Você está na página 1de 135

H

haba hay no hay de qu hbil habilidad habilitacin habilitar habitable habitacin habitante habitar hbito habituado habituarse habla hablador habladura hablar hablar dormido hablar claro hablar espaol hablar mazahua hablar lentamente hablar todos a la vez, a un tiempo hacedero hacedor hacendado hacer hacer [que ocurra algo] hacer encargar hacer amistad hacer cosquillas hacer cuentas hacer entrar hacer un esfuerzo hacer llorar hacer muecas hacer ruido dju (ar) 1. ja (nja, nja) 2. 'bui ('mui, 'mui) otho ter 'me' 1. xindo'yo (ar) 2. timfeni (ar) xindo'yo (ar) nt'uti (ar) uti (uti, t'uti) dar tsa to da 'mui 'mui (ar) 'mui (ar) 'bui ('mui, 'mui) 'mui (ar) nzmbi (xi) nzmbi (nzmbi, nzmbi) h (ar) 1. mane (ar) 2. xingu (ar) 'bede (ar) (, h) th (th, hth) xi ho ( xi ho-, h xi ho) mfo (mfo, hmfo) nhwaro (njwaro, hnjwaro) tx'utho ( tx'utho, h tx'utho) 1. bi hni 2. bi xuni ar tsa nt'ot'e 1. hyokute (ar) 2. 'yot'ute (ar) asundado (ar) 1. hoki (hyoki, thoki) 2. ot'e ('yot'e, t'ot'e) japi (japi, japi) japi teti (japi da deti, xijapi xi 'reti) ot'e ar mpdi ('yot'e ar mpdi, t'ot'e ar mpdi) kunts'i (kunts'i, kunts'i) hoki ya 'bede (hyoki ya 'bede, thoki ya 'bede) kut'i (ut'i, ut'i) hoki 'nar ts'edi (hyoki 'nar ts'edi, thoki 'nar ts'edi) japuzoni (japuzoni, japuzoni) unts'i (unts'i, t'unts'i) 1. uni (uni, uni) 2. 'ni ('ni, 'ni) 3. mafi (mafi, hmafi) zunt'i (zunt'i, zunt'i) pots'e (bots'e, mbots'e) 1. 'bepi da mpefi ('bepi da mpefi, 'bepi da mpefi) 2. japi da mpefi (japi da mpefi, japi da mpefi)

hacer sonar hacer subir hacer trabajar

hacerse, volverse hacerse tonto hacerse viejo hace mucho tiempo hace poco tiempo hace sol hacia hacia abajo hacia adelante hacia arriba hacia atrs hacia adelante hacia dentro hacia afuera hacienda hacina hacinar hacha, campana hachazo halagar halago halageo hlito hallar hallarse hallarse bien de salud hallazgo hamaca hambre morir de hambre pasar hambre hambriento hambruna hamburguesa hampa haragn harapo harina harina de avena harina de maz harina de trigo hartar hartarse

1. ot'e pengi ('yot'e pengi, t'ot'e pengi) 2. njapi pengi (njapi pengi, njapi pengi) 1. hoxongo (hyoxongo, thoxongo) 2. hotuxongo, (hyotuxongo, thotuxongo) ot'e nxita ('yot'e nxita, t'ot'e nxita) 1. xi thogi xingu (ya) pa 2. mah'mu xi thogi tx'utho ya pa 1. ot'e ar hyadi 2. zo ar hyadi nu nu madui nu ir ngehnu nu ma 1. nu ir ngekwa 2. ir mote nu ir ngehnu nu mbo nu nthi 1. asyenda (ar) 2. dt'mui (ar) hmunts'i (ar) munts'i (munts'i, hmunts'i) t'egi (ar) nt'umbut'egi (ar) 1. ne (ne, hne) 2. hot'i (hyot'i, thot'i) thot'i (ar) ungumfdi (ar) 'bapa (ar) tini (dini, 'rini) ntini (ntini, 'rini) 'yo xi ho ('o xi ho, 'o xi ho) 1. ntini (ar) 2. 'rini (ar) nzudi (ar) thuhu (ar) 1. tu ar thuhu (du ar thuhu, 'ru ar thuhu) 2. tumunthu (ntumunthu, dem) thogi ar thuhu dumanthu (ar) 1. dt thuhu (ar) 2. d thuhu (ar) burguesa (ar) be (ar) dhi (ar) ze'bitu (ar) juni (ar) juni be (ar) juni deth (ar) juni t'ei (ar) nguki (nguki, nguki) i (dem, hi)

harto hasta hasta maana hasta ahora hasta aqu hasta luego hasta ms no poder hasta pronto hasta muy pronto hasta la vista hastiar hasto hatajo hato hay [seres animados y objetos] hay [objetos] haz hazmerreir hebilla hebra heces haces hechicera hechicera hechicero hechizar hechizo hecho hecho a mano heder hediondo helada helado helar(se)

hembra [con animales] hemorragia henar henchir(se) hendedura hender heno heir herbajar

i (xi) 1. asta 2. ngts'i jar xudi 1. jage'bya 2. ar ngts'i nu'bya ar ngts'i nugwa maje ar ngts'i ms hindar tsa jar ngut' maje jar thandi 1. tsabi (zabi, nzabi) 2. umbi ar xuh (umbi ar xuh, t'umbi ar xuh) xuh (ar) 1. hmunts'umeti (ar) 2. hmunts'i (ar) hmunts'i (ar) 'bui ja 1. sot'uz (ar) 2. hmi (ar) 1. xongo (ar) 2. dondo (ar) nthut'uxifni (ar) xeni thhi (ar) 1. d'bi (ar) 2. foho (ar) 'ete 'beh (ar) nt'ete (ar) 'ete 'oho (ar) ei ('ei, t'ei) nt'ei (ar) nt'ot'e (ar) (ar) nt'ot'e'ye yuni (uni, uni) yuni (ar) tse (ar) tse (ar) 1. hotse (hyotse, thotse) 2. hoe ya tse (hyoe ya tse, thoe ya tse) 3. ntse (ntse, ntse) 1. tsuzu'we (ar) 2. tsumeti (ar) 'biji (ar) ot'upasto (ar) 1. uti (uti, huti) 2. i (i, hi) ntheni (ar) heni (hyeni, theni) 'yot'uk'angupasto (ar) deni (deni, 'reni) et'umeti ja pasto, ('et'umeti ja pasto, t'et'umeti ja pasto)

herbaje herboso heredad heredar heredero hereje, hereja

herencia herida herir hermana [dicho por los hombres] hermana [dicho por las mujeres] hermana de leche hermana poltica [dicho por ambos sexos] hermanastra hermanastro hermandad hermano [en general] hermano [dicho por los hombres] hermano [dicho por las mujeres] hermano de leche hombres hermano poltico hermanos siameses hermtico hermoso hermosura hroe heroico hervidero hervir(se) hervir(se) hervir violentamente poner a hervir hervor herradura herramienta herrar herrera

herrero

herrn herrumbre herrumbroso hez

hopasto (ar) hopasto (ar) ndehai (ar) ung(u)rensya (ung(u)rensya, t'ung(u)erensya) ntherensya (ar) 1. nduxte 2. ts'omfeni 3. ts'oh 4. hingi 'eme nts'okw 1. nts'ogi (ar) 2. nt'ungurensya (ar) ntheni (ar) 1. hni (hyni, theni) 2. suni (suni, suni) nju (ar) jujwe (ar) njujwe (ar) bepo (ar) honju (ar) hojwd (ar) (n)ku (ar) (n)ku (ar) jwd (ar) id (ar) njwd ko (ar) njunubtsi (ya) jot'i (xi) nzatho (xi) nzatho (xi) bm(u)h (ar) bm(u)h (ar) mu'mi (ar) 1. t (d, nd) 2. nthuni (dem, dem) 1. embind ('yembind, t'embind) 2. embinthuni ('yembinthuni, t'embinthuni) hots'e (hyots'e, thots'e) t (ar) 'boho boj (ar) 1. boj (ya) 2. erramienta (ya) kwatuboj (kwatuboj, jwatuboj) 1. jwit'i (ar) 2. nthok(u)boj (ar) 3. nt'oboj (ar) 1. jwit'i (ar) 2. hyokuboj (ar) 3. 'yot'uboj (ar) nzi (ar) nzi (ar) nzi (ar) 1. foho (ar)

2. d'bi (ar) nedehe (nedehe, nedehe) 1. nju (xi) 2. njuts'i (xi) hierba pasto (ar) hierbabuena xk'ani (ar) hierro boj (ar) hierro colado nzt'uboj (ar) hierro fundido nzob(u)j (ar) hgado ya (ar) higiene 1. ntsuni (ar) 2. nthok(u)'mui nzatho (ar) higo igo (ar) higo chumbo, tuna kh (ar) higuera igo (ar) hija t'ixu (ar) hijastra hot'ixu (ar) hijo btsi (ar) hijo [entre los hombres] 1. ts'unt'u (ar) 2. btsi (ar) hijo [entre las mujeres] 1. metsi (ar) 2. btsi (ar) hijo legtimo btsise (ar) hijo poltico btsise (ar) persona o animal cuyos hijos siempre mueren ndubtsi (ar) ltimo hijo de una familia 1. zuxu (ar) 2. zu (ar) hilacha nzu'bitu (ar) hiladora het'i (ar) hilandera het'i (ar) hilandera 1. ng thet'i (ar) 2. thet'i (ar) hilar 1. kxi (kxi, jxi) 2. tsant'i (tsanti, ts'ant'i) 3. het'i (het'i, thet'i) hilaza d thhi (ar) hilera teni (ar) hilo 1. ilo (ar) 2. thhi (ar) perder el hilo pumbini (pumbini, 'bumbini) bola de hilo 1. pants'i (ar) 2. 'bants'i (ar) hilvn nta'munt'edi (ar) himno nsadi (ar) himno nacional 1. (ar) thuhu Mim'onda 2. (ar) nsadi Mim'onda hincado ndnduhmu (ar) hacer hincapi japi (dem, dem) hincarse ndnduhmu (dem, dem) hincharse neni (dem, hneni) hinchazn hneni (ar) hinchazn del estmago hnengumui (ar) hinojo 1. inojo (ar) hidratarse hiel

de hinojos hipar hipnotizar hipnotizar hipo hipocondriaco hipocresa hipcrita hipoteca hiptesis hiriente hirsuto histrico

historia historia de amor histrico hito

dar en el hito hocicar hocico hogar hoguera hoja [de rbol, planta] hoja [de libro], pgina hoja de aguacate hoja de mazorca hoja de afeitar hojaldre hojear hojeada hola!

holgado holgar holgazn hollejo holln hombre [entre los seres humanos] hombre, esposo hombre maduro

2. hmu (ar) ndnduhmu (ar) nk'uts'i (nk'uts'i, nk'uts'i) xongo (xongo, xongo) tuwi (tuwi, tuwi) nk'uts'i (ar) 1. ntsu (ar) 2. nzot'umui (ar) nthote (ar) hote (ar) ntsothai (ar) njukumfeni (ar) nsuni (ar) za'muxt (ar) 1. ntsu (ar) 2. mbidi (ar) 3. ntsu (ar) 1. 'bede mah'mu (ar) 2. 'mui mah'mu (ar) (ar) 'mui ar hmte (ar) mah'mu 1. gatho 2. nxoge 3. t't'i (ar) 4. do nzot'e (ar) ungunt't'i (ungunt't'i, t'ungunt't'i) mfets'e (mfets'e, mfets'e) ne (ar) 'mui (ar) nt'uspi (ar) xi (ar) nxitha (ar) xi ts'a'ni (ar) thot'i (ar) (ar) oha nt'xi 1. juni ndega (ar) 2. jwets'ujuni (ar) punts'unxitha) (m)punts'unxitha (ar) 1. hadi! 2. hadiwi! 3. hadihu! 1. tsaya (ar) 2. pongi (ar) 1. tsaya (ntsaya, ntsaya) 2. pongi (bongi, mbongi) dhi (ar) 1. xits'uxirga (ar) 2. xits'u'mats'i (ar) 'bo'bifi (ar) 'oho (ar) ndo (ar) 1. xu'oho (ar)

hombro arrimar el hombro encogerse de hombros homenaje hemepata homicida homosexual honda hondo hondura honestidad honesto hongo hongo de maz o huitlacoche honor honor grande honradez honorable hora qu hora es? horadar honrar horca a horcajadas horcn horchata horizontal (el) horizontal horizonte horma hormiga hormiga colorada hormiga chica hormiga de color negro y amarillo larva de hormiga comestible hormign hormiguear hormiguero hornear hornear carbn horno horno de cal horno de pan horscopo horrible

2. 'oho (ar) xi'xi (ar) kwat(u)xi'xi (kwat(u)xi'xi, jwat[u]xi'xi) tx'uk(u)xi'xi (tx'uk(u)xi'xi, tx'uk(u)xi'xi) t'em(u)nsu (ar) 'yothe omepata (heni) (ar) hyote (ar) yozn (ar) nt'endo (ar) hei (xin) hei (xin) hog(u)mui (ar) hog(u)mui (ar) jo (ar) njoth (ar) hnumansu (ar) dmansu (ar) t'emansu (ar) t'emansu (ar) ora (ar) 1. tem(u) ora? 2. tema ora? heki (heki, theki) numansu (dem, hnumansu) nxonz (ar) nat'i (xi) xoz (ar) (ar) dehe 'ba 'beni (ar) 'beni (ar) ngts'i (ar) molde (ar) xju (ar) thenguxju (ar) 1. t'uxju (ar) 2. t'oloxju (ar) bindoxju (ar) mdoxju (ar) nthnts'umeskla (ar) kunts'i (dem, junts'i) 1. ng xju (ar) 2. ngxju (ar) 1. hu (hu, thu) 2. ut'i ('ut'i, t'ut'i) ut'utheh ('ut'utheh, t'ut'uthah) 1. nt'ut'i (ar) 2. nthu (ar) nt'ut'unni (ar) nt'ut'u thuhme (ar) pa 'mu (ar) 1. hingi za 2. nts'o (xi) 3. hingi zatho

horripilante

horror hortaliza horticultura hosco hospedaje hospedarse hospital hospitalario hospitalidad hostigar hostil hotel hoy

hoy mismo hoyo hoz huacal huacalero huapango huarache [hecho de cuero con correa] hueco huelga huelguista huella seguir las huellas de hurfano huero huerta hueso [de fruta] hueso [de seres vertebrados] husped huevo huevo cocido huevo sancochado huevo tibio echar huevos a una clueca poner huevos huida hungaro [instrumento para aflojar la tierra]

1. hingi za 2. nts'o (xi) 3. hingi zatho tsu (ar) 'bot'udoni (ar) 'bot'udoni (ar) 1. mbots'i (xi) 2. mbokwe (xi) 1. nkohi t'h (ar) 2. t'oxi (ar) oxi ('oxi, t'oxi) 1. ng nt'othe (ar) 2. ospital (ar) (n)t'oxi (ar) (n)t'oxi (ar) 1. hut'i (hyut'i, thut'i) 2. uni (uni, t'uni) kontra (ar) ng t'h (ar) 1. nu'bya 2. gem'bya 3. __ 'bya nu'bya ar paa 'ots'i (ar) t'exu (ar) 'bez (ar) ndu'bez (ar) hnei 'nats'i thiza (ar) 'mo'mi (ar) 'ma'mu'befi (ar) 'ba'mu'befi (ar) neki hnets'i (ar) teni neki hnets'i (ar) hyoya (ar) ts'okumdo (ar) mbo'xi (ar) nda (ar) ndo'yo (ar) 1. oxi (ar) 2. zoho (ar) 1. t'axi (ar) 2. mdo (ar) 1. ndt'axi (ar) 2. ndmudo (ar) 1. 'bat'ut'axi (ar) 2. 'bat'umdo (ar) 1. hmngut'axi (ar) 2. hmngumdo (ar) kats'i (gats'i, jats'i) hui (hui, thui) 'wege (ar) 1. nse'muhai (ar)

huipil huir huizache hule hulla humanidad humano humear humedad hmedo humildad humilde humillar humo humor de mal humor humorismo humorstico hundir(se), meterse en lo hondo hundir(se), destruir(se) huracn hurao hurgar a hurtadillas hurtar hurto husmeo huso

2. mingwaro (ar) nt'o (ar) 1. 'wege ('wege, t'ege) 2. poni (boni, mboni) 'minz (ar) 1. plastiko (ar) 2. ule (ar) 'bospi do (ar) j'i (ya) j'i (ar) hant'i (dem, thant'i) xa (ar) nxa (xi) hyoya (ar) hyoya (ar) 1. 'betsa ('betsa, 'betsa) 2. theni (deni, 'reni) 'bifi (ar) hogumfeni (ar) ts'omfeni (ar) 'rente (ar) dente (ar) kui (ui, ui) 1. unt'i (unt'i, unt'i) 2.ts'oni (ts'oni, ts'oni) fonthai (ar) poni (ar) 'wni ('wni, t'ni) nu nt'gi pe (be, mfe) mfe (ar) hunts'i (ar) thet'i (ar)

I
ida ida y vuelta idea ideal 1. pa (ar) 2. boni (ar) boni ne 'bengi (ar) mfeni (ar) 1. xoge (ar) 2. mfeni (ar) 3. nt'udi (ar) mets'umfeni (ar) 1. hehe (ar) 2. 'rangu (ar) 3. nthe (ar) 1. hehe (ar) 2. 'rangu (ar) he'mi nt'udi (ar) nts'ofo xhi (ar) h (ar) 1. xongo (ar) 2. dondo (ar) tsita (ar) 1. nzo tsita (ar) 2. nzofo tsita (ar) 3. nts'ofo tsita (ar) bdi (ar) nij (ar) dnij (ar) manij (ar) 1. 'bemfdi (ar) 2. 'bedi mfdi (ar) 3. 'bemfeni (ar) 1. hingi pdi (ar) 2. xongo (ar) 3. dondo (ar) 1. 'bemfdi ('bemfdi, 'memfdi) 2. 'bedi mfdi ('bedi mfdi, 'medi mfdi) hingi mfdi 1. hehe (ar) 2. 'rangu (ar) 3. nthe 4. mahyegi (ar) heki (heki, theki) ne'i 'ne(he) 'nehe himakwni hindar tsa nsadi (lei) hingi tsamu'u himakwni hingi pets'i ar ngts'i theni (deni, 'reni) 1. yot'i (yot'i, yot'i) 2. kt'i (gt'i, gt'i)

idealista idntico

identidad documento de identidad idilio idioma idiota dolo idolatra

idneo iglesia iglesia mayor torre de la iglesia ignorancia

ignorante

ignorar ignoto igual

igualar igualmente, a ti tambin igualmente ilegal ilegible ileso ilcito ilimitado iludir iluminar

ilusin ilusin ilustracin ilustrar imagen de santo imaginacin imaginarse imn imbcil imbuir imitacin imitador

imitar impaciencia impaciente impacto impar impartir impecable impedimento impedir impeler imperar imperdonable imperfeccin imperfecto imperio impermeable impertinencia impertinente mpetu implantar implicar implicar, significar imponer(se) impopular importacin importancia no tiene importancia importar (el) importe (es) imposible impotable impotente impregnar imprenta

'ro'mi (ar) hne (ar) njt'i jat'i (ar) 1. udi (udi, t'udi) 2. kt'i (gt'i, jt'i) tsita (ar) mbeni (xi) mbeni (mbeni, mbeni) asero (ar) 1. dondo (ar) 2. xongo (ar) 1. nzofo (nzofo, nzofo) 2. japi (japi, japi) fetute (ar) 1. metate (ar) 2. fetate (ar) 3. metute (ar) 4. fetute (ar) feti (feti, feti) 'bedi ts'eti (ar) 'bedi ts'eti (ar) sen (ar) hents'i (ar) uni (uni, t'uni) hinda nts'okute k'ats'i (ar) k'ats'i (dem, dem) 'ni ('ni, 'ni) th (dh, 'rh) hingi pumbini 1. 'bemfeni (ar) 2. himakwni (ar) himakwni (ar) ndts'ut'ubi (ar) hingi tsit'i (ar) hmmu'u (ar) mmu'u (ar) ts'edi (ar) m njapu'befi (m njapu'befi, hm njapu'befi) poni (poni, 'boni) ir boni ndne (ndne, ndne) hingi hne 'rats'i (ar) mahyoni (ar) himahyoni 'rats'i ('rats'i, 'rats'i) njut'i (ar) hindar tsa (+ futuro) hindar tsa ts'i 'bets'edi (ar) zini (zini, nzini) nt'ot'uhe'mi (ar)

impresin impresionar impreso imprimir improbable improvisacin improvisar imprudente impuesto impulso impune inadecuado inaudito inauguracin incansable incapaz incendio incesar incertidumbre incesto incienso incierto incinerar incisin incisivo incitar inclinacin inclinado inclinar(se) incluido

incluir

incluso incgnito incoherente incmodo incomparable inconsciencia inconsciente inconveniente incorporar incrdulo incrdulo incremento increble

nt'ot'e (ar) tsogi mfeni (zogi mfeni, ts'ogi mfeni) nt'ot'uhe'mi (ar) ot'uhe'mi ('yot'uhe'mi, [n]t'ot'uhe'mi) hingi ts'api nt'ot'e pente ot'e pente ('yote pente, t'ot'e pente) hingar timfeni njut'i (ar) ts'edi (ar) hingi ntsui (ar) hingi nxoge hingi t'ode (ar) ndu'mi (ar) hingi tsabi (ar) 'bemfeni (ar) nzt'i (ar) uts'i ('uts'i, t'uts'i) 'bemfeni (ar) 1. nthtumeni (ar) 2. nthtu'owi (ar) nt'uts'i (ar) himakwni (ar) 1. 'mospi ('mospi, 'mospi) 2. tx'uki (tx'uki, tx'uki) ntheni (ar) mmu'u (ar) 'ni ('ni, 'ni) ntx'a'mi (ar) 1. (n)kahmi (xi) 2. ntx'a'mi (ar), (xi) 1. nkahmi (nkahmi, nkahmi) 2. 'aki ('aki, 'aki) 1. 'o 2. po 3. nthnts'i 1. 'o ('o, 'o) 2. po (mo, mo) 3. thnts'i (thnts'i, 'rnts'i) 'nehe hingi mfdi (ar) hingi nthe hingi tsa xinho (ar) hindar tsa theki 'bemfeni (ar) 'bemfeni (ar) hingi ho (ar) huts'i (huts'i, thuts'i) hingi 'eme (ar) hingi kre (ar) nthuts'i (ar) 1. hingi 'eme (ar) 2. hingi nkre (ar)

incubar inculcar inculto

incurrir indagar indecente indecisin indeciso indefenso indefinido indemne independencia independiente indicacin indicado indicar ndice

indicio indiferente indgena indgena otom indigestin indigno indirecto indiscreto indispensable individual individuo indcil

ndole induccin inducir indudable indulgente indumento industria ineficaz inercia inerme inerte inestable infame

oxu'oni ('yoxu'oni, t'oxu'oni) 1. dut'i (dut'i, dut'i) 2. yokwi (yokwi, yokwi) 1. hingi 'bot'i (ar) 2. hinti uni (ar) 3. 'bemfeni (ar) ts'okute (nts'okute, nts'okute) honi (hyoni, thoni) ts'oj'i (ar) 'omfeni (ar) 'omfeni (ar) hyoya (ar) otho ngts'i (ar) 'yomunho (ar) ndse (ar) ndse (ar) 1. nt'uti (ar) 2. nt'udi (ar) nt'uti (xin) uti (uti, t'uti) 1. nt'uti (ar) 2. nthuts'uhe'mi (ar) 3. dnsa'e, nt'udi (ar) nt'uti (ar) hinda japi (ar) j'itho (ar) ho (ar) 'o (ar) 'bemfeni (ar) hingi njwntho ot'e hingi mfdi (ar) mahyoni honse (ar) j'i (ar) 1. ts'oj'i (ar) 2. ts'omfeni (ar) 3. ts'omui (ar) 4. nduxte (ar) mfeni (ar) xaxi (ar) xaxi (xaxi, xaxi) hingi ntso'mi (ar) pumbini (ar) nthe (ar) nt'ot'e (ar) hingi ot'e xi ho 1. dhi (ar) 2. hingi 'ni (ar) otho nzafi (ar) hingi 'ni (ar) 'ni (ar) 1. ts'oj'i (ar) 2. ts'omui (ar)

infantil

3. 4. 1. 2. 3.

infeccin infectado infeliz

inferior

infernal infidelidad infiel infierno infinitamente infinito inflacin inflamado inflamacin inflamarse inflarse influencia influir en informacin

informal informar informe infraccin ingeniar ingeniero ingenio ingenioso ingenuo ingerir ingle ingles comercial ingrato ingrediente ingresar

ts'omfeni (ar) nduxte (ar) txutx'ulo (ar) t'olo (ar) hogumui (ar) mo (ar) mo (xi) 1. ts'omui (ar) 2. ts'omfeni (ar) 3. ts'oji (ar) 4. nduxte (ar) 5. hingi johya 6. hingi 'bui xinho 1. ms hingi zatho 2. ms hingi ngu 3. txutx'ulo nidu (ar) hnehn (ar) neh (ar) nidu (ar) nzm'bu otho ar ngts'i (ar) 1. njwixt'i (ar) 2. hmki ya kosa (ar) neni (xi) neni (ar) neni (neni, hneni) jwixt'i (jwixt'i, thixt'i) 1. ntte (ar) 2. ts'ut'ubi (ar) tte nu 1. mfdi (ar) 2. hnoni (ar) 3. t'ungumfdi (ar) 1. himakwni (ar) 2. hingi t'ot'e xiho (ar) 1. noni (noni, hnoni) 2. ungunt'ode (ungunt'ode, t'ungunt'ode) t'ungumfdi 'befi (ar) nts'okute (ar) huts'i mfeni (huts'i mfeni, thuts'i mfeni) injiero (ar) nthuts'i mfeni (ar) timfeni (ar) 1. xongo (ar) 2. dondo (ar) tsi (zi, ts'i) dut'uxinthe (ar) (ar) ingles par 'ma ne par tai ts'omfeni (ar) 1. nthnts'i (ar) 2. mpedi (ar) kut'i (ut'i, ut'i)

ingreso inherente inhibir inicial iniciar injuria injusto inmediatamente inmenso inmigrar inmortal inmvil innovar inocente

inolvidable inoxidable inquieto inscribir(se) inscripcin insecto inseguridad inseguro insercin insertar inservible

insinuar inspido con insistencia insistir inslito insomnio inspeccin inspirar instalar [de cargo, de empleo, etc.] instantneamente

1. ut'i (ar) 2. 'rh (ar) hingi hegi hki kuku (hki kuku, thki kuku) 1. (ar) ndui nthuts'i 2. ndu'mi (ar) 1. dui (ndui, ndui) 2. du'mi (dem, 'ru'mi) hmmu'u (ar) 1. hi ar za 2. hingi za 1. ngut' 2. is ar ora' otho ngts'i poni (boni, boni) hinda du (ar) hingi 'ni 1. pati (pati, 'bati) 2. huts'i (huts', thuts') 1. xongo (ar) 2. dondo (ar) 3. hogumui (ar) hingi pumbini (ar) hingi nzihai (ar) 1. thendi (ar) 2.xxji (ar) huts'i (huts'i, thuts'i) nthuts'i (ar) zu'we (ar) himakwni (ar) 1. himakwni (ar) 2. hingar seguru (ar) thnts'i (ar) thnts'i (thnts'i, 'rnts'i) 1. ts'oni (ar) 2. hingi za (ar) 3. hingi njapu'befi (ar) 1. xifi hingi njwntho (xifi hingi njwntho, sifi hingi njwntho) 2. uti hingi njwntho (uti hingi njwntho, t'uti hingi njwntho) 'bedi nkuhi (ar) jat'o 1. jat'o xifi (jat'o xifi, jat'o sifi) 2. jat'o 'bepi (jat'o 'bepi, jat'o 'bepi) hingi nzmbi (ar) 1. hingi h (ar) 2. hingi neth (ar) 1. nthets'i (ar) 2. hnu (ar) 1. njuxuh (dem, dem) 2. japi (dem, dem) 1. 'bami ('ba'mi, 'ba'mi) 2. ets'i ('ets'i, t'ets'i) ngut'

instantneo instante instigar instituto instruccin instruir instrumento de msica insuficiente insultar insulto insurgente ntegro

inteligencia inteligente [ser humano] inteligente [animal] intemperie destapar intencin intenso intentar intento intercambio inters interesado interesante interesarse por me interesa interior intermediario internacional internar

interpretar

intrprete

interrogar interrumpidamente interrumpir

ngut' ngut' (ar) xaxi (xaxi, xaxi) instituto (ar) nt'uti (ar) 1. xahni (xahni, sahni) 2. uti (uti, t'uti) 'mei (ar) 1. hingi ngu 2. hingi tsudi 1. xaxi (xaxi, xaxi) 2. uni (uni, t'uni) haman'u (ar) nangi (ar) 1. xoxe (ar) 2. hogumui (ar) 3. hoguj'i (ar) 4. hogumfeni (ar) timfeni (ar) timfeni (ar) 'yode (ar) (n)sots'ung (ar) xots'i (xots'i, sots'i) mbeni (ar) 1. mets'uts'edi (ar) 2. nzints'edi (ar) 1. tsapi (zapi, ts'api) 2. du'mi (du'mi, 'ru'mi) 1. (n)ts'api (ar) 2. 'ru'mi (ar) mpati (ar) 1. 'rh (ar) 2. hne (ar) ne (ar) japi ar hne (ar) ne (ne, hne) di ne mbo (ar) mfats'i (ar) mbo jar ximhai 1. tsogi (zogi, ts'ogi) 2. tsini (zini, ts'ini) 3. kot'i (got'i, jot'i) 1. 'rats'i ('rats'i, 'rats'i) 2. xifi (xifi, sifi) 3. pomuh (bomuh, 'bomuh) 1. ponguh (ar) 2. (m)poh (ar) 3. bomuh (ar) 'ani ('yani, t'ani) 1. hekwi 2. 'ba'mi 1. hekwi (hyekwi, thekwi)

intervenir intestino intestino grueso intimidad

ntimo

intriga introducir(se) intuicin intuir inundacin inundar intil intil, enfermo invadir invasin invencible inventar invencin inverosmil inverso invertido invertido [hombre que se viste de mujer] invertir investigacin investigador invierno invisible invitacin invitar inyeccin inyectar ir(se) vmonos, nos vamos irle bien, quedarle bien ir a pie ir solo irse acompaado ira

