Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
MEGEP
MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES
DENZCLK
ANKARA 2008
Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.
NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. DZEL MOTORLARI.......................................................................................................... 3 1.1. Dizel Motorlarnn Endstrideki nemi ve Kullanld Yerler ................................... 3 1.2. Dizel Motorlarnn Avantaj ve Dezavantajlar.............................................................. 4 1.3. Dizel Motorlarn Gemilere Uygulanmas...................................................................... 4 1.3.1. Dorudan Balama ................................................................................................ 5 1.3.2. Devir Drcl Balama ................................................................................... 6 1.3.3. Dizel-Jeneratr Sistemi.......................................................................................... 7 1.3.4. Dikey aftl Makineler .......................................................................................... 8 1.4. Dizel Motorlarn alma lkesi.................................................................................... 9 1.4.1. ki Zamanl Dizel evrimi..................................................................................... 9 1.4.2. Drt Zamanl Dizel evrimi................................................................................ 18 1.5. Dizel Motorlarda ndikatr Diyagram ....................................................................... 23 1.5.1. ki Zamanl Dizel Motor Teorik PV Diyagram .................................................. 24 1.5.2. ki Zamanl Dizel Motor Pratik ndikatr Diyagram.......................................... 25 1.5.3. Drt Zamanl Dizel Motor Teorik PV Diyagram ............................................... 25 1.5.4. Drt Zamanl Dizel Motor Pratik ndikatr Diyagram....................................... 27 1.6. ki Zamanl Dizel Motorlarla Drt Zamanl Dizel Motorlarn Karlatrlmas ........ 28 1.7. Dizel Motorlarla Benzinli Motorlarn Karlatrlmas.............................................. 28 1.8. Dizel Motorlarda Yanma ............................................................................................ 29 1.9. Dizel Motorlarda Yanma Odalar ............................................................................... 32 1.10. Gemi Dizel Motorlarnda Gcn Hesaplanmas ....................................................... 36 1.10.1. ndike () Gcn Hesaplanmas ....................................................................... 36 1.10.2. Yararl (Efektif) Gcn Tanm ve Hesaplanmas............................................. 39 1.10.3. Proni Freni ile Yararl Gcn llmesi ve Hesaplanmas............................... 39 1.11. Gemi Dizel Motorlarnda Verimin Hesaplanmas .................................................... 41 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 44 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 49 2. DZEL MOTORLARIN YAKIT SSTEM....................................................................... 49 2.1. Dizel Yakt Sisteminin Grevi ve emas................................................................... 49 2.2. Yakt Pskrtme Yntemleri ...................................................................................... 50 2.3. Dizel Motorlar Yakt Sisteminin Genel Yaps.......................................................... 51 2.4. Yakt Tanklar ............................................................................................................. 51 2.5. Filtreler........................................................................................................................ 51 2.5.1. Dizel Motorlarnda Yaktn Temiz Olmasnn nemi ......................................... 51 2.5.2. Yakt Filtrelerinin Grevleri................................................................................ 52 2.5.3. Yakt Filtrelerinin eitleri ve Yapsal zellikleri.............................................. 52 2.5.4. Yakt Filtrelerinin Balama ekilleri................................................................... 55 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 57 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 58 UYGULAMALI TEST...................................................................................................... 59 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 60 3. BESLEME POMPALARININ BAKIM VE ONARIMI ................................................... 60 3.1. Besleme Pompalarnn Grevi .................................................................................... 60 i
3.2. Besleme Pompalarnn eitleri.................................................................................. 60 3.2.1. Pistonlu Tip Besleme Pompalar ......................................................................... 61 3.2.2. Diyaframl Tip Besleme Pompalar ..................................................................... 63 3.2.3. Dili Tip Besleme Pompalar............................................................................... 65 3.2.4. Paletli Tip Besleme Pompalar ............................................................................ 66 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 67 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 69 UYGULAMALI TEST...................................................................................................... 71 RENME FAALYET4 .................................................................................................. 72 4. ENJEKTRLERN BAKIM VE ONARIMI..................................................................... 72 4.1. Enjektrlerin Grevleri ............................................................................................... 72 4.2. Enjektrlerin eitleri ve Yapsal zellikleri............................................................. 72 4.2.1. Ak Enjektrler .................................................................................................. 74 4.2.2. Kapal Enjektrler................................................................................................ 74 4.3. Enjektrn almas .................................................................................................. 77 4.4. Enjektrlerde Yaplan Kontrol ve Ayarlar.................................................................. 78 4.4.1. Pskrtme Basnc Kontrol ve Ayar................................................................... 79 4.4.2. Geri Kaak ve Sznt Kontrol ........................................................................... 80 4.4.3. Pskrtme ekli Kontrol.................................................................................... 81 4.4.4. Damlama Kontrol .............................................................................................. 82 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 83 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 84 UYGULAMALI TEST...................................................................................................... 87 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 88 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 92 KAYNAKA ......................................................................................................................... 93
ii
AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 525MT0189 Denizcilik Ortak Alan Gemi Dizel Motorlar 2 Bu modl dizel yakt sisteminin grevi, yaps ve paralar, yakt filtrelerinin ve besleme pompalarnn bakm enjektrlerin bakm ve ayarlaryla ilgili bilgi ve becerin verildii renme materyalidir. 40 / 32 saat Gemi Dizel Motorlar 1 Modln baarm olmak. Ana makine operasyonu yapmak Genel Ama Uygun ortam salandnda dizel motorlarn yakt sistemlerinin bakm ve onarmn makine katalouna ve belirtilen srelere uygun olarak yapabileceksiniz. Amalar Gemi dizel motorlarnda g hesaplamalar 1. yapabileceksiniz. 2. Yakt filtrelerinin bakm ve onarmn makine kataloguna uygun olarak yapabileceksiniz. 3. Besleme pompalarnn bakm ve onarmn makine kataloguna uygun olarak yapabileceksiniz. 4. Enjektrlerin bakm ve onarmn makine kataloguna uygun olarak yapabileceksiniz. Ortam: Donanml motor atlyesi, Motorculukta kullanlan standart el ve l aletleri, dizel motorlar, yakt filtreleri, besleme pompalar, enjektrler, enjektr test cihaz, bilgisayar ve yanstm cihaz oklu ortam, eitim CDleri. Modln iinde yer alan her faaliyetten sonra verilen lme aralar ile kazandz bilgi ve becerileri lerek kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda size lme arac uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirilecektir.
MODLN AMACI
LME VE DEERLENDRME
iii
iv
GR GR
Sevgili renci, Dizel motorlar iten yanmal motor eitlerinden biridir. Yaktn motor iinde yaklmas sonucu aa kan s enerjisini dorudan mekanik enerjiye evirir. Birka kW tan 50.000 kW a kadar eitli glerde retilen gnmzn yksek verimli s makineleridir ve endstrinin her alannda yaygn olarak kullanlmaktadr. Gnmz teknolojisi ve sanayi petrole dayaldr. evrenize baktnzda otomobil, otobs, kamyon, traktr, i makineleri, lokomotifler ve gemilerin dizel motorlarla altn grrsnz. Kara, demiryolu ve deniz tamacl g kayna olarak dizel motorlar kullanmaktadr. Sabit tesislerde de dizel motor kullanm ok yaygndr. Dizel motorlarnn retim, sat, kullanm, bakm ve onarm alanlar alanlar iin ok byk bir istihdam alandr. Sizler denizcilik alannda almakta olduunuz eitim sonunda Makine Zabitlii daln seerseniz dizel motorlarnn daha ileri eitimini alacaksnz ve bu alanda istihdam edileceksiniz. Dizel motorlar konusunda yetimi bir eleman olmak size alma hayatnzda ok eitli olanaklar sunacaktr.
ARATIRMA
Bu renme faaliyeti sonunda gemi dizel motorlarn tanyacak, dizel motorlarnn gemilere uygulama yntemlerini ve dizel motorlarn alma ilkelerine gre g hesaplamalarn yapabileceksiniz. evrenizde bulunan dizel motorlu gemilere giderek; Dizel motorlarnn gemideki ilevini, Dizel motorlarnn alma ilkelerini aratrnz.
