57 Eyll07, Stratejik Analiz

Stratejik nceleme
Alexander NIKITIN
Chatham House
eviren: Emil AHMADOV
2
006 ylna gelindiinde artk Sovyetler
Birliinin dalmasnn 15inci yl dnm
tamamlanmt. Bu 15 yl, kendi iinde de
yeni bir dnemi barndryordu. Yllarca Sovyetler
Birliinin hkim olduu bu jeopolitik alan, geni
kapsaml bir siyasi, ekonomik ve sosyal deiime
uramt. Yeni dnemde eski Sovyet cumhuriyetle-
rinin devam olan ve 15 devleti kapsayan Yeni Ba-
msz Devletler (YBD) topluluu, farkl bir isimle
anlmaya balanmt: Sovyet-sonras Alan. Bu
emsiye kavram, bir zaman sonra birbirinden uzak-
laan bu devletlerin, gemite ortak siyasi ve ekono-
mik kkene sahip olduklarna deinmekle beraber o
dnemden kalan zellik ve belirtileri paylatklarn
gstermekteydi.

Bu devletlerin bamszlklarnn ve baz nemli
gelimelerin zerinden 15 yl getii bir dnemde
Sovyet-sonras Alann sona erdiini kabul etme-
nin zaman artk gelmitir. Tabii ki bu durum, ta-
rih Sovyet dnemi etkisinin sona erdii anlamna
gelmemektedir. YBD iindeki Sovyetizm halen,
zellikle Orta Asyada devam etmektedir. Fakat
YBD iin, baskn ve btnletirici unsur olan ortak
Sovyet kkeni kavram mrn tamamlamtr.
Yeni siyasi uzantlar, Sovyet-sonras Alan yeni
jeopolitik alanlara paralayarak merkezka etkiye
sebep olmutur.
Yeni Bamsz Devletler, BDT ve Sovyet-sonras
Alannn Snr izgileri
Sovyet-sonras Alan kavram geici bir doaya
sahipti. Baz aratrmaclar bu kavram, belli yap-
sal benzerliklere sahip ama aralarndaki siyasi ili-
kilerin belirsiz kald bu devletler topluluunu ge-
ici olarak tanmlamak iin kullanmtr. Yeni Ba-
msz Devletler (YBD) ve Sovyet-sonras Alan
kavramlar bu toplulukta gelien muhalif olaylar
SOVYET-SONRASI ALAN KONSEPTNN SONU
ve YEN BAIMSIZ DEVLETLERN
JEOPOLTK YNELMLERNDEK DEM
Yakn zamana kadar Rusyaya ramen hareket etmekten ekinen Sovyet-sonras devletler, artk
Moskovann onayn aramaya gerek kalmadan ikili ve oktarafl ilikiler gelitirebiliyor.
*Bu alma ilk olarak Kraliyet Uluslararas likiler Enstits (RIIA)tarafndan ubat 2007de http://www.chathamhouse.org.uk/publications/pa-
pers/view/-/id/439 adresinde yaymlanmtr.
58 Stratejik Analiz, Eyll07
Stratejik nceleme
sonucu ortaya kmt: YBD genellikle blge iin-
deki politikaclar ve aratrmaclar tarafndan milli
egemenliklerini ve nceki rejimden uzaklatklarn
BDT sistemine entegrasyonu glendirecek yeni
kurumlar oluturulmutur(Devlet Bakanlar Kon-
seyi, Hkmet Bakanlar Konseyi, Savunma Ba-
kanlar Konseyi, Dileri Bakanlar Konseyi, G-
venlik Sekreterleri Konseyi, Basavclar Konseyi,
Ekonomik Konsey vesaire ) Yasama ve karar alma
kurumlarna ek olarak, on beten fazla ekonomik ve
siyasi ibirlii amal kuruluun yan sra, BDTye
bal kendi sahasnda uzmanlam on uluslararas
tekilat tesis edilmitir.
Ortak yasal alan oluturmak iin St. Petersburgda
BDT Parlamentolar Aras Meclis oluturulmas
(daha sonra Avrasya Ekonomik Topluluu Parla-
mentolar Aras Asamble (AETA) kuruldu), YBD
yasalarnn uyumlatrlmas iin yzlerce BDT ve
AETA model yasas ve birok kampanya hazrlan-
mas, kabul edilmesi gibi abalar sarf edilmitir.
Dileri Bakanlar Konseyi ve Savunma Bakan-
lar Konseyi, topluluk d devletlere ynelik dzenli
bir ortak d ve gvenlik politikas oluturmak iin,
genelde baarsz sonulanan giriimlerde bulun-
mutur (AB Ortak D ve Gvenlik Politikasnn
zayf bir selefi).
Nispeten dzenli (bu yzyln balarna kadar) ve
cumhurbakanlar dzeyinde yaplan BDT grme-
leri, snrl dzeyde de olsa siyasi dzenin devamll-
iin mekanizma roln stleniyordu.


BDT, Sovyet-sonras Alannn yerini alan olgun-
lam bir kurum olarak alglanmamaldr. Birinci-
si; bandan beri bilinli olarak BDTden uzakla-
maya alan Baltk devleti (Estonya, Letonya,
Litvanya ) 1990larda sadece de facto olarak Sov-
yet-sonras jeopolitik ve ekonomik alann iinde
bulunmaktaydlar. Bu da; ticari aklar, gvenlik
kayglar ve etnik g sayesinde devam etmiti. Bu
devletlerin 2004te AB ve NATOya girmeleriyle
Sovyet-sonras Alandaki Yeni Bamsz Devlet
says on ikiye inmitir. kincisi; YBD arasndaki
entegrasyon abalarnn tm BDT dzeyinde ya-
plmamtr. BDT var olduu srece yapsal olarak
zayf kalmtr: YBD arasndaki siyasi ilikiler daha
ok iki tarafl veya AETA, GUUAM, Ekonomik -
birlii rgt (ECO) gibi rakip ve tamamlayc otu-
rumlarda kurulmaya allmtr. ncs; BDT
yelerinin grnts resmen deimese de, gerekte
Sovyetlerin dalmasndan 2000lerin ortala-
rna kadar Yeni Bamsz Devletler Rusyann
etki alan olarak kabul edilmitir. Ne AB ne
de NATO Moskovaya danmadan bu devlet-
lerle byk iler yapmamtr. 2000lerin or-
talarna gelindiinde ise AB ve NATOnun yan
sra birok devlet blgeye ynelik kendi strate-
jisini uygulamaya koymutur.
