BLM 9

9. AKIKANLAR
Akkanlar kolaylkla akabilen maddelerdir. Gazlar ve svlar ok iyi, katlar ise ok kt akkanlardr.

9.1. BASIN VE ZELLKLER

Birim yzeye dik dorultuda etkiyen kuvvetin byklne basn denir. Skaler bir byklktr. F P= A SI birim sisteminde kuvvetin(F) birimi N, yzey(A) birimi m2, basn(P) birimi de N/m2 'dir. Bu birime pascal(Pa) denir. Pratikte karlalan basnlar iin pascal ok kk bir deeri ifade eder. Bu nedenle onun katlar olan kilopascal(1 kPa=103 Pa) ve megapascal(1 MPa=106 Pa) yaygn olarak kullanlr. zel bir birim olan atmosfer(atm), deniz seviyesindeki ortalama hava basncdr ve 1 atm=101325 Pa'dr. 1 mm yksekliindeki civa stununun basncna da torr denir. 1 torr=133 Pa'dr. Bir noktadaki gerek basn, mutlak basn diye adlandrlr ve mutlak bolua veya mutlak sfr basnca gre llr. Fakat basn len cihazlarn birou, yerel atmosfer basncnda, sfr okunacak ekilde ayarlanmlardr. Bu nedenle, gsterdikleri basn mutlak basnla yerel atmosfer basnc arasndaki farktr. Bu fark gsterge basnc diye adlandrlr. Pgsterge = Pmutlak - Patm Akkanlarla ilgili baz zellikler unlardr: 1-) Akkan ierisinde belirli bir nokta iin basn, her dorultuda ayndr. 2-) Kapal bir kap ierisinde bulunan sktrlamaz bir akkann herhangi bir noktasna uygulanan bir d kuvvet, basnta bir art meydana getirirse, akkan ierisindeki her nokta ayn basn deiiminin etkisinde kalr. Bu zellik Pascal lkesi olarak bilinir.

ekil 9.1 Su cenderesi

113

 FZK

Tefek

Su cendereleri(ekil 9.1) ve hidrolik frenlerin almas Pascal lkesine dayanr. Su A cenderesinde byk piston, F2 = F1 2 kadar bir kuvvetle itilir. Uygulamada kullanlan A1 kk su cenderelerinde kuvveti kk pistona uygulamak iin, ayrca bir kaldra da kullanlr. 3-) d younluklu bir akkan yzeyinden, h derinliindeki herhangi bir noktada, akkann arlndan kaynaklanan basn d.g.h'dir.

ekil 9.2 Silindir iinde d younluklu akkan bulunsun. Yzeyden h kadar derinde bulunan tabanda akkann arl, G = mg = dVg dir. Burada m, akkan stununun ktlesi, yani m = dV dir. Bu arlk, akkan stununun taban yzeyi olan A 'ya etkiyerek bir P basnc oluturur. P= G dVg = A A

Silindirin hacmi V = A h olduundan, eitlikte yerine konursa, P= d Ah g = d gh A

bulunur. Bu bant, yzeyden h kadar derindeki bir noktada, akkann arlndan kaynaklanan basntr. Buna gre durgun bir akkann, yzeyden ayn derinlikteki btn noktalarnda basn ayndr. Bunun bir sonucu olarak, birbirine bal kaplarda(bileik kaplar) akkan durgunsa, ak yzeyler ayn dzeyde olurlar(ekil 9.3).

ekil 9.3 Bileik kaplarda sv seviyesi ayndr.