1. DZEL MOTORLARI
1.1. Dizel Motorlarnn Endstrideki nemi ve Kullanld Yerler
Endstride ama, mal ve hizmet retimini ve yaplan ileri ksa zamanda, daha ucuza ve emniyetle yapmaktr. Bu nedenle teknolojinin de gelimesiyle buhar makinesinin yerini dizel motorlar almtr. Dizel motorlar kullanmnn artmas ise ekonominin gelimesine olanak salamtr. rnein, lkemizin limanlarna giren ve kan gemi says 1954 ylnda 3726 iken, bu say 2001 ylnda 20431e ulamtr. lkemizde kamyon says 1933 ylnda 2.561 iken bu say 2004 ylnda 647.296e kmtr. Bu saylar dizel motorlarnn endstri iin ne kadar nemli olduunu gstermektedir. Gnmzde endstrinin birok dalnda dizel motorlar kullanlmaktadr. Bu dallarn balcalarn ve kullanma nedenlerini yle sralayabiliriz: Yaktnn ucuzluu, yakt tketiminin azl ve benzin motorlarna gre daha gl olmalar nedeniyle; kamyon, otobs, traktr, yol ve yap makinelerinde, 50.000 kW gce kadar retilebilmeleri nedeniyle yolcu ve yk gemilerinde buz krc gemilerde ve denizaltlarda, Buhar makinesine gre stnlkleri nedeniyle lokomotif ve mototrenlerde, Ekonomik olmalar nedeniyle sabit g gereksinmesi olan yerlerde rnein; jeneratrlerde, yahanelerde, su pompalarnda, maden ileri ve kereste retiminde kullanlmaktadr. 3
Gnmz motorlu gemilerinin byk bir blmnde ana makineler pervanelere dorudan balanmtr. Makinenin kaplad hacmin ve arlnn kk olmas gereken gemilerde yksek devirli makineler kullanlr. Bu gemilerde motor pervaneye devir drcs ile balanr. Dk devirli pervaneler daha verimlidirler (daha yksek hz salarlar). Eer makine devri ok yksek ise pervene verimini iyiletirmek iin makine ile pervane arasna devir drmek amac ile dili kutusu konulur. Dili kutusu iersinde srtnmeler nedeni ile g kayb sz konusu ise de hem pervene verimi ve hem de uygun pervane ap elde etmek iin dili kutusu gerekmektedir.
ekil 1.4 a daki tasarmda iki makine birer devir drcl donanm yardmyla iki ayr pervaneyi evirmekte ve feribotlarda uygulanmaktadr. Pervaneler bazen sabit, ounlukla pi kontroll, yani hareketli kanatklar bulunan trdendir. ekil 1.4 bdeki tasarm tarak gemilerinde kullanlmaktadr. Makinelerden her biri pi kontroll bir pervaneyi evirmektedir. Devir drcye balanan ayr kk dili arklar yardmyla kum pompalar ve aft jeneratrleri altrlmaktadr. ekil 1.4 cdeki tasarm yk gemilerinde uygulanmaktadr. Orta veya yksek devirli direkt tornistanl iki makine bir anzman donanm yardmyla sabit kanatl bir pervaneyi evirmektedir. ekil 1.4 ddeki tasarm konteyner gemilerinde uygulanmaktadr. ki makine bir devir drc donanm pi kontroll bir pervaneyi evirmektedir. ekil 1.4 edeki tasarm yolcu gemilerinde uygulanmaktadr. Drt makine ikier ikier pi kontroll iki pervaneyi evirmektedir. Devir drcler ayn zamanda geminin elektrik ihtiyacn karlayan jeneratrlere hareket vermektedir. ekil 1.4 fdeki tasarm ise tanker ve dkmecilerde uygulanmaktadr. makine bir devir drc donanm ile sabit kanatl veya pi kontroll bir pervaneyi evirmektedir. Dizel motorlarn krank aftlarnda oluan burulma titreimlerini dalgalanmalarn pervaneye iletmemek iin esnek kaplinlerden yararlanlr. ve tork
Genileme kursunun sonunda ekil 4.7 bde grld gibi piston (e) ile gsterilen eksoz portunu aar. Eksoz portlar ald anda, basnc 3-5 bar olan eksoz gazlar eksoz manifoldu zerinden atmosfere atlr. Bu olaya serbest eksoz denir. Pistonun A..Nya doru hareketine devam etmesiyle eksoz portlarndan bir sre sonra (s) ile gsterilen hava portlar alr. Bylece hava alcsnda (resiver) basn altnda bulunan hava silindire dolmaya balar. Portlarn ekli nedeniyle alcdan (resiver) gelen hava, kavere doru ynelir, ona arparak yn deitirir ve silindir iinde kalm eksoz gazlarn sktrarak eksoz portlarndan darya atar. Bu olaya da sprme denir. Sprme olay srasnda silindirler hem eksozdan arndrlr hem de bir sonraki evrim iin temiz hava doldurulur. Silindir iine atmosfer basncndan biraz daha yksek basnla dolan bu havaya sprme havas , bu havann verildii pencerelere de sprme veya skaven portlar denir.
10
ekil 1.7 cde grld gibi piston alt l noktada ynn deitirip st l noktaya karken, nce sprme portlarn daha sonra da eksoz portlarn kapatr. Bylece silindirde temiz hava dolgusu sktrlmaya balanr. ekil 1.7 dde grld gibi piston st l noktaya kncaya kadar sktrma devam eder. Sktrma sonunda havann basnc 30-40 bar, scakl 500-700 ykselir. Kzgn hava zerine enjektrden yakt pskrtlr ve yanma balar.
o
C seviyesine
ki zamanl motorlarda silindirlerin eksoz gazlarndan temizlenmesi olayna sprme dendiini renmitik. Sprme iki ayr yntem ile gerekleir: Dn akml sprme Doru akml sprme 11
Dn akml sprme: Bu tr sprmede havann silindire verilii ve eksoz gazlarnn atl, silindir gvdeleri veya gmleklerine alan portlar yardmyla salanr. Hava sprme portlarndan silindire verilir, silindir kapana (kaver) doru ykselir ve ona arparak geri dner. Bu arada nne katt kirli eksoz gazlarn eksoz portundan silindir dna atar. ekil 1.7de iki zamanl motordaki sprme dn akml sprmedir. Doru akml sprme: Doru akml sprme ynteminde hava silindirlere portlardan verilerek sprme ve doldurma grevini yerine getirir ve yn deitirmeksizin eksoz gazlarn sprerek eksoz valfi veya eksoz portlarndan darya atar. ekil 1.8de eksoz valfl, ekil 1.9da ise eksoz portlu doru akml sprme grlmektedir.
12
ki zamanl motorlarda eksoz portlarndan bir sre sonra sprme havas portlarnn aldn atmosfer basncndan biraz yksek basntaki temiz havann silindirlere verildiini ve sprme grevini yerine getiren bu havann ayrca silindirleri doldurduunu daha nce belirtmitik. Silindirlere verilen bu basnl hava farkl yntemlerle retilir. Karter (krankkeys) kompresyonu Makine g pistonlarnn alt ksmlarndan pompa gibi yararlanma Ayr pistonlu bir pompalar Pozitif yer deitirmeli (deplasman) pompalar
Karter (Krankkeys) kompresyonu: Bu tr sprme havas retiminde makinenin karteri (Krankkeys) pompa silindiri, pistonlar ise pompa pistonu grevi yapar. Piston ..Nya karken karterde hacim byyeceinden basn der ve emi oluur. Emiin etkisiyle ekil 1.10da a ile gsterilen karterde bulunan ek valflar alr ve kartere hava dolar. Bu durum piston ..Nya gelinceye kadar devam eder. Yanma sonunda oluan basncn etkisiyle piston A..Nya inerken karterde bulunan havay sktrr ek valflar kapanr ve basn artarak 1,10-1,15 bar seviyesine ular. Piston sprme portlarn at anda basnl hava silindire dolar. Bu yntem hacimsel verimlerinin (0,55-0,65) dk olmas nedeniyle gc 50 kWa kadar olan dizel motorlarda kullanlr. 13
Makine g pistonlarnn alt ksmlarndan pompa gibi yararlanma: Bu yntem ekil 1.11de grld gibi ancak kroetli makinelere uygulanabilir. Piton kolunun (Rod) silindirden kt ksm bir salmastra kutusu haline getirilmitir. Yukar hareketi srasnda pistonun alt tarafndaki silindir hacmi byr ve basn der. Emi etkisiyle emme valflar alr ve silindirin alt ksmna hava dolar. Bu ilem piston ..Nya gelinceye kadar devam eder. Piston ..Ndan A..Nya gelirken alt ksmdaki havay sktrarak basncn ykseltir. Bu arada ek valf trndeki emme valflar i basncn artmas nedeniyle kapanr. retilen basnl sprme havas skaven portlar aldnda silindire dolar. 14
Diferansiyel pistonlu sprme havas pompalar da g pistonundan yararlanmaya baka bir rnektir. ekil 1.12de grlecei gibi g pistonu paradan olumutur. Paralardan ikisi eit apta dieri ise daha byktr. Pistonun byk apl blm sprme havas reten pistondur. st l noktaya hareket srasnda g pistonu portlar kapatp silindir iindeki havay sktrr. Genileme kursu srasnda yani piston alt l noktaya inerken hava pistonu kendi silindiri iinde byyen hacim nedeniyle bu blmde emi oluur ve alan emme valflarndan (e) ieriye hava dolar. Pistonun ..Nya hareketi srasnda bu hava sktrlarak emme valflarn kapatr, boaltma (D) ile gsterilen valflarn aarak (R) ile gsterilen hava deposuna (resiver) dolar. G pistonu tarafndan sprme portlar ald zaman hava deposundaki hava silindire dolarak sprme ve doldurma grevini yerine getirir. Bu tr pompalar pistonun ok paral ve ar olmas nedeniyle yksek devirli makinelerde kullanlamaz.