vurgulamak iin tercih edilirken, Sovyet-sonras
Alan kavram Batl Sovyet bilimcileri tarafndan
bu yeni devletler topluluunun nceki rejimin devam
olduunu ve ortak Sovyet kkenine sahip olduklar-
n belirtmek iin kullanlmtr. 1990larn banda,
Bat niversitelerindeki birok Sovyet aratrma ku-
rumlar, isimlerini Sovyet-sonras aratrma kurum-
lar olarak deitirmilerdir.
Baltk devletinin dier eski Sovyet cumhuriyet-
lerinden daha erken ayrlmasna ramen, Sovyetler
Birlii yasal olarak daldktan sonra bile Sovyet-
sonras Alan yllarca birlik veya az da olsa aynlk
parametrelerini srdrmtr:
YBD iindeki devletler arasndaki siyasi ve eko-
nomik balar (eski Sovyet cumhuriyetlerini kendi
aralarnda olan ticaret hacmi dahil) bu topluluk
dndaki devletlerle olan balardan daha glyd.
YBDnin ortak ekonomik alan, kaynan Sovyet
merkezli planl ekonomiden ve devlet mlkiyet
sisteminden alyordu.
Devletlerin ortak asker altyaplar, halen bam-
sz birimler olarak birbirinden ayrlmamt (hatta
karlkl asker bamllk unsurlarnn bazlar
yeni yzyln balarna kadar devam etti ).
Kltrler aras ortak iletiim dili (Rusa) ve kl-
trel balar potansiyel birletirici unsurlar olarak
kalmtr.
Bamsz Devletler Topluluunu (BDT) oluturan
12 devlet iin ( 15 YBD arasndan) giderek birlikle-
rini glendiren yeni unsurlar ortaya kmaya ba-
lamtr:
59 Eyll07, Stratejik Analiz
Stratejik nceleme
srekli bir deiim yaanmaktayd. 1990larn orta-
snda Ukrayna, devletlerin her oturuma katlma ve
her karar kabul etme gibi mecburiyetlerinin olma-
dn vurgulayarak rgtteki durumunun yelik
statsnden, daha az ykmllnn olaca ka-
tlmc devlet statsne dntrlmesinde srar
etmekteydi. Nitekim, sadece birka BDT karar 12
devlet bakannn tamam tarafndan imzalanm,
geriye kalan kararlarsa ya be ya da alt, hatta
veya drt ye tarafndan onaylanmtr.
Bu balamda BDT halen Sovyet-sonras Alandaki
en byk rgttr ama hibir ekilde yegne siyasi
forum deildir. Baz dnemlerde Ukrayna, Grcis-
tan, zbekistan ve Moldova BDTyi Moskova ve
Minsk merkezli almalarndan dolay ya eletir-
mi ya da ona muhalefet etmitir. Fakat daha sonra
GUAM, Demokratik Seenekler Topluluu (DST)
gibi BDTye rakip olabilecek devletler aras teki-
latlarn ortaya kmas, entegrasyon srecinde yeni
bir alternatif olumasndan ziyade Sovyet-sonras
devletler arasndaki rekabetin gstergesi olarak yo-
rumlanmtr.
Sovyet-sonras Alann Anmas
2000lerin ortasnda Sovyet-sonras Alan iin-
de atlaklarn daha da bymesi, analitik bir bak
asndan dnyann bu blgeyi jeopolitik bir btn
olarak tanmasn zorlatrm ve blge sadece si-
yasi bir btn olarak grlmeye balanmtr. Yeni
jeopolitik yaplanmann iaretisi olan bu anma,
kendini u ekilde gstermitir:
BDT mekanizmasndaki ciddi zayflama ve BDT
dzeyindeki toplantlarn sona ermesi.
BDT Savunma Bakanlar Konseyindeki durgunluk
ve BDT Asker birlii Koordinasyon Karargahnn
resmen lavedilmesi.
Rusyann yakn evresindeki lkelerin nemli bir blm Bat sistemi ile btnlemeyi tercih etti.
60 Stratejik Analiz, Eyll07
Stratejik nceleme
ou BDT kurumlarnn almalarnn durdurul-
mas (resmen iptal edilmedikleri halde).
BDT ortak d snr yasasnn ve doktrininin ba-
arszl.
En son maddedeki gelimeyi aklamakta yarar
vardr. Sovyetler Birlii daldnda eski cumhu-
riyetler arasnda olan snrlarn sadece yzde 16s
belirlenmi ve izilmiti, geri kalanysa neredeyse
harita zerinde izilmi kabataslak snrlard. Hatta
bir sre YBDnin ou (Rusya dahil) kendi snrlar
zerinde etkili kontrol salamakta glk ekmi-
tir. YBD zamanla kendi snr birliklerini olutura-
rak devlet snrlarn egemen alanlarnn kontrol-
lerine alsalar da, eski Sovyetler Birlii snrlarnn
byk ksmn halen eski Sovyet snr birlikleri ko-
rumaktayd. BDT d snrlarnn ortak korumas
(Orta Asyada ve Kafkasyada) BDT Asker birli-
i Koordinasyon Karargahnn almalarnn ay-
rlmaz bir parasyd. Snr Muhafz Komutanlar
Konseyi 1990larn ortasnda oluturulmu ve BDT
hava sahasnn ortak korumas amacyla yeniden
ortak hava savunma sistemi tesis edilmesi ynnde
baz admlar atlmt. Bunlara ramen Tacikistan,
(tartmal gney Tacikistan-Afganistan snr da-
hil) 2006 ylnda snrlarn kendi kontrolne alan
en son BDT yesi olmutur ve bylece Rusya Snr
Muhafz Birliklerinin hizmetlerini geri evirmitir.