2. 'ba'mi ('ba'mi, 'ma'mi) 'ent'i ('ent'i, t'ent'i) xefo (ar) dxfo (ar) 1. hne (ar) 2. mbo (ar) 3. mfse (ar) 1. hne (ar) 2. mbo 3. mfse (ar) 4. hingi hegi nthnts'i (ar) thint'i (dint'i, 'rint'i) thandi xi ho (ar) handi xi ho (hyandi xi ho, thandi xi ho) njo'mudehe (ar) njo'mudehe (dem, dem) 1. himahyoni (ar) 2. hingi njapu'befi (ar) dathi (xin) hni (hni, thni) (n)thni (ar) hinda dh (ar) huts'i (huts'i, thuts'i) 1. 'rini (ar) 2. mbeni (ar) himakwni (ar) mpengi (ar) 1. mpati (xi) 2. nthuts'i (ar) 1. mpati (ar) 2. he'beh (ar) 1. mpati (dem, dem) 2. huts'i (huts'i, thuts'i) nt'ani (ar) 'ani (ar) 1. tsenthi (ar) 2. (n)dbehe (ar) hingi thandi (ar) nts'ohni (ar) zohni (zohni, ts'ohni) 1. mfots'u'yofni (ar) 2. mpoyeta (ar) 1. fots'u'yofni (dem, dem) 2. mpoyeta (dem, dem) pa, ma [verbo irregular] ga maha 1. pa xi ho 2. pa ar za 'yowa ('owa, 'owa) 'yose ('ose, 'ose) pewi (mewi, mewi) (mbo)kwe (ar)

iracundo irona irreal irregular irremediable irresistible irresponsable irrigacin irrigar irritable irritar(se) simo isla itinerario -ito,-a [diminutivo, entre gente joven] -ito,-a [diminutivo, entre gente grande] -ito,-a [afectivo] ixtle izar izar [bandera] izquierdo a la izquierda por la izquierda

(mbo)kwe (ar) 'rente (ar) 1. hingi makwni (ar) 2. himakwni (ar) txiza (ar) hingi pengi (ar) hingi tseti (ar) 'bemfeni (ar) 1. 'unthe (ar) 2. 'uni (ar) 1. 'unthe ('unthe, 'unthe) 2. 'uni ('uni, 'uni) kwe(xji)(ar) mbokwe (mbokwe, mbokwe) xi (na) + adjetivo (ar) hai mbodehe hnu nthogi (ar) t'olo t'u tsi pita (ar) ets'i ('ets'i, t'ets'i) ets'i ('ets'i, t'ets'i) ngh (ar) jar ngh jar ngh

J
jabn jabonera jacal Jacinto jactarse de jade jadear jaguey jalar hacia adelante jalar hacia arriba jalar hacia arriba de un hoyo [por. ej. un palo] jalar hacia abajo jalde [amarillo] jalear jams jamn jaque jaqueca jarabe jarca jardn jarilla [planta] jarra jarro jarro chico jarro grande jaula jazmn jefe xabo (ar) nt'ut'uxabo (ar) 1. ngmeti (ar) 2. ngfni (ar) Sinto (ar) 'ets'i (dem, t'ets'i) medo (ar) njuxuh nzabi (njuxuh nzabi, njuxuh nzabi) mothe (ar) jut'i (gut'i, njut'i) juts'i (guts'i, njuts'i) 1. uts'i (guts'i, njuts'i) 2. k'ots'i (k'ots'i, k'ots'i) ju'mi (gu'mi, nju'mi) k'axt'i (ar) 'bet'u'ye ('bet'u'ye, 'bet'u'ye) 1. ni 'nar pa 2. ni 'nar bes ngo (ar) (m)pombi (ar) 'u (ar) harabe (ar) t'ats'i (ya) 1. mboz (ar) 2. mboduni (ar) huxu'ye (ar) ts'oe (ar) 'bada (ar) t'u'bada (ar) d'bada (ar) ngdints'u (ar) jasmi (ar) 1. hmu (ar) 2. nd (ar) 3. tada (ar) nd (ar) nthegets'ut'ubi (ar) 1. nthuxudehe (ar) 2. hse (ar) hse (ar) 1. jeringa (ar) 2. mfots'u'yofni (ar) Kristo Jesus ximo (ar) doximo (ar) gne (ar) dgne (ar) nk'axt'uxiji (ar) dxi (ar)

jefe, rey jerarqua jerga jerigonza jeringa Jesucristo Jess jcara jcara usada jicote [animal parecido a abeja] jicote grande jilguero jilote [mazorca tierna]

jinete jiote [mancha facial] jirn jitomate jitomate grande jornada jornalero jorobado jorongo joven [entre hombres] joven [entre mujeres] joya Juan Juana jubilarse juego juego, conjunto jueves juez municipal juez auxiliador o conciliador delegado jugador jugar jugo juguete juguetn juicio julio junco junio junta juntamente juntar(se)

junto

juntos junto a, junto con jurado elegir juramento jurar justo justicia

toge (ar) mukussi (ar) xeni 'bitu (ar) 1. de'muxi (ar) 2. thengude'muxi (ar) dt de'mimuxi (ar) pa (ar) pefi (ar) nk'oxtha (ar) mfo'mi (ar) ts'unt'u (ar) metsi (ar) oro (ar) Xuwa (ar) Hwan (ar) tsaya 'befi (ntsaya 'befi, ntsaya 'befi) 'eni (ar) nxoge (ar) nhwebe (ar) akute (ar) ndembu nzaya (ar) dnzaya (ar) 'ente (ar) 'eni ('eni, 'eni) 1. dehe (ar) 2. ngi (ar) 'eni (ar) 'ente (ar) 1. nt'ent'i (ar) 2. nthdi (ar) hulyo (ar) denthi (ar) hunyo (ar) hmunts'i (ar) 1. gatho 2. nxoge 1. zote (zote, ts'ote) 2. kwati (kwati, jwati) 3. munts'i (munts'i, hmunts'i) 1. get(u)'bu 2. ngatho 3. nxoge 1. gatho 2. xoge getu'bu hmunts'uts'ut'ubi nt'ets'i (ar) ets'i ('ets'i, t'ets'i) hnoni kw (ar) noni kw (noni kw, hnoni kw) 1. nt'ot'e ar za 2. nt'ot'e xin ho 1. ts'ut'ubi (ar) 2. nt'ot'uts'ut'ubi (ar)

juvenil juzgado juzgar

ts'unt'u (ya) 1. ng ts'ut'ubi (ar) 2. hmunts'uts'ubi (ar) ot'uts'ut'ubi ('yot'uts'ut'ubi, t'ot'uts'ut'ubi)

K
kilo kilmetro kilo (ar) kilometro

L
la [artculo determinado] laberinto labio labor laborar labrador [de tierra] labranza labrar labrar [madera] lacerar lacio lacra lacrimoso ladear(se) ladera lado lado derecho lado izquierdo otro lado al otro lado por otro lado echar a un lado, hacer a un lado ladrar ladrido ladrillo ladrn ladrn de lea lagaa lagartija [de cerca] lagartija [de campo o de llano] lgrima lagrimear laguna laja lamentar lamento lamer lmina lmina, estampa lmpara 1. ar 2. ra 1. kut'u'u (ar) 2. pont'u'u (ar) xine (ar) 'befi (ar) ot'u'befi ('yot'u'befi, t'ot'u'befi) 1. (m)fuxuhai (ar) 2. mot'i (ar) 1. whi (ar) 2. mot'i (ar) futs'i (futs'i, futs'i) ts'i ('ts'i, t'ts'i) uni (uni, t'uni) nts'uki (xi) ts'ont'ot'e (ar) 1. zonda (ar) 2. gida (ar) nkahmi (nkahmi, nkahmi) mbots'i (ar) hyo (ar) 'ei (ar) ngh (ar) 1. 'nam'bu (ar) 2. ma 'nar lugar ir 'rangidi ir mote pombi'nangidi (pombi 'nangidi, 'bombi 'nangidi) foge (mfofe, mfoge) mfoge (ar) ladriyo (ar) be (ar) bez (ar) boda (ar) korga (ar) sanduga (ar) gida (ar) 1. zonda (nzonda, nzonda) 2. gida (ngida, ngida) mothe (ar) 1. xikuts'ukudo (ar) 2. nxidi ts'uki do (ar) gts'i (ngts'i, ngts'i) ngts'i (ar) tet'e (det'e, 'ret'e) 1. xibuh (ar) 2. xeni nxidi (ar) nzatho (ar) 1. ot'i (ar) 2. o (ar)

lana lance lancha lnguido lanza lanzamiento lanzar lpiz

lapso largarse largo largo y ancho largo tiempo laringe las [artculo determinado] lstima lstima bondad qu lstima! lastimar(se) lastimar raspando lata latente latido ltigo latir latoso laurel lavabo

lavadero lavandera lavaplatos lavar ropa lavarse el cuerpo lavarse las manos lavar trastos lavarse la cabeza

xi'yo (ar) nt'ei (ar) 1. t'olo motsa (ar) 2. t'umotsa (ar) nts'ut'i (xi) nsuni (ar) nt'ei (ar) ei ('yei, t'ei) 1. lapi (ar) 2. lapi z (ar) 3. lapi theh (ar) panthogi (ya) nthegi (nthegi, nthegi) 1. maki (xi) 2. ma (xi) xiki ne xi maki (xi) 1. xi ma (ya) pa 2. xi ma ar pa doxu'yuga (ar) ya 1. 'u (ar) 2. (n)hweki (ar) nhweki (ar) 1. temu nhweki! 2. temu 'u! 'uni ('uni, t'uni) koxke (koxke, joxke) 1. xuh (ar) 2. nkxibuj (ar) nt'gi (ar) 1. 'nots'umui (ar) 2. foge (ar) nthut'i (ar) 1. 'nots'umui ('nots'umui, 'nots'umui) 2. foge (foge, mfoge) 1. xuh (ar) 2. xxji (ar) lawrel (ar) 1. (ar) ng nsaha 2. (ar) ng 'meke 3. nsuki (ar) 4. sukuhmi (ar) 5. suhmi (ar) 'meni (ar) 'meni (ar) xut'umohi (ar) 1. pet's (met'e, 'bet'e) 2. (m)peni (meni, 'beni) nxaha (nxaha, nxaha) 1. xuki (xuki, [n]suki) 2. xu'ye (nxu'ye, [n]su'ye) xut'i (xut'i, [n]sut'i) hi (hi, nthi)

lavarse la cara lazar lazo, mecate laxante leccin lector

xuhmi (nxuhmi, [n]suhmi) huts'i (hyuts'i, thuts'i) nthh (ar) 'ithi ntu'mumui (ar) nsadi (ar) 1. nxadi (ar) 2. lei (ar) lectura nsadi (ar) leche 'ba (ar) leche aguada o de cal de'ba (ar) leche aguada o de cal dehe 'ba (ar) leche de borrega 'ba deti (ar) leche de burra 1. 'babru (ar) 2. 'ba burru (ar) leche de chiva 1. 'bat'xi (ar) 2. 'ba t'xi (ar) leche de perra 1. 'ba 'yo (ar) 2. 'ba 'yo (ar) leche de vaca 1. 'babuga (ar) 2. 'ba baga (ar) lechera ma'ba (ar) lecho 1. fidi (ar) 2. t'oxi (ar) lechn 1. t'olo ts'udi (ar) 2. t'ub(u)ts'udi (ar) 3. ts'udi (ar) lechuga letxuga (ar) lechuga chica t'olo letxuga (ar) lechuga grande dt letxuga (ar) quiote de lechuguilla [bohordo de maguey] 'bext' (ar) quiote de lechuguilla 1. xt' (ar) 2. pita (ar) ixtle de lechuguilla pita (ar) lechuza letxusa (ar) leer 1. (n)xadi (xadi, nsadi) 2. lei (lei, lei) legua goho mil 'nanthebe guto 'ret'a legumbre k'ani (ar) lejano ya'bu (ar) leja uxkundehe (ar) lejos ya'bu aqu es lejos 1. yawa 2. nuwa yawa ah es lejos 1. yanu 2. nunu yanu all es lejos 1. ya'bu 2. nunu lengua [msculo] jhne (ar) lengua, lenguaje, idioma h (ar) lengua de vaca [planta comestible] ixkwa (ar) lenteja lenteha (ar) lente de aumento heda thandi xinho lento 1. njante (ar)

lea lea mojada o verde lea que se usa para quemar la cal leador lear len lepra leproso lesbiana lesionar leso letra letrero leucemia

2. tx'utho z (ar) k'az (ar) 1. nt'ni 2. z denz (ar) xu (nxu, nxu) liyon (ar) bindo heni (ar) 1. (n)tsa bindo heni (ar) 2. (n)tsa 'mui bindo heni (ar) lesbyana (ar) 'uni ('uni, t'uni) hmu'u (ar) 1. nthuts'i (ar) 2. letra (ar) nthuts'i (ar) 1. t'axkuheni (ar) 2. t'axi heni (ar) nthnts'i (ar) nthnts'u serbesa (ar) 1. njuts'i (ar) 2. nangi (ar) juts'i (guts'i, [n]juts'i) 1. pats'i (mats'i, 'bats'i) 2. 'wts'i ('wts'i, wts) 1. 'wts'i ('wts'i, 'wts'i) 2. pats'i (mats'i, 'bats'i) 1. 'bai ('mai 'mai) 2. nangi (nangi, nangi) xitho (ar) he'mi h (ar) ley (ar) ley 'oni (ar) 1. tehmi (dehmi, 'rehmi) 2. ts'oni (ts'oni, ts'oni) nsadi 'bede (ar) xot'e (xot'e, nsot'e) 1. njuts'i (ar) 2. 'bats'i (ar) 1. juts'i (guts'i, [n]juts'i) 2. fats'i (mats'i, 'bats'i) 1. 'yo xi ho (ar) 2. 'mui xi ho (ar) 3. 'yomunho (ar) 1. hingi hmti 2. hingi hmki 3. hingi njapu'befi 'ba'he'mi (ar) he'mi (ar) 1. lisensya (ar) 2. nthegi

levadura levadura de cerveza levantamiento levantar [a alguien que est dormido] levantar [la mano] levantar [los pies] levantarse leve lxico ley ley seca quebrantar la ley leyenda liar liberacin liberar libertad

(estar) libre

librera libro licencia

licenciatura licor lid lder lidiar liebre liendre lienzo liga ligar ligeramente lija lima lima metal limitado limitar lmite limn limonada limosna limosnero limpiar

limpiar [milpa] limpiar [piso] limpiar [vidrio] limpiar, emparejar limpiar [objetos hacia el interior] limpieza limpio linaje linaza lince linchar lindero lindo lnea linea mal trazada lnea recta lineal lingista, poltico lingstica

lisensyatura (ar) 1. 'ithi (ar) 2. binu (ar) tuhni (ar) nd (ar) ntuhni (ntuhni, ntuhni) makwa (ar) bot'o (ar) nthu'ye (ar) 1. njui (ar) 2. liga (ar) 1. xot'e (xot'e, sot'e) 2. zote (zote, zote) xitho (ar) 'nki 1. k'ots'ainim (ar) 2. 'nki (ar) 'nkuboj (ar) ngts'i (ar) 1. jts'i (gts'i, njts'i) 2. nzot'e (nzot'e, nzot'e) 1. nzot'e (ar) 2. ngts'i (ar) nim (ar) limunda (ar) 'beti (ar) meti (ar) 1. xut'i (xut'i, sut'i) 2. peke (meke, 'beke) 3. thuki (duki, 'ruki) mexupasto (mexupasto, 'bexupasto) joki (goki, joki) thuki (duki, 'ruki) heki (heki, theki) thut'i (dut'i, 'rut'i) t'axki (ar) (n)t'axi (xi) meni (ar) linsa (ar) 1. timfeni (ar) 2. xindo'yo (ar) mihi (mihi, hmihi) 1. nzot'e (ar) 2. ni (ar) nzatho (xi) 1. raya (ar) 2. 'u (ar) ts'aku'u (ar) njwntho 'u (ar) 'u (ar) 1. bmuh (ar) 2. pdi xingu ya h ar nsadi ya ha

lingstico linterna lo liquidar lquido lrico poesa lirio lisiadura lisiarse liso lisonjear lista lista de correos lista de espera listo estar listo litigar

litigio litro litro liviano lvido lo antes posible loar lobo local localidad locin loco [persona]

loco [perro] locuaz locutor lodo lograr logro

bmuh (ar) ot'i (ar) 1. 'beni (ar) 2. sot'e (ar) 1. deke (deke, deke) 2. kwadi (gwadi, ngwadi) dehe (ar) nsadi nzatho (ar) nsadi nzatho (ar) liryo (ar) 1. nwent'i (ar) 2. nt'uni (ar) 1. went'i (went'i, went'i) 2. uni (uni, t'uni) 1. nts'uki (xi) 2. hehe (xi) tsamunho (dem, dem) 1. (ya) thuhu 2. nthuts'i (ar) (ar) thuhu ya 'mehni) (ar) nthuts'i 'no'mi 1. nthoki (xi) 2. timfeni (ar) 1. 'bui xti (g)wadi 2. 'bui xi nthoki 1. 'ent'uhki ('ent'uhki, 'ent'uhki) 2. ntuhni (dem, dem) 3. hki (hki, hki) hki (ar) t'eni (ar) litro (ar) 1. xitho (ar) 2. hingi hu (ar) k'ant'i (xi) 'bu 'betho dar tsa emunsu ('emunsu, t'emunsu) lobo (ar) ng (ar) 1. 'mui (ar) 2. nthudi (ar) 1. (ar) 'ithi nthiti 2. nthiti (ar) 1. 'medi (ar) 2. 'bemfeni (ar) 3. dondo (ar) nogo (ar) mane (ar) 1. mm(u)thuhu (ar) 2. m jar thuhu (ar) bohai (ar) 1. tini (dini, 'rini) 2. th (dh, 'rh) 1. 'rh (ar)

loma lombriz [que est debajo de la tierra] lomo lona longaniza longitud

lonja loro lo que los, las [artculo determinado] losa los que, las que lote lotera lozano lubricar

2. 'rini (ar) mbots'i (ar) matse (ar) xutha (ar) 1. lon (ar) 2. njo'mi (ar) ngob(u)ts'udi (ar) 1. lonja ntheni nxini 2. ma (ar) 3. ya'bu (ar) ntheni nxini (ar) loro (ar) 1. n' 2. nu' ya losa (ar) nu'u xeni (ar) loteriya (ar) hohmi (xi) 1. kongi (kongi, jongi) 2. xit'uaseite (xit'uaseite, sit'uaseite) dtso (ar) de'ni (ar) 1. jweti (jweti, jweti) 2. 'ets'i ('ets'i, 'ets'i) 'rh (ar) ntsa (ar) 1. 'eni nk'ami (ar) 2. 'eni 'mo'mi (ar) ntsa (ar) ntsa (ntsa, ntsa) gem'bu pos ge h 1. hai (ar) 2. lugar (ar) 'bu 'mui mfdi (ar) 1. hai 'i (ar) 2. jwhi 'i (ar) 3. hwhi 'i (ar) 1. 'ba'mi (ar) 2. 'bamu'i (ar) ntsaya (ar) mbots'a'ni (ar) mboz (ar) mboxithi (ar) mboxiz (ar) mbot'hi (ar) mbodo (ar) nzatho (xi) xi na nzatho

lucero lucirnaga lucir lucro lucha lucha libre luchador luchar luego desde luego que s lugar lugar de [prefijo locativo] lugar comn lugar de chiles

lugar donde venden chiles lugar de descanso aguacatal bosque carrizal encinal mezquital pedregal, lugar pedregoso lujo lujoso

lujuria lujurioso lumbre echar lea a la lumbre traer lea luna luna creciente luna llena luna menguante eclipse de luna media luna lunar lunes lupa lustrar lustro lustroso luto luz luz de luna dar a luz sacar a luz hay luz del da

1. hnendo (ar) 2. hne 'beh (ar) 1. nendo (ar) 2. ne 'beh (ar) tsibi (ar) kat'i (gat'i, jat'i) hz (hz, thz) zn (ar) 1. tezn (ar) 2. nte zn (ar) uts'i zn (ar) zn menwante (ar) nduzn (ar) made zn (ar) nda'rok'a (ar) nonxi (ar) heda thandi xinho (ar) jwets'i (dem, dem) kadu kut'a njeya jwets'i (ar) nthe 'bobitu (ar) 1. tsibi (ar) 2. o(t'i) (ar) 1. tsibi zn (ar) 2. ot'i zn (ar) 'onte ('onte, 'onte) 1. juki ar tsibi (guki ar tsibi, nguki ar tsibi) 2. udi ('udi, t'udi) 'bui ar tsibi ar pa

LL
llaga 1. 'ya (ar) 2. dumui (ar) 3. mo (ar) faspi (ar) 1. hmat'i (ar) 2. nts'ofo (ar) mat'i (mat'i, hmat'i) zofo (nzofo, nts'ofo) xifi xinho xifi---, sifi---) ma thuhu 1. ar hu' ar thuhu 2. ar thuhu 3. ar hu' temu ar hu'? faspi (ar) hne (ar) 'batha (ar) yanta (ar) 1. ts'oni (ar) 2. njuxt'ugida (ar) 1. nsogi (ar) 2. nsoki (ar) 1. tsoho (zoho, nzoho) 2. tsokwa (zokwa, nzokwa) 1. tsoni (zoni, nzoni) 2. tsot'e (zot'e, nzot'e) 1. uti (uti, huti) 2. uts'i (uts'i, uts'i) hexki (hyexki, yhexki) i (i, hi) i (dem, dem) uts'i (xi) kuts'i (guts'i, juts'i) 1. tuts'i (duts'i, 'ruts'i) 2. tu (du, 'ru) hts'i (hts'i, thts'i) tu(ts'i) (du[ts'i], 'ru[ts'i]) kh (gh, jh) huts'i (huts'i, thuts'i) he (hye, the) tsits'i (zits'i, ts'its'i) kts'i (gts'i, jts'i) tsits'i (zits'i, ts'its'i) 1. et'i ('yet'i, t'et'i) 2. kuhni (kuhni, kuhni) tode (dode, 'rode) tsuni (tsuni, nts'uni) thets'i (dets'i 'rets'i)

llama llamada llamar [a gritos] llamar [por telfono] llamar la atencin me llamo se llama

cmo se llama? llamarada llamativo llano llanta llanto llave llegar ac llegar all llenar llenar bien llenarse [despus de comer] llenarse de lquido lleno llevar [frutas] llevar [gente] llevar, recoger [objetos] llevar [objetos] llevar ropa en la mano llevar sombrero llevar vestido puesto, usar ropa, llevar llevar cualquier tipo de tela llevar seres animados llevar animal llevar algo suspendido en el cuello llevar con cuidado llevar en los brazos [nio u objeto]

llorar llorar fuerte llorar para conseguir algo hacer llorar llorn llover llover aprisa llover fuertemente llover muy fuerte llovizna

zoni (nzoni, nzoni) 1. we (nwe, nwe) 2. zoni nts'edi (nzoni nts'edi, nzoni nts'edi) zont'uwi (nzont'uwi, zont'uwi) zont'i (zont'i, zont'i) gida (ar) 'wi ('wi, 'wi) 'wi nts'edi ('wi nts'edi, 'wi nts'edi) 'wi na nts'edi ('wi na nts'edi, 'wi na nts'edi) 'wi xi nangu ('wi xi nangu, 'wi xi nangu) 1. xi'e (ar) 2. muxu'ye (ar) 3. xa'ye (ar) 1. nxa'ye (nxa'ye, nxa'ye) 2. nxi'e (nxi'e, nxi'e) 'ye (ar) 1. 'whyadi (ar) 2. 'wi hyadi (ar)

lloviznar lluvia lluvia con sol

M
macana maceta 1. mkn (ar) 2. z 'mat'i 1. jduni (ar) 2. ts'oduni (ar) 3. ts'oe doni (ar) 1. nxki (xi) 2. nza'mi (xi) 3. nzedi (xi) 1. pu'mi (mu'mi, 'bu'mi) 2. puni (muni, muni) nts'eni (ar) ndojwai (ar) s'mundojwai (ar) ndo (ar) ndo (ar) 1. ndot'xi (ar) 2. tat'xi (ar) 1. ndofni (ar) 2. tafni (ar) 1. ndomuxi (ar) 2. tamuxi (ar) 1. ndo'yo (ar) 2. ta'yo (ar) 1. ndobuts'udi (ar) 2. tabuts'udi (ar) k'et'i (k'et'i, k'et'i) 1. mdeha (ar) 2. thhi (ar) 1. xithe (ar) 2. z (ar) 1. mfez (ar) 2. joz (ar) dz (ar) k'eguz (ar) k'az (ar) xoz (ar) xithe (ar) home (ar) me (ar) nn (ar) 1. ngkwa (ar) 2. ng 'ni be (ar) mej (ar) hats'i (ar) 'yomuxudi (ar) 1. nangi ngut' (nangi ngut', hnangi ngut') 2. 'yomuxudi ('omuxudi, 'omuxudi)

macizo

machacar machetazo machete machete ganchudo macho macho [semental] macho cabro caballo macho gato macho perro macho puerco macho machucar madeja madera madera dbil madera gruesa madera tierna madera verde horcn de madera tabla de madera madrastra madre [gente grande] madre [gente joven] madriguera madrina madrugada madrugador madrugar

madurar maduro maestra maestro

maestro bilinge magia mgico magnfico magnitud mago magro maguey maguey blanco maguey chico maguey grande maguey verde capador de maguey corazn de maguey penca de maguey pia de maguey plantador de maguey raz de maguey raspadura de maguey magueyal maz maz crudo, caresta de maz maz fresco o cosechado recientemente pelo de maz polvo de maz puesto de maz maizal majadero

mal mal de ojo malabarista malacate malagradecido malaria, paludismo malbaratar

1. ts'i (ts'i, ts'i) 2. t (d, nd) 1. ts'i (xi) 2. nd (xi) xambate (ar) 1. xambate (ar) 2. xahnate (ar) 3. mstro (ar) 4. 'utate (ar) (ar) xambate yoho ya h nt'ot'e nzatho (ar) nt'ot'e nzatho (ar) ar na za dt (ar) bdi (ar) nts'uts'i (xi) 'wada (ar) t'axu'wada (ar) t'u'wada (ar) 1. ndo'wada (ar) 2. dta 'wada (ar) k'angu'wada (ar) 1. zet'u'wada 2. zeku'wada (ar) mui'wada (ar) nxi'wada (ar) ndoni'wada (ar) 'et'u'wada (ar) 'yu'wada (ar) xit'afi (ar) mbo'wada (ar) 1. deth (ar) 2. th (ar) 'th (ar) xath (ar) xingani (ar) xideth (ar) 'badeth (ar) mboth (ar) 1. ts'one (ar) 2. nduxte (ar) 3. ndne (ar) hingi za 1. ts'oda (ar) 2. 'uda (ar) xindo'yo (ar) nguxuhai (ar) 1. zixkwate (ar) 2. hingi jamdi (ar) xithu (ar) 1. pa tx'utho njut'i (ma tx'utho njut'i, 'ba tx'utho njut'i) 2. xani (xani, sani) 3. ts'oni (ts'oni, ts'oni)

malcriado malcriar maldad maldecir maldiciente maldicin maldito maleante maleficio malestar maleta malvolo malevolencia maleza malagastar malhablado malhecho malhechor malhumorado malicia maligno malintencionado malo malo estar malo por malas o por buenas malo, travieso malograr malparto maltratar, lastimar malva malvado malla mam mamar mamfero mampostear manada manantial manar manazo manceba mancebo mancera [mango del arado] manco de la mano