15
Ayr pistonlu pompalar: Ayr sprme havas pompas ekil 1.13te grlmektedir. Pompann pistonu bir pim ile motorun piston koluna (konnektin rod) balanr ve onunla beraber hareket eder. Saat ynnde alan makinelerde g pistonu ..Nya yaklarken skaven pompas pistonu makinenin krankkeysine doru hareket eder. G pistonu aa kursun yarsndayken skaven pistonu da i l noktasna varr. Skaven silindiri iinde byyen hacim nedeniyle emi oluur ve C ile gsterilen emme valflar silindire hava doldurur. G pistonu kursun geri kalan blmnde ve yukar kursunda hareket ederken, piston koluna bal skaven pistonu A silindirine emilen havay sktrr. Skan havann basnc artar ve C ile gsterilen emme valflarn kapatarak havay D ile gsterilen kanal yardmyla silindirin evresindeki blme gnderir. Sprme portlar aldnda hava, silindire dolar. Bu tr pompalar karter kompresyonlu makinelere gre daha iyi baarm (performans) salar.
16
Pozitif yer deitirmeli (deplasman) pompalar: Bu tr pompalar iki veya loblu (bir tr kanat) yaplabilmektedir. ekil 1.14te grlen iki loblu pompann iki rotoru bulunmaktadr. Rotorlardan biri bir elektrik motorundan veya dili bir donanmla makinenin krank aftndan hareket almaktadr. Rotorlardan biri dnd zaman dieri de ters ynde dner. Bylece rotorlarn loblar ve gvde arasnda kalan hacim, havann tanmasn ve hava deposuna verilmesini salar.
17
18
Drt zamanl dizel motorun alma ilkesini yukardaki olduka karmak grlen kesit yerine ekil 1.16da grlen daha basit ekil zerinden aklamak daha yararl olacaktr: Birinci zamanda piston ..Ndan A..Nya inerken (ekil 1.16 a) emme valfi (supap) aktr. Pistonun A..Nya hareketi ile nndeki hacim byr ve emi oluur. D basn silindir iindeki basntan byk olduundan silindir iine hava dolar. Havann silindire giri basnc, hava filtresi, emme manifoldu, kaver ve emme valfindaki srtnme nedeniyle 0,9 bara kadar der. Piston A..Ny geip ..Nya yneldikten bir sre sonra emme valfi kapanr ve emme zaman sona erer.
19
Emme zaman sonunda piston ..Nya hareket ederken emme ve eksoz valflar kapaldr. Bu nedenle pistonun ..Nya kadar hareketi ile silindir iindeki hava sktrlr. Skan havann basnc ve scakl artar. Sktrma oranna bal olarak basn 30-40 bar, scaklk ise 450- 650 C seviyesine ykselir. Piston ..Nya ok yaklat bir srada enjektrden kzgn hava zerine yakt pskrtlmeye balanr. Emme valfinn kapanmasndan yakt pskrtlme anna kadar geen zamana sktrma (kompresyon) zaman denir. (ekil 1.16 b)
o
20
Silindir iine sktrlan havann scakl pskrtlen yaktn tutuma scaklndan yksek olduu iin yakt kendiliinden tutuur ve yanar. Yanma sresince s enerjisi aa kar ve scaklk 1500-2000 C ye ykselir. Ortaya kan gazlara ve scakla bal olarak da silindir iinde basn artarak 40-80 bar seviyesine ykselir. Yanm gazlarn basnc ekil 116 c de grld gibi pistonu A..N ya iter. Piston A..Nya yaklatka basn der. Piston A..Nya 35-40 derece kala eksoz valfi alr. Yaktn silindire pskrtlmeye balad andan, eksoz valfinn ald ana kadar geen zamana i (genileme) zaman denir.
0
21
Eksoz valfi aldnda silindir ii basnc 3-5 bar seviyesinde olduundan yanm gazlar dar kmaya balar. Buna serbest eksoz denir. Piston A..N ya ininceye kadar serbest eksoz ilemi devam eder. Piston A..N ya inip ..N ya hareketi ile eksoz gazlarn sprerek ak olan eksoz valfindan darya atlr. Eksoz zamannn sonuna doru piston ..N ya yaklanca emme valfi alr. Bu anda eksoz valfi aktr. Piston ..N y 15-20 derece geince eksoz valfi kapanr. Eksoz zamannn sonunda emme ve eksoz valflarnn beraberce ak kald duruma valf overlopu (supap bindirmesi) denir.
22
ndikatr aleti ile izilen diyagramlardan yararlanarak valflarn alma kapanma durumlar, pskrtmenin zamannda yaplp yaplmad, sktrma ve yanma sonu basn deerleri belirlenir ve i g hesaplanr. Bu diyagramlara P-V (basn-hacim) diyagram da denir. Diyagram bir koordinat dzlemine izilir. Deyde basn (P), yatayda hacim (V) gsterilir. Motor diyagramlar ki zamanl dizel motor diyagramlar ki zamanl dizel motor teorik PV diyagram ki zamanl dizel motor pratik indikatr diyagram Drt zamanl dizel motor diyagramlar Drt zamanl dizel motor teorik PV diyagram Drt zamanl dizel motor pratik indikatr diyagram
23
24
25
Piston A..N dan ..N ya karken her iki valf da kapaldr. Emme zamannda silindire alnan emilen hava sktrlr. Sktrma sonunda BC erisinde grld gibi basn ve scaklk artar. Sktrma zaman sonunda piston ..N ya geldiinde C noktasnda yanma odasnda bulunan kzgn hava zerine yakt pskrtlr. Yakt-hava karm CD dorusu boyunca sabit basnta yanar. D noktasnda yanma tamamlanr ve yanm basnl gazlar genileyerek pistonu A..N ya iter. Piston A..N ya ilerledike nndeki hacim byr ve basn azalr. Pistonun itilmesi A..N ya gelinceye kadar devam eder. Piston A..N ya geldiinde E noktasnda eksoz valfi alr ve 3-5 bar basncndaki gazlar dar kar. EB dorusu boyunca eksoz gazlarnn sabit hacimde ani olarak silindiri terk ettii kabul edilir. Pistonun ..N ya hareketi ile bir atmosfer basncndaki eksoz gazlar silindir dna atlr. Piston ..N ya geldiinde eksoz valfi kapanr, emme valfi alr ve yeni bir evrim balar.