Sovyet-sonras Alannn yeniden yaplanma-
snda Ukrayna, Grcistan ve (snrl lde)
Krgzistandaki renkli devrimlerin byk katks
olmutur. dari ynetimlerinde ve lkelerin siyasi
ynelimlerinde byk deiikliklerle sonulanan bu
yaygn halk devrimlerinin Sovyet-sonras kartl
karakterine sahip olduu sylenebilir. Baka bir
deyimle bu devrimlerin hedefi Sovyetizmin kalnt-
lar olarak grlen ynetim rejimlerini deitirmek
idi. Renkli devrimler, Ukrayna ve Grcistann Rus-
ya ile olan ilikilerinin zayflamasyla, Grcistann
ak, hatta, sert bir ekilde Rusyadan uzaklama-
syla beraber her iki devletin jeopolitik ynlerini
Batya doru evirmelerine neden olmutur. El-
bette ki, Bat yanls ve/veya anti-Rusya eilimle-
ri renkli devrim zamannda ortaya kmamtr,
bu daha ok Ukrayna, Grcistan ve dier YBDnin
gelitirdikleri politikalar ve bu devletlerin halk ka-
muoyunda glenmesi sonucunda ortaya kmtr.
Fakat renkli devrimler, soyut dncelerin somut
politikalara dnmelerini hzlandrmtr.
Yeni Bamsz Devletlerin, eitli rgt ve grup-
lamalarn olumasyla sonulanan birok yeni en-
tegrasyon oturumlarna katlmas.
YBD iindeki muhalif gruplarn birbirlerine kar-
pozisyon almalar (Baltk devletlerinin BDTye
kar, GUAMn Ortak Gvenlik Anlama rgtne
kar).
Baltk devletlerinin AB ve NATOya girmesi sonu-
cu bu devletlerin gvenlik, siyasi ve ekonomik ba-
larnn yeni jeopolitik blgeye gre ekillenmesi.
Ukrayna ve Moldovann Avrupaya doru ynel-
meleri ve kendilerini (AB Yakn Komuluk Politi-
kas erevesinde) BDTden ok AB evresine ait
olarak alglamalar.
NATOya tam ye olabilmek amacyla bu tekilat-
la kurulacak kapsaml ilikiler konusunda Ukrayna
ile Grcistan (ve oka arzu etse de bu konuda az
sz eden Azerbaycan) tarafndan dile getirilen si-
yasi dnceler.
Son on yl ierisinde birka devlet kapsamnda bile
olsa, ortak para biriminin tesis edilmesi iin gste-
rilen abalara ramen rubleden uzak durulmas, or-
tak tarife ve gmrk dzenlemelerinin onaylanma-
snda veya BDT gmrk birliinin oluturulmasnda
grlen baarszlklar.
Sovyet-sonras Alanda birbiriyle ak ekilde
yaran geni apl makroekonomik projelerin orta-
ya kmas (rnein, farkl devletlerin atan eko-
nomik karlarndan dolay farkl petrol boru hatla-
rn desteklemeleri).
Yeni Bamsz Devletler kavram blge iin-
deki politikaclar ve aratrmaclar tarafndan
milli egemenliklerini ve nceki rejimden uzak-
latklarn vurgulamak iin tercih edilirken,
Sovyet-sonras Alan kavram bu yeni devlet-
lerin nceki rejimin devam olduunu ve ortak
Sovyet kkenine sahip olduklarn belirtmek
iin kullanlmtr.
61 Eyll07, Stratejik Analiz
Stratejik nceleme
Krgzistan rneinde ise ynetim deiimi oun-
lukla yerel sorunlarn sonucu ortaya kmtr. Hatta
yeni ynetim, devletin d ve gvenlik politikasnda-
ki nceliklerini Ortak Gvenlik Anlama rgtne
uygun olarak belirlemitir. Moldova ise herhangi bir
renkli devrim yaamam, ancak tedricen d po-
litikasn AB yanls bir konuma doru kaydrmtr.
Corafi olarak yeni NATO/AB yesi olan Romanya
ve bir ksm yneticilerinin NATO ve AB yesi ol-
maya can att Ukrayna gibi, iki devletin arasnda
izole durumda kalan Moldova, kendi geleceini Sov-
yet-sonras koullara gre deil, Avrupa balamnda
belirlemesinin daha akllca olacan anlamtr.
Blge D Etkiler
Blge d aktrler terimi Rusada ve Ortak G-
venlik Anlama rgtnn (OGA) belgelerinde,
Sovyet-sonras Alandaki dosta olmayan veya
potansiyel tehlike ya da blgenin nemli aktrleri-
nin (zellikle Rusyann) karlarna el uzatan d
etkenleri ima etmek iin kullanlan yeni bir terim-
dir. Ksacas bu terimle, ABD ve NATOnun Orta
Asyada artan varlna, in ve rann ayn blge-
deki etkilerine, Trkiyenin Gney Kafkasyadaki
nfuzuna ve hatta ABnin Moldova, Grcistan ve
Yukar Karabadaki i sorunlarda arac rol oy-
nama arzusuna iaret edilmek istenmektedir.
ABDnin 11 Eyllden sonra Afganistanda yrtt-
asker operasyon, ABD ve NATOnun Orta Asya
devletleriyle asker ve siyasi ibirliinin balama-
sna veya girmesine yol am ve tevik etmitir.
