcaz je da prolaz vodene pare kroz konstrukciju je stacioniran i nema kondenza na unutranjoj povrini konstrukcije te je ocjena da konstrukcija zadovoljava u pogledu difuzije vodene pare za zimsko razdobije. Takode vidijivo je i iz dijagrama difuzije vodene pare na slici (Si. 12-14) da ne dolazi do stvaranja kondenza to znai da je konstrukcija difuzno - tehniki ispravna. rj = dj .; gdjeje

qm - gustina difuzijskog toka vodene pare, u g/m2h, Pi - parcijalni pritisak vodene pare vazduha unutar zgrade, u kPa, Pe - parcijalni pritisak vodene pare vzduha izvan zgrade, u kPa, - suma relativnih otpora difuziji vodene pare svih slojeva gradevinske konstrukciju u m.

Koeficijent 0.62 je pretpostavka da je srednja temperatura slojeva konstrulccije 6-7

;

d j - debljina j-tog sloja gradevinske konstrukcije jUj - faktor otpora difuziji vodene pare materijala j-tog sloja i dat je za svaki materijal u tabeli 4 -JUS u. J5. 600.

q = 0.62
Hm

1.168-0.785

, 2u 11/! = 0,0114 g/m h,

20.76 je dokaz da je koiiina vode koja ulazi u konstrukciju zanemarljiva. Za sluaj kada dolazi do kondenzacije vodene pare u ravni konstrukcije onda se gustina difuzijskog toka koji ulazi u gradevinsku konstrukciju izraunava po obrazcu iz poglavlja 12.2.2 kao i za isuenje konstrukcije, potrebnog vremena za isuenje i dr.

12.6.4.5. Prolaz difuzijskog toka vodene

pare

Kada ne dolazi do kondenzacije vodene pare unutar gradevinske konstrukcije, kakav je sluaj u ovom primjeru, gustina difuzijskog toka vodene pare kroz gradevinsku konstrukciju (q m ) izraunava se po obrazcu: _ Pi-Pe

12.6.5. Proraun toplotne stabilnosti za letnje razdoblje Kod prorauna ijetnje topiotne stabilnosti konstrukcije spoljnjeg zida izraunava se faktor priguenja amplitude osciiacija temperature i vremenskog pomaka faze oscilacija temperature na bazi sukcesivnog

Gdjeje:

izraunavanja upijanja toplote (U) od strane povrine slojeva konstrukcije. Vrijednost koeficijenta upijanja toplote (U) od strane povrine sloja izraunava se u zavisnosti od vrijednosti karakteristike toplotne inercije (D) tog sloja. - minimalna vrijednost faktora priguivanja amplitude o = 15 (tabela 10 JUS U.J5.600). Proraun potrebnih fizikalnih veliina Sastav gradevinske konstrukcije 1. Armirani beton 2. Mineralna vuna 3. Silikatna opeka P kg/m3 2500 110 2000 R m K/W 0.09 1.46 0.11
2

- vremenski pomak faze oscilacije temperature 77 = 8 ai = 8 W/m2K (prelaz toplote) - JUS U.J5.530 ae = 11.5 W/m2K (prelaz toplote) JUS U.J5.530

- I klimatska zona

S W/m2K 20.10 0.52 12.09

D=RxS 1.80 0.75 1.32 SD=3.87 e x = 15,50

U W/m 2 K 20.10 0.52 12.09

C J/kg 103 960 840 920

iz tabele 1, JUS U.J5.530 za I D = 3.87 a) Vrijednost koeficijenta upijanja toplote (U) od strane povrine sloja konstrukcije izraunava se u zavisnosti od vrijednosti toplotne inercije (D) sloja: . Ako je D{ > 1 onda je ( / , = , ; Akoje <1 ondaje /, =

c) Proraun vremenskog pomaka faze oscilacije temperature f/izraunava se po obrazcu: 77 = 4 0 I D - arctg U. U.+a.xJ2
+

15

+17, V2 J = 10.4

1 + R} ax

+ arctg

b) Faktor priguenja amplitude oscilacije temperature ( u ) unutar konstrukcije zida odreduje se prema obrascu:
L L o = 0.9e 5,+t/, S2+U2

77 = 0.66(153.6-arctg 0.22 + + arc/g0.015) = 9.21/ (arctg se uzima za date vrijednosti iz tab.2 - JUS U.J5.53) Pomak faze oscilacije za 9.21 sati je iznad granice od 8 sati za koje se vrijeme smatra da je dovoljno da se spoljna temperatura ne uvlai u unutranji prostor. Ako je faktor priguenja amplitude oscilacije temperature ni ( u ) zida vei od 35 ne postavlja se zahtjev za izraunavanja pomaka faze oscilacije (eta) ve se smatra da konstrukcija ima sva svojstva za potreban pomak faze oscilacije.

Sn+Un

ae

Vrijednost priguenja amplitude oscilacije temperature L = 42.52 je via od vri> jednosti u = 15 date u tabeli 10-JUSL U.J5.600. za spoljne gradevinske konstrukcije. Na osnovu toga konstrukcija zadovoljava uslove koji se od nje trae.

Metodi prorauna prolaza toplote i difuzije vodene pare rade se na slian nain i kod krovnih konstrukcija, tavanskih konstrukcija, meduspratnih konstrukcija nad

otvorenim prostorima, za podove na tlu, za meduspratne konstrukcije i drj gdje se javljaju potrebe u topiotnoj zatiti i zatiti od prodiranja vlage. *

13. ZVUCNA ZASTITA ZGRADE

13.1 OSNOVNIZNACAJ ZATITE

Zvuna zatita zgrade podrazumijeva njenu osobinu lcojom e se zatiti unutranjost zgrade od buke proizvedene van nje i onemoguiti da buka nastala u jednoj od prostorija zgrade prodre u druge ili ako prodre da bude u dozvoijenim jainama. Razvoj savremene tehnike i tehnoiogije uslovili su da paralelno sa njihovim razvojem i primjenom, ovjek mora da preduzima mjere za otklanjenje smetnji i tetnih uticaja koji se javljaju u zonama rada, odmora i rekreacije od pretjerane buke. Poznati svetski naunik Robert4 Koh rekao je jednom prilikom: "ovjek e se jednog dana istom estinom morati boriti protiv buke, kao to se bori protiv.kuge i koiere". Zaista danas je to fenomen koji ugroava gotovo svaku sredinu pa je otpoela jedna vrsta posebne borbe za zatitu od buke u gotovo sve djeiove i grane savremene tehnike gdje se poseban odraz ispoljava u arhitekturi i gradevinarstvu. Novi gradevinski materijali i njihova upotreba stvorili su niz problema u zvunoj zatiti koji nije su bili poznati u zgradarstvu kada se gradiio na tradicionalan nain. Zatita se je obezbjedivala debljinom i teinom zidova i tavanica. Zidovi zidani od opeke minimalne debljine 38 cm, a meduspratne konstrukcije radene veinom kao rebraste tavanice sa debeiim slojem nasipa ispod podova i sl, bile su karakteristike koje su obezbjedivale zatitu i gdje nije biio problema sa toplinskom'i zvunom izolacijom. Upotreba novih materijala i izrade tankih zidova i tavanica to je znailo i smanjenje

debljine elemenata izloili su korisnike pretjeranom uticaju buke, prodora viage i breg propadanja konstrukcije. Zvuna zatita u nas je relativno nova oblast za razliku od drugih grana pa su i podaci, literatura i iskustva u primjeni dosta skromni. U naoj zemlji, poetkom sedamdesetih godina, kroz projektovanje osnova, zvuno-tehnike obrade aparata i instaiacija i razmatranja gradevinskih elemenata, koji razdvajaju prostor, propisali su se uslovi i mjere zvune zatite zgrada. Tako je 1970 godine donijet "Pravilnik o tehnikim mjerama i uslovima za zvunu zatitu zgrada", kojim su date minimalne vrijednosti zvune zatite i propustljivosti gradevinskih elemenata. U zadnjih nekoliko godina izalo je oko 30 jugosiovenskih standarda iz akustike u gradevinarstvu koji u giavnome pokrivaju oblast zvune zatite. Ovim standardima su predvideni odnosi u projektovanju, izvodenju i kontroli zavrenih zgrada, zatim ispitivanju gradevinskih materijala, elemenata i konstrukcija. Zvuna zatita je potreba i konfor svakog prostora i korisnika. Za smanjenje buke bitno je da se vodi rauna za njeno smanjenje na samom njenom izvoru i nedozvoli da ona najprije nastane pa da se docnije svim sredstvima bori protiv nje. To znai da se zatita zgrade od buke mora zapoeti ve prilikom urbanistikog rjeavanja prostora, kroz arhitektonsko oblikovanje zgrade, izbora pogodnih materijala, elemenata i konstrukcije, vodenje instalacija, izbora i konstrukcije prozora i sa kvalitetom izvedenih radova na zgradi. Problematika zvunih zatita u zgradarstvu danas predstavlja nauno-tehniku disciplinu pri emu se, kod projektovanja zgrada, moraju poznavati prvenstveno postulati i iskustva odnosno i druge naune

komponente na kojima treba zasnivati ostvarenja svojih metoda. Polazni osnovi u naunom sagledavanju ove problematike su medicinske i tehnike dispipline u emu je medicinska disciplina polazna i na njoj izgradujemo svoje principe sluei se njima za ostvarenje naih ciljeva.

Promjena moe biti jako slaba kada se gotovo nita ne uje ili isuvie jaka- kada postaje nesnosna i izaziva bol. Pored toga moe promjena bitFsuvie brza ili suvie spora da bi se osj^tila sluhom, pa se na osnovu toga i nazivaju, prva infrazvukom, a druga ultrazvukom. Znai infrazvuk je podmje koje se nalazi ispod ujnog zvuka koje moe izazvati sluni osjeaj, a ultrazvuk je podruje iznad nesnosne ujnosti. Zvuk nastaje vibriranjem nekog mehanikog tijela u vazduhu koji proizvodi udare i utie na estice vazduha u njegovoj okolini. Titranjem pritiska, pomeranjem estica i brzine kretanja usled ovih promjena koje izaziva izvor zvuka u vazduhu, nastaju poveanja i snienja pritiska u odredenoj taki u prostor iznad ili ispod atmosferskog pritiska. Ove oscilacije se ire kroz materiju u odredenim razmacima oko jedne vrste ose u obliku talasa (Sl. 13-01a).

13.2.

FIZIKALNE ODLIKE ZVUKA

Zvuk je osjeaj koji biva priman preko ula sluha, odnosno ono to ovjek uje a stvara se promjenama vazdunog pritiska, pomjeranja estica, mehanikog napora ili nekog drugog naprezanja koji se javlja u dotinoj sredini. Njega karakteriu vibracije koje se javljaju u vrstim, tenim i gasovitim materijalima. (Sl. 13-01)

1. TALASNIFRONT 2. ZVUNl TALAS

3. REFLEKTOVAN ZVUNITALAS 4. SAVUENl ZVUNITALAS

SL.13-01a. RASPROSTIRANJE ZVUKA OKO IZVORA U PROSTORU

SL.13-01. RASPROSTIRANJE ZVUKA U ZGRADII SMJER BUKE

Promjene koje se javljaju kroz odredeni prostor i veliine koje opisuju promjene sa odredenom vremenskom i prostornom zavisnou nazivamo zvuni talas. Prostiranjem talasa u prostoru ostvaruju se oscila-

POVEANI PRITISAK

+ ZVUNI PRITISAK

ATMOSVERSKI PRITISAK SMANJENI PRITISAiC

T - VRIJEME

SL.13-02. LONGITUALNO KRETANJE TALASA U OBLIKU SINUSOIDE

cije koje se ponavijaju pa se jednake siike nazivaju faze. Zvuni talas koji se iri vazduhom nazivamo vazduni zvuk. Zvuk se vazduhom iri u longitudinalnim~niF podunim t a l a i i n ^ kreu du ose prostiranja. (Sl. 13. 02) Zvuni talas je odreden duinom A,, amplitudom A i vremenom T. On zavisi od frekvencije (f) ovih kretanja i broja oscilacija u sekundi. Ukoliko je frekvencija vea utoliko je talasna duina manja i zavisi od brzine prostiranja zvuka. Talasna duina - (X,) je rastojanje izmedu dvije susjedne take sa zgusnutim ili razredenim talasom u zavisnosti od materije kroz koju se zvuk iri a koje imaju istu fazu: A = c / / ( m ) . Vremensld period - (T) je trajanje jedne promjene talasne duine. Amplituda - (A) je najvea udaljenost od sredine linije izraene pritisak, tj. najvei porast ili najvee snienje pritiska u odnosu na atmosverski pritisak. Frekvencija - (f), broj titraja ostvareni u svakoj sekundi nazivamo frekvencijom. Mjerna jedinica je Hertz - 1 Hz. 1 Hz oznaava jedan t-itraj u sekundi.

gdje je T period (s). Ako jedan titraj traje na primjer 1/1000, onda je frekvencija 1000 titraja u sekundi. Frekvencija odredenog titraja zavisi od mehanikog svojstva stanja koji izvodi titranje. Jedinica frekvencijskog intervala je oktava koja prestavlja pojas ije granine frekvencije se odnose 1:2 odnosno f2/fl = 2, ili f2 = 2fl a izraunava se izrazom: N1 = log2 (fl/f2) (oktava), gdje je: N1 - oktavni interval, f 1 i 2 - frekvencije; Terca je treinsko-oktavni interval izmedu dvije frekvencije fl i 2 (f2 > f l ) koji postoji ako je f2 = e2 fl a izraunava se obrazscem: n = 3 log2 (f2/fl) gdje je: n - treinsko-oktavni interval

13.3.1. Brzina rasprostiranja zvuka Brzina zvuka - c. Brzina prostiranja zvuka zavisi od medijuma kroz koji se prostire i od temperature koja u njemu vlada. Medusobne veze gornjih izraavaju se obrascem: cxX = 1/T ili c = Xxf veliina

(m/s).

Brzina zvuka kod temperature od = 0C iznosi c = 330 m/s, dok kod temperature $ =+20C brzina zvuka je 342 m/s. Brzina zvuka (u vazduH)i pri odredenoj temperaturi $ izraunava se za longitudi-. nalne i podune talase prema obraszcu: c = 341.4 +0.6 # (m/s) Na suprot tome za talase koji se prostiru kroz vrsta tijela gdje se stvaraju transverzalni, popreni i ugibni talasi karakteristni za zvune izolacije sa pregradama, brzina prostiranja talasa ct u pregradama d raste sa korijenom frekvencije pa je:. ct = 1 . 4 V c X f x d ( m / s ) gdjeje: c - brzina zvuka (m/s) f - frekvencija (Hz) Brzina zvuka razliita je za pojedine materijala, tako je kod temperature od +20C brzina zvuka u m/s kroz razliite sredine slijedea: materijal za gumu za vazduh za plutu za olovo za drvo za opeku za staklo za beton za elik za aluminijum za bakar za granit

druje prostire se od 20 do 20000 Hz u sekundi. To su frekvencije koje osjea ovjeje uho. Podruj^ do 20 Hz je neujno i nije bitno za naa interesovanja (tz. infrazvuk). Takode podruje preko 20000 Hz (ultrazvuk) je podruje koje ovjeje uho ne prima kao tonove. Raspon izmedu frekvencija od 20 Hz do 20000 Hz zovemo podruje ujnog zvuka. Gradevinska fizika bavi se prouavanjem zvune zatite protiv zvuka u podruju ispitivanja zvunih izolacija za frekvencije od 100 do 3150 Hz. Medutim kod uobiajene muzike promjene taj se raspon kree oko 30 do 4000 Hz. Kod stanovanja umovi koji se pojavljuju-frekvencije interesuju nas one koje su izmedu 100 i 3000 Hz. Frekvencije iznad 10000 Hz rijetko su kada od vee vanosti. Talasne duine se kreu od oko 11.3 metra sve do neto ispod 2 cm. (Sl. 1303).

13.2.3. Rasprostiranje zvuka Buka'kao akustini proizvod vezana je i zasniva se na principima tona i njegovog harmoninog reda. Reeno je da ovjeje uho registruje vibracije zvuka u rasponu od 20 do 20000 Hz/s. Visina tona kojeg ovjeje uho registruje zavisi od njegove numerike vrijednosti (Hz) samo kada izvor zvuka miruje kada je stacioniran, ako se kree, pribliava ili udaljava od toga zavisi via ili manja vibracija. To znai da pri rjeavanju zvunih zatita veoma vanu ulogu igra ova tz "varka" za koju se mora utvrditi izvor i mjesto stalnosti. Rasprostiranje zvuka obzirom na mjesto izvora moe biti razliito.

40-150 340 500 1300 3200 3600 5300 4000 5000 5100 3550 3950

13.2.2. Frekventno podruje ujno registrovanje zvuka koje ima prenosno dejstvo u mentalno ili motorno po-

Prostiranje zvuka kroz vazduh u otvorenom prostoru Zvuk koji se iri slobodno u prostoru, neometan u svim pravcima na iji intezitet i pravac utiu gustine vazduha, vlanost,

SL.13-03. PODRUJE SLUHA SA KRTVAMA JEDNAKE JAINE

vjetrovi ili uspostavljanje novih medijuma i sl. nazivamo zvuk u otvorenom prostoru. Istraivanja rasprostiranja buke u otvorenom prostoru imaju primjenu kod zatitnih metoda u okviru prostornog i urbanistikog planiranja. Nas e u daijim interesovanjima zanimati prostiranje zvuka koji utie na zgradu i njen omota.

medijuma spada u domen prostorne akustike i nije bitan za zatitu od zvuka. Medutim odnosi tog zvuka prema drugim novim medijijumima izgradenim vrstim strukturama koje ga okruuju je od bitnog interesa za zatitu od zvuka.

Prostiranje zvuka kroz vrste strukture Prostiranje zvuka kroz vazduh u zatvorenom prostoru Rasprostiranje zvuka u zatvorenom prostoru gdje nailazi na prepreke i tenji za ulaehje u nove medijume, a prostor biva izloen uticaju zvuka i to na sloen naih koji izikuje analizu nastale situacije zvuka u prostoru, nazivamo zvukom u zatvorenom prostoru. Uticaj zvuk^a koji iziskuje razmatranje nastale situacije unutar primarnog Prostiranja zvuka kroz vrste strukture nastaje sudarom rasprostiranja zvunog talasa zvunog polja prostorije i povrine pregradne konstrukcjie. Ovdje je za nas interesantan nain na koji zvuk dospijeva i rasprostire se u konstrukciji. Oscilacijom zvuka kroz vazduh i njegovog prenoenja na vrstu strukturu, jedan njegov dio reflektuje se sa povrine vrste strukture, drugi dio prodire u unutranjost same

strukture i u njoj biva apsorbovan trei dio prolazi na drugu stranu strukture i etvrti dio koji izaziva vibracije, pokree strukturu i ini da sauestvuje sa procesom prostiranja zvuka. Znaajno je koliki je nivo zvunog pritiska koji nastaje od prostiranja zvuka kroz gradevinski elemenat na dmgu stranu elementa. (Sl. 13-04).

prenoenjem ovog zvuka u susjednu prostoriju nazivamo udarni zvuk. (Sl. 13-05).

13.2.4. Mjerne jedinice zvuka ovjeije uho razlikuje visinu tona frekvencije i jainu zvuka. Medutim ocjena jaine nekog zvuka esto puta moe biti subjektivna u procjenjivanju te jaine u zavisnosti od osoba koje ga primaju. Da bi se izbjegla ta mogua subjektivnost uvedene su mjerne jedinice zvuka. estice koje se kreu u polje medijuma imaju energiju gibanja ili energiju pritiska koja se zajedno sa titrajem iri elastinom medijumu. Ukupna energija koja se stvara prenoenjem od izvora dalje u medijum zvunim talasom u jedinici vremena naziva se zvuna snaga (S) izvora zvuka. Mjerna jedinia j e vat (W). Vat (W) je jedinica za snagu koju daje struja od 1 ampera pod naponom od 1 volta. U*rtehnikoj akustici esto je prisutan naziv zvuni intezitet (I) esto nazivan jainom zvuka. On oznaava energiju zvuka koja u jedinici vremena prolazi kroz posmatranu povrinu upravno na dati pravac. Jedinica zvunog inteziteta je W/m2 ili W/cm2. Zvuni pritisak (P) nastaje titrajem estica materije koje se kreu. Jedinica mjere tog zvunog pritiska je mb - mikrobar ili N/m 2 .
UDARNI ZVUK

SL.13-04. PROSTIRANJE ZVUKA KROZ VRSTE STRUKUJRE

Titraji koji se ire krutim tijelom, u naem sluaju gradevinskim elementima zgrade a izazvani sudarom sa zvunim talasima zvunog polja kao posledica vazdunog pritiska nazivamo vazduni zvuk. Ako su ti titraji gradevinskih elemenata prostorije izazvani udarom ili direktnim mehanikim izvorom vibracije sa gradevinskim elementom i odgovarajuim
VAZDUNIZVUK

IZAZIVANJE ZVUKA KROZ VAZDUH

IZAZIVANJE ZVUKA UDAROM

SL.13-05. IZAZIVANJE VAZDUNOGI ZVUKA UDARA

Pri emu je: lfib - pritisak to ga ine 10"5 N. lbar je jednak 100000 Pa. (105 Pa). Miiibar je hiljaditi dio bara sa oznakom Milibar je suvie velika jedinica za mjerenje atmosversko-zvunog pritiska pa se kao jedinica primjenjuje mikrobar (lfib ) milioniti dio bara. Atmosverski pritisak od jedne fizike atmosvere (1 atm) ima 1000000 mb ili 106 1|. odnosno 1 tehnika atmosvera je jednaka 98066.5 Pa (paskala), odnosno 1 mb = 10'6 atm.
1 jLib.

gdjeje: P - izmjereni pritisak zvulca u N/m2 P - referentni zvuni pritisak na pragu ujnosti 2xl0 4 lpb Poetni nulti pritisak prema kojem se vre uporedenja ostalih zvunih pritisaka u skali odreden je referentnim zvunim pritiskom P = 2xl0"4 l|Lib. Prag ujnosti za frekvenciju od 1000 Hz zvuni nivo je: 2 10"4 L = 2 0 1 o g ^ - ^ = 0 (dB) (zvuni prag). Prag bola za frekvenciju odl 000 Hz 9 102
g
2 x l 0

ujno podruje zvunog pritisaka vrlo je veliko i kree se od 2xl0' 4 l|Lib do 2xl0 2 lfib. Manji pritisak od 2xl0"4 ljib ovjeije uho ne uje i taj se pritisak zove ujni prag. On se prema Pravilniku o zvunoj zatiti naziva referentnim zvunim pritiskom koji je usaglaen sa Medunarodnim standardom. Vei pritisak od 2xl0 2 l(ib je nepodnoljiv i naziva se prag bola. Ako uporedimo zvuni pritisak ujnog praga sa pritiskom praga bola taj odnos^ je kao 1:106 odnosno kao 1:1000000. i'ztoga proiziiazi da odnos zvunih snaga Tzmedu zvukova na granicama ujnog praga i praga boia je kao 1:1012 . Ovakva skala bi imaia dvanaest nuia bila bi nepraktina za mjerenje jaine zvuka~pa je Graham Bell, primjenom logaritamske skaie brojevima od 1 do 10'2 upotrijebio prirodne logaritme sa bazom 10 dobio skaiu sa podjelom na daljih deset djeiova koji se nazivaju decibelima dB. Ova skala se sastoji od 120 dB i utvrdena je od 0 do 120 dB, uvedena je kao mjera za ocjenu jaine zvunih pritisaka. Decibel je jedinica kojom se pokazuju nivo zvunog pritiska odnosno nivo zvuka L. Matematika defmicija za nivo zvunog pritiska u decibelima data je logaritamskom jednainom koja glasi: L = 201og^(dB)'

L-

2 0 l Q

-4

= 120 (dB) (prag bola).

Kod primjene logaritamske skale jedinica dB nema znaaj kao druge jedinice mjere koje su uvijek konstante (metar, kilogram itd.) nije apsolutna ve relativna mjera. Decibel prestavlja odnos dva pritiska zvuka. Kod mjerenja zvuka decibelima, odnosno kod uporedenja dva razliita zvuka, decibeli se ne sabiraju jer su njiovi odnosi razliiti. Ovdje se uzima definicija decibela dB kao 20 puta logaritam (osnova 10) kolinika dva pritiska. Ako je jedan pritisak dva puta vei od drugog decibelski odnos je 201og(2/l) =+6 dB. Umnoavanjem od 4=2x2=6+6 dB, umnoavanjem od 8 = 18 dB (4/2), umnoavanjem 10 = 20 dB, umnoavanjem od 100 = 10x10=20+20=40 dB i tako dalje. Jaine zvuka i njihova uporedenja proizilaze iz odnosa da zvuk od 20dB nije dva puta jai od zvuka 10 dB. 20 dB je 2 Bell a bel je logaritam sa osnovom 10 a 10 dB je 1 Bell pa su odnosi sledei:

iz ovoga proizilazi da je zvuk od 20 dB 10 puta jai od zvuka od 10 dB. Ako se uporede zvuk od 20 dB i zvuk od 40 dB 104/102 =100, to pokazuje da je zvuk od 40 dB sto puta jai od zvuka 20 dB itd. Sistemom decibelske skale raunske operacije se obavljaju sa manjim brojevima dok je mnoenje i dijeljenje svedeno na zbrajanje i oduzimanje. Pored toga praktinost ove skale je u logici da 1 dB prestavlja najmanju promjenu inteziteta zvuka koje ovjeije uho moe registrovati. Podmja od 1-4 predstavljaju: 1. zona koju karakterie tiina, 2. zona snoljiva i zadovoljavajua, 3. zona snoljiva, ali ipak buna (ulina ili zatvoreni prostor), 4. industrijska buka veoma jaka. Tako na primjer tipini dozvoljeni nivo buke u prostorijama gdje se boravi, jugoslovenskim standardima, predviden je najvii ukupni nivo buke iz susjednih stanova kao i od stacionamih izvora buke izvan stambene zgrade 30 dB nou i 40 dB danju. Kod radnih prostorija (kabineta) za nauni rad 50 dB, radne prostorije za adminstartivni rad do 60 dB. Komunalna buka ispred stambenih zgrada danju 60 dB, a nou 45 dB, za prostorije drugih namjena u kojima se boravi date su standardima (JUS U. J6. 201/89, tabela 1) minimalne vrijednosti zvune izolacije i maksimalne vrijednosti nivoa zvuka udara.

13.3.

ZVUNA ZATITA ZGRADA

Pod ovim pojmom podrazumijevmo zatitu stana ili prostoriju neke stattibene ili fteke druge zgrade, od prodora pretjeranog pritiska vazdunog zvuka ili zvuka udara iz susjednog stambenog ili radnog prostora. To podrazumijeva postupak sa kojim se umanjuje prenos zvuka od izvora do sluaoca. Poloaj prostorije moe biti pored prostorije u kojoj je izvor zvuka, iznad nje ili ispod nje. Ovdje treba razlikovati dva sluaja prvi kada je izvor zvuka i slualac u odvojenirti prostorijama i tada se radi o zvunoj izolaciji prostora i drugi sluaj ako su u istoj prostoriji izvor zvuka i slualac, onda se radi o priguivanju zvuka, odnosno njegovoj absorbciji. Zvtina izolacija, ,koja e nas dalje interesovati, sastoji "se u sposobnosti konstrukcije da u odredenoj mjeri utia irenje zvuiie energije koja kroz nju prolazi. Pod pojmom konstrukcije podrazumijeva se zid ili meduspratna konstrukcija. Putevi prostiranja zvuka u objektu mogu biti kroz vazduh ili kroz konstrukciju. Na osnovu toga razlikujemo dvije grupe izvora zvuka: vazduni zvuk i zvuk udara.

Podruje nivoa zvunih pritisaka nekih tipinih izvora u dB Osjeaj Izvor zvuka Nivo zvuka 1. 0 dB 10 dB 20 dB 30 dB 40 dB 50 dB 60 dB 70 dB 80 dB 90 dB 100 dB llOdB 120 dB (A) (A) (A) (A) (A) (A) (B) (B) (B) (C) (C) (C) (C) neujno neujno veoma tiho tiho glasno veoma glasno prag ujnosti apat tihi razgovor tihi radio, friider poluglasan razgovor razgovor 2 m, auto 10 m razgovori 1 m glasna muzika sa radija kamion 5 m u bunoj uluci sirena aut. 5 m, tkanica pneumatski eki 3 m mlazni avion 100 m

2. 3. 4.

nepodnoljivo

13.4.

ZATITA OD VAZDUNOG ZVUKA

S - povrina pregradne konstrukcije u m2 A - ekvivalentna apsorpciona povrina prijemne prostorije, u m2. Kada se mjerenja jaine zvuka vre u laboratoriji sa neznatnim bonim prenosom zvuka tada se izolaciona mo oznaava sa R. Kada su ti boni prenosi umjerenog inteziteta, mjerenja zidova i tavanica u zgradi ili laboratoriji, oznaavaju se sa R'. Zvuna apsorpcija je pojava kod koje se zvuna energija, pri proiazu kroz nelcu sredinu, pretvara u neku drugu vrstu energije i konano u toplotu ili pri refleksijama od okolnih povrina, predmeta ili osoba. Brzina zvuka u prijemnoj prostoriji zavisi od koliine apsorpcije A i povrine mjerene pregrade S a to znai i zvuno guenje ili izolaciona mo. (Sl. 13-06). Ekvivaletna apsorpciona povrina A sa jedininim koeficijentom zvune apsorpcije (a=l), dobija se mjerenjem vremena odjeka (reverberacije) po obrazscu: A = 0.163 V/T;

Poto se radi o principu smanjivanja vazdunog zvuka, odnosno buke prilikom prolaza kroz zid ili tavanicu koji odvajaju dva prostora, to se radi na nain da utvrdujemo nivo zvuka mjerenjem kod standardnih frekvencija u predajnoj prostoriji u kojoj se nalazi izvor zvuka i u prijemnoj prostoriji u kojoj se nalaze sluaoci. Razlika izmedu oba srednja zvuna nivoa prestavlja zvunu izolaciju zida ili tavanice koji razdvajaju prostore. Pri tome moramo uzeti u obzir uticaj apsorpcije zvuka u prijemnoj prostoriji, jer kod svih prostorija zavisno od materijala i obrada povrina zidova, plafona i podova i namjetaja zavisi mogunost vee ili manje apsorpcije zvuka. Zvuna izolacija, kao rezultat mjerenja srednjih zvunih nivoa prostorije izvora zvuka i prostorije prijema, nazivamo izolacionom snagom zida, izolaciona mo se odreduje iz obrasca:
:
JC

R = L - L + 10 log (S/A) (dB)^" gdjeje: gdjeje: R - izolaciona mo desetostruki dekadni logaritam odnosa upadne i proputenezvune snage. Lt - nivo zvuka u predajnoj prostoriji, L - nivo zvuka u prijemnoj prostoriji, V - zapremina prostorije u m3, T - vrijeme odjeka u s, A - ukupna apsorpciona povrina prostorije u m2.

&
/ < -

1
N^ICEFP^KTOVANI z v b ^ /
/

zn

' XD t e K T N I ZyUK
r
\

LV

L 1

n
ZVUNAIZOLACIJA DIO ZVUKAIDE U SUSJEDNU PROSTORIJU ZVUNA APSORPCIJA DIO ZVUKA SE ODBIJA UISTU PROSTORIJU

DIREKTNIIREFLEKTOVANI ( REVERBERACIONI) ZVUKU PROSTORUI

SL.13-06. PROSTIR434JE ZVUKA U ZATVORENOM PROSTORU

JEDAN ZID MOE DAIMA DOBRUIZOLACIONU MO A MALU APSORPCIONU MOI OBRATNO

Vrijeme odjeka u stambenim namjetenim prostorijama uzima se aproksimataivno s=0.5. Najveu moguu apsorpciju zvulca nekog materijala oznaavamo sa s=l, to prestavlja 100% spreavanje reflektovanje zvuka. Ostale manje apsorpcione mogunosti date su u decimalnim vrednostima od

R i R' su paralelne. Obzirom da sve zvune frekvencije nijesu jednako prolazne. kroz pregrade to su i linije R i R' izlomljene. U tabeli 1 (JUS U.J6.T31) date su standardne vrijednosti izolacije u deibelima za odredene frekvencije. (Tabela 1. i dijagram minimalnih vrijednosti). (Sl. 13-07). U gradevinskoj akustici zvuna izolacija se izraava u funkciji frekvencije u podruju od 100 do 3150 Hz i prikazujemo je U standardnim vrijednostima izolacione moi (JUS U.J6.151/82). Mjerne vrijednosti zvune izolacije ne odvijaju se uvijek po standardnoj krivoj nego vie ili manje odstupaju. Pravilnikom o tehnikim mjerama i uslovima za zvunu zatitu zgrada, (Sl.l. SFRJ br. 35/70), dozvoljava da odstupanje u nepovoljnom smjeru moe biti u prosjeku do 2 dB, a kod pojedinih frekvencija ne vee od 8 dB ako je mjerenje tercnim filterima, odnosno ne vee od 5 dB ako je mjerenje oktavnim filterima.

0-1.
Iz toga proizilazi da je 10 log (S/A) korekcioni lan u formuli za izraunavanja zvune moi koji utie na visinu i stepen izolacije jer kada je on jednak nuli onda je R jednako razlici srednjih zvunih nivoa. Jugoslovenski standardi (JUS U.J6.151), za standardne vrijednosti i ocjenu zvune izolacije od vazdunog zvuka daje granicu izolacione moi R i Rf koja je zavisna od zvune frekvencije u dB gdje se, kako je i ranije reeno, u standardnoj krivulji R' koja se odnosi na mjerenja u zgradi ili u laboratoriji sa bonim provodenjem zvuka, manja je od R krivulje bez bonih provodenja koja se odnosi na mjerenja u laboratoriji. Linije

/KdB
70-

f
58 53 56 R' R

44
F(Hz) R(dB) F(Hz) R(dB) 100 35 630 55 125 38 800 56 160 41 1000 57 200 44 1250 58 250 47 1600 58 315 50 2000 58 400 53 2500 58 500 54 3150 58

60
55

50.

7; 51
/

F(Hz) R'(dB) F(Hz) R'(dB)

100 33 630 53

125 36 800 54

160 39 1000 55

200 42 1250 56

250 45 1600 56

315 48 2000 56

400 51 2500 56

500 52 3150 56

40-

35' /
33'

30HzVFREKENClJA

20.

R KRIVA SA MJERENJIMA U LABARATORIJI BEZBONOGPROVOENJA R' KRIVA SA MJERENJIMA NA TERENU ELIU LABARATORIJI SA BONIM PROVOENJEM

SL.13-07. IZOLACIONE VMJEDNOSTI R I R' ZA PREGRADNE KONSTRUKCUE OD VAZDUNOG ZVUKA KOJIMA SE UPOREUJU REZULTATI MJERENJAIZOLACUE (JIJS U .151)

13.4.1. Ponaanje graevinskih elemenata zgrade Kod razmatranja zvune izolacije posmatrat emo osnovne elemenate od ijeg izbor znaajno zavisi osnovna koncepcija zvune izolacije, a koja se odnosi na veinu gradevinskih elemenata i to: - dispozicija organizacije prostora u osnovi objekta; - zakonitosti izolacije jednoslojnih gradevinskih elemenata; - uticaj na zvunu izolaciju viesiojnih gradevinskih elemenata; - izolaciono ponaanje gradevinskih elemenata kod razliitih kvaliteta izolacije; - uticaj na zvunu izolaciju nedovoljne zaptivnosti elemenata;

oscilovanja dovodi refleksija zvunog talasa i ustalasanje vazduha u prijemnoj prostoriji. Ovu pojavu nazivamo zraenjem zvune energije u prostor. Jaina oscilovanja je manja kada gradevinski elemnti kroz pore i nezaptivene djelove ne proputa energiju zvuka odnosno ukoliko je zid tei i ukoliko su vie frekvencije. Iz ovoga proiziiazi da za pobudivanje tekog homogenog gradevinskog elementa potrebna je via energija nego za lalci, odnosno priguenje zvuka pri istom nivou zvunog pritiska, u prvom redu zavisi od teine gradevinskog elementa. Za jednoslojne gradevinske elemente srednja vnjednost konsfmkcije po jedinici povrine takozvani ^kW""maTIo"d koga odstupanja nijesu vea od 2 dB. Sa zidovima ije se povrinske mase kreu izmedu 350 i 400 kg/m2 postie se izolaciona mo do najvie 52 dB. Na primjer zid od opeke teine 250 kg/m2, debljine 12 cm ima prosjenu izolaciju od oko 45 dB ili zid od uplje opeke debljine 25 cm, omalterisan sa obije strane, teine 320 kg/m2 ima prosjenu izolaciju od 52 dB. Treba teiti, kod jednostrukih elemenata, to veoj ukupnoj teini jer za veliinu zvune izolacije od znaaja je veliina mase zida po jedinici mjere a ne vrsta materijala. Dakle zvuna izolacija zida je srazmjerna masi zida, a dobija se iz teine povrine zida po obrascu: /? = 18 %JG (dB) gdje je: G = teina pregrade zida u kg/m2. Kod korienja toplinske izolacije i njene jednovremene primjene za zvunu izolaciju, treba imati u vidu, da lalci materijal pri istoj debljini elementa, daje slabiju zvunu a bolju toplinsku izolaciju. Optimalni rezultati zvune izolacije zgrade smatraju se kada buka u zgradi ili prostoriji susjednoj od izvora buke ima zvuno priguenje vee od 52 dB, a propustljivost manju od 68dB.

13.4.2. Organizacija prostora u osnovi objekta

:
JL

Od pravilnog razmjetaja prostori|a u osnovi objekta zavisi racinalnost u trokovima konstruktivnih mjera u primjeni zvune zatite. To se prvenstveno odnosi na razdvajanje tihih od bunih prostorija odnosno grupisanja prostorija koje su uvijek podjednako koriene, zatim orjentacija prostorija u odnosu na spoljnu buku, odnosno lociranje prema mirnoj zoni, veliina i konstrukcija prozora, buka i umovi koji dolaze od instalacija i sl. Ovi zahtjevi su bitni za zvunu izolaciju, a zavise od povoijnog rjeenja osnove.

13.4.3. Zvuna izolacija jednoslojnih hom^gHhJ^nstrukcij a Pod ovim nazivom podrazumijevamo konstrukciju lcoja je homogeno gradena od" samo jednog materijala i kod koje nema vie slojeva u akustikom pogledu. Kod jednoslojnih zidbva zvuk se moe prenositi u drugu prostoriju kada zid osciluje koga do

Tabela . Zidovi sa prosjenim priguivanjem zvuka u dB Vrsta zida staklo staklene vakuumirane prizme lake gips ploe teke gips ploe drvene panel ploe gumene ploe puna opeka obostrano malterisana puna opeka obostrano malterisana puna opeka obostrano malterisana puna opeka obostrano malterisana glineni blok glineni blok zid od armiranog betona zid od armiranog betona elijasti beton elijasti beton elijasti beton laki beton laki beton debljina (cm) 0.25-0.40 8. 1 11 4 4.2 6.5+3 12+3 25+3 38+3 25+3 25+3 12 14 6+3 12+3 25+3 8+3 20+3 Povrina mase (kg/m!) 6-7 ' 80 8.2 100 15 55 175 260 480 630 305 470 300 350 110 170 300 130 215 Srednja zvuna priguenost (dB) 24-28 38 35 41 30 44 45 48 53 56 46 53 47 48 42 45 49 39 44

Uticaj krutosti Primjenom ialcih krutih elemenata lcao to su gipsane pioe iii sl. moe, zbog nepovoljnih frekvencija koincidencije i maie teine, da se postigne izolaciona mo od 15 do 25 dB. Laki savitljivi eiementi imaju u odnosu na zvunu izolaciju nepovoijno ponaanje. Iz toga proizilazi da kod savitljivih eiemnata treba nai mjem izmedu najvee mogue teine i male debljine zida. Uticaj elastinosti pregrade kod jednoslojnih zidova, i pored teorijski dokaza da su bez eiestinosti obzirom na zakon mase, za odredene frekvencije zvuka, posebno kod tanjih zidova je od znaaja. Taka na pregradi na koju udari zvuni talas zbog elastinosti pregrade irenje slobodnih talasa iz te take ide du cijele pregrade. Na odredenoj frelcvenciji ovi talasi imaju jednaku brzinu kao i zvuni talasi iz vazduha. Ta se frekvencija naziva kritina frekven-

cija jer ona podruje pregrade dijeli na dva dijela u kojima se jednostruki gradevinski elemenat razliito ponaa. Na manjim frekvencijama od kritine, pregrada se ponaa kao krute a na veim frekvencijama od kritine javlja se elestinost pregrade. U blizini granine frekvencije izoiaciona mo pregrade ima najmanju vrijednost. Granina frekvencija jednoslojnog gradevinskog elementa dobija se izrazom: te = c2llKhx^\2pl gdjeje: c - brzina zvuka u vazduhu f - debljina elementa p - povrinska masa E - modul eleastinosti / - koeficijenat materijala elementa. E (1 - ju1)

Uticaj poroznosti Pore u gradevinskom elementu imaju znaajnog ~ propustljjvpsF^vuka iz"J^3nglprostorije u "druguZ Neomalterisani zidovi imaju znatno siabiju izoiacionu mo. Oni zidovi koji su porozni a "neomalterisani imaju izuzetno malu zvunu izolovanost. Ona se kree do minimalne vrijednosti izolacije od 30 do 40 dB. ICada su zidovi djelimino omalterisani onda takode dolazi do bitnog smanjerija zvune izolacije. Za sluaj kada se zidovi pregrade malteriu do zidarslce letve iznad poda odnosno na nekoliko santimetara iznad konstrukcije, a zatim taj pojas pokrije ugaonom letvom, na ovim mjestima dolazi do znaajnog prenoenja zvuka. Zato je mogue iz ovoga izvesti pravilo, dajkod svih_gradevinskih elemenata izr. vedenih od poroznih_ materijala poslije kyalitetnog maltensanja elemenata dobija se znatno_yega vriiednost izolaciiske moi za isti elemanat bez malterisanja.