26
Piston ..N ya gelmeden 100-250 nce A noktasnda emme valfi alr. Pistonun A..N ya hareketiyle silindir iinde alak basn olutuundan silindir iine darda bir atmosfer basncndaki temiz hava dolar. Emme zaman sresince hacim genilemesi olduundan silindir iindeki basn bir atmosferden srekli dk kalr. Emme zamannda silindire dolan hava miktarn arttrabilmek iin piston A..N y 25o-45o emme valfi kapanr(AB erisi). Piston A..N ya geldiinde silindir iindeki basn atmosfer basncndan kk olduu iin silindire hava dolmaya devam eder. Piston B noktasna geldiinde silindir iindeki basn ile silindire dolan havann etkisi dengelenmi olduundan bu noktada emme valfi kapanr.
27
Pistonun ..N ya hareketi ile silindirde bulunan temiz hava sktrlr. Sktrma sonu basnc, sktrma oranna bal olarak 30-40 bar, scakl ise 500-700 o C ye ykselir. Sktrma zaman sonunda piston ..N ya 15o-30o kala C noktasnda kzgn hava zerine yakt pskrtlr. Yakt ok ksa bir sre iinde tutuarak yanmaya balar. (CD) erisi boyunca yanma devam eder. Yanma devam ederken piston hareket etmesine ramen basn artar. Yanma sonu basnc 60-80 bar, scaklk ise 1500-2000 o C ye ykselir. Yksek basnl gazlar pistonu A..N ya doru iter ve i retilir. Piston A..N ya yaklatka hacim byr ve basn der (DE erisi). zaman sonunda piston A..N ya 30o-60o kala eksoz valfi alr ve eksoz gazlar silindiri terk etmeye balar. Piston A..N dan ..N ya hareket ederken eksoz gazlarn sprerek eksoz valfindan dar atar.Piston ..N y 10o-25o gee eksoz valfi kapanr.
28
Sktrma sonu basnc dizel motorlarda 30-45 bar arasndayken, benzinli motorlarda 10-15 bar arasndadr. Dizel motorlarda yakt olarak motorin kullanlrken benzinli motorlarda benzin kullanlr. Ateleme dizel motorlarda kendiliinden gerekleirken, benzinli motorlarda buji ile gerekleir. Dizel motorlarnn eksoz gazlar benzinli motorlara gre daha temizdir. Eksoz gazlar iindeki (CO) karbonmonoksit oran dizel motorlarda daha azdr. Dizel motorlarnn yakt tketimi benzinli motorlara gre daha azdr. Dizel motorlarda kullanlan motorinin birim fiyat benzine gre daha azdr. Dizel motorlarn s verimi % 37 iken, benzinli motorlarn yanma verimi % 25 tir. Dizel motorlarn dakikadaki devir says benzinli motorlara gre daha azdr. Dizel motorlar benzinli motorlara gre daha ok yer kaplar. Dizel motorlarn ilk al maliyeti benzinli motorlardan daha yksektir. Dizel motorlarnn ilk hareketi benzinli motorlardan daha zordur.
Yava yanma: Adndan da anlalaca gibi bir maddenin uzun zaman birimi iinde yava yava oksitlenmesidir. Demirin paslanmasn buna rnek gsterebiliriz. Hzl yanma: Hzl yanmada yakt, yksek scaklk ve basn etkisi ile bileenleri olan hidrojen ve karbona ayrr ve her ikisi de ayr ayr oksijenle birleerek su buhar (H2O) ve karbondioksit ( CO2 ) oluturur.
29
Bunu denklem ile gsterimi yledir: YANMA: Yakt + Oksijen + Is = Karbondioksit + Su + Oksijen + Is + Ik
C16H34 + 25
Yaktlarn yanmasn oksijenle birleme durumuna gre, tam yanma ve eksik yanma olarak iki ekilde tanmlayabiliriz. Tam yanma: Yaktn tamamnn oksijen bulup yanabilmesidir. Yanma sonunda kan gaz karbondioksittir ( CO2 ). Bu gaz renksizdir, kokusuzdur ve zehirleyici deildir. rnein, (C16H34) ile ifade edilen yakta gerekli oksijen miktar 24
birleen yakt tamamen yanar. Eksik yanma: Yaktn tamamnn oksijen bulup yanamamasdr. Yanma sonucunda hidrojen, karbon ve zehirli, siyah renkli bir gaz olan karbonmonoksit ( CO ) oluur. rnein;
Tutuma gecikmesi: Sktrma sonuna doru silindire pskrtlen yakt zerreleri hemen tutumaz. Yakt zerrelerinin tutuabilmesi iin nce oksijenle karmas ve tutuma scaklna erimesi gerekir. Bu nedenle belirli bir zamana gerek vardr. Bu zaman tutuma gecikmesi denir. Tutuma gecikmesini; enjektrn silindire yakt pskrtmeye balad andan, ilk alev ekirdeinin olutuu ana kadar geen zaman olarak ifade etmek mmkndr. ekil 1.22 deki diyagramda bir numaral blge tutuma gecikmesini gstermektedir.
30
Tutuma gecikmesi motorun vuruntulu ve sesli almasna neden olur. Tutuma gecikmesini ortadan kaldrmak olanakszdr. Ancak azaltmak olanakldr. Aada aklayacamz etkenler bu srenin uzamasna veya ksalmasna neden olur. Sktrma sonu scakl: Sktrma sonu scaklnn deeri, emme havas soutma suyu scakl ile deiir. Havann ve soutma suyunun scakl artarsa tutuma gecikmesi azalr. Sktrma sonu basnc: Sktrma oran artrlrsa ve silindire basnl hava gnderilirse, sktrma sonu basnc ve buna bal olarak scakl artar ve tutuma gecikmesi azalr.
Yaktn kimyasal yaps: Dizel yaktnn kimyasal yapsnn tutuma gecikmesine etki eden en nemli faktr, yaktn setan says veya dizel indeksidir. Yaktn setan says veya dizel indeksi ykseldike tutuma gecikmesi azalr. Setan says: Dizel motorunun en nemli hassas olan gecikme sresinin belli bir seviyede olmasn, yani yaktn kendi kendine tutuabilme kabiliyetini gsteren lye "setan says" denir. Dizel indeks: Dizel yaktnn setan saysnn llmesi pratik bir i olmad iin, bunun yerine ayn kavram ifade eden ve "Dizel indeks" ad verilen bir say kullanlmaktadr. Yaktn atomize edilmesi: Yanma odasna pskrtlen yakt zerreleri ne kadar kk olursa, hava ile kararak snmas ve tutumas o kadar kolay olur. Bu zerrelerin byklne de yaktn viskozitesi, pskrtme basnc ve enjektr deliklerinin ap etki eder. 31
Sktrlan hava oluan trblans (evrinti): Trblans(evrinti) ad verilen sktrlan hava iindeki akmlar, yakt zerrelerini yanma odasna datr ve dalan yakt zerreleri de daha kolay snarak daha abuk tutuur. Bylece tutuma gecikmesi azalr. Trblans, silindire giren havay ynlendirerek, pistona ve yanma odasna zel ekiller vererek salanr. Trblans, ayn zamanda motor devrinin artmas ile de artar. Aada motor devir saysnn tutuma gecikmesine etkisi tablo olarak gsterilmitir. Motor Devir Says (dev/dakika) Tutuma Gecikmesi (saniye) 500 0,0037 750 0,0032 1000 0,0024 1250 0,0015 1500 0,0015 1750 0,0011 2000 0,0009
Kontrolsz (hzl) yanma: Tutuma gecikmesi sresi iinde silindire pskrtlen ve burada biriken yakt snr, havayla karr ve bir dereceye kadar buharlar. lk alev ekirdei olutuu anda bu yaktn tamam yanmaya balar ve hzla yanar. Bunun sonucunda silindir iinde ani basn ykselmesi grlr. Bu durum ekil 1.22de 2.blgede grlmektedir. Ani basn ykselmesi ise motor paralar arasndaki boluklarn birden alnmasn douracandan motor vuruntulu, sert ve sarsntl alr. Bu vuruntuya dizel vuruntusu denir. Dizel vuruntusunun azaltlabilmesi iin, tutuma gecikmesi sresinin ksaltlmas ve yaktn balangta pskrtme miktarnn drlmesi gerekir. Kontroll yanma: Kontrolsz yanma sona erdiinde silindir iindeki basn ve scaklk, enjektrden pskrtlen yakt dorudan doruya yakabilecek deere ular ve pskrtlmeye devam edilen yakt, hibir gecikme olmadan silindire girdike yanar. Basn en yksek noktaya bu evrenin sonunda ular. Geri kalan pskrtme ve yanma esnasnda basn sabit kalr. (ekil 1.22de 3 numaral blge) Yanmann bu evresi pskrtme sisteminin kontrol altndadr. Gecikmi Yanma: Yaktn silindire pskrtlmesi bitmi ve genileme (i) zaman balamtr. Daha nce pskrtlen ve yanma olana bulamayan yakt, genileme zamannda oksijen bulduka yanar.