Manasta (Krgzistan) tesis edilen ABD asker ss,
Rusyann (OGA) ayn blgedeki ssnden sadece
30 kilometre uzaklktadr. Afganistandaki operas-
yon iin yardm ve kendi tesislerini teklif etmek iin
olduka uzakta olan Kazakistan ve zbekistan bile,
NATOyla olan ibirliklerini daha da ileri gtrm-
tr. 2003 ylnda NATOnun Orta Asya temsilcili-
SSCBnin dalma dnemindeki krizlerin etkisinden kurtulan Rusya, Orta Asya bata olmak zere yakn evresinde yeniden gl bir aktr haline geldi.
62 Stratejik Analiz, Eyll07
Stratejik nceleme
i iin karargah tesis edilmi ve NATOnun Genel
Sekreteri Orta Asyadaki birok bakente ziyaret-
te bulunmutur. 2002-2003 dneminde Rusya ve
bazlar kendi topraklarndaki atmalarn zm-
lenmesinde bu blge d aktrlerin de rol almala-
r konusunda resmen ya da gayri resm olarak mem-
nuniyetlerini bildirmilerdir.
rnein, Grcistan hem NATO hem ABye Abhaz-
ya ve Gney Osetyadaki Rus bar glerinin yerini
almalar iin bavurmutur. Azerbaycan da Yukar
Karaba sorununda ABD ve Trk asker yardmn
ve ABnin potansiyel siyasi, diplomatik roln ho
karlamaya balamtr. Moldova ise, Ukraynayla
olan snrnda ABnin snr gzlem operasyonuna
izin vermitir.
Daha Geni Bir Entegrasyon Geometrisi
Blge d aktrlerin Sovyet-sonras Alandaki
siyasi olaylara katlmalar iin hazr durumda ol-
malar, kendisini, rann (ve Azerbaycann) 2005
ylndan sonra Ortak Gvenlik Anlama rgtnn
(CSTO) Orta Asyada dzenledii asker tatbikata
ve in ordusunun byk grev stlendii angay
birlii Tekilatnn dzenledii asker manevra-
lara gzlemci olarak katlmasyla ak bir ekilde
gstermitir. Azerbaycan ve ou Orta Asya dev-
leti, slam Konferans rgtne (K) katlmtr.
Gerekten de K 1997 ylnda, Tacikistanda ba-
r anlamasyla sonulanan ve mameli Rahmanov
(imdi mameli Rahmon) hkmeti ile Birlemi
Tacik Muhalefeti arasnda yaplan bar grmele-
rinin ilerlemesinde ak bir rol oynamtr.anghay
birlii rgt (), 1996-2000 yllar arasnda
inin yeni yakn komularyla (Rusya, Kazakistan,
Krgzistan ve Tacikistan) snrlarnn izilmesi iin
yaplan grmeler dizisiyle oluan, Sovyet-sonras
snrlar aan, eski Sovyet ve komu devletler ara-
snda oluan yeni bir rgtlenmedir. rgtn ba-
lca gvenlik hedeflerine ulaldnda, faaliyetler
durdurulmam ve rgtn daha geni siyasi ve
ekonomik bir forum haline getirilmesine karar ve-
rilmitir. anghay Belisi, 2001 ylnda bu gru-
bu uluslararas rgte dntrerek zbekistan
rgtn 6nc yesi olarak kabul etmitir. Birka
yl iinde rgtte yeni bir genileme dalgas ba-
lamtr: Moolistan ve srasyla ran, Afganistan,
Pakistan ve Hindistan rgte gzlemci statsnde
girmilerdir. nn 5inci yldnm kutlamala-
rnda rgtn ye ve gzlemci devletlerinin dnya-
nn drtte birini ve dnya nfusunun te birini olu-
turduunu inin resm haber ajans Xinhua Haber
Ajans gururla duyurmutur.
Orta Asya devletleri ABD ve NATOnun asker var-
ln, blge iin ortak tehdit olan Afganistandaki
Taliban rejimini ortadan kaldrmak iin operasyon
yrtmesini iyi karlamaktayd. Rusyann NATO
kuvvetlerini desteklemesi ve asker yardm yapmas,
Rusyayla ABD arasnda stratejik ittifak anlamnda
u ana kadar grlen en olaanst olaylardan bi-
riydi. Fakat operasyonun ilk asker devresinden son-
ra Batnn asker varlna kar tavrlar deimeye
balamtr. 2003te NATO, BM mandas altnda,
sava sonras Afganistandaki yeniden yaplanma-
y ve istikrar salama grevini stlenmi ve bunun
gerei olarak mttefik asker birlikleri Tacik-Afgan
snrnn kuzeyinde bulunan Ortak Gvenlik Anla-
ma rgt (yani Rus askerlerinin) kuvvetlerinin
yaknnda, snrn gneyindeki bir blgeye yerle-
tirmitir. zbekistan da 2005 ylnda Batl asker
birlikleri kendi topraklarndan karm ve bir yl
sonra Moskova merkezli Ortak Gvenlik Anlama
rgtne katlmtr.
AB, Geni Avrupa iin Yakn Komuluk Politikasn
kabul ettikten sonra, ak ekilde sylemek gerekir-
se, Ukrayna ve Grcistanda 2004 ylndaki renk-
li devrimlerden sonra Batllarn Sovyet-sonras
Alana kar tutumlar nemli ekilde deimitir.
Sovyetlerin dalmasndan 2000lerin ortalar-
na kadar devam eden dnem boyunca YBD (Bal-
tk devletleri hari) Rusyann etki alan olarak
kabul edilmi ve ne AB, ne de NATO Moskovaya
danmadan bu devletlerle byk apl operasyonlar
gerekletirmek istememitir. 2000lerin ortalar-
na gelindiinde ise AB ve NATO, bireysel olarak da
ABD, Byk Britanya hatta in gibi devletler Orta
Asya, Moldova ve Kafkaslara ynelik kendi stratejik
politikalarn gelitirmeye balamlardr. YBDden
Yeni jeopolitik ortama uygun politikalar, hem
Rusyann hem de Batnn potansiyel at-
ma alanlarn azaltacak nlemler alnmasn
gerektirebilir. Bu durum Rusyann eski BDT
blgesine ynelik politikasn yeniden tanmla-
masn gerektirebilir. BDTnin uluslararas bir
yap olarak barl biimde sona ermesine raz
olunmaldr.
