TRKYEDE MARJNAL BR GRUP OLARAK ABDALLAR Do. Dr.

Ejder OKUMU
zet / Abstract: Bu almada, Trkiyede yaayan Abdallarn kendilerine zg sosyal, kltrel, ekonomik ve dinsel zellikleri marjinallikleri balamnda, K. Mara, Nurda ve Diyarbakr rneinde kendileriyle yaplan bir takm grmeler (grme teknii) ve yazl metinler (dkmantasyon teknii) erevesinde ele alnmaya ve anlalmaya allmaktadr. Anahtar Szckler: Abdal, marjinallik, din, deiim, dindarlkta canlanma ABDALS AS A MARGINAL GRUP IN THE TURKEY This study aims to investigate the specific social, cultural, economic and religious characteristics of Abdals who live in Turkey in the context of their marginalities, and in the samples of Kahramanmaras, Nurdagi and Diyarbakir with the techniques of interview and documentation . Key words: Abdal, marginality, religion, change, increasing in religiousity

Kul Himmet stdm ummna dalam Gidenler gelmedi bir haber alam Abdal oldum al giyindim bir zaman Bir dost bulamadm gn akam oldu Kul Himmet Su dibinde mhi ile sahralarda h ile Abdal olup y-h ile araym Mevlm seni Yunus Emre GR Abdallara, Trkiyenin eitli yerlerinde farkl isimler verilmektedir. Diyarbakrda ak, mtrp vb., Urfa ve Adyamanda gevende veya govende, Gaziantep ve K. Marata abdal, kirve vb. Veya deiik yerlerde Carcar, Teber, Tencili, Fakclar, Begdili vs. bu cmleden olarak zikredilebilir. Turkiyede yaayan Abdallarn genel olarak hayatlarna bakldnda, sosyal, kltrel, ekonomik ve din ynden toplumun dier kesimlerinden bir takm farkllklara sahip olduklar grlr. Bu onlarn marjinallikleriyle yakndan ilikilidir. Marjinal olduklar iin mi yledirler yoksa yle olduklar *Dicle niversitesi lahiyat Fakltesi Felsefe ve Din Bilimleri

SBArD

Eyll 2005, Say 6, sh. 593 626

iin mi marjinaldirler, onu imdilik bilemiyoruz. Ancak onlarn marjinal olduklar bir gerek. O halde Trkiyede yaayan abdallar, marjinal bir grup olarak ele alnabilirler. Trkiyenin periferik sosyal unsurlarndan biri olan Abdallar, ilk etapta kendi hallerinden memnunmu ve toplumun sosyo-kltrel normlaryla uyum iinde bulunuyorlarm gibi grnseler de yakndan bakldnda, kendileriyle grlp konuulduunda, durumlar yakndan gzlemlendiinde, durumun hi de yle olmad, kendilerini marjinal grdkleri, marjinalliklerinin farknda olduklar ve buna bal olarak toplum tarafndan damgalanmlk ve dlanmlk hissine kapldklar anlalmaktadr. Abdallar, din konusunda grece serbestiyet ierisinde hareket etmekle birlikte yerleik hayata geip toplumun dier kesimleriyle ilikilerinin gelimesine paralel olarak dindarlk eilimlerinde art gsterdikleri grlmektedir. Be vakit namaza devam, camiye gitme, hacca gitme gibi ibadetlerin orannda artlar olduu sylenebilir. Abdallarn, abdalln tarihsel kkenlerine baklrsa, tasavvuf, Bektailik ve Alevilik ile ilikili olduklar grlr; ancak gnmzde Diyarbakr, K. Mara ve Gaziantepteki Abdal veya Aklarla yaptmz grmelerde de yakinen grdmz gibi iinde yaadklar ehir halknn mezhep ve din yaantsna uyum gstermektedirler. rnein K. Marata Hanef mezhebini benimsemi, Diyarbakrda ise afi mezhebini benimsemi grnmektedirler. Bu almada Trkiyede yaayan ve imdilik ok yava da olsa bir kimlik bilinci kazanmaya balayarak sosyo-kltrel, ekonomik, dinsel vb. varlk sahnesinde yer almaya alan Abdallarn sosyal ve dinsel durumlar, yazl metinler ve kendileriyle yaplan bir takm grmeler erevesinde ele alnmaya allmaktadr.

594

Prof. Dr. Hseyin HATEM YE

Ejder OKUMU

1. ARATIRMANIN TEORK BOYUTLARI 1.1. METODOLOJ 1.1.1. Aratrmann Konusu, nemi ve Amac Aratrmann konusunu, Trkiyenin K. Mara, G. Antep ve Diyarbakr illerinde yaayan Abdallarn marjinal bir grup olarak sosyal ve dinsel durumlar tekil etmektedir. Trk toplumunun periferisinde bulunan Abdallar hakknda yaplan almalarn azl hesaba katldnda aratrmann nemi bir kat daha artmaktadr. Marjinalitenin, sosyal hayatta darda kalmann, bir anlamda toplumsal dlanmln, merkeze gre kenarda bulunmann, sosyal sapmann vs. sosyal aratrmalar asndan sahip olduu nem de buna ilave edildiinde, konuyu aratrmann ok nemli olduu ortaya kmaktadr. Aratrmada, Abdallarn toplumun dier kesimleriyle ilikileri, marjinallikleri, toplum iinde kendilerini nasl hissettikleri, nasl konumlandrdklar, toplumun periferisinde nasl yaadklar, periferiden merkeze nasl baktklar, toplumun periferisinde toplumsal dlanmlk ve damgalanmlklarnn ne dzeyde olduu, topluma uyum ve entegrasyon boyutlarnn ne olduu, eitim durumlarnn ve ekonomik durumlarnn ne olduu, ayrca onlarn marjinal bir yaam iinde dini nasl yaadklar, dinle ilikilerinin ne olduu, dindarlk dzeylerinin ne olduu gibi hususlar ele almak ve bu hususlarn anlalmasna, aydnla kavumasna katkda bulunmak amalanmaktadr. 1.1.2. Aratrmann Hipotezleri 1. Abdallarn marjinallikleri ile sosyal durumlar arasnda iliki vardr. 2. Abdallarn marjinallikleri ile damgalanmlklar arasnda iliki vardr. toplumsal dlanmlklar ve

3. Abdallarn marjinallikleri ile eitim durumlar arasnda iliki vardr. 4. Abdallarn marjinallikleri ile zihniyet yaplar arasnda iliki vardr.
595

SBArD

Eyll 2005, Say 6, sh. 593 626

5. Abdallarn marjinallikleri ile ekonomik durumlar arasnda iliki vardr. 6. Abdallarn marjinallikleri ile dinsel durumlar arasnda iliki vardr. 7. Abdallarn dinsel durumlar zamanla deiim geirmekte ve canlanma gstermektedir. Bunun genel deiimle ve yerleik hayata gemekle ve ehirlemeyle ilikisi vardr. 8. Abdallarn marjinallikleri, toplumun dier kesimleriyle uyumsuzluk oluturmuyor. Bunun daha ok siyasal bir durua sahip olmamalaryla ve ayrca marjinallie bal olarak kendini gsteren dlanmann onlar imdilik toplumu teki olarak grmeye itecek boyutlarda olmamasyla ilikisi bulunmaktadr. Bu balamda denilebilir ki Abdallarn marjinalliklerinin uyumsuzluk konusunda sorun oluturmamas, halkn onlar iddetli bir biimde dlamamas ve onlara uyumsuzlua gtrecek boyutta kt muamele etmemesiyle ilikilidir. 1.1.3. Aratrmann Snrlar Aratrma, ubat-Mart 2003te Abdallardan K. Marata 25, G. Antepte 25 ve Diyarbakrda 25 olmak zere toplam 75 kii zerinde grme tekniiyle yaplm olup Abdallarn sosyal ve dinsel durumlarn anlama ve ortaya koymaya almakla snrldr. Aratrmada elde edilen bulgu veya sonular, rneklem ile mahdud olup aratrma, belli bir zaman dilimi dahilinde gerekletirildii iin deneklerin zamanla tutum ve davranlarnn deiebilecei dncesiyle (Kota, 1995: 21) aratrma bulgularnn anket ve mlktn yapld zamanla snrl olduu vurgulanmaldr. Ancak belirtilmelidir ki Trkiyede Abdallarn durumlarnn ok yava deitikleri dnldnde, aratrma bulgularnn geni bir zaman iin geerli olabileceini sylemek mmkndr. 1.1.4. Aratrmann Yntemi