114

 FZK

Tefek

4-) Bir sv iine tamamen ya da ksmen daldrlm bir cisim, yerdeitirdii akkann arlna eit bir kuvvetle yukarya doru kaldrlr. Bu ilkeye Archimedes lkesi denir. Dikdrtgenler prizmas biimindeki bir cisim ekil 9.4'deki gibi d younluklu bir svya batrlm olsun. Cismin yan yzeylerine etkiyen durgun sv basnlar birbirine eittir.

ekil 9.4 Alt ve st yzeylerine etkiyen P1 ve P2 basnlar farkl olduundan yukar ynde dengelenmemi bir F kaldrma kuvveti doar. F = F1 F2 = P A P2 A = (d g h1 d g h2 ) A = d g A(h1 h2 ) 1 olur. V = A( h1 h2 ) , cismin hacmi olduundan, F = d gV bants elde edilir. Bu kuvvete kaldrma kuvveti denir. Svlar iin bulunan bu sonu gazlar iin de dorudur. Bir sv iinde bulunan bir cisme iki kuvvet etki eder. Cismin arl ve svnn kaldrma kuvveti. G>F durumunda, cisim batar. G=F durumunda, cisim braklan derinlikte kalr, yani dengededir. G<F durumunda, cismin bir ksm sv iinde kalmak zere sv zerinde yzer. rnek 9.1 Kesiti 50 cm2 olan bir piston araclyla bir kapda gaz vardr. Gazn genlemesini nlemek iin pistona 10 N'luk, dik bir kuvvet uygulanyor. Gazn basnc nedir? zm: P= F 10 = = 2000 Pa = 2 kPa A 50.10 4

115

 FZK

Tefek

rnek 9.2 Denizin 20 m derinliinde bulunan bir bala etkiyen toplam basn ne kadardr? d = 1,03.103 kg/m3, g = 9,8 m/s2, Patm = 1,013.105 Pa zm : Ptoplam = Patm + h.d.g Ptoplam = 1,013.105 + 20.1,03.103.9,8 Ptoplam =1,013.105 + 2,018.105 = 3,031.105 Pa rnek 9.3 Bir adamn hacmi yaklak 0,07 m3 'tr. Havann younluu 1,29.10-3 g/cm3 olduuna gre, bu adama etkiyen havann kaldrma kuvvetini bulunuz. (g = 9,8m/s2) zm : F = d.g.V =1,29.10-3.103.9,8.0,07=0,88 N

9.2. AKIKAN SSTEMLERDE AKI HIZI VE DEB

Hareket halindeki svlarda ak iki temel tipten biriyle karakterize edilebilir. Svnn her paras dzgn bir izgi boyunca akyorsa ak kararldr. Kararl akta her paracn akm izgisi birbirini kesmez. Bylece kararl ak durumunda, svnn herhangi bir noktadaki ak hz zamanla sabit kalr. Girdapl akta akm izgileri paralel deildir ve ak dzensiz bir aktr. Gerek svlarn hareketini incelemek ok zordur. Gerek svlarn pek ok zellii, ideal bir svnn davrann inceleyerek anlalabilir. Bu yzden gerek svlar zerinde baz varsaymlar yapp, onlar idealletirerek incelemek gerekir. Viskozitesi(i srtnmesi) olmayan, sktrlamayan(svnn younluu zaman iinde sabit kalr), kararl ak gsteren(girdapl ak gstermeyen) svlar, ideal svlar olarak kabul edilir. Su kk hzlarda, ideal olarak kabul edilebilir.

ekil 9.5. Akm izgilerinin sklat yerde hz byk, seyrekletii yerde hz kktr.
116

 FZK

Tefek

Kararl ak yapan sv iindeki akkan paracn yrngesine akm izgisi denir. Akm izgilerinden oluan demete de akm borusu denir. ekil 9.5'teki gibi kesitleri farkl borudaki akkan gz nne alnsn. Kararl akta, akkan iindeki paracklar akm izgisi boyunca hareket ederler. Kk bir t zaman iinde, A1 kesitindeki akkan x1=v1.t kadar hareket eder. Taral blgedeki akkann ktlesi, m1 = d A1 x1 = d A1 v1 t olur. Benzer ekilde, t sresince A2 kesitindeki blgeden geen akkann ktlesi, m2 = d A2 x2 = d A2 v2 t eklinde yazlr. Ktle korunduu iin, t sresi iinde A1 kesitinden geen ktle, ayn sre iinde A2 kesitinden geen ktleye eittir. m1 = m2 A1 v1 = A2 v2 olur. Bu ifadeye sreklilik denklemi denir. Bu denkleme gre, bir akm borusunun her noktasnda ak hz ile kesit arpm sabittir. A1 v1 = A2 v2 = sabit Yukardaki bantya gre akkann hz, borunun dar olduu yerde byk, geni olduu yerde kktr. Hzn kesitle arpm debiyi verir. Q = Av Debinin dier bir tanm da ; bir kesitten birim zaman da geen akkan hacmidir. Q= V t