13.4.4. Zvuna izolacija dvoslojnih graevinskih elemenata Vidjeli smo da ako elimo dobiti veliku izolacionu mo kod jednostrukih gradevinskih elemenata, to postiemo bitnim poveanjem povrinske mase. Medutim poveanje povrinske mase iznad odredene granice, gradevinski elemenat postaje neracionalan i kod konstrukcija esto znai veliko optereenje. Da bi u takvim sluajevima izbjegli ovakva rjeenja obino koji, uz o^e^en^uslove imajuj/eu izolaciohu' jno_ od.jednoslojnih elemenata jednake mase. Pod tim se podrazumijevaju zidovi koji se sastoje od dva ili vie pojedinanih slojeva medusobno razdvojeni slojevima elastinih materijala koji priguuju zvuk ili slojevima vazduha. Za dvoslojne zidove karakteristino je da se sa manjom teinom povrina postie ista zvuna izolaciju kao kod jdnostrukog zid. Da bi se to postiglo potrebna je vea briljivost prililcom izvodenja, odnosno pravilno postavljanje zidova izbor materijala kao i priguivanje bonog prenosa zvuka. Rezultati koji e se dobiti zavise od: - sopstvene_. _frekvencije- zida nance) (rezo-

Uticaj drugih elemenata na preriosenje zvuka Boni gradevinski elemenati u koje su pregrade, po pravilu kruto povezane, redovni su i znaajni putevi irenja zvuka. Alco je njihova povrinaska masa u odnosu na pregradni elemenat manja onda ta razlika moe biti i do 6 dB. Samo u sluaju kada je povrinska masa pregradnog elementa mala u odnosu na bone elemnte onda se ta razlika moe uzeti da je nula, odnosno tada nema bonog prenosa zvuka. Prenoenj e-zvuka.pxeko.._spejnka_ kod spajanja jnontanih_piegada.UL vidu tabli ima veliki znaaj za irenje zvuka. Prozori j l L ^ a t a i n i a j u za visoke frekvencije v e o n ^ malu zvunu izolacionu mo. Prvo, to je njihova povrinska teina obino manja od teine zida u koji su ugradeni, a zatim, pukotine pored njih, ukolilco nijesu zadihto-"vane, pruaju neometano irenje zvuka.

- krutost pojedinih elemenata u pogledu savijanja i - zvunih mostova koji povezuju elemente Dvoslojni zidovi se mogu efikasno koristiti na srednjim i visokim frekvencijama gdje su bolji od konstrukcija jednoslojnih zidova iste ukupne teine. Na frekvencijama zvuka niim od rezonace, dvosloin: zidovi se ponaaju kao jednostrulci i nemaju prednosti u odnosu na jednostruke. znai da izolaciona mo dvostrukog elementaluj5odrju frekve^cije kvuka __ viim od ferekvencijje rezonance- :je vea nego, jednostrukog. elementa iste mase.-Teorijski ta

porast izolacijske moi kree se do 18 dB po oktavi. Iz ovoga se da zakljuiti da dvostmki^e^m^MJreba uvijek pjcdvidij^titako da mu frekyencij a rezonancije bude dovoljno niska.(ispod_l 00 Hz), odnosno izvan podruja mjerenja 100 - 3125- Hz. Zvuna izoiacijska mo dvostrukog gradevinskog elementa zavisi od vrijednosti frekvencije rezonancije ( / 0 ) . Sopstvena frekvencija rezonancije ( / 0 ) zavisi od teine oba sloja i dinamike kmtosti sloja u meduprostoru. Frekvencija rezonacije ( / 0 ) odredena je izrazom: /0 = 5 0 0 ^ / ^ ( 1 / ^ + 1 / ^ ) gdjeje: E - dinamiki modul, d - vazdunog sloja u m, m, i m2 - povrinska masa slojeva dvosiojnog elementa. Poveanje zvune izoiacije dvoslojnog gradevinskog elementa nastaje kada se poveava povrinska masa zatim rastojanje izmedu slojeva i kada je krutost medusloja manja. Najmanju elestinu krutost ima vazduh. Vidjeii smo ranije kod jednoslojnog eiementa da izoiaciona mo se smanjuje u (Hz)

podruju kritine frekvencije to pretpostavlja da svaki dio dvostrukog elementa, koji su po pravilu laki i tanji, moraju imati razliitu kritinu frekvenciju kako ne bi dolo do smanjenja izoiacione moi dvostrukog elemnta na tim frekvencijama odnosno da kritina frekvencija elemnta ne padne u nepovoljno podruje. Zato pri projektovanju dvostrukog eiemnta treba nastojati da svaki od elemenata kod izbora materijala po mogunosti ima razliite mase i razliite krutosti, kako bi se kritine frekvencije medusobno razlikovale i ujedno bile razliite od frekvencije rezonacije ( / 0 ) . Kod primjene dvoslojnih zidova najboije rezultate zvune izolacije daju dva teka , kruta sloja zida u vidu razdionih zidova izmedu stanova ili zgrada. Preduslov za to je paljivo iskljuivanje svih zvunih mostova izmedu slojeva. Medn.sloj ^ istod^otpadaka gradevinsl^g-4^teiiialaj_ ispunjen mekom i s p i ^ o m j i a pnmineralnojm mjejpj^trebna. Zvuni mostovi i u najmanjem broju mogu da pogoraju zvunu izolacijulollko da se nade ispod zvune izolacije jedri6rslojnog zida iste teine. Ako dvoslojni zid treba da zadovolji upotpunosti dobru zvunu izolaciju onda medusloj mora da prolazi kroz sve tavanice gdje se postie poboljanje 5 do 15 dB. (Si.13 -08). Kod zidovi od dva laka kruta sloja, zbog pojave poklapanja koincidencije u akusti-

SL.13-08. ZVUNAIZOLACUA KRUHH ZIDOVA JEDNAKE TEINE

nom podruju potrebno je meduprostor poveati na najmanju debijinu od 10 cm. Ovim poveanjem meduprostora iskljuuje se poveanje teine sloja, kako u ukupnoj teini ne bi bile vee od jednoslojnog zida sa istom zvunom izolacijom. Za ovu vrstu zida pokazalo se kao pozitivno izvodenje sa razliitim debljinama slojeva. Povoljniju zvunu izolaciju pruaju dvoslojni zidovi iji je jedan sloj od krutih ploa od gipsa, opeke lakih betona i sl., a drugi sloj elastian. Dobrl rezultati zvune Jzolacij e. postiu se._pomoujlva^last i.laka_sloja. ..Male ^teiDe^slojeva-uslovlj avaju-velika-i'astojanj a izmediL^Iojjeva--ak^IQL.do 25-cm. Za ovakve zidove potrebna je razdvojena drvena ili metalna skeletna konstrukcija gdje je potrebno rastojanje izmedu stubova najmanje 80 cm. Zvuna izolacija koju daju ovakvi zidovi je veoma povoljna imajui u vidu njihovu malu teinu. Priguivanje zvuka, zavisno od izvodenja moe se postii od 45 do 52 dB. Kod ovih zidova zvuna izolacija umnogome zavisi od postolja i privrivanja na njemu. Veliki meduptostor izmedu slojeva poeljno je da "&dri priguujui sloj koji e biti privren izmedu stubova (Sl. 13 -09). Kod primjene dvoslojnih zidova, za ocjenu zvunog priguenja mogue su ocijene u prvom redu mjerenjem, za razliku od jednoslojnih zidova gdje izolacija zavisi od povrinske teine zida Ta razlika upuuje, zbog nedovoljne pouzdanosti na oprez kod

izraunavanja zvune izolacija dvostrukih zidova, na sistem mjerenja. esto se dogada da treba krutom zidu u toku gradnje ili naknadno izgradenom, poveati izolacionu mo za nekih 5 do 15 dB primjenom dodatnih mjera izolacije. To je mogue uraditi ako se takav jednoslojni zid obradom dovede u dvoslojni zid. Obino se to izvodi sa oblaganjem lakim gradevinskim ploama od drvene vune preko letava ili neposredno privrene za zid. Ovdje takode treba raunati sa frekvencijom rezo'nancije koja se nalazi u podruju 100-200 Hz i oekivanjem dobrih vrijednosti izolacije tek u viim podrujima frekvencije. Uslov je za kvalitetnu izolaciju da rastojanje izmedu masivnog zida i obloge bude dovoljno veliko i obloga dovoljno elastina. Oblaganje preko letvica je efikasno onda kada se izmedu letvica i zida postave izolacione trake radi spreavanja dejstva zvunih mostova. Poloaj letvica je uvijek u jednom pravcu (horizontalan ili vertikalan). Rastojanja izmedu letvica mora biti najmanje 50 cm. Ako zid obloimo lakim krutim ploama kao to su gipsane ploe ili malteri koji su nalijepljeni na elestine ploe od mineralne vune, dobijamo mnogo niu sopstvenu rezonanciju sistema to veinom pogorava zvunu izolaciju umjesto da je poboljava. Na (Sl. 13-10) prikazane su sve varijante oblaganja krutih zidova radi poboljanja zvuno-tehnikih osobina.

STUB |lAZLIITE JAINE SLOJEVA jdI cs

SPOJNICA OSNOVA

RAZtlITE JAINE SLOJEVA

80
VARIJANTA SA RAZD VOJENIM HERAKLIT PLOAMA

SL.13-09. IZOLACUA SA DVA ELASTINA SLOJA

GREDICE IZOLACIJA MALTER IZOLACIONE PLOE ZID MALTER DRVENA VUNA - PLOA IZOLACIJAILIVAZDUH ZID IZOL. PLOE ZID ^GRA. PLOE

SL.13-10. IZVOENJE DOPUNSKIH SLOJEVA KOD OBLAGANJA ZIDOVA RADI ZVUNOG POBOLJANJA ZIDA

Stepen zatite pregradnog gradevinskog elementa ne zavisi samo od njegove sposobnosti da zatiti prostor, ve i od rjeenja njegovog naslanjanja na obimne eiemente. O nekima je ranije bilo rijei kod bonih uklijetenja, medutim spojevi sa meduspratnim konstmkcijama, piafonima i podovima su veoma osjetljiva mjesta. Savremeno gradevinarstvo umogome je primijeniio nove sisteme gradnje to zahtijeva posebnu brigu naroito kod montane izgradnje u sprijeavanju prenoenje zvuka na odredenim mjestima. To znai da u tim sluajevima pregradni eiemeneti, posebno

specijalni, imae tretman posebnog naina izvodenja. Nalijeganaje izoiacionog zida na tavanicu mora biti izolovan postavljanjem ispod zida jednog zvuno eiastinog sloja radi -spreavanja prodora zvuka na tom mjestu, a kod montanih pregrada, "sendvi" pregrada i zatiivanje poda (Si. 13 Slian nain zatite javlja se kod spoja pregrade sa tavanicom gdj su rjeenja slina u kome se javljaju prekidanja plafonskog malterslcog sioja da bi se pregrada adekvatno uvrstila. Treba lmati u vidu da nije

SMANJENJEPRENOENJAZVUKA KADAJEPODIZDIGNUTODPODAIZNOSI VIEOD 9 DB

SLU&

S E

?1

eiemenat posebno montazna pregrada izraduje samo do kote sputenog plafona. Na taj nain izoiaciona mo pregrade za razliku kada je ona izgradena do nivoa konstrukcije moe biti smanjena i do 20 dB zbog pojave zvunog mosta na mjestu spoja. (Sl. 13-12).

_ZATTTNA PODLOGA "ELASTINISLOJ

SL.13-11. PRAVCI DIREKTNOGIINDIREKTNOG PRENOENJA ZVUKA

SL. 13-12. PRIMJERI ZVUNE ZATITE KOD SPOJA PREGKADE SA TAVANICOM

13.4.5. Zvuna izolacija meuspratnih konstrukcija Za zvunu izolaciju meduspratnih konstrukcija vae ista praviia kao za zidove. Izolacija meduspratnih konstrukcija ima vei znaaj od izolaeije zidova, posebno kod viespratnih objekata, gdje se njenom izolacijom obezbjeduju sve prostorije izmedu dva stana za razliku od zidova koji odvajaju u zvunom pogledu samo dvije prostorije. . j*. Razlikujemo jednoslojne i dvoslojne meduspratne konstrukcije. Kod jednoslojnih konstrukcija, izolacija zavise od povrinske mase gdje se pri njenom poveanju poveava izolacija zvuka. ICao i kod pregradnih elemenata minimalna teina tavanice od 350 do 400 lcg/m2 koju sainjavaju nosea konstrukcija i slojevi u vidu obloge i podloge, obezbjeduje zvunu izoiaciju. Dvosiojne meduspratne konstrukcije u principu sastoje se od nosee konstrukcije na kojoj je postavljen plivajui sloj kao izolacija ili u primjeni nosea konstrukcija sa zvunom izolacijom ispod nje, to je kod stambenih objekata rijedak sluaj.

konstrukcija, gotovo u cjelini moe da sprijei prodiranje zvuka. Medutim savremeno gradenje umnogome je izmijenilo taj sistem konstrukcije pa i razlozi akustike prirode trae druga rjeenja posebno u zahtjevima kada je u primjeni montana pregrada. Visee plafonske konstrukcije razdvajanjem vrstih slojeva od elastinih je rjeenje za zadovoljenje zvune izolacije. Ovo._ se p^stie^oblaganj em plafonske konstrukcije, posebno viseih_lafona, izborom vrste-iiiafOTjara 'erestinog svojstva i konstmkcije gdje su iskljuceni la'uti spojevi a time i zvuni^j^ostovi. Poveanje zvune 'izolaclje za vazduni zvuk i smanjenje buke od zvuka udara postie se sa zatvorenim sputenim plafonima ija zavisnost je povezana od fizikih karakteristika sputenog plafona i njegove konfiguracije. Time se postie poboljanje izolacije od 5 do 15 dB. Na (Sl. 13-13) prikazano je nekoliko naina ostvarivanja zvune izolacije za pojedine konstrukcije.

Uticaj podova Poboljanje zvune izolacije meduspratnih konstrukcija omoguavaju podovi. Oni tu funkciju ostvaruju onda kada sa tavanicom sklapaju dvoslojnu konstrukciju i kada su slojevi razdvojeni elastinim siojem za priguivanje zvuka. Ovo praktino znai umetanje prigunog (plivajueg) sloja koji nee uticati da se izgubi u elastinosti i obliku poda. (Sl.13-14). Njegova primjena

Uticaj plafona Plafonska konstrukcija za zvunu izolaciju tavanica prestavlja veoma bitnu podlogu za njeno. rjeavanje. Zvuna izolacija pod tradicionalnim sklopom meduspratnih

TEKE GRA. PLOE IZOLACIONIPRIKLJUAK NA ZIDU

.GRA. PLOE LETVE

SL.13-13. ZVUCNAIZOLACIJA KOD PLAFONA

PODNA OBLOGA PODNA PODLOGA ( CEM. MALTER ) PVC FOLIJA LAKE PLOOE OD DRVENE VUNE ( SLOJ ZA PRIGUE. ) ARMIRANO-BETONSKA PLOA MALTER

Rw'=54dB SL.13-14. TAVANICA SA SLOJEM ZA PRIGUIVANJE ZVUKA

posebno je izraena kod jednosiojni konstmkcija kod kojih je potrebno pored zadovoljenja zvune izolacije odgovoriti i zahtjevima topiinske provodijivosti koja je po pravilu kod ovih konstrukcija veoma velika.

13.4.6. Uticaj prozora i vrata na zvunu izolaciju Prozori Prozori i vrata prestavljaju u akustinom smislu najslabiji dio zida. Oni podlijeu istim principima zvune zatite kao i zidovi ali zbog svoje male teine imaju malu vrijednost izoiacione moi. Kod analiziranja zvune izoiacije prozora mora se polaziti u anaiizi odvojeno, za prolaz zvuka kroz okna prozora, kroz okvire i spojnice izmedu prozora i zida. Najvei i glavni dio zvuka prolazi kroz prozorsko okno. Zbog njihove male teine imaju za oko 20 do 30 dB slabiju prigunu mo od spoljnih zidova.

Jednostrukim zastakijivanjem prozora sa debljiriom stakia 3 mm moe se oekivati izolaciona mo do 25 dB a kod debijine stakla od 4 mm najvie 27 dB. Obzirom zbog topiinske zatite jednostruko zastakijenje prozora nije dozvoljeno. Ove konstrukcije prozora se najee se primjenjuju za unutranje prozore i vrata-prozore. Zato se spoljni pmzorL^J^^iPiizvode kao~ldvofniki"saHto. veimjr^stojanjima iz- medu , jer zbog malejeine,.izojacioiiu moc'je mogue poveati^s.amo_x?ijn rastojanjiffla imedu stakalarVezani prozori u zvunom pogiedu su povoljni, samo onda kada je razmak izmedu stakala preko 3 cm. Dobre rezultate pokazuju dvostruki prozori kod kojih je razmak izmedu stakala oko 10 cm. Na taj nain prozori sa dvostrukim zastakljivanjem mogu da postignu vrijednost priguenja izmedu 30-40 dB. Mogue je nagibom stakala u odnosu na pravac pmanja zvuka postii poveanje priguenja do 5 dB.

Prozori sa vie stalcala, vezana okna, razmakom stakala oko 5-15 mm kao toplotna zatita, ne doprinose zvunoj izolaciji vie u odnosu na jednostmko zastakljena olma iste teine. Naprotiv, rezonancija dvostrukog zastakljenja nalazi se u nepovoljnom frekvencijskom podruju i pogorava priguenje. Primjena razliitih debljina stakla (odnos na pr. 1:2) i poveani razmak izmedu stakala znaajno se poboijava zvuna izolacija. Kod okvira prozora nepovoljno djeluju uplji profili lcoji se javljaju medu okvirima ili okvirima prozora, bilo da su prozori sa kutijama ili prozori krilo na krilo. Velika

teina prozorskog okvira povoljno se odraava na zvunu izolaciju. Propustljivost kroz spojnice izmedu zida i stolarije mora biti sprijeena ugradivanjem zaptivnih elemenata i materijala u spojnice, a po mogunosti raditi zaptivne profile (Sl. 13-15). Prozori i balkonska vrata prema JUS U.J6.201. razvrstavaju se u pet klasa zvune izolacije: - specijalni prozori do - I klasa - II klasa - III klasa lVklasa 40 dB 35-39 dB 30-34 dB 25-29 dB 20-24 dB

NAIN PRIGUIVANJA ZVUKA KOD PROZORA ZAPTIVNIM SLOJEM

ZAPTIVKA ZAPTIVKA

,
DRVENIDOVRATNIK

j
METALNI DOVRATNIK

ZAPTTVKA ZAPTIVKA

^7:
AIW<XXXX)C
METALNAVRATA PRAG

7777777777757/.
PRAG

SL.13-15. NACIN PRIGUSIVANJA ZVUKA KOD VRATA

Vrata Vrata se tretiraju kao laki pregradni elemenat to znai da zvuna izolacija jednoslojnih vrata zavisi od teine ploe vrata. Jednoslojna vrata mogu da postignu izolacionu mo od 25-35 dB. Obzirom da je teina krila ograniena, bolja izolacija moe se postii vieslojnim konstrukcijama vrata. Na taj nain mogue je postii izolacionui mo u prosjeku za 40 dB. Kod vrata je neophodna primjena izolacionih profila, pragova, izolacione spojnice oko ploa vrata gdje se poveava priguenje za oko 5-6 dB. Dvoslojna vrata sa oblogom od perploa, ploa od drvenih vlakana ili iverice sa povrinskom teinom od 20 do 30 kg/m2 postiu izolacionu mo oko 32 do 37 dB. U ovom pogledu najbolje rezultate pokazali su slojevi od elinog iima, sa kojim se pri teini od 16 kg/m2 moe postii zvuna izolacija od 30 dB ili pri povrinskoj teini od 80-100 kg/m2 moe se postii vrijednost od oko 50 dB. Ovi gradevinski elementi, prozori i vrata, kao najslabiji dio zida djelimino utiu na ukupnu izolacionu mo gradevinskog elementa pri emu izolaciona mo gradevinskig elementa mora biti unaprijed poveana za odredeni iznos, zbog vrata ili prozora, kalco bi se postigia potrebna vrijednost ukupne izolacione moi elementa. Jugoslovenskim standardima (JUS U. J6. 201/89) utvrdeni su tehniki uslovi koji odreduju izolacionu mo Rw prozora i vrata svrstanih u klase za frekvencije od 100 do 3150 Hz prema kojima prozori i vrata moraju zadovoljavati zvunu izolaciju u stambenim i stambeno poslovnim zgradam.' Vrata prema JUS U. J6. 201 razvrstavaju se u etiri kiase zvune izolacije: - specijalna vrata do - Iklasa - II klasa - Illklasa 35 dB 30-35 dB 25-29 dB 20-24 dB

Ulazna vrata u stan moraju zadovoljiti zvunu izolaciju klase I.

13.5.

ZATITA UDARA

OD

ZVUKA

Zvuk udara nastaje neposrednim udarima u konstrukciju objekta iji izvori pobude bili bi: rad aparata u domainstvu kao to su ivae maine, kuhinjske maine, maine za pranje rublja, pomjeranja namjetaja, igra djece na podu, zatvaranje vrata, prikivanje eksera u zid, bat koraka i sl. Na taj nain nastaju u tavanici, djelovanjem naizmjeninih sila, oscilacije koje se uju u prostoriji ispod nje. Ove oscilacije se kreu i na ostalim djelovima konstrukcije talco da se mogu uti i na udaljenim prostorijama objekta. Za razliku od irenja zvuka vazduhom koji due traje i relativno je manje snage, dotl$4idarni zvuk u vazduhu stvara impusle kratkog trajanja, ali veoma jake snage. Pored toga irenje talasa u vrstim elastinim tijelima je deset puta vee od brzine zvuka u vazduhu, to znai da je u osnovnim gradevinskim materijalima dobro. Konstrukcija koja priguuje i treba da zatiti prostor od udarnog zvuka sadri se iskljuivo u meduspratnoj konstrukciji. Da bi se definisalo ponaanje tavanice u odnosu na udami zvuk, po naim propisima, vri se ispitivanje odredene tavanice mjerenjima vrijednosti zvune propustljivosti izraene u decibelima za sve tavanice. Zvuni nivo koji se nalazi u prostoriji ispod tavanice utvrduje se po frekventnim pojasevima irine jedne oktave u podrju 1003125 Hz (100 do 200 Hz, 200 do 400 Hz, 400 do 800 Hz itd), za koje upotrebljavamo mjerne instrumente (zvukomjer) koji se postavljaju u zvuno polje. Mjerenja se obavljaju u prostoriji ispod meduspratne konstrukcije. Veliina zvu-

nog nivoa zavisi od veliine apsorpcije zvuka mjerene prostorije ispod tavanice. Standardni nivo zvuka udara L (zvuna propustljivost) izraunava se uzimajui referentnu apsorpcionu povrinu prostorije A=10 m2 i mjerene ekvivalentne povrine A prijemne prostorije. L = L - 10 1ogA e /A gdjeje: Ln - standami nivo zvuka udara L - izmjereni zvuni nivo Aft - apsorpciona povrina ispod 2 tavanice (10 m ) A - mjerena ekvivaientna apsorpcija prijemne prostorije. Najvea dozvoljena provodijivost data je standadnom krivuljom koja prestavlja maksimalni dozvoljeni nivo buke sa kojom se uporeduju vrijednosti mjerenja. (Sl. 13. 16). Mjerene vrijednosti zvune provodljivosti obino se ne odvijaju po standardnoj krivoj ve oci nje odstupaju manje ili vie. Odstupanja od krive smije da izncisi1 u (dB)

negativnom smislu u prosjeku vie od 2 dB. Ako je prosjeno odstupanje od standardne krive vee od 2 dB onda dobijamo pomjeranje krive u pozitivnom ili u negativnom smislu, ime se dobija ostupanje u dB sa zahtjevima za veom ili manjom zvunom izolacijom, odnosno provodljivou (JUS U.J6.049/82). Korekcioni lan u obrazcu za izraunavanje standardnog nivoa zvuka sadri ekvivalentnu apsorbcionu povrinu A koja se odreduje iz vremena reverberacije i upotrebom Sabinove formule: A = 0,1-63 V/T gdjeje: A - ekvivalentna apsorpciona povrina. V - zapremina prijemne prostorije, u m . T - vrijeme reverberacije, u s. Nosivi dio meduspratne konstrukcije nikada ne zadovoljava potrebe zvune provodljivosti i tek zajedno sa konstrukcijom poda, podnim oblogama, plafonom i rebrastim konstrukcijama, odnosno viesloj(m2)

F(Hz) Ln(dB) 2 F(IIz) Ln(dB) 2

100 70 630 67

125 70 800 65

160 70 1600 65

200 70 1250 62

250 70 1600 59

315 70 2000 56

400 69 2500 53

500 68 3150 50

F=FREKVENCIJA (Hz) Ln=STANDARDNl N1VO ZVUKA (dB) - MAKSTMALNA VRIJEDNOST ZVUNE PROPUSTUTVOSTI

800 g 1 6 0 0

3150

FREKENCIJA (Hz)

SL.13-16. DIJAGRAM MAKSIMALNE VRIJEDNOSTI ZVUNE PROPUSTLJTVOSTI (Ln)

nim, po praviiu dvoslojnim gradevinskim elementima, dostie dozvoijene vrijednosti. U tome uloga poda ima prevashodnu ulogu za uspjeno zadovoijenje zvune provodljivosti neke meduspratne konstrukcije. Ako se na noseu konstmkciju postavi eiastini sloj, piivajui pod ili podna obioga, tada se smanjuje zvuna provodljivost. Time utvrdujemo zvunu provodljivost tavanice sa podom i bez njega. Zvuna propustljivost meduspratne konstrukcije, zajedno sa izvedenim podom izraava se obrazscem: Ln =L nl +AL; O
7

nain izbjegnut je direktni prenos udamog zvuka na samu nosivu konstrukciju. Eiastini - meki sloj koji se nalazi izmedu estriha i meduspratfte konstrukcije je materijal vlaknaste ,strukture iii' zrnaste materije-tvrde pjene od plastinih masa ili gumasti materijaii. U zavisnosti od izbora i vrste materijala u primjeni kod elastinih slojeva mogue je poboljanje zatite od zvuka udara za uobiajene podove od 15 do 30 dB. Estrih - kruti i teak nosei podni sloj obinoJe od cementnog maltera, d e b l j i n ^ J do ^ c m koji neposredno lei na mekom sloju. Njegova povrinska teina ne smije biti manja od 40 kg/m2, dok vrstoa 200 kg/cm2. (Sl. 13-14). Ovaj sloj ima prvenstveno fumkciju da ostvari zatitnu uiogu za meki-elastini sioj i iz tog razloga treba obratiti panju na njegovu vrstou. Za kvaiitet mekog sioj plivajueg poda za poboijanje izoiacija od zvuka udara, posebno je znaajan efektivni dinamiki modul eleastinosti, njegova vrijednost u okolim i njegovim ponaanjem iznad te rezonace.. Obije veiiine se koriste za proraun kod poboljanja izoiacije od zvuka udara kod plivajui podova sa mekim slojem na rezonaciji frekvencije izrazom: / 0 = 1/2 gdjeje: f - rezonansa frekvencije plivajueg poda; M - povrinska masa estriha, u kg/m2; d - debljina mekog sloja ispod estriha, u m ; E - efektivni dinamiki modul elastinosti mekog sloja ispod estriha na frekvenciji f u N/m2; Iz ovoga da se zakljuiti da indeks poboijanja nekog plivajueg poda unaprijed je mogue oekivati iz elastinosti primijenjenog mekog sloja i povrinske mase sloja. Tr^E/Msxd

gdjeje: L o - ukupna zvuna propustljivost konstrukcije sa podom Lni - zvuna propustljivost nosive konstrukcije bez poda AL - zvuna propustljivost konstrukcije poda AL je definicija za zvuno izolaciono poboijanje uioge poda i ono je za isti pod na raznim masivnim tavanicama gotovo uvijek iste veliine.

13.5.K Plivajui podovi] Izoiacija od vazdunog zvuka rjeava se izvodenjem teke i krute meduspratne konstrukcije koja je dopunjena sa konstrukcijom poda i piafona. Izolaciju od zvuka udara nije mogue tako jednostavno odrediti pa mu se kod tavanica poklanja posebna panja kako bi se smanjio nivo udara vekod samog izvora. Iznad nosive konstrukcije postavlja se viesiojni pod koji je izveden na jednom e]asiiiw koji slui da sprijei prenoenje udarnog zvuka na konstrukciju i neposredno sa tavanicom vezane pregrade. Iznad ovog sloja postavlja se zatitni sloj estrih. Ove slojeve nazivamo piivajuim podnim konstrukcijama. Na ovaj

13.5.2. Izvoenje plivajueg poda Za izvodenja plivajuih podova kao materijal za elastini sloj u praksi koriste mineraina ilstaklena vunaT^zatim proizvodi od granulata plute (plutafon), poiistirol u pioama i razne vrste filceva od sintetiki materijala zatim ploe od poliuretana za one sluajeve gdje je potrebno zadovoijiti i zahtjeve toplinske izolacije. Eiastini sloj se polae na predhodno izravnatu i oienit povrinu. Neravnine dovode do povreda eiastinog sloja a time i pogoranja izolacije. Na tako pripremljnu povrinu postavlja se eiastini sioj po cijeloj povrini poda. Nakon ^ostavljanja elastinog sloja, pristupa se p o s ^ j j ^ j u , , o b o d nihJiaka uz..sve_ zidove i prola^ jnstalacij a kako b]_se izbjegia pojava zvunilh mostovo. .Obodne trake su vie od visine gotovog poda koje se po livenju estriha sjeku u visini gotovog estriha. Obzirom da se u veini sluajeva estrih radi u "mokrom" postupku neophodno je elastini sioj zatiti od mogueg procurivanja cementnog mlijeka prilikorp^izlivanja estriha. Zato se postavlja PVC folija preko elastinog sloja ukoliko zatita sloja ve nepostoji kao to je sluaj kod piutafona

i dr. Po postavljanju mekog sloja i foiije, mora se obezbijediti da ne dode do oteenja naroito hodanjem preko sloja, posebno voenje kolica prilikom iivenja estriha zata se postavljaju daske (talpe) preko kojih se obavljaju radnje. Eiastini sloj mora biti tako postavljen da izmedu pojedinih djelova budu to manje spojnice. Kod veih povrina usled opasnosnosti od pojava prslina usied skupljanja ne treba izvoditi sloj estriha veih dimenzija od 6x6 m a preko toga moraju se predvidijeti spo-jnice.

13.5.3

Zvuni mostovi

Svaka kruta veza estriha sa konstrukcijom objekta ili sa djelovima instalacija lcoji su u krutoj vezi sa objektom kod plivajuih podova podrazumijeva pojavu zvunih mostova. Zvuni mostovi nastaju onda ako se^estrih sa nedovoljnolpanjeizvodi pa se ostvare veze sa bonim zi^vima^ instala-. cijama iii.kada maiter procuri i stvori vezu. sa noseom konstrukcijom. Da bi se izbjeglo nastajanje zvunih mostova, potrebno je u fazi projektovanja izraditi posebne detalje naroito na mjestima gdje zavrava estrih. (Si. 13-17).

MALTER POKRIVNA UETVA PODNA OBLOGA - PARKET PODNA PODLOGA ( CEM. MALTERJj PVCFOLJJA ZVUNAIZOLACIJA

MALTER SOKL-PLOICE TRAJNO ELAST. PODNA OBLOGA - . PLOICE PODNA PODLOGA PVC FOLIJA ZVUNA1ZOLACIJA,

. ZVUNAIZOLACIJA , ARMIRANO-BET. TAVANICA

. ZVUNAIZOLACIJA ARMIRANO-BET. TAVANICA

SL.13-17. PLIVAJUI>OD U FUNKCUI ZATITE OD ZVUKA UDARA

13.5.4. Podne obloge Smanjenje zvuka od udara postie se i pomou odgovarujuih podnih obloga. Izoiaciono dejstvo, kao i lcod eiastinih slojeva, nastupa u zavisnosti od pobudne frekvencije rezonancije. Ukoiiko je obloga elastinija, utoliko je nia frekvencija rezonancije a dejstvo izolacije vee. Podne obioge imaju sposobnost priguivanja u zavisnosti od vrste materijaia i mogu se podijeliti u tri grupe. Podne oboge sa malom moi priguivanja ispod 12 dB. Tu spadaju keramike ploice, parketi, obloge od vjetakih materijala, linoleum i dr. U drugu grupu spadaju obioge sa vrijednou poboljanja izmedu 12 i 19 dB. U ovu grupu spadaju plutalinoleum, plutaparket, obloge u trakama ili ploe od vjetakih materijala sa elastinim donjim slojem. U podne obloge koje postiu poboijanja vea od 19 do 30 dB spadaju prvenstveno obloge od tekstilnih izrada, lcao to su tepisi staze i sl. Tepisi sa odredenom debijinom daju skoro istu zatitu od zvuka udara kao i dobro odabrani plivajui podovi. Zatim gumene obloge sa elastinim donjim slojem i sl. Podne obloge pruaju kvalitetnu zatitu to pored priguenja zvuka u drugoj prostoriji, smanjuje umove i u bunoj prostoriji gdje je potrebna tiina pri hodanju kao npr. u itaonicama, bibliotekama, bolnicama, hotelima idr. Pored toga greke koje se javljaju zbog nepravilno izvedenog plivajueg poda mogue je ispraviti podnim oblogama. Nije rijedak sluaj da se u nekim razvijenim zemljama, priguivanje zvuka od udara kod tavanica rjeava pomou podnih obloga, u sluajevima gdje nije potrebna toplinska izolacija i kod tavanica od armiranobetonskih ploa ili dvoslojnih tavanica.

Tabela: Poboljanje zatite od zvuka udara kod podova 1. Podne obloge: -. dB dB dB dB dB dB dB dB dB dB dB

Linoleum 2.5 - 6 mm .. "'-11 15 Plutane ploe 10 Gumene podne obloge 2.5 mm 20 Podni tepih - velur 17 Kokosov tepih 5 PVC obloge debljine 1.5 do 2 mm 6 Parket na pluti 2 cm Parket na ploi od mekih vlakana 1 cm 16 17 Parket na plo. od drvene vune 2.5 cm Brodski pod neposredno na tavanicu 16 Brodski pod na nasipu od ljake 6 cm 21

2. Plivajui podovi (estrih sa elastinim slojem) Ploe od meki vlakana Lake ploe od drvene vune Ploe od ekspand. stiropora 1 cm Ploe od drvene vune 2.5 cm 2.5 cm Ploe od fiiekih vlakana 2 cm Ploe od mineralnih vlakana 1 cm

15 16 18 34 20 27

dB dB dB dB dB dB

13.5.5. Plafoni Uloga plafona kod zvuka od udara sastoji se u tome da zvuk koji se zrai iz tavanice priguuje u vidu vazdunog zvuka i time smanji nivo u prostoriji ispod konstrukcije. Za uspjeno priguivanje plafonom, potrebno j e 4 a ^ a i b n J b u d e J t o vie udaljen od^loe-tavanice-i^raso-d^dpnj i sloj konstrukcije_plafojaa^bude_ltp_tei i nije poroan7'Kao i kod ostalih slojeva l o ^ iacije i plafon podlijee uticaju rezonancije kao oscilacioni sistem. Priguivanje se smanjuje pojavom malog broja zvunih mostova to pri izradi plafona treba imati u vidu, Zato je potrebno donji sloj prilikom izrade konstrakcije plafona usloviti sa to manje dodira i elastino vjeati. U tome povoljnju okolnost praa drveni rotilj na kojeg se vjea donji sloj sa malim brojem dodira i pozitivno odraava na izolaciju plafona. Plafon od bonih zidova mora biti izolovan. Izgubljena oplata

prilikom izrade konstrukcije izrazito negativno se odraava na izolaciju od zvuka udara kao na (Sl. 13-13).

hidrofori, klimo uredaji, roletne trake itd. Uredaji te vrste, rasporedeni su gotovo po cijeloj zgradi, njihovi umovi esto su talco jaki da u zgradama izazivaju, posebno u nonim satima, jako uznemirenje susjeda. To biva zbog njihovog povezivanja ili spajanja sa nizom strukturnih elemenata konstrukcije preko kojih se rasprostire zvulc. Za rjeavanje ovog problema teite mora biti usmjereno na gradevinska rjeenja, na saradnji u pogledu projektovanja tehnikih uredaja koji moraju biti funkcionalno pogodni a manje buni i na razdvajanje na podruja u kojima se stvara buka od onih mirnih i osjetljivih podruja. Poseban vid izvora buke, zbog njihovog rasprostiranja po cijeloj zgradi, ine sanitarne instalacije i instalacije centralnog grijanja. Buka i vibracije koje nastaju njihovom upotrebom prenose se cijevima razvoda na konstrukcije, a zatim u prostorije zgrade. Osnovni vid zvune zatite sastoji se u pravilnom izbom opreme posebno prikljune armature kao glavnom izazivau buke. Drugi giavni problem prestavlja zraenje strukturnog zvuka u cjevovodnoj mrei du gradevinskih elemenata na kojima su oslonjeni vodovi instalacija. Smetnje koje nastaju od prikljunih armatura javljaju se u vidu umova pri putanju vode ili pri oticanju vode. Na slici (Sl. 13-18) prikazani su uobiajeni nivo uma pojedinih armatura. Da bi se izbjegii

13.5.6. Proraun udara

izolacije

od

zvuka

Zatita od zvuka udara koja se oekuje od tavanice mogue je izraunati, na osnovu propustljivosti tavanice poznate krive ili putem smanjenja zvuka od udara AL za vrstu izvedenog poda odnosno plivajueg poda Ap i podne obloge Ao. Zvuni nivo Ln za gotovu tavanicu dat je izrazom : L = L + Ap + Ao ; gdje je: Ap i Ao dati sa negativnim decibelima.