596

Prof. Dr. Hseyin HATEM YE

Ejder OKUMU

Aratrma, tarama modeli esas alnarak yrtlm olup hem dkmantasyon tekniinden yararlanarak Abdallarn gemii ve bugnyle ilgili bilgilere ulamak amacyla yazl metinlere bavurulmu, hem de aratrma konusu olan Abdallarn bugnne ilikin halen var olan sosyal ve dinsel durumlar grme tekniiyle betimlenmeye, kendi artlar iinde olduu gibi ele alnmaya, anlalmaya ve aklanmaya allmtr. Grmeler, yar yaplanm grmeler (Karasar, 1994: 168) biiminde olup aratrmac tarafndan sorulan sorular ve grlenler tarafndan verilen cevaplar, annda kaydedilmitir. Grmeler, bireysel dzlemde yapld gibi grup dzleminde (Bkz. Arslantrk, 1995: 102) de yaplmtr. Grup grmelerinde eitli konular, ortaya konulmu ve o konular etrafnda tartmalar yaplmtr. Bazen grup yelerinin birbirleriyle tartmalar salanmaya allarak durumlar en iyi ekilde anlalmak istenmitir. 1.1.5. Aratrmann Kavramlar 1.1.5.1. Marjinalite ve Marjinal Grup Marjinalite, pek ok dz ve yan anlamlar bulunan ve sosyal bilimciler arasnda da farkl kullanmlar olan (Cullen ve Pretes, Nisan 2000) bir kavramsallatrmadr; ancak burada konumuzun snrlar ierisinde baz noktalara temas edilecektir. Marjinallik, modern toplumlarda dinamik bir kavramdr (Fichter, ty.: 197). Bundan dolay denilebilir ki marjinal kavramnn kendisi, marjinal birey ve grup gibi marjinal deildir. Marjinallikle toplumsal dla(n)ma arasnda yakn anlam ilikisi bulunmaktadr. Toplumsal dlanma, ister toplumsal haklarla, insanlarn bu haklar kullanmalarna set eken engeller veya srelerle ilikili olarak tanmlayan kullanm biiminde olsun, ister Durkheimci bir referans erevesini aa vuran yazarlarn kulland biimiyle toplumun genelinden sosyal veya

597

SBArD

Eyll 2005, Say 6, sh. 593 626

normatif bakmdan tecrit edilme durumu olarak anlalsn, isterse ok kltrl toplumlarda grlen ar marjinalleme durumlar iin kullanld biimiyle olsun (Marshall, 1999: 150) her halkarda bir ekilde marjinallikle hemen hemen ayn eye gndermede bulunmaktadrlar. Bazen de marjinallikle sosyal dlanmadan biri dierinin nedeni veya sonucu olabilir. Marjinalite (marjinallik), szlk anlam itibariyle kenarda olmakl, sosyolojik anlamda ise toplumda bir grubun, nemli bilgisel, ekonomik, dinsel veya siyasal g konum ve sembollerine ulamasnn engellenmesi durumunu ifade etmektedir. Marjinalizasyon (marjinalleme) ise toplumda bir grubun, nemli bilgisel, ekonomik, dinsel veya siyasal g konum ve sembollerine ulamasnn engellenmesi sreci anlamna gelmektedir (Marshall, 1999: 472) O halde marjinal grup, toplumda nemli bilgisel ekonomik, dinsel veya siyasal g konum ve sembollerine ulamas engellenen toplumsal birlik olarak tanmlanabilir. Marjinal gruplar, genel bilgi ve g/iktidar alanlar iinde eitsiz ve dezavantajl bir pozisyon igal ederler. Onlar, normatif eitlik iddialarna ve aidiyet duygularna ramen, sosyal hayata tam katlmdan dlanrlar. Klasik literatr, belirsiz aidiyet durumuyla balyor. Fakat daha sonra olduka spesifik durumlara veya tarihsel tiplere dayal genel marjinallik modelleri geliiyor. rnein Simmel gibi baz sosyal bilimciler, marjinallikte yabanc bir toplumda oturmay, herhangi bir akrabalk, sadakat veya i ba vastasyla, evresindeki toplumun yelerine temelde bal olmayan hareketli insan olmay esas alrken, Robert Park gibi baz sosyal bilimciler, iki toplumun marjnda yaayan gruplar marjinal gruplar olarak ele almaktadrlar. Parka gre marjinalin tipik durumu, melez olmas, byk lekli g veya emperyalizmin tarihsel bir rn olmasdr. (Brodwin, Yaz 2003: 387; Alfred, Bahar 2001) Marjinallikte toplumun sosyal davran kalplarnn dna tamamen kmak gibi bir durum yoktur. Marjinal grup, sosyal davran kalplarnn ne tam dnda, ne de tam iinde bulunan ve de toplumla tam olarak btnleememi topluluklardr. Denilebilir ki marjinal grup, sosyo-kltrel sistemin kabul edilmi snrlarnn marjininde, yani periferisindedir.

598

Prof. Dr. Hseyin HATEM YE

Ejder OKUMU

Marjinalliin modern anlamyla ortaya kmasnda kentin rol byktr (Wacquant, Eyll 1999). Kent hayat, glerle, yoksulluk ve yoksunluklaryla, sosyal eitsizlikleriyle marjinalite ve marjinal gruplar retmektedir. Genel olarak bakldnda da, marjinalliin toplumsal eitsizlikle (Bkz. Peace, Temmuz 2001) iie geen bir ilikisi sz konusudur. Yerine gre marjinallik, toplumsal eitsizlikten doarken, toplumsal eitsizlik de marjinallikten doabilir. Ayrca marjinalite, etiketleme, damgalama, sapma, nyarg, aznlk, sosyal adalet ve adaletsizlik, istismar, diskriminasyon gibi olgu, sre ve kavramsallatrmalarla da ilintilidir. Marjinaliteyle ilgili nemli bir husus da marjinalitenin toplum btn iin pozitif mi yoksa negatif mi olduudur. Tabii ki bu konuda eitli yaklamlar getirilmi ve getirilebilir. Gerekte marjinalliin merkez iin ve de marjinal grubun kendisi iin olumlu ynleri olduu gibi olumsuz ynleri de bulunabilir. Burada bilinmesi gereken marjinalitenin mutlaka olumsuz bir durumu ifade etmediidir. Nitekim Abdallarda da durum byledir. Abdallarn marjinalliklerinin, toplum iin, toplumun ana kltr iin ve de kendileri iin olumlu taraf da var, olumsuz taraf da. 1.1.5.2. Abdal Abdal szc, deimek, deitirmek, bir eyi bir eyin karlnda o eyin yerine koymak anlamna gelen Arapa b-d-l fiil kknden bir eyin yerini tutan, karlk, vekil, tank, temsilci gibi anlamlara gelen bedel szcnn ouludur. Genel olarak zahid, dervi, dindar insan, ermi, kalender insanlar iin kullanlr. Budal da denir. Tasavvuf dilinde din hiyeraride nemli bir pozisyonu igal eden zatlar iin kullanlr. Milli Eitim Bakanlnn rnekleriyle Trke Szlknde Abdal szcnn anlamna ilikin u bilgilere yer verilmektedir: (1) Gnln Allah a vermi, dnya ile ilgisini kesmi gezici dervi. Bunlar eskiden Y H diye seslenerek dolarlard. (2) Temiz yrekli, saf derun. (3) Yoksul. (4) Bir eye

599

SBArD

Eyll 2005, Say 6, sh. 593 626

akl yormaz, kalender yaayl ve dervi kimse. Ayn szlkte Abdaln (Abdallar) ise, tarikat inannda Allaha varma yollarnn en yksek seviyelerine varan kimseler olarak tanmlanr. (Milli Eitim Bakanl (MEB), 1995: 4) Bir baka szlkte (Eren ve Dierleri, 1988: 2) Abdal szcnn karsnda u bilgiler bulunmaktadr: (1) Safevler devrinde randa yaayan Trk oymaklarndan biri. (2) Anadoluda yaayan bir takm oymaklara verilen ad: Geygel Abdallar. Abdal, eskiden baz gezgin dervilere verilen ad: Da yrmezse abdal yrr. (Atasz). Varp yaslanaym Hac Bektaa/ Abdaln olaym ullar iinde (Gevher) Abdallara Anadolu Trkmenleri arasnda Gegel de denilir. (Yrkan, 1998: 403) 1.2. GENEL OLARAK ABDALLAR Yukarda ifade edilen szlk anlamlarna uygun olarak Abdal, baz tarih ahsiyetlerin mahlaslar olarak grmekteyiz. Pir Sultan Abdal, Kaygusuz Abdal, Abdal Musa, Koyun Abdal, Kk (Kek) Abdal, Meczub Abdal gibi ahsiyetleri bu cmleden zikretmek mmkndr. XII/XIII. yzylda Seluklular dneminde Horasandan Anadoluya gelen, Osmanl devletinin kuruluunda nemli rolleri olan Horasan erenleri de Abdalan- Rum (Anadolu Abdallar) adn almlardr. Abdal oymaklar, belgelerde Trkmen taifesi olarak gsterilmi ve hem Trkmen airetleri, hem de Trkmen cemaatleri bal altnda zikredilmilerdir. Abdallar, soy itibariyle Trkmendirler. Bugnk Anadolu Abdallar Bab Trkmenlerinin bkiyeleridirler. (lktar, 1940) Bugn Abdallar, Trkiyenin eitli yerlerinde yaamaktadrlar. Antalya, K. Mara, G. Antep, Adana, . Urfa, Konya, Sivas, Osmaniye,