63 Eyll07, Stratejik Analiz
Stratejik nceleme
Bugn byk lde siyasi/diplomatik diyalog
meselelerine, ekonomik ve sosyal konulara daha ok
odaklanmaktadr. rgtn gvenlik gndemi ise
ok kstldr. 2004-2006 yllar arasnda hazrla-
d ve ald kararlarn belgelerini incelediimizde,
rgtn snr muhafazas, terrizm, ar akmlar,
ayrlklk (burada Pekinin Sincan Uygur zerk
Blgesiyle ilgili kayglar ak bir ekilde gzk-
yor), uyuturucu trafii ve bilgi gvenlii gibi konu-
lara odakland grlmektedir. Savunma Bakanla-
rnn grmeleri devam etse de ve en son grme
Krgzistann bakentinde yaplsa da asker altya-
pnn geni apl entegrasyonu ngrlmemektedir.
, ilki 2003 ylnda iki aamal olarak Rusya ve
Kazakistanda yaplan birok asker tatbikatlar ger-
ekletirmitir. lk ikili ordu manevralar Rusya ve
in arasnda 2005 ylnn Austos aynda yaplm-
tr. Fakat bu da erevesi dnda yaplan bir
faaliyettir.
Bilinen terimler, yeleri tarafndan farkl e-
kilde tanmlanabilmektedir. Krgzistan, terrist ve
ar akmlarla ilgili olarak zbekistandan beslenen
slamc silahl gruplar iaret etse de, in, slami
terrizmle ilgisi olmayan kendi kuzey blgesindeki
ayrlk hareketleri tanmlarken yine terrist
tanmna bavurmaktadr. nn kurulmasndan
iki yl sonra yani 2006 ylnda, merkezi Takentte
olan Blgesel Terrle Mcadele Merkezi, ana
karargah Moskovada ve ubesi Bikekte olan
karde kurum BDT Terrle Mcadele Merkezi ile
fazla dikkat ekmeyen ibirlii grmelerine ba-
lamtr. Her iki kurum merkezi Kievde olan, ter-
rizmle mcadelenin sanal merkezi olan GUAMla
ilkesel ibirlii antlamasna kar kmtr. Bu da
Sovyet-sonras Alanda atan karlar ak bir
ekilde aydnlatmaktadr.
Yukarda belirtildii zere GUAM, BDTye kar
denge roln stlenmesi amacyla 1990larda kurul-
mu ve yzyln sonuna doru zbekistann da ka-
tlmasyla tekilatn ismi GUUAM olarak deimi,
ancak Takentin Moskova merkezli Ortak Gvenlik
Anlama rgtne (CSTO) katlmak iin tekilattan
ayrlmas sonucu tekilatn ismindeki U harfi yeni-
den karlmtr. Grcistan ve Ukraynadaki renkli
devrimler bile tekilata yeni bir soluk vermede ba-
arsz olmutur. Devrim gelimelerini daha da ileri
Sovyet-sonras Alan konseptinin anmasnda eski Varova Pakt yeleri ile eski Sovyet cumhuriyetlerinden
birounun NATOya katlmas etkili oldu.
64 Stratejik Analiz, Eyll07
Stratejik nceleme
yeleri sadece Ukrayna, Grcistan ve Moldovadan
olumuyordu. Daha sonra (bu birliin anti-Sovyet
karakterini ak ekilde destekleyen) Batlk dev-
leti, Romanya, Slovenya ve Makedonya da rgte
katlmtr. DST devletler aras rgt olarak resmen
kayda gese de, Ukrayna, Grcistan ve Moldovay
Sovyet-sonras Alandan uzaklatrma isteini
destekleme dnda, nemli bir etki oluturma ya
da herhangi bir belirli politika izlenmesi noktasnda
ok baarsz olmutur. Sovyet-sonras devletleri di-
er devletlerle entegre etme adna yaplan bir dier
giriim ise, eski Sovyet-sonras Orta Asya devletleri
ile bunlarn gney ve batsndaki komu slam l-
kelerini (Azerbaycan, Pakistan, Afganistan, ran
ve Trkiye) bir araya getiren Ekonomik birlii
rgtnn (ECO) genilemesiydi. 1985te Pakistan,
ran ve Trkiye tarafndan kurulan Ekonomik bir-
lii rgt, Sovyet-sonras Alan dnda olumu
bir rgttr ve 1992de alt (bunlardan bei Orta
Asya, biri de Azerbaycand) Yeni Bamsz Dev-
letin de katlmasyla daha da genilemitir. yelik
iin kriter, bir slam lkesi olmak gibi gzkse de,
rgtn balca amac ekonomik balar ve ticareti
daha da gelitirmektir. Rusya gibi potansiyel bir ye
bandan beri darda braklmtr.
Ekonomik birlii rgtnn (ECO) iktisadi ya-
planmas, Batnn analitik literatrnde tart-
ma konusu olan, Rus strateji uzmanlar tarafndan
eletirilen ve yeni bir jeopolitik kavram olan Geni
Merkezi Asya (Wider Central Asia) veya Merkezi
Avrasya (Central Eurasia) kavramn tamamlayc
bir unsurdur. Geleneksel Sovyet kavram olan Orta
Asya kavramna (daha sonra ada terminoloji-
yi Sovyet terminolojisinden farkl klmak iin, Ka-
zak ve zbek liderlerinin basks zerine Merke-
zi Asya olarak deitirilmitir) gre bu blge be
aktrden (Kazakistan, zbekistan, Trkmenistan,
Krgzistan, Tacikistan) olumaktadr ve Rusyaya
buradaki hayati nem tayan karlarndan dolay
blgenin altnc Merkezi Asya Gc olarak ba-
klmaktadr (Rusya Kafkasyada yine ayn ekilde
Azerbaycan, Grcistan, Ermenistandan sonra dr-
dnc g olarak tannmak istiyordu). Fakat Geni
Merkezi Asya kavram Rusyay blge dnda b-
rakmakta ve be blge devletini bir jeopolitik at-
da birletirmekte, Afganistan, bazen de Pakistan ve
ran da bu yapnn iine almaktadr.