32
Yanmann iyi olabilmesi iin silindir iine pskrtlen yaktn ok kk zerrelere ayrlmas ve yanma odasnda sktrlan hava ile ok iyi karabilmesi gerekir. Yaktn hava ile karmasnda yanma odasnn ekli ok belirleyicidir. Yanma odalar, yakt ile havay ok iyi kartrabilmek iin havaya bir trblans (evrinti) salar. retici firmalar yanma odalarn deiik ekillerde denemi ve motorlara uygulamlardr. Bunlar: Direkt pskrtmeli yanma odalar Blnm yanma odalar n yanma odal yanma odalar Trblans odal yanma odalar Enerji hazneli yanma odalar Hava hazneli yanma odalar Direkt pskrtmeli yanma odalar: Yanma odalarnn en basit eklidir. Yanma odas, dz kaver (silindir kapa) ile st kavisli olan bir piston arasndadr. Enjektr yakt dorudan doruya piston zerine pskrtr. ekil 1.23te direkt pskrtmeli yanma odas grlmektedir. Direkt pskrtmeli yanma odalarnda yaktn tutuabilmesi iin 14/1 lik bir sktrma oran yeterlidir. Ancak hava ile karmas zor olduundan yaktn silindire yksek basn altnda pskrtlmesi gerekir (150-300 bar). Bu tip yanma odalar ile birlikte memesi ok delikli enjektrler kullanlr. Yakt tketimi az olmasna karn, motor sert ve vuruntulu alr. Ar devirli dizel motorlarnn tmnde ve yksek devirli iki zamanl motorlarn hemen hepsinde bu tr yanma odalar kullanlr. Drt zamanl yksek devirli motorlarda da sk rastlanan bir yanma odas trdr.
ekil 1.23: Direkt pskrtmeli yanma odalar
33
Blnm yanma odalar: Direkt pskrtmeli yanma odalarnn en byk sakncas yaktn pskrtme basncnn yksek olmas zorunluluudur. Bunun nne gemek ve yanmann daha dzgn olmasn salamak iin yardmc yanma odalar kullanlmaktadr. n yanma odal yanma odalar: Bu sistemde esas yanma odasndan baka, kaverde (silindir kapa) kk bir odack vardr ve bu odaca n yanma odas denir. n yanma odas ana yanma odasna bir kanalla birletirilmitir. ekil 1.24 te n yanma odal yanma odas grlmektedir. Piston tarafndan sktrlan hava bu odack ierisinde bir akm oluturur. Yakt enjektrden 80-125 bar basnla n yanma odasna pskrtlr. Yanma, nce n yanma odasnda balar. Alevin dar kanallardan ana yanma odasna gemesi ile burada devam eder. n yanma odal motorlarda sktrma orannn ok yksek olmas gerekir (18/1 22/1). nk, silindire sktrlan hava n yanma odasna girinceye kadar temas ettii yzeylerde s kaybeder. Bunu karlamak ve ilk hareketi kolaylatrmak iin ayn zamanda stma bujileri de kullanlr. n yanma odal motorlarn almas yumuak, ancak yakt tketimi fazladr.
Trblans odal yanma odalar: Bu tip yanma odalar ilk anda n yanma odal yanma odalarna benzetilebilir. Ancak alma ilkeleri farkldr. Trblans odal yanma odalar kre eklinde bir ilave yanma odas tar. Bu ilave yanma odas pistona, kavere veya motor blouna yerletirilmitir. ekil 1.25 te trblans odal bir yanma odas grlmektedir.
34
Piston sktrma zamannda ..N ya karken silindirdeki havay kresel yanma odasna doru srer. Bu srada trblans odasnn ekli nedeniyle hava dzenli olarak ve ok hzl bir ekilde dner. Enjektr yakt, yanma odasndaki trblansn en ok olduu zaman 80-125 bar basnla trblans odasna pskrtr. Bylece hava ile yakt tamamen karr ve byk bir ksm trblans odasnda yanar. Bu tr yanma odalar olan motorlarn sktrma oranlar 18/1 22/1 arasndadr. Trblans odasnn hacmi toplam sktrma hacminin % 50 si ile % 90 kadardr. Enerji hazneli yanma odalar: Enerji haznesi kaver zerindedir ve tam karsna enjektr yerletirilmitir. Ana yanma odas da yanar karma trblans salayacak ekildedir. ekil 1.26 da enerji hazneli yanma odasnda yanmann oluumu grlmektedir. Sktrma zamannda piston havay ana yanma odasna ve enerji haznesine sktrr. Sktrma sonuna doru enjektrden pskrtlen yakt zerreleri ekil 1.26 b de grld gibi kzgn havann iinden geerken tutumaya balar. Enerji haznesine geen bir ksm tutumu yakt, buradaki hava hareketleri sayesinde yanar ve basnc ykseltir ve c de grld gibi yanma odasna doru yaylr. Enerji haznesinden yanma odasna yaylan ve yanmakta olan yksek basnl gazlar byk bir trblans oluturarak iyi bir karm ve yanma salar.
35
Hava hazneli yanma odalar: Enerji hazneli yanma odalarna benzemelerine ramen, yakt direkt olarak yanma odasna pskrtld iin direkt pskrtmeli yanma odalarna daha ok benzer. ekil 1.27 de hava hazneli yanma odas grlmektedir. Sktrma zamannda piston havay yanma odasyla birlikte hava deposuna da doldurur. Enjektr yakt yanma odasna pskrtr ve yanma balar. zamannda silindir iindeki basn azalmaya baladnda, hava deposundaki hava silindire geri dnerek ikinci trblans oluturur. Bylece pskrtlen yaktn tamam yanar.
36
= Kuvvet X Yol veya W=F*X Burada; W= , birimi , Jouledr (J) ile gsterilir. F = Kuvvet, birimi Newtondur, (N) ile gsterilir. X= yol, birimi metredir, (m) ile gsterilir. Silindir iinde oluan yanma sonucunda artan basncn pistonu A..N ya itmesi ile i olutuunu biliyoruz. yleyse bu ii forml ile gsterelim: W = F. h W= zamannda pistonun ..N ile A..N arasnda hareketi ile yaplan i (Jolue) F = Pistonu ..N ile A..N arasnda iten kuvvet (Newton) h = Kurs boyu (metre) Motorda pistonu iten sabit bir F kuvveti bulmak pek mmkn deildir. Ancak daha nce ortalama indike basn hesaplanabilir demitik. zamannda pistonu iten kuvvet ortalama indike basncn pistona etki etmesiyle oluur. Basnc, birim yzeye etki eden kuvvet olarak tanmlayabiliriz. Forml;
F P = A dr.
P= Basn, birimi m (Pascal, Pa) F = Kuvvet, birimi Newton, (N) A = Yzey alan, birimi m2 Basn formlnde F yi ekersek; F = P * A olur. formlnde F yerine eiti olan (P * A) y koyarsak; W = P * A * h olur. P yerine pistona etki eden ortalama indike basnc koyarsak, W = Pmi * A * h olur. Bu forml i zamannda pistonun ..N dan A..N ya itilmesiyle yaplan iin formldr. 37
Motor n nevir ile dnerken yaplan i; W = Pmi * A* h * n olur. Motorun Z kadar silindiri varsa; W = Pmi * A* h * n * Z olur. Birim zamanda yaplan ie g denir. Ni ile gsterilir. Forml;
W Ni = t dir.
Ni = ndike g Birimi Watt tr, W ile gsterilir. W = , birimi Joluledr, J ile gsterilir. t = Zaman, birimi saniyedir, s ile gsterilir. Motorun indike gc ise; n denir says devir/dakika olduundan i formln 60 a blersek, G forml
Pmi * A * h * n * Z 2 * 60 Ni = olur.