600

Prof. Dr. Hseyin HATEM YE

Ejder OKUMU

Amasya, Dinar, Osmanck, skilip, Van, Merzifon, Mecitz, Havza, Karaman, Kulu, Mut, Mu, Elmal, Keskin, Krehir, Nide iekda, Tarsus, Erzurum, Hatay, Eskiehir, Burdur, Tokat, Nevehir, Tunceli, Manisa, Zonguldak vs. gibi yerleim birimlerinde Abdallar yerleik hayata sahiptirler. Denilebilir ki gnmzde Trkiyenin hemen her yerinde Abdallar yaamaktadr. Abdallarla ilgili nemli bir husus, onlarn ingene veya Romanlarla ayn toplumsal grup olmadklardr. Bu hem tarihi belgelerde byledir, hem de kendileri de bunun byle olduunu zellikle belirtme ihtiyac hissetmektedirler. Abdallar, Trkiyenin dnda Afganistan, in, Azarbeycan, Trkmenistan gibi lkelerde de yaamaktadrlar. Yaplan almalar, bunlarn da aslnda baz zelliklerinin Trkiyedeki Abdallarla benzer olduunu gstermektedir. Bu Abdallar hakknda A. D. Gliekin verdii bilgilere gre ilk dzenli almay yapanlar, F. Grenard (Le Turkestan et le Tibet, Leroux 1898), P. Pelliot (Les bdl de Painp, in: Journal asiatique, Xe Srie, t. IX, 1907,) ve Albert v. Le Coq (Die Abdal, in: Baessler-Archiv, Band II, Leipzig/Berlin 1912) gibi batl arartrmaclar ve arkiyatlardr. F. Grenard, 1893te yapt Orta Asya seyahatnda, in Trkistann Keriya (Kria) blgesinde 50 Abdal ailesiyle karlar. 7 veya 8 Abdal ailesiyle de Qarqan (Tchertchen)da buluur ve bunlar hakknda geni bilgiler verir. Grenarda gre, komular Trklerden tip olarak pek fark olmayan, ama kendilerine zg, daha ok Farsa temeline dayanan bir dil konuan, buradaki halk grubuna Abdal denir. Onlar ise, kendilerini Heynou (ynu) diye adlandrrlar. Ellerinde doru drst arazi veya toprak bulunmayan bu insanlar, meslek olarak, daha ok hasr ileriyle urarlar. nan ynnden, Mslman olduklarn syledikleri hlde, dier Mslmanlarla fazla ilikileri yoktur; birbirlerine kz alp vermezler. Grenard, buradaki Abdallarla ilgili yapt ilk tespitte, bunlarn kken olarak, bir eit yerleik Luli-ingeneleri olabileceini varsayar. Fakat, bunlarn gelenek, grenek ve yaam tarzlar bakmndan birbirinden ok farkl gruplar olduunu grnce, daha sonra, yapt bir tespitte, bu Abdallar
601

SBArD

Eyll 2005, Say 6, sh. 593 626

grubunun, Dou Trkistanda yaayan ve 8. yzylda kimisi zorla, kimisi de isteyerek ii-Mslman olan ran kkenli bir grubun olduu sonucuna varmtr. zerlerindeki, ortodoks Snni iktidarlarn basklarndan dolay, tasavvufa dayanan inanlarn gizlemek zorunda kalmlardr. Kendilerinin anlattna gre, atalar, Irak/Kufe kentinden, Hz. Alinin torunlarndan mam Mehmed Gazlinin maiyetindeki bir ordu ile Dou Trkistana gelmiler, orada kfirlerle savarken, bir ksm ehit dm, kalanlar da Kgar yresine yerlemilerdir. Fransz sinolog (inbilimcisi) Paul Pelliot ise, 1906larda Orta Asyada yapt aratrma gezisinde, Les Abdals de Painap adl yaptnda, in Trkistannda Painap kynde yaayan Abdallardan sz eder. Kagar blgesindeki Trklerin anlattklarna gre, Abdallar, kendileri gibi ayn dili konuan bir Mslman topluluudur. Onlara gre, Abdal deyimi, ayr bir halk topluluuna deil, farkl tiplerdeki gezgin dervilere verilen bir isimdir. Pelliota gre, Abdal deyiminin, Grenardn anlattklarnn dnda, ayr bir anlam ve zellii vard. Pelliot, Kagar yaknlarndaki Paynap (Painap) kynde yapt aratrmada, Kerya ve Qarqandaki Abdallarn aksine, buradaki hemen hemen 400 aileden oluan Abdallarn, Trk komularyla ok yakn ilikileri olduunu, birbirine kz alp verdiini, hatta Trkler tarafndan, bu Abdallar grubuna, gsterdikleri baz kerametlerden dolay, sayg duyulduunu, onlar gibi iftilik ve ticaretle uratklarn, gezgin Abdallarn Kagar Trkesi dnda, Farsa, Krgzca, Hinte, Kipaka ve Arapa gibi baz dilleri de rendiklerini belirtmektedir. Dedelerinin, ok eskiden, Irak veya randaki Darvet (Darband) blgesinden Paynapa gtklerini sylerler. Pelliot, dier blgelerdeki Abdallar konusunda fazla bilgi edinemez, yalnz Tezgn (Kagar/Shule)de 5 Abdal ailesinin bulunduunu belirtmektedir. Grenard gibi, Pelliot da, Abdallarn kendilerini Heunou (ynu) ve bazlarnn da Gilaman olarak adlandrdklarn; konutuklar dilin, daha ok Farsa kkenli olduunu yazmaktadr. (Gliek, 2004)

602

Prof. Dr. Hseyin HATEM YE

Ejder OKUMU

Albert von Le Coq da Abdallarla ilgili nemli bilgiler verir. Le Coq, in Trkistan gezisi esnasnda Eyll 1906da Ak-su, Uch-Turfan ve civarna da uradndan ve buralarda, rnein Hotan, Keria ve Kagar ve civarlarnda Dou Trkesi konuan ve kendilerine Abdal denilen insanlarn kylerinin olduundan bahsetmektedir. (Le Coq, 1928: 39) Le Coq, bir zamanlar Venedikli gezgin Marco Polonun da ziyaret ettii (1275) Hotanda geirdii bir ka gn iinde, etrafnda bulunan, zellikle Swat ve Bagaurlu Afgan tccarlarndan ehirde Abdal adnda bir halk grubunun bulunduunu renir. Bunun zerine, Rza Mulla nderliinde, beyaz giyinmi, sakall bir Abdal grubu kendisini ziyaret eder. Le Cop, bunlardan edindii bilgilere gre, inliler, Dou Trkistan tekrar fethedince, 40 Abdal ifti olarak Yrnka civarndaki Tamegil blgesine yerletirmiler. nceleri konar-ger yaayan bu Abdallar, kalbur, sprge ve kak gibi ev eyalar yaparak, mzikle uraarak geimlerini salarlarm. Bunlar, Mslman olduklarn sylerler ve geleneklerini srdrrler, ama Trklerle, Hind ve Afgan Mslmanlarla pek ilikileri yoktur, sadece kendi aralarnda kz alp verirler, yemek yerler, ttn ierler. Onlar da, bunlar, hakiki Mslman saymazlar; tavan ve kertenkele gibi mekruh (eriata yasak edilmeyen, ama zorda kalmaynca da yenilmesine msaade edilmeyen) hayvanlarn etini ekinmeden yediklerini sylerler. Le Coq, 1901-1902de Berlin ark Komitesi (Berlin Orient-Comi-t) tarafndan slahiye yaknlarndaki Zincirli (Zencirli) kynde, eski kale tepesinde bir aratrma yapmak iin gnderilen aratrma grevlileriyle birlikte gnll stajyer olarak Adanaya gider, oradan da Zincirliye geer. Burada Musa ve olunun ad Ali olan iki Abdalla karlar. Baba-oul, arasra Alman aratrmaclarnn depolarna gidip, onlara keklik ve aatan yaptklar ev eyalar satyorlarm. Le Coq, bir gn (5 Mays 1902de), Krte ve Trkenin dnda kendilerine zg baka bir dil de konuan bu iki Abdal, ieri davet eder. Bunlardan dinledii bir Krte kahramanlk trks dikkatini eker. slahiye yaknlarndaki Karaburlu kynden olan bu Abdallar, Trkler tarafndan Abdal, Krtler tarafndan ise Gewende veya Gawende olarak adlandrlrlar.