Muhafzn Deitirilmesi: Ortak Gvenlik Anlama
rgt, Gvenlik ve Savunma Birimini Devralyor
YBD blgesinde nemli bir deiiklie neden olan Or-
tak Gvenlik Anlama rgtnn (OGA) bildirgesi
Eyll 2002de yrrle girmitir. Ortak Gvenlik
Anlamasnn tam gelimi bir devletleraras rgt
haline dnm Kolektif Gvenlik Konseyinin 14
Mays 2002deki Moskova toplantsnda gerekle-
mitir. OGAnn kurulmasyla rgtn yesi olan
Yeni Bamsz Devletlerin asker ve gvenlik yap-
larnn entegrasyonu BDT erevesinden karlm
ve OGA artk kendi iinde gelien entegrasyon me-
kanizmasna evrilmitir. Lavedilmi BDT Asker
birlii Koordinasyon Karargahnn tm grevleri
(Leningradski Caddesi, Moskova adresindeki yeri
bile) OGA Asker Karargahna devredilmitir.
OGA, kendi himayesi altnda kolektif gven-
lik blgesinin olduunu ilan etmitir: Dou (Beyaz
Rusya-Rusya), Kafkasya (Ermenistan-Rusya) ve
Orta Asya blgesi. lk iki blge o kadar neme sahip
olmasa da, Orta Asya hzla ilerleyen ve gelien bir
blgedir. OGAnn olumas, 2000-2001 yllarn-
da Afganistanda glenmekte olan Taliban rejimi-
nin hem Rusya hem de Orta Asyann gvenlii iin
tehdit oluturmaya balamasyla daha da hzland-
rlmtr. Hatta, OGAnn Mays 2002de kurul-
masndan nce Orta Asya kolektif gvenlik blge-
si iin BDT himayesi altnda Kolektif Hzl ntikal
Kuvvetlerinin (KHK) kurulmasna karar verilmi-
tir. nceleri, 2001 yaznda (11 Eyllden hemen
nce), KHK 1500 kiiden (Kazakistan, Krgzistan,
Rusya, Tacikistan asker alaylarndan) oluurken bu
say 2004 ylnda 11 alaya kadar ykseltilmitir.
KHKin Bikekteki ana karargahndaki st dzey
Eski Sovyet-sonras Alan, jeostratejik
adan yeniden yaplandrlmaktadr. BDT,
GUAM ve Orta Asya birlii rgt gibi eski
entegrasyon modelleri ya datlm ya da faz-
la bir etkileri kalmamtr. anghay birlii
rgt ve Demokratik Seenekler Topluluu
gibi yeni modellerin hepsi Sovyet-sonras
Alann dna uzanm durumdadr.
gtrmek yerine, Kiev ve Tiflis 2005 ylnda Demok-
ratik Seenekler Topluluunun (DST) oluturulma-
s almalarna balamlardr. Bu topluluun ilk
65 Eyll07, Stratejik Analiz
Stratejik nceleme
subaylarn says asker tatbikat zamanlarnda 61e
kmaktayd. 800 uluslararas personele sahip Kant
hava ssnn de, KHKin asker tehizatna ilave
edilmesi kuvvetlerin hzl hareket etme imkann
daha da arttrmtr. OGA Genel Sekreteri Nikolay
Bordyujann dedii gibi yerel blgelerde herhan-
gi bir acil durumun olumas durumunda KHKin
mevzilendirilmesi iin verilecek kararn sresi bir
buuk, iki saati gemiyordu. Blklerin atma
blgesine yerletirilmesi iinse asker ynetime sa-
dece birka saat fazla sre gerekiyordu.
OGAnn kendi aralarnda yeler iin salad
en nemli olanaksa, Ocak 2004ten itibaren silah
ve asker teknolojinin dk fiyatlarla satyd. Bu
durum, OGA yelerinin ordularnn Rus yapm as-
ker tehizat ve silahlarla donanmn ve tehizatn
hzlandrmtr. Haziran 2005te akdedilen bir di-
er imtiyazl anlamaya gre, ye devletlerin asker
kadrolar Rusya savunma akademilerinde ve ku-
rumlarnda parasz eitim ve kalifikasyona hak ka-
zanmlardr. ye devletlerin uzmanlar iin bar
koruma, terrle ve uyuturucu ticaretiyle mcadele
kurslar da o zamandan itibaren devam etmektedir.
OGA nn Ortak Gvenlik Sisteminin
Temel Esaslar
OGA yeleri (2006da bu say zbekistann gir-
mesiyle yediye kt) ortak gvenlik sistemlerini gi-
derek gelitirmektedir. En nemli hedeflerden biri,
tm ye devletlerin asker kuvvetlerini iine alan
tam gelimi egdml asker, gvenlik mekaniz-
mas oluturmaktr. Fakat bu stratejik amaca on
yl iinde ulalmas beklenmemektedir. imdilik
OGA, ye devletlerin gvenlik ve savunma g-
lerini ortak bir dzene sokabilen siyasi ve asker
ynetim yaplarnn oluturulmasna odaklanm
durumdadr. Bu sistem kapsamnda dzenli OGA
toplantlar (BDT toplantlarnn yerini alan ), ayn
zamanda Devlet Bakanlar Konseyi, Savunma Ba-
kanlar Konseyi, Gvenlik Sekreterleri Konseyi ve
Snr Muhafz Komutanlar Konseyi grmeleri ya-
placaktr. rgtn Moskovadaki asker karargah
Rusya Silahl Kuvvetleri Ba Karargahyla sk ili-
kiler iindedir. Tm bunlara ek olarak OGA, dok-
trin konular zerinde alacak bilimsel uzmanlar
konseyi kurmutur.
rgtn gvenlik sisteminin en nemli faaliyet
birimi olan, yeni rgt kapsamnda nemli bir e-
kilde gelitirilen Orta Asya Kolektif Hzl ntikal
Kuvvetleri, BDTden devralnmtr. OGA u anda
ilki Rusya-Beyaz Rusya kuvvetleri, ikincisi Rusya-
Ermenistan Gney Kafkasya kriz mdahale kuvvet-
leri olmak zere blgesel harekat tugay kurmay
planlamaktadr.