13.5.7. Izolacija zvuka od kunih instalacija i uredaja Pored dobre priguenosti, izvedene kod pregradnih elemenata i tavanica, javjjaju se veoma veliki problemi izmedu stanova koji nastaju u vidu umova usled opremanja zgrade instalacijama i tehnikim uredajima. Veina tih pojava, kao izvori buke kod zgrada su maine u domoinstvu, sanitarne instalacije i uredaji, liftovi, trafostanice,

1. ARMATURE KADA 2. ARMATURE UMIVAONIKA 3. ISPIRA NA PRITISAK 4. NISKO MONTIRANO KAZANE ZA WC 5. ARMATURA ZA SMANJIVANJE PRITISKA ( PREMA GESELE/FOIGTSBERGERU )

SL.13-18. NIVO ZVUKA KOJI NASTAJE KOD UPOTREBE UOBIAJENIH ARMATURA

SL.13-19. NAIN POBOLJANJA ZVUNE ZATITE PUTEM PODMETAA

poveani umovi od prikijunih armatura, amiature moraju biti prije upotrebe ispitane koliko smiju biti giasne ako se ugraduju u pojedine vrste zgrada (stambene zgrade, bolnice, hotele i si). Dozvoljeni nivo uma od armatura ne smije da prijede 20-25 dB u zavisnosti od mjesta ugradivanja, na pregradnom.zidu izmedu prostorije za spavanje ili boravak ili na zidu koji je odvojen od tih prostorija. Ovdje treba imati u vidu da irenje umova se ostvaruje i preko nosaa amiatura ili opreme u kontaktu sa zidom to treba takode izolovati. U zavisnosti od kvaliteta i vrste armatura mogue je smanjenje uma od 10 do 15 dB. Kod sanitamih objekata mogue je znatno smanjiti umove posebno na mjestima gdje se spajaju sa konstmkcijama putem raznih podmetaa ija je uioga

priguivanje umova odnosno smanjenje oscilacija. Oni se postavljaju na spojevima izmedu objekta i draa zatim na kontaktu sa zidom ili podom i sl. (Sl. 13-19). Drugi glavni problem je mrea vodova koja ne smije biti vrsto povezana sa elementima pregrade ili sa tavanicom. To znai za prolaz kroz pregrade i tavanice, otvor mora biti takvog prenika da kroz njega prode-xijev i njem omota. Omota je od materijala koji ima svojstvo upijanja zvuka, nije vrsto vezan za cijev a otvor u zidu zatvara. (Sl. 13-20). Kod mree gdje je doputeno vodenje cijevi van zida, umovi tada iz cijevi prodiru slobodno u prostoriju, pa se njihovo truktumo prenoenje na zid spreava elastinim draima u kombinaciji od elinih opruga i uloaka od gume i

CIJEV RABICIMALTER KERAMIKA

CIJEV PRIGUIVA GUMA, JUTA PODNIPRIGUIVA POKLOPNIPRSTEN PODLOGA ZASHTA OD VLAGE AB TAVANICA PLAFON POKLOPNIPRSTEN

- POD KERAMIKA ' ; AB TAVANICA

ZAPTTVNISLOJ VAZDUNISLOJ

SL.13-20. PROVOENJE CIJEVI KROZ ZIDOVEI TAVANICE

vjetakih materijaia kako je prikazano na (SL. 13-21). Odvodne cijevi takode treba polagati prema istim rjeenjima. Vano je napomenuti da za pravilno provodenje cijevi kroz zid, obzirom na prenoenje vazdunog zvuka, upijina zida ili tavanice mora biti tako uradena da cijev bude obavijena i zatvorena a spojnice zatvorene elastinim materijalom. Provodenje strukturnog zvuka u vodovodnoj mrei mogue je smanjiti pomou raznih priguivaa zvuka koji se ugraduje na armaturi ili se odabiraju armature sa ugradenim priguivaima tz. tihe armature i tihi uredaji.

U ostale uredaje, koji izazivaju buku, spadaju postrojenja liftova njihove kuice i cijela liftovska okna. Proizvode zvuk niske frekvencije i visokog nivoa to uslovljava uskladenje izolacija od vazdunog zvuka i struktumog zvuka. O konstrukciji iifta i uslovima koje treba da zadovolji, dati su u poglavlju "Vertikalne komunikacije". Zvuni nivo lcoji izaziva kabina lifta kree se izmedu 50 dB i 75 dB. Uredaji za provjetravanje i klimatizaciju takode trae zatitu od vazdunog i strukturnog zvuka koji se stvaraju od rada agre-

SA ELINOM OPRUGOM

POMOU MEKOG ULOKA

LEEIIVISEIDRAI

SL.13-21. DRAI CUEVI SE SMANJUJE NIVO ZVUKA

Savremeni standard stanovanja ukljuuje poveani broj raznih maina, pumpi i motomih uredaja koji imaju zapaeri'vuni nivo to uslovljava preduzimanje odredenih mjera za rjeavanje zvune zatite. U tome treba razlikovati smanjenje zvunog nivoa od prenosa vazdunog zvuka i smanjenja od zvuka udara. Za izolaciju od prvog u osnovi vae sva pravila ranije reena. Medutim kada se radi o zvuku udara to je mogue ostvariti u zavisnosti od vrste maine i lolcacije u objektu. Izolacija se sastoji od plivajue podloge ispod maine ili za vee maine, za koje je potrebna posebna nosea konstmkcija, izdvaja se konstrukcija od temelja ili drugih dijelova konstrukcije putem dilatacija i njihove ispune sa zatitnim materijalom. (Si. 13-22). Zavisno od vrste maine mogue je oekivati nivo zvukaizmedu 70 dB i 90 dB.

gata i prostora sa mainama, kao i zvuka koji se stvara du kanaia za provjetravanje. Nivo zvune snage lcoji se stvara ovim uredajima treba oekivati do nivoa izmedu 75 dB i 105 dB i sa nagalaenom jainom izmedu 125 Hz i 500 Hz. Treba obratiti panju na poloaj mree kanala u prostorijama i njihovo zvuno izolovanje, zatim na brzine kretanja vazduha u kanale i presjeke kanala, na ugradivanje priguivaa i poloaj otvora za provjetravanje idr. um uredaja za provjetravanje prema nekim istraivanjima treba da bude nii za 10 dB od vrijednosti nivoa predvidenog u korienju prostorije. Naelno treba obezbijediti da nivo buke, stvaran usled korienja tehnikih uredaja i instalacija, bude manji od nivoa buke koje propisuju standardi odnosno ne vii od 25 dB za no, a 35 dB za dan.

ZAPTIVNIMATERIJALI

IZOLACIJA UMOVA KOD TOEIH MJESTA

SL.13-22. IZOLACUA MOTORNIH UREAJA

14. INDUSTRIJALIZOVANI NAIN GRAENJA

Izgradnju objekata gotovim prefabrikovanim eiementima, izradenim u serijama standardizovanih obiika i raziiitih dimenzija, nazivamo industrijaiizovanim nainom gradenja. Za razliku od tradicionalnog naina gradenja gdje su konstrukcije radene od osnovnih gradevinskih materijaia, kamena, drveta, opeke, betona i i izlivanjem u opiati na licu mjesta pod raziiitim vremenskim uslovima i trajanja gradnje, industrijaiizovani nain gradnje je jednostavniji, bri i racionalniji u cjelovitom procesu gradenja. Nastao je kao potreba za ostvarivanje bre stambene izgradnje, usiijed opte nestaice stanova nametnute kod nas i u svijetu iritenzivnom urbanizacijom i izgradnjom gradova, gdje i pored najjora za brom izgradnjom, kiasina izgrag^a nije biia proporcionaina sa dinamikom razvoja i potrebom rasta gradova. To je raziog da se moraio prii posebnom vidu .sistema izgradnje koji bi bitno uticao na poveanje proizvodnje, bolje korienje osobina materijala, smanjivanje vremena trajanja gradnje, iskljuivanje sezonske gradnje, smanjenje fizikog rada, tednje energije i sl.

blokovi sastavijeni od osnovnih materijala u jednom komadu odnosno vie materijala ili djelova jednog bloka. Proizvodnja se obavlja u industrijalizovanim pogonima - serijski sa osnovnim principom koji obezbjeduje potpunu mehanizaciju procesa, kontinuiranu proizvodnju, veiiki broj serija sa ponavljanjem velikog broja mehanikih operacija, visok stepen koordinacije i racionalizacije svih faktora u procesu reaiizacije, a sve nezavisno od vremenskih usiova i godinjih doba. Tako gotovi prefabrikovani elementi prevoze se posebnim prevoznim sredstvima do mjesta postavljanja i ugraduju putem mehanizacije. Jednovremeno sa izradom konstruktivnih elemenata, pored zanatskih radova, ugraduju se i dijelovi instaiacija u eiemente iii potpuno montirani kao to je sluaj sa sanitarnim (kupatiiskim) biokovima i si. Industrij aiizovani nain proizvodnj e omoguava kvaiitetnu izgradnju, obavljenu u kratkim rokovima i sa niom proizvodnom cijenom. Omoguava poveanu produktivnost, potpuno iskoriavanje osobina materijala, smanjenje trajanja vremena po jedinici mjere i smanjenje do najmanje mjere ili potpuno ukidanje zanatskih radova na gradilitu. Ovim se, za raziiku od klasinog gradenja, postie produktivnije i ekonominije gradenje, gdje je najmanji utroak rada po jedinici mjere sveden na 5-20 h/nr, zavisno od sitema koji se primjenjuje, za razliku od 40 h/m2 kod klasine izgradnje. Taj odnos je oigiedan i u kretanju cijena po m2. Industrijaiizovani nain izgr'iJnje najvie se primjenjuje kod stambene izgradnje gdje je mogue obezbijediti proizvodnju u veiikim serijama, zatim u gradnji javnih i industrijalizovanih objekata i dr. Efikasnost industrijskog gradenja u veiikoj mjeri zavisi od: pune integracije

14.1.

OSNOVNE ICARAKTERISTIKE INDUSTRIJALIZOVANI NAIN GRAENJA

Primj enom industrij alizovanog naina izgradnje, objekat se gradi sa tipiziranim eiementima proizvedenim u fabrikama, u potrebnim serijama i sa gotovo potpunim stepenom zavrne o!5rade. To znai da su tako prefabrikovani elementi sklopovi ili

planiranja, proizvodnje, finansiranja, radova na gradiiitu i sistema rukovodenja, zatim od pune standardizacije eiemenata, iake proizvodnje, jednostavnosti kod montae i brzine gradenja. Pored toga znaajnu ulogu u razvoju igra otvoreni sistem industrijalizovane izgradnje zasnovan na katalokoj primj eni industrij alizovani proizvedenih komponenti koje proizvode razliiti proizvodai, a koje imaju zajednika praviia za njihovo korienje za razliku od zatvorenog sistema gradnje u kome se elementi uklapaju samo u odgovorajui sistem i bez mogunosti za plasiranje eiemenata i sklopa na trite prefabrikovane galanterije, a time i priiagodavanja razliitim arhitektonskim rjeenjima. Standardizacija podrazumijeva to manji broj elemenata, vodei rauna o estetskom i funkcionalnom zahtjevu objekta. Ekonomski je opravdano da optimalnost broja elemenata montae ne iznosi vie od 30-40 eiemenata to uslovijava pripremne radove i racionalnost uposienosti. Broj objekata koji se grade ima znaajnu ulogu u pogledu ekonominosti gradnje, njihovo medusobno rastojanje kao i trajanje radova na jednom mjestu. Ovo je znaajnije kada se radi o viegodinjoj izgradnji stambenog naselja. Inostrana iskustva kao i naa predvidaju d a j e ekonomski opravdano da najednoj lokaciji bude najmanje 600-800 stanova realizovanih u jednoj godini i da udaijenost industrijalizovanih pogona, gdje se vri prefabrikacija, nije vea od 80 km. Jednostavnost montae podrazumijeva to manji broj spojeva na mjestu gradenja i preciznost u pogiedu dimenzija elemenata. Spojevi i veze su najvaniji parametri koji treba da obezbijede stabilnost i ekonominost konstrukcije. Industrijalizovanom gradnjom mogue je graditi objekte visoke i niske spratnosti sa postavljanjem u slobodnom prostoru iii tako da formiraju ulice iii trgove, zatim kue za porodino individualno stanovanje u nizu ili pojedinano i druge siine objekte. Mogua spratnost objekata je najvie do P+25 spratova. Ovakvim nainom gradenja rade se i

javni i proizvodni objekti uz primjenu odredenih sistema. Bazu svakog skiopa odreduju kontinualni modularni projektni raster moduiame mree na bazi projektnog moduia 6M=60 iii 12M=120 cm, na osnovu kojih se usvajaju konstruktivni rasponi koji se kreu od veliine M-300 cm do M-840 cm. Modularni raster poklapa se sa osovinskim linijama konstruktivnih elemenata.

14.2.

PREFABRIKOVANI ELEMENTI

Pod nazivom prefabrikovani elementi podrazumijeva se proizvodnja konstruktivnih i ostalih elemenata zgrade sastavljenih od osnovnih materijala u jednom ili vie dijelova, proizvedenih izvan mjesta njihovog ugradivanja. Prefabrikovani elementi se odreduju na osnovu njihovih osnovnih svojstava { kojima se elementi i razlikuju jedan^od drugog: po dimenzijama, teini, obliku i materijalima od kojih su gradeni. Prema dimenzijama elementa razlikujemo: elemente malih dimenzija ije povrine ne prelaze 2 m 2 , zatim elemente sa povrinom izmedu 2-3 m2 i prefabrikovane elemente velikih dimenzija ija je povrina gabarita vea od 3 m2. Prema teini elemenata razlikujemo podjelu: na lake prefabrikovane elemente ija je teina do 30 kg, zatim prefabrikovane elemente srednje teine manje od 500 kg i teke prefabrikovane elemente, ija je teina vea od 500 kg. Laki elementi su oni ije ugradivanje moe runo da obavi jedan radnik, dok se kod ostala dva koriste mehanika sredstva. Podjela prema osnovnim oblicima prefabrikovanih elemenata sastoji se od: bloka, panela, ploe, stubova i greda. Blok - je prefabrikovani zidni element ije su dimenzije jednake ili razliite i manje su od spratne visine. Kod ugra-

divanja obino su stabilni i ugraduju se bez podupiraa (Sl. 14-01).

izmedu ova dva elementa ima sutinskih razlika koje se javljaju u konstruktivnom i funkcionalnom dijelu sklopa na objektu (Sl.14-03)

PREFABRIKOVANIELEMENTI

B>3H
L > 6H

>
L < 6H SL. 14-03. PLOA SL.14-01. BLOK

Panel - je prefabrikovani elemenat kod koga je duina jednaka spratnoj visini objekta u koga se ugraduje (Sl. 14-02). Ovdje treba razlikovati panel od bloka tako to je kod panela duina jednaka spratnoj visini, a sve ono to je manje od spratne visine je blok. Paneli i blokovi zbog svojih oblika i dimenzija ravnih povrine nazivajulse ravnim elementima odnosno povfmskim nosaima.

Stubovi i grede - su elementi koji se javljaju kao vitki prefabrikovani elementi kod kojih su dimenzije poprenog presjeka male u odnosu na duine elementa. Pored pojedinanih primjena mogu se koristiti kao sloeni vitki elementi, prefabrikovane ramovske konstrukcije sastavljene od sturbova i greda (Sl. 14-04).

a)

b)

ELIJASTIELEMENAT

SL.14-02. PANEL

//

Ploe - su prefabrikovani elementi meduspratne konstrukcije, kod kojih je debljina ploe uvijek manja od ostalih dviju dimenzija. Na prvi pogted ploa po obliku ima svojstva'panelaj esto se u literaturi indetifikuje ploa kao panel. Medutim

<
/ L > 6

SL.14-04. STUB I GREDA

14.2.1 Materijali za izradu elemenata Materijali od kojih se izraduju prefabrikovani elementi su najee beton, elik ili drvo. Medutim zbog velikog izbora sirovina kao to su ekspandirane gline, kriljci, granulisane zgure ili lalcoagregatni betoni, u ciiju raznovrsnih potreba kod konstruktivnih i izolacionih funkcija, mogue je kombinovanje ovih materijala lcod prefabrikacije elemenata. Od funkcije prefabrikovanih elemenata, zavisi kalcvi e se materijali izabrati za njihovu izradu. Na osnovu broja upotrebljenih materijaia u jednom elementu i obliku presjeka, elementi mogu 'biti homogeni, izradeni od jedne vrste materijala i nehomogeni, odnosno heterogeni izradeni od raznorodnih materijala sastavljenih iz vie slojeva. U oba sluaja presjeci ili slojevi mogu biti puni, rebrasti ili sa upljinama (Sl.14-05). Materijale za izradu prefabrikovanih elemenata prema namjeni mogue je podijeliti na: osnovne materijale koji se primjenjuju u funkciji izrade konstmktivnih svojstava, zatim materijaie za izradu funkcionalnih dijeiova u cilju postizanja izolacionih svojstava elementa i materijale za zavrnu obradu elemenata i oblikovanje.

14.3.

MONTAZNI KONSTRUKTIVNI SKLOPOVI

Konstruktivni sklop jedne zgrade ine svi njeni montani elementi, odnosho vertikaine i horizontaine nosee konstrukcije. To su konstruktivni zidovi, meduspratne lconstrukcije i paneli, koji zavisno od funkcije u skiopu, primaju i prenose optereenja. Prema svojoj funkciji konstmktivne zidove moemo podijeliti na sljedei nain: - nosei konstruktivni zidovi, koji pored sopstvene teine prenose vertikaina optereenja meduspratnih konstmkcija i zidova gomjih spratova. - samonosei konstruktivni zidovi, koji, pmajui se po cijeloj visini zgrade, primaju i prenose sopstvenu teinu i ne uestvuju u prenoenju optereenja od meduspratnih konstrukcija. - konstruktivni zidovi za ukruenje, ^koji imaju funkciju da u konstruktivflm sistemu-zgradi obezbijede potrebnu krutost. Pored navedenih podjela konstmktivnih zidova, razlikujemo zidove, koji nemaju karakter konstruktivnih zidova, ve im je funkcija da prostor izdijele ili izoluju (toplotno, zvuno, vizuelno i sl.) te ih dijeiimo na:

HOMOGENI ELEMENTI NENOSEISLOJ NOSEISLOJ NOSEI SLOJ NOSEISLOJ 'NENOSEI SLOJ

imiiiiiiiiiiiriiiiiiiiiiiiiiiiii
HETEROGENI ELEMENTI

SL.14-05. PODJELA PREFABRIKOVANIH ELEMENATA PREMA VRSTI MATERIJALA

- pregradne zidove koji prostor pregraduju i - zidovi za ispunu koje koristimo kao ispune kod fasada. Prema obliku vertikalnih noseih eiemenata kod konstmktivnih sklopova zgrade raziikujemo sljedee osnovne tipove: - konstmktivni sklop sa noseim zidovima od blokova ili paneia sa dominantnom primjenom krupnih panela (panelni sistein). - konstmktivni sklop sa noseim stubovima, gdje spadaju svi linijski i iinijsko-povrinski sistemi (skeletni sistem). - konstruktivni sklop od prostornih eiemenata, gdje su elementi formirani u obliku kutija (elijski sistem). Pored ovih sistema, esto se sreu mjeoviti sistemi koji se primjenjuju zbog potrebe ukruivanja konstrukcije i radi dobijanja potrebne otpornosti na uticaje bonih optereenja posebno vjetra i gradenja u seizmiki aktivnim podrujjma. Za adekvatan izbor konstruktivnog sistema neophodne su opsene analize i detaijno prouavanje usiova odredene iokacije, pri emu treba imati u vidu: funkciju gradnje, pogodnost gradenja, uslove tla i iokalne izvore materijala, kiimatske uslove i fiziioi zgrade, statiku i dinamiku stabiinost koju treba postii pa do povoljnosti postavijanja instaiacija i izvodenja zavrnih radova, otvorenost sistema da zadovolji raziiita projektna rjeenja, priiagodavanje zahtjevima za gradenje u seizmiki aktivnim podrujima i sl. Navedeni parametri ukazuju da nema sistema koji vai za sve lokacije regiona pa i zemlje, to upuuje na dodatna istraivanja.

prenih, unutranjih i spoljnih zidova. Veiiina montanih zidnih elemenata po visini je u sklopu jedne spratne visine, a po irini odgovara jednoj strani prostorije koju ograduju. Konstruktivni sistem podunih zidova sainjavaju paneli koji su paralelni sa podunom osom zgrade. Ovaj sistem konstmktivnih zidova je nastavak klasine masivne gradnje. Pored kvaliteta koje ima takav sistem, ima i zahtjeva koji se ogledaju u tome da zid mora imati dobm toplotnu izolaciju i dovoljnu nosivost s obzirom na optereenja od meduspratne konstrukcije i reduciranog optereenja kod fasadnih otvora. Iz razioga funkcionainosti sistem podunih zidova rjede se javlja u konstrukciji od panel blokova kod stambene izgradnje, a vie kod ostalih namjena (Si. 14.06). Konstmktivni sistem sa poprenim zidovima ine nosei paneli koji stoje upravno na podunu osu zgrade. Ovaj sistem ima veliku primjenu kod industrijalizovane izgradnje jer pma neograniene mogunosti inovacija kod konstmlctivnih elemenata, materijala i postupka u gradenju. Medutim, unoenje balkona, lodija ili nekih drugih elemenata, koje arhitektonslci razlozi zahtijevaju na fasadama, unose nove elemente. Nedostatak sistema ogleda se i u nedovoljnoj povezanosti poprenih zidova, meduspratnih konstrukcija i fasadnih zidova (Sl. 14-07). U sistemu poprenih zidova fasadne zidove mogue je ostvariti na principu zidzavjesa ili parapet zavjesa sa vjeanjem na poprene zidove. Konstmktivni sistem noseih zidova u dva pravca ine paneli koji stoje u ravnima upravno i paralelno u odnosu na podunu osu zgrade. Kod ovog sistema paneli meduspratnih konstmkcija oslanjaju se na zidove po cijelom svom obimu. Nedostatak ovog sistema, za razliku od drugih, je u veoma ogranienim mogunostima primjene razliitih projektnih rjeenja (Sl.1408).

14.3.1. Panelni - povrinski sistem Konstruktivni skiop ovog sistema ine nosei paneli.koji prema pravcu pruanja mogu biti mjeoviti sistemi podunih i po-

NOSEIZID

.PODUNAOSA NOSEIH ZIDOVA

NOSEIZID PRAVAC PRUANJA ARMATURE SISTEM PODUNIH ZIDOVA

_ NOSEI BLOK _NENOSEI BLOK PARAPET

t -

TIPSKISPRAT STAMBENE ZGRADE U SISTEMU PODUNEH ZIDOVA

. NOSEIHORIZONTALNI SERKLA - NADPROZORNIK

TERSK3 SPRAT STAMBENE ZGRADE SA PROMIJENJENOM DUBINOM PODUNOG TRAKTA

SL.14-06. KONSTRUKTTVNI SKLOP U SISTEMU PODUNIH ZIDOVA

ZIDNIELEMENTIPANELNOG SISTEMA

PRAVCI GLAVNE ARMATURE NOSEI ZIDOVI

PODUNA OSA

NOSEIZIDOVI

.. . . . , , 111 . , : ,. i . , , . , I t j p s k j SPRATSA 1 J 6 II 3 ' 6 1 - POPRENIM ZIDOVIMA

SL.I4-07. KONSTRUKTIVNI SISTEM SA POPRENIM ZIDOVIMA

J ^ b

AKSONOMETRIJA MONTANOG SKLOPA ZGRADE SA POPRENIM ZEDOVIMA

SL.14-08. KONSTRUKTIVNI SKLOP SA ZIDOVIMA U

DVA PRAVCA

AKSONOMETRIJSKISKLOP SA ZIDOVIMA
u
DVA

PRAVCA

Sistem sa prefabrikovanim paneiima sastoji se od zidnih panela, meduspratnih i sanitarnih panela.

jem ukrasnih materijala lcod spoljne strane i slojem za unutranju obradu nekih od materijala (Sl.14-10). Vieslojni fasadni parieli su obino troslojni, od noseceg betonskog sloja sa unutranje strane i obloenog sloja sa spoljne strane. Izmedu ta dva sloja nalazi se toplotna izolacija. Kod noseeg panela konstrulctivni sloj je obino homogenog sastava za razliku od nenoseeg ili samonoseeg kada presjek panela moe biti heterogenog sastava. Debljina noseeg sioja iznosi 10-15 cm dok je izolacioni sloj debljine 4 do 6 cm i obino je hemijskog porijekla od mineralne vune, staklene vune, poroznog betona, ekspandirane polieuretanske mase i zatitini sloj isi (Sl.14-11). Rebrasti fasadni panel je rebraste strukture koja prima optreenja i ima funkciju povezivanja materijala ili elemenata koji se postvljaju izmedu rebara kao ispuna panela. Ispuna je najee od glinenih proizvoda, gipsani elemenata ili elemenata od lakoagregatnih betona. Fasadni zatitni sloj je tanak i od materijala za oblaganje kao to je keramika, mozaik ploice, bojenje i sl. uradeni u procesu prefabrikacije (Sl.14-12).

14.3.1.1. Zidni paneli Prema funkciji i poloaju zidni paneli mogu biti: unutranji i spoljni. Prema konstruktivnim svojstvima mogu biti: nosei paneii, paneli za ukmenje i nenosei paneli. Prema materijalu i stmkturi sastava mogu biti: homogenog i heterogenog sasatava. Unutranje panele - zidove dijelimo na: - nosee unutranje panele i - nenosee unutranje panele. Prefabrikacija ovih zidova realizuje se u armiranom betonu u homogenom ili heterogenom sastavu za oba tipa zidova. Zidni paneii su spratne visine po sistemu modularne koordinacije u naim uslovima 2.70 m, 2.80 m i 2.90 m (Pravilnik o tehnikim mjerama za izgradnju stambenih objekata po sistemu moduiarne koordinacije). Tipski paneii mogu biti razliitih irina: 2.40 m, 3.60 m ili 4.20 m. Veliine odgovaraju jednoj strani stambene prostorije. Debijine panela su razliite i kreu se do 20 cm u zavisnosti od funkcije panela. Paneli kod otvora mogu biti iz jednog ili vie djelova (Sl.14-09 vidi sl. 14-06). Spoljne zidove od panela u pogledu primjene materijala, strukture i konstrukcije, mogue je razlikovati kao kategorije i to: - fasadne panele homogenog sastava, - vieslojne fasadne panele i - rebraste fasadne panele. Fasadni panel homogenog sastava primjenjuje se kod noseih ili samonoseih fasadnih zidova. Gustina mase betona lcoja se koristi u procesu prefabrikacije racionalna je do 1300 kg/m2. Za samonosee panele koriste se agregati lakoagregatnih betona od ekspandirane zgure, ekspandirane gline, poroznih betona, opekarskih proizvoda i sl. ije teine se kreu do 1000 kg/m2. Njihova spoljna i unutranja strana obradena je slo-

14.3.1.2. Meuspratni paneli-tavanice Horizontainu noseu konstmkciju ine meduspratni paneli irine obino 1.20 do 2.40 m i duine 3.60 do 4.20 m. Izvode se uvijek od anniranog betona, a u savremenoj prefabrikaciji ee se sree primjena prednapregnutog betona. U zavisnosti od poloaja noseih panela zavisi nain oslanjanja tavanica i pravac pruanja glavne armature. Na osnovu toga razlikujemo ploe koje se oslanjaju na zidove du dvije naspramne ivice, kada su u pitanju poduni nosei zidovi i ploe koje se oslanjaju na zidove du tri ili etiri ivice za zidove u podunom i poprenom sistemu. Oni mogu imati prepuste za balkone ili dr (Sl.14-13).

SPOLJNA OBLOGA LAKOAGREGATNIBETON MALTER

ZATITNISLOJ TERMOIZOLACIJA NOSEISLOJ LAKOAGR. BETONA

1 1

20

II 2 V

15 . 8 1 4L T T29

SL.14-10. FASADNI PANEL HOMOGENOG SASTAVA

SL.14-11. VIESLOJNIFASADNIPANEL

MALTER GL. BLOK UNAKRSNA AB REBRA TERMOIZOLACIJA FASADNA OPEKA

>
<>

. MALTER BLOK OD LAKOAGR. BETONA . UNAKRSN A AB REBRA TERMOIZOLACIJA ZATITA - OPEKA

U 11 T
ZIDOVISA TERMIKOMIZOLACUOMIZATITOM KOJA SE NAKNADNOIZVODINA OBJEKTU 1 1 IBA A A| ( A| i i I | A 1 1 A i 1 hjF-=-i M 1 ( i 1 L- I! : s I! 1 -J |1 f1 A 1 l! f a A H I | A ! | | | | A! 1 h
1

_s
*

16 4, 12 1 1

BLOK "A" - GLAVNINOSEI

armirano betonskiserkla blok* -

BLOK "B" - NOSEIBLOK NA KRAJEVIMA

,6, ,,{.,5 , ,3o'Nri ^ b e t o n j^-t-Hh hirofa*' "b"blok

VERTIKALNIPANO OD KERAMIK3H BLOKOVA

\*'

SL.14-12. REBRASTIPANELI SAISPUNAMA OD GLINENIH BLOKOVA IELEMENATA LAKOAGREGATNOG BETONA

1. PLOE KOJE NALIJEU DU DVIJE STRANE 2. PLOE KO JE NALIJEU DU TRISTRANE 3. PLOE KOJE NALIJEU DU ETIRISTRANE

SL.14-13. PRAVAC NALUEGANJA MEUSPRATNE TAVANICE I GLAVNE ARMATURE

Paneli u presjeku meduspratne mogu biti: pune tavanice, tavanice sa upljinama, kasetirane tavanice, tanlce tavanice, rebraste tavanice nom i tavanice od lakih betona.

tavanie olakane talasaste sa ispu-

6.0 m, a isto tako mogue ih je koristiti i kod drugih objekata (Sl.14-15).

Pune tavanice Pune tavanice mogue je izvoditi od prefabrikovanih elemenata punih ploa koje nalijeu direktno na nosee zidove, na podvlakama ili ugaono na stubovima. Elementi punih ploa koje nalijeu na nosee zidove armirani su u oba pravca. Njihova proizvodnja je vrlo jednostavna i fabrikuje se u kalupima u baterijama. Debljina ploe kree se od 12 do 16 cm. Primjena ovih ploa je znatno rasprostranjena i koriena u praksi u svijetu i kod nas (Sl.14-14). Kombinacija ploa i podvlaka koristi se najee kod stambenih zgrada sa podunim sistemom noseih zidova sa rasponima 5.0-

Tavanice olakane upljinama Tavanice olakane upljinama u razliitim oblicima veoma su rasprostranjene u svijetu zbog znatne utede u materijalu i kao i zbog toga to su ploe nakon prefabrikovanja dovoljno ravne tako da nema potrebe za posebnim malterisanjem plafona, tj. u finalnoj obradi samo se gletuju. Presjek upljina je razliit: okrugao, eliptian ili pravougaoni. Razmaci izmedu upljina su dovoljnih dimenzija da obezbjeduju potrebnu krutost ploe pri imu su rebra za ukruenje izostavljena. Prefabrikovane uplje ploe u obinom betonu pokazale su najpovoljnije rezultate u ekonominosti i konstruktivnosti. Najee su u primjeni ploe sa krunim otvorima jer je njihova prefabrikacija najpovoljnija. Teina gotovih ploa lcree se oko 300 kg/m2.

i PUNE TAVANICE TALASASTE TANKE TAVANICE

1 PLOA

b4
' V UPUINAMA .

o *

REBRASTE TAVANICE SAISPUNOM

u
KASETIRANE TAVANICE

J. ;'.'.. iQ

'

TAVANICE OD LAKOG BETONA

SL.14-14 DO 21. RAZLIITI OBOCIPRESJEKA TAVANICA

Dimenzije ovakvih ploa obino su duine izmedu 3.00 - 6.00 m, a irine od 0.90 - 1.50 m. Na (Sl.14-16) prikazano je nekoliko primjera upljih ploa koje se koriste kod prefabrikacije elemenata.

raspone vee od 4.00 m predvidaju se poprena rebra za ukruenje konstrukcije. Za industrijalizovanu proizvodnju rebrastih tavanica neophodan je visok stepen mehanizacije 'i opremljenost proizvodnih pogona pa se ovaj tip tavanice esto izvodi na samom gradilitu. Rasponi ovih konstrukcija kreu se od 3.60 do 4.20 m. Tipski panel je irine 2.40 m i duine 3.60 do 4.20 m (Sl.14-19).

Rebraste ili kasetirane tavanice Rebraste ili kasetirane tavanice mogue je podijeliti na dva osnovna tipa: prvo tavanicu sa veim brojem rebara koja se pmaju u jednom ili oba pravca sa veim brojem kaseta i drugi tip gdje kasetirana tavanica ima ivino rebro znatnije dimenzije od ostalih i gdje panel slcoro uvijelc odgovara dimenziji jedne prostorije. Kod ove tavanice poloaj armiranobetonske ploe mogue je projektovati sa gornje ili donje strane rebra zavisno od funkcije koju treba da obavi. Postavljajui je sa gornje strane rebara, dobijamo ravnu podnu povrinu, dok se u tom sluaju plafon mora rjeavati sa vjeanjem o rebra. Alco plou projektujemo obrnuto dobijamo gotov plafon, a podnu povrinu dobijamo ispunom od lakih elemenata oslonjenih na rebra. Visina tavanice je izmedu 15 i 25 cm, a debljina ploe je obino 3-4 cm dok je teina 200 do 240 kg/m 2 (Sl.14-17). Tanke talasaste ploe Tanke talasaste ploe potiu od ljuskastih svodova lcoji se realizuju na industrijalizovani nain. Tekoe kod primjene ovih tavanica su u njihovoj industrijskoj proizvodnji, nepostojanosti na vatri, zatim tekoe kod primjene zvune i toplotne izolacije to ih ini neistraenim za pravu upotrebnu vrijednost, a dosadanja primjena uglavnom ima istraivaki karakter (Sl.14-18).

Tavanice od lakog betona Tavanice od lakih betona proizvode se kao homogene ili slojevite ploe. Proizvodnja homogenih ploa je jednostavnija rade se iz statikih razloga od punog lakoagregatnog betona ili od plino betona. irine ploa su do 60 cm, a duine, u zavisnosti od debljine kreu se do 6.00 m. Debljina ovih ploa u zavisnosti od raspona je je 12.5 do 25 cm. Ploe mogu biti ojaane u donjoj zorii elementima od prednapregnutog betona (Sl. 14-20). ^"Slojeviti elementi tavanice sastoje se od dVa ili tri sloja od kojih su jedan od lakog betona, a drugi ili dva druga od cementnog maltera debljine 3 - 4 cm. Armatura se uvijek postavlja u slojeve cementnog maltera. Laki beton se postavlja izmedu slojeva cementnog maltera od kojih je donji debljine 3-4 cm, a gomji nearmirani 1.5-2 cm (Sl.14-21).

14.3.1.3. Sanitarne kabine Sanitarne kabine su montani sanitarni biokovi sa instalaterskim prefabrikovanim vorovima. Izvode se od prefabrikovanih elemenata namijenjenih stambenoj izgradnji. Prema konstruktivnim svojstvima rade se od armiranog betona i lakih betona sa oblogom od keramikih ploica, zatim od elinih okvira i od poliestarskog laminata u kombinaciji sa elikom. Razvodi vodovoda, kanalizacije i ventilacije sa sanitarnim uredajima smjeteni su u sanitamim kabinama kupatila i kuhinja.

Rebraste tavanice sa ispunom Rebraste tavnice sa ispunom sastoje se od armiranobetonskih rebara postavljenih na razmacima 20 - 40 cm zavisno od dimenzija ispune i raspona konstrukcije. U prostoru ispune postavljaju se uplji blokovi od peene gline ili od lakog betona. Za

Elektrini vodovi ugraduju se u procesu prefabrikacije, u montane elemente, horizontalne i vertikalne nosee konstrukcije. Instalacije centralnog grijanja takode su prilagodene industrijskom sistemu gradnje ali sa lclasinom primjenom izvodenja

alnim naponima. Na osnovu pravca povezivanja elemenata razlikujemo : horizontalne i verikalne spojeve - veze. Da bi veze bile u mogunostima da prime i prenesu napone, sve zavisi od naina njihove realizacije. Njihova realizacija izvodi se u razliitim materijalima obino od betona, armiranog betona, zavarenih elinih elemenata ili visolco kvalitetne Ijepljive mase, zavisno od vrste napona koji se prenosi. Neophodno je imati u vidu da kod rjeavanja veza konstruktivnih elemenata nije dovoljno rijeiti samo neophodnu stabilnost ve treba imati u vidu niz dmgih uslova koji se javljaju na tim mjestima kao to su zvuni i toplotni mostovi ili mogunosti prodiranja eminacija iz jednog prostora u dmgi kod unutranjih ili spoljnih veza elemenata.

14.3.1.4. Horizontalne i vertikalne veze nosee konstrukcije Spojevi horizontalnih i vertikalnih noseih konstrukcija nakon montane ugradnje u objektu moraju biti tako izvedene da se cijela konstrukcija ponaa kao jedinstvena monolitna cjelina u odnosu na djelovanje unutranjih i spoljnih sila. Optereenja koja se javljaju izmedu konstruktivnih elemenata a koje primaju i prenose spojevi djeluju tako da su horizontalne veze izloene dejstvu normalnih napona, dok su vertikalne veze izloene tangencion-

14.3.1.5. Horizontalne veze

,

Jt

rnrrr

1 t
-

prenoenje vertdclanih sila preko horizontalnih v e z a

4 i

Ii

Horizontalne veze primaju i prenose napone sila do kojih dolazi uslijed optereenja viih spratova, kao i meduspratnih konstrukcija. Prenoenje vertikalnih sila preko horizontalnih veza mora biti po cijeloj povrini presjeka gornjeg i donjeg zida. Najpovoljniju vezu predstavlja presjek spoja lcoji je jednak presjeku zida koji prenosi sile (Sl. 14-22). Medutim treba izbjegavati veze kod kojih se povrine zidova nalaze na razliitim nivoima ili ako su materijali spoja raznorodnog sastava i sklonosti lca defomiacijama. Na slici (Sl. 14-23) prikazano je nekoliko primjera horizontalnih spojeva, kojima se ostvamju vrste i monolitne veze vertikalnih i horizontalnih elemenata.

h o r i z o n t a l n e v e z e sa m o g u n o u punjenja b e t o n o m 1. - p r e s j e k s p o j a k o j i p r e n o s i o p t e r e e n j e u r a v n i p r e s j e k a z i d a 2. - p r e s j e k s p o j a k o j i p r e n o s i o p t e r e e n j e u d v a n 1 v o a . 3. - p r e s j e k s p o j a p r e n o e n j a o p t e r e e n j a j e d n a k j e >res j e k u z i d a 4. - p r e s j e k s p o j a k o j i p r e n o s i o p t e r e e n j e p r e k o r a z n o r o d n i h materijala '

SL.14-22. HORIZONTALNI SPOJEVIPANELA

POLISTIREN

STEGE

VEZA TAVANICEIBALKONSKE PLOE

BETON RAENNA OBJEKTU

GUMENI PODMETA PODNA A.B. PLOA

BETON RAEN NA , OBJEKTlT^ /

..

TAVANINIPREDNAPREGNUTI BETONSKIELEMENAT

CEONA A.B. REBRA AB. ZIDNIELEMENAT

OJAANJE U SVIM VEZAMA ZAPTIVA OD PLASTIKE ILIMINERALNE VUNE

VEZE UNUTRANJIH ZIDOVAITAVANINIH ELEMENATA

GORNJIPANO

|
p

SERKLA MB 450

min 55ijmin 55
DONJIPANO MEUSPRATNA TAVANICA

VEZA UNUTRANJEG ZIDAITAVANICE KOD ZADNJE ETAE (KROV )

VEZA ZIDNIHIMEUSPRATNIH PANOA

SL.14-23. PRIMJERIHORIZONTALNIH VEZA VERTEKALNIH I HORIZONTALNI ELEMENATA

Rjeenja za dobijanje kvalitetnih veza izmedu dva prefabrikovana elementa predstavljaju poseban problem i on je vezan u praksi za odredene metode i sisteme prefabrikacije i realizacije objekata.