'bedi nsokwuda (ar) uti nduxte ('uti nduxte, nt'uti nduxte) nts'o (ar) tsani (zani, ts'ani) zani (ar) nts'ani (ar) ts'onte (ar) 1. nduxte (ar) 2. ts'onte (ar) (n)t'ete (ar) 1. hingi tsa xinho (ar) 2. uni (ar) 1. 'bats'i (ar) 2. 'beni (ar) ts'onte (ar) 1. hingi hne 2. nt'utsa (ar) xingu ya ts'opasto ts'oni (ts'oni, ts'oni) ts'omuh (ar) ts'ont'ot'e (ar) ts'ont'ot'e (ar) (mbo)kwe (ar) nts'oni (ar) 1. nts'onte (ar) 2. nts'o (ar) ts'omui (ar) 1. hingi za 2. nts'o (ar) dathi (ndathi, ndathi) por nts'owa por ho 1. nduxte (ar) 2. xxji (ar) hingi th (hinda dh, hixi 'rh) ts'o'di (ar) uni (uni, t'uni) xikoni (ar) ts'onte (ar) 'be (ar) nn (ar) tsu (ntsu, ntsu) nzi'ba (ar) xit'usumento (xit'usumento, sit'usumento) ngdi (ar) pothe (ar) 1. saki (saki, saki) 2. fonts'i (fonts'i, fonts'i) ndo'ye (ar) nxutsi (ar) ts'unt'u (ar) gwat'abi (ar) 1. do'ye (ar) 2. nzu'ye (ar)

mancornar mancha manchado mancharse mandado mandamiento mandar mandar [que ocurra algo] mandarina mandato mande? mandbula inferior mando mandn manear manecilla manejar manejar, llevar manejo manera a la manera de manga manga [capote para la lluvia]

mango [fruta] manguera mana manicomio manifestacin manifestar manifiesto manija maniobra manipular manivela mano mano derecha mano izquierda mano de obra palma de la mano de segunda mano hecho a mano

'we'mi ('we'mi, t'e'mi) nts'oni (ar) nts'oni (ar) nts'oni (nts'oni, nts'oni) 1. 'bepute (ar) 2. tet'i (ar) 1. nt'uti (ar) 2. nt'uti nsadi (ar) 1. 'bepi ('bepi, 'bepi) 2. pehni (mehni, 'behni) japi (dem, dem) mndarin (ar) nt'uti (ar) 1. temu gi m? 2. ter 'me'? gone (ar) 'bepi (ar) 1. 'bepute (ar) 2. ndse (ar) 'weni ('weni, t'eni) 'yofni (ar) 1. 'yoni ('yoni, 'yoni) 2. e ('e, t'e) et'i ('yet'i, t'et'i) 'yoni (ar) tsa (ar) ntsa nu 'ye xayu (ar) 1. nthe'ye (ar) 2. mnga (ar) 3. pat'i (ar) mngo (ar) mngera (ar) 1. ts'ont'ot'e (ar) 2. nduxte (ar) 1. (ar) ng nt'othe dondo 2. (ar) ospital nt'othe dondo 1. hm (ar) 2. hmunts'i hm (ar) m (m, hm) nt'ot'e hm (ar) wa (ar) 1. nt'ot'e 'ye (ar) 2. ts'ont'ot'e (ar) 'yoni ('yoni, 'yoni) sigwe (ar) 'ye (ar) 'ei (ar) ngh (ar) 'befi'ye (ar) nxa'e (ar) ar oho ar'ye (ar) nt'ot'e 'ye

darse las manos, estrecharse las manos nt'ungu'ye (nt'ungu'ye, nt'ungu'ye) estrecharse las manos nxoku'ye (nxoku'ye, nxoku'ye) tener en la mano h (h, th) manojo mit'i (ar) manosear 1. mihi (mihi, mihi) 2. thani (dani, 'rani) a mansalva otho nsuni (ar) mansedumbre 1. hogumeti (ar) 2. hoguj'i (ar) mansin 1. 'mui (ar) 2. nt'oxi (ar) manso 1. hogumeti (ar) 2. hoguj'i (ar) manta 1. 'bitu (ar) 2. mnta (ar) manteca ndega (ar) mantel 1. njo'mumexa (ar) 2. 'mants'uhme (ar) mantener 1. 'wini ('wini, t'ini) 2. jamansu ( jamansu, jamansu) mantenimiento 1. nt'ini (ar) 2. jamansu (ar) mantequilla mntekiya (ar) mantilla 'maxubtsi (ar) manto nthe 'beh (ar) manual nt'ot'u'ye (ar) manzana mnsan (ar) manzanilla mnsaniya (ar) manzano mnsn (ar) maa 1. xindo'yo (ar) 2. nduxte (ar) maana xudi (ar) maana por la maana ar xudi (n') xti xudi maana por la tarde ar xudi (n') maana por la noche ar xudi xti nxui esta maana nuna ar xudi en la maana 1. xti xudi 2. ar xudi hoy en la maana nu'bya ma xudi por la maana 1. ma xudi 2. xti xudi 3. (n') xti xudi en las maanas, por las maanas 'bu ya xudi pasado maana ndamni maanero 'yomuxudi (ar) maoso 1. xindo'yo (ar) 2. nduxte (ar) maquillaje 1. (ar) nzatho nthoki nkots'i 2. njt'i (ar) mquina 1. mkin (ar) 2. boj (ar) mquina de escribir 1. mkin nt'ot'i (ar) 2. boj nt'ot'i (ar)

mquina de sumar maquinar maquinilla para cortar el pelo mar maravilla a las (mil) maravillas maravillarse marca marca del fierro de un animal marcar marcar animales marcha marcharse marchitarse mareado marearse mareo margarita margen al margen de maricn marido, esposo mariguana marina marinero azul marino mariposa marisco mrmol

marrano marrn Marta martes martillar martillo martn pescador [pjaro] mrtir marzo ms

ms + adjetivo + que algo ms + adjetivo + que

1. mkin 'bede (ar) 2. boj 'bede (ar) beni (beni, mbeni) 1. nthexuxt (ar) 2. nt'xi (ar) dzabi (ar) 1. 'yo (ar) 2. nthogi 'yo (ar) pa ar za 'yo ('yo, 'yo) 1. nt'ot'e (ar) 2. nt'ot'e nt'udi (ar) nthixt'i (ar) huts'i (huts'i, thuts'i) 1. kwati (kwati, jwati) 2. thixt'i (dem, dem) 'oteni (ar) poni (boni, mboni) 'bani (dem, dem) 'yaha (ar) 'yaha (dem, dem) 'yaha (ar) mrgarita (ar) 1. n (ar) 2. xeni nts'ogi (ar) ni nu (ar) yozn (ar) ndo (ar) mrigwan (ar) 'yodehe (ar) 'yodehe (ar) (ar) k'angi xi nzi tuxumu (ar) zu'we zabi (ar) jwets'udo (ar) 1. dnthi (ar) 2. dnthhi (ar) 3. ntumbuxoni (ar) ts'udi (ar) kafe (ar) Mrta (ar) yopa (ar) pu'mi (mu'mi, 'bu'mi) 1. 'muni (ar) 2. 'mu'mi (ar) tsi'munenthe (ar) (n)du'befi (ar) mrzo (ar) 1. ms 2. ms xing 3. ma 'ra ms xi + adjetivo + di ge ms xi txin + adjetivo + di ge

un poco ms el ms all ms bien ms o menos ms que suficiente masa [de maz], molino barba, mentn, barbilla masa agria masaje masajista mascada mascar mscara masculino masticar mstil mata matadero matador matanza matar matarse por mate matemtica materia [en escuela] material maternal maternidad matiz matraca matricida

ma 'na xtui ir nge'bu ms ar za ar txi za honse mahyoni jun (ar) juni (ar) 1. ixkujun (ar) 2. ixujun (ar) 1. nkoxt'i (ar) 2. njoxt'i (ar) koxt'undo'yo (ar) nthu'ye (ar) hi (hi, hhi) mpote (ar) 'oho (ar) h (hi, hhi) 1. njwni z (ar) 2. njwnz (ar) 'bai (ar) 1. nthometi (ar) 2. ntho (ar) hyote (ar) 1. ntho (ar) 2. thote (ar) ho (hyo, tho) mpefi xingu (mpefi xingu, mpefi xingu) thote (ar) 'bede (ar) nsadi (ar) boj 'befi (ar) nn (ar) nn (ar) 1. nthntsukolor (ar) 2. mpati (ar) nxint'i (ar) 1. hyote nn (ar) 2. hyote me (ar) 1. thote nn (ar) 2. thote me (ar) nthti (ar) 1. mui (ar) 2. ndui (ar) mafi (mafi, hmafi) mayo (ar) 1. ms ar dt 2. 'bet'o (ar) 3. nd (ar) dt (ar) ar dt 'bet'o btsi (ar) bixka (ar)

matricidio matrimonio matriz maullar mayo mayor

mayor en edad al por mayor mayorazgo mayordomo

mayordomo en la iglesia la mayora de ... mayscula mazahua [hombre] mazahua [lengua] mazo mazorca mear mecnico mecangrafo, -a mecapal mecate mecate delgado mecer mecha medalla media mediano mediar medicina [ciencia] medicina [medicamento] mdico medida medida igual a la altura de un hombre tomarle a uno las medidas mediero [que toma un terreno para cultivo]

medio media hora medio de transporte por medio de (a) medioda (a) media noche ... y media [de la hora] mediocre medir meditacin meditar medrar mdula

bixka (ar) ms xingu ... dt letra (ar) njwaro (ar) njwaro (h) (ar) 'mez (ar) th (ar) mpit'i (mit'i, 'bit'i) 'yut'uboj (ar) 1. 'yot'umkin (ar) 2. 'yofo (ar) ndude (ar) nthhi (ar) 1. ts'unthi (ar) 2. ts'unthhi (ar) 1. 'wni ('wni, 'wni) 2. 'ni ('ni, 'ni) metxa (ar) 1. medaya (ar) 2. oro (ar) nkt'ugwa (ar) dngi (ar) 1. medya (dem, dem) 2. heke (heke, theke) 1. nsadi 'yothe (ar) 2. nsadi nt'othe (ar) 'ithi (ar) 1. 'yothe (ar) 2. dokutor (ar) nt'eni (ar) 'na'mai (ar) njuki 'na ar t'eni (dem, dem) 1. hndi (ar) 2. medya (ar) 3. heke (ar) 1. made 2. thege made ora duxj'i (ar) made nu 1. made mpa 2. 'bu huxadi made xui (ar) ... ne made 1. dngi (ar) 2. zatho (ar) eni ('yeni, t'eni) 1. mbeni (ar) 2. ntso'mi (ar) 1. beni (mbeni, mbeni) 2. ntso'mi (ntso'mi, ntso'mi) te (te, te) bont'yo (ar)

mejilla mejor mejor dicho mejorar mejorarse melanclico melena melindre, delicadeza meloda meln hacer mella a, hacer mella en mellizo membrana memoria de memoria memorizar mencionar mendigar mendigo meneador menear(se)

menester mengua menguar menor (ms) al por menor menos menos a lo menos venir a menos menos + adjetivo + que menoscabar menospreciar mensaje mensajero menso mensual menstruacin mente mentir

mentira mentiroso

'yongu (ar) ms ar za hm ms ar za hoki ar za (hyoki ar za, thoki ar za) pengi ar za (mengi ar za, mengi ar za) dumui (ar) xa (ar) ntsuni (ar) thuhu (ar) melon (ar) ot'unsegi ('yot'unsegi, t'ot'unsegi) kwate (ar) 1. 'mats'i (ar) 2. xirga (ar) mfeni (ar) meya meya (meya, hmeya) noni (noni, honi) meti (meti, 'beti) meti (ar) 1. 'wni (ar) 2. nt'ni (ar) 1. 'wni ('wni, t'ni) 2. 'wnt'i ('wnt'i, t'nt'i) 3. 'wxt'i ('wxt'i, t'xt'i) jar 'medi (ar) tx'uki tx'uki (tx'uki, tx'uki) 1. (txu)tx'ulo 2. hoki (ar) nu por tx'utho 1. menu 2. tx'utho 3. ms hingi ngu nu pe tx'utho 1. 'ehe tx'utho ('ehe tx'utho, 'ehe tx'utho) 2. xani (xani, sani) ms hingi + adjetivo + dige tx'uki (tx'uki, tx'uki) ei ('yei, t'ei) 'mehni (ar) 'mehni (ar) 1. dondo (ar) 2. xongo (ar) 1. 'na nzn 2. tat'uzn nzn (ar) mfeni (ar) 1. k'wam'bi (k'wam'bi, k'wam'bi) 2. neh (neh, hneh) 3. kate (kate, nkate) hneh (ar) neh (ar)

menudo a menudo meique meollo mercado mercanca merced, gracia a merced de merecer merece la pena merendar merienda mrito mermar mero mes mesa hacer mesa limpia mesero, -a, camarero, -a mestizo relacin mestizo - indgena meta metamorfosis metano [clase de metal] metal metate mano de metate meteoro meter(se)

meter algo adentro meterlo al agua meticuloso muy metido en metdico mtodo meteoro metoro de campo metro [medida] metro [tren] soy mexicano Mxico, D. F.

1. mui (ar) 2. menudo (ar) 1. nzm'bu 2. zntho t'olo nsa'e bont'yo (ar) 1. tai (ar) 2. merkado (ar) merkansiya (ar) t'eje (ar) ar t'eje nu 1. merese (merese, merese) 2. th (dh, 'rh) 1. merese ar ntsui (dem, dem) 2. th ar ntsui (dh ar ntsui, 'rh ar ntsui) oxi ('oxi, nt'oxi) nt'oxi (ar) 'rh (ar) tx'uki (tx'uki, tx'uki) 1. honse (ar) 2. hingi nthnts'i) zn (ar) mexa (ar) hokumexa ar za (hyokumexa ar za, nthokumexa ar za) 1. maxte (ar) 2. mesero, -a (ar) mfo (ar) nthnts'uj'i (ar) ngts'i (ar) 1. mpati (ar) 2. mpuni (ar) nzob(u)j (ar) boj (ar) juni (ar) 'yu (ar) mfei (ar) 1. foti (foti, foti) 2. ut'i (ut'i, t'ut'i) 3. kt'i (gt'i, jt'i) 4. kut'i (ut'i, ut'i) kat'i (gat'i, jat'i) ku'mi (gu'mi, ju'mi) tsoni xinho xi 'ut'i nu nt'ot'e xi ho (ar) nt'ot'e dngu (ar) ngu'batha (ar) t'eni (ar) metro (ar) 1. dar mengu Mim'onda 2. dar Mim'onda M'onda

Mxico [repblica] mezcla mezclar(se) mezcolanza mezquino mezquital El Mezquital mezquite retoo de mezquite mi [pronombre posesivo] microbio miedo tener miedo miedoso miel hacerse de miel miel de colmena venrsele a uno a las mientes mientras que, mientras tanto mircoles migaja migaja de carne migaja de masa o tortilla mil dos mil milagro milmetro militar milpa mimbre mina mnimo ministerio ministril ministro minora minutera minuto es mo, es ma miope mirada mirar mirar hacia abajo mirar hacia arriba mirlo mirto [planta medicinal]

Mim'onda nthnts'i (ar) 1. thnts'i (thnts'i, 'rnts'i) 2. wnts'i (wnts'i, 'rnts'i) nthnts'i (ar) hyoya (ar) mbot'hi (ar) Mbot'hi (ar) t'hi (ar) 'rogi t'hi ma t'uzuwe (ar) 1. ntsu (ar) 2. xikwa (ar) ntsu (ntsu, ntsu) xikwa (ar) t'afi (ar) ot'ut'afi ('yot'ut'afi, t'ot'ut'afi) t'afi kolmen (ar) mbeni (dem, dem) 1. gem'bu 2. gem'bu xingu hupa (ar) hfi (ar) hfingo (ar) hfijuni (ar) 1. 'ret'a ya nthebe (ar) 2. 'ret'anthebe (ar) 1. 'nate ya nthebe (ar) 2. 'nate nthebe (ar) 1. nsu (ar) 2. t'o (ar) milimetro (ar) nte (ar) 1. jwhi (ar) 2. hwhi (ar) pastodehe (ar) 'at'i (ar) kohi (ar) 'befi (ar) ndenuts'ut'ubi (ar) ts'ut'ubi (ar) tx'utho (ar) (ar) 'yofni ar minuto minuto (ar) ma meti tx'utho handi thandi (ar) handi (hyandi, thandi) he'mi (he'mi, the'mi) nots'e (nots'e, hnots'e) mirlo (ar) mirto (ar)

flor de mirto misa asistir a misa misntropo miserable misericordia miseria misin

el mismo, la misma

al mismo tiempo el mismo tiempo misterio mitad mitigar mixto mocin mocos mochila mocho

moda casa de modas a la moda fuera de moda modelo moderar moderno modesto modismo modo de ser, modo a modo de de modo que mohino mojado estoy mojado ests mojado

doni mirto (ar) mixa (ar) numuxa (numuxa, hnumuxa) unguxuh (ar) hyoya (ar) nthekute (ar) hyoya (ar) 1. 'befi (ar) 2. nzengwate (ar) 3. 'mehni (ar) 4. 'mui nzengwate (ar) 1. xkagentho 2. xkagent' 3. xkagent'u' na dar ora (is) ar ora' hingi mfdi (ar) made 1. tx'uki (tx'uki, tx'uki) 2. tu'mi (tu'mi, 'ru'mi) 'rnts'i (ar) 'ni (ar) 'baxi (ar) 1. njt'u'bitu (ar) 2. njt'i (ar) 1. dowa (ar) 2. do'ye (ar) 3. do (ar) 4. donsa'e (ar) 1. 'mui (ar) 2. nthe (ar) 1. (ar) ng 'mui 2. (ar) ng nthe nu nthe hingi nthe nt'udi (ar) tx'uki (tx'uki, tx'uki) 1. 'ra'yo (ar) 2. ja xi'o hingi 'ets'i 1. hnoni na'o (ar) 2. mpati (ar) 'mui (ar) 1. nu dar tsa nu 2. komongu 1. dar tsa ke 2. ni mudu 1. hingi tsa xi ho 2. dumui (ar) 1. mobo (xi) 2. nk'a (xi) xi moki xi mo'i

est mojado mojar(se) mojigato mojn mojonera molcajete molde mole molendera moler moler con molcajete molestar(se) molestar con "mal aire" molestar un "mal aire" molino

molleja mollejn mollera momento momia monarca mondadientes mondar moneda monedero monja mono monologar monlogo monstruo montadura montaa, monte montar monte montn a montones montura monumento moo moquillo moral morado mrbido

xi mo' 1. mpobo (mpobo, mpobo) 2. k'agi (k'agi, k'agi) 1. hote (ar) 2. hotu xongo (ar) do nzot'e (ar) xeni 'bamunzot'e (ar) mada (ar) molde (ar) huni (ar) guni (ar) kuni (guni, juni) tnt'i (dnt'i, 'rnt'i) 'uni ('uni, t'uni) 1. tsute (ntsute, nts'ute) 2. tsui (zui, ts'ui) dendat'i (dendat'i 'rendat'i) 1. juni (ar) 2. nguxude he (ar) 3. thenz (ar) mexkudo (ar) 'nkudo (ar) ndehe (ar) (ar) t'olo ora 'yot'u anim (ar) 1. dts'ut'ubi (ar) 2. dt ts'ubi (ar) nt'ext'uts'i (ar) ext'e ('yext'e, t'ext'e) 1. boj (ar) 2. boj boj (ar) nt'ut'uboj (ar) mdre (ar) nzupa (ar) se (ase, hse) 'rase j'i (ar) ts'onte (ar) 1. nthuts'i (ar) 2. 'noge (ar) t'oho (ar) 1. nat'i (nat'i, nat'i) 2. ntoge (ntoge, 'roge) t'oho (ar) 1. hmunts'i (ar) 2. mundo (ar) ya hmunts'i thuhni (ar) monumento (ar) pont'i (ar) nthuni (ar) nsadi hogumfeni (ar) murado (ar) dathi (ar)

mordaz mordaza morder mordisco moreno moreno moretn tener moretones morfina moribundo morillo [palo de los techos de las casas] morir(se) morral mortaja mortal mortalidad mortero mosca mosca de caballeriza mosca grande y colorada mosca verde mosquito mostrador

mostrar motivar

motivo moto motocicleta motociclismo, motorismo mover(se) movil movilizar movimiento moza mozo muchacha muchacho [dicho entre los hombres] muchacho [dicho entre las mujeres] mucho

muchas gracias

'yombute (ar) tsatune (ar) tsa (za, ts'a) tsoki (ar) pothe (ar) 'bo (ar) k'ant'i (ar, xi) pets'uk'ant'i (mets'u k'ant'i, 'bets'u k'ant'i) 'ithi ndte (ar) nedu (ar) muriyo (ar) tu (du, ndu) 'roz (ar) 'bitu anim (ar) ngts'i (ar) ngts'i (ar) mada (ar) gin'we (ar) tsate gin'we (ar) bindo gin'we (ar) k'angugin'we (ar) t'ologin'we (ar) 1. nthoxukosa (ar) 2. nthoxu'ma (ar) 3. 'utute (ar) 4. mostrado (ar) 1. udi ('udi, t'udi) 2. uti ('uti, t'uti) 1. uti xi ho ('uti xi ho, nt'uti xi ho) 2. xifi (xifi, sifi) 3. ot'e ('yot'e, t'ot'e) japi (ar) moto (ar) motosikleta (ar) 1. 'eni motosikleta (ar) 2. 'eni boj (ar) 1. 'wni ('wni, t'ni) 2. 'ni ('ni, t'ni) 'ani (ar) 'ni ('ni, 'ni) 'ni (ar) 1. maxte (ar) 2. nxutsi (ar) 1. maxte (ar) 2. ts'unt'u (ar) nxutsi (ar) ts'unt'u (ar) metsi (ar) 1. xing 2. xi 3. ndunthe 4. nts'edi di jamdi

muchas veces muchsimo mucho gusto muda muda [de ropa] muda [pellejo que dejan los reptiles] mudanza mudar mudarse los dientes mudo mueble mueca hacer muecas muela muelle muerte muerto muestra muestrario mugido mugir mugre mugriento mugroso mujer mujer madura mujeriego mula muladar mulato muleta mulo multa multar mltiple multiplicarse mullir mundo fin del mundo municin municipio mueca muralla murcilago murmullar murmullo murmuracin

xingu nzm'bu 1. nangu 2. xi nangu ar za (m)pati (ar) (m)pati (ar) kwixi (ar) 1. mpati (ar) 2. mpombi (ar) mpati (mpati, 'bati) mponts'afi (mponts'afi, mponts'afi) gone (ar) mweble (ar) uhmi (ar) uhmi ('uhmi, t'uhmi) ts'afi (ar) nweya (ar) ndte (ar) 1. du (ar ) 2. anim (ar) nt'udi (ar) 1. nt'udi (ya) 2. hmunts'unt'udi (ar) yu (ar) 1. ge (nge, nge) 2. yu (nyu, nyu) mpoxji (ar) poxki (ar, xi) poxki (ar, xi) 'beh (ar) xu'beh (ar) 'em'beh (ar) 1. tsum(u)zo (ar) 2. mula (ar) hmunts'umahada (ar) mbots'i (ar) ndoho (ar) mzo (ar) ntsatu'u (ar) ntsatu'u (ntsatu'u, ntsatu'u) xingu xnt'i (xnt'i, xnt'i) mo'mi (mo'mi, mo'mi) ximhai (ar) ngxuximhai (ar) mulisyo (ar) munisipyo (ar) dnxu (ar) hets'ujot'i (ar) ts'axmangu (ar) mafi (mafi, hmafi) hmafi (ar) hnoni (ar)

murmurar muro msculo museo msica

tocar msica msico muslo mustio mutacin mutilar mutuo muy + adjetivo muy bien muy bueno

1. noni (noni, hnoni) 2. faxu'ni (faxu'ni, faxu'ni) jot'i (ar) pikungo (ar) 1. njwati (ar) 2. ng njwati (ar) 1. thuhu (ar) 2. 'mei (ar) 3. 'bida (ar) 1. mpei (mei, 'bei) 2. mpe'bida (me'bida, 'be'bida) me'bida (ar) tukungo (ar) 1. 'bani (ar) 2. dumui (ar) 1. mpati (ar) 2. mpombi (ar) heki (hyeki, theki) nt'ot'e yoho wa ms 1. xi nan + adjetivo 2. xi na + adjetivo 1. ar na za 2. xi na ho 1. ar na za 2. xi na ho

N
nacer [cualquier planta] nacer [ser humano o animal] nacer o brotar agua naciente nacimiento nacin nacional nada fots'e (fots'e, fots'e) 'bui ('mui, 'mui) 1. poho (boho, mboho) 2. fonts'i (fonts'i, fonts'i) ja xi 'mui (xi) 'mui (ar) ximhai (ar) mi ximhai (ar) 1. otho 2. hinte 3. hinti otho 'athe (ar) 1. 'athe ('athe, 'athe) 2. 'methe ('methe, 'methe) 1. hinto 2. ni'na 'ete (ar) ngode (ar) karta (ar) 1. nthudi (ar) 2. xiji (ar) 3. hmfo (ar) 'embtsi (ar) nanxa (ar) (ar) dehe nanxa nanxa (ar) xiu (ar) jwiki (jwiki, jwiki) hm nthogi (ar) m nthogi (m nthogi, hm nthogi) xiu (ar) nau (ar) 1. hmahni (ar) 2. xi'ba (ar) mengu 1. 'mui (ar) 2. mengu (ar) 1. nt'uni (ar) 2. 'mui (ar) 1. mpunts'i ar boj dehe 2. nts'o nthogi (ar) 3. barko jar dehe ng (ar) 1. nthets'i (ar) 2. t'olo kwai (ar)

de nada nadador nadar nadie nagual naguas naipe nalga

nana naranja naranjada naranjo nariz sonarse la nariz narracin narrar nasal fosa nasal nata natal natural naturaleza naufragio

nusea navaja

3. t'u kwai (ar) 1. 'yodehe (ar) 2. motsa (ar) 3. barko (ar) 4. boj dehe (ar) navegar 'yodehe ('odehe, 'odehe) Navidad pa 'mui (ar) en Navidad pa 'mui (ar) Da de Navidad pa 'mui (ar) neblina 'bongui (ar) necedad ts'one (ar) necesario, til mahyoni (xi) necesidad 1. mahyoni (ar) 2. nthoni (ar) 3. 'bedi (ar) necesitar honi (hyoni, thoni) necio 1. dondo (ar) 2. xongo (ar) 3. 'bemfeni (ar) negacin (n)joni (ar) negar koni (gono, [n]joni) negociar tai ne pa (dai ne ma, 'raine 'ba) negocio 'befi (ar) negro 1. 'bo (ar, xi) 2. pothe (ar, xi) aguacate negro, prieto 'bots'ani (ar) borrego negro, prieto 'bonduni (ar) cerro negro, prieto 'bot'oho (ar) chile negro, prieto 'bot'xi (ar) gallina negra, prieta 'bo'ni (ar) helada negra, prieta 'botse (ar) hormiga negra, prieta 'box()ju (ar) lagartija negra, prieta 1. 'borga (ar) 2. 'bokorga (ar) palo negro que se usa como medicina [rbol] 'boz (ar) panal negro, prieto 'bosefi (ar) nejayo [agua de nixtamal] ginni (ar) nene 1. 'wene (ar) 2. 'lele (ar) nervio dts'u (ar) nervioso ntsu (ar) neumona pulmon (ar) neurosis ntsu (ar) neutral 1. kwase (ar) 2. honse (ar) neutro 1. kwase (ar) 2. honse (ar) nevada xija (ar) nevar 1. hoxija (hyoxija, thoxija) 2. hoe ya xija (hyoe yaxija, thoe ya xija) 3. hotse (hyotse, thotse) ni ni ni ..., ni ... ni ..., ni ... naval

nido niebla nieto ninguno en ninguna parte nia niez niito nspero [chico zapote] ntido nivel nivel de vida los de nivel medio nivelar nixtamal nixtamal cargado de cal preparar el nixtamal no no (+ imperativo) no es no es correcto no es mucho no hay no hay cuidado no obstante no tan ... como ... no tanto no tiene importancia noble nobleza nocin nocturno noche noche de luna de noche en la noche en las noches, por las noches

esta noche

nodriza nogal

'mafi (ar) 'bongui (ar) 'beto (ar) ni'na otho hogem'bu nxutsi (ar) 1. tx'ulo (ar) 2. txutx'ulo (ar) btsi (ar) t'olo muza (ar) hats'i (ar) 1. hehe (ar) 2. ntheki (ar) hehe nzaki (ar) 1. nu'u pa made 2. nu'u'yo made hets'i (hyets'i, thets'i) suni (ar) isuni (ar) xuni (nxuni, nxuni) 1. hi'n 2. hingi (y variantes, vase gramtica) oxki hingage 1. himakwni 2. hi'n hingi ngu otho hinte ja'bu 'nehe hints'u ... komongu ... 1. hints'u 2. tx'utho hingi japi hogumui (ar) hogumui (ar) mfeni (ar) 1. mpexui 2. bonxui (n)xui (ar) haxuzn (ar) 'bu (n)xui 1. xti nxui 2. 'bu nxui 1. 'bu xui 2. 'bu nxui 3. xti nxui 4. ya nxui 1. nuna ar nxua 2. nuna ar nxui 3. nu'bya xti nxui tede (ar) demuz (ar)

nmada noms aqu noms ah noms all nombramiento nombrar(se) nombre nopal nopal agrio nopal grande nopal para tunas rojas baba de nopal penca de nopal nopalera Nopala [Hidalgo] noquear noria norma normal norte norte [viento] nos vemos! nosotros [inclusivo, dual] nosotros [inclusivo, plural] nosotros [exclusivo, dual] nosotros [exclusivo, plural] nota notable notar notario noticia noticiario noticiero notorio novato novecientos novedad sin novedad novela novelista novia novia novia noviazgo noviembre novillo novio

nani (ar) honduwa hondunu hondu'bu hnoni (ar) noni (noni, (hnoni) thuhu (ar) xt' (ar) ixkuxt' (ar) d(t) xt (ar) xt' thengukh (ar) gixt (ar) hmext (ar) mboxt' (ar) mboxt' (ar) fote (fote, fote) nguxudehe (ar) 'u xinho (ar) zatho (ar) norte (ar) 1. tsegi (ar) 2. tsenthi (ar) 1. ga nthewi! (dos personas) 2. ga nthehu! (ms de dos personas) nugwi, nugawi, gekwi, gekuwi, gekawi nughu, nuguhu, nugahu, gekwi, gekuwi, gekawi nug'be, nuga'be, gek'be, geku'be, geka'be nughe, nuguhe, nugahe, geje, gekuhu, gekahe nthuts'i (ar) 1. mfdi xingu 2. dt (ar) huts'i (huts'i, thuts'i) 'yot'uhe'mi hai (ar) 1. nt'ode (ar) 2. mfdi (ar) mfdi mpa'bu (ar) ungumfdi (ar) t'ungumfdi (ar) 1. 'ra'yo (ar) 2. ndui (ar) gutonthebe (ar) 'ra 'yo (ar) otho 'ra 'yo (ar) he'mi 'mui (ar) 'yot'uhe'mi 'mui (ar) nthti (ar) 'beh (ar) xhi (ar) xhi (ar) nobyembre (ar) boi (ar) 1. ndo (ar) 2. xhi (ar)

nube nublarse nublarse la vista nuca hueso de nuca ncleo nudillo nudo nuera nuestro [exclusivo, dual] nuestro [exclusivo, plural] nuestro [inclusivo, dual] nuestro [inclusivo, plural] nueve nuevo nuez nuez de Castilla nulo

numerar nmero nmero fraccionario nmero ordinal nunca

nutrir nutritivo

gui (ar) 'mongui ('mongui, 'bongui) 'mongui ('mongui, 'bongui) ts'ib(u)do (ar) ts'ib(u)do (ar) mui (ar) nzot'undo'yo (ar) 'ruts'i (ar) ts'ijwe (ar) ma ---'be ma ---he ma ---wi ma ---hu guto (ar) 'ra'yo (ar) nwes (ar) nwes (ar) 1. hingi mahyoni 2. nthki (ar) 3. otho 4. otho njut'i pede (mede, 'bede) 1. 'bede (ar) 2. numero (ar) 'bede nt'uni (ar) 'bede ntembi (ar) 1. nunka 2. ni 'na bes 3. ni' nandi 4. ni 'nar pa humui (humui, thumui) thumui (ar)