G birimi Watttr. Genellikle bin kat olan kilowatt kullanlr. Fomlde gc Watt cinsinden bulabilmek iin; Pmi : (Ortalama ndike Basn) Pascal (Pa), A : (Pistonun Yzey Alan) metrekare ( m2 ) H : (Piston kursu) metre ( m ) n : Motor devri) devir/dakika (dev/ dak) Z : (Motorun silindir says) olarak kullanmak gerekir. RNEK: Dakikada 2000 devirle alan, 100 mm apl, 120 mm kurslu, 4 zamanl, 4 silindirli bir dizel motorunun ortalama i basnc 10 bar olduuna gre i gc ne kadardr?
38
Verilenler Pmi= 10 bar = 1000000 Pa n = 2000 dev/dak D=100 mm = 0,1 m h = 120 mm = 0,12 m Z= 4 = 3 alnacak ZM Ni=?
stenen A=?
Forml
D2 4 A= P * A*h*n* Z Ni = mi 2 * 60
D 2 3 0,12 A= = = 0,0075 m2 4 4
Ni =
Watt = 60 kW
39
Motor tam gazda ve yksz olarak en yksek devre karlr. Skma vidalar yava yava sklarak motor yklenir. Motor devri dmeden ekebilecei en fazla yk basklde bulunur. Saptanan deerler aadaki formle uygulanarak motorun yararl gc hesaplanr. Ne = Ne P R n (dev/dak) 2
2 P R n Watt 60
= Yararl g Watt (W) = Basklde okunan yk Newton (N) = Volan ekseni ile baskl ekseni arasndaki uzaklk metre (m) = Motor devri devir/dakika birimsiz birimsiz
= Volandaki moment ile baskl balantsndaki momentlerin sadeletirilmesinden kalan deer 60 = Devir/dakika y devir/saniye ye evirmek iin
RNEK: Dakikada 900 devirle alan bir motor proni freninde denenmektedir. Proni freninin kol uzunluu 1,2 m, basklde okunan yk 300 N olduuna gre motorun yararl gc ne kadardr? Verilenler P= 300 N stenen Ne=? Forml Ne
2 P R n = 60
n=900 dev/dak R=1,2 m = 3 alnacak
40
ZM Ne=
Hidrolik dinamometreler: Bunlara su freni de denir. nk, bu dinamometrelerde devreden sv daima sudur. Hidrolik dinamometrelerde frenleme, motor volanna balanan bir rotor zerindeki kanatklarn, cihazn iine gnderilen suya arpmas sonucunda oluur. Frenleme sonucunda oluan moment miktar saptanarak motorun gc llr. 2200 kW gce kadar olan motorlarn gcn lebilir. Elektrikli dinamometre ile yararl gcn llmesi ve hesaplanmas: Birok laboratuvarda motor gcnn llmesinde elektrikli dinamometreler kullanlr. Bu cihaz g lm srasnda motor tarafndan dndrlen bir elektrik dinamosu veya jeneratrdr. Denemede dinamonun rettii akm miktar, dinamoyu dndren motorun gcnn llmesini salar. yle ki: motor tam ykteyken dinamonun rettii akmn volt ve amper deerini lerek aadaki formle uyguladmzda sonucu Watt cinsinden hesaplayabiliriz. Ne = E * I Watt (W)
Ne = Yararl g Watt (W) E = Gerilim Volt (V) I = Akm iddeti Amper(A) RNEK: Gc llecek bir motor, elektrik dinamosuna balanarak tam ykte altrlmaktadr? Bu alma sonucunda dinamo 5000 volt ve 10 Amper akm retmektedir. Motorun yararl gc ne kadardr? Verilenler E= 5000 volt I= 10 amper ZM: Ne = E * I =5000 10 = 50000 Watt = 50 kW stenen Ne= ? Forml Ne = E * I
41
Balca motor verimleri unlardr: Mekanik verim Termik verim Hacimsel verim Mekanik verim: Yararl gcn, i gce onardr. Forml:
Ne dir. Ni
Mekanik verim, piston zerinden elde edilen gcn krank aft ucundan alnncaya kadar kaybn gsterir. Bu kayba neden, motorun hareketli ve hareketsiz paralar arasndaki srtnme ile valf hareket sistemi, su, ya, yakt ve hava pompalar ve/veya ar doldurma sistemlerine harcanan g kayplardr. Mekanik verim motorun kullanm ile yandan ilgilidir. rnein, mortun bakm, yalama durumu, yk ve soutma suyunun scakl mekanik verime etki eder. RNEK: Belirli bir devirde 70 kW g reten bir motor, yaktsz olarak ayn devirde dndrlmek istendiinde 30 kW gce gerek duyulmaktadr. Bu motorun mekanik verimi ne kadardr? Verilenler Ne= 70 kW Ns= 30 kW (Srtnme kayb) ZM Ni= 70 + 30 = 100 kW stenen Ni=? Forml Ni=Ne+Ns
m =?
Ne Ni
m =
Is (termik) verimi: Yaktn yanmas ile oluan s enerjisine karlk motorun bu enerjiyi yararl ie dntrme orandr. Yanma sonunda oluan s enerjisinin byk bir ksm soutma ve yalama sistemi ile, eksoz gazlar tarafndan motordan uzaklatrlr. Bu nedenle ancak geriye kalan s motorda gce dnebilir. Silindirde yanan yaktn oluturduu s enerjisini 100 kabul edersek bir dizel motorunun s dalm yledir: Yararl g Soutma suyu kayb Eksoz gazlar kayb Srtnmelerle kaybolan 37 27 28 8
42
t
dur. Ne 3600 B Hu
N e 3600 B Hu
= Yararl g = 1 kWh in s e deeri = Motorun bir saatte harcad yakt miktar = Yaktn yanma ss kW kJ kg kJ/kg
RNEK: Bir motor bir saat sre ile 30 kW g verecek ekilde alt zaman 7 kg motorin harcamaktadr. Motorinin yanma ss 41800 kJ/kg olduuna gre bu motorun termik verimi ne kadardr? Verilenler Ne= 30 kW B= 7 kg Hu= 41800 kJ/kg ZM: stenen Forml
t =?
N e 3600 B Hu
43
LME SORULARI
1. Aadakilerden hangisi dizel motorlarn kullanld alanlardan deildir? A) Kara yolu tamaclnda kamyon, otobs, traktr ve yol makinelerinde B) Demiryolu tamaclnda lokomotiflerde C) Havayolu tamaclnda uaklarda D) Sabit tesislerde jeneratr, su pompalar, maden ileri vb.
2. Aadakilerden hangisi dizel motorlarn benzinli motorlara gre stn olan ynlerindendir? A) Ar olmalar ve ok yer kaplamalar B) lk al fiyatlarnn yksek olmas C) Grltl ve sesli almalar D) Yakt tketimlerinin az olmas 3. Dizel motorlarla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr.? A) Dizel motorlarn s verimi, benzinli motorlarn s veriminden daha dktr B) Motorin kullanmnda yangn tehlikesi, benzin kullanmndaki yangn tehlikesinden daha dktr C) Dizel motorlarnn yakt sistemi ok hassastr ve dikkatli bakm ister. D) Dizel motorlarnn eksoz gazlar, benzinli motorlarn eksoz gazlarna gre daha temizdir.
4. Ana makine ile pervanenin balants ynnden, aadakilerden hangisinde ana makine devri ile pervane devri ayndr.? A) Dorudan balama B) Devir drcl balama C) Dikey aftl, devir drcl balama D) Dizel-jeneratr sistemi 5. Ana makine ile pervanenin balants ynnden, aadakilerden hangisinde ana makine gc pervaneyi dndrmek iin kullanlmaz? A) Dorudan balama B) Devir drcl balama C) Dikey aftl, devir drcl balama D) Dizel-jeneratr sistemi
44
6.
ki zamanl dizel motor evrimi krank aftn ka derecelik dnnde tamamlanr? A) 360 B) 540 C) 720 D) 900
7. ki zamanl dizel motorlarda piston st l noktadan alt l noktaya inerken hangi zamanlar oluur? A) Emme ve sktrma B) Sktrma ve i (genileme) C) (genileme) ve eksoz D) Eksoz ve emme 8. Dizel motorlarda yanma nasl oluur? A) Sktrlan yakt ve hava karmnn buji ile atelenmesiyle B) Sktrlan hava zerine yakt pskrtlmesiyle kendiliinden C) Sktrlan yakt zerine hava pskrtlmesiyle D) Sktrlan havann buji ile atelenmesiyle ki zamanl dizel motorlarda sprmenin tanm aadakilerden hangisidir? A) Emme ilemi srasnda hava pompasnn atmosferden hava emmesi B) Sktrma ilemi srasnda pistonun silindir iindeki havay sktrmas C) (genileme) ilemi srasnda basnl gazlarn pistonu itmesi D) Eksoz ilemi srasnda alan hava portlarndan silindir iine giren havann, eksoz gazlarn sktrarak egsoz portundan darya atmas
9.