Burada SI birim sisteminde debinin birimi(Q) m3/s'dir. rnek 9.4 lk ap 0,3 m, daraldktan sonraki ap 0,15 m olan bir borudaki debi 1800 lt /dak. olduuna gre, her iki apa ait hzlar hesaplaynz. zm : lt 1800.103 m3 m3 1800 = = 0,03 dak 60 s s

117

 FZK

Tefek Q Q 0,03 = = = 0,42 m 2 s A1 r1 3,14(0,15) 2 Q Q 0,03 = = = 1,69 m 2 s 3,14(0,075) 2 A2 r2

Q = A1 v1 v1 =

Q = A2 v2 v2 =

rnek 9.5 Suyun 12 mm apl boruda hz 0,5 m/s'dir. Borunun ap 3 mm'ye drlrse suyun hz ne olur? zm : Q = A1 . v1 = A2 . v2 . r12 . v1 = . r22 . v2 62 . 0,5 = 1,52 . v2 v2 = 8 m/s

9.3. AKIKAN SSTEMLERNDE DREN KAVRAMI

Svlarn ve gazlarn ak srasnda d ve i srtnme oluur. D srtnme, akkanla ak snrlayan yzey arasnda meydana gelir. srtnme, akkann moleklleri arasnda oluan srtnmedir. Buna viskozite(adalk) denir. Komu sv tabakalarnn birbirleri zerinde kaymalarndan kaynaklanan srtnme nedeniyle viskozluk ortaya kar. Pekmez ve bal ok viskoz denilen akkanlara iyi bir rnektir. Bunlar dkld zaman ok yava akarlar. ok daha az viskoz olan su ve alkol gayet rahat ve hzl akarlar. Kesme zoru altndaki bir svnn komu tabakalar, birbirine gre hareketli olurlar. ekil 9.6'da iki paralel kat yzey arasnda bir sv bulunsun. Bir F d kuvvetinin etkisiyle biri saa doru hareket ederken, dieri sabit kalmaktadr. Bu hareket nedeniyle svnn bir ksmnn ilk ekli olan ABCD bozulur ve ksa bir zaman aralndan sonra AEFD eklini alr.

ekil 9.6 ki kat yzey arasndaki sv tabakas. Aadaki yzey sabit, yukardaki yzey v hzyla saa doru hareket etmektedir.

118

 FZK

Tefek

Bir svnn kesme zoru F/A, kesme zorlanmas ise x / L olarak verilir. st levha v hzyla hareket ederken, bu levhaya komu olan sv da ayn hza sahip olur. Bylece t sresi iinde st levhadaki sv x=v.t kadar yol alr ve birim zamandaki zorlanma, x kesmezorlanmas l =v = t t l olur. Bu eitlie gre, zorlanmann deiim hz v/ l dir. Svnn viskozluk katsays (eta); kesme zorunun, zorlanmann deiim hzna oranna eittir. Buradan,

A = Fl v Av l

olarak yazlr. Viskozluun SIdaki birimi N.s/m2 'dir. Viskozite katsays tanm olarak, birim uzunlukta ve birim yzeyde paralel iki sv katman arasnda, birim hz farkn oluturmak iin uygulanmas gereken kuvvete eittir. Viskozite katsays scakln ykselmesi ile svlarda klr. Moleklsel srtnme veya viskozluk, svlarda olduu gibi gazlarda da vardr. Molekller arasndaki uzaklk gazlarda daha byk olduundan, viskozite ok daha kktr. Bu srtnme, sadece borular iinden akan gazlarn kendi hareketlerinin gecikmesine sebep olmakla kalmaz; ayrca, duran bir gaz iinde hareket etmekte olan dier cisimleri de geciktirir. Hava srtnmesi hz ile artar. Viskozite katsays scakln ykselmesiyle gazlarda byr. izelge 9.1 eitli svlarn viskozluklar Sv Su Su Kan Gliserin T (C) 20 100 37 20 Viskozluk katsays ( N. s / m2 ) 1,0 . 10-3 0,3 . 10-3 2,7 . 10-3 830 . 10-3