603

SBArD

Eyll 2005, Say 6, sh. 593 626

Rvan ismindeki bir Krt aireti nin Delikan taifesine mensup olan bu Abdallar ise, kendilerine Teberci derler. Zincirli ky civarndaki Abdallarn btn varl bir kara adr, bir inek, bir de avurtlar kk bir eektir. Gayet fakir olan bu insanlar, aa kak, i (kirmen, eirmen; krte: tei veya sertei), ttn tahtas (dar-i ttn), mzik aletleri, zellikle tambur dedikleri balama (saz), su fs veya testisi, sepet ve elek yapp satarak, dnlerde mzik yaparak, ayrca keklik tutarak geimlerini salyorlar. Bunlar daha ok kendi aralarnda kz alp veriyorlar. Mslman olduklarn syledikleri hlde, kurallarn pek nemsedikleri yoktur. Le Coq, Zincirlideki Abdallarn konutuklar dil hakknda bir ses kayd yapar, kendisi erken dnmek zorunda kald iin, bunu W. Foya brakr. W. Foy, deerlendirmesinde, Teberci Abdallarn gebe Yrklerin bir kolu olduunu, fakat onlardan farkl bir dil konutuklarn yazmaktadr. Dilleri, cmle kurulular, fil ekimi ynnden Gney Trkesine benzedii halde, szck bakmndan, daha ok Krte, baz kelimeler ingenece ve Anadolunun artk kaybolmu baz szcklerinden olumaktadr. Le Coq, bu dilin, Urumiye gl civarndaki Hallac kylerinde yaayan Teberci ve Domalarn; Bat randa Kara-c dedikleri ingenelerin (Romlarn) lehesiyle yakn benzerlikleri olduunu yazmaktadr. Dou Trkistandaki Abdallarla igili nemli bir almay da 1906/1907lerde C. G. Mannerheim, Kaarlo Hilden ve Gustav Raquette yapar. Kaarlo Hildenin yapt daha ok antropolojik bir almadr. Kaarlo, bu aratrmasnda, Dou Trkistandaki Abdallarn kesin olarak Mool asll olmadklarn, bunlarn bir ihtimal doulu, Ermeni ve Turani rklarn bir karm olabileceini belirtmek-tedir. sveli Gustav Raquette de, tp reniminden sonra 1886-1921 yllar arasnda misyoner olarak Dou Trkistanda, bilhassa Kagar ve Yarkand blgelerinde bulunur. 1906da Yarkandtaki Abdallarla ilgili baz aratrmalarda bulunur.
604

Prof. Dr. Hseyin HATEM YE

Ejder OKUMU

C. G. Mannerheim 1906-1908 yllar arasndaki gezisinde Hotan civarnda bulunan Tamaghil kyne urar. Bu ky Abdallarndr. Mannerheim, gezisinde yapt gzlem ve deerlendirmeleri aktarrken Abdal airetinin, Mslmanlar arasnda Yahudilerin Hristiyan uluslar arasndaki pozisyonuna olduka benzer bir konumda bulunan acayip bir dilenci aireti olduunu syler. Ona gre mam Hseyinin lmn mteakip memleketlerinden srlen ve Mslman lkelerin eitli yerlerinde kk kolonilere blnen Abdallar, mam Hseyinin bedduasn alm ve dilencilii meslekleri olarak kabul etmekle yzyze gelmilerdir. Hem zengin hem de fakir her yl belli bir zaman iin bir dilenci antasn omuzunda tamal ve evrede dolaarak sadaka toplamak iin dilenmelidir. Onlarla her yerde dilenci denei tarken, bazlar paavra iinde, bazlar iyi giyinmi ve deerli ss eyalar, yzk, kolye, bro vb. taknm iken karlaabilirsiniz. Abdallarn dilenci olarak grn o kadar yaygn ki ou insan dilencileri Abdallar diye arma yanlna dmektedirler. Abdallar Abdallar airetine ait olduklarn nadiren kabul ederler ve Abdal ismini hakaret olarak alglar gibi grnrler. Sorulduunda rnein Tamaghil kabilesine ait olduklarn sylerler. Ksmen Hseyinin lm kanalyla meydana gelen dinsel farkllklardan (Abdallar, Mslmanlarn Hseyinin lmnn yasn tuttuklar gn bir bayram gn olarak kutladklar sylenir), ksmen de onlarn dilencilerinin, Starlarn onlarn istediklerini vermeleri iin hurafelere sapmak ve hilelerle kandrmaya almakla sulanmalarndan dolay Sartlar tarafndan pek sevildikleri sylenemez. Mannerheim, Tamaghilde Abdallarn mollas ve Yzbasyla da grtn ve onunla halknn kendisine ok iyi davrandn, gzel yemekler ikram ettiini sylemektedir. (Mannerheim, 1969: 92) Mannerheim, ayrca 28 Eyll 1906da Yarkand Abdallarnn oturduu Hayran Ba kyne de urar. Mannerheim 50 hanelik bu kyde Tamaghildekinden ok farkl karlandn, kendisine bir sr bahane ne srldn ve antropolojik lme ve deerlendirmeler iin bir molla ve yaklak 15 Abdal toplamakta zorluk ektiini anlatr. Bu kydeki Abdallarn

605

SBArD

Eyll 2005, Say 6, sh. 593 626

ok fakir olduklarn, farkl kkenlerden insanlarla evliliklerinin olduunu syler. (Mannerheim, 1969: 110) Mannerheim, ayn gezi kapsamnda Hotan ve Yarkandda yapt antropolojik gzlemlerini desteklemek bakmndan bir baka Abdallar kyne daha uradndan; 28 Ocak 1907`de urad drt kyn ayn isme sahip olduunu, bu ismin de Painap olduunu ve Painap ad verilen bu kylerden birinde Abdallarn yerleik olduundan bahseder. Gzlemlerine gre Painaptaki Abdallar, dier Abdallardan ok daha fazla zavall ve perian grnmektedirler. Onlarn ou profesyonel dilenci olduklarn kabul ederler. Onlarn byk bir ounluunun arsa ve arazisi yoktur. Komu kyler tarafndan hor grlmektedirler. (Mannerheim, 1969: 115) Gerek Orta Asya uzman M. Aurel Steinn 1911-12lerde Xin-jiang blgesindeki Abdallarn, gerekse Zhao Xiangru ve Haximin 1976da Hotan blgesinde, Giwoz kyndeki ynu (Eynu), Uygurlar tarafndan Abudaerren diye adlandrlan Abdallarn dilleriyle ilgili yaptklar aratrmalarda, kken olarak randan gelen bu halkn, konutuklar dilin Hint Avrupa dil topluluuna dahil olan ran dilinin bir kolu olduunu, ama zamanla Uygurcann etkisinden kalarak birok deiiklikler gsterdiini yazmaktadrlar. Sinolog O. Ladsttter ve Trkolog A. Tietzenin, 1983 ve 1986 da Xinjianga yaptklar bir aratrma gezisinde, Urumcide deiik niversite ve Kagardaki Pedagoji yksek okulundaki birok bilim adamlaryla yaptklar grmelerde yredeki Abdallarn kkenleri ve dilleri hakknda geni bilgiler edinirler; ayrca Abdallarn yerleim alanlarn gezerek yerinde incelemelerde bulunurlar. Trkiyedeki etnik gruplarla ilgili, ky birimlerine kadar inerek geni apl bir aratrmay gerekletiren Peter Alford Andrews, Abdallarla ilgili yapt incelemede, yukarda belirtilen bilgiler dnda, Gaziantep yresindeki Teberci Abdallarn verdii bilgiye gre, Dedemolu nderliinde Trkmenlerle birlikte, Sivas ve Yozgat yresinden g ettiklerini belirtmektedir. Ayrca, Yozgat blgesinden Konyaya g eden Carcar diye adlandrlan Abdallarn,
606

Prof. Dr. Hseyin HATEM YE

Ejder OKUMU

kendilerini kken olarak Alakeili Yrklere, Gney ve Doudaki Abdallarn bir ounun Beydili Oymana, bir ksmnn da kendilerini Karakoyunlulara baladklarn yazmaktadr. Yine Andrewsin, Atabeyliye dayanarak verdii bilgilere gre, Antalyann Zeytin Ky mahallesinde oturan Abdallarn, kendilerinin Trkmenlerle birlikte Horasandan Anadoluya geldiklerini belirtmektedir. Gney ve Gneydou Anadoludaki Trkmen boylar arasnda gezerek, onlarn yaam tarzlar, folkloru, etnik yaplar ve airet dzenleri hakknda geni apl bir aratrmada bulunan Ali Rza Yalman (Yalgn), Gaziantep/Kilis yresindeki Elbeyli oyma arasnda incelemelerde bulunurken, 1931lerde (Mays aynda) Suriye snrna hakim bir tepe stnde kurulan ve elli evden oluan Yazlbecer kynde konaklar. Yazlbecer, Acabekirli ve Elbeyli ile Trkmen ve Yrkler arasnda birleik bir kydr. 1722lerden nce irvanl airetinin klad bu kye, daha sonra Trkmenler yerleir. (Gliek, 2004) 2. ARATIRMANIN BULGULARI 2.1. ARATIRMANIN RNEKLEM rneklem grubuna sorulan sorulardan grup yelerinin sosyal ve kiisel karakteristiklerine ilikin bilgiler elde etmek zere sorulan olgusal sorularla ortaya kan olgusal durum (Sencer-Sencer, 1978: 257), deneklerin ya, cinsiyet, eitim, meslek, medenlik vb. bir takm zelliklerinin bilinerek sz konusu zelliklerin, sosyal davran, sosyal ve din yapy vs. nasl etkilediinin veya tersi bir durumun nasl olduunun anlalmasna nemli katkda bulunurlar. Bu nedenle ncelikle rneklem grubunun olgusal durumu ortaya konmutur. Aratrmada rneklem grubunun olgusal durumunun kapsamna u durumlar girmektedir: Memleket, cinsiyet, ya, meden durum, meslek ve eitim dzeyi. 2.1.1. rneklem Grubunun Memleketi Tablo 1: rneklem Grubunun Memleket Durumu

607

SBArD

Eyll 2005, Say 6, sh. 593 626

Seenekler K. Mara Nurda Diyarbakr Toplam

f 30 25 25 80

% 37.5 31.3 31.3 100

2.1.2. rneklem Grubunun Cinsiyeti Tablo 2: rneklem Grubunun Cinsiyet Durumu Seenekler Kadn Erkek Toplam f 21 59 80 % 26.3 73.8 100