10. ki zamanl dizel motorlarda, aadaki sprme yntemlerinde hangisinde mutlaka eksoz valfi bulunur? A) Dn akml sprme B) Deflektrl dn akml sprme C) Kart pistonlu doru akml sprme D) Tek pistonlu doru akml sprme 11. Drt zamanl dizel motorlarda bir evrim, krank aftn ka devrinde oluur? A) 1/2 B) 1 C) D) 11 2
45
12. Drt zamanl dizel motorlarda emme zamannda silindir iine hangi dolgu maddesi alnr? A) Hava B) Benzin hava karm C) Motorin hava karm D) Motorin 13. Drt zamanl dizel motorlarda sktrma sonu scakl yaklak ka o C dir? A) 90-100 o C B) 250-300 o C C) 450-650 o C D) 1500-2000 o C Drt zamanl dizel motorlarda yanma sonu basnc yaklak ka bar olur? A) 3-5 bar B) 10-12 bar C) 20-30 bar D) 40-80 bar Drt zamanl dizel motorlarda emme zamannda; A) Emme valfi ak , eksoz valfi kapaldr B) Emme ve eksoz valfi ikisi birden aktr. C) Emme ve eksoz valfi ikisi birden kapaldr. D) Emme valfi kapal, eksoz valfi aktr ndikatr diyagram aadakilerden hangisi gsterir? A) Silindir iindeki scakl deiimini B) Silindir iindeki hacim deiimini C) Silindir iindeki hacim ve basn deiimini D) Silindir iine giren havann miktarn ndikatr aletinden yararlanarak aadakilerden hangisi belirlenemez? A) Valflarn alp kapanda durumlar B) Pskrtmenin zamannda yaplp yaplmad C) Sktrma ve yanma sonu basn deerleri D) Eksoz gazlarnn scakl Tam yanma olaynda aadakilerden hangisi olumaz? A) H2O B) CO2 C) CO D) Ik
14.
15.
16.
17.
18.
46
19.
Aadaki yanma evrelerinden hangisinde silindir ii basnc en yksek deerindedir? A) Tutuma gecikmesi B) Kontrolsz (hzl) yanma C) Kontroll yanma D) Gecikmi yanma
20. Aadaki yanma evrelerinden hangisinin sresinin uzamas motorun vuruntulu almasna neden olur? A) Tutuma gecikmesi B) Kontrolsz (hzl) yanma C) Kontroll yanma D) Gecikmi yanma 21. Aadakilerden hangisi blnm yanma odas ekli deildir? A) Trblans odal yanma odas B) Enerji hazneli yanma odas C) Hava hazneli yanma odas D) Direkt pskrtmeli yanma odas
22. Aadaki yanma odas eitlerinden hangisinde hava ile yaktn karmas zor olduundan yaktn silindire ok yksek basnta pskrtlmesi arttr? A) Trblans odal yanma odas B) Enerji hazneli yanma odas C) Hava hazneli yanma odas D) Direkt pskrtmeli yanma odas 23. Motorlarda i (indike) gcn tanm aadakilerden hangisidir? A) Ortalama indike basnc kullanarak hesaplanan ve silindir iinde oluan g B) Krank afttan alnan g C) Proni freni ile llen g D) Efektif(Yaral) g Aadakilerden hangisi s veriminin tanmdr? A) Yaktn yanmas sonucunda aa kan s enerjisinin yararl ie dnme orandr B) Egsoz gazlar ile dar atlan s enerjisinin yararl ie orandr C) Soutma suyunun stlmasna harcanan s enerjisinin yararl ie orandr. D) Yalama yann stlmasna harcanan s enerjisinin yaral ie orandr.
24.
47
25. Ar doldurmas olmayan bir motorda, emme zamannda silindire alnan havann, pistonun silindir iinde boaltt hacme orandr. Bu ifade aadakilerden hangisinin tanmdr? A) Is verimi B) Mekanik verim C) Efektif (yararl) g D) Hacimsel verim
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Cevaplayamadnz veya yanl cevapladnz soru var ise ilgili konuyu tekrar ediniz.
48
ARATIRMA
evrenizde bulunan bir dizel motorunu inceleyerek; Yakt filtrelerinin yakt sistemindeki yerini, Yakt filtrelerinin grevini ve eitlerini aratrnz. Aratrmanz dokman haline getirerek arkadalarnzla paylanz.
49
2.5. Filtreler
Filtreler, dizel yakt sisteminin iyi szlm yaktla uzun zaman arzasz almasn alayan elemanlardr.
Metal elemanl filtreler: Aralarnda ok az boluk braklan madensel disklerin st ste sralanmasyla yaplr. Diskler iki kademeli olup, byk zerreler dta, kk zerreler ise ite tutulur. Ayrca her iki disk arasna pislik syrc baklar yerletirilmitir. Zaman zaman ortadaki mil dndrlerek diskler arasndaki pislikler syrlr ve dipte toplanr. Sonra temizleme tapas alarak bu pislikler boaltlr. Bu filtrelerin szme yetenekleri ok hassas deildir. Ancak 37 mikrona (0,037 mm) kadar olan paracklar szebilir. Bu nedenle yakt sistemlerinde tek balarna kullanlmaz. kili ve l filtreleme sistemlerinde birinci filtre olarak grev yapar. ekil 2.2 de metal elemanl filtrenin i yaps grlmektedir.
52
Kee elemanl filtreler: Blok eklinde kesilmi ve st ste konmu keelerden yaplrlar. 10-25 mikrona (0.010-0,025 mm) kadar olan paracklar szebilirler. Kee elemanlarn avantajl bir taraf sklp temizlenebilmesidir. Ortalama 50 saatlik bir almann sonunda eleman, motorin, gazya veya Karbontetraklorrle (CCl4) ykanarak temizlenir. Elemanlar drt kez ykandktan sonra yenisi ile deitirilmesi gerekir. ekil 2.3 de kee elemanl filtre grlmektedir.
Katlanm kt elemanl filtreler: Szme yetenei ok iyi olduundan gnmzde en ok kullanlan eleman tipidir. Ortalama olarak 3-5 mikrona (0,003-0,005 mm) kadar olan paracklar szebilir. Kadn dayanklln artrmak ve sudan zarar grmesini nlemek iin plastik veya reine emdirilir. Snrl hacimde daha byk szme yzeyi elde etmek iin krk eklinde katlanrlar. ekil 2.4 te katlanm kt elemanl filtre kesiti grlmektedir.
53
Kat disk elemanl filtre: Filtre eleman plastik veya reine emdirilmi kattan yaplmtr. Dier kt elemanl filtrelerden farkl olarak ktlar disk eklindedir ve st ste konarak yaplmtr. Szme yetenei ayn olmasna ramen kapasitesi dktr. ekil 2.5 te kt disk elemanl filtre grlmektedir.
Bez elemanl filtre: Filtre eleman ekilde grld gibi sk rgl bezden torba eklinde yaplmtr. Szme yetenei, kullanlan bezin zelliine gre deiir. Genellikle 10 mikrona (0,010 mm) kadar olan paracklar szebilir.