Ek olarak OGA, yedi ye devleti kapsayan BDT
tarafndan balatlm (yeniden yaplandrlm sa-
bit evreli Sovyet ordu radar a, korunan iletiim
hatlar ve snrl sayda fze savar silahlara daya-
l )Anti Balistik Fze Savunma Sistemini yeniden
kurmutur. rgt ayn zamanda ortak hava savun-
ma sistemi ve ye devletler arasnda ana demiryolu
hatlarn koruma sistemi kurmutur.
OGA, 2006 ylnda bara ortak destek sisteminin
oluturulmasyla ilgili birok doktrin belgenin d-
zenlenmesini de tamamlamtr. rgtn gelecee
ilikin plan, BM ya da blgesel bir rgtn man-
das altnda yerletirilecek Kolektif Bara Destek
Kuvvetlerini oluturmaktr. Planlanan dier bir
ara ise, OGAnn kapsad alanda vuku bulacak
doal ya da toplumsal afetlerde kullanlabilecek Ko-
lektif Acil Mdahale Gleridir (KAMG).
OGA, asker ve gvenlik sisteminin atmac bir
doaya sahip olmadn ortaya koymak iin hem
AB hem de NATOya, ortak tehdit ve gvenlik so-
runu olarak alglanan ve ideolojik farklarn mevcut
olmad konularla ilgili ibirlii yaplmasn teklif
etmitir. 2005-2006 yllarnda YBDnin asker ve
siyasi entegrasyonu iin OGA, BDTden ok daha
nemli bir mekanizma roln stlenmitir. OGA
kendisini, zellikle yeni tr birincil ve ikincil gven-
lik (hard security, soft security) tehdit ve sorunlar-
nn olduu sahalar zerine alan bir rgt olarak
takdim etmektedir. Bu sahalar unlardr: terrle
mcadele, yasad snr tesi g, uyuturucu trafi-
i, yasad silah ticareti ve kitle imha silahlarnn
yaylmas.
Ayn zamanda, ortak gvenliin baz esaslar ak
ekilde rgtn blgenin korunmas ve geni ap-
l kara-hava harekat iin amalanan ortak asker
savunma tehizatna aittir. 2006 ylnda OGA y-
netimi yerel basknn NATO ve Bat koalisyonunun
Afganistandan zamanndan daha nce ekilmesine
neden olaca ve OGAy eski gcn kazanan Ta-
liban rejiminden gelen ikincil tehdit ve sorun dalga-
66 Stratejik Analiz, Eyll07
Stratejik nceleme
syla ba baa brakaca konusundaki kayglarn
dile getirmitir.
u anda OGA evreleri arasnda tartlan pratik
tekliflerden biri Tacik-Afgan snrnda atma son-
ras istikrar salamak iin BM Gvenlik Konseyi
mandasn kazanma olanadr ve bu da OGAye
bu grevi NATOyla ibirlii halinde yerine getirmek
iin meru temel salayacaktr. NATOnun 2006
Kasm ayndaki Riga Zirvesindeki beyanatndan
yola karak NATO Mukabele Kuvvetinin artk tam
kapasiteye (20,000 asker birlik) ve harekat yete-
neine ulat ve artk Orta Asya iin NATOnun
Mukabele Kuvveti ile OGAnn Kolektif Hzl n-
tikal Kuvvetleri arasnda blgesel ibirlii planlar
yaplabilecei belirtilmitir.
Sonu
Eski Sovyet-sonras Alan, jeostratejik adan ye-
niden yaplandrlmaktadr. BDT, GUAM ve Orta
Asya birlii rgt gibi eski entegrasyon modelle-
ri ya datlm durumdadr ya da fazla bir etkileri
kalmamtr. Greceli olarak anghay birlii r-
gt ve Demokratik Seenekler Topluluu gibi yeni
modeller veya Ukrayna ve Grcistann NATOyla
ilikilerini glendirmek teebbslerinin hepsi Sov-
yet-sonras Alann dna uzanm durumdadr.
Blgesel rgtlerin asker nitelii giderek artmakta
ve bu da AB ve NATOnun yeni oluturarak denedii
acil ve kriz mdahale kuvvetleri (AB Acil Mdaha-
le Gleri, NATO Mukabele Kuvveti) gibi aralarda
grlebilmektedir. Ayn yolu izleyerek OGA de yeni
bir kriz mdahele kuvveti oluturmutur. Baz bl-
gelerde bu kuvvetler ortak haraket edebilir, fakat bu
kuvvetlerin ezamanl, koordine edilmeden, birbi-
rinden balantsz biimde kullanlmas durumunda
blgede dengeler deiebilir ve atmay daha ileri
gtrecek belirsizlik gibi bir durum ortaya kabi-
lir. OGA asker aralarn, BM veya AGT man-
das altnda ya da kendi siyasi kararlarna uygun
olarak bu blgelerde yerletirmeye hazrdr. NATO
ve AB, nceleri olduu gibi artk Sovyet-sonras
Alana girme konusunda kendisini snrlamamakta-
dr. Bu rgtler ve dier blge d aktrler (ABD,
in, ran, Trkiye) gn getikce blgeyi ilgilendi-
ren atma ynetimi, geni apl ekonomik proje-
ler ve siyasi dengeler gibi konularda daha etkin bir
konuma gelmektedir. Rusya kamuoyunda, artk
Gney Kafkasya ve Orta Asya bizim deil gr
veya kesin olarak sylemek gerkirse, tam olarak
bizim deil gr kabul edilmi durumdadr. Rus
devlet ynetimi ise, bu blgelerden siyasi, asker ve
ekonomik adan (Baltk devletlerinin blgesinden
ekildii ekilde) geri ekilmeye hazr deildir.