Presudan znaaj za postizanje vrstih i monolitnih veza ima njihovo zalivanje. Ono mora biti precizno uradeno, najee se izvodi od cementnog maltera ili betona sa istom ili priblinom vrstoom kao i vrstoca

FOLUA DEKOMPRESIONA ZONA

KIT
SUNBERASTA TRAKA

FASADNIPANEL TERMOIZOLACIJA CEMENTNI MALTER UNUTRANJIPANEL

GLINENI BLOK POVEZIVANJE TRIPANELA ZATITNIELEMENAT TERMOIZOLACIJA AB STUB - BET. JEZGRO

elementa. Debljine veze od maltera obino je 1-2 cm, jer se za vee debljine smatra da smanjuju vrstou zida. Ako je potreba za vee debljine vea, onda se one moraju armirati.

i i 1 L , , il

r ^ m

XI

,...,

14.3.1.6. Vertikalni spojevi Vertikalni spojevi-veze javljaju se izmedu panela - zidova i proteu se po cijeloj spratnoj visini. One prenose optereenja koja se javljaju uslijed savijanja konstrukcije pod uticajem horizontalnih optereenja tj. vertikalne napone smicanja, kao i napone koji se javljaju kod susjednih elemenata razliito optereenih i rasporedenih (Sl. 14-24). Drugi vid optereenja je 6d normalnih napona i horizontalnih napona smicanja koji se javljaju uslijed razliitih sila savijanja u susje^nim elementima.

27 30 SPOJ TRI KON STRUKTIVNA ZIDA

SL.14-24. VERTIKALNI SPOJKVI FASADNIH I UNUTRANJ PANELA

I UlU1 t;;

21 18

k ]t2 t i

14.3.1.7. Materijal veze Veoma je bitno za kvalitet svakog spoja da se sprijei bilo kakvo prskanje veze. Prema vrsti materijala veze mogu biti od: - obinog betona, - armiranog betona i - metalne veze. vrstoa betonske veze zavisi od vrstoe betonskog jezgra u spoju i njegovih dimenzija. Debljina betonskog jezgra ne smije veza dva panela na u g l u biti manja od 5 cm, a njegova SL.14-24. POVEZrVANJE FASADNIH PANELA NA UGLU povrina manja od 100 cm. Tanke veze sa ispunom maltera, zbog prodiranja vode uslijed prskanja maltera i nedovoljnog punjenja spajaju izvode se razliiti oblici neravnina veze, nijesu dobre. Medutim skupljanje koje znaajno poboljavaju vrstou spobetona javlja se u svim uslovima pa tokom jeva (Sl. 14-25). Kod nekih stranih sistema vremena dolazi do odvajanja betona i postavlja se na jednoj strani testerastog slabljenja veze. Da bi se izbjegle te pojave, elementa spojnice, bitumenski premaz koji na dodirnim stranama elemenata koji se spreava prianjanje izlivenog betona za

, 2rr

1-1 NAZUBAlJl SPOJEVI

SL.14-25. VERTIKALNE VEZE OD BETONA IZMEDU PANELA

prefabrikovani element (Sistem LARSENNILSEN-vedska). Na ovaj nain pukotine se javljaju na ve poznatom mjestu i ona se moe sa lakoom pokriti, a sama pukotina ne smanjuje rezistenciju veze na smicanje (Sl. 14-26).

vanja spojeva ili se povezivanje isputene armature vri procesom zavarivanja na licu mjesta u kom sluaju nijesu potrebne kuke na krajevima armature. Za ovu vrstu ispune ne treba upotrebljavati lakoagregatni beton zbog upljikavosti koja bi uticala na zatitu armature od korozije. (S1.14-26a).

BITUMEN ELJEZO

SL.14-26. NAZUBLJENA VEZA SA SLOJEM BITUMENA

'a > - . >: L^LLl Armiranobetonska veza postie se tako to se u betonskom jezgru postavlja ispustena armatura iz susjednih elemenata. Isputena armatura je savijena u obliku kuka na mjestima gdje e se vriti spajanje, a povezuje se sa vertikalnin>ipkama radi povezi-

SL.14-26a. ARMIRANO' BETONSKE VEZE PANELA

Metalne veze mogu biti elastine i krute - nepokretne veze. Elastine veze, izvedene najee od okruglih ili pljosnatih elinih profila, obezbjeduju prenoenje normalnih napona u pravcu elinih spojki dok se smiui naponi mogu prenositi preko krutih veza. Na slici (Sl. 14-27) prikazana su rjeenja primjenom elastine i krute veze kod povezivanja spoljnih i unutranjih pregradnih zidova.

Od inostranih predstavnika zapaeni su: sistem "CAMUS" Francuska, koji je medu prvima krenuo putem industrijalizacije gradenja stambenih zgrada. ..Danski sistem "LARSEN - NILSEN", zatim "PARTEK" Finska, "BAV" SR Njemaka i drf Svaki od :vovih sistema ima neto to je posebnost u pogledu montae, ali u veoj mjeri su to otvoreni sistemi, odnosno nezavisni od arhitektonskih rjeenja sa potrebnim mogunostima za uee na tritu gradevinske "galanterije", iji se elementi mogu zamijeniti elementima drugih sistema.

L i

l f

i n
i
%

ANKERI

f
liTl

14,3.2
- 1

Skeletni - povrinsko linijski sistem

i i
I i
j- ELINE PLOE

- -

SL.14-27. METALNE VEE PANELA

14.3.1.8. Iskustva panelnog sistema Sa razvojem industrijske izgradnje u svijetu i kod nas razvijao se i niz sistema prefabrikacije gdje je svaki za sebe imao po neku osobenost. U naoj zemlji primjenjuje se nekoliko desetina raznih sistema industrijskog gradenja stanova i stambenih zgrada gdje u konstruktivnom' pogledu preovladuje panelni montani sistem. Tipini predstavnici panelnog sistema kod nas su: Montani panelni sistem "NEIMAR11,- Beograd, sistem "MONTASTAN"- Baka Topola, sistem "KABLAR"- Kraljevo itd.

U traenju tehnologije gradenja kojom bi se stvorili uslovi za otvorenu prefabrikaciju, a time omoguila maksimalna sloboda projektantima, u funkcionalnom i estetskom oblikovanju objekta dolo se do sistema skeletne konstrukcije. Konstruktivni sklop kojeg ine vertikalni stubovi i paneli medtispratne konstrukcije, rado su prihvaerii zbog toga to stubovi zahvataju minimalne povrine u sklopu osnove projekta i daju povoljnosti kojom se obezbjeduje podjela prostora nezavisno od poloaja pregrada. Time sistem prua najvie slobode za razvijanje funkcionalnih ema stambenih jedinica. Pored toga skeletni sistem veoma uspjeno prua mogunosti za istraivanja novih racionalnijih projektantskih i izvodakih rjeenja. Podjela konstruktivnog sklopa ovog sistema vri se prema vrsti prefabrikovanih elemenata na: konstrukciju prefabrikovanih stubova i horizontalnih noseih greda i ploa, zatim konstrukcije od stubova i ploa bez greda i konstrukcije od prefabrikovanih skeletnih okvira i ploa (Sl. 14-28).

14,3.2.1. Sklop stubova greda i ploa Sklop prefabrikovanih stubova, horizontalnih greda i ploa izvodi se sa popreno postavljenim noseim gredama i objeenim

J .

PODUNA NOSEA GREDA hi M

1

FASADNIZID-PANEL > =1

1 - ^

. POE NOSE! :AGRIDA .

.STUB

1 fj==t

- POE. NOSEA GRE DA

STUB

F
PODUNA KONSTRUKCIJA

-I.STUB . PLOA - POPRENA GREDA

fasadnim zidom (Sl. 14-29), ili su grede sa malim prepustom gdje poprene nosee grede prihvataju i nose fasadne zidove (Sl. 14-30). Prilikom montae, prvo se postavljaju okviri, a zatim ostali prefabrikovani elementi. Drugi vid konstrukcije ovog sistema je sa poduno noseim gredama gdje mali prepust slui za noenje fasadnog zida (Sl.1431). Prednost ovakve konstrukcije je u postizanju potrebne krutosti zgrade, ali je utroak materijala povean.

14.3.2.2. Sklop od stubova i ploa bez greda Konstrukcija od stubova i ploa bez greda je sistem kod kojega pregradni zidovi nijesu nosei, njihov poloaj nije ogranien niti je potrebno ojaanje za njihovo noenje. Fasadni zidovi su montani i u principu objeeni o stubove. Ploe meduspratnih tavanica su armirane u oba pravca i oslanjaju se na sve etiri strane. Ako je armiranje ploa u jednom pravcu onda se javljaju ivina rebra to je takode povoljno rjeenje (Sl.14-32). Jedan od najuspjenijih primjera skeletnog sistema sa stubovima i ploom bez greda kod nas i u svijetu je montani skeletni sistem metod IMS eelj (Institut za ispitivanje materijala Srbije). Razvoj ovog sistema zapoet je 1956. godine, a izgradnja, u prednapregnutom betonu, 1957. godine. Osnovni motiv bio je da se prenapregnuti beton kao veoma kvalitetan materijal uvede u zgradarstvo i iskoriste

i >

<

I
POPRENA KONSTRUKCIJA -STUB . PLOA . POPRENA/PODUNA GREDA

P1

UNAKRSNA KONSTRUKCIJA

SL.14-28. SKLOP SKELETNOG SISTEMA OD STUBOVA, GREDAIPLOA

njegove osobine kao to su velike nosivosti uz malu sopstvenu teinu, uteda materijala i spajanje elemenata u jednu monolitnu cjelinu na brz i lak nain. Prvi objekti su radeni u Beogradu, Novom Sadu, Banja Luci, Niu i drugim naim gradovima. Tako steena iskustva u primjeni ovog sistema kod nas, prihvaena su i u drugim zemljama (Madarska, Italija, Austrija, Kuba, Angola, Sovjetslci savez, Kina).

TAVANICASA OTVOROMZA STEPENITE

Iz tog razloga posKONZOLNA TAVANICA vetiemo posebnu panju ovom sklopu konstrukcije. Sistem je prilagoden iz- AKSONOMETRISKIPRIKAZ SKLOPA NOSEIH ELEMENATA gradnji porodinih zgrada (P KONSTRUKTIVNOG SISTEMAIMS i P+l) i viespratnih objekata. Mogua je primjena sa jednim ili dva sprata. Za stambene u izgradnji i javnih 'objekata do raspona zgrade stubovi su postavljeni u modular7.20 m. Najvea spratnost objekata je P+25. nom sasteru 4.80 m. Obino se koriste Pored stanova, u prizemljima sistem rasteri,4/20/4.20 m, rjede 4.20/3.60 m odomuguava izgradnju prateih sadraja. nosno 4.80/3.60 m. Medutim za izgradnju Baza skiopa je kontinualni modularni proobjekata javne namjene, postoji i mogujektni raster veliine modula M-60/60 odnost korienja raspona 6.60-7.20 m sa tanosno M-120/120. vaninim elementima iz dva ili tri dijela. Stubovi su montani i kontinualni, U okviru istraivanja na proirenju duine najee tri sprata, a prema potrebi mogunosti dalje otvorenosti industrijalizacije objekata niih spratnosti tzv. SISTEM 50, kao konstruktivni podsistem IMS uvedena je J STUB . PLOA jedinica osnovnog prostora I 7.20/7.20 to odgovara veliini I stana oko 50 m2 i dodatnom i I jedinicom 3.60/3.60 m od oko 12.50 m2. Tako se dobija funkcionalna cjelina razliitih povr1 - 7 ' - + - ' ina koje se slau po horizontali i vertikali (Sl. 14-33) i

r-f
420

-f" - f - t - >

4-

42M

4-

42M

4-

42M

SL.14-32. SISTEM SKELETNE KONSTRUKCUE OD STUBOVA I PLOA

U zavisnosti od visine zgrade i nosivosti, stubovi su presjeka od 30/30-60/60 cm. Tako male presjeke uslovljavaju visoka marka betona i to to stubovi ne primaju horizontalne sile. Nastavljanje

. KASETIRANA TAVANICA

JL. ...... "1:"

L
> i [20 11 ' 1 1 1
=?

-11 1 1 1 1 L

IL

-,r

:! ll

EMATSKIPRIKAZ STUBOVA I MEDUSPRATNIH PLOA

JLX
140
1

140
1

420

~~ <i cs
"

II

II

"

TIPSKA-BETONSKA KASETIRANA TAVANICA 4,20/4,20m

300
\

420
t.

g co -r X

/
660

SL.14-33. OBLICI TIPSKIH PREFABRIKOVANIH TAVANICA U MODULARNOM NIZU

stubova vri se po principu ankera lcoji iz gornjeg stuba ulaze u za to predvidena leita donjeg stuba, a zatim se injektiraju cementnom emulzijom (Sl. 14-34). Tavanini element je krstasto-prednapregnuta kasetirana kvadratna ploa sa rebrima na osovinskom razmaku 120/120 cm i visine rebra 22 cm sa ivinim gredama debljine 8 cm i sa ispustom na donjoj strane okrenutim napolje. Ispusti obrazuju kanal u kome lee kablovi za prednaprezanje grede. Tavanini elementi u polju su duine i irine raspona, dok se kod raspona od 660-

720 cm rade iz dva ili tri dijela. Na taj nain, od tri dijela tavanine ploe dimenzija 2.40/7.20 m, dobija se raster 7.20/7.20 m itd. Plafon se izvodi na objektu od lakih montanih ploa ili na klasian nain (Sl. 14-35). Tavanini eiementi uokviruju stub sa sve etiri strane i putem prednaprezanja podvlaka i stvaranjem sila trenja ostvaruje se veza izmedu tavanice i stuba. Razmak od 2 cm koji se ostavlja izmedu stuba i dodirnih povrina tavanice zaliva se sitnozmim betonom (Sl. 14-36).

- STUB

l
II
LUL

. PODUNA ARMATURA STUBA

. KASETIRANA PLOA
\

Il

. PODUNI KANAL STUB

30

SL.14-34. PRIMJER SPAJANJA STUBOVA POSTAVLJENIH JEDAN IZNAD DRUGOG

STUB SITNOZRNIBETON AB KABLOVI 0 6 MM N vo C (N I

77

,,8J

l8 I "^
1

12

A-A
KASETTRANA TAVANICA

SL.14-35. SPAJANJE KASETIRANE TAVANICE I STUBA

Konzolni tavanini element kojim se proimje gabarit zgrade bez novih stubova je u jednom pravcu jednak rasponu, a u drugom 120 do najvie 200 cm raunajui od osovinske linije stubova. Debljina im je takode 22 cm kod stambene izgradnje, dok

kod javnih objekata debljina ploe iznosi do 36 cm. Konstrukcija fasadnog elementa je "sendvi" kod koga je spoljni sloj betonska ploa debljine 3.5 cm, srednji sloj je izola'cioni, a unutranji armiranobetonska ploa

debljine 7.5 cm. Element je oivien sa svih strana rebrima.

ciju stambene jedinice. Ta fleksibilnost je i najvea vrijednost ovog metoda za razliku od dmgih. Pregradni zidovi su raznovrsne konstrukcije i materijala.

PODUNA ARMATURA STUBA

KASfcTlRANA PLOA

KANALZA INEKTIRANJE

PODUNI KANAL STUB

S L . 1 4 - 3 4 . P R I M J K R SPAJAJS J A S T U B O V A P O S T A V U E N I H J E D A N I Z N A D D R U G O G

ABKALOVI 0 6 mni SITNOZRNI BETON SITNOZRNI BETON Ali KAIJLOVI 0<>uim

STUD KASliTlRANA PLOA

SL.14-37. VERTIKALNI NASTAVAK ZIDOVA ZA UKRUENJE

S L . 14-36. O S N O V A V E Z E P O D V L A K A I S T U U A

Teine tavaninih elemenata kreu se od 100-170 kg/m2 kod starhbene izgradnje i do 225 kg/m2 kod javnih objekata. Seizmika stabilnost konstrukcije postie se dopunskim betonskim platnima za ukruenje ija se veza sa konstrukcijom ostvaruje izmedu platna i meduspratne konstrukcije preklapanjem armature i betoniranjem sastava za objekte do 5 spratova. Kod objekata vee spratnosti veza platna i stubova ostvaruje se prednaprezanjem u visini spratne visine. Paneli su debljine 12 cm. Nastavljanje zidova za ukruenje vri se iznad tavanice gdje se isputene eline iplce iz oba panela preklapaju (Sl. 14-37). Nenosei montani elementi mogu se postavljati po cijeloj povrini bez ikakvih konstruktivnih ogranienja. Ove povoljnosti koje prua sistem om^guavaju pored slobodnog projektovanja, kasnije i transforma-

Ovoj konstrukciji sklopova (metod sistem prefabrikovanih stubova bez noseih greda) pripada "LIFT-SLAB", nastao u Americi, a kasnije prenijet u Evropu i koristi se u Engleskoj, Francuskoj i SSSR-u gdje je dobio svoje varijante. Osnovna karakteristika ovih metoda je u tome to se u procesu gradenja prvo postavljaju nosei stubovi od armiranog betona ili elika visine jednake ukupnoj visini zgrade. Zatim se ploe meduspratne konstrukcije izlivaju na zemlji jedna iznad druge pa se, nakon to ploe ovrsnu, podiu pomou hidraulinih presa do odgovarajuih nivoa i privruju za stubove.

14.3.2.3. Sistem od prefabrikovanih skeletnih okvira Prefabrikovani armiranobetonski okviri skeletnog sistema slini su konstrukciji stubova sa noseim gredama. Proizvode se zajedno stub i greda i prema potrebi prepust

za razliku od konstrukcije stubova sa noseim gredama koje se ralanjeno dopremaju na gradilite. Stubovi i grede

primaju i prenose optereenja meduspratnih konstrukcija i sopstvene teine (Sl. 14-38). ^

jj

greda

GREbA TAVANICA STUB

h
PREPUSTI

J,

b"

1/3
stub

STUB SA OSLONCIMA ZA GREDU

stub i g r e d a k a o ram visine sprata 'grede

prepu$t

.konzola

1/3

V3

-tr
stub ffi

I
viespratnistubg r e d e posebno

viSespratnistub sa konzolama z a g r e d e

SL.14-38. PREFABRIKOVANI SKELETNI OKVIRI

Zbog potekoa koje se javljaju kod projektovanja uslijed toga to su elementi olcvira lcoji nose tavanice esto vidljivi i uslovljavaju slobodu u korienju prostora, sistem ima veu primjenu kod objekata obrazovanja, zdravstva, trgovine i drugih javnih objekata, a manje se primjenjuje kod stambene izgradnje.

prostorni elementi su dijelovi gradevinskog objekta koji su dobijeni ralanjivanjem radi lake prefabrikacije, transporta i montae. Gradenjem oni se sjedinjuju u cjelinu u vee prostore i dobija se gradevinski objekat. Poeci primjene elijastih gradevinskih sistema javljaju se u SSSR-u i SAD, a kasnije i u Njemakoj. Najveu primjenu dobili su u SSSR-u gdje je izgradeno desetine fabrika sa vie tehnikih pravaca razvoja elijastih sistema. Prema metodima proizvodnje osnovni element gradenja je veliine jedne sobe ili stana od dvije sobe koji se proizvodi serijski prema uslovima koji obezbjeduju potpunu fmalizaciju pri emu ' su fabriki trokovi 85% do 95%. Trokovi van fabrike svode se uglavnom na trokove transporta, montae, izgradnje nultog ciklusa i zavrnih instalacionih radova. Kod gradenja objekata elijastim sistemom, prostorni elementi su modularne jedinice koji sastavljeni ine kompoziciju jednog objekta. Razliitim rasporedom jed-

14.3.3, elijasti - sistem prostornih elemenata U savremenoj industrijskoj izgradnji elijasti sistem izgradnje ima specifine karakteristike. On podrazumijeva, za razliku od prethodnih sistema, veliku ukrupljenost elemenata. Prefabrikovani eiement je elija i ima prostorni oblik gdje jedan takav element predstavija jednu prostornu jedinicu lcoja se javlja, zavisno od potreba, lcao nezavisna ili kao jedan od dijelova sklopa "blok soba'1, "blok stan", "blok zgrada11, ili niz (Sl.14-39). Znai,

J BLOKSOBA UL BLOKSOBA ^

\ p i

trl
tBLOKSTAN BLOKEUJA 600 STAN

1 600 ( ! STAN EUJEU NIZU (JAPAN)

180

SANITARNA ELIJA

JJ
DISPOZICIJA NIZA EUJA

LH
PROSTORNO-ELIJSKIELEMENAT ( AKSONOMETRIJA)

SL.14-39. PROSTORNO-CELIJSKE JEDINICE

dimenzioniu u zavisnosti od pripadajueg optereenja. Najee se, kod viespratnica, u praksi sistem realizuje po zonama opKod prostornih elijastih jedinica, u zatereenja pri emu se vodi rauna o veliini visnosti od usvojenih kriterija, mogue su objekta i prilagodavanju vremena izgradnje razliite klasifilcacije. uskladene sa mijenjanjem kalupa i usklaU odnosu na nain sklapanja elemenata - denosti fabrike sa proizvodnjom elemenata. (Sl. 14-40). dijele se na : nakih prostornih elemenata mogu se dobiti raznovrsni oblici objekta. - proste, gdje je svaka jedinica cjelina za sebe, prostorna 14.3.3.1. Prefabrikacija i montaa prostornih elemenata Prefabrikacija elija obavlja se u proizvodnim centralizovano organizovanim pogonima-fabrikama. Prostomi elementi u osnovnim dimenzijama i po konstrukciji su jednaki. Prostorni elementi od armiranog betona proizvode se na dva naina: - od ! prefabrikovanih elemenata naknadno sastavljeni, ' od livenog betona u prostomoj oplati.

- sloene, gdje je svaka sastavljena iz dva ili vie prostih jedinica. Prema nainu postavljanja razlikuju se: - prizemni elementi i - spratni elementi. Prema nainu noenja, nosei prostorni elementi primaju i nose optereenje dmgih elemenata. Pri nioj spratnosti elije mogu biti jednake i dimenzionisane prema optereenjima koja primaju donje elije. Pri vioj spratnosti zgrade elije se razliito

SKLOP ELUA NA POSEBNO NOSIVU KONSTRUKCIJU ( STUDENTSKIDOM - VAJCARSKA )

SL.14-40. NAIN NOENJA PROSTORNO - ELUSKffl ELEMENATA

Prvi nain je korien kao sanitarna kabina gdje se paneli po ivicama satavljaju i zavaruju. Drugi nain je sloeniji i sainjavaju ga odredeni sistemi koji se javljaju kao:

- prostomi element u vidu "obrnute case , prostorni element u vidu "ae", prostorni element u poloaju "leee case Na slici (Sl. 14-41) prikazani su oblici sa livenjem prostomih elemenata.

. ZONA ARMIRANJA UNUTRANJA OPLATA SPOUNA OPLATA HIDRAUUNI UREAJ

14.3.4. Temeljni dijelovi konstrukcije Temelji zgrada se izvode na samoj lokaciji livenjem na licu mjesta ili se sklapaju od prefabrikovanih elemenata. S obzirom na ulogu temelja i potrebe za njihovom krutou i ravnomjemom prihvatanju i prenoenju tereta, njihovo livenje na licu mjesta prua bolje efekte (Sl. 14-42). Kada se radi sa prefabrikovanim elementima neophodno je izmedu elemenata uspostaviti krute i stabilne veze. Po vezi vanj e temelj a postie se kvalitetno ako se prefabrikovani blokovi slau u krstatom slogu. Gradevinsko tlo mora biti paljivo ispitano, izravnato i stabilizovano. Radi zatite od razdvajanja blokova i tla, prije postavljanja blokova izliva se sloj od sitnozrnog betona.

KALUP U POLOAJU LEEE AE

UNUTRANJA OPLATA HIDRAUUNIUREAJI SPOLJNA OPLATA

KALUP U POLOAJU OBRNUTE AE . ZONA ARMIRANJA UNUTRANJA OPLATA SPOUNA OPLATA HIDRAULJNIUREAJI

KALUP SA OPREMOM ZA VAKUMJRANJE BETONA

SL.14-41. OPLATE-KALUPI

PREFABRIKACIJU PROSTORNIH ELEMENATA

TEMELJ SAMAC SA "AOM**

ARMIRANOBETONSKITEMELJIU VIDU UUSKE

SL.14-42. NAJCEE PREFABRIKOVANITEMELJI ZA SKELETNI SISTEM KONSTRUKCUE

14.3.5.

Stepenita

Stepenite, kao glavna vertikalna komunikacija zgrade, lcod montane izgradnje gotovo najee je sistema jednokralcog iii dvokrakog stepenita sa podestima kod stambene izgradnje, dok se kod javnih objekata javljaju i drugi oblici u zavisnosti od arhitektonskih i enterijerskih zahtjeva. Sastoje se od elemenata odmorita (podesta) i elemenata stepeninih krakova. Princip konstmkcije odmorita je oslanjanje elementa na susjedne zidove slino

panelima koji se primjenjuju kod tavanica. Stepenini kraci u konstruktivnom pogledu su rebraste ili pune panel konstrukcije. Oslanjanje meduspratnog podesta konstruktivno se izvodi tako to se u jednom sluaju oslanja na nosei zid koji se dodatno postavlja kao prefabrikovani elemenat do visine podestne ploe. Dmgi vid oslanjanja je da na mjestu oslanjanja podestne ploe nosei zidovi podesta imaju izvedenu konzolu na koju se oslanja ploa podesta. Trei nain je da se na mjestima oslanjanja ploa u nosee zidove urade udubljenja kao

oslonci u koje se postavlja ploa podesta. Oslanjanja ploe podesta na konstruktivni zid potrebno je zvuno izolovati s obzirom

na zvuni most lcoji se javlja na tom spoju (Sl. 14-43).

detalj a

PRIMJER STEPENINE KONSTRUKCIJE PRIMJENOM SISTEMAIMS

.

JL

SL.14-43. PREFABRIKOVANA STEPENITA

Veze oslanjanja lzmedu ploe podesta i stepeninog kraka mogu biti kose iii horizontalne, a sve zavisi od rjeenja projektanta i konstmktera.

za arhitektonsko-urbanistiki projekat i druga nezavisna ili jo nedovoljno nezavisna. Iz toga proizitei zahtjev da industrijska izgradnja mora imati u vidu osnovne kriterijume koji je vrjednuju u smislu zadovoljenja potreba jednog sistema koji je adaptabilan kod razliitih arhitektonskih zahtjeva i ogranienja, u emu je sistem razvijen, otvoren za gradenje objekata, ne samo stambenih, ve i javnih u cilju stvaranja slobode za razliita rjeenja objekata. Najvanije pravilo koje se namee u pristupu projektanskog procesa je da sistem mora biti prilagoden i usaglaen zahtjevima arhitektonsko-urbanistilce lconcepcije objekta i naselja (Sl. 14-44).

14.3.6.

Arhitektonsko-urbanistika rjeenja

Prikazom sistema industrijske izgradnje uoavaju se bitne razlilce kada se radi o odnosu arhitektonsko urbanistikog projekta i tehnikog sistema gradnje. Sa stanovita otvorenosti sistema javljaju se dvije grupe, prva ija se proizvodnja elemenata vezuje

SL.ll-44. PLAN MONTAE ELEMENATA

15. SVODOVI, KUPOLE I LJUSKE

15.1.

SVRHAI ZNAAJ KONSTRUKCIJA

osnovne podatke potrebne strunjacima lcoji se bave zgradarstvom. Zato emo se u daljim izlaganjima osvmuti ukratko i na razvoj ovih konstrukcija, na njihov oblik i vrste.

Svodovi i kupole koje su dijeliie i zatvarale prostore, u smislu njihovih funkcija i konstrukcije, tokom cijelog graditeljskog perioda od najranijih dana do modeme arhitekture bili su jedan od najvanijih konstruktivnih elemenata zgrade. Pojedine konstrukcije vode porijeklo od najranijih dana i biie su poznate daleko prije nae ere. Tradicionalni gradevinski materijali, kamen, , erpi i drvo5 od davnina su bili osnovni materijali iz kojih su se gradile ove konstrukcije. Savremene potrebe u gradenju i istraivanja u projektov&nju i gradenju zgrada, dovele su do radanja novih ideja u koncepciji tehnologije gradenja gdje su svodovi i kupole, zahvaljujui razvoju i upotrebi novih gradevinskih materijala i usavravanja kvaliteta jednog broja klasinih materijala, dobili sasvim nove tenike osobine za gradenje. Pojavom armiranog betona, danas se svodovi i kupole zidaju, modernizujui oblik i formu, putem livenja na licu mjesta iii gradei montano ime se dobijaju tanke konstrakcije svodova i kupola ili ljuski. U statikom pogiedu tradicionaini svodovi i lcupole bili su vrlo dobri konstruktivni elementi, ali njihove masivnosti i teine inili su ih za savremenu arhitektura jako nepovoljnim. Medutim i pored toga to se danas ove^ konstrakcije ne. rade ili rade na izuzetno klasian nain, one postoje na svim starim upotrebljivim objektima za ije odravanje i rekonstrukciju i kao Ihspiracija za nove ideje u gradenju je neophodno poznavati

15.2.

SVODOVI

Svod je masivna tavanica povijenog oblilca koja pokriva prostor i oslanja se na zidove, svodove ili stubove. Gradeni od kamena ili opeke, gdje su pojedini klinasti ili radijalni djelovi sloeni u luku i medusobno napregnuti na pritisak, zasvodavali su prostor i optereenja prenosili na oslonce. Prvi oblici svodova javljaju se u Egiptu, nastali iz potreba zamjene teko dostupne drvene grade. Primjenjivani su u nadsvodenju galerija, piramida i grobnica radenih od opeke, rjede od kamena. -Upotreba opeke omoguila je izgradnju pravih svodova medu kojima je najstariji i najjednostavniji poiukruni svod. Mesopotamija je takode radila svodove od opeke gradei kupole, kaiote na tamburima, a prvi svodovi se javljaju u Ura oko XXXIII. vijelcu p.n.e. Persija je slijedila Egipat gradei polukrane svodove koji su se dugo primjenjivali (VII vijeku p.n.e). Radeni su kao i prethodni, sa nagnutim, a kasnije zrakastirn spojnicama. Kod Peiazga, najstarijih stanovnika Grke, presvodena je Atreu^ova riznica svodom raspona 15.00 m. Stari Grci, Jelini, za zasvodavanje tavanica primjenjivali su ih u znaajnoj mjeri. U svim ovim periodima poluobliasti svod, zbog svojih konstraktivnih svojstava i jednostavnosti, iskljuivo je primjenjivan i to uvijek sa

oslanjanjem na zidove bez stubova i lukova (Si.15-01) Rimljani su koristei iskustva Etruraca sa izgradenih spomenika, grobova, kanala i

mostova gdje su, pored poluobliastih svodova, radili plitke i iljaste svodove, za razliku od Egipta i Grke, gdje su svodovi bili malih raspoifei, gradili objekte sa ogromnim rasponima bez stubova. Poznati

ATRIJEVA RIZNICA ( AGAMEMNOV GROB) XV V.P.N.E.

SVODOVISA POVUENIM LEITIMA ( PERSIJA I V.P.N.E )

SL.15-01. PRVI OBLICI SVODOVA PRIMJENJIVANIU NADSVODEN PIRAMIDA, GROBNICA, PALATAIDR.


su objekti sa svodovima glavnim konstruktivnim eiementima na objektima pozorita, amfiteatara, bazilika, kupatiia i dr. Gradei u poiukrunim i krstatim svodovima, izvodili su objekte smjelih raspona. U srednjeg vijeku svodovi postaju oplemenjeni raznim oblicima u pojedinim stilovima gdje se usavravanjem konstrukcija javijaju izuzetna arhitektonska djela, posebno u renesansi i gotici, sa smjeiim rasponima i oblikovanjem. Izvodenje ovakvih ogromnih prostorija omogueno je primjenom opeke, maitera i liva. Izvodene su na skelama od drveta i kamena. U oskudici skeia izvodeni su od tesanog kamena u vidu poredanih iukova, nezavisno jedan od drugog, koji su kasnije posluili kao rebra na rastojanjima, a ispune su vrene kamenim ploama. Gotika je uspjela da putem primjene sloenih krstatih i zvjezdastih svodova, izgradenih na veiikim visinama i sa potpornim lukovima neutralie potiske i prenese ih na zidove. Pojavom -betona i prednapregnutog betona, eljeza, a zatim piastine mase, dato. je puno mogunosti i mate, pa se u savremenoj arhitekturi javljaju raznovrsna rjeenja oblika i konstrukcije zasnovana nerijetko na idejama iz klasinih rjeenja. 15.2.1. Oblici i vrste svodova Oblici svodova su se stvaraii u zavisnosti od usavravanja konstrukcije svodova od materijala od kojih su gradeni do potreba za njihovom primjenom. Oblici i konstrukcije stvarali su se poev od Egipta preko Rima pa dalje kroz cio period srednjevjekovne arhitekture i gradenja. Po prostornim oblicima svodnih povrina raziikuju se: obliasti svodovi, manastirski svod, koritarski svod, ravan-zarubljen svod, krstati svod, zvjezdasti svod, mreasti svod i dr. (Sl. 15-02).

1 I : 1

1
j

15.2.1.1. Obliasti - cilindrini svodovi Obliasti-cilindrini svodovi nastaju od oblice putem presjeka ija je svodna linija poiukrug i 1 dio njega. Pored toga svodna 1 linija kod ovih svodova moe biti elipsasta, eliptina i iljasta (Sl. 15-03). Svod se oslanja na dva potporna zida i dva eona ako je potrebno prostor zatvoriti. Nije racionalan jer nedovoljno koristi visinu prostora. Za njegovo izvodenje kao materijal se primjenjuje najee opeka, a rijetko kamen, a ako se izvode danas onda se obino rade od armiranog betona. Svodovi su se izvodili nakon to je zgrada ozidana i nakon to su se zidovi dovoljno siegli. Svod sam slobodno nosi jer su

'

rs i i u
OLiASTI SVOD KRSTASTI SVOD MANASTLRSKJ SVOD KOR1TAST3 SVOD

i __i \
\

i
/

X tL 1 1

RAVAN ( OGLEDALASTl) SVOD

MAl(AS'jmSKJ SVOD NAD 6-TOUGAON OM OSNOVOM

MANASTIRSKISVOD NAD 8-UGAONOM OSNOVOM

SL.15-02. OBLICI SVODOVA

SL.I5-03. VRSTE OBLIASITH SVODOVA

njegovi dijeiovi napregnuti na pritisak. Kose siie koje se javljaju na osloncima ponitavaju se zategama, kontraforama, lulcovima ili dijafragmama. Svodovi se zidaju u siojevima opeka paraielnih osi svoda na daanoj oplati. Ona lei na noseoj konstmkciji lcoja se postavija upravno na osu svoda sa razmacima od 1-1.5 m. Svodenje se izvodi jednovremeno sa strana oba oslonca lca sredini tjemena svoda gdje se ugraduje zavrni sloj. Slaganje slojeva izvodi se prema pripremijenoj

emi, a na kraju zasvodenja svoda, sa gornje stame, spojnice se zaiivaju malterom (Sl. 15-04). Debljine svodova od opeke koji nose obina korisna optereenja za raspona od 56m je 25cm. Za vee raspone i optereenja neophodno je svodove statiki ispitati. Svodovi sa veim duinama pojaavaju se lunim pojasevima'koji se izvode na rastojanjima od 1.5 do 2.5 m ili se pojaanja izvode na osloncima do spojnice koja zaklapa sa horizontalom ugao od 30.

NASEP
- ISPUNA BETON, OPEKA

DIO POLUOBLIASTOG SVODA ZIDAN U SLOJEVTMA

OPliATA ISKELA

OSNOVA

DIO POLUOBLIASTOG SVODA KOMBINACIJA OSLONACA

SL. 15-04. NAIN IZVODENJA POLUOBLIASTOG SVODA

I *

Kada je potrebno na podunim noseim zidovima izvesti otvore za prozore i vrata, onda se na tim mjestima, nakon to su zidovi dovoljno slegao, izvode otvori koji se presvode manjim svodovima.

. STRIJELA LUKA 1/8-1/121 (1/101) NASIP C( N

"h'r

"'TvS^ m

;0 (OTPORNIK)

15.2.1.2. Plitld svod xi 1 > 2,;50m 38 38 Piitki svod je dio poiuo- S ' bliastog svoda koji se razlikuje od njega po tome to ima malu piitku segmentnu iunu liniju sa strijeiom od 1/8-1/12 raspona. Primjenjuju se za raspone do 5.00 m, ali najee kod raspona SL.15-05. POPRENI PRESJEK PLITKOG - SEGMENTNOG SVODA do 2.50 m. Za raspone do 2.50 m debljina svoda od opelce je 12 15.2.1.3. Manastirski svod cm, a za vee raspone pojaanja su do 25 cm, a na osloncima i do 38 cm. Kod veih Manastirski svod je kratki poiuobliasti raspona rade se kombinacije u manjim polsvod koji se gradi nad kvadratnom ili polijima sa poprenim segmetnim lukovima gonalnom osnovom, a nastaje iz prodora izmedu glavnih nosivih zidova. Umjesto isto toliko obiica od kojih se zadrava samo lukova mogue je svodove izvesti izmedu onaj dio gdje su izvodnice paralelne sa elini greda. Izvode se siino izvodenju obimnim zidovima na koje se svod oslanja. obliastih svodova (Si. 15-05). Kod manastirskih svodova sve svodne povrine su istih krivina. Ovi svodovi nijesu povoljni za pokrivanje prostora, jer ga suvie zatvaraju i prave tekoe kod njegovog osvjetljavanja pa se danas vie i ne izvode i imaju samo istorijsku vrijednost (Sl. 15-06).

l
OSNOVA

o
PRIMIJENJENISVODOVI

AKSONOMETRIJSKIIZGLED

SL.15-06. MANASTIRSKI SVOD

SL. 15-07. KORITASTI SVOD.

15.2.1.4. Koritasti svod Koritasti svod zida se nad pravougaonom osnovom. On je poluobliasti svod ije su krae strane zatvorene sa lukovima kao kod manastirskog svoda. Funkcionalni uslovi za njegovo korienje su siini manastirskom svodu. Izvodi se od opeke siino obliastom i manastirskom svodu (Sl. 15-07).

15.2.1.5. Ravan - zarubljeni svod Ravan svod se dobija lcada se nad pravougaonom ili * kvadratnom osnovom postctvi na svakoj od strana etvrtina oblice, a otvor iznad njih zatvori horizontalnim ravnim svodom ili tavanicom. U arhitelcturi renesanse bili su u velikoj primjeni, a ravna povirina je omoguavaia odredene svjetlosne efekte iii je izvodeno raskono plafonsko slikarstvo. Ako svodovi nijesu bili optereeni esto su horizontalna polja bila izvedena sa plitkim manastirskim svodom koji se oslanjao na obimne etvrtine oblica. Uvodenjem gvozdenih nosaa u gradevinarstvo ravna povrina je izvodena pomou elinih greda od opeke lakih betona ili esto sa plitkim svodovima (Sl.15-08).

SL.15-08. RAVAN ZARUBLJENI SVOD

etvrtine obiica izvode se kao poluobliasti svodovi, a ravna horizontalna povrina nakon ovrenja. Mada rijetko, ipak.se i danas ovaj svod primjenjuje kod modernih konstrukcija kada su u pitanju meduspratne lconstrukcije izradene od betona, a etvrtine obiica se prave kao veza za S^orizontainu konstrukciju.

Kod pokrivanja velikih prostora krstati svodovi, koji mogu biti razliitih irina, niu se jedan pored drugog iii jedan za drugim i na taj nain se obrazuju jednobrodne, dvobrodne, trobrodne i viebrodne konstrukcije. Stari su nam majstori ostaviii u naslijede postupke gradenja na primjerima karakteristinim za rimski krstati svod sa lukovima dijagonalnih linija i visine biiske krugu ili jednakih raspona, zatim gotski svod sa polukrunom ili iljastom linijom luka i dr (Si. 15-09). U gotskoj arhitekturi javljaju se varijante krstatih svodova kao to su zvjezdasti, mreasti i lepezasti svodovi (Sl.15-10).

15.2.1.6. Krstati svodovi Krstati svodovi nastaju prodorom dviju jednakih oblica nad kvadratnom osnovom kao kod manastirskih svodova. Svod naiijee na oslonce koji se naiaze u uglovima osnove. Optereenja na oslonce prenose eoni i dijagonaini lukovi. Pored kvadratne osnove lukovi se izvode i nad pravougaonom ili poligonalnom osnovom pravilnog ili nepravilnog oblika. eoni i dijagonalni lulcovi svoda mogu biti poiukruni, segmetni, iljasti ili eliptini. U odnosu na druge vrste svodova, krstati svodovi u konstruktivnom pogledu imaju vee povoljnosti, jer se optereenja prenose dijagonalnim rebrima na otptfrnikeoslonce.