9.4. BERNOULL KANUNU

Bernoulli denklemi veya kanunu, mekanik enerjinin korunumunun akkanlara uygulanm durumudur. Burada da akkan veya svnn skamaz, viskozluu olmayan kararl durumda, dnmeden akan bir akkan olduu, yani akkan veya svnn ideal olduu kabul edilmitir. ekil 9.7'de grld gibi bir akm borusu gz nne alnsn. t zaman aralnda F1 ve F2 kuvvetlerinin yapt i, A1 ve A2 kesitleri arasndaki sv miktarnn enerjisindeki deimeye yani kinetik ve potansiyel enerji deiimlerinin toplamna eit olmaldr.

119

 FZK

Tefek W = Ek + E p

F1 kuvvetinin yapt i; W1 = F1 x1 = P A1 x1 = P V ve F2 kuvvetinin yapt i; 1 1 W2 = F2 x2 = P2 A2 x2 = P2 V dir. Akkann kuvveti yerdeitirmeye kar olduu iin bu i negatiftir. Bu kuvvetler tarafndan yaplan net i, W = ( P P2 )V 1 olur. Bu iin bir ksm, akkann kinetik enerjisini deitirir, bir ksm da ekim potansiyel enerjisine harcanr. Kinetik enerjideki deime, Ek = 1 1 2 m v2 m v12 2 2

ekil 9.7 Skamayan bir akkann deiik kesitli bir borudan kararl ak potansiyel enerjideki deime, E p = m g h2 m g h1 olur. Bulunan bu bantlar, W = Ek + E p bantsnda yerlerine yazlrsa, ( P P2 )V = 1 1 1 2 m v2 m v12 + m g h2 m g h1 2 2

elde edilir. Her terim V ye blnp, m /V oran yerine de d yazlrsa, P P2 = 1 1 2 1 2 d v2 d v1 + d g h2 d g h1 2 2

120

 FZK

Tefek

olur. Terimler yeniden dzenlenirse, 1 1 2 P + d g h1 + d v12 = P2 + d g h2 + d v2 1 2 2 elde edilir. Bu denklem genel olarak , 1 P + d g h + d v 2 = sabit 2 eklinde yazlabilir. Boru yataysa (h1 = h2 ) eitlik, 1 1 2 P + d v12 = P2 + d v2 1 2 2 olur. Akkan durgunsa (v1 = v2 = 0) P P2 = d g (h2 h1 ) = d g h 1 olur. Bernoulli denkleminde P, birim hacmin ak enerjisi; d.g.h, birim hacmin potansiyel enerjisini; .d.v2 terimi de, birim hacmin kinetik enerjisini gsterir. Bu terimin toplam, akkann birim hacminin mekanik enerjisini belirtir. Buna gre bernoulli kanunu, ak halindeki bir ideal svda bir cins mekanik enerji, bir baka cins mekanik enerjiye dnebilir. Birim hacimdeki toplam mekanik enerji akm yolunun her noktasnda ayndr, eklinde ifade edilebilir(Erta,1995). rnek 9.6 Bir uan her kanad 25 m2 yzeye sahiptir. Sabit hzla giden bir uakta kanadn altndaki havann hz 50 m/s, kanadn zerindeki havann hz 65 m/s ise uan arln bulunuz. (havann younluu 1kg /m3) zm : Uan bir kanad iin, 1 1 2 P + d g h1 + d v12 = P2 + d g h2 + d v2 dir. h1 = h2 olduundan, 1 2 2 1 1 2 1 1 2 P + d v12 = P2 + d v2 P P2 = d (v2 v12 ) = 1(652 502 ) = 862,5 1 1 2 2 2 2 F P P2 = F = ( P P2 ) A = 862,5.25 = 21562,5 N Uan iki kanad iin 1 1 A 2.21562,5=43125 N ve 2F=G olduundan 2F=G=43125 N olur.