2.1.3. rneklem Grubunun Ya Durumu Tablo 3: rneklem Grubunun Ya, Cinsiyet ve Memlekete Gre Dalm
Ya K. Mara 3 27.3 33.3 3 16.7 33.3 1 9.1 11.1 1 4.8 11.1 1 8.3 11.1 Kadn Nurda 2 18.2 25 2 11.1 25 3 14.3 37.5 Diyarbakr 1 9.1 25 1 4.8 25 1 8.3 25 K.Mara 6 33.3 28.6 4 36.4 19.0 2 9.5 9.5 6 50 28.6 Erkek Nurda 3 27.3 17.6 4 22.2 23.5 1 9.1 5.9 7 33.3 41.1 2 16.7 11.8 Toplam Diyarbakr 3 27.3 14.2 3 16.7 14.3 4 36.4 19.0 7 33.3 33.3 2 16.7 9.5 11 100 13.8 18 100 22.5 11 100 13.8 21 100 26.3 12 100 15

12-18 f Sra % Stun % 19-25 f Sra % Stun % 26-30 f Sra % Stun % 31-40 f Sra % Stun % 41-60 f Sra % Stun %

61- + f Sra % Stun % Toplam f Sra %

9 11.3

1 14.3 12.5 8 10

1 14.3 25 4 5

3 42.9 14.3 21 26.3

17 21.3

2 28.6 9.5 21 26.3

7 100 8.8 80 100

608

Prof. Dr. Hseyin HATEM YE

Ejder OKUMU

Stun %

100

100

100

100

100

100

100

609

SBArD

Eyll 2005, Say 6, sh. 593 626

2.1.4. rneklemin Meden Durumu

Tablo 4: rneklem Grubunun Cinsiyete Gre Meden Durumu

Medeni Durum
Evli f Sra % Stun % Bekar f Sra % Stun % Toplam f Sra % Stun %

Kadn
17 24.3 81 4 40 19.0 21 26.3 100

Erkek
53 75.7 89.8 6 60 10.2 59 73.8 100

Toplam
70 100 87.5 10 100 12.5 80 100 100

2.1.5. rneklemin ve Meslek le Eitim Dzeyleri Tablo 5: rneklemin ve Meslek Durumlar le Eitim ve Cinsiyet Durumlarnn Dalm ve Meslek
Davulculuk f Sra % Stun % i rme f Sra % Stun % Kahvehane f Sra % Stun % Tekel bayii f Sra % Stun % Seyyar satc f Sra % Stun % Berber f Sra % Stun % Snneti f Sra % Stun % retmen f Sra % Stun %

Eitim Dzeyi
Okumayazma yok 16 34.8 47.1 15 93.8 44.1 lk 15 32.6 78.9 1 100 5.3 1 100 5.3 1 100 5.3 Orta 8 17.4 66.7 1 6.3 8.3 1 33.3 8.3 1 100 8.3 Lise 7 15.2 63.6 1 33.3 9.1 niv. 1 33.3 25 1 100 25

Cinsiyet
Kadn 16 100 76.2 Erkek 46 100 78 1 100 1.7 1 100 1.7 3 100 5.1 1 100 1.7 1 100 1.7 1 100 1.7

Toplam

46 100 57.5 16 100 20 1 100 1.3 1 100 1.3 3 100 3.8 1 100 1.3 1 100 1.3 1 100 1.3

610

Prof. Dr. Hseyin HATEM YE

Ejder OKUMU

Ev Han. f Sra % Stun % siz f Sra % Stun % Toplam f Sra % Stun %

3 60 8.8 34 42.5 100

1 20 5.3 19 23.8 100

1 20 8.3 12 15 100

3 60 27.3 11 13.8 100

2 40 50 4 5 100

5 100 23.8 21 26.3 100

5 100 8.5 59 73.8 100

5 100 6.3 5 100 6.3 80 100 100

2.1.6. rneklemin Eitim Dzeyi le Memleket Durumlar Tablo 6: rneklemin Eitim Dzeyi le Memleket Durumlarnn Dalm Eitim dzeyi K. Mara
Okuma-yazma yok f Sra % Stun % lk f Sra % Stun % Orta f Sra % Stun % Lise f Sra % Stun % niversite f Sra % Stun % Toplam f Sra % Stun % 9 26.5 30 8 40 26.7 5 45.5 16.7 5 45.5 16.7 3 75 10 30 37.5 100

Memleket Nurda Diyarbakr

10 29.4 40 6 30 24 4 36.6 16 4 36.6 16 1 25 4 25 31.3 100 15 44.1 60 6 30 24 2 18.2 8 2 18.2 8 25 31.3 100

Toplam
34 100 42.5 20 100 25 11 100 13.8 11 100 13.8 4 100 5 80 100 100

2.2. ARATIRMANIN BULGULARI 2.2.1. Abdallarda Sosyal Durum Abdallarda yerleik hayata hemen hemen tamamen geildii sylenebilir. Gebelik neredeyse kalmam grnmektedir. eitli mevsimlerde, zellikle de yazlar i amacyla, rnein i yapmak iin, amelelik yapmak iin vs. ikamet ettikleri yerden baka bir yere geici olarak tanrlar. Dolaysyla Abdallarn byk lde gebe hayat yaamadklar sylenebilir.
611

SBArD

Eyll 2005, Say 6, sh. 593 626

Abdallar veya aklar, Trkiyede bir alt kltr grubu olarak sosyal statleri itibariyle dk dzeyde, belki de en dk dzeylerden birinde bulunmaktadrlar. Kendileri bunun farkndadrlar. Yaplan grmelerde bu konuda bir bilgiye sahip bulunduklar anlalmaktadr. Abdallarn kendi dndaki insanlarla ilikileri, rnein arkadalk, komuluk, i, yolculuk vs. ilikileri sz konusu statlerine uygun olarak biimlenmektedir. Abdallarn marjinalliklerinin bir gerei olarak kendi iine kapal entegrist bir grup olduklar sylenebilir. Bu yapnn oluumunda hem kendilerinin hem de toplumun dier kesimlerinin etkisi bulunmaktadr. Kendileri, rnein gerek kendi dndaki insanlara kar kapal durmak, gerek sosyal hayata aktif olarak katlmamak suretiyle, toplum da rnein onlar kendi iinde eritmemek, onlar tekiletirmek, szgelimi bir dnem onlar askere almamak (Yrkan, 1998: 108) suretiyle mezkur yapnn olutuu aktr. Abdallarla yaplan grmelerde onlarn kendi dndaki toplum kesimleriyle ilikileri konusunda eitli sorular sorulmu ve konu grup biiminde de tartlmtr. Onlara toplumun kendilerini dlayp dlamadklar sorulduunda, genelde dlandklarn sylemektedirler. Fakat bu dlanmln derecesi konusunda farkl grlere sahiptirler. Bir ksm ok dlandklarn, bir ksm ise az dlandklarn, bir ksm ise bunun doal olduunu sylyorlar. rnein K. Maradakilerden bir ksm, K. Marata kendilerini yabanc hissetmediklerini, ama yine de bir tekiliin, tekiletirmenin var olduunu belirtiyorlar. Bunun gerekten mi olduunu yoksa bir yanlsama m olduunu sorduumuzda, biraz dndkten sonra gerekten dlanmann var olduunu sylyorlar. Ancak toplumun dier kesimlerinin kendilerine herhangi bir maddi veya fiziksel rahatszlk vermediklerini de zellikle belirtiyorlar. Kendileriyle grlenlerden bir ksm, toplumla ilikilerini damgalanma ile izah etme yoluna gitmekte, toplumun kendilerini abdallkla damgaladklarn ifade etmektedirler. rnein K. Marata Abdal Halil Aann
612

Prof. Dr. Hseyin HATEM YE

Ejder OKUMU

torunu ve baz kimseler, Abdal kelimesinin derin ve iyi anlamnn olduunu, bundan gocunmadklarn, ama insanlarn bunu bilmediklerini ve bu isimle kendilerini hor ve hakir grdklerini, ktlediklerini belirtmektedirler. K. Marata airet reisi olarak bilinen ve evresinde saygn bir yeri olan bir ahsiyet, Bizi hor gryor, dlyorlar diyor. Fakat unu da ekliyor: Geri bana da yaknlklar var. Mesela muhtarlk teklifi aldm, fakat reddettim. Bu erevede retmen olan kii, bandan geen bir olay yle anlatmaktadr: Bir lokantaya girdim. Sahibi bana gel kirve diye ard. Ben de ona baka bir retmen gelse ismiyle mi hitab edersin, yoksa baka bir ekilde mi? diyerek lokantadan ayrldm. Bu cmlelerde de belli olduu gibi kendilerine kirve gibi bir takm adlarla hitab edilmesinden holanmamaktadrlar. Onlardan bir ksm, insanlarn kendilerini kmsediklerini ileri srmektedir. Damgalanmlk ve dlanmlklarn izah ederken baz insanlarn camide kendileriyle birlikte namaz klmaktan uzak durduklarn, cami deitirdiklerini sylyorlar. Hatta 15-20 yl nce baz imamlarn kendi llerinin cenaze namazlarn klmadklarn veya klmak istemediklerini, ama imdi durumun iyi olduunu belirtiyorlar. Ama bu tip durumlarn nadir olduunu da ekliyorlar. Nurdanda lise mezunu bir ahs, bir yerel kurumun at snavlar kazand halde mlakatta aka kendisine Abdal olduu iin ie alamayacaklarn sylediklerini ve bundan kendisinin ok etkilendiini belirtiyor. Ayrmcla maruz kaldklarn sylyor. Diyarbakrda da benzer eyler syleniyor. Abdallara komuluk ilikileri sorulduunda, komularyla ilikilerin mesafeli olduunu, komularn kendi aralarnda kurduklar yaknl kendileriyle kurmadklarn belirtmektedirler.