15.2.1.7. Zvjezdasti svod Zvjezdasti svod siian je krstatom svodu kod kojeg je povrina izmedu dijagonainog i eonog luka izdijeljena medurebrima na manja trouglasta polja i tako se ostvamje zvjezdasta konstrukcija sa sfernim svodovima. Iz zvjezdatog svoda nastaje mreasti

SL.15-09. KRSTAT^SVOD IZNAD KVADRATNE OSNOVE

ENGLESKA KONSTRUKCUA GOTSKOG SVODA

0
AKSONOMETRIJSKl IZGLED

OSNOVA - IZGLED ODOZGO

SL.15-10. KRSTATI - GOTSKI SVOD NAD KVADRATNOM OSNOVOM

svod kada se dijagonalna rebra izostave pa mreu ine etvorougaona i trougaona poija (Si.15-10).

iinya ; moe biti polukruna linija, iljasta ili segmentna, pa se njihovim rotiranjem dobija loptasta kupola, iljasta kupola i najzad plitka kupola. Kupoiasto pokrivanje okruglih koliba predstavlja prvu pojavu kupola i prirodni razvoj kod mnogih praistorijskih i primitivnih naroda. Neke od tih koliba radene od iblja, grana, trave i ilovae mogu se smatrati prototipom kupola sa amiiranom konstrukcijom. Kupolaste konstrukcije posebno su se razvijale u podmjima Bliskog istoka, gdje su nepoznati graditelji, u davnim vremenima prije antike grke i rimske kulture, sagradili brojne kupolaste gradevine. Primjer za to je velelepna gradevina Ctesipton iz perioda prije nae ere, izgradena kod dananjeg Bagdada, glavnog grada starog naroda Parta. U vertikalnom presjeku kupoie se grade polukrunog, aii i plitkog ili nadvienog i iljastog oblika. U tjemenu obino imaju

15.2.1.8. Lepezasti svod Lepezasti svod je sferni svod koji nastaje okretanjem eonog polukrumog, iijastog ili dijagonalnog luka vertikaine osovine. iji poloaj moe biti u uglu osnove, na stubovima ili na polustubovima u sastavu zidova (Sl.15-11).

15.3.

KUPOLE

Kupole su posebne vrste prostornih svodova koje se podiu nad osnovama krunog, pravougaonog, kvadratnog i poligonalnog oblika. Nastaju kada se kruni luk rotira oko centralne vertikaine ose. Luna

otvor - laternu, a pri podnoju mogu imati zadebijani vijenac ili biti osionjene na ciiindrini pojas - tambur u kojima se najee javljaju otvori. Znai, svjetlo u kupoiu moemo dobiti odozgo iii sa strane. ICupole moemo postaviti iznad krunih prostorija na pune zidove iii na pojedinane oslonce i talco pokriti pravougaone ili poli-

gonalne osnove prostorija. Na taj nain izmedu donjeg dijela i kupole grade se posebno oblikovani eiementi - pandativi. Konstmkcija ovakve kupole je loptasti svod koji nema otporne linije ve samo otpome talce. Kombinacije ove vrste omoguavaju raznovrsne oblike objekta, to je kroz epohe graditeljstva obilato korieno (Si.15-12).

ILJATA KUPOLA

POLUKRUNA' . KUPOLA

SEGMENTNA KUPOLA

PUTKI EKI SVOD

LOPTASTI SVOD

VIZANTIJSKA KUPOLA

RENESANSNA KUPOLA

SL.15-12. VRSTE I OBLICI KUPOLA

OSNOVA

AKSONOMETRIJSKIIZGLED

SL.15-13. KUPOLA NAD PROSTOROM KVADRATNE OSNOVE

Kupola na kvadratnoj osnovi konstruie se kao opisana ioptasta kupoia. Preiaz na kvadratnu osnovu izveden je pomou etiri osionca - pandativa koji su dijeiovi loptastog svoda. Tada svod ima etiri otpome take u uglovima osnove i etiri eona poiukruna lulca istih visina (Sl. 15-13). Uklanjanjem kalote na visini tjemena lukova i formiranjem horizontalnog kmga, postavlja se kruna kupola. Na ovaj nain, kada je kupola loptasta, dobija se vizantijska kupoia (S1.15-13a). Kod arhitekture renesanse na prstenu iznad pandatifa dodat je kmni

4-

OSNOVA

AKSONOMETRIJA

SL.15-13a. VIZANTUSKA KUPOLA

tambur sa polukrunom kupolom iznad njega i iatemom na tjemenu kupole (Sl.1514). Posebno je interesantan plitki tzv. eki svod ili kapa, lcoji se konstruie tako da krug odgovarajue lopte ne prolazi kroz tjemena uglova ve izvan osnove. Iz sredine take kruga odredi se grafiki tjeme i oslonci eonih lukova. Pogodan je jer se moe izvoditi iznad razliitih osnova (Sl.15-15). Posebno poglavlje ovih konstrukcija su prostorni kupolasti sklopovi sastavljeni od malih dijelova prirodnog ili vjetakog kamena ili kasnije betona. Kada se grade od opeke, pandativi se zidaju obino u horizontalnim redovima sa isputanjem slojeva opeke, a kalota krunim redovima. Kod zidanja nije potrebna oplata ve se svaki prsten, lcada se zatvori, uravnotei. Potrebno je pridravati opeku ili lcamen u prstenu
KUPOLA PANDATIF TAMBUR -

dok se prsten ne zatvori. To pridravanje obavlja se pomou optereenog konopca koji se privrsti na poledinu svoda i prebaci prelco ugradenog elementa. Za odravanje pravilnosti krivine postavlja se pokretna letva u sredinu kupole preko koje se obiljeava duina poiuprenika. Interesantno je da su ve u ranim periodima, graditelji umjesto radijalnog zidanja malim elementima, sastavljali sklopove kupola formiranjem kotura od meridijalnih i prstenastih rebara, a prostore izmedu njih ispunjavali od smjesa vulkanske zemlje opeke i slinog materijala u koji su umetali komade opeke i lakog kamena, pravei kasete raznih oblika i veliina i time postizali odline oblilcovne efelcte. Sa gledita gradevinskog konstrukterstva kupole tako gradene bile su veoma funkcionalne i podesne za polcrivanje i manjih i vrlo velikih prostorija. One su u kon-

LATERNA

PERSPEKTIVA RENESANSNA KUPOLA SA LATERNOM

t t 4
PRESJEK

OSNOVA AKSONOMETRIJA

SL.15-14. VIZANTUSKA KUPOLA SA TAMBUROM

SL.15-15. PLITK3 EKI SVOD

strukciji prirodno najpogodniji oblik nosaa, jer se u njima javljaju preteno sile pritiska prikladne za zidane elemente. Poznata graditeijska djeia davnih vremena koja imaju zidane kupoie predstavljaju posebno objekti smjelih dimenzija lcoji traju vjekovima, a i danas su u dobrom stanju. Panteon u Rimu, sagraden je u II vijeku nae ere. Gradevina je krunog oblika iznad ije je osnove izgradena masivna kupola raspona 43.50 metara, sastavijena od sistema meridijainih i prstenastih rebara izmedu kojih su formirane kasete u pet redova. Svjetio ulazi kroz iaternu prenika 8.70 metara. Zidovi tambura su debljine 6.20 metara sa niama i svodovima iznad (Sl.15i6).

U Carigradu, vladar Justinijan I podigao je u VI vijeku (od 532 do 537) grandiozni objekat Aja Sofiju.^Gradevina je izvedena od opeke, a stubovi od lcamena. Kupola je izgradena nad etvorostranim donjim dijelom veliine 75.70 m i visine 55.60 m. -Kupola ima raspon 32.00 m, visina od tla do vrha kupole je 56.70 m (Sl.15-17).

OSNOVA

SL.15-17. AJA SOFIJA U ISTANBULU ( CARIGRAD ) VIVUEK N.E. ( 532- 537 )

SL.15-16. PANTEON U RIMU VUEK NOVE ERE

U doba gotike odnosno renesanse izgradena je u Firenci u XV vijeku Katedrala San Marija del fiore (1446). Graditelj kupole je Filippo Brunelleschi. Sastoji se od dvije rebraste kupole. Osnova je oblika osmougla, visina od tla je 91.50 m, a latema 107 m. Duina strane osnove zgrade oblika etvorougla je 43.00 m. Predstavlja osmostrani samostalni svod poduprijet rebrima iz uglova osmougla. Gradena je bez skele to

se tada smatralo jedinstvenim poduhvatom (Sl.15-18). Oko 150 godina kasnije Micheiangelo, na principu dviju kupoia konstruisao je najveu crkvu, Sv.Petra u Rimu na etiri stuba sa rasponom kupoie od 41.40 m sa visinom baze nad tlom 105.26 m i visine lateme 131.60 m(S1.15-19).

Priroda koja je stvorila oklope u vidu ljuske jajeta, koljke, ijuske kornjae i slinih oklopa, gdje je sa veoma malim debljinama ljuski dostignuta velika nosivost i vrstoa, bila je motiv za naziv ljuske i njeno uvodenje u savremeno gradenje. Za razliku od lukova gdje se poligon sila uslijed spoljneg optereenja nalazi u jednoj ravni, kod ljusaka, uticaj spoljnih sila se prenosi prostomo. Naponi i deformacije ljuske zavise od oblika ljuske i optereenja, ali isto tako i od naina oslanjanja na periferne oslonce. One mogu biti oslonjene na pojedine take na ivicama ljuske ili po cijeloj duini ivica. Ivine konstmkcije kod ljuske su kruti ivini elementi i mogu biti dijafragme, grede, lukovi sa zategama od kojih zavise granini uslovi koji se defmiu silama i pomjeranjima ljuske. Sa gledita gradevinskog lconstrukterstva, ljuske su relativno lake konstrukcije, izvaredno funkcionalne i prikladne za pokrivanje vrlo velikih prostorija bez stubova.

15.4.

LJUSKE

Ljuskom nazivamo tanki zakrivljeni prostorno povrinski nosa. Zbog svoje zakrivljenosti u jednom ili dva pravca ljuska prenosi optereenja, unutranjim normainim i smiuim silama i bez momenata savijanja stvarajui membransko stanje i prostomu krutost. Dostie velike raspone bez meduoslonaca.

Primjenjuju se za pokrivanje stadiona, industrijskih haia, pijanih prostora, hangara, skladita, dvorana: izlobenih, sportskih, kongresnih, staninih objekata kao i za siine javne i privredne objekte. Debljina ovakve membranske konstrukcije ljuske obino je 6 do 8 cm. Armiraju se tankim profilima eijeza prenika 6 mm na razmacima od po 15 cm u dva ortogonalna pravca. Prvi pokuaj da se jedan armiranobetonski elemenat veoma male debijine iskoristi kao nosivi konstrukivni dio javio se kod sistema ijuslci. Prva ljuska je bila izgradena na zgradi eljeznike stanice u Parizu 1910 godine. Zatim su.se redale druge ljuskaste konstrukcije, 1911, 1916, 1917. god. da bi se od 1920. god. javljale u Italiji, Njemakoj i u Americi sa raznolikim vrstama lconstrukcija ljuske.

Ljuske se mogu graditi: od slojevito ljepljenog drveta, od elinih limova, armiranih staklenih vlakana, sintetikih materijala i od armiranog betona koji je u veoma veiikoj primjeni lcod njih i najpovoljnijije. . Da bi se ljuska nalazila u mebranskom stanju, ona mora biti uradena prije svega od homogenog i izotropnog materijala, a debljina treba da je sasvim maia u odnosu na dimenzije njene sredine povrine. Sredina povrina mora biti kontinualne zakrivljenosti, to znai da ne smije pokazivati bilo kakve znake nagle promjene krivine. U tome je armirani beton najpovoljniji materijal. Takode okolni dijelovi konstrukcije ne treba da sprjeavaju slobodno dilatiranje ljuske. One se razlikuju prema obliku povrina i dimenzija i dijele se prema nainu nasta-

TRANSLATORNA POVRSINA SA POZITIVNOM GAUSOVOM KRIVOM

TRANSLATORNA POVRINA SA NEGATTVNOM GAUSOVOM KRTVOM

TRANSLATORNA CILINDRINA POVRINA SA KRTVOLINIJSKOM VODILJOMIPRAVOM IZVODNICOM . IZVODNICA .VODILJA

KRUNA TRANSLATORNA POVRINA SA POZITIVNOM GAUSOVOM KRIVOM (ELIPTINIPARABOLOID)

KRUNA TRANSLATORNA POVRINA SA NEGATIVNOM GAUSOVOM KRIVOM (HIPERBOLINI PARABOLOID)

SL.15-20. TRANSLATORNE POVRINSKE LJUSKE

janja na: translatorne povrine i na rotacione povrine sa vertikalnom i horizontalnom osom rotacije.

Translatorne povrinske ljuske Translatorne povrine ljuske pogodne su za primjenu zbog ponavijanja jednakih paraleinih presjeka i sa kretanjem pravolinijskim izvodnicama. Kada se kriva linija kao izvodnica u jednom presjeku kree po pravoj liniji dobijaju se nosai cilindrinog obiilca. Isto talco kod translatome povrine sa Gausovom pozitivnom ili negativnom krivinom dobija se najee eliptini paraboloid. Ako osa sistema nije prava linija ve je npr. kriva - luk, dobija se odsjeak torusa i tada se radi o ijusci dvostruke krive (Sl. 15-20).

kao odsjeak lopte. Zbog nepovoljnih oblika rjedi je sluaj da je rotacioni sistem elipsoid biio da se eiipsa rotira po kraoj ili duoj osi. Mogu se rotirati i druge krive za dobijanje rotacionih povrina. Tako veliki broj povrinslcih nosaa nastaje obrtanjem oko odredene ose jedne dui neke geometrijski odredene linije. Kada se okree jedna prava izvodnica koja lei u jednoj ravni sa osom i zaklapa sa njom odredeni ugao dobija se konus. Isto tako okretanjem kruga oko jednog prenika kao ose dobija se iopta. Zakrivljavanjem prave moe se obrazovati otvoreni konus koji kada se presjee dobija se hiperboloid itd (Sl.15-21). Posmatranjem raznovrsnih oblika povrina, dimenzija i naina na koji su nastale ove konstrukcije, mogue je ljuslce svrstati u vrste sa:

Rotacione povrine Rotacione povrine sa vertikalnom ili horizontalnom osom rotacije primjenjuju se obino sa meridijanima u obliku kruaog lulca, prave ili hiperboie. Tipian prclstavnilc rotacionih sistema je kupola i to'kupola

Ljuske sa zakrivljenim povrinama 1. Cilindrine ljuske 2. Ljuska konoidnog oblika

PAPIR RAVAN, POSTAVLJEN NA DVA OSLONCA SAVIJA SE POD SOPSTVENOM TEINOM.

ISTI PAPIR POSTAVLJEN CILINDRINO STABILAN JEI SPREMAN DA, PORED SOPSTVENE TCINE, PRIMITERET

SL.15-20a. PRIB^JERI PONAANJA PAPIRA PRI OPTEREENJU U ZAVISNOSTI OD OBLIKA, MODEL

1.

! fz

>\

KONUSNA LJUSKA

tz

SVERNA UUSKA

LJUSKA SVERNOG PARABOLOIDA

ROTACIONIHIPERBOLOID

SVERNA UUSKA NASTALA ROTACIJOM KRIVE ( MERDIJANA ) OKO VERTIKALNE OSE

SL.15-21. ROTACIONE POVRINSKE UUSKE

3. Ljuske konusnog oblika 4. Giatke rotacione kupoie 5. Ljuske paraboloidnog oblika 6. Luske hiperboloidnog obiika 7. Ljuske oblika hiperbolinog paraboloida 8. Ljuske oblika eliptinog paraboloida Ljuske sa poyrinama naboranim ravnim

1. Prizmatini pabori 2. 'Piramidalni nabori

ZAJEDNIKA DIJAFRAGMA

SL.15-22. OBLICI CILINDMNIH LJUSKI

15.4.1. Ljuske sa zakrivljenim povrinama 15.4.1.1. Cilindrine ljuske Sve vrste zakrivljenih ljuski lcoje imaju u jednom presjeku krivu iiniju, a u drugom pravu nazivaju se cilindrine ijuske. One su po obliku povrina ciiindrinih ili cjevastih formi. Najee je to dio krive koja moe biti krug, parabola, eiipsa iii siina kriva. Na osnovu toga formiraju se i razliiti obiici presjeka sa konkavnom ili konveksom krivom (Sl.15-22). Razlikujemo duge i kratke ciiindrine ljuske to zavisi od odnosa duine (1) i raspona (b). Kada je odnos l:b>4 onda su to duge Ijuske i kada je l:b<l kratke ljuske. Kod kratkih ljuski potrebna su ojaanja u vidu lunih rebara dok se kod dugih ljuski za ojaanja primjenjuju dijafragme na krajevima raspona (Sl. 15-22a). Kratlce ljuske se formiraju najee od terena tj. od temelja dok se duge ljuske formiraju na, konstrukciji zidova, stubovima i sl. Dimenzije ljuski obino su debljingjcoja se kree od 5-8 cm, dok se visina luka h

kree se u granicama 1/8 do 1/15 od raspona lulca lx. Raspon luka lx je 12 m, a duina luka l y j e d o 40 m (Sl. 15-23). Kod pokrivanja velikih prostora niu se cilindrini svodovi jedan pored drugog i nastavljaju se dijafragmama u podunom pravcu. U tom sluaju, da bi se dobilo dnevno osvjetljenje preko krova, jer svijetlo koje se tada dobija preko olcolnih zidova nije dovoljno, postupa se na dva naina, prosijecanjem prozora na krovu u vidu laterni ili segmentima ljuske stvarajui cilindrini "ed" krov. Ljuske se mogu medusobno kombinovati tako da se dobiju razliiti oblici koji pogoduju konceptu odredenih objekata. Kod cilindrinih ljuski u cilju njihove zatite od prokinjavanja rade se krovni pokrivai sa odgovarajuom toplotnom i hidro izolacijom, slino izradi kao kod pokrivaa ravnih krovova. Savremeni nain gradenja podrazumijeva montano gradenje ljuski, radi izbjegavanja livenja konstrukcije na visini i na licu mjesta. Na slici (Sl. 15-24) dato je nekoliko primjera primjene cilindrinih ljuski.

TANKADUGA LJUSKA

TANKA KRATKA LJUSKA

SL.15-22a. VRSTE CILIftRINTH LJUSKI

PRIMJER PERONSKE NADSTREN7CE FORMIRANE DJELOVIMA SVODA

OBRAZOVANJE KRSTATIH S VODOVA CILINDRINIM SVODOVIMA

SL.15-23. PRIMJER KONSTRUKCIJE CILINDRINE LJUSKE

KONKAVNE LJUSKE

OBRAZOVANE LJUSKIZA PRIVREDNE IINDUSTRIJSKE OBJEKTE

..TANKA KRATKA UUSKA

KRATKE LJUSKE

HANGAR NA AERODROMU MARIGNANE ( FRANCUSKA, ARH. A.PERRET) KONSTRUKCIJA KRATKE UUSKE

SL.15-24. IPRIMJEJRI CILINDRINni UUSKI

15-4.1.2. Ljuske konoidnog oblika Konoidna ijuska je prostorna vitoperna povrina koja nastaje nad pravougaonom osnovom kada se na jednoj strani osnove postavi luk, pa jedna izvodnica (prava linija) kree paralelno vertikalnoj ravni simetrije ljuske po luku i suprotnoj strani pravougaone osnove. Luk moe biti dio kruga, elipse, parabole iii hiperbole (Sl.1525). Ljuska se oslanja dvjema naspramnim stranama na ivine lukove odnosno dija-

fragme, a dmgim dvjema stranama na ivine nosae. Konoidni sklopovi postavljeni u nizu, formiraju krovnu konstrulcciju kod koje luni idignuti dio slui za osvjetljavanje prostorija. Za razliku od cilindrinih ed konstrukcija olune staze predstavljaju prednost u pogledu odvodnjavanja krovnih povrina. Voda se ne zadrava kod svjetlosnih povrina ve se ovalnim povrinama bre povlai prema olucima. Konoidne konstrukcije se esto koriste sa skraenjima tako da su dvije strane sa

o r t o g o n a l n a projekcija

aksonometrijskiizgled

SL.15-25. KONOIDNA POVRINA - LJUSKA

dimenzjje l j u s k e

sklop konoidnih u u s k i u vidu testersastog krova

1=2 1
/

podunipresjek kroz konoidne ljuske

aksonometrijski1zgled

SL.15-26. KONSTRUKCIJA KONOIDNE LJUSKE

lukovima, jedna sa veom strijelom, a druga sa manjom. Strijela veeg iuka uzima se sa najmanje iy/6 dok je strijeia manjeg luka ly/12 imajui u vidu da je njihov odnos najpovoljniji 1:2. (Sl. 15-26). Primjenjuju se kod krovnih konstrukcija nad industrijskim halama, za nastrenice i za sline objekte. Rasponi konoidnih ljuski lx izvode se i do 15.00 m dok irina obiijeena sa ly moe biti i 25.00 mu Debljina ljuske u tjemenu luka je pribiino 6 cm, a dio Ijuske prema osloncu i do 15 cm. Na lunom dijelu, ijuska mora imati dijafragmu ili zategu kako bi se sprijeilo dejstvo horizontalnih sila lcoje tee razmicanju konstmkcije.

oblik ijuske. Ovaj oblik ljuske se rjede koristi cio ve se najee primjenjuje skraen. Na taj nain se dobijaju dvije naspramne strane prave, a druge dvije krive sa razliitim duinama strijele. Primjenjuju se kao krovne konstrukcije za posebne oblike osnova. Posebno odgovara i interesantan je kod sistema kupola, a primjenjiv je i za pokrivanje pravougaonih osnova. Pogodne su za kombinovanja veih i manjih elemenata kao i sa elementima sa ravnim povrinama, pa se mogu dobiti razliiti i uspjeni sklopovi. Spojevi zakoenih elemenata omoguavaju osvjetljenje pokrivenog prostora. U primjeni ovih oblika projektanti mnogih znaajnih objekata u svijetu odstupajui od klasinih formi oblikovanja zgrada izgradili su veliki broj javnih objekata(Si. 15-27). Rasponi lunog oblika kreu se i do 30.00 m, a duina ljuske kree se do 15 m. Mogu se oslanjati direktno na temelje ili na izdignute oslonce, stubove ili zidove*

15.4.1.3. Ljuska konusnog oblika Ove vrste prostomih povrinskih konstrukcija podsjeaju na konoidne ljuske, ali se bitno razlikuju od njih pa se tretiraju kao poseban sistem. Nastaje kada se trougao rotaciono okree oko jedne prave, vertikalne ose trougla i time nastaje konusni

djelovirazliitih veuiha

testerasti oblik

atorastioblik

zvjezdastiobuk

SL.15-27. LJUSKE KONUSNOG OBLIKA

N ASTAJ ANJE KUPOLE ROTACIJOM JEDNE KRIVE (MERDIJANA) OKO VERTIKALNE OSE

POLULOPTA

SFERNA KALOTA

POLULOPTA

LOPTINE ZONE

ELIPSOID KRUNA OSNOVA

PARABOLOID

(
POLULOPTE SA OTVORJMA

^
UVIDUKAPI

VARIJACIJEPO PRESJEKU

APSIDNA KUPOLA POLUKRUNA OSNOVA

DIJAFRAGMA ELIPTINA OSNOVA ZASJEENA MNOGOUGAONA KUPOLA ZASJEENA EMONOVA KUPOLA

SFERJNA KALOTA

SFERINA KUPOLA

MNOGOUGAONE KUPOLE

KVADRATNAI PRAVOUGAONA OSNOVA

TRANSLATORNA KUPOLA

TROUGLASTAI ESTOUGAONA OSNOVA

MNOGOUGAONA KUPOLA

SL.15-28. NEKOLIKO VRSTAI OBLIKA KUPOLA NAD RAZNIM OSNOVAMA

15.4.1.4. Glatke - rotacione kupole Za razliku od kiasinih oblika koji se javljaju u obliku kupole, unapredenjem tehnikih nauka u savremenom gradenju koriste se oblici u vidu odsjeaka lopte, polulopta i najzad cijela iopta. Ljuske u vidu kupola nastale su rotacijom jedne krive (meridijana) oko vertikaine ose. Kriva moe biti dio kruga, elipse, parabole, hiperbole i dr. Na slici (Si. 15-28) pokazani su oblici koji se gotovo najee koriste. Kupolastim ijuskama mogue je pokriti veoma velike povrine esto sa rasponima i do 100 m i sa debljinom ljuske koja se kree od 6 do 9 cm. Postavljaju se nad krunom, eliptinom ili poligonalnom osnovom. Najvie korien materijal je armirani beton, tanki limovi, aluminijum i plastine membrane. Odsijecanjem kupole ravnim vertikalnim povrinama ostvaruju se uslovi za postavljanje svjetlosnih povrina (S1.15-28a). Poznati su izvedeni objekti u svijetu i kod nas koji predstavljaju veoma atraktivne fomie kupolastih konstmkcija primijenjenih na razliitim objektima i sa razliitim oblicima. Umjetnilci paviljon u Sao Paulu. (Oskar Niemeyer) izgraden je 1954. godine od armiranobetonske ljuske sa prenikom od 76.5 m i visinom kalote od 20.5 m. Filipsov paviljon u Ajdohovenu, Holandija (arh. R.Kalf) sa armiranobetonskom kupolom izgradenom od prethodno napregnutog betona raspona 72.0 m. Planetarijum u Bohumu, Njemaka, (Balkovski) izgraden je 1963 godine, a ljuska je okrenuta kupola sa rasponom osnove 34.0 m i visine 17.0 m. Zgrada opere u Sidneju, Australija (arh. J.Otzon i O.Arur) ima koljkastu kupolastu krovnu konstmkciju koja je izradena od tankih amiiranobetonskih ljuski. Veoma smjela konstmkcija ljuske je kupola palate C.N.I.T. u Parizu gdje je razmak leita 205 m. Ovaj izuzetan svod oslanja se u tri take iz kojih polaze tri ljuskasta segmenta razvijena u vidu lepeze. Svod sainjavaju dvije Ijuske spoljna i unu-

tranja, debljine 6.5 cm, a razmak izmedu njih je 1.80 m. One su ukmene rebrima debljine 10 cm na svakih 9 m. Odnos debljine ljuske prema njenom rasponu je 1:3150, a ako se raunaju obje ljuske sa debljinom ukruenja jo uvijek se dobija odnos 1:1000 to je, po procjeni, deset puta potrebnog materijala manje nego za prirodne ljuske, jer ljuska jajeta ima odnos debljine prema preniku 1:100 (S1.15-28b). Od naih objekata poznati su objekti -Beogradskog sajmita pokrivenog armiranobetonskom tankom ljuskom gdje osnova objekata hale 1 iznosi 348x70 m, a debljina ljuske 9 cm, dok je hala 2 formirana iz dva dijela i pokrivena kupolom u vidu ijuske debljine 9 cm i raspona 48x48 m (arh. M. Pantovi i konstruktor M. Krsti) (Sl.1529). Osim glatkih rade se i rebraste kupole kod kojih su meridijalna rebra glavni nosei elementi na koje se oslanjaju polja ljuske koja su najee montanog tipa. Rebra su od armiranog betona ili od prethodno napregnutog betona. Poznata je velika sajmska kupola u Lajpcigu nad osmougaonom osnovom koju pokriva osam segmenata eliptine ljuske, a koje se medusobno sijeku u rebrima kao kod manastirskih svodova (Sl.15-30). Osnova hale je kvadrat veliine 76x76 m, a debljina ljuske 10 cm.

15.4.1.8. Ljuske paraboloidnog oblika Radi funkcionalnog i konstmktivnog zadovoljenja oblika krovnih povrina teilo se i dmgim oblicima krovnih konstmkcija. Tako je jedna od tih mogunosti i paraboloid oblika krive povrine gdje se u presjecima krive javlja parabola. Paraboloid nastaje kada se kriva parabole rotira oko njene ose ili kada se kriva parabole translatomo kree po nekoj dmgoj paraboli koja je upravna na parabolu koja se pomjera. Kod ovog konstruktivnog sistema sa translacijom krive dobija se sistem konstrukcije koji u oba upravna presjeka ima krivu i to parabolu (Sl. 15-30). Kod rotiranja parabole

KONSTRUKCIJA KUPOLE

FABRIKA GUMENIH PROIZVODA, JUNI VELS ( 1951 ) POKRIVENA SA LOPTASTIM KUPOLAMA IN. BRYN MAWR

PUANA HALA U ROAJANU (FRANCUSKA). INENJER: R.SARGER (1950 ) PODIGNUTA U VIDU TALASASTE UUSKASTE KUPOLE RASPONA 50, VISINE U TJEMENU 10Y5M. UOBLIENA JE SA DESET SINUSOIDNO POREANIH PARABOLOIDNIH VALO VA

SL.15-28a. IZVEDENI OBJEKTI SA KONSTRUKCUOM KUPOLE LJUSKE

SL.15-28b. IZLOBENA PALATA C.N.I.T. U PAMZU ARHITEKTI: CAMELOT, DE MAILLYI ZEHRFUSS ( PROF KOJI, INDUSTRUSKA ARB3TEKTURA )

HALE SNIMAK BEOGRADSKOG SAJMA

^ffTTT

I 1 I 7 1 1 j^MMSTT 1

] Q

PRESJEK

wmm
48 fO D E ) . ^K^

^^ I .17 li I I PTE

hx

48

liSKB
C2)
BHF7 1^1^

OSNOVA

110,00 m

4 -

SL.15-29- BEOGRADSKI SAJAM HALA 2 . M. PANTOVI IIN. M.KRSTI

SAJAMSKA HALA U LAJPCIGU ( NJEMAKA) PRESJEK ARH. H. RITTER OSAM SEGMENATA ELIPTINE LJUSKE KOJI SE MEUSOBNO SIEKU U REBRIMA

PALATA SPORTOVA U RIMU IN. P.L.NERVI IAVITELLOZZI

SL.15-30. KUPOLE SA REBRASTOM KONSTRUKCUOM NA KOJU SE OSLANJAJU POUA UUSKI

horizontalni presjeci su krugovi, dok su kod translacije horizontaini presjeci elipse pa se esto nazivaju eliptini paraboloidi. Prikazani primjer paraboioidne konstrukcije izgraden je na' zgradi Kongresne paiate u Braziiiji, Btazii (Arh.Oskar Nie) sa dvije kupoiate konstmkcije, gdje

je jedna od njih raspona 32.5 m (Si. 15-31) i izgradena je od armiranog betona. Armirani beton i prethodno napregnuti beton su najei materijali koji se koriste za gradenje i izgradnju ljuski paraboloidnog oblika. Medutim koriste se i drugi materijali koji su ranije navodeni.

PARABOLA ROTACIJA KRIVE OKO VERTIKALNE OSE

PARABOLA

SL.15-30. PARABOLOID NA PRAVOUGAONOJ OSNOVI

SL.15-31. KONGRESNA PALATA U BRAZILIJI, BRAZIL ARH. OSKAR NIEMEYER

15.4.1.6. Ljuske hiperboloidnog oblika Kada se oko vertikalne ose rotira kriva hiperboia na odredenom odstojanju od ose dobija se rotacioni hiperboioid (Sl. 15-32). Popreni presjeci takvog tijela su kmgovi razliiti veliina. Medutim poduni presjeci sa djeliminim zahvatom tijeia daju hiperbole formirajui povrinu hiperboioida. Hiperboloid je dvosmjerna kriva povrina. Ona se koristi kao ljuska nad industrijskim objektima? a rjede kod javnih objekata. Mogu se koristiti cjelovite, ski*aene iii pak u dijeiovima povrina (Sl.15-33).

SL.15-32. HIPERBOLOID NASTAO OKRETANJEM KRIVE OKO OSE ROTACUE

SL.15-33. VODOTORANJ U CORGENONU ( FRANUSKA U OBLIKU ROTACIONOG HIPERBOLOIDA; PRENIK PRIVRHU JE 25

. GLAVNE^ARABOLE

SL.15-34. KONSTRUKCIJE HIPERBOLINOG PARABOLOIDA

SL.15-35. KONSTRUKCUE ""- NAD KVADRATNOM OSNOVOM

Ljuske oblika hiperbolinog paraboloida - HIPARI Naziv hiperbolini paraboioid potie od toga to je srednja ravan ljuske presjeena u jednom pravcu kriva parabola, a u dmgom presjeku je hiperbola i otuda potie naziv ove konstrukcije "HIPAR". Dobija se kada se transiatomo nad pravougaonom osnovom u jednom i dmgom pravcu kree neka od krivih parabola, hiperbola ili elipsa po putanji koja je paraboia iii neka druga kriva.
5

15.4.1.7.

Dmgi nain nastajanja je ako se na odredenoj etvorougaonoj osnovi izdijeljenoj na jednak broj dijelova naspramno meusobno povezanih pravim linijama, podigne iz ravni jedno tjeme osnove i tako se dobija vitopema povrina (Sl. 15-34). Iz osnovne fomie hiperbolinog paraboloida mogue je dobiti razne vrste oblika ljuske nad kvadratnom ili pravougaonom osnovom u vidu ljuske oblika hiperbolinog paraboloida ili od eiemenata ljuske hiperbolinog paraboloida sloenih u obliku kiobrana oslonjenog na jedan ili na etiri stubaisl (Sl. 15-35).

NAD TROUGAONOM OSNOVOM

NAD KVADRATNOM OSNOVOM

AKSONOMETRIJA NAD KVADRATNOM OSNOVOM

SL.15-35. KONSTRUKijE "HIPARH-a

U primjeni lcombinacije krovnih ljuski ovog sistema omogueno je da se pojedini objekti razlikuju jedan od drugog i ako

imaju iste ili siine osnove samo zbog toga to imaju razliita krovna rjeenja (Si.1536).

SEDLASTIHIPERBOLINIPARABOLOED

KONSTRUKCIJA HIPERBOONOG PARABOLOIDA

IZGLED

SPORTSKA SALA U SAO PAOLU BETONSKA LJUSKA OBLIKA HIPERBOLINOG PARABOLOIDA

ZATEGA

DIJAFRAGMA

EMA SKLOPA HALE POKRIVENE HIPERBOLINIM PARABOLOIDIMA

UDVOJENI HIPERBOLINIPARABOLOID NAD SKLADITEM JEDNOGINDUSTRIJSKOG KOMPLEKSA U MEKSIKU

SL.15-36. PRIMJERI PRIMJENE KROVNIH LJUSKI KOD PRTVREDNIH OBJEKATA

'

bi

KONSTRUKTTVNA RJEENJA "HIPAR"-a KOD PRIMJENE OSLONACA a - N A STUBOVIMA; b - IVININOSA; c - ZATEGE

SL.15-36. MOGUNOSTI KONSTRUKCIJA VITOPERNffi POVRINA UUSKI KOD PRIMJENE ZA nED" KROVOVE U INDUSTRUI

Osnova moe biti pravougaona, kruna, poligonalna, eiiptina iii neka dmga zavisno od osnovne forme ljuske i funkcionainih potreba.

15.4.1.8. Ljuska eliptino paraboloidnog oblika - ELPAM Obiik ljuske eiiptipog paraboioida nastaje translacijom jedne glavne parabole po drugoj glavnoj pafaboli i obratno tzv.

ELPARI. Osnova takvog oblika je elipsa. Ako se takva prostorna kriva povrina formira nad kvadratnom ili pravougaonom osnovom onda se ona oslanja na elastine ivine lukove gdje se njihovi potisci obino neutraiiu zategama lcoje su vjealjkama objeene o luk ili su ivini elementi kruti. Osionci lukova su stubovi. Povrine izmedu zatega i lukova koriste se za postavljanje vertikalnih svjetlosnih povrina (Si.15-37).

PRIMJENA "ELPAR"-a NA PRIZEMNOM PRIVREDNOM OBJEKTU"

SL.15-37. LJUSKE ELIPTINO PARABOLOIDNOG OBLIKA ~

15.4.2. Ljuske sa naboranim povrinama

ravnim

poprenom smjeru i membranske tranje sile.

unu-

Naborane konstrukcije su prostomi povrinski nosai sastavljeni iz dva iii vie naboranih ravnih elemenata. Naborane konstrukcije se javljaju od skora, tek prije nekoliko desetina godina, kada su se nakon razvoja armiranog betona stvorili uslovi za njihovu primjenu. Naborane konstrukcije su zahvalan elemenat koji odreduje ne samo spoljni ve i unutranji oblik prostora. Osnovna karakteristika naboranih konstrukcija je da nabori u poprenom presjeku, presjeku okomitom na raspon, dobijaju u podunom pravcu potrebnu krutost, a dijafragme to obezbjeduju u poprenom smislu. Ouvanje oblika poprenih presjeka postie se dijafragmama koje su u svojoj ravni jako kmt eiemenat. Naborani elementi svoje optereenje prenose na dijafragme a one ga prenose na vertikalnu noseu konstrukciju. Pri tome se u grednim naborima javljaju dvije grupe unutranjih sila: sile u

Pomou papirnog modela 'Siegel je instruktivno objasnio mehaniko ponaanje prizmatinih punih grednih nabora (Si.1538). Po tom modelu ravan papir ne moe da nosi ni sopstvenu teinu (Sl. 15-38a). Kada se taj papir nabora, pored sopstvene teine, nosi i jo dodatni teret (SL15-38.b). Pri poveanju tog optereenja nabor se spljoti pri emu se visina nabora smanjuje, a ivini nabori se deformiu (S1.15-38.c). Ako se sprijei spljotenje nabora primjenom dijafragmi na elnim dijelovima, nosivost se znaajno poveava (Sl. 15-38.d). Saznanja iz ovog modela globalno vrijede i za primjenu ovih konstrukcija u arhitektonskim objektima. Nabor oslonjen na dvije dijafragme je prosta greda sa jednim ili sa dva prepusta. Ako je nabor oslonjen na vie dijafragmi tako da ima dva ili vie raspona onda je nabor kontinualna greda, ili ako je sa jedne

strane nabor uklijeten, a sa druge slobodan onda je to konzola. Na siici (Sl.15-39) prikazan je dio krovne lconstrukcije jedne hale sa naboranim eiementima i svjetiosnim trakama koje ih razdvajaju. Nabori svoja optereenja prenose na dijafragme, a one dalje na stubove. Na slici (Sl. 15-40) prikazana je nosiva konstrukcija jedne Candeline koie u Mexico Cityu. Krov i meduspratne konstrukcije izvedeni su od punih grednih nabora. Zbog dodatnih elemenata radi dobijanja ravne povrine konstrukcija ipak nije racionalna, ali je indikativno kako se naborana konstrukcija moe primijeniti i u takvim uslovima. Naborane konstrukcije se rade u vidu prizmatinih povrina, kada se translacijom poiigonalna vodiija kree pravoiinijskom izvodnicom. Dmgi oblik konstrukcije je piramidalni nabor u vidu povrina nastalih od piramida. Najpovoljniji i najee primjenjivan gradevinski materijal za naborane konstrukcije je armirani beton. Za raziiku od zakrivljenih ijuskastih konstrukcija, oplata za izvodenje naboranih elemenata je mnogo jednostavnija. Primjenom prefabrikovanih elemenata od armiranog betona skrauje se vrijeme izrade konstrukcije. Nagib naboranih ravniii elemenata ne treba da je vei od cca 40 . Iz razioga premoava^j0. velikih raspona i smanjenja teine esto se primjenjuje prethodno napregnuti beton. Pored armiranog betona za izradu nabora primjenjuje se i elik u vidu reetki od cijevnih profila.