O
o obedecer obediencia obediente obeso obispo objetar objeto oblicuo obligacin obligar obra obra maestra obrar obrero obscenidad obsceno obscurecer(se) obscuridad obscuro obsequiar observar obsidiana obstculo no obstante obstinado obtener 1. wa 2. wage ode ('yode, t'ode) t'ode (ar) 'yode (ar) nd (ar) obispo (ar) 1. nts'ongumfeni (ts'ongumfeni, ts'ongumfeni) 2. thmuh (dmuha, 'rmuh) nt'ot'e (ar) nts'ni (xi) njapi (ar) japi (japi, japi) 1. nt'ot'e (ar) 2. nthoki (ar) nt'ot'e xi nan ho (ar) 1. ot'e ('yot'e, t'ot'e) 2. hoki (hyoki, thoki) pefi (ar) ts'oh (ar) 1. ndne (ar) 2. ts'oh (ar) 1. pumhai (mpumhai, mpumhai) 2. 'mexui ('mexui, 'bexui) 1. 'bexui (ar) 2. mpumhai (ar) 1. (m)bots'i (ar, xin) 2. 'bexui (ar, xin) uni (uni, t'uni) nu (nu, hnu) kwaipada (ar) hei (ar) pe ndne (ar) 1. h (h, th) 2. pets'i (mets'i, 'bets'i) 3. numansu (numansu, hnumansu) neki xinho 1. nthogi (ar) 2. pa (ar) 3. dar tsa 1. thogi (thogi, thogi) 2. ni (ni, ni) uhyadi (ar) dzabi (ar) dhi (ar)

obvio ocasin

ocasionar occidente ocano ocio

octubre oculista ocultar oculto ocupacin ocupado ocupar(se) ocurrir ocurrencia ochenta ocho ochocientos odiar odio odontlogo oeste ofender ofensa oferta oficial oficina oficina de turismo oficio ofrecer ofrecimiento, oferta ofrenda ofrenda floral odo oir ojal! ojeada ojear hojear ojeroso ojo ojo! ojo [de agua] ojo rojo ojo negro ojo vivo catarata en el ojo cerrar los ojos en un abrir y cerrar de ojos

octubre (ar) 'yotheda (ar) 'gi ('gi, t'gi) nt'gi (ar) 'befi (ar) hmt'i (xin) njapu'befi (njapu'befi, njapu'befi) nthogi (nthogi, nthogi) 1. nthogi (ar) 2. mbeni (ar) 1. hto ya 'ret'a (ar) 2. goho 'nate (ar) hto (ar) htonthebe (ar) 'utsa ('utsa, nt'utsa) nt'utsa (ar) 'yothets'i (ar) 'uhyadi (ar) uni (uni, t'uni) hman'u (ar) 1. hingi hmdi (ar) 2. ht'i (ar) 1. mfdi (ar) 2. pefi (ar) ofisin (ar) (ar) ng ya boni 'befi (ar) t'i (t'i, ht'i) 1. ht'i (ar) 2. nt'uni (ar) nt'uni (ar) 1. nt'undoni (ar) 2. nt'ungudoni (ar) nt'ode (ar) 1. ode ('yode, t'ode) 2. ots'e ('yots'e, t'ots'e) xhm (+ futuro) nthandi ngut' (ar) handi xi ha (hyandi xi ho, thandi xi ho) (m)punts'uxitha ([m]punts'u xitha, mpunts'uxitha) bindoda da (ar) hyandi! 1. gu (ar) 2. da (ar) thenguda (ar) 1. 'boda (ar) 2. 'moda (ar) 1. yoxt(ar) 2. 'oda (ar) xata (ar) ts'nt'i (ts'nt'i, ts'nt'i) 1. k'wexta (ar)

mal de ojos persona con ojos chicos volver los ojos en blanco ola oler olfatear olfato olor desagradable olor fuerte olor picoso olote olvidadizo olvidar olla olla para carne olla para chile olla para nixtamal olla para frijoles ombligo omisin omitir omnipotente omnisciente omnvoro omplato once onda ondear ondular, serpentear opaco opcin operacin operar opinar

opinin

opio

2. nk'we'muda (ar) 1. 'uda (ar) 2. ts'oda (ar) t'uda (ar) texta (ntexta, ntexta) munts'i (ar) 1. ph (bh, 'bh) 2. hunts'i (hunts'i, thunts'i) ph (bh, 'bh) 1. mph (ar) 2. 'bh (ar) hegi (ar, xi) n'we (ar, xi) 'it'i (xi) 'yoth (ar) pumbuni (ar) pumbuni (pumbuni, 'bumbuni) ts'oe (ar) 1. nthoxungo (ar) 2. ts'ongo (ar) 1. nthoxun'i (ar) 2. ts'o'i (ar) 1. nthoxusuni (ar) 2. ts'osuni (ar) 1. nthoxuju (ar) 2. ts'oju (ar) ts'ai (ar) 1. pumbuni (ar) 2. theku'befi (ar) 1. heku'befi (hyeku'befi, theku'befi) 2. pumbuni (dem, dem) 1. kwase, da 'yot'e (ar) 2. kwase da hoki (ar) bdi (ar) tsigatho (ar) nxi'e (ar) 'ret'a ma'na (ar) munts'i (ar) het'i (het'i, thet'i) noni (noni, hnoni) xuhmi (ar) dar tsa to da nt'ets'i 1. nthet'i (ar) 2. operasyon (ar) 1. het'i (hyet'i, thet'i) 2. opera (opera, opera) 1. noni (noni, hnoni) 2. ent'i ('yent'i, t'ent'i) 3. thndi (ddi, nthdi) 1. hnoni (ar) 2. nt'ent'i (ar) 3. nthdi (ar) 'ithi nti (ar)

oponer oportunidad oportuno

thmuh (dmuh, 'rmuh) tsa (ar) 1. mahyoni 2. nthogi nthdi (ar) njapi (ar) japi (japi, njapi) ets'i ('ets'i, t'ets'i) 1. tuhni (ar) 2. kontra (ar) 1. nsadi (ar) 2. jh (ar) nsadi (ar) hmmuh (ar) xadi (nxadi, nsadi) 1. teni (ar) 2. 'mehni (ar) 1. pehni (mehni, 'behni) 2. 'bepi (dem, dem) 3. japi (dem, dem) de'mute (ar) te'mi (de'mi, 're'mi) 1. mpa'bu 2. hyax'bu oregano (ar) 1. zagu (ar) 2. gu (ar) okuzagu (ar) 1. t'olo'bida (ar) 2. t'olonzunt'i (ar) 1. 'bida (ar) 2. nzunt'i (ar) mdo (ar) 'medi (ar) 'ets'i (ar) 'ets'i (ar) nsokuda (nsokuda, nsokuda) mboxuhyadi (ar) 1. 'bet'o nthoki 2. ndui (ar) mengu (ar) ni (ar) 1. 'bi (ar) 2. mpit'i (ar) mpit'i (mpit'i, mpit'i) xipi (ar) mengu (ar) dar mengu 1. njats'i (ar) 2. ni (ar) nthe nzatho (ar)

oposicin opresin oprimir optar por opuesto oracin [en la iglesia] oracin [gramatical] oral orar orden ordenar

ordeador ordear ordinario

organo oreja agujero de la oreja organillo rgano rgano masculino rgano femenino orgullo orgulloso orientar oriente original originario orilla orina orinar persona que orina constantemente oriundo soy oriundo de orla ornamento

oro orquesta director de orquesta ortiga ortografa oruga osa mayor [constelacin] oso ostentar osudo

...ote [sufijo aumentativo] otom [lengua] otom [persona] otoo otorgar otro otra vez otro da al otro lado otros, -as ovacin oveja oveja negra ovillo oxidar(se) oyamel [rbol] oyente

k'axt'i (ar) 1. thuhu (ar) 2. 'mei (ar) nd'mei (ar) nzn (ar) nt'ot'i xinho (ar) zu'weth (ar) t'axutsoho (ar) 'muhu (ar) udi ('udi, t'udi) 1. xingu ndo'yo 2. mediya ndo'yo 3. 'radya ndo'yo ndo hho (ar) aho (ar) nk'ants'i (ar) uni (uni, t'uni) ma 'na ma 'nai ma 'na ar pa ma 'na ar lugar ma 'ra 'bet'u'ye (ar) 1. deti (ar) 2. tsu'yo (ar) 'botsu'yo (ar) ots'i (ar) 1. tsihai (nzihai, nzihai) 2. tsiboj (nziboj, nziboj) 'banxu (ar) 'yoxte (ar)

P
pabilo pacer paciencia paciente pacifista padecer padrastro padre [gente joven] padre [gente grande] padres padrino ser padrino padrino de bautizo pagador pagar pgina pago pas paisaje paisano paja pajarear, cazar pjaros pjaro pjaro carpintero pjaro viejo trampa para pjaros pajuela pajuela pala palabra palabrota paladar palacio palanca palatal paleta paliacate palidez plido palma nts'oke (ar) uni jar 'batha (uni jar 'batha, huni jar 'batha) ts'eti (ar) 1. dathi (ar) 2. ts'eti (ar) thets'uhki (ar) tsmu'u (zmu'u, ts'mu'u) hota (ar) tada (ar) ta (ar) mengu (ya) taj (ar) ntaj (ntaj, ntaj) (n)dexte (ar) gut'ute (ar) jut'i (gut'i, [n]jut'i) nxitha (ar) njut'i (ar) ximhai (ar) 'meni (ar) mpdi (ar) paxa (ar) pedints'u (medints'u, 'bedints'u) ts'ints'u (ar) put'uz (ar) xitats'ints'u (ar) mets'ints'u (ar) t'olo paxa (ar) t'u paxa (ar) pala (ar) h (ar) 1. dt h (ar) 2. dmu h (ar) gone (ar) palasyo (ar) 1. 'nots'e (ar) 2. mfats'i (ar) ngone (ar) tse (ar) nthu'ye (ar) 1. k'axt'i (ar) 2. hyat'i (ar) 1. k'axt'i (xi) 2. hyat'i (xi) 1. denthi (ar)

palma usada para hacer petates, sombreros, etc. corazn de palma llevarse la palma palmera palo palo agujerado o hueco palo puntiagudo palo largo, garrocha palo blanco palo fresco palo grueso palo para tallar ixtle "palo hueco" palo seco palo tierno paloma palomar palomilla palpar, tocar palpitar [corazn] paludismo, malaria pan pan de dulce pan tostado panadero panal panal chico panal grande pncreas pandeado pandear(se) panecillo pnico panorama pantaln pantaln de deportes pantalla pantano panten pantorrilla panza panzn

2. xidenthi (ar) 3. 'rh (ar) denthi (ar) mui denthi (ar) th (dh, 'rh) denthi (ar) z (ar) okuz (ar) nts'z (ar) maz (ar) t'axuz (ar) k'az (ar) dz (ar) ntedexi (ar) mo'muz (ar) 'yonz (ar) k'eguz (ar) palom (ar) ng palom (ar) 1. ngdi j'i (ar) 2. ngdi meti (ar) 1. mihi (mihi, hmihi) 2. thani (dani, 'rani) 'nots'i ('nots'i, 'nots'i) xithu (ar) thuhme (ar) 1. ut'uthuhme (ar) 2. uthuhme (ar) met('u)thuhme (ar) 1. hyok(u)thuhme (ar) 2. 'yot'uthuhme (ar) sefi (ar) t'olo sefi (ar) dt sefi (ar) mahme (ar) 1. mo'mi (xi) 2. 'bont'e (xi) 1. mo'mi (mo'mi, mo'mi) 2. 'bont'e ('bont'e, 'bont'e) t'olo thuhme (ar) 1. ntsu (ar) 2. mbidi (ar) 'meni (ar) zexjo (ar) (ar) t'olo zexjo 'eni 1. mpots'e (ar) 2. 'nak(u)thai (ar) 'nak(u)dehe (ar) 1. pantyon (ar) 2. nt'agi (ar) dot'uwa (ar) mui (ar) dxfo (ar)

paal pao pauelo, rebozo pauelo de bolsillo pauelo de cuello papa papa frita papa [jefe de la iglesia catlica] pap [gente joven] pap [gente grande] papalote papaya papel papel de negocio papelote papilla paquete par para para que para qu? parabrisa(s) paracadas parada estar parado parafina paraguas paraso paralelo parlisis paraltico paralizar parar(se) para algo, detener pararrayos parsito parasol parcial pardo, -a parche parecer [opinin, juicio]

parecer [facciones rostro y disposicin cuerpo]

'maxubtsi (ar) nthu'ye (ar) nthu'ye (ar) (ar) nthu'ye ar 'gi (ar) nthu'ye 'yuga 'rok'a (ar) (ar) 'rok'a (xi) ntsni 1. dmaj (ar) 2. kw (ar) tada (ar) ta (ar) he'mi nsani (ar) papaya (ar) he'mi (ar) (ar) he'mi 'ma dt he'mi (ar) tukusopa (ar) sot'e (ar) 1. pare (ar) 2. yoho (ar) pa pa (+ futuro) yogo'? dthe (ar) ntagi (ar) 1. 'mai (ar) 2. 'ma'mi (ar) 'mai (xi) 1. hyats'i (ar) 2. o (ar) 'aku'ye (ar) 1. paraiso (ar) 2. ntsaya (ar) 'u'mai (ar) nduts'edi (ar) ndundo'yo (ar) nduts'edi (nduts'edi, nduts'edi) 'bai ('mai, 'mai) 'ba'mi ('ma'mi, 'ma'mi) 'nak(u)wei (ar) 1. t'olozu'we (ar) 2. t'uzu'we (ar) 'nakuhyadi (ar) 1. xeni (ar) 2. hingi nxoge 1. 'bospi (ar) 2. gihai (ar) 'mot'e (ar) 1. nthdi (ar) 2. hnoni (ar) 3. t'eme (ar) 4. nt'ent'i (ar) hneki (ar)

parecer [aparecer, dejarse ver] parece [impersonal] se parece a parecido

bien parecido

pared reloj de pared pareja parentesco parntesis paria pariente parir parlanchn paro parodia parpadear prpado prrafo parranda parricidio

prroco parroquia parque parque zoolgico parte en ninguna parte por otra parte en todas partes la mayor parte partera participar partcula particular partida

neki (neki, hneki) 1. 'en 2. want' 1. nthewi (nthewi, nthewi) 2. njangu 1. nthewi 2. nthe 3. hehe 4. 'rangu 1. xi di nthewi 2. xi di nthe 3. xi di hehe 4. xi di 'rangu jot'i (ar) (ar) ora jot'i 1. yo(ho) (ya) 2. mpdi meni (ar) 1. parentesis (ar) 2. jot'i (ar) hyoya (ar) meni (ar) oni ('yoni, t'oni) txala (ar) 'mai (ar) metute (ar) k'wi'muda (k'wi'muda, k'wi'muda) xida (ar) 1. xeni nthuts'i (ar) 2. nthekunthuts'i (ar) 1. ngo (ar) 2. dngo (ar) 1. ndte (ar) 2. heni nts'edi (ar) 3. nthotetada (ar) maj (ar) nij (ar) njot'uz (ar) 1. (ar) ng meti 2. (ar) ng zu'we xeni (ar) 1. ni 'nar ar xeni 2. otho hogem'bu ma 'na ar xeni gatho ya parte ms ar dt xeni 'yengubtsi (ar) 1. 'ent'i (dem, dem) 2. xifi (xifi, sifi) xeni tx'ulo (ar) metise (ar) 1. mboni 2. hmunts'uj'i (ar)

partido partir

partir en dos partirse parto prvulo parturienta pasada pasado el pasado pasado maana pasaje pasajero

pasaporte pasar, ocurrir pasarlo bien pasar de lado, evitar pasar la noche pase usted! pase Pascua paseador pasearse paseo dar un paseo

Paseo de la Reforma pasillo

pasin pasivo pasmar paso paso de ganado pasta

3. hmunts'u t'ot'e (ar) 4. hegi (ar) 5. nthegi (ar) 1. 'eni (ar) 2. hmunts'uj'i (ar) 1. heke (hyeke, theke) 2. heki (hyeki, theki) 3. poni (boni, mboni) k'uki (k'uki, k'uki) ntheki (ntheke, ntheke) 1. t'odi (ar) 2. 'odi (ar( 1. tx'ulo (ar) 2. hyoya (ar) 'odi (ar) (n)thogi (ar) thogi (xi) ya pa xi thogi ('bu) ndamni (ar) 1. njut'i boni (ar) 2. 'yo'nu (ar) 1. nthogi (ar) 2. tembi (ar) 3. 'yo'u (ar) 1. (ar) he'mi 'rats'i 2. (ar) he'mi nthogi thogi (thogi, thogi) thogi xi ho kati (kati, kati) hats'i ar xui (hyats'i ar xui, thats'i ar xui) gi thogi! nthogi (ar) 1. Nsumpa (ar) 2. Nts'upa (ar) 1. bonte (ar) 2. nani (ar) poni (boni, boni) 1. boni (ar) 2. paseo (ar) 1. uni 'nar boni (uni 'nar boni, t'uni 'nar boni) 2. uni 'nar pasyada (uni 'nar pasyada, t'uni 'nar pasyada) 3. uni 'nar maya'bu (uni 'nar maya'bu, t'uni 'nar maya'bu) Boni ar Reforma 1. thi (ar) 2. 'u (ar) 3. nthogi (ar) ntsapu'u (ar) do'mute (ar) tseti (tseti, tseti) nthogi (ar) nthogi meti (ar) 1. 'ithi (ar) 2. krem (ar)

pasta dental pastilla pasto pastor pastor de borregos pastor de caballos pastor de machos pastor de chivos pastor de ganado pastorear El Pastoreo, barrio 5, Santiago M., Amealco pata patada patalear patata patear patente paternidad patilla patio patituerto patizambo pato patria patrimonio patriota patrocinio patrn hija del patrn hijo del patrn patrona paulatino pausa pauta pava pavesa pavimento pavo payaso paz dejar en paz hacer las paces con peatn pecado pecar pecho pecho chico tomar a pecho pechuga

'ithi ts'i (ar) pastiya (ar) pasto (ar) 1. mameti (ar) 2. ma'yo (ar) ma'yo (ar) mafni (ar) mamuzo (ar) mat'xi (ar) mamboi (ar) 'batute (matute, 'matute) Ja 'batha wa (ar) hnet'i (ar) tit'i (dit'i, 'rit'i) 'rok'a (ar) tit'i (dit'i, 'rit'i) 1. hneki (ar) 2. nthandi (ar) tada (ar) juni (ar) thi (ar) 'bat'ugwa (ar) 'bat'udogwa (ar) badu (ar) 1. ximhai (ar) 2. 'mui (ar) nts'ogi (ar) ne'mui (ar) mfats'i (ar) hmu (ar) t'ixu hmu (ar) ts'unt'u hmu (ar) hmu 'beh (ar) t'ot'e hingi nsoni (ar) ntsaya (ar) nt'udi (ar) tsuk(u)do (ar) 'bospi (ar) nsitutxapopote (ar) xoro (ar) 'yot'unjohya (ar) njohya (ar) hegi njohya (hegi njohya, thegi njohya) ot'e ar njohya ko ('yot'e ar njohya ko, t'ot'e ar njohya ko) 'yogwa (ar) ts'okute (ar) ts'oki (ts'oki, ts'oki) ti (ar) do'ba (ar) tsamukwni (zamukwni, ts'amukwni) ti (ar)

pedagoga pedazo hacer pedazos pedido pedigeo pedir pedir prestado, prestar pedir lumbre pedo pedrada pedregal pegajoso pegar pegar, dar sobre pegar [con ltigo] pegar [con pegamento] pegar [tirar] pegarse, arrimarse peinado [con mujeres] peinado [con hombres] peinador peinar(se)

peine

pelar [persona o animal] pelar [cabeza] pelar

peldao pelear(se) pelear con, regaar pelen peletera pelcula peligroso pelillo pelirrojo pelo [de animal] pelo [de gente] pelo de chivo pelo de gato peln

nsadi nt'uti (ar) xeni (ar) t'uni (t'uni, t'uni) nt'adi (ar) 'yadi (ar) adi ('yadi, t'adi) hmihi (hmihi, hmihi) 'aspi ('aspi, t'aspi) fixi (ar) nk'ahni (ar) mbodo (ar) mpe (xi) 1. umbi (umbi, t'umbi) 2. uni (uni, t'uni) 1. umbi (umbi, t'umbi) 2. uni (uni, t'uni) fut'i (fut'i, fut'i) koxumpe (koxumpe, joxumpe) k'ahni (dem, dem) kwati (kwati, jwati) pe (ar) mpents'i (ar) (ar) 'bitu nt'xi 1. pepi (mepi, 'bepi) 2. pents'i (mpents'i, 'bents'i) 3. e ('ye, t'e) 4. eke ('yeke, t'eke) 1. nsani (ar) 2. t'eku (ar) 3. nt'e (ar) xi ('xi, t'xi) ts'i ('ts'i, t'ts'i) 1. put'i (mut'i, 'but'i) 2. xont'i (xont'i, sont'i) 3. xi ('xi, t'xi) 4. ts'i ('ts'i, t'ts'i) 'rendoz (ar) 1. tuhni (ntuhi, ntuhni) 2. ntsa (ntsa, ntsa) tsui (zui, tsui) 'yonguhki (ar) 'baxifni (ar) pelikula nts'uni (ar) 1. t'olo xt (ar) 2. xingu (ar) thenguxt (ar) xi (ar) xt (ar) xit'xi (ar) ximuxi (ar) 1. ngo (ar) 2. thengu (ar)

pelota

pelotn peluca peludo peluquera peluquero pelusa pallejo pellizcar pellizco pena a duras penas penacho penal penar penca penca de maguey penca seca de maguey pendejo pendencia pendiente pndola penetrar pennsula penoso pensamiento mal pensamiento pensar

pensar en pensativo pensin [en la cual uno se aloja] pensin [que se paga] penumbra pea peor pepenador pepenador de cebada pepenador de maz pepenar pequeo pera percance

1. pilota (ar) 2. nuhni (ar) 3. pelota (ar) hmunts'u sun dado (ar) mfo (ar) 1. nduxingu (ar) 2. nduxt (ar) nt'xi (ar) 'xi (ar) 1. tukuxt 2. tu'muxt xifni (ar) xet'i (xet'i, set'i) nset'i (ar) 1. dumui (ar) 2. pe (ar) pen de xi'ni (ar) njut'uthai (ar) tsamu'u (zamu'u, ts'amu'u) xi (ar) nxi'wuda (ar) 'yot'unxi'wuda (ar) 1. xongo (ar) 2. dondo (ar) 1. ntsa (ar) 2. tuhni (ar) 1. tsotho (ar) 2. ts'ogi (ar) nts'unz (ar) 1. tsits'i (zits'i, nzits'i) 2. tsi'ti (zi'ti, nzi'ti) pennsula (ar) ntso'mi (xi) mfeni (ar) ts'omfeni (ar) 1. mbeni (mbeni, mfeni) 2. ntso'mi (dem, dem) 3. 'yomfeni ('omfeni, 'omfeni) mbeni (mbeni, mfeni) ntso'mi (ar) njut'i (ar) njut'i (ar) hats'i (ar) ndodo (ar) ms hingi za (n)zu (ar) (n)zut'ei (ar) (n)zuth (ar) tsu (zu, ts'u) txutx'ulo (ar, ta) pera nts'o

percatarse de percibir percudido percha perder(se) perdido perdn perdonar perecer peregrino pereza perezoso perfeccin perfectamente perfecto perfidia perforar perfumado perfumarse perfume pericia perico peridico

peridico deportivo quiosco de peridicos periodista periodo perito perla permanecer permanencia permanente permiso con permiso permitir permutar pernicioso pernoctar pero perpetuo perplejo persecucin perseguir perseguir, corretear

pdi (bdi, mfdi) h (h, th) 1. t'ot'i (xi) 2. ts'oni (xi) 'nts'i 'bedi ('medi, 'medi) 'medi (ar) mpuni (ar) puni (puni, mpuni) tu (du, ndu) nzengwate (ar) dhi (ar) 1. dhi (ar) 2. huxji (ar) nxoge (ar) 1. xi na ho 2. ar za (tho) nxoge (ar) nduxte (ar) hets'i (hets'i, thets'i) 1. njots'i (xi) 2. nthiti (xi) 1. kots'i (gots'i, jots'i) 2. jwiti (dem, thiti) (ar) 'ithi nthiti bdi (ar) periko (ar) 1. (ar) he'mi mpa'bu 2. (ar) he'mi 3. periodiko (ar) (ar) he'mi 'eni 1. (ar) ng ya he'mi 2. (ar) ng xudi ya he'mi 'yot'u periodiko (ar) pa tembi bdi (ar) nzatho (ar) kohi (gohi, johi) nzm'bu (ar) nzm'bu (ar) seki (ar) kor seki hegi (hyegi, thegi) pati (mati, 'bati) ts'onthogi (ar) oxi ('oxi, t'oxi) 1. pe 2. pege nzm'bu (ar) 'yo (ar) 'reni (ar) teni (deni, 'reni) kui (gui, jui)

persignarse persistir persona persona cmica persona mala persuadir persuasin perturbar perverso pervertir pesadilla perra que amamanta perra perro

perro rabioso perro [en general] pertenecer pertinente pesado psame pesar [verbo] pescado pescado grande pescador pescar pescuezo pesebre psimo peso [dinero] peso [medida] pesquisa pestaa pestaear peste petaca [maleta para echar ropa] ptalo petardo petate peticin petrleo petulante pez, pescado pezn pezua piadoso piano