613

SBArD

Eyll 2005, Say 6, sh. 593 626

Abdallar, toplumdan darda braklmlklarn konuurken siyasete deinildiinde, nceleri yerel siyasete aktif olarak katlmadklarn, seim zamanlarnda da ok bask ve eziyetler grdklerini, ancak imdi durumun biraz farkl olduunu ifade etmektedirler. Yukarda sylenilenlere bakldnda, marjinal grup olarak Abdallarn topluma uyumu, nemli bir konu olarak karmza kmaktadr. Bilindii gibi marjinal gruplar, mevcur sosyal sistemi, sosyo-kltrel sistemi, sosyo-kltrel normlar ya kabul eder veya ona kar karlar ya da kabul ediyor grnebilirler. Grme ve gzlemlerden kan o ki Abdallarn marjinallii, sosyal uyumu ar zorlayan, derin uyumsuzluklar oluturan bir zellik arz etmez. Abdallar toplumla uyum iinde grnmekte, toplumun sosyo-kltrel norm ve deerleriyle ztlamak istemeyen bir grnm sunmaktadrlar. Bunu kendilerine sorduumuzda, Toplumla uyumlu olmak istediklerini zellikle belirtiyorlar. Ayrca toplumla uyumdan dinin ok etkili olduunu, nk dinde kardeliin olduunu, eitliin olduunu ve din araclyla sosyal uyumun daha iyi salanacan belirtiyorlar. Trkiyede Abdallarn mevcut siyasal dzen ve yasalarla da yaamak istemedikleri, yasalara uyduklar grlmektedir. Abdallarda devlete kar bir sadakattan sz edilebilir. Abdallarn ok nem verdikleri bir husus da kendilerinin ingeneler ve Gurbetlerle kartrlmamas gerektiidir. ingene ve Gurbetlerin farkl bir topluluk olduklarn ifade etmektedirler. ingenelerin o blgelerde sahip olduklar olumsuz imaj paylamak istemediklerini belirtmektedirler. Gerekten de soy, huy vs. bakmndan Abdallarn ingenelerle bir ilgileri yoktur. Kendileri de zaten ingenelerle ilikilendirilmekten veya ayn grlmekten hi holanmazlar. (Gzelbey, 1972)

614

Prof. Dr. Hseyin HATEM YE

Ejder OKUMU

Yaplan grmelerde kendilerinin dernek vs. belli atlar altnda rgtlenmeleri konusunu atmzda, yle bir bilin ve eitim dzeylerinin olmadn ifade etmektedirler. Abdallarda kahvehane kltrnn yaygn olduunu da belirtmeliyiz. Davul almadan arta kalan geni zaman kahvehanede geirdikleri grlmektedir. Kendi oturduklar mahaldeki bir kahvehaneyi mekan tutarlar ve bo zamanlarn orada geirirler. O kahvehanelerde vakit geirenlerin byk ounluu Abdallardan oluur. Abdal olmayanlar var, ama saylar az. Abdallarda evlenmelerde grup ii evliliin yaygn olduu grlmektedir. Bu da yine onlarn marjinallikleri, ie kapanklklar, airet kltrne sahip olmalar vs. ile yakndan ilgili grlmektedir. Onlardan bazlar, dardan kz alp vermelerin olmadn, olsa da bunun kz karmayla gerekletiini, ayn ekilde Abdal olmayanlarn da kendileriyle evlilik ilikisine girimediklerini ifade etmektedirler. Bazlar kz vermenin kolay olduunu, ama kz almann ok zor olduunu sylyorlar. Abdallarda monogaminin yaygn olduu sylenebilir. Bunu kendileri de zellikle vurguluyorlar. Ayrca Abdallarda erken evlilik daha geerlidir. Ayrca aile biiminin geni olduunu, ancak yeni kuaklarn ekirdek aileyi tercih ettiklerini belirtiyorlar. Evlilik ve hanmlar balamnda kadn-erkek ilikilerinden de sz etmek faydal olabilir. Abdallarda ataerkil aile yapsnn olduu ve ailede babann sznn geerli olduu sylenebilir. Denilebilir ki bakalaryla ilikilerde Abdallarn kadnlar, grece rahat tavrl, herkese kar aktrlar. Abdallar, elenceyi seven bir gruptur. Dn merasimleri 3-4 gn srer. Dnlerinde davul zurna alarlar. Ancak yava yava piyano ve baka mzik aletlerinin kullanldn da ifade ediyorlar. Abdallar, elence kltrleri

615

SBArD

Eyll 2005, Say 6, sh. 593 626

iinde ikiye nem verirler, ok iki tkettiklerini sylerler. Ayrca dn vs. trenlerinde kadn ve erkeklerin ayr ayr elendiklerini sylyorlar. Kltrel dzlemde denilebilir ki Abdallar egemen kltre tb oluyorlar; ancak kendilerine zg kltr yaplarna da sahipler. Marjinalliklerine uygun bir farkl kltr yaplar mevcuttur. Abdallarn sosyal durumlar erevesinde dil konusuna da deinmek gerekebilir. Abdal dili, Hulki Aktunun Byk Argo Szlknde, Anadolunun baz yrelerinde yrklerin kulland gizli dil olarak tanmlanr. (Aktun, 2002: 27) Abdallarn zel veya gizli denilebilecek bir dilleri bulunduu (Caferolu, 1953: 77) aktr. Yaptmz grmelerde bir Abdalcann olup olmadn sorduumuzda, Evet, Abdalca var, kendi aramzda bu dille konuuruz. demilerdir. K. Marata kahvehanelerinde oturup konutuumuz kiilerden Abdalca baz kelime ve cmleler sylemelerini rica ettiimizde, K. Mara ivesiyle Trke-Abdalca birka rnek getirmilerdir: Ev ileyek: Gedek (Gidelim) Nmslyak: Yatak (Yatalm) Gylyak: Gel yatak (Gel yatalm) Neher: Su Cbr: Hanm Kef: Tavuk, ta Kefleyek: Tavuk yiyek (Tavuk yiyelim) Kimsenin dkesine ev ileme!: Kimsenin evine getme (gitme)!

616

Prof. Dr. Hseyin HATEM YE

Ejder OKUMU

Diyarbakrda da Krte-Abdalcann Abdallar arasnda geerli olduu grlmektedir. rnein: Bani ban do se: Get su getir (Git su getir) Dom dili: Davulcu dili Bavere: Gel Becese: Git Becese mene bm do se!: Get ekmek getir! Mene: Ekmek Mene bi!: Ekmek ye! Abdallarn, yukardaki dilsel durumlar dikkate alndnda, genel marjinalliklerine paralel olarak marjinal bir dile sahip olduklar sylenebilir. imdilik/geici olarak Abdalca olarak isimlendirdiimiz bu dil, toplum iinde grnmeyen bir zellik tar; sadece marjinal deil, ayrca grnmeyen, toplumun merkezi kesimlerinin fark etmedii bir dildir. Bu nedenle biz bu dile marjinal-grnmeyen (marjinvisible) dil diyoruz. Biz, zellikle K. Mara, G. Antep ve Diyarbakrda Abdallarla yaptmz grmelerde kendi aralarnda zel bir dil konutuklarn tespit ettik. Trk olan Abdallarn Trke-Abdalca, Krtlemi olanlarn ise Krte-Abdalca konutuklar ilk planda elde edilen bulgulardr. Krkkalede baz Abdallarla yaplan grmelerde de Abdallarn zel bir dil kullandklar ve bu dile Temelce dedikleri grlmtr.1 Temelceden baz rnekler vermekler gerekirse, unlar zikredilebilir: Temelini ver: Davulunu ver. Yeken: Para Gene: Gel

Krkkalede yaplan grmeleri gerekletiren Yksek Lisans rencim Nazife Ylmazsoya teekkr ediyorum. 617

SBArD

Eyll 2005, Say 6, sh. 593 626

Paylan: Git Nifir: Zurna Gal: ay Vzt: Araba Hersit: Ekmek Kaylim: Yemek Kaylim kayalim: Yemek yiyelim.