EL.15-38. TUMAENJA MEIIANIKOG PONAANJA PRIZMATINIII GREDNIH NABORA NA OSNOVU MODELA URADENOG OD PAPIRA

SL.15-39. DETALJ KROVNE KONSTRUKCUE JEDNE HALE SA UGRADENIM SVJETLOSNIM TRAKAMA

SL.15-40. NOStVA KONSTRUKCUA ( KROVIMEDUSPRATNE KONSTRUKCfrlE ) JEDNE KOLE U MEXICO-CITY ( PROJEKTANT CANDELA )

Kod malih raspona primjenjuje se elik ili aluminijum u kombinaciji sa poliestarskim smolama, armiranim staklenim nitima i tako se dobija providan krov. Plastine mase se takode koriste za gradnju nabora u vidu sendvi ploa, a mogua je i izrada od drveta, najee iz ljepljivih pioa. Naborane konstrukcije moraju imati topiotnu zatitu koja se ugraduje sa spoljne strane nabora u vidu ploa, kao najpovoijnijeg prefabrikata, iznad kojih dolazi hidroizolacija.

menti su slinih dimenzija koji se za vee raspone rade od prethodno napregnutog betona. Kod izbora globalne koncepcije nosive konstrukcije, moraju se uzeti u obzir optereenja od sopstvene teine i sriijega, za"tim optereenje od vjetra na uzdune povrine nabora i seizmike sile koje djeluju du nabora. Na slici (Sl. 15-42) prikazani su isjeci krovnih konstmkcija kao mogui oblici naboranih ljuski. Najjednostavniji gredni nabor je nizanje V elemenata gdje se u poprenom smjeru dobijaju talasi, poznati pod nazivom cik-cak nabori. Najpovoljniji nagib kod ovih nabora je cca 35. Znaajno strmiji ili manji nagib daje skuplja rjeenja. irina ploe u presjeku, mjereno po kosini, iznosi 30 debljina ploe tako da irina ploe ne prelazi 3.6 m ako se rauna sa debljinom ploe od 12 cm. Sve ove eiemnte treba uzeti u obzir kod formiranja rjeenja jer su oni medusobno zavisni (Sl. 15-43). Kenstmkcije kod cik-cak nabora oslanjaju se tako da elementi lee na trougaonim dijafragmama i diskovima koji se formiraju kod dijafragme. Prenose optereenja neposredno na stubove koji mogu biti vertikalni, kosi, V, Y stubovi i sl., zatim na zidove, na rigle koje lee na stubovima, na reetkaste nosae itd. Naravno, postoji bezbroj daljnih mogunosti oblikovanja dijafragmi odnosno oslanjanja nabora (Sl. 15-44). Primjenjuju se kao krovne konstmkcije kod industrijskih objekata, a esto i kod javnih objekata, kod kolskih i sportskih objekata, saia i sl.

15.4.2.1. Prizmatini nabori Prizmatini nabori su konstrukcije sastavijene od tankih i ravnih ploa spojenih u vidu prizmatinih povrina. Njihovo popreno ukruenje obezbjeduju dijafragme. Ovako sloeno postavijeni nabori posjeduju veliki otpomi momenat presjeka, pa se sa njima mogu premoavati priiino veliki rasponi. Naborani elementi svoje optereenje predaju dijafragmama, a ove ga dalje prenose na oslonce. Nabori mogu premoavati raspone od 15 do 40 m. Ako se radi konstrukcija sa prepustima onda su prepusti do najvie 1/3 raspona konstrukcije. Visina poprenih presjekanaborauzima se 1/15 do 1/25 raspona. Eiementi nabora su relativno tanki elementi sa debljinom koja se kree od 6 do 15 cm. U smjeru raspona ravne povrine djeluju kao diskovi oslonjeni na dijafragme tako da nabor djeluje kao greda oslonjena na dijafragme. Sile koje se javljaju kod nosaa su unutranje u poprenom smjem i membranske (Si. 15-41). Prefabrikovani naborani ele--

IPREF.ELEMENATI

PRHFABRIKOVANL OBLICL PRESJEKA NABORANIH LJUSKISA SVIJETIJEIM TRAKAMA DUAFRAGMA .OTVORZA ,

, I

SL.15-42. PLOE - DISKOVI SA NIZOM OTVORA KAO NADSVIJETLA U NABORANIM KROVNIM KONSTRUKCIJAMA

SL.15-43. OBLICII DIMENZUE PRESJEKA GREDNTH lKCAK NABORA

OSNOVA

SL.15-44. RASPONII OPTEREENJA GREDNIH CIKCAK NABORA

U V
OSLANJANJA NA STUBOVE NA DIJAFRAGMEISTUBOVE

NA ZIDNA PLATNA

NA RAMOVSKU KONSTRUKCIJU

TRGOVINA SEAR U TAMPINA FLOREDI NABORANIKROV SAISTURENOM STREHOM NA TRAPEZASTE RAMOVE NA VILJUKASTE STUBOVE

OSLANJANJE NA Y PROFTLE

SL.15-44. OSLANJANJE KONSTRUKCUE GREDNIH CIKCAK NABORA

15.4.2.2. Piramidalni nabori Piramidalni nabori u smislu prihvatanja i prenoenja optereenja slini su prizmatinim naborima. Postoji veliki broj zanimljivih rjeenja prizmatinih nabora. Rade se u armiranom betonu, monoiitno ili iz prefabrikovanih elemenata u eiiku ili u r^stinim masama i u drvetu.

jena stmktura. Primjenjuje se kod zgrada pravougaone osnove. Za dimenzionisanje ploe uzima se najvei raspon dat visinom trougla naboranog eiementa. Svi naborani elementi su medusobno jednaki to olakava izvodenje, a podesni su i za prefabrikaciju (Sl. 15-45).

IZGLED

OSNOVA

IZGLED

AKSONOMETRIJA

SL.15-45. KONSTRUKCUA NABORANOG KROVA OD KONINIH NABORANIH ELEMENATA

15.4.2.3. Nabori sastavljeni iz trouglastih elemenata Nabori iz trouglastih eiemenata sastoje se od niza prizmatinih naboranih elemenata koje sainjavaju po dva pravougla trougla koji su sa svojim iljcima naizmjenino orijentisani u jednom i drugom smjeru. Sljeme krova je u vidu nazubljene ravni. Uvale su paralelne bonim zidovima i nagnute prema jednom i dmgom zabatnom zidu. Izgled krova je horizontalna nazubl-

U kombinaciji razliitih trougiova dobijaju se razliiti nabori koji se uskladuju prema arhitekturi bonih zidova i raspona odnosno duine i irine krovne ravni. Na slici (Si. 15-46) prikazano je nekoliko moguih kombinacija sa razliitim elementima i poloajima. Kod kmnih krovova, nabori se formiraju u obliku lepeze, tako da se njihova debljina mijenja i raste, poev od sredita prema periferiji kruga.

IZGLED

OSNOVA

IZGLED

AKSONOMETRIJA

SL.15-46. GREDNI NABORIZ PRIZMATINIH NABORANIH ELEMENATA

NABORANA KROVNA PLOA DVORANA ZA KONFERENCIJE GREGOR MEMORIAL UNTVERZITET U WAYNEU ( SAD ) ARHITEKT: MINORU YAMASAKI

KROVNA KONSTRUKCIJA U OBUKU LEPEZE PAVILJON WELLS FARGO-AMERJKAN TRUST ., SAN FRANCISKO ( SAD ) KRUNI, RADIJALNO NABORANI KROV

IZGLED

OSNOVA APRIZMATINI GREDNINABORI

IZGLED

AKSONOMETRIJA

IZGLED

OSNOVA APRIZMATINI GREDNINABORI

IZGLED

AKSONOMETRIJA

SL.15-46. PRIMJERI RAZLIITIH NABORA OD PRIZMATINIH ELEMENATA

15.4,2.4. Luni nabori Kod sistema trouglastih piramida, pored horizontainih poloaja, nabori mogu biti iuni nabori sastavljeni od jednakih dvozglobnih iii trozglobnih naboranih eiemenata. Trozgiobni okviri su povoijnija rjeenja jer nijesu osjetljivi na temperaturne

promjene. Uslijed dovoijne fleksibiinosti naboranih elemenata, diiatacione fuge nijesu potrebne, a duina objekta u tom smjeru je neograniena. Naborane okvire je neophodno na krajevima ukrutiti sekundarnim dijafragmama (Sl. 15-47).

NABORANA KONSTRUKCIJAIZ DVOZGLOBNIH OKVIRNIH NABORANIH ELEMENATA

NABORANA KONSTRUKCIJAIZ TROZGLOBNIH NABORANIH ELEMENATA'

IZGLED

IZGLED

AKSONOMETRIJA

SL.15-47. KONSTRUKCUE IZ OKVIRNIH LUNIH NABORA

BAVASTINABORIZ ELIKA

15,4.2.5. Nabori sa Iepezasto poreanim elementima Pored do sada prikazanih naboranih elemenata koji se primjenjuju za krovne konstrukcije zgrada pravougaone osnove,

mogue je iz prizmatinih elemenata dobiti i lepezaste odnosno radijalne obiike nabora koji su prikladni za kmne, prstenaste, poiigonaine i pravougle osnove. Razlikujemo veiiki broj tako geometrijski rijeenih

arhitektonskih i konstmktivno povoijnih obiilca. Na slici (Sl. 15-48) prikazano je nekoliko arhitektonskih i konstruktivnih

rjeenja kod prstenastih, poligonalnih i pravouglih osnova.

IZGLED

OSNOVA ATORASTA LJUSKA NAD KVADRATNOM OSNOVOM

OSNOVA NABOR ZVJEZDASTE OSNOVE

NOSA OSNOVA KONSTRUKCIJAIZ ELIKA KUPOLASTOG NABORA

SL.15-48. NABORANE KONSTRUKCUE IZ LEPEZASTO NANIZANIH ELEMENATA

KONSTRUKCIJAIZ ELIKA SA NABORIMA NA POLIGONALNOJ OSNOVI

15.4.2.6. Poliedarski habori Ovi nabori se raziikuju od prethodnih konstrukcija ljuski. Izvode se nad mnogougaonim osnovama, a takode su podesni i za kvadratne i pravougaone osnove. Obodno nalijeu na grede, zidove ili stubove (Sl.1549).

Ljuske kao naborane konstrukcije zbog velikih mogiinosti u nihovom oblikovanju, lakom izvodenju, povoijnim konstmktivnim rjeenjima i vrsti nabora, -pniaju povoljnosti za dobijanje izuzetno lijepih i ekonominih arhitektonskih rjeenja. .

detalj poliedarskog nabora

akson ometrlja primjeriobljkovanja

IZGLEDI

osnova primjeri o b u k o v a n j a

osnova

aksonometrija

SL.15-49. POLDEDARSKE LJIJSKE

16. FASADE

Pod pojmom fasade podrazumijevamo spoljni vidni omota zgrade. One su veoma sloen i kompleksan konstruktivni i estetski skiop ija je osnovna funkcija da uz omoguavanje odgovarajueg komuniciranja unutranjeg prostora objekta sa spoijnim prostorom, obezbijede svu potrebnu zatitu i objekta i njegovog unutranjeg prostora od svih spoijnih tetnih ili neugodnih uticaja. Svaka fasada u svojoj osnovnoj funkciji javlja se kao zatita objekta i sa ulogom povezivanja objekta i okoiine, iz ega proizilazi podjela fasada na dva osnovna prostoma ogranienja: tehnoloko i oblikovno.

16.1.

FUNKCIJA FASADNOG ZIDA

Brojnost i jaine tetnih uticaja postavljaju veoma raznovrsne i mnogobrojne zahtjeve koje fasade moraju da ispune. Fasade moraju da pme potpunu SPOUA zatitu unutranjeg prostora pri emu VODA, KIA, VLAGA, VJETAR se polazi od sijedeih zahtjeva: - potpune zatite od kie, vjetra, snijega, vlage, promaje i ostalih vremenskih nepogoda; - zatite objekta i same fasade od prodora neistoe i smoga; - u izvjesnim sluajevima obezbjedenje kontrolisanog ulaza u objekat; - zatite objekta od poara, provala i si.; - zatita ^radnih prostorija od hladnoe, imaj-ui u vidu najNEISTOA, GAR PRAINA PROVALA POAR ZRAENJE INSEKTT

manju potronju toplotne energije, topiotno-izoiaciona zatita, parodifuzioni i paroodvodni proces, za ijetnji i zimski reim i si.; zatita unutranjosti objekta od sunca, odnosno od pretjerane insoiacije; zatita prostorija od spoijanje buke; maksimalna osvijetijenost radnih povrina prirodnim svjetlom te njihovo prirodno provjetravanje; obezbjedenje potrebnih vizura iz prostorija; mogunost nesmetanog i lakog odravanja fasade; obezbjedenje nosivosti konstmkcije fasade; estetsko oblikovanje i povezivanje sa okolinom, odnosno povezivanje novog sa postojeom okoiinom u onoj mjeri sa kojom e se odabrati atraktivan program radi povezivanja interesa sredine (Sl. 16-01).

U N U T R A SVJETLOST VGDIK VAZDUH TOPLOTA HLADNOA ZVUK PROLAZ

- SVJETLOST - VIDIK-VIZURA -VAZDUH -TOPLOTA -HLADNOA - ZVUK-BUKA -PROLAZ -KONTROLA

SL.16-01. SPOLJNII UNUTRANJI UTICAJI NA FASADNE ZIDOVE

U mjeri e fasada biti uspjena i zadovoljiti sve ove fonkcije u mnogome zavisi od rjeenja konstrukcije zida, od izbora materijala te naina izvodenja i sl. Svaki fasadni zid u smislu konstmkcije moe imati statiko-konstruktivnu funkciju kojom se opredjeljuje da bude nosei, noen iii visei-objeen zid.

pruaju nove, vee i raznoiike mogunosti oblikovanja.

16.2.

1 ZA IZBOR SISTEMA FASADE

dah. jjh
;

Usvajanje sistema fasadnih konstmkcija zavisi ugiavnom od vrste i funkcije objekta, izbora sistema gradenja, izbora i primjene gradevinskih materijala, sloenosti funkcije fasade i funkcije sa stanovita gradevinske fizike, te od tehnologije izrade i ugradivanja. U kojoj mjeri i sa koliko sigurnosti i uspjeha e fasadni zid da zado-. voiji sve ove fiinkcije zavisi od pravilnog izbora ovih elemenata. U pogiedu konstruktivnog sitema Tazlikuju se fri osnovne koncepcije fasada: , sistema vezane sa f u n k c i j ^ a, zatim d ^ kod masivnog gradnje^sa^poprenim noseim_elenientima gHj^j^^ ena od funkcije noenja (Sl.l6-02). Kod podunog masivnog konstmktivnog sistema spoijni zid zatvara prostor i jednovremeno formira spoijnu fasadu. Kod dmga dva sistema fasadni prostor priiikom izgradnje konstrukcije ostaje neispunjen ' izmedu konstmktivnih eiemenata i kasnije se ispunjava odnosno definie sistem fasade i zatvara prostor. Dok je kod masivnog sistema projektovanje i obrada fasada relativno jednostavan postupak, a time i mogunost oblikovanja ograniena, kod sistema sa izdvajanjem fasade od funkcije noenja, fasadnom zidu se

FASADA KOD SKELETNOG SISTEMA

I OS^*

:'! L T H LL

FASADA SA PODUNIM ZIDOVIMA VEZANA ZA FUNKCIJU NOENJA

FASADA SA POPRENIM NOSEIM ZIDOVIMA GDJE JE FASADA ODVOJENA OD FUNKCIJE-NOENJA

SL.16-02. KONSTRUKTIVNI SISTEMIFASADA

Prema tome, konstmktivno rjeenje za izbor sistema fasade mogue je u nekoliko varijanti, pri emu je osnovna podjeia fasada da one mogu biti: - konstmktivno nosece, - samonosee i - visee fasade.

b) Za spoijne slojeve i obradu: - vjetaki materijali; - drvo (prirodno, slijepljeno, iakirano, obioeno); - elini limovi (emajlirani i nerdajui); - obojeni metali (aluminijum i bakar); - olovo - azbestcement (valovite i ravne ploe, presovane, obojene ili glazirane); - staklo (sekurit, termopan, specijalno fasadno stakio raznih povoljnosi); - piastika (stakieni poiiestar, presovani elementi); - prirodni kamen (zaliven ili provjetravan); - opeka; - obloge povrina; c) Materijali za finalnu obradu i zatitu povrina: boje i premazi; premazi na bazi vodenih disperzija; premazi na bazi sintetskih smola; plastini materijali; specijalni zatitni premazi;

16.2.1. Vrste i kvaliteti materijala za izradu fasada Posjedovanje raznovrsnih materijaia koji se danas koriste u gradevinarstvu za izradu fasadnih omotaa, omoguava adekvatan izbor kojim se mogu zadovoljiti svi zahtjevi koji se trae u primjeni za konstrukciju fasade. Novi materijali imaju dobre karakteristike kao topiotno-akustiki izoiatori u gradevinarstvu, to ne znai da e, ugradeni u pojedine vrste sistema konstrukcija bez adekvatne anaiize i rjeenja, odgovarati zahtjevima gradevinske fizike. Usvajanje pojedinih sistema g;radenja kao i primjene novih iii opiemenjenih kiasinih materijaia, usiovijava da se jo u fazi projektovanja objekta, treba suo.iti sa problemom koji e se javiti iz budue konstrukcije i finalne obrae fasadnih povrina. U tome treba imati u vidu i funkcionalnost rjeenja kao i sloenost programskih zahtjeva i potrebe povezivanja sa okolinom, odnosno ukiapanja u urbanistike zahtjeve. Materijalizaciju funkcija fasade mogue je ostvariti na vie naina kako u pogledu obiikovanja konstruktivnog sklopa tako i u pogledu primjene raziiitih materijala. Kada je u pitanju primjena odredenih materijaia pri izradi koncepta fasadne konstrukcije zavisno od konstmkcije zida mogua je siijedea podjela: a) Homogene zidne konstmkcije od - opekarskih proizvoda - betonskih konstrukeija (vidni beton, obloeni 'beton)

Materijaii moraju da zadovoije, kako po svojim karakteristikama tako i po nainu ugradivanja, sve one zahtjeve koje uslovljavaju funkcije fasade. Izbor materijala zavisi od: funkcije same fasade, zatim od podruja gdje se objekat gradi tj. da li je to podruje grada, sela, primorski dio, planinski predio, industrijska zona, zatim od klimatskih uslova, seizminosti podruja, vrste i namjene objekta itd. Fasade je, sa stanovita gradevinske fizike, mogue podijeiiti na: jednoslojne sa cjelovitim funkcijama, vieslojne bez provjetravanja, vieslojne sa provjetravanjem, kombinovane sa podjelom namjena.

Za sagledavanje potreba i izbora fasade sa stanovita gradevinske fizike u poglavlju GRAEVINSKA FIZIKA analizirani su uslovi topiotne i zvune zatite. Ovdje je vano navesti neke od uslova zatite koje

treba imati u vidu kod obimnih zidova objekta, a bitni su za izbor sistema konstrukcije fasade kao to su: zaustavljanje difuzionog toka, zatita od kondenzata, tenniko diiatiranje, pregrijavanje omotaa zgrade, deformacije materijaia i dr. Iz toga proiziiazi da je svaka f^ajdnaJ^strukcijazidovajas at avljen a i zdije 1 o vaJ<oji_ine: - spoljni zavrini_vidni sloj koji ima fiinkciju da titi unutranju stmktum zida, daje izgied fasadi i cijeiom objektu; - slpj toploine izolacije, sa i bez vazdunog sloja, zbog male izolacione sposobnosti noseeg sloja; - Jco^n^tmktimi^osei; sloj koji jednovremeno obezbjeduje nosivost i stabilnost siojeva; - jniutr^^ Prema tehnologiji izrade i ugradivanja materijala mogue je razlikovati sisteme sa: - klasinim gradenjem na iicu mjesta, - djelimino prefabrikovano i - prefabrikovanim sa tekom i iakom montaom. Dalje podjele i podobnosti mogue je izvesti i po dmgim usiovima kao to je cijena kotanja, trajnost, kompletnost u zadovoljenju ftmkcija, estetska vrijednost, prefabrikacija, fleksibilnost, trajnost i sl.

javajui se samo nagovjetavanjem skeleta zgrade, dok je gotika sa svojim kotanim sistemom stvarala^skeletnu konstmkciju. Jedni su teili plastinom konceptu, dmgi izrazito konstruktivistikom i sa raziiitim utrokom materijala, kod gotskih- objekata -sa minimalnim utrokom, dok se kod Grka taj princip nije uoavao. Slijedei nasljede, savremena arhitektura ugiavnom pripada ovim pravcima i danas se uglavnom javljaju ta dva sistema. Masivni zidovi i skeiet i predstavljaju u pogledu fasadne konstmkcije razliitu podlogu. Iz ovoga proizilazi da su za projektovanje fasadnih konstmkcija karakteristina dva sistema nosivih konstrukcija: - ^zgrade sa sistemom masivnih zidova i /^\grade sa sistemom konstmkcije skeleta.
% <

16.3.1. Fasade sa masivnim sistemom zidova , Kod masivnog sistema, iju konstmkciju ine vertikalni nosei zidovi, izrada i obrada fasade je uvijek vezana sa konstrukcijom noenja. Kod sistema masivnih zidova, poduni fasadni zidovi svojom izgradnjom prostor pregraduju i istovremeno formiraju fasadu zgrade. Medutim kod poprenih masivnih zidova fasadni prostor ostaje nedefinisan - prazan pa se dopunskom konstrukcijom pregraduje i definie fasada. Ispuna moe biti raziiita, a u zavisnosti od konstmktivnog, estetskog, ekonomskog faktora i materijaia sa kojim se raspolae. To mogu biti ispune od opekarskih proizvoda, montani panoi, laki betoni ili betonski blokovi, samo parapeti i prozori, staklene pregrade, visee fasade i sl (Sl. 16-03). Masivni fasadni zidovi bilo nosei ili kao ispune najee se spolja oblau materijalima-oblogama koje su u zavisnosti od traenog izgleda i funkcije veoma raziiite. Obloge su zavrni slojevi fasadne konstmkcije sa podlogom ili su zavrni vidni siojevi.

16.3. NOSECA KONSTRUKCIJA IARHITEKTURA FASADE

Arhitektura je gotovo kroz sve epohe razvoja nastojala da na fasadi izrazi vrstu noseih konstmkcija i da prirodu materijaia prikae to vjernije. U tome su izrazito karakteristine bile epohe arhitekture grke i gotske arhitekture. One su bili izraziti predstavnici sa razliitim pristupima u pogledu noseih elemenata. Grci su primjenjivali grede na stubovima nagiaavajui anatomsku arhitektum miia adovol-

I i i i i 'i
\

.I

JL

J I
H 1

<N = j

POD

tJZ

n . r
IZGLED ZID1SPUNA OD ZIDA DO ZIDA

cr 1
1 1

POD

POD

1
IZGLED ISPUNA, MONTANIPARAPET I PROZOR OD ZIDA DO ZIDA

2-2

X X X
1 rr, J
IZGLED MONTANIPANO OD METALAISTAKLA IZMEU ZIDOVAIMK IZGLED ZID ZAVJESA TANKA FASADNA OPNA POSTAVLJENA ISPRED NOSEE KONSTRUKCIJE

SL.16-03. F A S A D N A I S P U N A KOD POPRENIH Z I D O V A I L I SKELETNOG SISTEMA

Zbog razliitih usiova oblaganjaA:.izbor obloge proizilazi iz potreba koje imaju funkcionalni karakter i moe biti: estetskog karaktera, toplotnog (toplota, hladnoa) karaktera, u funkciji zatite od buke, od vlage i dr. Pored navedenih uslova za odabiranje obloga znaajan je takode kvalitetan i odgovarajui izbor podloge kod jednoslojnih zidova koji je jednovremeno i glavni preduslov za dobru fasadu. Podloga je izvanredan transfer svih uticaja, koji su ranije analizirani. To se prvenstveno odnosi na gradevinsku fiziku zgrade, seizmike uticaje i dilatacije emu treba pokloniti posebnu panju. Svaka podloga prema svojoj stmkturi predstavlja specifinu ekstremnu podlogu za pojedine niaterijale obloge, posebno za one koji se neposredno nanose na podlogu kao kod jednoslojnih zidova. Najee primjenjivane podlog su podloge od: opekarskih proizvoda, podloga od betona, od cementnog maltera, podloge od lalcoagregatnih betona i dr. Kod masivnih i homogenih zidova treba razlikovati dvije vrste konstrukcije fasada: prva, gdje se oblQEa__javlja kao__zayrna obrada ii vidiLsloja koji se neposredno nanosi na podlogu uz usiov da zadovoljava sve uslove gradevinske fizike za jednoslojne zidove i druga, obloga koja sejavjjaLUSljjed neclavGljna malog_ presjeka i neodgovarajueg izbora mjtenjalapodloge, problematina je u smislu toplotne i zvune zatite. Radi se u vidu posebno izdvojenog zavrnog sloja kao zatitna konstrukcija toplotne i zvune izolacije tzv. vieslojni zidovi. Kod ovog drugog sluaja podloga nema takvu ulogu kao kod prethodnog jer je konstrukcija fasade izdvojena i male su mogunosti uticaja podloge na nju (Sl.1604).

1 FASADNISLOJ

FASADNISLOJ

FASADNISLOJ

. MALTER ZID . MALTER

OBLOGA I T. IZOLACIJA IZJDMALTER

OBLOGA VAZDUNI SLOR T. IZOLACIJA ZID MALTER

38
JEDNOSLOJNIZID VIESLOJNIZID SA T. IZOLACIJOM

VIESLOJNIZID SA T. IZOLAaJOM
IVAZDUNIM SLOJEM

SL.16-04. KONSTRUKCUA FASADE KOD JEDNOSLOJNIHIVIESLOJNIH ZIDOVA

Fasadni sioj javija se kao posebno piatno izvedeno od raziiitih materijala kao sastav vieslojne konstmkcije zida. On moe biti uraden kao dio homogene zidne konstrukcije iii viesiojne zidne konstmkcije sa vazdunim siojem. Izvodi se u visini sprata i sa oslanjanjem nalspusieToji se formiraju jz medusparatne konstmkcije -kao-^ sloja iii rotiija fasadne obioge. Fasadni sloj se radi od fasadne" / od natur betona, vjetakog kamena, prirodnog kamena, limova, azbestnocementnih pioa, stakla i dmgih materijaia. U dijeiu teksta VRSTE I KVALITET MATERIJALA ZA IZRADU FASADA date su podjele i primjena materijala prema vrsti i konstrukciji fasada iz lcoga je mogue vriti izbor zatitne konstrukcije. Kod poprenih zidova, kako je ranije reeno, rade se ispune koje sa spoljne strane zatvaraju objekat. Ispune mogu biti zidane, ili su to montani panoi potpuno ili djelimino zastakljeni sa oslanjanjem na meduspratnu konstmkciju, ili su visei, privreni sa spoijne strane na konstmkciju.

16.3.2. Fasade kod skeletnog sistema zgrada Dok je kod masivnih zidova izbor, obrada i izrada fasade biia vezana sa funkcijom noenja, kod skeletnih konstmkcija objekta fasada je odvojena od funkcije noefijia i formirana od dmgaijih materijala. Ovakav tretman fasade sa izdvajanjem od funkcije noenja, pma fasadnom zidu vee i raznovrsne mogunosti kod oblikovanja i izbora vrste fasade. U zgradi sa armiranobetonskim skeletom, zidovi ispune nijesu vie optereeni ve nose sami sebe, jer skelet prima sva optereenja. Medutim i pored toga to fasadni zid kod skeletnih konstmkcija nema fimkciju noenja, on mora da zadovolji odredene statike konstmktivne funkcije gdje je potrebno da bude konstmktivno i statiki vezan za osnovnu konstrukciju, a radi prenoenja sopstvenog optereenja i optereenja od horizontalnih sila na nju. Ostale funkcije koje mora svaki zid da zadovoiji ostaju zajednike biio da se radi o masivnom ili skeletnom sistemu konstrukcije.

16.4. ARHITEKTURA FASADA KOD SKELETNIH ZGRADA

Kod svake skeletne zgrade javlja se u prostoru trodimenzionalni raster gdje su rasponi stubova, pravac pruanja greda, spratna visina kao i meduspratna konstmkcija, u zavisnosti od rjeenja osnove raziiiti. Medutim, raster koji se razvija u prostom odgovara nekom odredenom sistemu koji se kao mogunost obiika fasade javija sa nekoliko osnovnih sistema u dispoziciji skeleta i to: /^)zgrade vidijivog skeleta, / ^ ) : g r a d e iji skelet nije vidljiv na fasadi. Armiranobetonski skeiet zgrade neposredno je u funkciji zahtjeva osnove zgrade, poioaja pregradnih zidova, da li su paraleini fasadi iii upravni na fasadu, od ega e zavisiti poioaj greda na kojima pregrade lee i odnos stubova prema gredama na fasadi. Poloaj rastera proizilazi iz medusobnih odnosa fasadnih elemenaj^ tj. da li se stubovi ukrtaju sa rigl^ma, gredama ili sa pioama to zavisi od njihove funkcije odnosno poioaja na fasadnom rasteru. Iz toga je mogue konstrukciju skeleta svesti na nekoiiko oblika: fasade sa nagiaenim vertikalama, fasade sa nagiaenim horizontaiama ili je taj odnos podjednake vrijednosti. Skelet uvijek odraava unutranji raspored i organizaciju prostora. U zavisnosti od dispozicije i konstrukcije skeieta koji se javija na fasadi, postoje tri osnovna sistema za koncipiranje fasada: - stubovi ukrteni sa gredama, - stubovi ukrteni sa pioama, - fasade bez stubova sa horizontalnim ploama. Da bi ovi oblici sistema bili pravilno koncipirani postoje sljedei obiici arhitek-^. tonskog vrjednovanja skeleta: - fasade sa ravnopravnim ukrtanjem horizontahiih i vertikainih iinija, odnosno greda i stuBova;

- fasade sa nagiaenim vertikainim elementima, odnosno stubovima; - fasade sa naglaenim horizontalnim eiementima, odnosno gredama ili ploama.

16.4.1. Fasada sa ravnopravnim ukrtanjem greda i stubova Kod ovog oblika fasade, sueljavanja greda i stubova po cijeloj fasadi javijaju se kao mjesta podjednake vrijednosti i u istoj su ravni. Ravnopravno ukrtanje horizontala i vertikaia moe se pravdati konstmktivnom ravnopravnosti s obzirom da su stubovi i grede glavni dijelovi nedjeljive i jednako mjerijive cjeline skeleta u prostom. Elegantnost izgieda dopunjuje konstmkcija zidova ispune koja je uradena uvijek od dobrog i kvalitetnog materijala iji ritam stvara dekorativan karakter i isticanje rastera koji se po dispoziciji i boji izdvaja od ispune polja. Zidanje ispune bazira se na tradicionalnom nainu zidanja opekom ili lakoagregatnim betonom ili panelnim ispunama (panela, okvira, ploa, stakla). Ispune su postavljene iza spoljne povrine rastera (Sl. 16-05). Kod ovih objekata, iznad prizemlja, obino se predvidaju horizontalne grede sa veim visinama i tako se pravi prelaz sa otvorenog prizemlja na tkivo fasade. Takode, kada je podjela fasade sitna, vertikalni podeoni stubovi se postavljaju izmedu prozora. Medutim, ako je podjela kmpna tada vie prozora ini cjelinu izmedu stubova, a povrina moe biti izdijeljena sa sekundarnim vertikaiama. Ovdje i vijenac moe da mijenja svoj karakter. Prvo, fasada moe biti bez vijenca kada fasada nema trojnu podjelu na osnovicu, tijelo i vijenac koji bi predstavljao zavrni elemenat fasad^. Medutim ako se javlja vijenac onda on predstavlja zavretak, kraj ravne povrine. Obino posljednja greda ili ploa, svojim prepustom i poveanom visinom, zauzima mjesto vijenca.

JLJlLLJLi

a u .

1 1
II

ISPTJNA RASTERA STAKLOM

ISPUNA RASTERA SA ZIDOMISTAKLOM

SL.16-05. FASADA SA RAVNOPRAVNO UKRTENIM HORIZONTALNIM IVERTIKALNIM GREDAMA I STUBOVIMA

^r

3-3

z*

SAISPUNOM OD STAKLA

SAISPUNOM PUNIH PARAPETAISTAKLA

SL.16-06. FASADA SA NAGLAENIM VERTIKALAMA

Uspjenost oblilcovanja ove fasade je u iijepim proporcijama kojima se prikazuje skelet kao i njegovo izdvajanje po dispoziciji i boji materijala koji ispunjavaju polja rastera.
/

nosti, kao mogunosti stavaranja boljeg i kvaiitetnijeg arhitektonskog izraza. alc i lcod gradevina sa desetinama spratova izbjegava se vertilcalizam smatrajui ga usiljenim oblikom fasade. Ispune se javljaju u ravni horizontalnih greda ili su povuene iza spoljnih povrina greda.

16-4.2. Fasada sa naglaenini vertikalama Isticanje vertikainih eiemenata fasade pretpostavija skelet gdje se stubovi istiu i postavljeni su ispred horizontalnih greda. Najea pojava vertikaiizma proiziiazi iz potrebe da unutranje prostorije zgrade moraju svojom visinom da prolaze kroz dva iii tri normaina sprata i tada vertikalizam dominira na fasadi (Si. 16-06). Opravdanost vertikalizma polazi od toga da stubovi konstruktivno nose sve spratove, dolc svaka greda nosi samo sprat kome pripada. Vertikalnost je naroito osjetljiva kod zgrada gdje su stubovi na malom razmalcu, a polaze od tla do vrha zgrade u lcome sluaju se iskljuuju podjeie fasade. Osjetljivost vertikalnih elemenata mogue je ublaiti.dodatnim horizontalnim elefnentima koji, ako su u gustom ritmu, "mogu stvoriti prevagu za ublaavanje vertikalizma. Savremena arhitektura danas u velilcoj mjeri insistira na veoj horizontal16.4.3. Fasade sa naglaenim horizontalama Kod ovog sistema fasade javlja se nekoliko varijariti lcoje uglavnome proizilaze iz poioaja horizontala prema vertikalama. Horizontalnost se javlja obino kada na fasadama nema stubova ve su uvueni, a na fasadi se javljaju horizontalne ploe ili grede kao laki horizontalni pojasevi ili su proirene parapetima stvarajui duge trake. Tada se stvara utisak da je fasada isjeena horizontalnim prorezima. Radi stvaranja jedinstva fasade obino se postavljaju prozori u ravni spoljnih povrina ili se ugraduju neprekidne mree brisoleja (Sl. 16-07). Horizontalnosti se takode zapaaju kod zgrada i onda kada su stubovi u ravni fasade, a prozori su poredani u paralelnim nizovima i stvaraju dominantnu i neprekidnu horizontalnu liniju. U tom sluaju stubovi

4i
j\

r
il

j
i >

fi
a_

Jt

II

1-1

ff
SAIIORIZONTALNIM PLOAMAILIPARAPETIMA

SKELET ZAKLONJEN

SL.16-07. FASADE SA^AGLAENIM HORIZONTALAMA

nemaju dominantnu ulogu vec postaju pratei eiemenat sa uiogom presijecanja prozorskog niza. U ovu gmpu fasadnih konstrukcija spadaju i konstmkcije koje se javljaju u vidu kaskada gdje se spratovi poviae jedan u odnosu na dmgi putem konzolnih prepusta koji zamjenjuju nosee zidove. U kombinaciji sa horizontalnim trakama mogue je ispune raditi sa naizmjenino punim i praznim poljima na fasadi, zatim otkrivanje i zakianjanje skeleta na-

izmjenino po spratovima i na kraju, skelet moe biti potpuno zakionjen, postavljanjem mree brisoleja na,isadi. U negaciji i, izbjegavanju postavijanja ritmikog sistema punih i praznih povrina, javlja se ritam "deza" kako je u Americi nazvan, gdje je tenja da se povrine usmjere putem njihovog rasporeda na oko dopadljiv estetski nemir, koji daje jednake vrijednosti puno-prazno. Kod ovih fasada se vie ne razlikuju grede i osionci to na posmatraa najee ostavlja utisak improvizacije.

Jf - 7

1 t

. 1 i i 1

1 1

i i l

iJik'J.j

i J

^
4-4

l I
SKELET SE SKRIVA ZID-ZAVJESOM ISPRED KONSTRUKCIJE

1 Pf

'
il

JM

SKELET SAISPUNOMISPRED STUBOVA SKELET SAISPUNOMIZMEU STUBOVA

SL.16-08. FASADA SKELET NIJE VIDLJIV

SANAGLAENIM HORIZONTALAMA PRIMJERIIZVEDENIH FASADA

ZID-ZAVJESA

SKELET NIJE VIDUIV

16.4.4. Zgrade iji skelet nije vidljiv na fasadi Suprotno dosadanjem principu da fasada izraava konstrukciju ovdje je skeiet praktino skriven ispunom poija izmedu stubova iii kada cijeiu fasadu pokriva zid 'vcji poiazi ispred stubova gdje fasada izgieda kao jednolika konstrukcija. U ovom siuaju izbjegavaju se spojevi raznorodnih materijala, kao na primjer sa betonom i opekom gdje kod ispune obino doiazi do stvaranja pukotina na oblozi. Medutim, treba paziti da obloge imaju potrebne diiatacione spojnice kao i paziti pri postavljanju i privrivanju obioge za podlogu posebno kamenih ili dmgih ploa. U principu, raspored obloge ima estetsku vrijednost dok u statikom pogiedu predstavljaju inertne zidove emu treba prilagoditi dimenzije obioge kao i mreu spojnica. Ovdje treba da preoviadavaju vertikalne iinije kada se radi o oblogama od vjetakog -kamena i slinih materijala (Sl.16-08).
;
J t
-

uvijek na neprekidnosti i strogoi, a predstavljaju zategnutu opnu sa strogim geometrijskim oblicima. One praktino pripadaju sistemu vieslojnih zidova sa svim njihovim karakteristikama u pogledu primjene gradevinske fizike. Nosea konstrukcija fasade moe biti od opeke, betona, skeletna armiranobetonska konstmkcija, metalna konstrukcija ili konstrukcija od prefabrikovanih armiranobetonskih elemenata. Kod svakog odjjvih sluaieva razlika se javlia u fo^ade__QLdiiQSixcL ri^eiiag privrivanja. Izbor materijala za visee fasade zavisi od zahtjeva u obiikovanju spoljnih povrina i potrebe u izradi. Visee fasade se gotovo uvijek rade od prefabrikata, fasadnih elemenata - panoa i sl. Panoi viseih fasada prema konstrukciji i materijalu iz koga su gradeni mogu biti razliiti, sastavljeni od jednog materijala, ili kombinacije noseih kostura od jednog materijala i ispune od drugih materijala. Uvodenjem viseih fasada u savremenu arhitektum stvorene su odredene prednosti nad klasinom gradnjom tako da je runi rad na zgradi zamijenjen specijalizovanim radom u pogonima. Vrijeme izrade je skraeno, optereenja konstrukcija su minimalna, mrtva sezona je iskljuena, odravanje fasade je veoma lako, a brzina montae i cijena kotanja su bez konkurencije. Ali, preciznost u radu, poev od projektovanja do detalja svakog spoja, trai punu angaovanost uesnika u procesu. Materijali viseih fasada moraju zadovoljiti sve one uslove koji se trae od savremene fasade, medu kojima su: trajnost i sigurnost, nepropustlivost, toplotna i zvuna zatita, trajnost spoljnjeg izgleda, praktinost u odravanju. Materijali koji se primjenjuju za izradu viseih fasada odreduju vrstu i stmkturu fasade kojom se oblikuje spoljna povrina. Najee se primjenjuju sljedei materijali: Azbest-cement, (ravne, valovite, presovane ploe u boji ili glazirane). Osjetljiv je na udare, a kod veih temperatura na spo- '

Obloge mogu biti od raznih materijala. Kada se rade zidovi od opeke, izvode se tako da se jasno pokau kao lake i statiki neaktivne pregrade sa preplitanjem kombinacije opeke i betona ili keramikih ukrasa. Danas se esto rade obloge od ploa cmog stakla ili nekih drugih materijala koje su privrene na posebne aluminijske ili eline rotilje objeene o podlogu sa mogunosti pristupa prostom gdje su smjetene instalacije.

16.5.