'ohni ('ohni, 'ohni) nzm'bu (nzm'bu, nzm'bu) j'i (ar) txalaj'i (ar) ts'oj'i (ar) japi (japi, japi) njapi (ar) ts'oni (ts'oni, ts'oni) ts'omui (ar) ts'oni (ts'oni, ts'oni) 1. 'bith (ar) 2. hundo'yo (ar) nzun'o (ar) tsu'yo (ar) 1. ndo'yo (ar) 2. 'yo (ar) 3. tsat'yo (ar) 4. txuku (ar) nogo (ar) 'yo (ar) ma meti, ir meti, ar meti, etc. ar meti hu (xi) dumui (ar) pesa (pesa, mpesa) jw (ar) ndojw (ar) 1. hyuts'i (ar) 2. mejw (ar) 1. huts'i (hyuts'i, thuts'i) 2. pejw (mejw, 'bejw) doxu'yuga (ar) ngmeti (ar) hingi za bexu (ar) 1. hu (ar) 2. pesa (ar) nt'ani (ar) xida (ar) 'ngu'yoda (dem, dem) heni tet'i njt'u'bitu (ar) xi (ar) nzaxthi (ar) xifi (ar) nt'adi (ar) pitrolyo (ar) 'ets'i (xi) jw (ar) ts'u (ar) 'boho (ar) nts'okw (ar) 1. pyano (ar)

picada madera picada picadillo picante

picar

pcaro picazn pico de ave picoso

picotazo picotear pie planta del pie estar de pie piedad piedra piedra spera, rugosa piedra blanca piedra delgada y ancha piedra de malacate piedra de sal piedra dura piedra filosa piedra pmez piedra que se usa para lavar el cuerpo piedra de hormiguero piel piel humana pierna pieza, pedazo pieza [obra dramtica, pieza musical] pigmento pijama pila pilar

2. 'bida (ar) 1. nts'a (ar) 2. nsuni (ar) nziza (ar) xeningo (ar) 1. het'e (xi) 2. 'i (xi) 3. 'it'i (xi) 1. suni (suni, suni) 2. put'i (mut'i, 'but'i) 3. sut'i, sut'i) 4. fots'i (fots'i, fots'i) 5. ts'ant'i (ts'ant'i, ts'ant'i) xindo'yo (ar) 1. mbokwe (ar) 2. nxhi (ar) ndo'yone (ar) 1. 'i (xi) 2. 'it'i (xi) 3. het'e (xi) put'i (ar) put'i (mut'i, 'but'i) wa (ar) munwa (ar) 'bai ('mai, 'mai) nts'okw (ar) do (ar) 1. do (ar) 2. njoxkudo (ar) 1. t'axudo (ar) 2. t'axto (ar) nxindo (ar) doxuthet'i (ar) 1. doxu'u (ar) 2. do'u (ar) 1. mekudo (ar) 2. medo (ar) 1. hodo (ar) 2. hendo (ar) 1. jodo (ar) 2. hyaxto (ar) 'nhmi (ar) doxju (ar) xifni (ar) xifni (ar) xinthe (ar) xeni (ar) nt'ot'e (ar) kolor (ar) 1. nthe nxoge (ar) 2. 'bitu t'h (ar) mothe (ar) 'mando (ar)

pilar de mampostera pldora pilmama piloncillo piloto pillar pillo pimiento(a) pinacatillo [clase de gusano] pincel pinchar pinche pino pintado pintar [pared] pintar [arte] pinto pintor pintoresco pintura pinza pinza pia po piojo [de personas] piojo chico piojo de gallina pipa pipa [carro que reparte agua potable] piquete pirmide pisada pisar

piscina piso pista pistola pitahaya pitar pitazo pito, silbato pizarrn pizcar [maz] placa placenta placer

'mando (ar) 'ithi (ar) memu (ar) k'axt'ut'afi (ar) 1. 'eboj (ar) 2. 'yeboj (ar) pe (be, mfe) xindo'yo (ar) nthnts'i (ar) tumbuxoni (ar) njoxujat'i (ar) suni (suni, suni) pintxi (ar) 1. tudi (ar) 2. pinu (ar) njots'i (xin) kots'i (gots'i, njots'i) kt'i (gt'i, njt'i) bindo (ar) ngots'i (ar) nzatho (xin) 1. njots'i (ar) 2. njt'i (ar) nk'ots'i (ar) nts'its'i (ar) pi (ar) nts'okw (ar) t'o'ni (ar) muxt'o (ar) 'yext'o (ar) njat'ux'yui (ar) denthe (ar) nsuni (ar) tokunts'ng (ar) hnet'i 1. ne'mi (ne'mi, hne'mi) 2. neni (neni, hneni) 3. net'i (net'i, hnet'i) mothe nsaha (ar) 1. hai (ar) 2. tonig (ar) o'u (ar) 1. pistola (ar) 2. boj (ar) pithaya (ar) huxt'i (hyuxt'i, thuxt'i) nthuxt'i (ar) thuxi (ar) pisarron (ar) xofo nxofo, sofo) plaka (ar) nt'ots'i (ar) njohya (ar)

plaga plagiar plan [diseo] plan [proyecto] plancha planear planeta planicie plano plano, plan, mapa planta planta baja planta chica

plantar [rbol, arbusto] plantar [planta chica] plantear plantel plair plasmar plstico plata pltano rbol grande pltica platillo platino plato plato especial playa plaza

plaza de toros

plazo plegar pleito plenilunio plenitud pleno pliego plomero plomo pluma [gente grande] pluma [gente joven] pluma de gallina plumn

dt heni (ar) kopya (kopya, kopya) nt'ot'e (ar) 1. ts'api (ar) 2. mfeni (ar) plantxa (ar) 1. ot'umfeni ('yot'umfeni, t'ot'umfeni) 2. ot'uts'api ('yot'uts'api, t'ot'uts'api) tsoho (ar) 'batha (ar) nidi (ar) 'meni (ar) doni (ar) 1. 'mui madui (ar) 2. tonigu (ar) 1. t'olodoni (ar) 2. t'udoni (ar) 3. t'uduni (ar) et'i ('et'i, t'et'i) kt'i (gt'i, jt'i) m (m, hm) ng (ar) zoni (nzoni, nzoni) hoki (hyoki, thoki) plastiko (ar) t'axi (ar) dza (ar) dz (ar) ntsamburaso (ar) t'olo mohi (ar) t'axi (ar) mohi (ar) (ar) mohi pa hont'u' zabi (ar) 1. tai (ar) 2. thi (ar) 3. 'befi (ar) 1. (ya) 'eni ya boi 2. (ar) 'emboi 3. (ar) dngo ya doro ngts'i (ar) tot'i (dot'i, 'rot'i) tuhni (ar) uxuzn (ar) ngatho (ar) uts'i (xi) nxitha (ar) plomero (ar) plomu (ar) xi'ni t'ot'i lapisero xi'ni (ar) dlapi (ar)

plural poblacin poblado poblar pobre pobrecito pobreza pocilga poco un poco [adverbio) un poco ms a poco! podar poder podero

poderoso

podredumbre podrido poema poesa poeta polen polica polgamo polgloto polilla polio poltica poltico pliza polo poltrn polucin polvareda (cualquier) polvo plvora polvoriento pollito

pollo pollo pinto pomada (piedra) pmez pompa pomposo

xingu (ar) 'mui (ar) 'mui (ar) du'mu'mui (du'mu'mui, 'ru'mu'mui) hyoya (ar) 'bente (ar) hyoya (ar) ngubuts'udi tx'utho 'naxtui txutx'utho ma 'na xtui 1. xige! 2. yage! xi ('xi, t'xi) dar tsa (dar tsa, mar tsa) (verbo irreg.) 1. nt'ot'e (ar) 2. ho (ar) 3. d(t) ts'edi (ar) 1. nd (ar) 2. ts'ut'ubi (ar) 3. hboj (ar) 'ya (ar) 'ya (xi) nsadi (ar) nsadi nzatho (ar) 'yotunsadi (ar) muidoni (ar) polisya (ar) 'ehe xingu ya 'beh 1. bmuh (ar) 2. pdi xingu ya ha tuxumu (ar) ndundo'yo (ar) bmuh (ar) bmuh (ar) nt'ot'e kohi (ar) 'ni ximhai (ar) dhi (ar) nthnts'undhi (ar) fonthai (ar) ngunt'i (ar) polbora (ar) fonthai (ar) 1. t'u'ni (ar) 2. t'olo oni (ar) 3. t'olo unde (ar) oni (ar) bindo oni (ar) 1. nkots'i (ar) 2. njots'i (ar) jodo (ar) teni xingu (ar) teni xingu (ar)

pmulo ponderar ponencia poner nombre sobre papel poner abajo poner encima o sobre ponerse de pie ponerse el sombrero poner huevos poner sellos poner encima o sobre poner encima poner algo encima poner contento, alegrar ponerse el sol poniente ponzoa popote popular poquito por [preposicin] por adelantado por adelante por avin por cierto por debajo por la derecha por encima por eso, por lo tanto por favor! por la izquierda por la maana por medio de por lo menos por ningn lado por un ratito porque por qu? cmo? cmo? [gente joven] cmo? [gente grande] pordiosero porfa pormenor poro porquera portada

ndo'yo hmi (ar) nu xi ho (nu xi ho, hnu xi ho) t'ungunt'ode (ar) huts'i (huts'i, thuts'i) pogi (mogi, 'bogi) hots'e (hyots'e, thots'e) 'bai ('mai, 'mai) huts'i (huts'i, thuts'i) hui (hui, thui) kats'i (gats'i, jats'i) uts'i ('yuts'i, t'uts'i) kts'i (gts'i, jts'i) kats'i (gats'i, jats'i) johya (njohya, njohya) kui (ui, ui) uhyadi (ar) 'ithindte (ar) nguxudehe (ar) jar hnini 1. tx'utho 2. 'naxtui 1. ge 2. ir nge 'bet'o ir ngehnu kor oroplano makwni madui jar 'ei maxots'e 1. hange 2. jange gi jaki ar mte! jar ngh 1. (n') xti xudi 2. ma xudi 1. ir nge 2. ge por lo menu otho hontho 'nart'olo ora 1. ngetho 2. nge' yogo'? yogo'? honja? hanja? 'yadi (ar) zeti (ar) xeni (ar) 'mo'mi (ar) nts'o (ar) 'mats'i he'mi (ar)

portafolio portal porttil portavoz porte portento portero

portezuela porvenir posada posaderas posadero posar poseer

posesin, bien, inters (es) posible

lo antes posible positivo posponer, aplazar postal [tarjeta postal] poste postergar posteridad posterior postizo postrar [humillar] postrarse pstumo postura (agua) potable potencia potente potestad potro pozo prctica practicar prctico prado precaucin preceder precio

nt'ut'u he'mi (ar) 1. portal (ar) 2. 'mando (ar) nth (ar) 1. m (ar) 2. noni (ar) 'mui (ar) (ar) nthogi ar za 1. nugoxthi (ar) 2. sugoxthi (ar) 3. nung (ar) goxthi (ar) ir 'e'bu nt'oxi (ar) nthudi (ya) meti t'h (ar) oxi ('oxi, t'oxi) 1. 'ehe ('ehe, 'ehe) 2. pets'i (mets'i, 'bets'i) 3. ma meti, ir meti, r meti, ma meti'be, etc. meti (ar) 1. pe h 2. ja dar ora 3. ar tsa 'bu 'betho 'bu dar tsa makwni (ar) kats'i (gats'i, jats'i) he'mi 'mehni (ar) 1. 'mai (ar) 2. poste (ar) tsogi'met'o (zogi---, ts'ogi---) nts'ogi (ar) ir 'e'bu njts'i (xin) nthoxongo (dem, dem) ndnduhmu (dem, dem) 'boxuhe'mi (ar) 'mui (ar) (ar) dehe ar za za tsa nt'ot'e (ar) nd (ar) ts'ut'ubi (ar) 1. t'ufni (ar) 2. t'olo fani (ar) mehe (ar) nsadi (ar) 1. nxadi (nxadi, nsadi) 2. tsapi (zapi, ts'api) xindo'yo (ar) 'bot'u pasto (ar) ntsuni (ar) 'bet'o ('met'o, 'met'o) njut'i (ar)

precioso precipicio precipitacin precisar preciso

precoz predecir predicador predicar predominante prefacio preferir pregonar pregunta preguntar preguntn premio prenda prenda de vestir prender prender fuego prender vela prensar preado preez preocupacin preocuparse de preparacin preparado preparar(se) preparativo presa

presagiar prescindir de prescribir presencia presentacin presentar presente presentir

1. nzatho (xi) 2. na nzatho (xi) ndext'i (ar) 1. nsoni (ar) 2. tihi (ar) kwadi xi ho (wadi xi ho, nwadi xi ho) 1. mahyoni 2. kumpli (ar) 3. tsoni (ar) timfeni (ar) 1. m (m, hm) 2. noni (noni, hnoni) mmbate (ar) 1. mmbi (mmbi, hmmbi) 2. m (m, hm) tte (ar) hm 'bet'o (ar) ne ms (ne---, hne---) m nts'edi (m---, nt'ani (ar) 'ani ('yani, t'ani) 'yante (ar) 'rh (ar) 'bitu (ar) (ar) 'bitu nthe 1. mihi (mihi, hmihi) 2. ju (gu, nju) tsoke (tsoke, ts'oke) tsoke (tsoke, ts'oke) xiki (xiki, siki) ndu btsi (ar) 'u (ar) 'ro'mi (ar) 'wipi ar mui ('wipi ar mui, 'wipi ar mui) nthoki (ar) thoki (xi) hoki xi ho (hyoki xi ho, thoki xi ho) nt'ot'e xi thoki 1. presa (ar) 2. 'nakudehe (ar) 3. nju (ar) 4. hmihi (ar) prebeni (mprebeni, mprebeni) heki (hyeki, theki) 1. unguhe'mi nt'othe (unguhe'mi nt'othe, t'unguhe'mi nt'othe) 2. uti ('uti, t'uti) kwat'use (ar) 1. t'udi (ar) 2. t'uti (ar) 1. udi ('udi, t'udi) 2. uti ('uti, t'uti) kwat'i (xi) pdi 'bet'o (bdi 'bet'o, mfdi 'bet'o)

preservar presidencia presidente

presidir presin preso prstamo prestar pedir prestado persona que presta o alquila prestigio presumido presumir presuncin presupuesto pretender pretensin pretrito prevalecer prevalecerse de prevencin prevenir preventivo prever previamente previo prieto prima primavera primero

primo primognito primoroso princesa principal prncipe principiante principiantes principar principio pringar prisa

kwati (wati, jwati) presidensya (ar) 1. prisidente (ar) 2. dts'ut'ubi (ar) 3. nd (ar) nd (ar) dut'i (ar) 1. 'ofadi (ar) 2. mafadi (ar) hmihi (ar) 1. hmihi (hmihi, hmihi) 2. hmi (hmi, hmi) 1. hmihi (hmihi, hmihi) 2. hmi (hmi, hmi) 1. hmihi (ar) 2. hmi (ar) ts'ut'ubi (ar) 'ets'i (ar) 'ets'i ('ets'i, 'ets'i) 'ets'i (ar) (ar) nthuts'i ya njut'i adi ('yadi, t'adi) t'adi (ar) thogi (xi) tte (dem, dem) njapu'befi (dem, dem) mprebeni (ar) mprebeni (dem, dem) mprebeni (xin) pdi 'bet'o (bdi---, mfdi---) 'bet'o 'bet'o 1. pothe (ar) 2. 'bo (ar) hoku (ar) 1. nk'a'mi (ar) 2. nk'ants'i (ar) 1. ndui (ar) 2. 'met'o (ar) 3. 'bet'o (ar) hojwd (ar) 'bet'o btsi (ar) ar na za nd 'beh (ar) ndui (ar) nd (ar) du'mi (ar) nu'u du'mi 1. du'mi (du'mi, 'ru'mi) 2. futi (futi, futi) ndui (ar) nkots'i (nkots'i, njots'i) 1. nsoni (ar)

tener prisa de prisa prisco [sin cscara] prisin prisionero privado privar privar privarse de privilegio probable probablemente probador probar probar lar fuerzas problema procaz

proceder procedencia procedimiento procesin [de imgenes] proceso proclamar prodigar prodigio prodigioso

prodigioso producir [producto] producto profanar profano

profecia profesin profesor

profeta prfugo

2. 'nihi (ar) xoni (xoni, soni) 'nihi sont'i (xi) mfadi (ar) 'ofadi (ar) hingi mfdi hembi ar meti (hembi ar meti, thembi ar meti) hki (hki, thki) hki (hki, thki) 1. bentaja (ar) 2. zixkwate (ar) dar tsa thogi 1. pe h 2. ja dar ora ntsa (ar) 1.tsa (za, ts'a) 2. tsapi (zapi, ts'api) ntsaputs'edi (zaputs'edi, nts'aputs'edi) hki (ar) 1. hingi ntsa 2. mmu'u (xi) 3. 'ts (ar) 4. 'ent'i (ar) 1. thogi (thogi, thogi) 2. ot'e ('yote, t'ot'e) 'mui (ar) nt'ot'e (ar) thet'i (ar) 1. nt'ot'e (ar) 2. nthogi pa mafi (mafi, hmafi) nthege (nthege, nthege) 1. nthogi ar za na za (ar) 2. nthege (ar) 3. 'eni ts'edi na za (ar) uni (uni, t'uni) nt'uni (ar) 1. hingi t'emunsu (hinda t'emunsu, hixi t'emunsu) 2. nts'okute (nts'okute, nts'okute) 1. hingi t'emunsu 2. 'na 'o (ar) 3. dondo (ar) 4. xongo (ar) mfdi 'bet'o (ar) 'befi (ar) 1. xambate (ar) 2. xahnate (ar) 3. mstro (ar) bdi 'bet'o (ar) 1. boni (ar)

profundidad profundizar profundo programa progreso prohibido prohibir prjimo prole proletariado prolijo prlogo prolongar promedio promesa prometer promocin pronosticar pronto pronunciacin pronunciar, secretear, serpentear, murmurar propaganda propenso propiciar propiedad propiedad comn propiedad privada propina propio propia identidad propia lengua proponer

proporcin proposicin propsito a propsito prrroga proscribir prspero prostituta proteccin proteger

2. 'wege (ar) hei (ar) het'i (het'i, thet'i) hei (xi) 1. mfdi (ar) 2. program (ar) 1. 'mui xi ho (ar) 2. nte (ar) (n)ts'upi (ar) 1. k'ats'i (k'ats'i, k'ats'i) 2. hki (hki, thki) mijei (ar) btsi (ya) hyoya (ar) ma (xi) hm 'bet'o (ar) maki (maki, hmaki) made (ar) ht'i (ar) t'i (t'i, ht'i) 'ani (ar) m 'bet'o (m 'bet'o, hm 'bet'o) 1. ngut' 2. 'nihi hnoni (ar) noni (noni, hnoni) hnoni (ar) ne (ar) hot'i (hyot'i, thot'i) metise (ar) mfats'i (ar) metise (ar) nt'uni (ar) metise (ar) ya 'muise hse (ar) 1. m (m, hm) 2. noni (noni, hnoni) 3.'t'i (t'i, hti) 1. nkohi (ar) 2. t'eni (ar) 1. hnoni (ar) 2. hm (ar) mfeni (ar) tsu ar mui tokwe (ar) eni ('yeni, t'eni) 1. uni ar za 2. te xi ho ts'o 'beh (ar) 1. 'bats'i (ar) 2. hni (ar) 1. fats'i (mbats'i, 'bats'i)

protesta protestante, evangelista protestar provecho proveer proverbio, refrn, dicho provisin provocador provocar prximo proyecto prudencia prudente prueba prurito psiclogo pa pubertad publicacin publicar pblico pudor pudrir pueblo pueblo de habla otom puede ser puente puerca puerco cuidador de puercos puerta puerta giratoria puerto [de mar] pues si, pues ahora bien puesta del sol puesto pugido pugna pujar

2. ni (ni, hni) 1. nthdi (ar) 2. 'rdi (ar) bangelista (ar) thdi (ddi, 'rdi) njapu'befi (ar) uni mahyoni (uni mahyoni, t'uni mahyoni) hm (ar) t'uni mahyoni (ar) 1. futi (xi, ar) 2. xaxi (xi, ar) 1. futi (futi, futi) 2. xaxi (xaxi, xaxi) 1. get'ubu 2. xu'e'bu mfeni 'befi (ar) hogumfeni (ar) hogumfeni (ar) ts'api (ar) nxahi (ar) 1. sikologo (ar) 2. bdi'mui (ar) nts' (ar) 1. ts'unt'u (ar) 2. nxutsi (ar) t'ungumfdi (ar) ungumfdi (ungumfdi, t'ungumfdi) 1. mfdi (ar) 2. (ya)j'i tsa (ar) 'ya ('ya, 'ya) hnini (ar) hnini hho (ar) pe h 'rani (ar) tsubuts'udi (ar) ndobuts'udi (ar) mabuts'udi (ar) goxthi (ar) (ar) goxthi nxint'i 1. goxthi (ar) 2. goxthe (ar) pos h 1. ndex 2. nu'bya uhyadi (ar) 'ma (ar) k'e (ar) tuhni (ar) 1. tuki (duki, 'ruki) 2. huts'i huts', thuts'i) 3. pots'e (bots'e, mbots'e)

pulcro pulga pulga de gallina pulgar pulidor de uas pulir pulmn pulmona pulque pulque agrio pulque dulce pulque dulce pulque fuerte afecto al pulque pulsar

pulsera

pulso pulular pulverizador pulverizar pulla pungir punta puntapi puntera puntiagudo puntilla, pica, puya punto doble punto en punto puntual punzada punzar punzar puado pual puetazo puo [medida] puo [de mano] puo [de la ropa] pupila

4. kwati (dem, jwati) 1. nzatho (xi) 2. t'axi (xi) 'a (ar) 'yext'o (ar) nokunsa'e (ar) 'nakuxa (ar) kongi (kongi, jongi) pulmon (ar) pulmon (ar) sei (ar) ixkusei (ar) usei (ar) t'afisei (ar) nzedisei (ar) zisei (ar) 1. mihi (mihi, hmihi) 2. tsa ar 'ye (za ar 'ye, ts'a ar 'ye) 3. tsapi (zapi, ts'api) 4. nu (nu, hnu) 1. nt'o'ye (ar) 2. nkt'u'ye (ar) 3. nt'ut'u'ye (ar) 'ye (ar) xant'i (xant'i, xant'i) thot'ungunt'i (ar) tht'i (tht'i, 'rt'i) zemuh (ar) suni (dem, dem) 1. nts' (ar) 2. nts't'i (ar) 'rots'u dungwa nt'ts'i 1. nts' (ar) 2. nts't'i (ar) nts' (ar) punto (ar) (ya) yoho punto 1. xi ho 2. tsoni ar za kumpli (ar) 1. suni (ar) 2. dumui (ar) suni (suni, suni) dumui (dumui, dumui) mit'i (ar) nts'kwai (ar) mpet'ugu (ar) mit'i (ar) mit'i (ar) puo (ar) 1. btsi mengu (ar) 2. 'boda (ar)

pureza purga purgar purificacin purificar puro (cigarro) puro pus pusilnime puta puto putrefacto puya

nxoge (ar) nts'ut'umui (ar) nts'ut'umui (nts'ut'umui, nts'ut'umui) t'axki (ar) t'axki (t'axki, t'axki) (n)xoge 'yui xoge (ar) 1. mo (ar) 2. 'ya (ar) ntsu (ar) 1. loka (ar) 2. nts'o'beh (ar) 1. loko (ar) 2. yozn (ar) ya (xi) nts' (ar)

Q
que [pronombre relativo singular] que [pronombre relativo plural] qu? 1. nu' 2. ---1. nu'u 2. ---1. te? 2. tem? 3. temu? te ar 'mefi? 1. ter 'me'? 2. ter 'mehnu? ter'me'? temu ora? temu gi m? 1. temu ir boni? 2. temu ar 'me'? 1. tot'i (tot'i, 'rot'i) 2. tehmi (tehmi, 'rehmi) 3. 'waki ('waki, 'waki) 4. poe (poe, poe) 1. toni (doni, 'roni) 2. 'waki ('waki, 'waki) ntot'i (ar) kohi (gohi, ngohi) metho (xi) nt'ot'e (ar) ngaxte (ar) kats'i (gats'i, jats'i) dnts'i (ar) k'ani (ar) 1. nzt'i (ar) 2. mbat'i (ar) nzt'i (ar) 1. tst'i (zt'i, nzt'i) 2. thut'i (dut'i, 'rut'i) zo (nzo, nzo) mbat'i (ar) 1. ngaxte (ar) 2. tuhni (ar) ne (ne, hne) fot'e (ar) Maxei 1. hne (xi) 2. mpdi (ar)

qu es?, qu son? qu eso eso? qu cosa? qu hora es? qu le parece? qu significa? quebrar(se)

quebrar [madera] quebrada quedar(se) quedo quehacer queja quejarse quejido quelite quemado, -a quemadura quemar(se) quemar, arder quemazn querella querer queresa [mosca] Quertaro querido

quesadilla queso quesquemitl quicio quiebra quin? quin sabe quieto quijada qumica qumico quimil quince quincena quintonil [quelite comestible] quiosco

quiote quirugo quisquilla quitar quitar retoos para plantar en otra planta quitarse quizs

hme gexu (ar) gexu (ar) majwi (ar) 'ni goxthi (ar) ntot'i (ar) 1. togo? 2. togo'? 1. hdi 2. to da ne metho (xi) hmi (ar) nthnts'i (ar) kimiko (ar) 'beni (ar) 'ret'a makut'a (ar) 1. 'ret'a makut'a (ar) 2. 'net'ama kut'a (ar) xitha (ar) ngxudi (ar) 1. 'net'ama kut'a (ar) 2. ngmahe'mi (ar) thuxu'wada (ar) 'yothe hyet'i (ar) hki tx'utho (ar) hki (hki, thki) toke (toke, 'roke) 1. 'wengi ('wengi, 'wengi) 2. thts'i (dts'i, ndts'i) 1. xhm 2. ja dar ora