2.2.2. Abdallarda Ekonomik Durum Abdallarn temel geim kaynaklarnn davulculuk olduunu syleyebiliriz. Abdallar, gnmzde dnlerde, asker uurlamalarnda, halk oyunlarnda, eitli trenlerde, Ramazan Aynda Sahurlarda davul alarlar. ou trenlerde zurna eliinde davul alarlar. Genellikle de iki ayr davul iki abdal veya ak tarafndan alnr ve bunlara bir veya iki zurnac abdal veya ak, zurnalaryla elik ederler. Denilebilir ki Abdallarda davul alma, erkekler tarafndan icra edilir. O halde davulculuk erkeklerin meslei olarak karmza kmaktadr. Abdallar, davulu belli bir para karl alarlar. Harcadklar mesaiye gre fiyatlandrma yaparlar. Ancak bu fiyatlandrmann kat olduu sylenemez. Abdallarn, elek, sele, sepet gibi eyleri yapp sattklar bilinmektedir. (Atabeyli, 1934) Ancak gnmzde elek, sele, sepet vs. satmay byk lde brakma benzemektedirler. Bundan 15-20 yl nceleri bu tr eyler retip satarlarken, imdi en azndan rneklem grubunu oluturan abdallarn bunlar yapmadklarn ve satmadklarn bilmekteyiz. Abdallar, ekonomik durum tablosunda da gsterildii gibi tespit edebildiimiz kadaryla K. Mara ve Nurdanda davul almadan sonra en ok

618

Prof. Dr. Hseyin HATEM YE

Ejder OKUMU

i ii yaparlar. ii daha ok kadnlarn yaptn sylemek mmkndr. Erkekler i rmeye az itirak ederler. i, K. Mara ve Nurdanda tarhana sermek iin kullanlr. Tarhana yapanlar Abdallarn yaptklar ilerden satn alrlar. Abdal kadnlarn iin yannda nispeten az olsa da kalbur yapma iiyle de megul olduklarn grmekteyiz. Grld bulunmaktadrlar. gibi kadnlar, Abdallarn retimine katkda

Yaptmz grmelerde Abdallarda davul almayan erkeklerin de olduu tespit edilmitir. Bunlar, retmenlik, kahvehanecilik, tekel bayiilii, berberlik, seyyar satclk, snnetilik vs. yapmakta olup davul alma ii yapmamaktadrlar. Fakat tablolarda da grld gibi bunlarn saysnn ok dk olduunu belirtmek gerek. Belirtilmelidir ki Abdallarn temel meslei davulculuktur. Denilebilir ki Abdallarn meslei olarak davulculuk, Trkiyede marjinal bir meslektir. Davulculuk, baz istisnalar dnda Abdallarn meslei olarak grlmektedir. Davulculuk denildiinde Abdallar akla gelmektedir. Abdallarla yaplan grmelerde davulculuktan yeterince para kazanamadklar anlalmaktadr. Elde ettikleri gelirin kendi geimlerine yetmediini belirtmektedirler. Halkn eskisi gibi de elencelerde davula ilgi duymadklarn ve gittike davulculuun ldn sylemektedirler. Kendilerine bu durumda baka i ve meslek edinmeleri gerektiini ve bunun iin bir eyler yapp yapmadklarn sorduumuzda, aslnda ciddi bir ey de yapmadklarn sylyorlar. Bir ksmnn i aradklarn, ancak kendilerine i verilmediini de ekliyorlar. Onlara sanki hallerinden memnunmu gibi olduklarn, eitli mesleklere ynelme ve baka iler bulma noktasnda gerekli duyarll gstermedikleri sylendiinde, zellikle genler bunun doru olduunu belirtiyorlar.

619

SBArD

Eyll 2005, Say 6, sh. 593 626

2.2.3. Abdallarda Dinsel Durum Abdallar dinsel adan kendilerini mslman olarak grmekte, bu konudaki hassasiyetlerini dile getirmektedirler. Abdallarn dinsel durumlarna ilikin en nemli hususlardan biri, onlarn Alevilik ile ilikileridir. Yaplan almalarda ve gzlemlerde Abdallarn Alevilik boyutlarnn olduu anlalmaktadr. Abdallarla yaplan grmelerde kendilerinden bir ksm, szgelimi Bektai enliklerine dzenli olarak gittiklerini ifade etmektedirler. Ayrca Hz. Aliye kar zel muhabbetlerinin olduunu belirtmektedirler. Dini konumalar yapldnda da Hz. Aliye bolca atflar yapmaktadrlar. lktara gre (lktar, 1940) Abdallar, mezhep olarak Alev-Cafer olup cem ayinleri Bektailerin, epnilerin ve Tahtaclarn cem ayinleriyle ayndr. Bu belli yrelerde byle olabilir; ama u belirtilmelidir ki genel olarak bakldnda, Abdallar, dier Alevi gruplardan daha farkl bir yapya sahiptirler. (Yrkan, 1998: 109) Kald ki bugn itibariyle gzlemlenebilmektedir ki Abdallar, iinde yaadklar sosyal, kltrel ve dinsel evreye uyum gstermektedirler. rnein K. Mara merkezde oturan Abdallar, Mara halknn Snni-Hanef mezhebine biimsel olarak aynen uymaktadrlar. Onlar gibi namaza gitmekte, sayca az olmakla birlikte onlar gibi Hacca gitmekte, onlar gibi oru tutmaktadrlar. Diyarbakrda halkn afi olduu yerde yaayan Abdallar, afii mezhebine balanmakta ve Diyarbakr halk gibi dini yaamaktadrlar. Yaplan grmelerde bazlar, atalarnn alev olduunu, ama kendilerinin alevilikle pek ilgilerinin olmadn sylemektedirler. Bir ka kii ise, zaman zaman Alev dedelerin gelip alevilik propogandas yaptklarn belirtiyorlar. Abdallarn bir takm kitaplar bulunmaktadr. Risle-i eyh Safiyddin Erdebil adl yazma kitapla ve Menkb-i Evliya denilen mecmualar, Abdallar tarafndan kutsal addedilen kitaplardr. Bu mecmualardan bilhassa Hatayi (ah smail), Abdal Musa ve Kaygusuz Abdal tarafndan sylenmi nefeslere, menkbelere daha fazla bir deer verilir ve bunlar sayg ile terennm edilir. (lktar, 1940: 185; lktar, 2003) Ancak belirtmek gerekir ki gzlemleyebildiimiz kadaryla ve grmelerde elde ettiimiz bilgilere gre

620

Prof. Dr. Hseyin HATEM YE

Ejder OKUMU

bu kitaplar ok az Abdal bilmektedir. Abdallar arasnda bu kltr yaygn deildir. Yukarda Abdallarn iinde yaadklar sosyal evrenin dinsel inan ve eylemlerine uyum gsterdikleri ifade edilmiti. Bu hususu u ekilde anlamak daha dorudur: Abdallarn topluma uyumu, kabacadr, biimseldir. Din konusunda yle bir uyum sergilemektedirler ki hem topluma uymu olmaktadrlar, hem de dine kendi renklerini vermektedirler. Marjinalitelerine uygun olarak dine nispeten farkl, gevek ve rahat bir yaklamlar olup hayatlarnn pek ok alannda dinle ilikileri ok zayf ya da hemen hemen hi yok. Ancak bu noktada bir hususun altn izmek gerekmektedir: Abdallarn dine yaklamlar bu olmakla birlikte, gittike dier dinlerdeki ve din kesimlerdeki uyana paralel olarak Abdallarda bir dinsel canlanmann olduu gzlemlenmektedir. Bunun kimlik aray ile ilikisinin yannda ehirleme ile de ilikisi bulunmaktadr. Gittike daha bir yerleikleme ve ehir merkezlerine yerlemeleri, beraberinde Abdallarda dier kesimlerin ehirlemelerine paralel olarak dine eilimi ve dindarlkta art getirmitir. Bu durumu, zellikle K. Mara ve Nurdanda bundan 15-20 yl ncesiyle karlatrdmzda gzlemlemek mmkndr. ehirleme, Abdallar gittike daha dzenli ve disiplinli dindarla gtrmektedir. rnein namaz klmada, oru tutmada, Hacca gitmede vs. bu grlebilir. rneklem grubu iindeki bir grubun dinsel hayat bunu daha iyi anlatabilir: Nurdanda yaayan Abdallardan bir ksm yaklak 20 yl ncesine kadar buraya 10 km yaknlkta bir yer olan ve K. Maran Trkolu ilesine bal bulunan Beyolu Kasabasnda yayorlard. O zamandan sonra eitli sebeplerle Nurdana akrabalarnn yanna g ettiler. Nurda Abdallar, 1985lerden itibaren hzl bir dindarlama eilimine girdiler. Mahallelerinde bulunan caminin byk ounluunu doldurmaya baladlar. yle ki dier cemaatten bir ka kii, bundan ikayet ederek baka camilerde namaz klmaya balam. Genlerde belli llerde kitap okuma merak balad ve zellikle din kitaplara ilgi artt. Kendi aralarnda din
621