VISEE FASADE

Visee fasade su poseban vid fasadnih konstmkcija iji fasadni zidovi nita ne nose ve upravo pokazuju da prekrivaju skelet zgrade koji je neovisan od njih. One obuhvataju prostor, imaju glatke povrine i nemaju plastinih ukrasa, insistiraju gotovo

jevima puca. Boje su izuzev glaziranih nepostojane, dolc je privrivanje za podiogu dosta skupo. Staklo, (kaijevo sigurnosno stakio u boji, obino stakio dupieks ili tripleks u vidu panoa i sl.). Veoma je osjetijivo na udare pa se primjena u prizemnim dijelovima izbjegava. Ima veliku primjenu kod fasada zid-zavjesa. Limovi, (aiuminijski, olovni, elini, ravni ili taiasasti limovi u boji ili eloksirani i si.) imaju dobre karakteristike i zadovoljavaju zahtjevima.Aiuminijum je jedan od vodeih materijaia za izradu viseih fasada i fasada zid-zavjesa. Emajli. U svijetu je u velikoj primjeni izrada viseih fasada i fasada zid-zavjesa od emajiiranog iima. Emajiirane fasade su trajne, aii osjetljive na udare. Drvo, je zahvalan materijai za visee fasade i pored betona najzahvainiji materijal. Pripremijeno drvo postaje neprobojno za spoijne uticaje. Zato zatita mora biti posebnih kvaiiteta (lakovi, premazi, prepariranja i si.). Trai briljivo odravanje. Prirodni kamen. I pored toga to je potisnut posebno zbog cijene, ima dosta prednosti kako u kvalitetu tako i zbog ogromnih koiiina lcoje posjeduju nai prostori. U primjeni kod viseih fasada neophodno je imati u vidu tretman estetskog i konstruktivnog rjeenja kojima moraju prethoditi istraivanja. Plastika. To su presovane ploeelementi.lzraduju se od poliestarskih smola i stakienih vlakana kao armature. Predstavija kvaiitetan gradevinski materijal zbog, mehanike vrstoe, dobre vremenske otpornosti, estetskih vrijednosti i posebno boja. Plastika predstavlja materijal budunosti. U svijetu je u poveanoj primjeni dok je kod nas jo u poetnoj fazi. Beton, vidan ili obioen. Visee fasade u betonu imaju veiiku primjenu kao pune fasade, posebno u prefabrikaciji. Rade se kao vieslojni zid sa spoljnom betonskom opnom uradenom od vidnog, iivenog betona

na iicu mjesta u prirodnoj boji, obojen iii obloen. Nerdajui elii/su skupi materijali koji se predvidaju u izuzetnim sluajevima i to lcod skupih, reprezentativnih objekata.

16.5.1. Visea fasada mentnih ploa

od

azbestnoce-

, Azbestnocementne pioe, zbog otpornosti na atmosferske uticaje, zbog svoje trajnosti, male teine (15 do 30 kg/komadu), jednostavne obrade i praktine upotrebe, nale su veoma veliku primjenu kao obloga kod zidova u izradi viseih fasada. Ploe su bojene ili bolje glazirane. Privruju se na rotiljima od drveta ili aluminijima koji se prethodno postavljaju na zid, izravnavaju i uvrste. Uvrivanje visee fasade je kljuan problem koji se rjeaya- nerdajuim dijelovima za ankerisanje i privrivanje (obrazloenje u poglavlju 11.3). U^vijetu, a i kod nas, puno se sredstava izdvaja na istraivanja u cilju savremene upotrebe azbestnocementnilv ploa potrebnih za izradu fasadnih konstmkcija u emu ima veoma uspjelih rjeenja. Prema vrsti azbestnocementnih ploa, razlikujemo: . a z b e s t n o c e m e n t n e talasaste ploe i - azbestnocemeritne ravne ploe

16.5.1.1. Talasaste ploe Talasaste ploe su ekonomine i funlccionalne. Primjenjuju se kod oblaganja fasada industrijskih objekata, stambenih zgrada, kola i individualnih zgrada. Otpome su na sulfaltnu koroziju, na vatm i postojane su na temperaturi do 573 K. U proizvodnim programima javljaju se ploe tipa V5, VA i V8 koje se medusobno razlikuju po dimenzijama. Pored ploa program je dopunjen velikim izborom fazonskih elemenata koji obezbjeduju tehniki kvali-

tetno izvodenje detaija zidnog prikijuka, eone ivice, uglove, otvore itd. Talasaste ploe moraju odgovarati standardu JUS B.C4.022. Proizvode se u prirodnoj boji, bojene iii gledosane. Talasaste pioe se privruju na prethodno ugradeni zidni rotiij, kao nosea konstrukcija, koja moe biti od elika, aluminijuma ili od armiranobetonskih nosaa. Nosea konstrukcija mora biti soiidno izvedena i potpuno ravna na strani koja e biti obloena ploama. Ploe se privruju na dvije ugradene letve, a kod duih ploa ugraduje se jo i dodatna letva u sredini. Razmak letava odreduje duina ploa, a kreu se od 70 do 175 cm zavisno od duine ploa i visine objekta. Privrivanje ploa vri se sa odgovamjuim zavrtnjima na drugom i petom talasu, a kod irih ploa na dmgom i estom. Ploe duine 160 cm i due dodatno se privruju sa jednom pocinkovanom kukom iji je zadatak da teinu prenese na poprene grede. Zavrtnji su pocinkovani i,opremljeni sa pocinkovanim podmetaima i zaptivnim podmetkom. Qtvori na ploi za privrivanje rade iskljuivo builicom (Sl. 16-09). Azbestcementne ploe su materijal koji odgovara u svemu savremenim zahtjevima fasade kod koje se trai provjetravanje konstrukcije zida.

Ravne ploe moraju odgovarati zahtjevima standarda JUS B.C4.100. Proizvode se u prirodnoj sivoj boji ili obojene tamno sivo i tamno smede. U zavisnosti od funkcije i estetskih zahtjeva razlikuje se i nain slaganja ploa pri oblaganju zidova: - dvostruko oblaganje ploama dimenzija 40x40 i 30x40. - oblaganje sa razmakom ploama dimenzija 40x40. - horizontalno oblaganje ploama dimenzija 40x40. - francuski nain oblaganja abionama. Ravne ploe polau se na konstrukciju uradenu od letava ili na konstrukciju od daane oplate ugradene na zid sa lcvalitetnim uvrenjem i idealno ravnom povrinom na strani na koju se polau ploe. Dimenzije letava ili daane opiate moraju biti statiki odredene. Drvo mora biti zdravo i suvo sa najvie 20% vlage. Ploe se privruju sa po dva eksera (28x35 mm) za podionu konstrukciju i sa po jednom kukom. Ekseri i kuke moraju b'iti od nekorozivnog materijala pocinkovani, bakarni itd. Buenje i rezanje ploa obavlja se builiconr i alatom slinim alatu za rezanje lima. Provjetravanje fasade obavlja se otvorima koji se nalaze sa donje ivice ploe ili se radi konstrukcija sa vazdunim siojem za ventiliranje (Sl. 16-10). Prije poetka polaganja ploa na fasadne povrine, potrebno je prethodno povrinu podijeliti na horizontalne i vertikalne pojaseve koji siue kao pravac za polaganje letava i ploa.

16.5.1.2. Ravne ploe Ravne ploe primjenjuje se, pored pokrivanja krovnih povrina, i za oblaganje fasadnih zidova. One su veoma funkcionalan eiemenat koji titi objekat, a isto tako i znaajan arhitektonski elemenat koji utie na izgled objekta, a time i na okolinu. One se izvanredno prilagodavaju oblikovnim fasadnim povrinama. Dimenzije ploa za oblaganje fasada su veliine 40x40 cm. Ravne ploe se primjenjuju za oblaganje fasada hotela, kola, poslovnih zgrada, sportskih i drugih objekata. Teina ploe je 0.25 kN/m2 odnosno zapreminska masa je 1500kg/m 2 . "

16.5.2. Visea fasada od metla Metalne fasade se rade od elemenata koji se gotovi montiraju na konstruktivnom noseem sistemu. Fasadni elementi privruju se na noseu konstrukciju objekta, po spratovima, i tako optereenja od vjetra i sopstvend teine prenose na konstrukciju objekta.

PRIVRIVANJE NA DRVO

NAEIJJC

OSNOVA GREDICA

_DRATABLE-__ ZAVRTANJ

H. IZOLACIJA

92
NA BETONSKINOSA PRESJEK NAIN POLAGANJA PLOA NA EUNE CIJEVI NAIN PRIVRIVANJA VERTIKALNIH TABLI TALASASTOG SALONTTA

ZIDNA KONSTRUKCIJA ZIDNL UGAONIK

I DETAU STREHESA TALASASTIM TABLAMA

RAVNATABIA

DETALJ NADPROZORNIKA

DETALJ OBLAGANJA UGLA TALASASTIM TABLAMAI ZIDNIM UGAONIKOM

TALASASTA TABLA

DETALJ OBLAGANJA UGLA TALASASTIM PLOAMAI ZIDNIM UGAONIKOM

DETALJ ZAVRETKA NA SOKLU

DETALJ PROZORSKOG BANKA

SL.16-09. OBLAGANJE FASADA AZBESTNOCEMENTNIM PLOAMA-VISEA FASADA

16
MASA 1,4 kg/KOM

PRESJEK2-2 VENTILIRANA FASADA

\
. DRA (KUKA) LETVA UPLOE

ARMIRANIBETON TOPL. IZOLACIJA VAZDUNISLOJ VERTIKALNA LETVA 6/4 HORIZONTALNA LETVA 5/3 RAVNA FASADNA PLOA 40/40
h

ZELJENA NOSEA KONSTRUKCIJA DRAI (SIDRA ) IZOLACIJE MALTER KGCDROIZOLACUA UVRIVANJE PLOA NA NOSEU KONSTRUKCIJU OD LETAVA

DRAl LETVI DETAU PRESJEKA U 1-1 DRAIIZOLACIJE

SL.16-10. OBLAGANJE ZIDOVA RAVNIM AZBESTNO-CEMENTNIM PLOAMADVOSTRUKO OBLAGANJE

KROVNEPLOE DETAU OBLAGANJA NA UGLU

Konstrukcija visee metaine fasade, obino se sastoji od metalnog rotilja, serijski iii po porudbini uradenih profiia. Materijai od koga se rae profiii najee je

elik iii aluminijum, a ponekada se radi kombinovano od oba materijala gdje je elik konstmktivni elemenat, a aluminijum obloga. Fasadni elementi su jedinstveni i najee prolaze kroz jednu ili vie etaa.

U pogledu poloaja zavrne konstrukcije na fasadi mogua su tri rjeenja: - kada je konstmkcija kod zavrene fasade nevidljiva, - kada je konstrukcija kod zavrene fasade vidijiva i predstavija njenu obiikovnu vrijednost, - lcada su neki eiementi konstmkcije posiije zavretka fasade vidljivi, a dmgi, isto nosei, nevidljivi, postavijeni sa unutranje strane. Ovaj primjer se javlja samo kod primjene vertikainih profiia, a horizontalni profiii su sa unutranje strane. On je praktian za odravanje fasade i omoguava kiizanja gondoia za ienje fasade (Si.16-11).

U konstruktivnom pogledu razlikujemo dvije vrste viseih fasada. Prva, fasade koje imaju potpuna platna^i sa ugraderiim noseim ramom i ispunom kao z-atitom od atmosferskih uticaja/ toplotne i zvune izolacije, sistema provjetravanja itd. Druga, gdje se prethodno montiraju nosei elementi pa. se potom u te elemente ugraduju panoi- ' sendvii sa svim karakteristikama zatite unutranjeg prostora. Kod ove vrste razlikujemo dvije faze rada, montiranje nosee konstrukcije, bilo vertikalne bilo horizontalne, a kasnije montaa i podeavanje elemenata ispune. Polja koja se javljaju izmedu elemenata konstrukcije, ispunjavaju se panoima obloenim Iim6vimafc od elika, aluminijskim iimovima, staklom, plastikom, azbestce-

IZGLED FASADA SA KONSTRUKCIJOM KADA JENEVIDUIVA

PRESJEK FASADA KADA JE KONSTRUKCIJA VIDUIVA

IZGLED FASADA KADA JE VIDUIV VERTIKALNI DIO KONSTRUKCIJE

PRESJEK

SL.16-11. POLOAJ ZAVRNE KONSTRUKCIJE VISEE FASADE

mentom, drvetom, kamenim pioama itd. Puno se primjenjiiju sendvii kao zatvorene kutije u sredini ispunjene izolacionim materijaiima, a sa unutranje strane je obloga u zavisnosti od zahtjeva enterijera (Sl.16-12). Kod izrade viseih metalnih fasada potrebna je odgovarajua preciznost u izvodenju radi njenog izgieda, istezanja i irenja materijala odnosno deformacija i potrebnih dilatacija odnosno kliznog privrivanja. Izvode se posebno za to namijenjenim alatom i opremom radi postizanja preciznosti prilikom montae.

gotovo je najpovoljniji 'materijal i sa najceom primjenom kod izrade viseih fasada. Koristi se u prirodnoj boji ili eloksiran u boji, nanoenjem polimera itd. Oblikovanje elemenata vri se na vie naina, livenjem ili presovanjem u vidu kaseta. Za primjenu aluminijuma koristi se legura duraluminijum koji ima svojstva visoke vrstoe, povoljnih izduenja i sl. Od njega se izvode nosee konstrukcije i fasadni elementi, panelne konstrukcije i sl. Ispune polja kod visee fasade - paneli, rade se sa dvije alu-ploe i izmedu njih izolacionim materijalom. Ploe se sa spoljne strane fasade rade u razliitim profilima kao ravne ploe, ploe u vidu kaseta, trape^astog lima i u drugim oblicima u zavisnosti od estetskih zahtjeva i oblika kalupa za presovanje (Sl.16-13).

16.5.3. Visea fasada od aluminijuma Aluminijum, zbog svojih konstmktivnih, estetskih, elconomskih i dmgih svojstava,

MONHRAJU SE KAO JEDINSTVENl ELEMENTI U OKVIRU

SPOLJNA OBLOGA JEZGRO-IZOLACIJA UNUTRANJA OBLOGA

J . L
. ELEMENIT KOD SE SLOJEVI POSEBNO * MONTIRAJU

SL.16-12. KONSTRUKCUAIZOLACIONIH FASADNIH PANOA

>
- .

>

f
2= 3

7 j

SL.16-13. SLOJEVI FASADNIH PANOA.I NOSEEG RASTERA - ALU KONSTRUKCUE

Na slici (Sl.16-14) prikazano je nekoiiko mogunosti spajanja pri montai elemenata kojima se obezbjeduju neophodne veze i dilatiranja panoa koji se medusobno poklapaju. Nosea konstrukcija se radi od aiuminijskih legura iii sa unutranjim kosturom od elinih profila obloenih aluminijumom. Debljine limova kod panoa-sendvia kreu se od 0.8 do 1.5 mm. Alu-panoi su irine lm, duine do 5 metara i debljine 20 do 100 mm sa ispunom. Na slici (Sl.16-15) prika-

zano je nekoliko primjera alu-konstmkcija i nain njihovog uvrivanja na konstrukciju zgrade.

16.5.4. Visea fasada od olovnog lima Upotreba olova u izradi fasada, posljednjih godina nalazi svoju primjenu u poveanom obimu. Olovo kao materijal za izradu fasada datira od najranijih vremena jo od vremena kada su ga Rimljani primT\JT

mm

mm

NEKOLIKO PRIMJERA DILATACIONIH-ELASTINIH SPOJNICA KOD ALU-KONSTRUKCIJE

SPOJEVIFASADE SA NOSEOM AB-KONSTRUKOJOM

SPOJEVIFASADE SA NOSEOM ELINOM KONSTRUKCIJOM

. V*

FASADNIPANO B E Z I S A VENTELIRANJEM DETALJ PRIVRIVANJA VISEE FASADE SA MOGUNOSTIPOMJERANJA U SVA TRIPRAVCA ZVUNAIZOLACIJAIZMEU SPRATOVA NIJE DOVOLJNA (ROFL SCHAAL - VORNANGWANDE)

SL.16-14. KONSTRUKTTVNI ELEMENTI UVRIVANJA FASADEI FASADE SA KONSTRUKCUOM ZGRADE

PRIVRIVANJE PANOA NA HORIZONTALNU KONSTRUKCIJU

PRIVRIVANJE NA HORIZONTALNU KONSTRUKCIJU OJAANU NA PARAPETU

PRIVRIVANJE PANOA NA VERTIKALNUIHORIZONTALNU KONSTRUKCIJU

PRIVRIVANJE PANOA NA VERTIKALNU KONSTRUKCIJU.

SL.16-15. PRIMJERI NAINA UVRIVANJA FASADNIH PANOA PREKO NOSEIH RASTERA NA KONSTRUKCIJU ZGRADE

jenjivali na reprezentativnim objektima. Kod nas je takode u velikoj mjeri primjenjivan na naim srednjevjekovnim objek^ tima. Sposobnost^olova da se sa iakoom u hiadnom stanju priiagedi zahtjevima oblik-

ovanja, omoguava da se olovni lim moe sigumo dobro ugraditi i pmiti sigumu zatitu od spoljnih uticaja. Svojstva oiovnog lima koji ga ine pristupanim za primjenu su:

- otpornost na koroziju, - sposobnost lakog obiikovanja i - vrstoa i trajnost. Primjena je mogua u gradu, industrijslcim podmjima, na morskoj obali i sl. Da bi mu se poboljala otpornost protiv korozije, olovo se presviai tankim slojem oksida koji u dodiru sa ugljendioksidom koji se nalazi u vazduhu stvara patinu-karbonat, a time i zatitu koja vremenOm postaje sve vea. U primjeni sa drugim materijalima mora se imati u vidu razliitost elektrinih potencijala metaia lcoji poveava opasnost od korozije. Za uvrivanju oiovnih iimova upotrebijavaju se ekseri i drai iz bakra ili mesingani zavrtnji. Alkaiije iz svjeeg betona i maltera djeluju agresivno na olovo, pa ga je u takvim uslovima potrebno zatiti siojem bitumena, bituminiziranim folijama ili piastinim folijama. Olovni lim se proizvodi valjanjem iz legure olova i bakra. Debljina olovnog lima

iznosi 1.5 do 2 mm. Zbog male vrstoe olova, olovne trake kojima se oblau fasade moraju biti krae nego kod dmgih materijala. Duina olovneMrake je do 150 cm, irina do max 60 cm i debljina trake do 2 mm. Olovne trake se polau na fasadu preko posebno pripremljene povrine od daane oplate debijine 25.4 mm ili od ploa od nesagorivog materijaia. Konstrukciju zida sainjavaju tri osnovna sloja: spoljni olovni iim privren na konstrukciju drvene oplate, zatim srednji izoiacioni i ventilirani sloj i unutranja nosea konstmkcija (Sl.16-16). Trake olovnog lima slau se jedna uz drugu vertikalno tako da se mbovi uzduno prekiapajjK a 12-15 cm. Duina trake je max 150 cm da bi se izbjeglo naboravanje materijala uslijed istezanja. Uvrivanje traka za podlogu vri se kod preklopa sa bakarnim ekserima, ije su glave irine 9 mm, bakarnim draima debljine 0.7 mm, zatirrf draima od antimonskog olova debijine 1 mm ili mesinganim zavrtnjima.

.. POKRIVNILIM OLOVNILIM MREASTA FOLIJA OPLATA LETVE

VENTILIRANJE

. REETKA PROTTVINSEKATA OKAPNILIM

SL.16-16. DETAU KONSTRUKCUE FASADE OD OLOVNOG LIMA

Bakarni drai postavijaju se na razmacima od 33 cm, uvreni sa dva reda eksera u gomjem sloju koji olovnom limu daju otpornost na pritisak od vjetra i klizanja (Sl.16-17).

Tako dobijeni spoj se presavije i fomiira zavisno od estetskih zahtjeva leei falc ili ovalan falc u obliku luka (Sl.16-18).

SL.16-18. IZGLED JEDNE VISEE FASADE OD OLOVNOG LIMA

KRUNO SPAJANJE

Veliine pojedinih olovnih traka potrebno je drati u odredenim granicama, a spojevi i privrivanja moraju biti izvedeni tako da ostaje dovoljno prostora za toplotna istezanja.

16.5.5. Visea fasada od plastike Piastini materijaii za visee fasade su materijali sa dobrim tehnikim svojstvima i imaju sve veu primjenu u izradi viseih fasada. Kod nas su za izradu fasada u primjeni armirani poliestri, nastali od poliestarskih smola i staklenih vlakana kao armature. Oni spadaju medu nerastopive i netopive materijale duroplasta. Posjeduju svojstva visoke mehanike vrstoe, male specifine teine, izvanredne vremenske otpornosti, estetskih vrijednosti i postojanosti boja.

KRUNO SPAJANJE PREKO LETVE

SL.16-17. DETALJI POVEZIVANJA TABLI OLOVNOG LIMA

Uzduno spajanje limova po visini fasade izvodi se. tako to se rubovi dvaju limova> savijeni visine-10-12 cm postave jedan uz drugog i savijanjem sa 2 cm spoje.

Armirani poiiestri pmaju idealne usiove u oblikovanju elemenata u izboru tonova boja, brze i jednostavne montae elemenata, nije potrebno odravanje fasada, odiina otpornost prema koroziji, i neogranieno vrijeme trajanja. Navedena svojstva pmaju uslove za uspjeno zamjenjenivanje obloge od drveta iii metala. Treba imati u vidu da su fasade od vjetakih materijala, u svijetu a i kod nas jo u ispitivanju, a to znai i nova rjeenja za primjenu. Kao fasadni elemenat armirani poiiestar primjenjuje se u vidu obloge sa vazdunim slojem i topiotnom izolacijom ili kao fasadni elemenat poiiester sendvi. Poliester sendvi sastoji se od dva sloja poiiestera i ispune poliuretana. Konstrukcija fasade radi se na siian nain kako kod prethodnih vrsta

konstmkcije. Na elini rotilj od L profiia, ugraden u konstrukciju zida, vjeaju se fasadni eiementi od ^amiiranog poliestera ili se, umjesto zastakijivanja, ugraauju u aiuminijsku konstmkciju sendvi eiementi sa obostranom obiogom od armiranog poii:.estera i ispune od poliueretanske pjene (Si.16-19).

16.5.6. Visea fasada od prirodnog kamena Za izradu ovih fasada upotrebljavaju se ploe od prirodnog kamena. Ploe se dobijaju mainskim rezanjem blokova prirodnog kamena, specijalnim testerama sa kvarcnim pijeskom i vodom. Debljine ploa u zavis-

POLffiSTAR IZOLACIJA-ISPUNA POLIESTAR

FASADNIELEMENAT POLIESTER SENDVI

U KRANJTJ SA VISEOM FASADOM OD ELEMENATA ARMIRANOG POLEESTRA

ZID T. IZOLACIJA OBLOGA - POLIESTAR

FASADNA OBLOGA ARM. POLIESTAR

OBJEKAT U LJUBUANISA UPOTREBOM FASADNIH ELEMENATA OD AJRMIRANOG POLJESTRA

SL.16-19. VISEA FASADA OD PLASTIKE

nosti od tvrdoe kamena kreu se od 20-60 mm. Debljina pioe odreduje se prema veiiini ploe, vrstoe na prelom (posebno u podruju mpa za povezivanje), prema veliini spoljnih optereenja, kao to su pritisak vjetra, usisno dejstvo vjetra i seizmiki uticaji. Debljina pioe od prirodnog kamena povrine do 1.0 m2 mora imati debljinu, za ploe od tvrdih stijena (granit, gabro, mermer itd.) najmanje 30 mm, a za ploe od melcih stijena, 40-50 mm. Svaka ploa u podruju buenja rupa za povezivanje mora imati debljinu najmanje 30 mm. Zavisno od vrste kamena lcojim se izvodi fasada i zavisno od arhitektonskog rjeenja, odreduju se veliine i debijine ploa. Veliine ploa, mogu biti razliite, irine 50 do 60 cm, a duine 20 do 60 cm. Kvadratne ploe su sa stranicama 30. 40. i 50 cm, a pravougaone 40/20. 60/30. i 60/40 cm. Svaka ploa mora biti tako ugradena da sama sebe nosi i da svoju teinu ne smije prenositi na susjednu plou. Obloga od kamenih ploa pogodna je za izvodenje zgrada gdje je nosiva ^konstrukcija armiranobetonski zid, a rjede^nosivi zid od opeke. Vidna povrina ploa u zavisnosti od primjene i vrste kamena, moe biti razliito obradena: neobradena, bruena, fino bruena ili glaana. Na osnovu stmkture, boje, are i prirodnih nedostataka, ploe se razvrstavaju na klase A,B i C. Prema odredbama standarda JUS U.F7.010 ploe klase A predvidene su za spoljnu oblogu fasada. U izboru vrste kamena polazi se od moguih uticaja koji bi djelovali na njega kao to su: poloaj zgrade u odnosu na druge zgrade, temperature, trajanje insoiacije, mehaniki uticaji, zagadenost sredine, seizmiki uticaji itd. Raziikuju se dvije vrste izvodenja visee fasade sa ploama od prirodnog kamena: visea fasada sa vazdunim slojem koji je-: ventiliran i fasada sa oblogom prefabrikovanih viseih betonskih elemenata uradena u pogonima za prefabrikaciju.

16.5.6.1. Fasada sa vazdunim slojem Visea fasada sa vazdunim slojem izvodi se nakon zavretka slijeganja zgrade odnosno najmanje 30 dana od zavretka posljednjeg sprata. Nakon pregieda izvedenog zida, odstranjivanja neravnina i ienja povrina, na tako pripremljenu podlogu postavlja se toplotna izolacija: ploe od impregnirane plute, ekspandirani polistiren, kamena vuna iii neka dmga odgovarajua toplotna izolacija. Ploe za toplotnu izolaciju posebno se uvruju upucavanjem specijalnih draa (sidra) sa plastinim pioicama koje su montirane na sponama. Ova sidra imaju samo funkciju da privrste izolaciju na zid. Postavljanje visee fasade od kamenih ploa izvodi se na udaijenosti oko 3 do 5 cm od postavljene toplotne izolacije. Vazduni sloj mora biti ventiliran preko horizontalnih otvora u podnoju i zavretku fasade radi dovoda i odvoda vazduha. Prema jugoslovenskim standardima na fasadnom sloju dolje iznad konstmkcije i gore ispod konstrukcije moraju se postaviti ventilacioni otvori najmanje veliine od 150 m2. Na svakih 30 m2 fasade postavljaju se dva takva otvora. U podnoju fasade potrebno je ostaviti mogunost za oticanje vode koja, uslijed kie, moe ui u poledinu kamene obloge. Takode, u podnoju fasade potrebno je zatititi toplotnu izolaciju od mogueg navlaivanja. Povezivanje i uvrivanje obloge od kamenih ploa za nosei zid i ploa medusobno, vri se pomou nosivih spona i ankera sa trnovima. Spone i ankeri moraju biti izradeni od nerdajueg elika, debljine 4-6 mm. Ankeri se specijalno proizvode i u domaim fabrikama koji sadre pored ostalog komponente legure 16.8% Cr, 12.10% Ni i 2.29% Mo. Smatra se da je pitanje primjene nerdajue opreme za ankciau viseih fasada kijuni problem u cijelom kompleksu, od ega zavisi da li treba raditi fasadu od prirodnog kamena. Na noseem zidu sa postavljenom topiotnom izolacijom bue se rupe sa ok.o

10 cm dubine za ugradivanje ankera. Ankeri se ugraduju u cementnom maltem tako da se postigne dobra veza sa zidom. Ankeri moraju biti dobro i precizno ugradeni od ije preciznosti zavisi kvalitet visee fasade. Ploe se privruju ankerima na dva osnovna naina: - u vertikalnim spojnicama i - u horizontainim spojnicma. Svaku plou treba privrstiti najmanje na etiri take. Ploa lei na dva ankera nosaa, a dmga dva ankera su drai koji obezbjeduju privrivanje ploe. Svaki anker ima dupli tm kojim se povezuju ploe sa njihovim ugradivanjem u izbuene mpe na stranama kamenih ploa. Kod ugradivanja u vertikalnim spojnicama jedna strana se ugradi u cementnom maltem u mpu kamene ploe, a draga strana se ugradi u rapu susjedne ploe u kojoj je ugradena plastina cjevica kako bi tm mogao biti pomjerljiv. Malter mora odgovarati kvalitetu vrste kamena kojim se izvodi fasada (Sl. 16-20). Ankeri-nosai i tmovi dimenzioniu se na uticaje ne samo na optereenja od kamenih ploa ve i na optereenja od vjetra i seizmikih uticaja. Pored toga, fasade sa kamenim ploama moraju se projektovati sa potrebnim proraunima i detaijima na zahtjeve protivpoame zatite. Kod uvrivanja u horizontalne spojnice, u donju rapu gomje kamene ploe malterom se ugraduje tm, dok je tmu u rupi lonje ploe omoguen rad njegovim ugradivanjem u plastinu cijev. Ovakvim nainom ugradivanja omoguen je temperatumi rad ploa to znai i sprjeavanje njihovih oteenja (Sl.16-21). Prenik tma je obino je 4-6 mm, a duina tma 50 do 70 mm. Rupe u koje se ugraduje tm moraju biti due za 5 mm od duine tma. Prenik izbuene rape za tm treba da je vee irine za 3-4 mm od prenika tma. Kada je zid zgrade izgraden kao ispuna od glinenih blokova, opeke i sl. u njega se ne mogu ugradivati ankeri, ve se tada izvodi podkonstrakcija od elinih "L" profila

. koja preuzima optereenja od kamenih ploa tzv. suva montaa. Za montau fasadne skele pored buenja rapa za spone i drae, potrebno je u fasadu ugraditi cjevaste leajeve. Cjevasti leajevi -^sa unutranjim navojima ugraduju se u nosei zid sa duinom do spoljne povrine kamene ploe. Za vrijeme upotrebe u leaj se pomou navoja uvrsti nosa skele. Kada se zavri montaa u cjevasti leaj ugradi se pokrivna rozetna. Nosai skele ugraduju se u zid po horizontali na razmacima od po 2.50 m i po vertikali na razmacima od 4.50 m. Izrada fasade od ploa prirodnog kamena obavlja se na osnovu prethodno uradenog projekta koji treba da sadri sve detalje, veliine ploa, njihov raspored, detalje povezivanja, obradu spojnica, dilatacije, statiki proraun itd.

Dilatacije Kod oblaganja fasada kamenim ploama znaajan elemenat predstavljaju spojnice. Razlikuje se nekoliko vrsta spojnica koje se javljaju pri izradi fasade od kamenih ploa. Dilatacione spojnice zgrade, javljaju kao konstraktivni dio podjele gabarita zgrade. One se moraju preuzeti na istom mjestu i sa neophodnom irinom i njihovim zatvaranjem. Za zatvaranje ovih spojnica koriste se specijalni profili od metala ili vjetaki materijali i mase za zaptivanje, koji omoguavaju rad objekta u spojnici. Kod zatvaranja spojnica treba imati u vidu da njihovim zatvaranjem ne nastanu toplotni mostovi. Dilatacione spojnice u oblozi. Pored dilatacionih spojnica zgrade, postavljaju se dodatne horizontalne i vertikalne spojnice, koje prolaze sve do podloge. Horizontalne dilatacione spojnice rasporeduju se tako da u svakoj etai u visini donje ivice tavanice postoji jedna dilatacija. Razmaci dilatacionih spojnica zavise od gradevinskih uslova, a ne treba da su udaljene vie od 6.00 m. irina spojnice je najvie do 10 mm.

j Ufl

50

1 50 I 50 IL 50 c 50 c 50 1 1 ?
1

IRJ N E K A M E N I H J ' L O A 1 ANKERI Z A UVRIVANJE.

NOSIVIANKERI.

I CI i . i i

!B

ANKERIZA UVRIVANJE

iB
NOSIVIANKERI ^

I IRINA PLOA TOPLINSKD; ZOLACIJE

-J
U VERTIKALNIM FUGAMA

iQ Q

iQ Q

I-MA ANKERISANJA KAMENIH PLOA

_ KAMENA PLOA _ VENTILACIONISLOJ - TOPLINSKAIZOLACIJA - A N K E R O D N E R A J U E G ELIKA -NOSEIZID

V E R T I K j iJLNl PRESJEK

,314.6 1 20 T f f

DETALJ FASADNOG ZIDA OBLOENOG KAMENIM PLOAMA

KLIZNILEAJ . A U R A O D PLASTIKE MODANIK ANKERA OD " N E R A J U E G ELIKA -ANKER . MODANIK U CEMENTNOM MALTERU "KAMENA PLOA

K/\MENA PLOA VAZDUNl SLOJ TOPLINSKA IZOLACIJA ANKER

IRI |FU( JG]

vA I

-=4"

m
F PRESJEK U A-A
HORIZONTALNI PRESJEKUC-C

"Hdr

( VARUANTA )

SL.16-20. DETALJIANKERISANJA VERTIKALNIM FUGAMA

IRINA KAMENIH PLOA

100
3/5

100 w J1/5I1/5I >

100

j_

_C 1

tti { 100 J -f 100

4100
DETALJ MONTAE KAM. PLOA SUVOM MONTAOM

IRINA PLOA TOPLINSKEIZOLACIJE

EMA SIDRENJA KAMENIH PLOA U HORIZONTALNIM FUGAMA KAMENA PLOA . VAZDUNI SLOJ - TOPUNSKAIZOLACIJA - SIDRO OD NERAJUEG ELIKA - NOSIVIZID

HORIZONTALNIPRESJEK U B-B

r-t-

DETAJLJ MONTAE KAMENIH PLOA SUVOM MONTAOM SA PODKONSTRUKCIJOM KAMENA PLOA - VAZDUNISLOJ , TOPLINSKAIZOLACIJA SIDRO OD NERAJUEG ELIKA U CEM. MALTERU . FIKSNILEAJ - TRN SIDRA - SIDRO

6
TRNSIDRA AURA OD PLASTIKE KAMENA PLOA JKLIZNILEAJ

DETALJ U PRESJEKU A-A

-U
VERTIKALNIPRESJEK U B-B

SL.16-21. DETALJI UVRIVANJA KAMENIH PLOA

Prikljune spojnice, primjenjuju se kada se obloga prikljuuje na druge gradevinske materijale kao npr. drvo, staklo, metal itd. irina ovih spojnica je 5 mm, a ispunjavaju se zaptivnim masama. Otvorene spojnice se rade tako da njihova oblikovanja pruaju to veu zatitu od prodora vode (kie) u objekat. Jednake debljine spojnica kod oblaganja postiu se umetanjem trake od olova, plastilce i sl. u toku postavijanja ploa, i na taj nain se obezbjeuje ravnomjernost irine spojnice. Uloci, nakon to je malter u spojnici i ankem ovrsnuo, sklanjaju se. Za ispunu spojnica primjenjuje se produni malter koji obezbjeduje veu elastinost od cementnog maltera, ne puca i ne stvara pukotine za prodor vode. Na slian nain izvode se visee fasade od armiranobetonskih ploa. Ploe su slinih dimenzija, a mogu biti uradene od armiranog betona natur obrade ili izradene obradom kulija ili sa oblogama kao na primjer: keramilcom, mermerom, stakl^p.im mozaikom, folijama itd.

16.5.7. Fasadna obloga od vidne opeke Danas fasadna opeka ima veoma iroku primjenu i predstavlja dobm uhodanu vrstu gradevinskog materijala. Primjenjuje se kao zavrni sloj vieslojne fasadne konstrakcije ija je funkcija zatita toplotne izolacije u konstmkciji zida. Pored toga ima i fiinkciju arhitektonskog oblikovanja objekta. Trajnost opeke esto se poklapa sa vijekom trajanja objekta, pa je i to povoljnost za njenu primjenu, lako se odrava i nema potrebe za njenim obnavljanjem tokom korienja objekta. Razlikujemo fasadnu punu i uplju opeku izradene od peene gline namijenjene za zidanje spoljnih zidova koji se ne malteriu. Pored opeke od gline, veliku primjenu ima kreno-silikatna fasadna opeka koja se dobija mjeavinom kvarcnog pijeska, krea i vode. Proizvodi se standardnih dimenzija 25x12x6.5 cm. Kvalitet fasadne pune i uplje opeke propisan je JUS-om B.Dl.013 i B.Dl.014 dok za silikatnu opeku JUS-om U.N3.300. Za oblogu fasade puna opeka je najprikladnije rjeenje, doim, ako se upotrebljava uplja opeka onda treba ugraditi opeku ija je debljina zida spoljne strane najmanje 2.5 cm. Fasadna opeka se ne malterie, moe biti prirodne boje, obojena ili uradena reljefno. Mora biti pravilnog oblika ravnih povrina, pravih i otrih ivica. Upijanje vlage ne smije biti manje od 6% niti vee od 16%. Opelca mora biti otporna na smrzavanje, ne smije imati soli ili krea. Marka fasadne opeke je M10-M30. Zidovi fasadne obloga su statiki pasivni, nita ne nose, ve samo prekrivaju i tite konstrukciju zida koja je statiki nezavisna od obloge. Za zidanje obloga od fasadne opeke primjenjuje se produni malter marke M 2.5 do M5.0. Upotreba cementnog maltera nije dozvoljena. Ako je u spojnicama cementni malter, a ne produni, postoji mogunost prodora vode zbog pucanja maltera uslijed temperatumih promjena. Takode, ako su

16.5.6.2. Fasadna oobloga zalivena malterom Obloge koje su izloene udam ili zemljotresu, kao to su obloge kod prizemlja zgrada, sokla ili stubova, obloge od kamenih ploa, umjesto vazdunog sloja zalivaju se malterom. Pored toga obloge zalivene malterom rade se i kod industrijalizovane izgradnje objekata. Za izradu obloge ove vrste vae sva pravila koja su prikazana kod fasade sa ventiliranim slojem. Za zalivanje malterom treba, u zavisnosti od vrste kamena, primjenjivati produni malter ili u kombinaciji sa specijalnim dodacima. Spojnice se talcode zalivaju malterom ili masom za zaptivanje. Oblikuju se u ravni ploa bez udubljenja radi vee sigurijosti od prodora vode.

spojnice izvedene uvueno u odnosu na opeku, u horizontalnim spojnicama zadrava se voda koja prodire u donji red opeke. Sve spojnice moraju biti dobro ispunjene malterom bez praznina i ispunjene u ravni sa licem opeke ili sa vrlo blagim udubljenjem. Zid fasadne obloge postavlja se sa i bez sloja za provjetravanje na udaljenju od noseeg zida za debljinu toplotne izolacije i vazdunog sloja koji mora biti irine 3-5 cm, ili najvie lOcm sa uslovom da bude

podijeljen vertilcaino na dva sloja. Najpovoljniji je zid sa slojem za provjetravanje sa vazdunim slojenrfSl. 16-22 i S1.16-22a) Zidovi obloge od opeke ne smiju imati debljinu manju od 12 cm zbog zatite od udara kie i zbog propisa za gradenje u seizmikim podrujima. Zid se oslanja cijelom svojom duinom na odgovarajuu noseu konstrukciju zgrade odnosno konzolu koja se formira iz serklaa noseeg zida(Sl. 16-23).