R
rabadilla rbano rabia rabiar rabo rabn racimo racional racha radical radicarse radio radioemisora radioescucha raer Rafael rfaga raz raja rajar ralo rallar rama ramo ramo de flores rampln rana ranchero rancho rancio rango ranura rapar rapaz rpidamente, rapidez, rpido raptar 'yozu (ar) rabano (ar) nogo (ar) nogo (nogo, nogo) ts'u (ar) dozu (ar) (ya) uba mbeni (ar) 'nindhi (ar) ndui (ar) xangu'yui (xangu'yui, xangu'yui) thuhu (ar) mboxuthuhu (ar) 'yoxuthuhu (ar) 1. kkuxingu (gkuxingu, jkuxingu) 2. tki (dki, 'raki) Rafe (ar) 'nindhi (ar) 'yu (ar) nxot'uz (ar) 1. xot'e (xot'e, sot'e) 2. heke (hyeke, theke) 1. 'ram'bu (ar) 2. haki (ar) 1. t'uni (t'uni, 'runi) 2. uni (uni, t'uni) 'yez (ar) t'olo 'yez (ar) 'yedoni (ar) 1. ts'one (ar) 2. ts'ozexthi (ar) 'we (ar) mengu hnini (ar) 'mui (ar) 1. nzedi 'ithi (ar) 2. nzedi dehe (ar) hents'i (ar) njt'i (ar) xi ('xi, t'xi) be (ar) 1. ngut' 2. 'nihi juki (guki, njuki)

rapto raqutico raramente rareza raro a ras rasado rasar

rascacielos rascar(se) rasgar(se) rasgo

rasguar

rasguo

raso raspa raspado raspadura

raspar raspar magueyes rastrear rastrillar rastrillo rastro rastrojo rasurado rasurarse rata rata grande rata hembra

njuki (ar) tu'mundo'yo (ar) 1. tx'utho 2. hingi nzm'bu 1. tx'utho (ar) 2. hingi nzm'bu (ar) 1. tx'utho 2. hingi nzm'bu hehe (ar) 1. thexki (xi) 2. theki (xi) 1. hexki (hyexki, thexki) 2. heki (hyeki, theki) 3. heki (hyeki, theki) tonigu (ar) 1. xa'mi (xa'mi, sa'mi) 2. xaki (xaki, saki) xeki (xeki, seki) 1. hnoni 2. hmi (ar) 3. 'mui (ar) 4. 'u (ar) 5. hne (ar) 1. xet'i (xet'i, set'i) 2. xaki (xaki, saki) 3. xa'mi (xa'mi, sa'mi) 1. nset'i (ar) 2. nsaki (ar) 3. nsa'mi (ar) hehe (ar) xit'ei (ar) tse (ar) 1. nt'ext'e (ar) 2. nt'ets'e (ar) 3. njoxke (ar) 4. 'nhmi (ar) ext'e ('yext'e, t'ext'e) afi ('afi, t'afi) 1. jut'i (gut'i, njut'i) 2. ph (bh, 'bh) munts'i (munts'i, hmunts'i) nt'xujuni (ar) 1. nthometi (ar) 2. hmunts'upasto (ar) 1. pasto (ar) 2. rastroho (ar) nt'xujuni (xi) 1. xi ('xi, t'xi) 2. xujuni ('xujuni, t'xujuni) tsungu (ar) 1. dt ngu (ar) 2. ndongu (ar) tsungu (ar)

rata macho ratero por un ratito rato dentro de un rato hace un rato ratn ratonera raudal raudo raya rayar rayo raza razn tener razn razonable razonar reabrir reaccin reaccionar reacio real [moneda de 25 centavos] Real del Oro [entre Michoacn y Estado Mxico] realidad realismo realista realizar realzar

reata reata de lazar rebaja rebanada rebao [en general] rebao de borregos rebasar rebatir rebelarse rebelde rebelin rebosar rebosar

rebotar

ndongu (ar) be (ar) hontho 'nar t'olo ora ora (ar) jawa 'nar ora ma he'mi t'ungu (ar) mengu (ar) 1. nzathe (ar) 2. nzoho xingu (ar) 1. ngut' (ar) 2. 'nihi (ar) 'u (ar) hoku'u (hyoku'u, thoku'u) jwei (ar) rasa (ar) nt'ode (ar) m xi ho (m xi ho, hm xi ho) hmmukwni (ar) beni (beni, mbeni) pengunsoki (mengunsoki, 'bengunsoki) mpati (ar) mpati (dem, dem) nduxte (ar) odumi (ar) 'oro makwni (ar) makwni (ar) makwni (ar) 1. ot'e ('yot'e, t'ot'e) 2. hoki (hyoki, thoki) 1. pengi juts'i (mengi juts'i, 'bengi juts'i) 2. juts'i (guts'i, njuts'i) 3. ndt (ndt, ndt) 4. 'ets'i ('ets'i, 'ets'i) nthhi (ar) 1. dnthi (ar) 2. menthi (ar) k'mi (g'mi, j'mi) xeni (ar) ngdi (meti) (ar) ngdi deti (ar) thots'i (dem, dem) 1. penguts'edi (menguts'edi, 'benguts'edi) 2. penguh (menguh, 'benguh nangi (dem, hnangi) nangi (ar) hnangi (ar) tonts'i (donts'i, 'ronts'i) 1. k'onts'i (dem, dem) 2. uts'i (dem, dem) 3. hyexki (dem, dem) 'bo'mi (ar)

rebozar rebozo rebuscado rebuscar rebuznar recado recaer recada recmara recargar recato recaudar

recelo receptor receta recibimiento recibir [personas y objetos duros] recibir [objetos blandos] se recibi recibir enseanza recibo reciente recio recproco recitar reclamar recluir recluso recoger recoger, cortar frutas recoger, llevar objetos recolectar recomendar recompensa reconocer reconocido reconocimiento recopilar recordar, pensar en recorrer recorrido recortar recorte recortar(se) recreo rectngulo rectificar recto

paxunthu'ye (mpaxunthu'ye, 'baxunthu'ye) nthu'ye (ar) nthoni xin ho honi xi ho (hyoni xi ho, ton xi ho) mafi (mafi, hmafi) 'mehni (ar) pengi jwangi (mengi jwangi, mengi jwangi) munts'i (ar) kut'ung (ar) kwats'i (gwats'i, jwats'i) hnu (ar) 1. h (ha, th) 2. kwati (wati, jwati) 3. jot'i (got'i, njot'i) ntsu (ar) nthdi (ar) he'mi nt'othe (ar) nth (ar) h (h, th) kh (gh, jh) 1. ba t'uni 2. ba kh h ar nt'uti (h ar ntuti, th ar ntuti) resibo (ar) 'ra'yo (ar) nts'edi (xi) nthndi (ar) xadi (nxadi, nsadi) reklam (dem, dem) kot'i (got'i, jot'i) 1. jot'i (xi) 2. mfadi (xi) kh (gh, jh) tuki (duki, 'ruki) hts'i (hyts'i, thts'i) munts'i (munts'i, hmunts'i) xifi (xifi, sifi) njut'i (ar) meya (meya, hmeya) hmeya (xin) hmeya (ar) munts'i (munts'i, hmunts'i) beni (mbeni, mbeni, [mfeni]) 'yo ('o, 'o) 'o (ar) 1. hets'i (hyets'i, nthets'i) 2. heki (hyeki, ntheki) ntheki (ar) kwats'i (gwats'i, jwats'i) ntsaya (ar) makwadro (ar) yokwi (yokwi, yokwi) njwntho (ar)

rector recuerdo recuerdos recuperar, recuperar salud, ganar fuerza recurso rechazar rechazo rechinamiento rechinar rechoncho red red para cazar conejos cuchara redaccin redactar redactor redil redimir redondear redondo reducir(se) redundante reembolso reemplazar referencia referir(se a) refinamiento refinar reflejarse reflejo reflexin reflexionar reforma reformar refrn refrescante refrescar refresco refrigerado refuerzo refugiado refugiarse

nd jar unibersida (ar) (m)feni (ar) mfeni (ya) pengi (mengi, 'bengi) thboj (ar) kots'i (gots'i, njots'i) njots'i (ar) 1. nt'ihni (ar) 2. nts'ixuni (ar) 1. nts'ixuni (nts'ixuni, nts'ixuni) 2. nt'ihni (nt'ihni, nt'ihni) dkumet'i (ar) t'ats'i (ar) daxi (ar) nt'ats'i (ar) 1. nt'ot'e (ar) 2. nthuts'i (ar) 1. huts'i (huts'i, thuts'i) 2. ot'e ('yot'e, t'ot'e) 1. 'yot'e (ar) 2. huts'i (ar) njot'umeti (ar) pengi (mengi, 'bengi) tsant'i (ntsant'i, ntsant'i) tsant'i (ar) 1. ki (gi, nji) 2. tx'uki (tx'uki, tx'uki) uni xingu 'bengu'rh (ar) 1. pombi (pombi, 'bombi) 2. pati (pati, 'bati) nthe (ar) nthe (nthe, nthe) ts'uki (ar) ts'uki (ts'uki, ts'uki) xuhmi (dem, dem) nxuhmi (ar) 1. mbeni (ar) 2. mfeni (ar) beni (mbeni, mbeni [mfeni]) yokwi (ar) yokwi (yokwi, yokwi) hm (ar) tset'i (ar) 1. tset'i (tset'i, tset'i) 2. xa'mi (xa'mi, sa'mi) refresko (ar) tset'i (xi) mfats'i (ar) poni (ar) 1. ni (ni, hni) 2. poni (boni, mboni) 3. kwat'i (wat'i, jwat'i)

refugio regadera regalar regalo regaada regaar regao regan regar(se)

regatear regazo

rgimen regin regir registrar registro regla regocijarse regresar, hacer que alguien o algo regrese regreso reguilete rehilete regular rehn rehusar reina reinar rerse reja relacin relacionar relajar(se) relajo relamerse relmpago relampaguear relativo relato relegar

thmfats'i (ar) hmnthe (ar) 1. untho (untho, t'untho) 2. uni (uni, t'uni) nt'uni (ar) ntsui (ar) 1. tsui (zui, ts'ui, [tsui]) 2. tsute (zute, tsute, [ts'ute]) 1. nts'ui (ar) 2. ntsui (ar) zute (ar) 1. mnthe (mnthe, hmntehe) 2. xithe (xithe, sithe) 3. hmni (hmni, hmni) 4. 'uni ('uni, 'uni) 1. ni 'ma (ni ma, hni ma) 2. ni 'rai (ni 'rai, hni 'rai) 1. ngode (ar) 2. mfats'i (ar) 3. mbats'i (ar) 4. nt'oxi (ar) 'mui ts'ut'ubi (ar) hai (ar) nts'ut'ubi (dem, dem) huts'i (huts'i, thuts'i) nthuts'i (ar) he'mi'mu (ar) johya (njohya, njohya) 1. kots'i (gots'i, njots'i) 2. pengi (mengi, 'bengi) 'bengi (ar) t'olo mfit'i (ar) t'olo mfit'i (ar) zatho (ar) njapi (ar) hingi h (hinda h, hixith) 'beh nd nts'ut'ubi (nts'ut'ubi, nts'ut'ubi) 1. thede (nthede, nthede) 2. theni (deni, 'reni) 'naku bentan (ar) 'bede (ar) nthewi (dem, dem) tu'mi (du'mi, 'ru'mi) njohya (ar) ntets'e (dets'e, 'rets'e) jwei (ar) 1. jwei (jwei, jwei) 2. jweti (jweti, jweti) nthewi (ar) 'bede (ar) 1. eni ('yeni, t'eni) 2. heke (hyeke, theke)

relevar relexificacin relieve religin relinchar reliquia reloj reloj de pared relojera relojero relumbrar rellenar relleno remachar remache remar remate remendar remediar remedio remendar remiendo remitir remo remojar remolcar remoler remolino remolino de aire remolque remordimiento remoto remuneracin renacuajo rendicin rendimiento rendir rendirse rengln renombre renta rentar renuncia renunciar reir reo reparacin

3. 'rats'i ('rats'i, 'rats'i) juki (guki, njuki) (ar) nthnts'i ya h njuki (ar) nzokw (ar) mafi (dem, hmafi) 'bitu the ntsu (ar) ora (ar) (ar) ora njot'i (ar) 'ba ora ma ora (ar) jwexki (jwexki, jwexki) uts'i (uts'i, huts'i) uts'i (xi) tot'e (dot'e, 'rot'e) 'rot'e (ar) 'yoni ('yoni, 'yoni) ngts'i (ar) fetute (metute, 'betute) 1. pengi (mengi, 'bengi) 2. yokwi (yokwi, yokwi) 1. 'bengi (ar) 2. yokwi (ar) 1. pot'e (mot'e, 'bot'e) 2. yokwi (dem, dem) 1. 'bot'e (ar) 2. yokwi (ar) pehni (mehni, 'behni) 'nz (ar) 1. pobo (mobo, 'bobo) 2. pod (mod, 'bod) juni boj (dem, dem) tht'i (dt'i, 'rt'i) xedi (ar) 'yomundhi (ar) juniboj (ar) mbeni (ar) ya'bu nt'uni (ar) zomfo (ar) xu (ar) xu (ar) xu (xu, xu) tsabi (zabi, nzabi) 'u (ar) mfdi (ar) (ar) hmihi njut'i hmihi (dem, dem) boni (ar) poni (boni, boni) tuhni (ntuhni, ntuhni) ts'okute (ar) 1. nt'ot'e (ar)

reparado reparador reparar repartir reparto repasar repaso repentinamente, de repente repetir repetir lo que otros dicen repicar replegar replegarse replicar reportaje reportar reportero reposo reprensin representar

representar [edad] representante reprimir reprobar reprochar reproche reproduccin reproducir reptil repblica Repblica Mexicana requerir se requiere res resaltar resbalar(se) resbaloso

rescatar rescate resembrar

2. nthoki (ar) nthoki (xi) 1. hyokute (ar) 2. 'yot'ute (ar) 1. hoki (hyoki, thoki) 2. ot'e ('yot'e, t'ot'e) 1. heke (hyeke, theke) 2. hege (hyege, thege) 1. nthege (ar) 2. ntheke (ar) yokwi (dem, dem) yokwi (ar) pente 1. yopi (yopi, yopi) 2. yokwi (yokwi, yokwi) feti (meti, 'beti) 1. zunt'i (zunt'i, zunt'i) 2. t'uni (t'uni, t'uni) tot'i (dot'i, 'rot'i) pengi (mengi, 'bengi) thti nts'edi (dti nts'edi, 'rti nts'edi) nt'ungumfdi (ar) ungumfdi (dem, t'ungumfdi) ungumfdi (ar) ntsaya (ar) ntsui (ar) 1. pombi (pombi, 'bombi) 2. pati (pati, 'bati) 3. udi ('udi, t'udi) nthewi ar jehya pati (ar) 'ba'mi (dem, dem) 1. hingi thogi (dem, dem) 2. hingi 'eme (dem, dem) kots'i (gots'i, jots'i) njots'i (ar) 'bengi uni (ar) pengi uni (mengi uni, 'bengi uni) zu'we (ar) ximhai (ar) ximhai Mim'onda honi (hyoni, thoni) bi thoni boi (ar) 'na'o (ar) yaxt'i (yaxt'i, yaxt'i) 1. kongi (xi) 2. nk'oni (xi) 3. yaxt'i (xi) pengi (mengi, 'bengi) 'bengi (ar) 1. 'uts'i ('yuts'i, t'uts'i) 2. pots'i (mots'i, 'bots'i)

resentimiento reserva reservado

reservar resfriado resfriarse resguardo resina resistente resistirse resolver resorte respaldar respeto respetable respetuoso respingar, levantar

respiracin respirar replandor responder responder positivamente respuesta

resquebrajadura restar restaurante restituir resto restregar restringir resucitar resuello resultado resultar resumen resurreccin retirar(se)

tsamu'u (ar) njwati (ar) 1. hmti (xi) 2. hmki (xi) 3. zamuji (ar) kwati (kwati, jwati) ndutse (ar) ndutse (ndutse, ndutse) njwati (ar) bopo (ar) zeti (ar) tseti (zeti, ts'eti) 1. jts'i (gts'i, jts'i) 2. tini hki (dini hki, 'rini hki) rosorte (ar) 1. nzehe (nzehe, nzehe) 2. (n)kwats'i (wats'i, njwats'i) 1. t'eje (ar) 2. hnumansu (ar) hne (xin) 'eje (ar) 1. mbokwene (mbokwene, mbokwene) 2. nangi (nangi, nangi) 3. ndne (ndne, ndne) njuxuh (ar) juts'i (guts'i, nguts'i) hats'i (ar) 1. thdi (ddi, 'rdi) 2. thti (dti, 'rti) thdi h (ddi h, 'rdi h) 1. nthdi (ar) 2. njots'i (ar) 3. 'rdi (ar) 4. 'rti (ar) 1. k'ani (ar) 2. t'it'i (ar) 1. k'mi (g'mi, j'mi) 2. tx'uki (tx'uki, tx'uki) huni (ar) pengi (mengi, 'bengi) n' pongi koxt'i (goxt'i, joxt'i) tx'uki (tx'uki, tx'uki) hh (hh, thh) h (ar) 1. xu (ar) 2. 'rh (ar) 'rh ('rh, 'rh) hneki (hneki, hneki) tx'uku mfeni (ar) hh (ar) 1. kweke (hweke, t'eke [theke] 2. tts'i (dts'i, 'rts'i)

retoar retoo retorcer retorno retortijn retrasado retrasarse retratar(se) retrocederse reumatismo reunin reunir(se) revancha revelar revelar rollo reventar(se) reventarse [un tumor] reverencia revs [de una hoja] revisar revisin revista revoltear revolucin revolver rey rezar rezongar ribera rico seor rico ridiculizar ridculo riego riel rienda riesgo rifa rifle rgido riguroso rima

rimar

'rogi ('rogi, 'rogi) 'rofi (ar) 'bat'i ('bat'i, 'bat'i) 'bengi (ar) 1. nk'omui (ar) 2. nk'oxumui (ar) 'befa 'befa ('befa, 'mefa) njukufotografiya (njukufotografiya) 'yoxutha ('oxutha, 'oxutha) uwa (ar) hmunts'i (ar) munts'i (munts'i, hmunts'i) njots'i (ar) mfdi (dem, dem) juki (guki, njuki) 1. foge (foge, foge) 2. k'ugi (k'ugi, k'ugi) 1. fege (fege, fege) 2. foge (foge, foge) 1. t'eje (ar) 2. hnumansu (ar) tsuti (ar) nu (nu, hnu) hnu (ar) rebista (ar) mfe'mi (mfe'mi, mfe'mi) hki (ar) 1. thts'i (thts'i, 'rnts'i) 2. pant'i (mant'i, 'bant'i) nd (ar) xadi (nxadi, nsadi) ndne (ndne, ndne) nthe (ar) hboj (ar) hboj (ar) theni (deni, 'reni) 1. dente (ar) 2. 'reni (ar) 'unthe (ar) ryel(e) (ar) ryenda (ar) nts'okute (ar) nthuts'i (ar) nzafi (ar) me (xi) 1. nzadi (xi) 2. nza'mi (xi) 1. hm (ar) 2. hnoni (ar) 3. nsadi (ar) 1. hokuhm (hyokuhm, thokuhm) 2. hokunsadi (hyoku)

rincn ria rin ro riqueza risa risco [piedra larga] risible ristra risueo ritmo ritmo rito rival rivalidad rizado robar roble robo robusto roca rocalla roce roce social rociar roco rocoso rodaja rodar rodear rodeo rodilla rodillo Rodolfo roedor roer rogar rojo rollo rollo de pelicula romance

romera romero romo rompecabezas

ts't'i (ar) tuhni 8ar) riu (ar) dthe (ar) thboj (ar) 'rede (ar) mado (ar) these (ar) teni (ar) these (ar) ntedi (ar) nzunt'i (ar) 'mui nts'okw (ar) 1. 'ente (ar) 2. tte (ar) 1. 'ente (ar) 2. tte (ar) txinu (ar) pe (mpe, 'be) doza (ar) 'be (ar) tsedi (ar) do (ar) t'olo hmunts'udo (ar) nthuki (ar) nthe (ar) 1. hmni (hmni, hmni) 2. hmti (hmti, hmti) xa (ar) 1. udo (ar) 2. mbodo xikutsant'i (ar) tsant'i (tsant'i, tsant'i) thets'i (thets'i, thets'i) nthets'i (ar) hmu (ar) tsant'i hme'muhai (ar) Dolfo (ar) 'i (ar) tsots'i (zots'i, nts'ots'i) 1. adi ('yadi, t'adi) 2. roga (roga, roga) theni (ar, xi) 'bants'i (ar) 'ma'mi (ar) 1. romanse (ar) 2. hne (ar) 3. hnoni 'na'o (ar) nzengwate (ar) nzengwate (ar) do (ar) 1. nsengut'ut'u (ar) 2. nsengumfeni (ar)

romper

3. 1. 2. 3.

rompope ron roncar ronco [persona de voz grave] roncha ronda rondar ronquido ronronear roa ropa ropa interior roque rosa rosa de Castilla color de rosa rosado rosario Rosala rosca rostro roto roto [de ropa] roto [de objetos duros] rtula rozar

roznar rub rubio

rubor ruborizar rudimiento rudo

hembi (ar) xeki (xeki, seki) foni (foni, mfoni) t'uni (t'uni, t'uni) 'ithi nti rompope (ar) 'ithi nti ron (ar) gani (ngani, ngani) ngenxa (ar) ssi (ar) 1. nxint'i (ar) 2. tsant'i (ar) 1. thets'i (thets'i, thets'i) 2. tsant'i (tsant'i, tsant'i) ngani (ar) gani (ngani, ngani) fuxu (ar) 1. 'bitu (ar) 2. nthe (ar) 'bitu mbo (ar) dt 'eni (ar) donz (ar) donzadoni (ar) donz (ar, xi) ixthi (ar) ntode (ar) Liya (ar) nsats'i (ar) hmi (ar) 1. ndehmi (xi) 2. xegi (xi) ze (ar) 1. dots'i (ar) 2. do (ar) 1. tsant'i (ar) 2. ntokundo'yo (ar) 1. huki (hyuki, thuki) 2. heni (hyeni, theni) 3. tseki, (zeki, ts'eki) 4. fant'i (fant'i, fant'i) mafi (mafi, hmafi) 1. hats'udo (ar) 2. theni xi njwets'i (ar) 1. k'axt'u (ar) 2. nk'axt'i (ar) 3. thents'i (ar) 4. theni (ar) 1. mponguhmi (ar) 2. ntsa (ar) mponguhmi (dem, dem) 1. ndui 'mui (ar) 2. ndui nsadi (ar) 1. (n)ts'o'eni (ar) 2. ts'o'befi (ar)

rueca rueda ruedo ruego rugir ruido

ruido de pasos hacer ruido hacer ruido [agua o dinero] hacer ruido golpeando ruin ruina rumbo rumiar rumor

rumorear

ruptura

rstico

ruta rutina

1. thet'i (ar) 2. dox(u)thet'i (ar) tsant'i (ar) 1. thets'i (ar) 2. tsant'i (ar) nt'adi (ar) 1.mafi (mafi, hmafi) 2. nts'ixini (nts'ixini, nts'ixini) 1. uni (ar) 2. ntuni (ar) 3. hmafi (ar) unigwa (ar) 1. gant'i (gant'i, gant'i) 2. yunt'i (yunt'i, yunt'i) hahni (hahni, hahni) 'ront'i ('ront'i, 'ront'i) 1. ts'onte (ar) 2. ts'omui (ar) 1. nts'oni (ar) 2. nsani (ar) 'u (ar) 1. tht'i (dt'i, 'rt'i) 2. beni (beni, mfeni) 1. hne h (ar) 2. h hneh mfdi (ar) 3. hmahni (ar) 4. huxuni (ar) 5. heti (ar) 1. neh (neh, hneh) 2. hneh mfdi ( hneh mfdi, h hneh mfdi) 3. huxuni (huxuni, huxuni) 4. heti (heti, heti) 1. tuhni (ar) 2. hegi (ar) 3. nthegi (ar) 4. heh (ar) 1. ts'oni (ar) 2. 'batha (ar) 3. j'i 'batha (ar) boni (ar) 'mui (ar)

S
sbado Sbado de Gloria sbana sabandija nsabdo (ar) (ar) Nsabdo Xomhai nthe (ar) 1. t'olo zu'we (ar) 2. t'u zu'we (ar) 3. zu'we (ar) pdi (bdi, mfdi) pdi xi ho (bdi xi ho, mfdi xi ho) 1. ke ga pka 2. 'bu ga pka 'bu pdi xinho 1. bdi (ar) 2. bmh (ar) mfdi (ar) (n)s'mundojwai (ar) nkuhi (ar) het'e (xi) tsmunkuhi (zmunkuhi, ts'munkuhi) nt'unte (ar) nkuhi (xi) 1. ph (ar) 2. honi ph (ar) nsots'i (ar) 1. njuxunts'o (ar) 2. nguxunts'oni (ar) 1. njuxuts'i (ar) 2. nguxuts'i (ar) 1. nt'ts'unts' (ar) 2. njukunts' (ar) hi (hi, thi) juts'i (guts'i, [n]juts'i) 1. juts'i (guts'i, [n]juts'i) 2. k'ots'i (k'ots'i, k'ots'i) juki (guki, njuki) juki (guki, njuki) juts'i (guts'i, [n]juts'i) juts'i (guts'i, [n]juts'i) ats'i ('yats'i, t'ats'i) ts'i ('ts'i, t'ts'i) maj (ar) i (i, hi) 1. sako (ar) 2. txaketa (ar)

saber saber con exactitud que yo sepa a sabiendas sabio sabidura sable sabor sabor desagradable saborear sabotaje sabroso sabueso sacacorchos sacamanchas sacamuelas sacapuntas sacar sacar algo enterrado sacar una planta sacar algo que est adentro o al fondo sacar animales de un establo sacar agua [pozo, fuente, manantial, ro] sacar de la olla sacar lquido de una cuchara sacar punta sacerdote saciar saco

sacrificar

1. hote (hote, thote) 2. ho (hyo, tho) sacrificio, ofrenda nt'uni kw (ar) sacristn bixka (ar) sacudir 1. jwt'i (jwt'i, jwt'i) 2. jwhmi (jwhmi, jwhmi) sdico 1. ts'omfeni (ar) 2. ts'omui (ar) saeta mfit'i (ar) sagaz xindo'yo (ar) sagrado 1. nsu (xi) 2. njpi (ar) sahumar uts'i ('uts'i, t'uts'i) sahumar u'mi ('u'mi, t'u'mi) sal 'u (ar) sal molida ju'u (ar) piedra de sal, sal en granos 1. do'u (ar) 2. doxu'u (ar) sala 1. 'no'mi (ar) 2. ng 'no'mi (ar) 3. 'no'mi 'mui (ar) sala de estar 'no'mi 'mui (ar) sala de fiestas ng dngo (ar) salado 'uxi (xi) salar uxu'u ('uxu'u, t'uxu'u) salario nthet'i (ar) salchicha 1. t'uxfo ts'udi (ar) 2. xikungo (ar) saldar ot'uthai ('yot'uthai, t'ot'uthai) saldo 1. nt'ot'uthai (ar) 2. thai (ar) salero k'u'u (ar) saleroso mets'unjohya (ar) salida boni (ar) salida de sol mboxuhyadi (ar) saliente boni (ar) salir poni (boni, mboni) salir aprobado poni thogi (boni thogi, mboni thogi) salir reprobado 1. poni hingi thogi (boni thogi, mboni thogi) 2. poni nkohi (boni nkohi, mboni nkohi) salir el sol pots'e (bots'e, mbots'e) salir, brotar poho (boho, mboho) salir de viaje nets'i (nets'i, hnets'i) saliva jihni (ar) persona enferma que derrama mucha saliva mexujihni (ar) salmn salmon (ar) salmuera 'uxkudehe (ar) saln [de escuela] 1. 'mui nsadi (ar) 2. ng nsadi (ar) saln [de casa] 'no'mi (ar) salpicar(se) [agua] kwaxt'i (kwaxt'i, kwaxt'i) salsa 'rnt'u'i (ar) salsa de chile, frita en manteca nts'i (ar)

salsa picante saltamontes saltador saltar salteador saltear salto salto salubre salud saludable saludar saludar con apretones de mano saludo mandar saludos salvado salvador salvaguardia salvaje salvar salvo a salvo salvo que sanar sancin sancionar sancochar sancochar el maz sandalia sanda sanear sangrar sangre charco de sangre a sangre fra sangra sangra sangra sangriento sanguijuela sanidad San Ildefonso [municipio de Amealco] San Juan del Ro sano, estar sano

'rnt'u'i xi' ni (ar) k'oto (ar) sakute (ar) 1. sagi (nsagi, nsagi) 2. saki (nsaki, nsaki) dakute (ar) taki (daki, 'raki) nsagi (ar) nsaki (ar) thuxunzaki (ar) nzaki (ar) thuxunzaki (ar) zengwa (zengwa, nzengwa) zengwa hmit'uye (zengwa hmit'uye, nzengwa hmit'uye) nzengwa (ar) pehnunzengwa (mehnunzengwa, 'behnunzengwa) xit'ei (ar) 1. pote (ar) 2. mpoho (ar) maxte (ar) 1. nduxte (ar) 2. meti (ar) 1. pote (pote, 'bote) 2. poho (mpoho 'boho) 1. yomunho (ar) 2. hontho hi'n 'yomunho (ar) hontho hi'n 1. ni (ni, hni) 2. thits'i (dits'i, ndits'i) ntsui (ar) tsui (zui, ts'ui) fat'i (mat'i, 'bat'i) fat'udeth (mat'udeth, 'bat'udeth) 'nthiz (ar) sandiya (ar) 1. t'axki (dem, dem) 2. hoki (hyoki, thoki) nxaji (nxaji, nxaji) ji (ar) moji (ar) otho hwekute thenst'udehe (ar) 'uxathe (ar) nxaji (ar) 1. nxaji (ar) 2. nsit'uji (ar) tsiji (ar) 'yom(u)nho (ar) Nt'okw Nxanxuwa 1. 'yo xi ho ('o xi ho, 'o xi ho)

ser sano santa Santiago Mexquititln [municipio de Amealco] santidad santiguarse santo da del santo, da de fiesta Espritu Santo imagen de santo santurrn sapo saquear sarape sarcstico sardina sarna, sarpullido

sarta

sartn sastre

sastrera satrico satisfaccin satisfacer satisfecho sauz sauz llorn sauzal sava sazn sazonar sebo secador secar(se) secar en la lumbre secarse [un lquido] seccin

2. 'yomunho ('omunho, 'omunho) 1. te xi ho (te xi ho, te xi ho) 2. 'yo xi ho ('o xi ho, 'o xi ho) tsita (ar) Nsantyago 1. nsu (ar) 2. njpi (ar) tsupi (zupi, ts'upi) 1. nts'upi (ar) 2. tsita (ar) dngo (ar) Majansu (ar) tsita (ar) ts'omui (ar) sapo (ar) njuki pe (njuki pe, njuki pe) 1. mfo'mi (ar) 2. dx'yo (ar) nthenuntsituji (ar) 1. jw (ar) 2. sardin (ar) 1. ssi (ar) 2. mukussi (ar) 3. 'edu (ar) 1. n'weni (xi) 2. nt'e'mi (xi) 3. n'we'mi (ar) 1. mahmi ntsni (ar) 2. nthokuhuni (ar) 1. 'be (ar) 2. 'wedi (ar) 3. 'webitu (ar) t'etu'bitu (ar) ts'onte (ar) 1. thumui (ar) 2. thaxumhai (ar) haxumhai (hyaxumhai, thaxumhai) haxumhai (ar) xits'o (ar) xits'o (ar) mboxits'o (ar) 1. dehe 'yomu(n)ho (ar) 2. ngiz (ar) 1. ntsots'e (ar) 2. nzots'e (ar) 1. ntsots'e (zots'e, nts'ots'e) 2. ja zots'e nd (ja zots'e nd, ja zots'e nd) xebo (ar) nt'ot'i (ar) ot'i ('yot'i, t'ot'i) hahni (hahni, thahni) xa (xa, xa) 1. 'mui (ar)

seccin de sombreros seco secretaria secretario secretearse secreto secta sector secuaz secuela secuencia secuestrar secular sed tener sed tengo sed seda sedicioso sediento sedimiento seduccin seducir seductor segador segar segmento en seguida seguido seguir seguir bien segn segundo de segunda mano segundo [medida de tiempo] seguridad seguro seis seleccin