121

 FZK

Tefek

rnek 9.7 Akkan sistemlerinde i bantsn karnz. zm: st taraf ak olan bir kabn dibinde, alan A olan bir su geirmez pistonla, kapal bir silindirin var olduu ve pistona bir F kuvveti bir x yolu boyunca uygulanarak, W=Fx ii yapld kabul edilsin. Tulumbadaki sv basnc P olduuna gre, uygulanmas gerekli kuvvet F = PA ve dolaysyla yaplan i, W = PAx dr. Pistonun bu hareketi esnasnda, silindirden kap iine itilen svy, basncn atmosferden P kadar daha fazla olduu bir blgeye girmeye zorlamak iin yaplan i(V = Ax olduundan), W=PV dir.

ekil 9.8 Bir svy pompalarken yaplan i 9.5. UYGULAMA 1 : HDROSTATK BASINCIN NCELENMES Bunun iin manometreli kutu ad verilen bir aygt kullanlr. Bu aygt, bir kapana bir zar geirilmi ve bir manometreye balanm kk bir kutudur. Bu kutu bir sv ierisine batrlrsa, zara etkiyen hidrostatik basn kuvvetleri kutudaki havay sktrr. Bu basn manometreye iletilerek, manometredeki sv dzeyini ykseltir; ykselme miktarndan da basn llebilir. Kutu, sv ierisine yukardan aaya doru yava yava indirilirse hidrostatik basncn derinlikle doru orantl olduu grlr. Kutu, belirli bir derinlikte ve deiik durumlarda tutulur. Zar, hangi durumda olursa olsun, hidrostatik basn hep ayn bulunur. Kaba su, ya, gaz gibi deiik svlar konarak, belli bir derinlikteki hidrostatik basnlar llr ve birbirleriyle karlatrlrsa, basncn, svnn younluu ile doru orantl olduu bulunur(ekil 9.9).

ekil 9.9 Manometreli kutu

122

 FZK

Tefek

UYGULAMA 2 : BLEK KAPLAR Hidrostatik basncn, svnn dey ykseklii ve younluuna bal oluu ve basncn svlar tarafndan iletilebilmesi svlarn bileik kaplardaki duruunu aklamaya yeter. Bileik kaplarda bulunan bir svnn serbest yzeyleri ayn yatay dzlem ierisindedir(ekil 9.10 ).

ekil 9.10 Bileik kaplar

123

 FZK

Tefek

9.6. DEERLENDRME SORU VE PROBLEMLER

1- Akkan sistemlerde akkan hareketinin nedeni nedir? a-) basn b-) s c-) scaklk d-) moment e-) potansiyel

2- 4 cm apnda borudan akan suyun hz 0,8 m/s'dir. Su 2 cm apndaki boruya getiinde hz ka m/s olur? a-) 3,2 b-) 1,6 c-) 1 d-) 0,8 e-) 0,4

3- deal bir sv ekildeki gibi akmaktadr. A ve B noktalar arasndaki bantlardan hangisi dorudur?

a-) PB >PA d-) Aralarnda bir iliki yoktur

b-) PA = PB e-) PA=0, PB=0

c-) PA > PB

4- Uak kanadnn stndeki hz 300 m/s, altndaki hz 250 m/s'dir. Havann younluu 1,3 kg/m3 olduuna gre, kanattaki basn fark N/m2 olarak nedir? a-) 2040 b-) 11900 c-) 13472 d-) 15644 e-) 17875

5- Bir su kaynanda, su kaynaktan 40 m yksee kyorsa, suyun k hz ka m/sdir? (g = 9,8 m/s2) a-) 9 b-) 16 c-) 28 d-) 35 e-) 46

124