@ ( p c p

(6)'

"'

DVOSTRUKI ZID OD BLOK OPEKE IFASADNE OPEKE SAISPUNOM TOPLINSKE IZOLAaJE

ZID OD BLOK OPEKE S TOPLINSKOM IZOLACIJOMI PR OVJETRAVANOM FASADNOM OBLOGOM

ZID OD ARMIRANOG BETONA S TOPLJNSKOM IZOLAaJOM IPROVJETRAVANOM FASADNOM OBLOGOM

1. FASADNAILISIUKATNA OPEKA 2. PROVJETRAVANIVAZDUNISLOJ 3. TOPLINSKAIZOLACIJA 4. PARNA BRANA (. TRAKA) 5. MODULARNA BLOK OPEKA 6. UNUTRANJIMALTER 7. METALNA SPOJNICA OD NERDAJUEG ELIKA

0@

AKSONOMETRIJA SPOLJNJEG FASADNOG ZIDA SA PROVJETRAVANJEM

SL. 16-22. KONSTRUKCUA SPOLJNJEG ZIDA BEZ I SA PROVJETRAVANJEM

PLOIGA < PLASTIKE D R Z A C T O P . IZOLACIJE OKAPNICA ZA KONDEZ.

detali m e t a l n e spojnice od nerajueg elika

SL.16-22a. POVEZIVANE FASADNE OBLOGEI NOSEEG ZIDA

Povezanost fasadne obloge i noseeg zida postie se ugradivanjem metalnih spojnica od nerdajueg elika. Najmanja debljina ankera mora biti 3 mm. Potrebno je ugraditi najmanje 4-5 komada na 1 m2 zida. Najmanji horizontalni razmak ankera je 0.5 m. Ako je visina zida vea od 12 m iznad terena ili ako je razmak izmedu noseeg zida i zida obloge vei od 7 cm onda debljina ankera mora biti 4 mm. Ankeri moraju biti tako uradeni da se preko njih ne prenosi vlaga sa fasadnog zida na unutranji nosei zid.

|pod
N j

1 1
DETALJ MK SA SERKLAOMISPUTENIM

oo

DIJELOM Z A NOENJE OBLOGE

jr-

12 1 19 , ^1

OE A PK
TIZOLACIJ A MODUL. BLOK UNUTR. MALTER

DETALJ MK SA PROIRENIM SERKLAOM ZA NOENJE OBLOGE

PRESJEK K R O Z PODUNIFASADNI ZID

DETALJI1Z PODUNOG FASADNOG ZIDA

SL.16-23. FASADNJ ZID OD BLOK OPEKEIFASADNE OPEKE SAISPUNOMTOPLINSKOM IZOLACUOM NEVENTTLISANA KONSTRUKCUA

Kada zid ima vazduni sloj, radi njegovog ventiliranja, postavljaju se u podnoju zida, serklaa i ispod nastrenice u spoljnjem zidu, otvori za ventilaciju veliine 150 cm2. Na svakih 30 m2 fasade postavljaju se po dva talcva otvora. Otvori se obino iz-

vode pri zidanju ostavljanjem otvora koji se radi zatite od ulaza gamadi ili ptica zatvaraju mreom. Otvo**je mogue formirati i elementima od uplje opeke, tako da se opeka, skraena za debljinu zida, ugradi sa upljinama prema vani (S1.16-23a).'

ZAVRETAK ZIDA K O D KOSOG K R O V A ZAVRETAK ZIDA KOD RAVNOG KROVA

SERKLASA ISPUTENIM NOSAEM OTVORZA VENTILACIJU SA MREICOM OTVOR ZA / TOPLINSKAIZOLACIJA

VENTILACIJU
SA MREICOM

V
UPUAOPEKAM OTVORISLUE ZA VENTL L I R A N J E F A S A D E

P=31.60 cm2

PODNOJE ZIDA

PRESJEK K R O Z PODUNL Z I D N A MJESTU P R O Z O R A I ZAVRETKOM SA RAVNIM K R O V O M

PRESJEK K R O Z P O D U N I F A S A D N I Z I D N A MJESTU B E Z P R O Z O R A S A KOSIM K R O V O M I PODNOJEM ZGRADE

SL.16-23a. DETALJI KONSTRUKCUE OBLOENOG FASADNOG ZIDA OD OPEKE SA PROVJETRAVANJEM

Kada se provjetravanje fasade, kod kosih krovova, zavrava pod strehom krova, treba izbjegavati da prodor toplog vazduha iz fasade prodire direktno u potkrovlje. To je mogue rijeiti vijencem ili konstrukcijom oluka. Osunane fasade uslovljavaju poveanje povrinske temperature, pa dolazi do irenja opeke. Da bi se izbjeglo pucanje fasade, izvode se vertikalne dilatacije, zavisno od klimatskih uslova i uslova arhitekture, na svakih 6 do 10 111. Dilatacione fuge zatvaraju se trajno plastinim lcitom kao i fuge uz vijenac zgrade ili serklaa.

8-14 dana nakon betoniranja. Na slici (Sl. 16-24) prikazan je dio rjeenja za izradu vidnih povrina betona fasade (firma "noe").

16.5.8. Fasadna obloga od betona Industrijski nain izgradnje objekata, prua u prefabrikaciji fasadnih elemenata veoma velike mogunosti oblikovanja kod izrade viseih fasada. U poglavlju INDUSTRIJSKA IZGRADNJA OBJEKATA dati su konstruktivni elementi talcvih fasada. Ovdje treba naglasiti obradu povria elemenata koji, zahvaljujui velikonv* tzboru savremenih gradevinskih materijala, mogu biti obradeni na razliite naine sa zadovoljavanjem svih zahtjeva savremehe fasade. Obrada povrina izvodi se kompletno u pogonima za prefabrikaciju elemenata, sa neznatnim doradama poslije montae. Najea obrada vri se u osnovi mehanikim putem, hemijskim sredstvima ili klesanjem. Betonska platna, ravna ili sa reljefom (kanelure brazdanje itd.), obojeni beton ili fasadni sloj debljine 3-5 cm rade se istovremeno sa jezgrom elementa sa obojenim cementom ili u obojenoj frakciji. Povrine elemenata se rade u tehnici vjetakog kamena u boji. Pored toga lcorienjem reljefnih matrica, posebno gumenih, moe se dobiti podloga za obradu povrina bojenjem postojanim bojama, zatim malterisanjem, glaanjem povrina, izradom grafitnih ara, reljefa i ornamenata. Beton se moe i klesaii i to lake od prirodnog kamena. Klesanje se vri u periodu od

SL.16-24. DIO MOGUNOSTI IZRADE VIDNIH BETONSKIH POVRSlNA

Obrada prefabrikovanog elementa u kuliji (oblutku) takode daje dobra rjeenja pa se esto primjenjuje. Oblaganje se takode vri u pogonima za prefabrikaciju. Obloga moe biti od specijalnih keramikih ploica, mozaik ploica, staklenog mozaika i sl. Na ovaj nain postie se veoma kvalitetna obrada elemenata. Mogue ih je raditi na dva naina, kao sastavni dio elementa, tj. pri njegovoj izradi ili se naknadno obraduje elemenat u procesu

montae. Za oblaganje koristi se sinterovana palt-ploica uz odgovarajuu primjenu vezivnog materijala rmase za fugiranje. Oblaganje ploama od prirodnog kamena ili mozaik ploicama, takode predstavlja .kvalitetnu oblogu. Takode i drvo sa odgovarujuom zatitom prua veoma uspjeie estetske vrijednosti, kao i azbestcementni proizvodi, eioksirani ili piastini iimovi itd. Na siici (Si. 16-25) prikazani su primjeri montane betonske fasade po sistemu IMS oblici i povezivanja.
| 80 | 80 | 100
VERTIKALNIPRESJEK SPOJA

20

16,5.9. Visea fasada od stakla Kod konstrukcije fasadnih povrina staklo je materijai koji prua savremenoj arhi tekturi goto vo naj karakteri s tinij e potrebe u stvaranju slobodnih, otvorenih i sasvim intimnih prostora bez granica pogleda' i' svjetlosti, a istovremeno i dovoljnu zatitu od spoljnih uticaja. Skeletna konstrukcija je oslobodila zgradu- tekih masivnih zidova, pa na fasadi ostaju slobodne povrine definisane visinom sprata i rasponom stubova koje ispunjavaju konstrukcije od razlicitih

VERTIKALNIPRESJEK SA UGRAIVANJEM STOLARIJE

a 80 80 A 100

VERTIKALNIPRESJEK SPO JA

1. RD AURA 2. "" IMPREGNISANA TRAKA 3. CEMENTNIMALTER 4. SHLJIVA TERMOIZOLACUA ZALEPLJENA ZA KONSTRUKCIJU 5. ZALIVENO BETONOM 6. GUMA SUNDJERASTA 7. DVOKOMP. TRAJNOELASTINI VODOOTPORNI KIT 8. 'T3ITRAX" IMPREGNIRANO UE 9. TRAJNOELASTINIVODOOTPORNI ' DVOKOMPONENTNIKIT 10. DRVENIPAKNOVI 11. OBLOENO POCINKOVANIM LIMOM IOBOJENO

SL.16-25. PRIMJEM MONTANE BETONSKE FASADE PO SISTEMU IMS-OBLICII POVEZIVANJA

materijala kao to su metali, staklo, plastilca, drvo i kombinacije vie njih. One su statiki pasivne konstrukcije i njih nose ostali djelovi gradevine. Spadaju u tzv. lake fasadne konstrukcije. Staklene fasade imaju slinu funkciju prethodno prikazanih fasadnih konstrukcija, kao regulator mikroklimatskih uslova u unutranjosti objekta, uslovljenim zagrijavanjem i hladenjem zbog spoljnih uticaja. Za izradu staklenih fasada najea primjena u izvodenju je kombinacija od ravnog vuenog stakia, debljine 5-10 mm, za prozore i kaljenog sigumosnog stakla u boji u debljinama od 5-6 mm. Prema nainu staklene fasade: izvodenja razlikujemo

16.6.

FASADA ZID-ZAVJESA

Zid-zavjesa je tanka fasadna opna koja se postavlja ispred nosee konstrukcije i pokriva je. Zidne ispune su privrene za skeietnu konstrukciju, preko pojedinih taaka, po cijelom svom obodu za stubove i meduspratnu konstrukciju. Preko njih se optereenja od sopstvene teine i teine vjetra, prenose na nosei skelet zgrade. Zajedno sa uvodenjem novih konstrukcija i novih materijaia u modernu arhitektum, javija se pojam zid-zavjesa. Primjenjivan materijal za fasade zid-zavjesa najee je staklo kao i ostali pogodni materijaii postavljeni kao fasadna membrana. Pod pojmom zid-zavjesa podrazumijeva se, ne samo eiemenat fasade, ve je to odredeni arhitektonski pravac lcoji se najprije pojavio poetkom ovog stolea u Njemakoj u fabrici Fagus Werk (Walter Gropius 1911 god.), da bi svoj puni razmah doivio u Americi tek poetkom ezdestih godina kada je ostvario potpuna obiljeja u domenu fasade i ukupnog oblikovanja zgrade i njene unutranje funkcionalnosti. Izraz ove arhitekture je u oslobadanju fasade od bilo kakvog plastinog ukrasa. To su srezane ravne povrine, linije i ivice gdje samo otvori stvaraju kontrast tamnosvijetlo. Ona, na prvi pogled ostavlja na posmatraa utisak arhitekture pretjerane strogosti koja osiromauje arhitekturu, ali uloga materijala sa strukturom koja zrai, ogledanje okoline u njoj, matematiki nain miljenja koji je u duhu naeg vremena, te preciznost izvodenja ublaavaju i mijenjaju taj utisak. Gledano sa praktine strane zid-zavjesa odgovara visokim skeletnim zgradama gdje svojom malom teinom (deset puta manja od teine zida od opeke debljine 25 cm) i malim dimenzijama, znatno smanjuje optereenje, a poveava korisnu povrinu objekta za cca 6% u odnosu na masivnu ispunu skeleta.

- kao ispune skeletne konstrukcije; - visea konstrukcija sastavljena iz vie elemenata koji pokrivaju ili oblau zidne ispune - visea zid-zavjesa. Za prve dvije vrste konstmkcij, vae ista pravila kao i za prethodne vise konstrukcije od metala, plastike i sl. Kod ovih konstrukcija zgrade sa fasadom od stakla, pano je osnovni elemenat. Sastavljen je iz tri osnovna dijela: ^spoljni zatitni sloj, toplotna izolacija i unutranji nosei sloj. Pano moe biti izveden kao pano sa vazdunim slojem, debljine 15-40 mm, koji se naiazi izmedu spoljnjeg sloja i sloja izolacije, ija je funkcija sprjeavanje kondenzacije vodene pare, ili pano bez vazdunog sloja. Poseban vid staklene fasade ini zidzavjesa koja e biti posebno obradena. Za uspjeno funkcionisanje staklenih fasada poseban vid kvaliteta predstavljaju: kitovi i mase za nalivanje kojima se postie puna zaptivnost elemenata, kao i podmetai, nosai i drai rastojanja, sa kojima se omoguava neophodno dilatiranje ko.nstrukcije uslijed termikih irenja i naprezanja od pritiska vjetra i sl.

Zgrade sa zidom-zavjesom mogu se po oblikovanju masa podijeliti u dvije grupe. Prva, zgrade iji gabarit, vertikalno postavljen, izrasta neposredno iz terena ili sa oslobodenim prizemljem i druga grupa zgrada sastavljena iz dva gabarita od kojih je jedan u vidu aneksa horizontalan i drugi iz kojeg izrasta vertikalna kula. Industrijski nain proizvodnje, ujednaen raster i strogi ritam, uslovili su, pri projektovanju zgrada, potrebu da se sve sporedne prostorije slclone sa fasade u sredinu zgrade, kalco ne bi usitnjenou remetili ujednaeni ritam fasade, a na fasadi su ostale prostorije jednakih uslova. Time je dolo do formiranja u osnovi treeg trakta i tipine osnove savremenih zgrada sa obiljejem primjene fasade sa zid-zavjesom (Sl. 16-26).

Zid-zavjesa je, pored originalnih konstruktivnih rjeenja vezanih za savremenu tehniku, zamijenila-*aiiz pravila koja su dominirala u projektovanjil, posebno u zahtjevima za o^vjetljavanjem prostorija, provjetravanjem, grijanjem, toplotnom i Vunom zatitom i doprinijela slobodnijem projektovanju osnova. U statikom pogledu zid-zavjesa je inferioma, pasivna i svodi se na kontrolu ugiba preki uslijed dejstva vjetra na povrinu fasade i optereenja od sopstvene teine. Ugibi povrina izazivaju otvaranje spojnica izmedu elemenata i gubljenje neophodne zaptivosti zida. Sve ovo pretpostavlja statiku kontrolu i ispitivanja. Toplotna zatita. Ono to je bitno kod ove fasade je da fasadno platno malog

FT^T
L
U . J L -

"! 1 ii 1 1
OSNOVA SA TRAKTOM ZA SPOREDNE FUNKCIJE

OSNOVA SA DVA TRAKTA GDJE SU U JEDNOM SMJETENE SPOREDNE FUNKCIJE

OSNOVA ADMINISTRATIVNE ZGRADE "GALFA" U MILANU

ZGRADA "GALFA" U MDLANU SA FASADOM ZID-ZAVJESA

SL.16-26. OSNOVE IJE SU SPOREDNE PROSTORIJE SMJETENE U SREDINIZGRADE DA BI NA FASADI, RADIIZRADE ZID-ZAVJESE, BILIJEDNAKI USLOVI.

presjeka i male teine obezbijedi to bolju zatitu. Poznato je da staklene fasade zimi znatno poskupljuju grijanje u zgradama, a da se Ijeti, u toplom ldimatu, teko moe opstati u njima, pa ako se zatiti ne pokloni potrebna panja, korienje objekta moe da predstavlja veliki problem, a u sistemu primjene "alosni formalizam11. Za primjenu toplotne izolacije javljaju se u principu dva glavna rjeenja kod konstrukcije zid-zavjese. U prvom sluaju konstrukcija fasade je sastavljena iz dva udvojena fasadna platna izmedu kojih se nalazi vazduni sloj. Spoljno platno je fiksan, neprekidan i zatvoren omota i ima svojstvo membrane i kao talcvo titi objelcat od atmosferskih uticaja (kie, snijega, vjetra), sunca, neistoe i smoga. Unutranje platno ima funkciju zatvaranja prostorija i funkciju glavne toplotne barijere. Sastoji se iz prozora i konstruktivnog parapeta. U parapetu se smjeta toplotna izolacija i po potrebi instalaaije! Tampon zona predstavlja vazdusni sloj izmedu spoljnjeg i unutranjeg platna ije je fimkcionisanje prilagodeno, zavi^no od klimatkih uslova, da putem ventilacije regulie i ekonominost potronje toplotne energije(Sl. 16-27). U drugom sluaju mogua su dva rjeenja: prvo, kada se kod fasadnog platna ne predvida toplotna izolacija, a toplotni gubici se nadoknaduju poveanim kapacitetom grijanja. Ovaj sluaj predstavlja veoma slcupo rjeenje, a za podruja sa topiim klimatskim uslovima gotovo neprimjenjivo rjeenje zid-zavjesa. Drugo rjeenje je kada se fasadno platno, na onim povrinama na kojima se ne nalaze prozori, zatvara specijalnim .izolacionim panoima. (Sl.16-28). Zid-zavjesa konstruktivno moe se izvesti kao konstrukcija: - od preki sa ispunom i - konstrukcija ocftaklenih ploa;

Konstrukcija od preki sa ispunom radi se od preki i ispune koji se montiraju na licu mjesta i od gotovih okvira. Gotovi okviri mogu biti uradeni u vidu zatvorenih okvira, okvira U profila i okvira H profila. Okviri se najee rade od aluminijskih profila, a rjede od nerdajueg lima. Montiranje se vri neposredno postavljanjem olcvir do okvira i vezivanjem direktno za noseu konstrukciju ili posredno preko vertikalnih ili horizontalnih preki. Konstrukcija od staklenih ploa izvodi se kao jednoobrazna staklena povrina bez vertikala i horizontala u ravni fasadnog omotaa. Omota je sastavljen od ravnih i jednakih ploa od sigurnosnog kaljenog stakla ije su debljine do 10 mm, a veiiina strane ploe, zavisno od rastera stubova skeleta, stubova i statikog prorauna i do 150 cm. Staklene ploe medusobno zaptivene lcitom, uvruju se na vertikalne aluminijske nosae, smjetene u vazdunom sloju i pomou aluminijskih ploica i zavrtnjima privrene. Fasadni pano je vieslojni elemenat sastavljen od spoljne obloge, izolacionog jezgra i unutranje obloge. Prema nainu spajanja slojeva razlikujemo: - pano bez ventilacije, i - pano sa ventilacijom. Kod panoa bez ventilacije ploe se montiraju kao jedinstven elemenat u okvir od preki. To su dva vodonepropustljiva materijala iz kojih je obrazovan pano. Spoljna i unutranja obloga moe biti od ploa bilo kog materijala koji ima potrebnu otpornost na atmosferske uticaje i mehanike udare. Ovaj tip konstrukcije, zbog svojih negativnih osobina kod nas je manje u primjeni. Kod panoa sa ventilacijom, svaki sloj mora biti dovoljno krut da bi mogao drati okvir. Ovaj sluaj najee se javlja kada je spoljna obloga staklo, a sa unutranje strane obloga od drugih materijala. Pano ima vaz-

1 s

VERTTKALNIPRESJEK KROZ FASADNI ZID-ZAVJESA

HORIZONTALNIPRESJECIKROZ FASADNIZID - ZAVJESA ( SREDINIINA UGLU)

1. PLAFON 2. PROSTOR ZA KLIMA KANALE 3. ZASTAKLJENIDIO 4. KLIMA KANALI 5. KONVERTORI 6. POD 7. EXTRIH 8. ZVUNAIZOLACIJA 9. L PROFIL - NOSA 10. TAVANICA 11. SPOLJNIPANO 12. UNUTRANJIPANO 13. PROVJETRAVANISLOJ 14. ELASTINA FUGA 15. UGAONIPROFIL

FASADA ZID-ZAVJESA NA Z G R A D I U DORTMUNDU

SL.16-27. FASADA ZID-ZAVJESA KONSTRUKCUA PANOA SA VENTILACIJOM I POVEZIVANJE SA NOSEOM KONSTRUKCUOM ZGRADE

PRESJEK1

PRESJEK 2-3-4

SL.16-28. FASADA ZID-ZAVJESA PMMJER PRIVRIVANJA FASADNOG PANOA BEZ VENTILACUE NA NOSEU KONSTRUKCUU ZGRADE

duni sloj izmedu spoljne obloge i izolacionog jezgra radi toplotne stabilnosti i sprjeavanja kondenzacije vodene pare (Sl. 16-27 i SL.16-28) Rastojanjejzmedu izolacije i spoljnjeg sloja je 15-40 mm. 4zolacija i unutranja

obloga povezani svt sa glavnim skeletom zgrade. Sva tri dijela su povezana u oblil. prefabrikovanog panoa koji se gotov postavlja u fasadni ram. Zatita fasade od vode javlja se u dva vida: zatita od prodiranja atmosferske vode i sprjeavanje kondenzacije vodene pare.

Prvi problem se rjeava ispravnim izvodenjem spojnica. Spojnice moraju da obezbijede slobodno dilatiranje dijelova i neophodno zaptivanje konstrukcije. Kondenzacija vodene pare izbjegava se eleminacijom hladnih mostova. Metalne preke i spojevi su mjesta kod zid-zavjese gdje se provodi toplota i tu postoji opasnost od kondenzacije. Stvaranje kondenza je posebno izraeno u pojasevima u visini meduspratne konstrukcije gdje grijna tijela smjetena u parapet ne stiu da zagriju pojas u visini tavanice. Zato se lcod tog dijela zid-zavjese zbog prisustva kondenza, u visini tavanine trake sa spoljne strane postavljaju vodice koje odvode vodu van konstrukcije. Zvuna izolacija zid-zavjese zbog male teine, oslanja se na izolaciju koja se ugraduje u panoe. Medutim zvuni problemi se javljaju kod konstrukcije gdje spojevi nijesu adekvatno izvedeni, pa se uslijed temperaturnih promjena javlja kripa, pucketanje, a time i neprijatna buka. Pri korienju stakla za fasade zidzavjesa, zatita od sunevog zraenja postie se raznim zatitnim elementima kao to su: ispusti, brisoleji, unutranje ili spoljne roletne i sl. Kod korienja stakla, bilo za prozore ili parapete, treba imati u vidu, da obojena stakla, najee bronzano obojena, poveano absorbuju suneva zraenja. Djeliminim zasjenjivanjem povrina staklenih fasada rastinjem u niim etaama ili zasjenjivanjem profilima, dolazi do jalcih lokalnih naprezanja u staklima i do njihovog loma. Da bi se izbjegli talcvi sluajevi treba izvriti izbor stakla koje e imati kvalitet kaljenog stakla otpornog na nagle promjene. 'Radi vee sigurnosti i izbjegavanja problema pri izradi fasada od stakla proizvode se sendvii od kaljenog sigurnosnog stakla u boji kojeg proizvodi domaa industrija. To su sendvii sastavljeni iz dvije izrezane i obradene staklene ploe na koje je sa unutranje strane nanesena keramika boja u rasprenom stanju. Nakon toga, vri se

suenje i peenje nanesenog sloja pri emu dolazi do kaljenja. Ovo staklo se proizvodi u debljinama 5-6 mm sa dimenzijama ploa 110xl60cm i u 10 (3M5 vrsta boja (bijela, uta, oker, crvena, zelena, plava, siva, crna, zelena itd.). Mehanika svojstva ovih ploa su: otpornost na udar, otpomost na temperaturne promjene, to znai ako su ove ploe ugradene u parapet nee doi do njihovog prskanja kod nagle promjene temperature. Obojene povrine su otporne na dejstvo suneve svjetlosti. Slojevito i slijepljeno kaljevo staklo sastavljeno od dvije ili vie staklenih tabli, medusobno povezanih umetkom od poluvinil butral folija u boji, debljine od 0.40 do 0.75 mm, slui za izradu viseih fasada. Ovo staklo je debljine 6-6.3 mm sa veliinom table 105x180 cm. Proizvodi se u bojama. Privrivanje fasade na konstrukciju zgrade, sastoji se od privrivanja preki, okvira ili ploe zida-zavjese na noseu konstrukciju zgrade. Da bi se omoguio rad elemenata uslijed temperaturnih promjena, privrivanje fasade vri se samo na jednoj strani'elementa. Veza kojom se zid-zavjesa privruje za noseu konstmkciju zgrade mora da obezbijedi pomjeranja u pravcu sve tri osovine potrebnih za rad sklopa zidazavjese i preciznog montiranja (Sl. 16-28). Povezivanje poda i plafona sa zidomzavjesom, vri se posebnim rjeenjima kojima treba obezbijediti nezavisan rad fasade od ostale konstrukcije zgrade, a sa dmge strane iskljuiti svaku vazdunu vezu izmedu spratova. Kod prikljuka poda za zid-zavjesu mogua su tri osnovna rjeenja: - kada postoji masivni parapet onda je rj eenj e j ednostavno, - na isti nain se rjeava spoj poda ako postoji maska za vazduno grijanje koja se pma du cijele fasade, - kada se pod pma sve do unutranje obloge fasadne ploe, veza se ostvamje uz mogunost nesmetanog rada zida-zavjese i zaptivanja spoja (Sl.1629 iSl. 16-27).

u r
r

41 J

PROZORSKIBANAK STAKLENA ZAVJESA VENTILIRANISLOJ TOPLINSKAIZOLACIJA PARAPET POD

PRIKUUAK PODA ZAZID-ZAVJESU

SL.16-29. DETALJ FASADE ZID-ZAVJESA U FRESJEKU A-A SA MASIVNIM PARAPETOM

(IIMHIMIB ., i
I'! 1 N 1' M H : I H 1 !11|' SL.16-30. M O G U N O S T I P R I K L J U K A POSLOVNA ZGRADA U NOVOM BEOGRADU

PLAFONA NA FASADNU

( RANIJE CK SKJ ) FASADA Z3D-ZAVJESA

KONSTRUKCUU

Prikljuak plafona koji je obino proizveden na industrijski nain od montanih ploa, prikljuak se izvodi spajanjem na dodir ela plafonske ploe i fasadnog platna (Sl. 16-30) iSl. 16-27). Kada je plafon izveden na licu mjesta od maltera onda se spoj maitera i zida-zavjese izvodi pomou odgovarajueg profila. Povezivanje zida-fasade sa pregradnim zidom vrsi se preko stubova ili neposredno

preko pregradnih zidova putem vertikalnog profila koji se oslanja cijelom duinom na stub iii elo pregradnog zida. Rad na izradi zida-zavjese trai studiozni odnos do posljednje sitnice, poevi od arhitektonske koncepcije, do detalja svakog spoja i izbora vrste materijala. Nedoreenost u projektu ili povrnosti u izvodenju vode do nesavladivih tekoa koje industrijski nain proizvodnje ne trpi.

LITERATURA

MATERIJALIU ARHITEKTURIIGRAEVINARSTVU, "kolska knjiga" Zagreb,1989. 2. Blumenau, I.: FASADE, Ljubljana,1974 3. Bokovi, .: ARHITEKTURA SREDNJEG VIJEKA, "Nauna knjiga" Beograd, 1976 4. Cordingley, R.A. HISTORY OF ARHITECTURE,University of London,1961. SAVREMENISKLOPOVIFASADNIH ZIDOVA, 5. Daidi, E.: SIZ stanovanja Sarajevo, Sarajevo,1990 INDUSTRIJSKIKOMPLEKSIIZGRADE, 6. Damnjanovi,V.: "Gradevinska knjiga" Beograd, 1990. KONSTRUKTVINISISTEMIU VISOKOGRADNJI, 7. Danevi, E.: Institut zadokumentacijuzatitenaraduNi,1978. PRIRUNIK ZA HIDROIZOLACIJU ZGRADA ISPOD NIVOA 8. Deni, N.: TERENAIRAVNI KROVOVI,"Fim" Kanjia,1994. ZVUK-TOPLOTA-VLAG A: 9. Gezele, K.: 4 "Gradevinska knjiga" Beograd, 1979. . ile, W.: NOVA SAZNANJAIZ GRAEVINSKE FIZIKEINJIHOVA PRIMJENA KOD GRADEVINSKIH ZIDOVAIFASADA, 10. Golo, M.: Gradevinski fakultet Sarajevo,1977. DRVENE KONSTRUKCIJE,"Nauna knjiga" Beograd,1989. 11. Gojlcovi, M.: 12. Gojkovi, M.: . OPLATEI SKELE, "Nauna knjiga" Beograd,1988. GRAEVINSKE KONSTRUKCIJEIPOAR, 13. Egan, D.: "Gradevinska knjiga" Beograd, 1998 14. Hart, F. : ATLAS ELINIH KONSTRUKCIJA-VISOKOGRADNJA, Henn, W. "Gradevinska knjiga" Beograd,1991. Sontag, H. 15. Iili, S.: KLASINIDRVENIKROVOVI, "Gradevinska knjiga" Beograd, 1992. VIESPRATNE SKELETNE ZGRADE - KONSTRUKTIVNI 16. Ivkovi, V.: SKLOPOVII ELEMENTI, Izdavako-informativni centar studenata, Beograd,1974. ARHITEKTONSKE KONSTRUKCIJE, I i II, 17. Krsti, P.: "Nauna knjiga" Beograd, 1960. INDUSTRIJSKA ARHITEKTURA,"Nauna knjiga" Beograd,1962 18. Koji, B.: OSNOVIPROJEKTOVANJA GRADSKOGI 19. Korte, J.V.: MEUGRADSKOG PUTNOG SAOBRAAJA (prevod) "Gradevinska khjiga" Beograd, 1968. 20. Kosti, V.: v FUNDIRANJEII, "Gradevinska knjiga" Beograd,1961. LEKSIKON GRAEVINARSTVA, 21. Kovaevi, .: "Gradevinska knjiga" Beograd, 1962. BATINA GRADOVA SREDNJEG BALKANA, 22. Kruni, J.: Republiki zavod za zatitu spomenika kulture Beograd,1996. GRAEVINSKE KONSTRUKCIJE. 23. Mitag, M.: "Gradevinska knjiga" Beograd, 1974

1.

Besla, J:

24. Martnikovi, K. : OSNOVIZGRADARSTVA I i II, "Izgradnja" Beograd, 1985.1987. 25. Mihelis, P.A.: ESTETIKA ARHITEKTURE ARMIRANOG BETONA, "Gradevinska knjiga" Beograd,1973. 26. Muravljov, M.: GRAEVINSKIMATERIJALI, "Nauna knjiga",Beograd,1989. 27. Milojevi-Turina, PREFABRIKOVANO-GRAENJE, Zavod za udbenike M.: i nastavna sredstva, Beograd, Novi Sad, Titograd,1991. 28. Mici, P.: ELINE KONSTRUKCIJE, "Nauna knjiga" Beograd, 1954 , 29. Mindlin, E.H. : ARCHITECTURE MODERNE AU BRASIL, Vincent, Freal&Cie Paris, 1956. 30. Nestorovi, B.: ARHITEKTURA STAROG VIJEKA, "Nauna knjiga "Beograd, 1978. 31. Nojfert, E.: ARHITEKTONSKO PROJEKTOVANJE,. "Gradevinska knjiga", Beograd,1978. 32. Niki, R.: ELEMENTIVISOKOGRADNJE (rukopisi), fakultet Gradevinskih znanosti Zagreb, 1993. 33. Peuli, .: KONSTRUKTIVNIELEMENTIZGRADAI i II, "Tehnika knjiga" Zagreb,1980. 34. Pei, B.: ZGRADARSTVO, Gradevinski fakultet u Beogradu, 1981. 35. Popovi , .: ZGRADARSTVO, "Nauna knjiga" Beograd,1987 36. Pavlovi, M.: MODULACIJA PREFABRIKACIJA, "Gradevinska knjiga" Beograd, 1982. 37. Petrovi, M.: ARHITEKTONSKE KONSTRUKCIJEII, Informativni centar studenata, Beograd, 1972. 38. Parkin, P.H.: AKUSTIKA, BUKAIZGRADE, Hameriz, H.R. "Gradevinska knjiga" Beograd, 1969 39. Grupa autora: MONTANIGRAEVINSKI OBJEKTI,"Ekonomika" Beograd, Beograd,1983 40. Romi, S.: ARMIRANILAKOAGREGATNIBETON, "Gradevinska knjiga" Beograd,1985. 41. Romi, S.: LJUSKASTEKONSTRUKCIJE,"Naunaknjiga",Beograd,1980. 42. Radovi, R.: ANTOLOGIJA KUA, "Gradevinska laijiga", Beograd,1989. 43. Stevanovi, S.: FUNDIRANJEI, "Nauna knjga" Beograd,1989. 44. Stojilkovi, I.: PODOVIU GRAEVINARSTVU, "Tehnika knjiga" Beograd, 1987. 45. Stanuga, B.: FASADE, Sveuilina naklada, Zagreb,1984. 46. ild, E.: GRAEVINSKA FIZIKA-PROJEKTOVANJEIPRIMJENA, Dame, G. "Gradevinska knjiga" Beograd,1985. Kaselman, H.F. Polenc, R. 48. Schuster, F.: BALKON, Julius Hoffmann, Stuttgart,1962... 49. Schuster,F.: TREPEN, julius Hoffmann, Stuttgart,1964. 50. Vujii, !: FUNDIRANJEI i II, "Nauna knjiga" Beograd,1991.1992.

51. Anagnosti, P.: 52. Lai, M.: 53. Trbojevi, R.:

MEHANIKA TLA, POTPORNIZIDOVIIPRITISAK TLA, Tehniar 2. "Gradevinska knjiga" Beograd,1989. INDUSTRIJSKO GRAENJE, Tehniar 3. "Gradevinska knjiga" Beograd,1980. GRAEVINSKE KONSTRUKCIJE,Tehniar 3. "Gradevinska knjiga" Beograd, 1980.

ZVUNA ZATITA, Tehniar 2. "Gradevinska knjiga", Beograd,1989. 55. osi, G.: NAINIZOLOVANJA OD PODZEMNE VODE IKAPILARNE VLAGE NA KONSTRUKTIVNI SKLOP, Zbornik radova- sistemi izolacija u savremenom gradenju i rekonstrukciji, Dubrovnik, 1985. 56. ulafi, M.: PROBLEMATIKA VLAGE KOD GRAEVINSKIH OBJEKATA, Nae gradevinarstvo, 5/85, Beograd, 1985 57. Flaer, A.: OPEKE, BLOKOVI OD PEENE GLINE U NAIM ZGRADAMA, I,II,III, IV,V. Izgradnja 10,11-12/93 i 1,2,3/94. Beograd 1993.1994. 58. Gojni, G.: MAKSIMALNE PROSTORIJE ELEKTRINIH LIFTOVA, Izgradnja 7/96, Beograd,1996. PRIMJENA PREFABRIKANATA OD PLINO BETONA U 59. Grupaautora.; VISOKOGRADNJI, Zbornik radova sa Savjetovanja u Puli, Ope udruenje gradevinarstva i industrije gradevinskog materijala Beograd, "Porobeton" Pula, Fakultet gradevinskih znanosti Zagreb, Pula, 16.1978. 60. Grupa autora.: "DURISOL" FABRIKA DRVENOG BETONA "Kijevo", Beograd, Graevinski kombinat Komgrap, Beograd. KOSIILIRAVNIKROVOVI, Gradevinar,4/87,Zagreb,l987. 61. Hikec, A.: PROJEKTOVANJE STAKLENE FASADE OBJEKTA SLAVIJA 1 62. Ivkovi, V.: U BEOGRADU, Izgradnja 7/82, Beograd, 1982. Kraevac, B. TOPLOTNE KARAICTERISTIKE FASADNIH ZIDOVA 63. JovanoviSTAMBENIH ZGRADA, DGA, Jugoslovenski gradevinski centr,. Popovi, M.: Beograd,1985. 64. Lojanica, M.: "SISITEM ZAINDUSTRIJSKU PROIZVODNJU STANOVA NSCagi, P. 71" Saoptenja, InstitutzaarhitekturuiurbanizamSrbije, Beograd,1972. Jovanovi, B. 65. Milojevi, D.: SAVREMENIPOSTUPCIIOBLAGANJA FASADA KAMENOM, Izgradnja,9/95, Beograd, 1995. STAKLOINJEGOVE MOGUNOSTIDANAS, 66. Mihajilovi Ristivojevi, M. Izgradnja,l0/95, Beograd, 1995. SAVREMENE KONSTRUKCIJE FASADA SA ELEMENTIMA 67. Marinkovi, OD PEENE GLINE, Izgradnja 7-8/98, Beograd,1993. AKUSTIKE KARAKTERISTIKE VRATA, PROZORA, 68. Perelo, Z.K.: MONTANIH ZIDOVAI SPUTENIH PLAFONA, Zbornik radova, Sisitem izolacija u savremenom gradenju i rekonstrukciji, Dubrovnik,1987. 69. Grupa autora: MONTANE BETONSKE FASADE, Institut IMS, Beograd, 11.1995. GEOMETRIJA, MEHANIKAIDIZAJN NABORANIH 70. Rozman,.R.: KONSTRUKCIJAI, II, Izgradnja 7/80 i 8/80. ASIMETRINIDIZAJN KONSTRUKCIJA VISOKOGRADNJE,___ 71. Rozman, R.: Izgradnja 5/82, Beograd,1985. 72. Sotirovi, M.: VRSTE PODLOGEIZNAAJ NJENOG KVALITETA ZA KVALITETNU ZATITU FASADE, Izgradnja, 11/78, Beograd, 1978. 73. ilhard, V.: 'BOLJA TOPLINSKAIZOLACIJA FASADAIKROVOVA, DGA SV. 358, Jugoslovenski grad. centar, Beograd,1986. 74. Tonkovi, K.: IZVANREDNE OKOLNOSTIUZ ZNAMENITE KUPOLE, Nae gradevinarastvo 9/88, Zagreb,1988.

54. Trbuhovi, Lj.:

ZID-ZAVJESAINJEGOVA PRIMJENA U BEOGRADU, Arhitektura urbanizam 44, Beograd, 1967. 76. Vuksanovi, M.: TERMIKA ZATITA U GRAEVINARSTVU, Tehniar 2, Radulovi, M. "Gradevinska knjiga", Beograd, 1989. 77. Zaki, B.: UVOD U MEHANIKU DRVETA, Zavod za grafiku djelatnost instituta za vodoprivredu "Jaroslav erni", Beograd,1985.

75. Trbojevi, R.:

III 78. Crnkovi, D.: Lazarevi,D. 79. Klepac, J.: 80. Vrkljan, Z.: 81. Sajko, V.: GRAEVINSKIKAMEN, Tehnika enciklopedija, Jugoslovenski. leksikografski zavod, Zagreb,1979. Sv.6. GRAEVINARSTVO, Tehn. enciklopedija, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb,1978. Sveska 6. KROVNE KONSTRUKCIJE, Tehnika enciklopedija, Jugoslovenski. leksikografski zavod, Zagreb,1980. Sveska 7. DIMNJAK, Tehnika enciklopedija, Jugoslovenski-leksikografski zavod, Zagreb,1969. Sveska.

IV 83. PRAVILNIK 0 TEHNIKIM NORMATIVIMA ZA . PROJEKTOVANJE I IZVOENJE ZAVRNIH RADOVA U GRAEVINARSTVU, Sl. list SFRJ,1990, 21 ~ 84. PRAVILNIK 0 TEHNIKIM MJERAMA I USLOVIMA ZA NAGIBE KROVNIH RAVNI, Sl. list. SFRJ, 1969. 26. . 85. PRAVILNIK 0 TEHNIKIM MJERAMA I USLOVIMA ZA ZVUNU ZATITU ZGRADA Sl. list SFRJ ,1970, 35. 86. PRVILNIK O TEHNIKIM MJERAMA ZA PROVJETRAVANJE U STAMBENIM ZGRADAMA, Sl. list SFRJ,1970. 35. 87. PRAVILNIK 0 TEHNIKIM MJERAMA I USLOVIMA ZA TOPLINSKU ZATITU ZGRADA, Sl.list SFRJ, 1970,36. 88. PRAVILNIK 0 TEHNIKIM NORMATIVIMA ZA ZIDANE ZIDOVE, Sl. list SFRJ,1991. 87. 89. PRAVILNIK 0 TEHNIKIM NORMATIVIMA ZA IZGRADNJU OBJEKATA VISOKOGRADNJE U SEIZMIKIM PODRUJIMA, Sl. list SFRJ, 1981. 31; 1982. 49.; 1983 .52.; 1988. 21.; 1990. 52. 90. PRAVILNIK O TEHNIKIM NORMATIVIMA ZA BETON I ARMIRANI BETON, Sl. listSFRJ, 1987. 11. 91. PRAVILNIK O TEHNIKIM MJERENJIMA ZA BETON I ARMIRANI BETON SPRAVLJEN SA PRIRODNOM I VJETAKOM LAKOAGRE<3ATNOM ISPUNOM, Sl. list SFRJ, 1990. 15. 92. PRAVILNIK O TEHNIKIM NORMATIVIMA ZA TEMELJENJE GRAEVINSKIH OBJEKATA, l. list SFRJ, 1990. 15. NAPOMENA: Jedan dio slika u tekstu je preuzet, a potiu iz navedene literature.