2. ng (ar) 3. xeni (ar) 4. (n)thege (ar) 5. (n)theke (ar) 6. ntheni (ar) (ar) 'ma ya fui 1. ot'i (xi) 2. 'oni (xi) 'yofo (ar) 'yofo (ar) noni njot'i (noni njot'i, hnoni njot'i) 1. nt'gi (ar) 2. njot'i (ar, xi) 1. ts'ont'uti nsadi (ar) 2. nt'uti nsadi (ar) xeni (ar) dembate (ar) 1. nt'uni (ar) 2. pengi (ar) teni (ar) mihi (mihi, hmihi) 1. kadu 'nanthebe njeya 2. tat'u 'nanthebe njeya 'ruthe (ar) 1. tuthe (duthe, 'ruthe) 2. pets'i ar 'ruthe (mets'I ar 'ruthe, 'bets'I ar 'ruthe) tsuki ar 'ruthe seda (ar) honguhki (ar) duthe (ar) thot'e (ar) nkadi (ar) kadi (kadi, jadi) kadi (ar) xapasto (ar) xa (xa, sa) nthets'i (ar) gem'bu jat'o teni (deni, 'reni) 1. 'yo ar za ('o ar za, 'o ar za) 2. 'yo xi ho ('o xi ho, 'o xi ho) pe oho (ar) ar oho ar 'ye segundo (ar) makwni (ar) 1. makwni (ar) 2. 'yomuho (ar) 'rato (ar) 1. nt'eke (ar) 2. nt'ets'i (ar) 3. jwahni (ar)

seleccionar

selecto selva sellar sello semforo semana Semana Santa la prxima semana semanal, semanario semanal, semanario semanario [revista] semblante semblanza

sembrador sembrar [trigo, cebada, chicharros] sembrar [maz, frijol, habas, calabazas] semejante

semejanza

semen semental semestre semicocido semidesnudo semidifunto semidormido semilla semilla de calabaza semilla de chile semilla de flor semilla de mezquite semilla de tuna sencillez sencillo senda

1. ets'i ('yets'i, t'ets'i) 2. t'eke (t'eke, t'eke) 3. jwahni (dem, dem) ms ar za mboz (ar) 1. njwati (njwati, njwati) 2. seyo (seyo, nseyo) 1. njwati (ar) 2. seyo (ar) tsibi (ar) sumn (ar) Nts'upa (ar) 1. ar sumn da kuhu 2. ar sumn da'e'bu kadu sumn tat'u sumn he'mi tat'u sumn 1. hmi (ar) 2. nthe (ar) 1. nthewi (ar) 2. nthe (ar) 3. 'rangu (ar) mot'i (ar) poni (moni, 'boni) pot'i (mot'i, 'bot'i) nthe (ar) 1. hehe (ar) 2. 'rangu (ar) 1. nthe (ar) 2. hehe (ar) 3. 'rangu (ar) 1. nda (ar) 2. simiya (ar) tada (ar) 1. semestre 2. ar pa 'rato ya zn 'bat'i (ar) dozu (ar) nedu (ar) neth (ar) 1. simiya 2. nda (ar) demu (ar) nda'i (ar) nfaduni (ar) ndat'hi (ar) 1. ndakh (ar) 2. ndaj (ar) 1. hingi hei (ar) 2. hingi hembi (ar) 1. hingi hei (ar) 2. hingi hembi (ar) ts'ixt'u'u (ar)

senectud senil senos sensacin

sensato sensible sensitivo sensual

sentado, estar sentado sentar sentar bien, venir bien sentarse sentarse [sobre] sentarse [en forma grosera] sentarse [alrededor de algo] sentencia sentenciar sentido los sentidos sentimiento sentimiento doloroso sentir(se) sentirlo sentir placer, sentirse bien sentirse [entre gente grande] sentirse mejor sentirse solo sea, seal sealar seor

seora seorita por separado separar(se)

septiembre sepulcro

1. ngxu'mui (ar) 2. nxita (ar) 'mui xita (ar) 'ba (ya) 1. hne (ar) 2. dumui (ar) 3. nthki (ar) mbeni (ar) nzot'umui (ar) nzot'u mui (ar) 1. nzot'umui (ar) 2. nkui (ar) 3. nendo (ar) 4. ne'beh (ar) hudi (hudi, thudi) ei ('ei, t'ei) nthe xinho hudi (hudi, thudi) huts'i (huts'i, thuts'i) hode (hyode, thode) hu'mi (hu'mi, thu'mi) nts'ui (ar) tsui (zui, ts'ui) 1. pomuh (ar) 2. ntsamu'u (ar) ar nt'ode, ar thandi, ar ntsa, ar 'bh nts'a (ar) 1. 'umfeni (ar) 2. dumui (ar) tsa (za, ts'a) tsa (za, ts'a) 1. tsa xi ho (za xi ho. ts'a xi ho) 2. tsa johya (za johya, ts'a johya) thfni (thfni, thfni) 1. haxumhai (haxumhai, thaxumhai) 2. tsa ms xi ho (za ms xi ho, ts'a ms xi ho) tsase (zase, ts'ase) 1. se (ar) 2. nt'udi (ar) udi ('udi, t'udi) 1. nd (ar) 2. hmu (ar) 3. 'oho (ar) 'beh (ar) nxutsi (ar) 1. ntheke 2. ntheki 1. heke (heke, ntheke) 2. heki (hyeki, theki) 3. hege (hege, thege) 4. hegi (hegi, thegi) setyembre (ar) nt'agi (ar)

sepultar sepultura sequa squito (el) ser ser atleta ser humano ser lo mismo ser oriundo serenata serenidad sereno serie seriedad serio sermn serrana serrano serrn serrucho serpentear serpiente servicio servidor servidumbre servil servilleta

'agi ('yagi, nt'agi) 1. 'agi (ar) 2. nt'agi (ar) ndbehe (ar) hmunts'uj'i teni (ar) 'mui (ar) 1. nixtri (ar) 2. nextri (ar) j'i (ar) nthewi ar mengu 'mei nthi (ar) hats'i (ar) hats'i (ar) teni (ar) metho (ar) metho (xi) nsadi kw (ar) hai t'oho (ar) mengu t'oho (ar) ngunt'uz (ar) thegi (ar) noni (noni, hnoni) k'e (ar) 1. 'befi (ar) 2. (n)japu'befi (ar) mepate (ar) 1. (ya) mepate 2. meti 'befise (ar) mepate (ar) 1. mants'uhme (ar) 2. 'maxuhme (ar) pepi (mepi, 'bepi) 'raki ('raki, t'aki) uni (uni, t'uni) hots'e (hyots'e, thots'e) 'wini ('wini, t'ini) 'rato 'ret'a 1. maki (xi) 2. magi (xi) 3. 'bat'i (xi) 4. heximi (xi) 1. maki (maki, maki) 2. magi (magi, magi) 3. 'bat'i ('bat'I, 'bat'i) heximi (heximi, heximi) hmunts'i (ar) bont'yo (ar) yoto 'ret'a (ar) njot'uz (ar) potu thuhu (ar) nza'mi (xi)

servir servrmelo sevir alimentos en una comida servir en la mesa sevir de comer sesenta sesgado

sesgar

sesin seso(s) setenta seto seudnimo severo

sexo, sexual [entre seres humanos] sexo, sexual [entre animales] si [condicional] si [condicional] si [pregunta indirecta] si no si pues si siclogo sidra siega siembra siempre

siempreviva [planta] sien sierra sierra [instrumento para serrar madera] siesta siervo siete siglo significado signo siguiente slaba silbar silbato, silbido persona que toca silbato silencio silueta silvestre

silla

silln smbolo simetra, simtrico simiente similar simpata simptico

'oho wa 'beh tsuzuwe wa ndozuwe nu'bu nu'mu ha 'bu hi'n h pos h bdi 'mui (ar) 'ithi mnsan (ar) xa (ar) 'mot'i (ar) 1. zntho 2. (n)zm'bu jat'o huxu'ye (ar) xithi (ar) t'oho (ar) thegi (ar) (ar) t'h gem'bu ar huni mepate (ar) yoto (ar) 'nanthebe njeya (ar) ir boni nt'udi (ar) 1. n' ma 'na 2. ma 'na xeni h (ar) 1. huxi (hyuxi, thuxi) 2. huxt'i (hyuxt'i, thuxt'i) 1. thuxi (ar) 2. thuxt'i (ar) hyuxi (ar) hingi 'ni (ar) jat'i xudi (ar) 1. 'batha (ar) 2. meti (ar) 3. nduxte (ar) 1. thuhni (ar) 2. njwat'i (ar) 3. nthts'i (ar) 1. dthuhni (ar) 2. dt thuhni (ar) nt'udi (ar) 1. hehe 2. 'nao nt'ot'e 1. nda (ar) 2. ndo (ar) nthe(wi) (dem, dem) 1. 'mui ar za 2. hogu'mui (ar) 1. hoguj'i (ar) 2. hogu'mui (ar)

simple

simulacro simular simultneo sin

sin embargo, no obstante sinceridad con sinceridad sincero sinfin singular siniestro sinnmero sino sinnimo sinsontle, carbn sintaxis sinsabor sntesis sntoma sinvergenza siquiatra ni siquiera sirve, servir sirviente sistema sitio sitio [de taxis] situacin situar sobaco sobar soberana soberano soberbio sobornar soborno sobrar sobras, desperdicios de la comida sobre, acerca de sobre, encima de sobrealimentar sobrecejo

1. honse (ar) 2. xongo (ar) 3. hingi hembi 4. hingi kuhi 5. dondo (ar) tsita (ar) hot'unt'udi (hyot'unt'udi, thot'unt'udi) thekunt'ot'e 1. 'bu otho 2. otho 3. si 1. getho 2. 'nehe makwni (ar) ko makwni (ar) makwni (ar) otho ngts'i (ar) 1. 'na 2. 'natho nthogi xi 'u (ar) 'bede hingi ntantya (ar) 1. pe 2. sinu hm h nthe (ar) teh (ar) nt'ot'e njunuh (ar) otho nkuhi ntx'uki nt'ot'e (ar) ndui heni (ar) 'ts (ar) 'yothe mfeni (ar) nisikyera mahyoni maxte (ar) nt'ot'e gatho (ar) 'mai (ar) 'mai (ar) 'mui (ar) tsogi (zogi, ts'ogi) kaxjo (ar) koxt'i (goxt'i, njoxt'i) ndse (ar) ndse (ar) 'ets'i (ar) unguboj (unguboj, t'unguboj) t'unguboj (ar) pongi (mongi, 'bongi) hfi (ar) 1. dige 2. konge maxots'e 'wini xingu ('wini xingu, t'ini xingu) 1. (mbo)kwe (ar)

sobreceo sobrellevar sobremanera sobrenombre sobrepasar sobresaliente sobresalir sobresalto sobrestante sobre todo sobrevenir sobreviviente sobrevivir sobriedad sobrino, -a sobrio socarrn socavar sociable social sociedad socio sociolingstica sociologa soconostle [tuna] socorrer socorro soez sofocacin sofocante sofocar soga sojuzgar sol eclipse de sol hace sol hace sol solamente

solar solaz soldado soldar soledad soler solicitar

2. de (ar) 1. mbokwe ts'edi (ar) 2. dt mbokwe (ar) fats'i (mats'i, 'bats'i) ts'edi hu'muthuhu (ar) thots'i (thots'i, 'rots'i) mboni (xi) 1. 'wki ('wki, 'wki) 2. poni (boni, mboni) 'nandatsu (ar) d'betuni (ar) 1. hontho 2. honse 'nanda zoho ('nanda zoho, nanda zoho) hh (xi) hh (hh, thh) higi xingu hingi tx'utho sobrinu, -a (ar) hingi xingu hingi tx'utho xindo'yo (ar) a'mi ('ya'mi, t'a'mi) ne gatho (ar) 1. ne gatho (ar) 2. pdi gatho (ar) hmunts'uj'i (ar) mfats'i (ar) ar nsadi ya h ja ya 'mui ar nsadi 'mui (ar) ixkh (ar) fats'i (mats'i, 'bats'i) 'bats'i (ar) ts'oh (ar) het'e (ar) het'e (xi) het'e (het'e, het'e) thebe (ar) japi (japi, japi) hyadi (ar) nduhyadi (ar) ot'e ar hyadi ('yot'e ar hyadi, t'ot'e ar hyadi) zohyadi (zohyadi, zohyadi) 1. honse 2. mdage 3. hontho ng 'met'o 'mui (ar) tsaya (ar) 1. sundado (ar) 2. soldado (ar) toke (toke, 'roke) 'buse (ar) nzi (nzi, nzi) 'adi ('yadi, t'adi)

solicitud solidario solidez slido solitario solo

ir solo slo

no slo ..., sino ... slo aquel slo eso soltar soltera soltero soltura solucin solucionar sollozar sombra sombrero sombrero de copa sombrero de palma ala del sombrero copa del sombrero persona que anda sin sombrero sombrilla sombro someter somorgujar son las [de la hora] son ... para las ... sonaja sonmbulo (hacer) sonar sonarse la nariz sonido sonoridad

nt'adi (ar) deni (ar) me (ar) me (xi) 1. 'rase (ar) 2. kwase 1. 'rase 2. kwase 3. honse 'yose ('ose, 'ose) 1. honse 2. hont 3. hontho 4. hondu'bu hinga hont'a , ne 'nehe 1. honsenu 2. honse' hondunu hegi (hyegi, thegi) 1. nxutsi (ar) 2. hingi nthti (ar) 1. ts'unt'u (ar) 2. hingi nthti (ar) 1. nthegi (ar) 2. xindo'yo (ar) nt'ungumfdixinho (ar) 1. jts'i (gts'i, jts'i) 2. tini hki (dini hki, 'rini hki) nk'uts'i (ar) xudi (ar) fui (ar) (ar) fui ndehe (ar) fui denthi nxiki (ar) ndehe (ar) nzo (ar) 1. 'nakuhyadi (ar) 2. 'naku'ye (ar) 1. xudi (ar) 2. ntso'mi (ar) japi (japi, japi) ku'mi (gu'mi, ju'mi) yar ... 'bedi ... par ... 1. jadi (ar) 2. ximo (ar) 'yo'th (ar) 1. zuni (nzuni, nzuni) 2. zunt'i (zunt'i, zunt'i) jwiki (jwiki, jwiki) 1. nzuni (ar) 2. zunt'i (ar) nzatho nzuni (ar)

sonorizar sonoro sonrer sonriente sonrisa sonrojarse sonsacar soador soar soar con sopa sopear soplar soplo sopln sopor soportar sorber sordera srdido sordo sordomudo sorgo sorna sorprendente sorprender sorpresa sorteo sortija sortilegio sosa sosegar

soso sospecha sospechar sospechoso sostn sostener soterrar su (de l, ella) [pron. pos] su (de ellos, ellas) [pron. pos.]

nzatho nzuni (nzatho nzuni, nzatho nzuni) nzatho nzuni (ar) thede tx'utho (nthede---, 'rede---) thede tx'utho (ar) 'rede tx'utho (ar) thengi (thengi, thengi) juki ko xindo'yo (guki---, njuki---) 'wi(th) xingu (ar) 1. 'wi ('wi, t'i) 2. 'with ('with, t'ith) 'wi ko ('wi ko, t'i ko) sopa (ar) 1. thui (dui, 'rui) 2. ats'i ('ats'i, t'ats'i) 1. jwixt'i (jwixt'i, thixt'i) 2. jwiki (jwiki, thiki) 1. jwixt'i (ar) 2. jwiki (ar) ungumfdi (ar) dhi (ar) tseti (zeti, ts'eti) tsithe juxuh (dem, dem) ngogu (ar) nts'o (ni) (ar) gogu (ar) gogu (ar) ne gone (ar) sorgo (ar) tsanunt'ot'e (ar) 'yo (ar) 'yo ('yo, t'o) 'yo (ar) sorteo (ar) mfo'ye (ar) prebeni (ar) 'ithi'u (ar) 1. jts'i (gts'i, njts'i) 2. hot'i (hyot'i, thot'i) 3. tsaya (ntsaya, ntsaya) 'bedi ar 'u 1. mbeni (ar) 2. nsu (ar) 1. beni (mbeni, mbeni) 2. nsu (dem, dem) 1. hingi t'eme 2. hingi mfdi 1. 'bats'i (ar) 2. 'rots'e (ar) 1. fats'i (mats'i, 'bats'i) 2. tots'e (dots'e, 'rots'e) 'agi ('agi, t'agi) 1. r 2. r y

su(s) (de usted) [pron. pos.] su(s) (de ustedes) [pron. pos.] su(s) (de ustedes) [pron. pos.] sus (de l, ella) [pron. pos.] sus (de ellos, ellas) [pron. pos.] suave suavizar subalterno subasta subastar subdesarrollado sbdito subida sbito subir(se) sublevacin sublevarse subrayar subsiguiente subsidio subsistencia sustancia sustituir, cambiar subterrneo subyugar suceder sucesivo suceso suciedad sucio sucumbir sudar

ir ir ...wi ir ...hu y y (n)tudi (xi) 1. tu'mi (tu'mi, 'ru'mi) 2. tuki (tuki, 'ruki) 1. pende (ar) 2. tente (ar) 'ba mfdi (ar) pa mfdi (ma mfdi, 'ba mfdi) 1. nzathu (ar) 2. nzathuhu (ar) 'bego (ar) mbots'e (ar) pente 1. tets'e (dets'e, 'rets'e) 2. pots'e (bots'e, mbots'e) nt'uni mpati (ar) uni mpati (uni mpati, nt'uni mpati) hoku'u (hyoku'u, thoku'u) 'befa (ar) mfats'i (ar) 1. nt'ot'e tseti (ar) 2. nts'i nte (ar) 'mui (ar) 1. poni (poni, mboni) 2. pati (pati, 'bati) 'bui mbo jar hai 1. japi (japi, japi) 2. th (dh, 'rh) 1. nthogi (nthogi, nthogi) 2. ja (ja, ja) nthogi nteni (ar) nthogi (ar) nts'oni (ar) nts'o (ar, xin) 1. tu (du, 'ru) 2. 'bets'edi (mets'edi, 'bets'edi) 1. honthe (honthe, thonthe) 2. nxanthe (nxanthe, nxanthe) 3. nxanthe (ar) to (ar) ka (ar) to (ar) ndoh (ar) tsa (ar) swela (ar) 1. nthet'i (ar) 2. njut'i (ar) hai (ar) nthegi (ar)

suegra [para hombres] suegra [para mujeres] suegra [hierba] suegro [para hombres] suegro [para mujeres] suela sueldo suelo suelto

sueo

t'h (ar) tsuki ar t'h ndui t'h (ndui t'h, ndui t'h) suerte swerte (ar) suter swete (ar) suficiente xingu mahyoni sufrimiento 'u (ar) sufrir 'u ('u, 'u) hacer sufrir, maltratar, lstimar uni (uni, t'uni) sugerencia t'ut'i (ar) sugerir 1. noni (noni, hnoni) 2. ut'i (uti, t'ut'i) suicidarse nthogi 'u (dem, dem) suicidio nthogi 'u (ar) sujetar japi (japi, japi) sujeto 1. njapi (ar) 2. hm (ar) 3. j'i (ar) suma 'bede toke sumar 'bede toke (dem, dem) sumergirse [1a. y 2a. pers.] kui sumergirse [3a. pers.] ui sumido 1. nku'mi (ar) 2. 'ui (ar) 3. ui (ar) sumir(se) 1. kui (ui, nui) 2. nku'mi (nku'mi, nku'mi) sumisin njapi (ar) a lo sumo hontho superar tte (dte, 'rte) superficial xitho (ar) superficie 1. ya'bu (ar) 2. nxidi (ar) superfluo himahyoni (ar) superior, sobresaliente ar na za superior nd (ar) ar na za supermercado (ar) dt merkado superticin hingi nzokw (ar) superticioso hingi nzokw (ar) splica nt'adi (ar) suplicar adi ('yadi, t'adi) suplicio ntsatu'u (ar) suplir huts'i (huts'i, thuts'i) suponer 1. hote (hyote, nthote) 2. ot'e hingi mfdi xi ho ('yot'e hingi mfdi xi ho, nt'ot'e hingi mfdi xi ho) suposicin nthote (ar) supresin 1. ja xani (ar) 2. ja hei (ar) 3. ja 'bedi (ar) suprimir 1. ja xani (ja xani, ja xani) 2. ja hei (ja hei, ja hei) 3. ja 'bedi (ja 'bedi, ja 'bedi) tengo sueo conciliar el sueo

supuesto dar por supuesto ho) por supuesto sur surcar surco surco largo surgir surtido surtidor surtir suceptible suscitar suspender suspirar suspiro sustentar susto susurrar susurro sutil

nt'ot'e hingi mfdi xi ho (ar) ot'e hingi mfdi xi ho ('yot'e hingi mfdi xi ho, t'ot'e hingi mfdi xi pe h sur (ar) hethe (hethe, thethe) the (ar) mathe (ar) 1. nangi (nangi, hnangi) 2. neki (neki, hneki) nthnts'i (ar) 1. uti (ar) 2. fonts'udehe (ar) uti (uti, huti) ntudi (xi) honi (hyoni, thoni) 1. 'ba'mi ('ba'mi, 'ma'mi) 2. k'ats'i (k'ats'i, k'ats'i) gts'i (gts'i, ngts'i) ngts'i (ar) jamansu (jamansu, jamansu) mbidi (ar) 1. huxuni (huxuni, huxuni) 2. bunt'i (bunt'i, bunt'i) 1. huxuni (ar) 2. bunt'i (ar) nts'u(t'i) (xi)

T
tabaco tbano tabaquera tabique tabla tablero tab tabako (ar) k'a (ar) 'ba'yui (ar) dohai (ar) xithe (ar) nt'ut'uz (ar) 1. nts'upi nts'i (ar) 2. nts'upi hmihi (ar) 3. nts'upi (ar) pati (mpati, 'bati) 1. njwat'i (ar) 2. thuhni (ar) hoke (ar) hingi (ar) hingi (ar) 'baxuhme (ar) dungwa (ar) 1. nthe (ar) 2. hmihi (ar) 1. t'olo klabo (ar) 2. t'olo 'not'e (ar) 3. 'bedi (ar) pont'i (pont'i, 'bont'i) nduxte (ar) 1. ntheki (ar) 2. ntheni (ar) 3. nthets'i (ar) 4. 'rats'i (ar) 1. heki (hyeki, theki) 2. heni (hyeni, theni) 3. hets'i (hyets'i, thets'i) 4. tats'i (dats'i 'rats'i) poe (poe, poe) nthe 1. z 2. jar ora 3. xhm temu xki hats'i? temu xki de? 1. heki (heki, theki)

tabular taburete tacao tcito taciturno taco tacn tacto tacha

tachar taimado tajada, tajo

tajar

tal tal vez

qu tal? [en el da] qu tal? [en la noche] taladrar

taladro talante

talco talento taln talla tallador tallador de carrizo tallador de ixtle tallar

tallar pencas de maguey palo para tallar lechuguilla talle taller

tallo tamal tamal de frijol tamal de chile tamal de pescado tamal de dulce tamalero tamao Tamazunchale [S.L.P.] tambalear tambin a m tambin a ti tamben tambor tambor chico tamborero tamiz tamizar tampoco tan + adjetivo + como no tan + adjetivo+ como tan temprano tanto .., como ... tanda tanque tantear tanteo tanto estar al tanto

2. hets'i (hets'i, thets'i) nthets'i (ar) 1. 'mui (ar) 2. hmi (ar) 3. nthe (ar) 'ithi nt'ut'i (ar) timfeni (ar) dunwa (ar) t'eni (ar) 'nki (ar) 'nkuxithi (ar) 'nkudexi (ar) 1. tki (dki, 'rki) 2. koxt'i (goxt'i, [n]joxt'i) 3. ets'e ('yets'e, t'ets'e) ntedexi (dedexi, 'redexi) z'nkupita (ar) j'i (ar) ngut'i (ar) 1. ng nt'ot'e (ar) 2. ng nthoki (ar) 3. ng nsadi (ar) ndunz (ar) thedi (ar) thedi ju (ar) thedi 'i (ar) thedi jw (ar) thedi t'afi (ar) hyokuthedi (ar) dngi (ar) Ndthe (ar) njweni (njweni, njweni) 'nehe 'neki 'ne 'ne'i 'ne tambo (ar) bixfani (ar) mexufani (ar) 'mats'i (ar) fats'i (mats'i, 'mats'i) 1. 'nehe hingi 2. 'nehe hi'n xi + adjetivo + komongu ms hingi + adjetivo + dige na ngut' xuditho ngu ..., ngu ... tanda (ar) 1. mothe (ar) 2. nsit'udehe (ar) tantya (tantya, 'ranty) 'rantya (ar) xingu (ar) 'bui to'mi ('mui to'mi, 'mui to'mi)

mientras tanto no tanto taer taido tapa tapa de una caja tapadera tapanco tapar [bulto, montn, objeto] tapar [agujero] tapar [botella, recipiente] tapete (alfombra) tapia tapiz tapn taqugrafo taquilla

tarntula tardanza a ms tardar tardar(se)

tardar en tarde [adverbio] (la) tarde en la tarde esta tarde en las tardes por las tardes hacerse tarde

pasar la tarde ya es tarde [maana] ya es tarde [tarde] ya es tarde [noche] tardecer tardo tarea tarifa

gem'bu hingi ngu mei (mpei, 'bei) 1. nzuni (ar) 2. 'bei (ar) 1. njo'mi (ar) 2. njui (ar) njo'mi (ar) 1. njui (ar) 2. njo'mi (ar) jo'mi (ar) ko'mi (go'mi, njo'mi) kot'i (got'i, njot'i) 1. ju'mi (ju'mi, ju'mi) 2. ko'mi (go'mi, njo'mi) njo'mi (ar) 1. xeni jot'i hai (ar) 2. xeni jot'i (ar) 'mats'i (ar) 1. njui (ar) 2. njo'mi (ar) 'yot'i nsoni 1. 'bahe'mi (ar) 2. 'ba boleto (ar) 3. ng njut'i (ar) dmuxe (ar) tseti (ar) nu ms da zeti 1. de (de, nde) 2. japi (japi, japi) 3. hembi (hembi, thembi) 4. tseti (zeti, ts'eti) tseti nu (zeti nu, ts'eti nu) 1. huxadi (ar) 2. nde (ar) nde (ar) xti nde nuna ar ndea 'bu nde 'bu nde 1. thehuxadi (dehuxadi, 'rehuxadi) 2. thende (dende, 'rende) 3. thenxui (denxui 'renxui) 1. thende (dende, 'rende) 2. de (nde, nde) ya bi huxadi ya bi nde ya bi nxui de (nde, nde) 1. tseti ts'edi 2. tseti xingu t'eni (ar) pots'e njut'i (ar)

tarima tarjeta tarjeta postal tarro tartamudear tartamudo tatuar taxi taxmetro taza t teatro tecla tecolote techado Tecozautla [estado de Hidalgo] techar techo tedio tedioso teja tejado tejedor, -a tejedor de costales costal bolsa maleta tejer tejido tejocote [fruta] tejolote [instrumento para moler chile] tejn tejn grande tela telar telaraa telefonear

telfono

telgrafo teln tema temanastle [tres piedras, para el comal]

tarim (ar) tarheta (ar) he'mi 'mehni (ar) mak(u)baso (ar) nk'une (nk'une, nk'une) nk'une (ar) kwatujat'i ar ngo (kwatujat'i ar ngo, kwatujat'i ar ngo-) denj'i (ar) t'eni nt'e (ar) tasa (ar) te (ar) 1. tyatro (ar) 2. 'eni (ar) 'no'mi (ar) tukru (ar) 1. njo'mi (ar) 2. 'bet'e (ar) Masobo 1. ko'mi (go'mi, jo'mi) 2. pet'e (met'e, 'bet'e) 1. njo'mi (ar) 2. 'bet'e (ar) xuh (ar) xuh (ar) teha (ar) 'met'e (ar) me (ar) me 'roznthhi (ar) 'roznthhi (ar) 'roz (ar) 'beni (ar) mpe (me, 'be) 'be (ar) peni (ar) nthnt'i (ar) 1. tsath (ar) 2. zath (ar) 1. dtsath (ar) 2. dt tsath (ar) 'bitu (ar) 'be (ar) namuxe (ar) 1. (, h) 2. zofo (zofo, ts'ofo) 3. zoh (zoh, ts'oh) 1. nts'ofo (ar) 2. nts'oh (ar) 3. nts'ohni (ar) telegrafo (ar) 1. ndo'bitu (ar) 2. dt 'bitu (ar) xeni nsadi (ar) hui (ar)

Temazcalcingo [municipio del estado de Mxico] temblar [del cuerpo]