Byk Gvenlik Mimarisi kavramn ilgilendiren
konular, Sovyet-sonras Alanda en byk g
olan ve Sovyet-sonras asker altyapnn en nemli
kaynaklarna sahip olan Rusyann kontrlnde olsa
da, Bat iin baz gvenlik meselelerini Rusyayla
teke tek grmek veya zme balamak imkansz
hale gelmitir. imdi birok nemli gvenlik konu-
lar, ok tarafl diplomatik prosedr ve mekanizma-
lara ramen Rusya merkezli OGA sepeti kavra-
mnn yetki alan iine girmektedir. GUAM siyasi
altyapsn son iki ylda nemli bir ekilde gelitirse
de, BDT kart ve Moskova kart olan iki
nemli entegrasyon yaps GUAM ve Demokratik
Seenekler Topluluu halen olgunlamam ve g-
venlik boyutundan yoksun durumdadr. Moskova
andan kurtulma amac tayan Ukrayna, Grcis-
tan ve Moldova ve Azerbaycan -gereki olmak ge-
rekiyorsa- uyumlu bir ittifak kurmak iin ok az or-
tak ekonomik kara ve ok farkl siyasi gndemlere
sahiptir. Hepsinin ortak amac eski Sovyet-sonras
alan dndaki glerle balarn kuvvetlendirmek
olsa da, yaklamlar kolektif deil bireyseldir. u
anda, entegrasyonu daha ok glendiren Sovyet-
sonras projeler; asker sahada ve gvenlikte OGA,
ekonomik alanda AETA, siyasi ve diplomatik kap-
samda da anghay birlii rgtdr. Tm bu
rgt Orta Asya merkezlidir ve Rusya bu rgtler-
de onay verici konumadr. Buna ramen Rusyann
Kafkasyadaki entegrasyonu zayf kalm ve Gr-
cistan ile Azerbaycan eski Sovyet-sonras Alann
dndaki ortaklaryla siyasi ve ekonomik ilikilerini
nemli bir lde gelitirmilerdir.
15 yl nce, lider bir devlet olma yolunda kaynak-
tan ve siyasi amatan yoksun olan Rusya, bugn
blgesel sper g konumunda olma iddiasndadr.
Ama ayn zamanda, Sovyet-sonras Alann sona
erdiini kabul etmede ve evresindeki jeopolitik
deiikliklerden sonu karmakta ok ge kalm-
tr. Rusyann i ve d politikas, Sovyet-sonras
dnemdeki olaylarla ters bir ekilde gelimektedir.
1990larn banda ve ortasnda Sovyet-sonras dev-
letlerin bamllk durumlar yeniden entegrasyon
iin elverili artlar sunmasna karlk, Rusyann
siyasi ve ekonomik zayfl BDT kapsamnda et-
67 Eyll07, Stratejik Analiz
Stratejik nceleme
kin bir politika izlemesine engel olmaktayd. im-
di Sovyet-sonras Alan geriye dn olmayacak
biimde atma blgelerine ayrlmken, Moskova
iddial bir d politikann peindedir.
Yeni jeopolitik ortama uygun politikalar, hem
Rusyann hem de Batnn, gerek blgenin iindeki
gerek blgenin d ilikilerindeki potansiyel atma
alanlarn azaltacak nlemler alnmasn gerektire-
bilir. Bu durum Rusyann eski BDT blgesine yne-
lik politikasn yeniden tanmlamasn gerektirebilir.
BDTnin uluslararas bir yap olarak barl biim-
de sona ermesine raz olunmaldr. Baz grevleri
de -dmanca bir ekilde olmaktansa- ak, yasal ve
effaf bir srete OGA ve AETA gibi yeni yaplara
devredilmelidir.
Bununla birlikte, iki yeni entegrasyon grubu olan
OGA ve AETA, GUAM ve Demokratik Seenekler
Topluluu grubu ile diyalog kurmann yollarn ara-
mal, rakip gler olarak kar karya gelmekten
kanmaldr. Bunun kadar nemli olan bir dier
konu; Ukrayna, Grcistan ve Moldovann Batya
entegrasyon abalarnn, bu lkenin, ABnin ve
NATOnun kaplarn hi almay dnmeyen BDT
iindeki Rusya merkezli gruptan tamamen uzakla-
masna neden olmamasdr.
NATO da kendince OGAy kmsemekte ve yete-
ri kadar dikkate almamaktadr. Bu da ok ciddi bir
siyasi hataya sebep olabilir. NATO ve OGA arasn-
da rekabet olumamas ve birinin dierini sahadan
karmaya alt bir oyunun balamamas olduk-
a nemlidir.
Burada blge d aktrlere den grev, entegras-
yona hibir faydas olmayan retoriklerden kanarak
potansiyel ve fiil zararlar nlemektir. Artk Rus-
ya, Dinyesteryan, Abhazya ve Gney Osetyadaki
atma ynetim srecinin AB, NATO ve Avrupa
Konseyinin katlm ve rol olmadan devam ede-
meyeceini kabul etmek zorundadr. Ayn ekilde
Yeni Bamsz Devletlerde arabuluculuk roln
stlenmek isteyen Batl kurumlar da, arabulucu-
luun Rusyann katlmyla daha faydal olaca-
n anlamak zorundadr. Hem Rusya hem de Bat,
Yeni Bamsz Devletlere ynelik yaklamlarndaki
Sovyet-sonras kalntlardan kurtulmal, birbirle-
rine zarar verecek rekabetten kanmaldr. Tarih
grevleri, nceleri Sovyet-sonras Alan olarak bi-
linen Kuzeydou Avrasyay blen izgilerin neden
olduu potansiyel istikrarszlklar azaltmaktr.
SA