SBArD

Eyll 2005, Say 6, sh. 593 626

sohbetler yapmaya baladlar. Kuran okumay renme merak balad. Dindar Abdallar, dier insanlarla daha iyi bir iletiim kurmaya ve onlara daha iyi bir uyum gstermeye baladlar. Din, onlarn kimliklenmelerinde asli bir rol oynad. Kendileriyle yaplan grmelerde dinin kendilerine gven verdiini ve dier insanlarla eit olduklarn renmelerine vesile olduunu ifade etmilerdir. Abdallarn kendileri topluma uyum gtermelerinde dinin nemli bir yerinin olduunu ifade etmektedirler. Belki de nasl ki Abdallarn marjinallemesinde toplumun genel dinsel durumunun dna k rol oynamsa, ayn ekilde bugn de genel dinsel duruma katlm, uyumu salamaktadr. Bu baklabilir. Yaptmz grmelerde 7 kiinin Hacca gittikleri tespit edilmitir. Ancak baka Haclarn olduunu da sylemilerdir. 26 kii 5 vakit namaz klmaktadrlar. 33 kii Cuma, Teravih ve Bayram namazlarn, 16 kii ise Bayram ve Teravih namazlarn kldklarn belirtmilerdir. Hanmlarn daha dindar olduu ifade ediliyor. Baz Abdallarn davul alarken Ezan sesini duyduklarnda davul almay braktklar belirtiliyor. Ayrca bazlarnn 5 vakit namaz camide kldklar syleniyor. Nurdanda camide baz Abdal genlerin ezan okuduklar, mezzinlik yaptklar belirtiliyor. Gittike gusl boy abdesti gibi baz ibadetlere daha hassasiyet gsterdiklerini sylyorlar. Gemite cenazelerine imam getirmekte glk ekerken bugn byle bir sorunun olmadn sylyorlar. Daha nce neden yle olduunu bilgileri verdikten sonra Abdallarn dindarlk dzeylerine

622

Prof. Dr. Hseyin HATEM YE

Ejder OKUMU

sorduumuzda, bir ksm bunun kendilerinin hor grlmesinden dolay olduunu sylerken, bir ksm kendilerinin bunu hak ettiini, nk din ve imanla o zamanlar bir ilgilerinin olmadn, ama imdi kendilerine biraz eki dzen verdiklerini ve dolaysyla byle bir sorunun da olmadn sylemektedirler. Abdallar, cenazelerinde din trenler yaptklarn, dier insanlar nasl Kuran, Mevlid vs. okutuyorlarsa kendilerinin de yle yaptklarn belirtiyorlar. Abdallarda resmi nikahn yannda din nikahn da geerli olduu ve din nikahn dn esnasnda yapld tespit edilmitir. Abdallar, mezar ziyaretine nem verdiklerini beyan ederler. Mesela Malik Ejder trbesine, Hac Bektaa giderler. 2 kii Hac Bekta enliklerine katldn sylemitir. Son zamanlarda Kuran renme hevesinin olduu, ama bunun grece az olduu belirtilmektedir. Abdallarda Hz. Alinin ayr bir yeri vardr. K. Marata Abdal Halil Aann din hassasiyete sahip olmasyla nrler. Abdal Halil Aa, K. Maran kurtuluunun efsanevi kahramanlarndan biridir. K. Marata Abdal Halil Aa caddesi bulunmaktadr. Abdal Halil Aann torunu, kendisiyle yaptmz grmede, Abdal Halil Aann dine ne kadar bal biri olduunu zellikle syler. Tabii dier Abdallar da onunla gurur duyarlar. Abdal Halil Aann gerek K. Marallar arasnda gerekse Abdallar arasnda nemli bir yerinin olmasnn asl sebebi, Franszlar ehre girerken Ermenilerden Agop Hrlakyann, istedii para karlnda davul alma teklifini Bu din bahsidir beyim, aha u davulumun kasnan altn ile doldursan bu omak bu davula vurmaz Ben gardalarmn barna omak sokmam. diyerek reddetmesidir.

623

SBArD

Eyll 2005, Say 6, sh. 593 626

Abdallarda dindarlkta art tespiti, toplum tarafndan da yaplmaktadr. K. Marata baz vatandalar, yaplan grmelerde, Abdallarn dnlerde davul almak iin gemite olmayan baz artlar ileri srdkleri, rnein namaz vakitlerinde camiye gidip namaz klacaklarn vs. sylediklerini belirtmilerdir. Benzer eyleri Krkkale ve Nurdanda da tespit ettiimizi ifade edelim. Nitekim tespitlerimize gre Krkkalede baz Abdallar ezan sesini duyunca iini brakp namaz klmaya gidiyor. Hatta 35 yanda bir kii, bir dnde kendisine yaplan iki ikramn reddettii iin dayak yediini sylyor. Bunu ayrca baz vatandalar da teyit ediyor. Sonu: Marjinal Bir Grup Olarak Abdallar Abdallar, marjinallikleriyle sosyal, kltrel, ekonomik ve dinsel durumlar arasnda iliki vardr. Abdallarn birbirleriyle ilikileri, statleri, meslek ve i durumlar, eitim durumlar, marjinallikleriyle ilikili olarak ele alnmas durumunda iyi anlalacaktr. Marjinallii bir grubun toplumun genel sosyo-kltrel normlarnn dndalnn, toplumun genel norm ve deerlerinden sapma durumunun bir biimi olarak anlarsak, marjinal grup olarak Abdallarn merkeze gre bir tr kenar durumu ve sapma durumunu tecrbe eden, merkezin sosyal davran kalplarnn ne tam dnda ne de tam iinde olan, toplumla btnlemede sorunlar bulunan bir grup olduu sylenebilir. Marjinallikle, marjinal grupla ilgili en nemli husus toplumsal btnleme olarak tespit edilebilir. Bu balamda toplumun marjinal grupla ilikisinde ne kan en ciddi sorun sosyal uyum olarak belirlenebilir. Marjinal grup toplumun geneliyle ok uyumsuz da olabilir, az uyumsuz da. Bu noktada toplumun marjinal grubu grece iselletirmesinde, zararsz hale getirmesinde, ne tr ara veya kurumlarn etkili olaca hususu nemlidir. Anlalmaktadr ki Abdallar, marjinal bir grup olmakla birlikte Trkiye de olaanst zamanlarda dahi toplumla birlikte hareket etmiler ve

624

Prof. Dr. Hseyin HATEM YE

Ejder OKUMU

etmektedirler. Marjinallikleri onlar topluma kar bir hareket iinde olmaya gtrmemitir. Abdallar, sosyal yaamlarnda meydana gelen deiime paralel olarak daha dindar hale gelmektedirler. Abdallarn din algs, onlarn iinde bulunduklar durumlarn, eitsizliklerini, statsn, st kltr iindeki yerlerini, toplumla ilikilerini izah etmekte, geerli klmaktadr. Bu balamda Trkiyede Abdallarn uyumu konusunda zararl bir boyutun olumamasnda da dinin etkili bir rol oynad sylenebilir.

KAYNAKA AKTUN, H. (2002): Byk Argo Szlk. (3. basm). stanbul: Yap Kredi Yaylar ALFRED, M. V. (Bahar 2001): Reconceptualizing marginality from the margins: perspectives of African American tenured female faculty at a White Research University. The Western Journal of Black Studies, 25/1 BRODWN, P. (Yaz 2003), Marginality and Subjektivity in the Haitian Diaspora. Anthropological Quarterly, 76/3, ss. 383-410 CAFEROLU, A. (1953). CULLEN B. T. ve PRETES M. (Nisan 2000): The Meaning of Marginality: Interpretations and Perceptions in Social Science. The Social Science Journal, 37/2 EREN, H. ve Dierleri. (1988). Trke Szlk. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar GLEK, A. D. (2004): Abdallar. http://www.hbektas.gazi.edu.tr/25.%20Dergi/GULCICEK.htm. KALLEN, E. (2004): Social Inequality and Social Injustice. Houndmills: Palgrave Macmillan KARASAR, N. (1994): Bilimsel Aratrma Yntemi. (5. bs.). Ankara: Aratrma Eitim Danmanlk ltd. KPRL, M. F. (1935). Abdallar. Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi, Burhaneddin Basmevi: stanbul, I, ss. 23-56

625

SBArD

Eyll 2005, Say 6, sh. 593 626

Le COQ, A. V. (1928): Buried Treasures of Chinese Turkestan. ng. ev. A. Barwell. New York: Longmans, Green and Co MANNERHEIM, C. G. (1969): Across Asia From West To East in 1906-1908. Oosterhout N. B.-The Netherlands: Antropological Publications MARSHALL, G: (1999). Sosyoloji Szl. ev. O. Aknhay-D. Kmrc. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar Milli Eitim Bakanl. (1995). rnekleriyle Trke Szlk. Ankara: Milli Eitim Bakanl PEACE, R. (Temmuz 2001): Social exclusion: a concept in need of definition. Social Policy Journal of New Zealand. LKTAIR, M. . (1940): Abdal. Asr- slam-Trk Ansiklopedisi, 1940, c.1, ss. 183-185 LKTAIRr, M. . (2003): Anadolu Etnografyasna Ait Aratrmalar: Abdallar -Corafi dallar, etnik meneleri. itimai hayatlar-, http://www.alewiten.com/kimliklertahtacilar.htm (14 september 2003) WACQUANT, L. (Eyll 1999): Urban Studies, Urban Marginality in the Coming Millennium. 36/10 YRKAN, T. (1998). Dipnotlar. Anadoluda Alevler ve Tahtaclar. (Haz. T. Yrkan). Ankara: KBY. ss. 401-404 YRKAN, Y. Z. (1998). Anadoluda Alevler ve Tahtaclar. (Haz. T. Yrkan). Ankara: KBY.

626