M'atha 1. bi (mbi, mbi) 2. bit'i (bit'i, bit'i) 3. nhwt'i (nhwt'i, nhwt'i) temblar [del temor] nhwt'i (nhwt'i, nhwt'i) temblor [del cuerpo] 1. mbi (ar) 2. bit'i (ar) 3. nhwt'i (ar) temblor [de la tierra] 1. mponi (ar) 2. mpohai (ar) temer 1. ntsu (ntsu, ntsu) 2. nhwt'i (nhwt'i, nhwt'i) temeroso ntsu (ar) temor 1. ntsu (ar) 2. nhwt'i (ar) 3. mbi (ar) 4. bit'i (ar) tmpano 1. tambo (ar) 2. xifni tambo (ar) temperamento 'mui (ar) temperatura, temperie tse wa pa (ar) tempestad mfei (ar) tempestuoso ungumfei (ar) templado mpani (xi) templar mpani (dem, dem) templo nij (ar) temporal [tiempo de lluvia] nd'ye (ar) temporal [mente] tembi (ar) temporneo tembi (ar) tempranito, temprano 1. ngut' 2. xuditho es temprano todava 1. tobe ngut' 2. tobe xuditho tenaz mfane (ar) tenaza tsitsi (ar) tendencia 'mui mpati (ar) tender 1. tungi (tungi, 'rungi) 2. 'ini ('ini, t'ini) 3. xi (nxi, nsi) tendido 1. 'rungi (xi) 2. t'ini (xi) 3. nsi (xi) tendn [msculo] dts'u (ar) tenebroso 'bexuwi (ar) tenedor hmihi (ar) tener [ser animado] 'ehe ('ehe, 'ehe) tener [objeto] pets'i (mets'i, 'bets'i) tener [fruta en rbol, etc.] tu (du, ndu) tener que [+ infinito] pets'i (mets'i, 'bets'i) (+verbo en el futuro) no tener que ver nada con hinti pets'i otho te nu ko (hinti mets'i otho te nu ko, hinti 'bets'i otho te nu ko) tener sobre la cabeza 1. huts'i (huts'i, thuts'i) 2. ots'i ('yots'i, t'ots'i) tener compasin hweki (hweki, theki)

tengo fiebre tener ganas tener hambre, apetito tener en la mano, traer tener miedo tener prisa tener razn

bi tsoxki ar pa 1. ho (hyo, tho) 2. ne (ne hne) 1. tumunthu (dumunthu, 'rumunthu) 2. pets'i ar thuhu (mets'i ar thuhu, 'bets'i ar thuhu) h (h, th) ntsu (ntsu, ntsu) 1. xoni (xoni, soni) 2. 'yo 'nihi ('o 'nihi, 'o 'nihi) 1. m xi ho (m xi ho, hm xi ho) 2. m makwni (m makwni, hm makwni) pets'i nthoki (mets'i nthoki, 'bets'i nthoki) 1. tuthe (duthe, 'ruthe) 2. pets'i ar 'ruthe (mets'I ar 'ruthe, 'bets'i ar 'ruthe) nthexu xifni (ar) 'engu pilota (ar) ne 'beh (ar) ts'edi (ar) ts'edi (xi) ts'okute (ar) 1. ts'okute (nts'okute, nts'okute) 2. thani (dani, 'rani) ntsapi (ar) kt'i (gt'i, njt'i) mfeni (ar) dohmi (ar) the (ar) Nthe (ar) ar hu ar ... sot'e (ar) nduxi 'bitu (ar) mfane (ar) ts'oni nt'ot'e (dem, dem) 1. gts'i (gts'i, jts'i) 2. kwadi (wadi, nwadi) 3. thege (thege, 'rege) ngts'i (ar) ternera (ar) nk'egi (ar) mfane (ar) ndehai (ar) the (de, 're) 1. mpohai (ar) 2. mponi (ar) hai (ar) ntsu (xi) 1. ntsu (ar) 2. mbidi (ar) 1. t'axi (xi) 2. hats'i (ar) 3. nxoge (ar) 1. tesis (ar)

tener en regla tener sed tenera tenis tenorio tensin tenso tentacin tentar tentativa teir(se) teora tepalcate tequesquite Tequisquiapan [estado de Quertaro] tercero tercio terciopelo terco tergiversar terminar(se)

trmino ternera ternura terquedad terrateniente tener tierras terremoto terreno terrible terror terso

tesis

tesorero tesoro testarudo testculo testificar testigo testimonio teta teta chica tetilla textura tez ta tibio tiburn tiempo tiempo completo tiempo despus durante mucho tiempo en este tiempo hay muchos carros hace mucho tiempo el tiempo hmedo largo tiempo el tiempo lluvioso el mismo tiempo al mismo tiempo el tiempo seco tienda tienda de cigarros tiene poca importancia tiento

2. nt'ot'e mfdi (ar) 1. mets'u boj (ar) 2. kwatu boj (ar) 'bets'u xingu boj (ar) mfane (ar) 1. t'axi (ar) 2. mdo (ar) damakwni (damakwni, 'ramakwni) ungumakwni (ar) t'ungumakwni (ar) xi'ba (ar) t'u'ba (ar) x'ba (ar) 'be (ar) hmi (ar) zits (ar) (m)pani (xi) tiburon (ar) pa (ar) ar pa xoge 1. ya pa 'befa 2. ya pa 'mefa ya' nuya ya pa 'bui xingu ya boj xi thogi xi tx'utho ya pa ar pa nxa xi ma ar pa ar pa 'wi (is) ar ora' na dar ora ar pa 'oni denda (ar) denda ya 'yui (ar) tx'utho hne 1. ntsa (ar) 2. ndoho (ar) 3. hnumansu (ar) 'yo kor hnumansu ('o kor hnumansu, 'o kor nk'egi (xi) 1. hai (ar) 2. ximhai (ar) 1. t'axuhai (ar) 2. t'axhai (ar) Nt'axhai hai nith (ar) 1. nzadi (xi) 2. nza'mi (xi) zat'i (xin) tigre (ar) t'xte (ar) nzunt'i (ar)

andar con tiento hnumansu) tierno tierra tierra blanca Tierra Blanca [barrio 5o Santiago Mexquititln] tierra de temporal tieso [cualquier tela] tieso [persona o animal] tigre tijeras timbre [que suena]

timbre [para tocar] tmido timn tina tinco metlico abierto hoja de metal tinieblas tino tinta tinte tintineo tinto to tintura tpico de tipo, clase, gnero tirada

tirador tirano tirar

tirar con honda tirar basura o piedras tirar agua tiro

tirn titubear ttulo tiza tiznar tizne tlacuache tlacuache chico tlacualear tlacualero, -a tlachiquear tlachiquero

'mut'i (ar) bizu (ar) timu (ar) nxonguxibuj (ar) nxonguxibuj (ar) 1. nxonge (ar) 2. nxogi (ar) xibuj (ar) 'bexuwi (ar) 1. t't'i (ar) 2. k'ahni (ar) kuhu (ar) 1. pinta (ar) 2. kt'i (ar) 1. kt'i (ar) 2. nzuni (ar) theni (ar) 'we (ar) 1. pinta (ar) 2. kt'i (ar) 1. met'o ja ndui 2. maduija 1. nt'ot'e (ar) 2. nt'udi (ar) 1. nt'ei (ar) 2. nt't'i (ar) 3. njuki (ar) ente (ar) 1. nduxte nda (ar) 2. nduxte ts'ut'ubi (ar) 1. ei ('yei, t'ei) 2. k'ahni (nk'ahni, nk'ahni) 3. t'i ('t'i, t't'i) ei ('yei, t'ei) poni (moni, 'boni) nni (nni, hnni) 1. nk'ahni (ar) 2. nt'ei (ar) 3. nt't'i (ar) nt'ei nts'edi (ar) ntso'mi (dem, dem) 1. ndui nthuts'i (ar) 2. he'mi 'befi (ar) 1. jis (ar) 2. nt'ot'i (ar) koxuhadi (goxuhadi, njoxuhadi) hadi (ar) dzu (ar) mezu (ar) 'wite ('wite, t'ite) 'wite (ar) 'afi ('afi ['yafi], nt'afi) 'yafi (ar)

tlapalera toalla toallero tocadiscos tocar, agarrar tocar, acariciar tocar [instrumento] me (te, le, etc.), toca tocayo tocino todava todo(s) en todas partes todo el mundo todos los das toldo tolerancia tolerar tolvanera tomar tomar, beber tomar [por ejemplo: camin] tomar, agarrar tome usted! tomar a bien tomar a mal Toms tomate tomillo tomo tonada tono tonsila tontear tontera tontera tonto topacio topar tope topil topo toque

1. denda'ba kuhu (ar) 2. denda'ba njt'i (ar) nthukudehe (ar) gxunthukudehe (ar) 1. thuhudisko (ar) 2. tokadisko (ar) mihi (mihi, hmihi) konts'i (gonts'i, njonts'i) pei (mei, 'bei) 1. tsonigi tsoni'i, tsoni', etc. 2. tokagi, toka'i, toka', etc.) kayu (ar) nziki ts'udi (ar) tobe gatho gatho ya parte gatho aximhai mpa'bu 'bitu 'nakuhyadi (ar) 1. ts'eti (ar) 2. njapukaso hnoni (ar) tseti (zeti, ts'eti) fonthai (ar) tsi (zi, ts'i) 1. tsi (zi, ts'i) 2. 'beki ('beki, 'beki) ju (gu, nju) h (h, th) h 'bukwa! beni xi ho (mbeni xi ho, mfeni xi ho) beni xi 'u (mbeni xi 'u, mfeni xi 'u) Tom (ar) de'muxi (ar) tomiyo (ar) 1. nthege (ar) 2. he'mi (ar) nzuni (ar) nzunt'i (ar) nthet'u'yuga (ar) 1. dondo (ndondo, ndondo) 2. xongo (nxongo, nxongo) nxongo (ar) ndondo (ar) 1. dondo (ar) 2. xongo (ar) nzatho do (ar) 1. fant'i (fant'i, mfant'i) 2. ntohni (dem, dem) 1. mfant'i (ar) 2. ntohni (ar) nzut'ubi (ar) .......... hmihi (ar)

torcer(se) torcido trax torbellino tordo torear toreo torero

toril tornillo torno toro toro salvaje corrida de toros toronja torpe torpeza torre trrido torre de la iglesia torta tortilla tortilla de frijoles tortilla delgada tortilla de maz tortilla dorada tortilla gorda tortilla seca tortilla tostada echar tortilla, hacer tortilla tortuga tortura

tos tosco toser tosferina tostada tostado pan tostado tostarse tostn

'bat'i ('bat'i, 'bat'i) 'bat'i (xi) ti (ar) fonthai (ar) 'bots'ints'u (ar) 'endro ('endro, 'endro) 'endro (ar) 1. 'endro (ar) 2. 'enidoro (ar) 3. 'emboi (ar) njot'uboi (ar) torniyo (ar) 1. nxint'i (ar) 2. nxint'i (ar) doro (ar) hyote doro (ar) 'endro (ar) toronja (ar) 1. dondo (ar) 2. xongo (ar) 1. dondo (ar) 2. xongo (ar) hets'ung (ar) nzt'i (ar) denij (ar) thuhme ngo, xefo ts'udi, etc. (ar) hme (ar) hmeju (ar) xinhme (ar) hmedeth (ar) tsuxt'uhme (ar) mahme (ar) 1. 'yot'uhme (ar) 2. tsuxt'uhme (ar) tsuxt'uhme (ar) mpet'i (met'i, 'bet'i) xaha (ar) 1. dumui (ar) 2. 'uni (ar) 3. umbi (ar) xt'u'yuga (ar) 1. dondo (ar) 2. xongo (ar) hehe (hehe, thehe) k'uthe (ar) tsuxt'uhme (ar) 1. met'i (xi) 2. tsuxt'i (xi) 1. met(u)thuhme (ar) 2. tsuxt(u)thuhme (ar) 1. met'i (met'i, met'i) 2. tsuxt'i (tsuxt'i, tsuxt'i) (n)gud(u)mi (ar)

total txico tozudo traba trabado trabajador trabajar trabajar en la milpa trabajar a intervalos trabajar en serie trabajar con bueyes trabajar con machos trabajar con burros trabajar con empeo para acabar un trabajo trabajar en albailera trabajo trabalenguas trabar tractor tradicin traduccin traducir traer puesta [ropa] anda trelo! trfico tragaluz tragar tragedia trgico trago traicin traicionar traidor traje traje de bao trama tramo trmite trampa trampa de lazo trampa de metal trampa de pjaros, red tranva tranca trance

ltimo trance tranquilidad

1. gatho (ar) 2. nxoge (ar) 'ithi ndte (ar) mfane (ar) 'raki (ar) 'raki (xin) pefi (ar) mpefi (mpefi, 'befi) whi (whi, whi) tembu'befi (tembu'befi, 'rembu'befi) et'i ('yet'i, t'et'i) pemboi (mpemboi, 'bemboi) pemuzo (mpemuzo, 'bemuzo) pembru (mpebru, 'bembru) hu'mi (hu'mi, thu'mi) hong (hyongu, thong) 'befi (ar) nk'une (ar) mfane (mfane, mfane) 1. boj (mfuts'i) (ar) 2. trak(u)tor (ar) 'mui (ar) 'rats'uh (ar) 'rats'uh (dem, dem) he (he, the) ba h! 'o (xingu) ya boj (ar) hats'i (ar) jnt'i (gnt'i, njant'i) nts'o (ar) nts'o (xin) tut'i (ar) njadi (ar) kadi (kadi, njadi) kadi (ar) nthe nxoge (ar) nthe nsaha (ar) thhi (ar) xeni (ar) 'rats'i (ar) njadi (ar) xgu (ar) njadi boj (ar) daxi (ar) trambiya (ar) 'nots'e (ar) 1. (ar) pa ar za 2. (ar) ora 3. ar za 4. nthogi (ar) ar ngts'i ar ora ar za 1. njohya (ar) 2. metho (ar)

tranquilizar tranquilo transbordador transbordar transcribir transcurso transeunte trnsito transformar(se) tra(n)sladar transmitir transparencia transparente transplantar transporte medio de transporte trapo trapo viejo trapo nuevo trapo delgado trapo grueso trquea tras trascendente trasero trasladarse trasminar traspasar trasquilado trasquilar trasto trastumbar tratado, convenio tratamiento tratar

tratar de trato a travs de travesao travesar

1. njohya (njohya, njohya) 2. metho (metho, hmetho) 1. njohya (ar) 2. metho (xi) 'rats'i (ar) 'rats'i ('rats'i, 'rats'i) 'rats'i nt'ot'i ('rats'i nt'ot'i, 'rats'i nt'ot'i) nthogi (ar) 1. thogi (ar) 2. 'rats'i (ar) 1. 'o ya boj (ar) 2. 'rats'i (ar) mpuni (mpuni, mpuni) 'rats'i ('rats'i, 'rats'i) 'rats'i ('rats'i, 'rats'i) hats'i (ar) hats'i (ar) 1. pombunt'et'i (pombunt'et'i, 'bombunt'et'i) 2. 'rats'i ('rats'i, 'rats'i) 'rats'i (ar) duxj'i (ar) 'bitu (ar) ze'bitu (ar) 'ra'yo 'bitu (ar) nxinu 'bitu (ar) 1. piku'bitu (ar) 2. dku'bitu (ar) njuxuh (ar) ir mote mahyoni (xi) 1. ir mote 2. nthudi (ar) 1. mponi (mponi, mponi) 2. 'rats'i ('rats'i, 'rats'i) 1. 'rots'i ('rots'i, 'rots'i) 2. tsits'i (zits'i, ts'its'i) 'rats'i ('rats'i, 'rats'i) nt'xi (xi) xi ('xi, t'xi) ya mohi, ya hmihi, ya t'ats'i, etc. tonts'i (donts'i, ndonts'i) nkohi (ar) 1. nkohi (ar) 2. nt'othe (ar) 1. h (h, th) 2. nkohi (nkohi, nkohi) 3. hni (hni, hni) tsapi (zapi, ts'api) nkohi (ar) ir nge hnani (ar) 1. thogi (thogi, thogi) 2. nani (nani, hnani)

travieso, malo trayecto trazar trazar mal una linea trazo trbol trece trecho tregua treinta tremendo trementina tren trenza trenzar trepar tres trecientos treta tringulo tribu tribuna trigo trillado trillar trimestre trineo tro tripa trique trisemanal triste estar triste tristeza triturar triunfar triunfo trivial trocar trocha troje troje de maz trolebs tromba

3. 'rats'i ('rats'i, 'rats'i) 1. xxji (ar) 2. nduxte (ar) 1. 'oni (ar) 2. 'yoni (ar) heki (hyeki, theki) 'yoni ('yoni, 'yoni) 1. ntheki (ar) 2. 'u (ar) trebol (ar) 'ret'a ma hu (ar) 'met'e (ar) nthki hki (ar) hu (ya) 'ret'a (ar) nts'edi ( ) nzikudehe (ar) 1. tren (ar) 2. maboj (ar) trensa (ar) pe (me, 'be) pots'e (mpots'e, 'bots'e) hu (ar) hunthebe (ar) nkadi (ar) 1. nts'ni (ar) 2. tryangulo (ar) hmunts'u'mui mah'mu (ar) tribun (ar) hogut'ei (ar) 'bei (xi) fei (mei, 'bei) hu zn boj otho ya rweda (ar) hu h thuhu (ar) xefo (ar) mfoge tx'utho (ar) kadu hu sumn dumui (ar) dumui (dumui, ndumui) dumui (ar) kuni (guni, juni) tte (dte, 'rte) 1. (n)tte (ar) 2. 'rte (ar) himahyoni pati (mati, 'bati) 1. nxo'u (ar) 2. ts'ixt'u'u (ar) njwatusumiya (ar) jo'mi (ar) trolebus (ar) 1. mane (ar) 2. nxint'i (ar)

trompo tronar tronar el agua troncar tronco

tronco de rbol raz de las plantas tronchar(se) tronido tropa

en tropel tropezar tropezn tropical trozar trozo truco trueno trueque trusas trusas tu [pronombre posesivo] t [pronombre personal]

tubo tuerca tuerto tutano tule Dios tullido tullir(se) tumba tumbador tumbar tumor tumor en el cuello

1. trompo (ar) 2. nxint'i (ar) 1. uni (uni, uni) 2. ngani (ngani, ngani) 1. hani (hani, hani) 2. nk'ohni (nk'ohni, nk'ohni) 1. hets'i (hyets'i, nthets'i) 2. heki (hyeki (hyeki, theki) 1. ndunz (ar) 2. wa (ar) 3. waz (ar) ndunz (ar) 'yu (ar) 'waki ('waki, 'waki) uni (ar) 1. tropa (ar) 2. hmunts'uj'i (ar) 3. gdij'i (ar) thnts'uhmunts'i (ar) mfets'e (mfets'e, mfets'e) mfets'e (ar) (ya) pahai 1. t'uni (t'uni, t'uni) 2. tseni (zeni, ts'eni) xeni (ar) nt'ot'e xindo'yo (ar) uni (ar) mpati (ar) t'olo zexjo (ar) t'u zexjo (ar) ir 1. nu'i 2. nu''i 3. ge'i 4. ge'e 5. ge'e tubo (ar) 1. twerka (ar) 2. oki (ar) 1. goda (ar) 2. xada (ar) bont'yo ndo'yo (ar) kw (ar) Kw (ar) 1. 'bedi 'ni (ar) 2. hingi nxoge j'i (ar) 'bedi 'ni ('medi 'ni, 'medi 'ni) (ng) 'agi (ar) 1. ent'ate (ar) 2. 'yent'ate (ar) ent'i ('yent'i, t'ent'i) neni (ar) neni 'yuga (ar)

tumulto tuna tuna blanca tuna colorada o pintadera tuna amarillenta afecto a comer tunas cscara de tuna flor de tuna tupido tupir tupirse turbio oficina de turismo turista turno tusa tutor

hhni (ar) kh (ar) t'axukh (ar) thents'u kh (ar) 1. k'axt'u kh (ar) 2. nk'axunu kh (ar) zij (ar) xij (ar) ndoni kh (ar) piki (xi) nts'its'i (nts'its'i, nts'its'i) ni (ni, hni) bexuwi (xi) (ar) ng ya boni nzenwate (ar) 'befi (ar) gwa'yotha (ar) tada (ar)

U
ubicar -ucho(a) [sufijo despectivo] txitxi (txitxi, txitxi) 1. (do) (objetos) 2. 'u (seres animados) 3. dathi (seres animados) 'ets'i (ar) 1. 'ya (ar) 2. nsamui (ar) ngts'i (ar) ngts'i (ar) zuxu (ar) 1. uni (uni, t'uni) 2. xaxi (dem, dem) 1. t'uni (ar) 2. xaxi (ar) unguhmadi (unguhmafi, t'unguhmafi) 'nar hehe ntsa (ar) 'wei ('wei, t'ei) kots'i (gots'i, njots'i) njots'i (ar) 1. hontho 2. honse 1. hontho 2. honse 1. 'natho 2. 'na(ha) 1. 'rangu ('rangu, 'rangu 2. nthe (nthe, nthe) 1. hmunts'i (ar) 2. hehe ntsa (ar) zote (zote, ts'ote) 'natho unibersida (ar) 'natho 1. 'na (ar) 2. 'naha (ar) kadu 'na

ufano lcera ultimamente ltimo ltimo hijo ultrajar ultraje ulular un, una, uno [artculo indeterminado] unnime uncir ungir ungento nicamente nico unidad uniformar unin unir universal universidad universo uno, una cada uno, -a

unos, -as [artculo indeterminado] unos. -as [artculo indeterminado] unitar(se) unto untura ua ua de gato urbano urdimbre urgente usar usar, llevar ropa usar como colchn uso usted [pronombre personal]

ustedes [pronombre personal]

usual usura usurero tero til, necesario muy til utilizar utopa uva

'ra 'ra ya (n)kots'i (nkots'i, jots'i) undo (ar) njots'i (ar) xa (ar) xam(u)xi (ar) 1. dhnini (ar) 2. swida (ar) zi 'be (ar) nsoni (ar) njapu'befi (njapu'befi, njapu'befi) he (he, the) fid (bid, 'bid) njapu'befi (ar) 1. nu'i 2. nu''i 3. ge'e 4. ge'i 5. ge'e 1. nu'ahu 2. nu'uhu 3. ge'ahu 4. ge'e hu 5. nu'awi 6. nu'uwi 7. ge'awi 8. ge'ewi njapu'befi (ar) 'rh (ar) th mui (ar) mahyoni (xi) na mahyoni (xi) njapu'befi (dem, dem) 'bede himakwni (ar) uba (ar)

V
vaca vacaciones vaciado vaciar(se) vacilar vaco vacuna vacunar vadear baga (ar)......... pa ntsaya (ar) t'oni (ar) 1. 'ba (dem, dem) 2. 'yoni ('yoni, t'oni) 1. ntso'mi (dem, dem) 2. theni (deni, 'reni) hinti po (ar) bakun (ar) bakun (mbakun, mbakun) 1. 'raxudehe (dem, dem) 2. th (dh, 'rh) 3. meya (meya, hmeya) 'raxudehe (ar) nani (ar) 1. boni (boni, boni) 2. nani (nani, hnani) mdo (ar) 1. nani (ar) 2. dhi (ar) nxanthe (ar) 1. 'mats'i (ar) 2. nt'o (ar) bayniya (ar) pa ne pengi ya mohi, ya hmihi, ya nt'ats'i, ya baso, etc. bale (ar) bale ar pen balga ma Kw! bale (bale, bale) 1. hmdi (xi) 2. hingi ntsu (ar) mahyoni (xi) pets'i ar ts'edi (mets'i ar ts'edi, 'bets'i ar ts'edi) 1. tsedi (ar) 2. hingi ntsu (ar) mahyoni (ar)

vado vagabundo vagar, haber salido vagina vago vaho vaina vainilla vaivn vajilla vale vale la pena vlgame Dios! valer valeroso vlido valiente valioso

valor

valorar vlvula valla valle vampiro vanagloriarse vndalo vanguardia vanidad vanidoso vano en vano vapor vapor, sudor vaporizador vaquero vara vara para medir varar [estancarse] varear variable variacin variacin de dialectos variado variar varices varilla varios varn varonil vasallo vaselina vasija baso vstago vasto vaticinar vaticinio a las voladas a las voladas volante volar volcn volcar volteado

1. njut'i (ar) 2. hingi ntsu (ar) 3. ar za huxunjut'i (huxunjut'i, thuxunjut'i) barbula (ar) jot'uz (ar) dt 'batha nthets'ut'oho (ar) 1. zipate (ar) 2. zone (ar) 'ets'i ('ets'i, t'ets'i) 'yot'unts'o (ar) 'bet'oj'i (ya) 'ets'i (ar) 'ets'i (xi) 1. 'ets'i (xi) 2. tx'utho tseti nt'ot'e hingi njapu'befi nxanthe (ar) nxanthe (ar) nsit'u nxanthe (ar) mamboi (ar) 1. ts'ut'o (ar) 2. t'o (ar) 1. t'enz (ar) 2. t'eni z (ar) 'bai ('mai, 'mai) fut'i (fut'i, fut'i) mpati (xin) mpati (ar) (ar) mpati ya h 'bati (xin) pati (mpati, 'bati) heni thengu'uji (ar) bariya (ar) 1. xingu 2. 'ra ya 'oho (ar) 'oho (ar) (ar) j'i 'ehe nd njots'i (ar) ts'oe (ar) baso (ar) 'rogi (ar) xidi (xi) m 'met'o (m 'met'o, hm 'met'o) nsani ngut' nt'e (ar) nsani (nsani, nsani) muntuhai (ar) 1. 'bat'i ('bat'i, 'bat'i) 2. mpunts'i (mpunts'i, 'bunts'i) 1. 'bat'i (xi)

voltear voltear un objeto voluble volumen

voluntad volver, volver a volver en s vomitar vmito voracidad vorgine voraz votacin votar votivo voto voz vuelo vuelta

dar vueltas dar una vuelta vuelto

2. 'bunts'i (xi) 1. 'bat'i ('bat'i, 'bat'i) 2. mpunts'i (mpunts'i, 'bunts'i) ye'mi (ye'mi, ye'mi) yone (ar) 1. he'mi (ar) 2. nthege (ar) 3. xingu 4. nt'ot'e (ar) 5. 'beni (ar) bolunta (ar) pengi (mengi, 'bengi) hh (hh, thh) 'ei ('ei, 'ei) 'ei (ar) uni xingu (ar) uni dehe (ar) uni xingu (ar) 'reni (ar) teni (deni, 'reni) t'ungu 'reni (ar) 'reni (ar) h (ar) nsani (ar) 1. 'mat'i (ar) 2. nxint'i (ar) 3. 'bengi (ar) 1. uni 'nar (n)xint'i (uni 'nar (n)xint'i, t'uni 'nar (n)xint'i) 2. (n)xint'i ((n)xint'i, (n)xint'i ) uni 'nar boni (uni 'nar boni, t'uni 'nar boni) 1. mpengi (ar) 2. njots'i (ar)

Y
y [conjuncin] y t? y usted? ya ya que, como yacer yegua yerba yerbua buena yermo ne ne xu'i? ne xu'i? ya 1. getho 2. ge 'beni ('meni, 'meni) tsufni (ar) pasto (ar) xk'ani (ar) 1. hinto 'bui 2. hingi 'bot'i 3. hinte 'bui 'meh (ar) 1. nuga 2. nu(gu)gi 3. nuguga 4. geka 5. gekuga 6. geki 'neki 'ne(he) yugu (ar) nt'uxuboj (ar) jadi (ar)

yerno yo

yo tambin yugo yunque yunta

Z
zacate zafar(se) zaga a la zaga zalamero zalea zambullirse zafni (ar) 'ni ('ni, 'ni) ir mote ir mote hotuhnemuho (ar) xifni (deti) (ar) 1. ku'mudehe (ku'mudehe, ju'mudehe) 2. kui (ui, ui) 3. pats'i (mats'i, 'bats'i) ts'ut'umakuxinthe (ar) 1. sankudo (ar) 2. makuwa (ar) 'uthe (ar) xats'uuthe (ar) 1. mingwaro (ar) 2. boj nse'mi (ar) tit'i (dit'i, 'rit'i) 'rit'i (ar) 'bazexthi (ar) mazexthi (ar) zexthi (ar) muza (ar) 1. 'bomuza (ar) 2. pothe muza (ar) fe'mi (me'mi, 'be'mi) hmihi (ar) ya 'mui pa 'meni (ar) (ar) nsadi 'mui meti 1. xongo (ar) 2. dondo (ar) pad (ar) 1. 'bat'uwa 2. 'bat'uye sorra (ar) 'i (ar) sorro (ar)

zanca zancudo, -a zanja zanjeador zapapico zapatear zapateo zapatera zapatero zapato zapote zapote prieto zarandear zarpa signos del zodiaco zona zoologa zopenco zopilote zopo zorra zorrillo zorro

zozobrar zueco zumbar

zumbido zumo zurcir zurcido zurrar

ts'api (dem, dem) zexthi z (ar) 1. bu (mbu, mbu) 2. bunt'i (bunt'i, bunt'i) 3. huxuni (huxuni, huxuni) 4. nzxini (nzxini, nzxini) 1. mbunt'i (ar) 2. huxuni (ar) ngi (ar) 'weti ('weti, t'eti) t'eti (ar) 1. tukuxifni (dukuxifni, 'rukuxifni) 2. umbi (dem, t'umbi) 3. hut'i (hyut'i, thut'i)

Você também pode gostar