Pamuk elyaf elemanl filtre: Gnmzde yakt sistemlerinde ok az grlen bir fitredir. Daha ok yalama sistemlerinde kullanlr. Pamuk elyaf, zerinde delikler bulunan madeni bir kap iine preslenerek yaplr. 54
Kil elemanl filtre: Gnmzde szme yetenei en iyi olan filtre eleman tipidir. Yakt iindeki pislikleri, su asit ve oksitlenme rnlerini ayrabilir. Kk motorlarda kullanlmayan bu elemanlar, daha ok byk ve sabit motorlarn yakt sistemlerinde kullanlr. Yakt filtresinin almas: Besleme pompasndan gelen basnl yakt, giri rekorundan girerek gvde ile eleman arasndaki bolua dolar. Dolan yaktn zerine devaml yakt geldii iin skr ve elemana nfuz ederek merkeze doru geer. Bu gei srasnda iindeki pislikler eleman zerinde tutulur. Yakt iindeki byk zerreler ve su, younluk farkndan dolay dibe ker. Szlm ve temizlenmi olarak merkezde toplanan yakt, k borusundan k rekoruna, oradan da yakt pompasna gider.
En iyi filtreleme ekli l olandr. Bu sistemde yakt tank ile besleme pompas arasna metal elemanl, besleme pompas ile yakt pompas arasna ise bir edet 10-25 mikron szme yeteneinde, bir tane de 3-5 mikron szme yeteneinde iki filtre konur. ekil 2.7 de l filtreleme grlmektedir.
55
Besleme pompas ile yakt pompas arasna iki filtre konulduu zaman filtreler; Yaktn ok iyi szlmesi isteniyorsa devreye seri olarak, Szme kapasitesi artrlmak isteniyorsa devreye paralel olarak balanr.
56
lem Basamaklar
neriler
Yakt sistemlerinin paralarn tespit Yakt sistemini inceleyerek elemanlarn ediniz. reniniz. Alak basn borularnn yakt filtresine Alak basn borularn sknz. giri ve k rekorlarn uygun bir anahtarla sknz. Rekor lsne Yakt filtrelerini sknz uygun anahtar kullannz. Filtreyi balant yerine tespit eden cvata Yakt filtre elemann sknz. ve somunlar skerek filtreyi motordan ayrnz. Yakt filtresi ve elemann temizleyiniz. st kapak ksmndaki merkez tespit cvatasn skerek alt kapa ayrnz. Yakt filtresi elemann deitiriniz ve Hafife bkerek filtre elemann ve contasn st kapaktan karnz. filtreyi monte ediniz. Btn paralar temizleyin ve basnl Yakt filtresini taknz. hava ile kurutunuz. Yakt filtresini yenisi ile deitiriniz. Alak basn borularn taknz. Yeni eleman filtre zerine takn, eleman takarken contalarn yuvalarna Yakt sisteminin havasn alnz. tam oturup oturmadna dikkat ediniz. Filtreyi motor zerindeki balant yerine Motoru altrnz. uygun ekilde yerletirin, cvata ve somunlarn skn. Filtre giri ve k borularnn rekorlarn filtre kapana elle tutturunuz, sonra sknz. Sistemin havasn almak iin; besleme pompas zerindeki el pompasn altrrken, fitre zerindeki hava alma vidasn gevetiniz hava kabarcklar ile yakt kn gzleyin. Kabarcksz duru yakt gelince hava alma vidasn skn. Ayn ilemi yakt pompas zerinden de yapn.. Motoru retmen gzetiminde altrn.
57
LME SORULARI
Dizel yakt sistemini elemanlarnn sras aadakilerden hangisidir? A) Yakt tank, besleme pompas, yakt pompas, filtre, yksek basn borusu, enjektr B) Yakt tank, besleme pompas, filtre, yakt pompas, yksek basn borusu, enjektr C) Yakt tank, filtre, besleme pompas, enjektr, yakt pompas, yksek basn borusu D) Yakt tank, filtre, yakt pompas, yksek basn borusu, besleme pompas, enjektr 2. Dizel yakt sisteminde motorini szerek motorun temiz yaktla almasn salayan eleman aadakilerden hangisidir? A) Seperatr B) Enjektr C) Filtre D) Deflektr 3. kili kullanlr? A) B) C) D) 4. ve l filtreleme sisteminde aadaki filtrelerden hangisi ilk filtre olarak Metal elemanl filtre Kee elemanl filtre Kat disk elemanl filtre Pamuk elyaf elemanl filtre 1.
Aadaki filtre eitlerinden hangisinin szme yetenei en iyidir? A) Metal elemanl filtre B) Kee elemanl filtre C) Bez torba elemanl filtre D) Kat elemanl filtre Aadaki filtre eitlerinden hangisinin eleman temizlenmez? A) Metal elemanl filtre B) Kee elemanl filtre C) Bez torba elemanl filtre D) Kat elemanl filtre
5.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Cevaplayamadnz veya yanl cevapladnz soru var ise ilgili konuyu tekrar ediniz. 58
Deerlendirme ltleri
1. Yakt sistemlerinin paralarn tespit ettiniz mi? 2. Alak basn borularn sktnz m? 3. Yakt filtrelerini sktnz m? 4. Yakt filtre elemann sktnz m? 5. Yakt filtresi ve elemann temizlediniz mi? 6. Yakt filtresi elemann deitirip filtreyi monte ettiniz mi? 7. Yakt filtresini taktnz m? 8. Alak basn borularn taktnz m? 9. Yakt sisteminin havasn aldnz m? 10. Motoru altrabildiniz mi?
Evet
Hayr
DEERLENDRME
Tm cevaplarnzn evet olmas halinde bir sonraki renme faaliyetine geiniz. Hayr, olarak iaretlediiniz ilem basamaklar varsa bu ilem basamaklarn tekrar gzden geiriniz, hatal yaptnz uygulama faaliyetini dzeltiniz.
59
ARATIRMA
evrenizde bulunan bir dizel motorunu inceleyerek; besleme pompalarnn, yakt sistemindeki yerini, Besleme pompalarnn grevini ve eitlerini aratrnz. Aratrmanz dokman haline getirerek arkadalarnzla paylanz.
ekil 3.2de grld gibi makaral itecek altnda bulanan kamn knts ekilip, kam kesi geldii zaman, piston yay pistonu aa iter. Bu durumda oluan basn dkl ile depodan yakt emilir, giri kanalndan giri valfin aar ve yayn bulunduu piston n hcresine dolar. Pistonun nnde bu durum oluurken, piston arka hcresindeki yakt baslarak balant kanalndan pompa kna, oradan da filtre yoluyla yakt pompasna gider. Motor alrken kam dnmeye devam edeceinden kam knts itecein altna gelince, pistonu yukar doru iter ve yay kuvvetini yenerek nndeki yakt sktrr. Bu esnada yakt basnc etkisiyle ve konum zelliinden dolay giri valfi kapanr, k valfi alr. Yakt alan valftan karak balant kanalna ve oradan da pistonun arka hcresine dolar. 61
Piston tekrar yay etkisi ile aa doru gelirken buradaki yakt sktrp sisteme gnderir ve bylece besleme pompas devaml olarak sistemi besler. Motorun devri artt zaman pompann bast yakt miktar artar ve basnc ykselir. Fazla basn nedeniyle herhangi bir arza olmamas iin filtre veya yakt pompasna yerletirilen basn ayar valfi yaktn basncn ayarlar. Basn valfinn arzalanmas durumunda veya kullanlmad sistemlerde besleme pompasn emniyet devresi korur. Herhangi bir nedenle sistemde basn ykselmesi olursa, pistonun arka hcresinde de ayn basn ykselmesi oluur. Bu basn piston yay kuvvetini yenerek pistonu sktrr ve pistonu askya alr. Kamn ve itecein hareketi pistona iletilmediinden piston hareket etmez ve sistemdeki basn piston yay basncnn altna dnceye kadar besleme pompas yakt basamaz.
62
Yakt sisteminin onarm veya baka bir nedenle boaltlmas durumunda sisteme hava dolar. Bu hava sistemden dar atlmazsa motor almaz. Motor almasa bile sistemi yaktla doldurmak ve havasn almak iin el pompas altrlarak sisteme yakt baslr. Yakt baslrken filtre veya yakt pompas zerinde bulunan hava alma vidas gevetilerek havann sistemden atlmas salanr.
63
Tanktaki yaktn zerinde 1 atmosferlik basn bulunur. Bu basn farkndan dolay tanktaki yakt emi hatt borularndan geerek pompa zerinde ise giri valfindan geerek diyaframn nne dolar. Kam knts ekilip kam kesi manivelaya gelince, diyafram yay etkisi ile yukar doru itilir. Diyafram nndeki hacmi klterek yakt sktrr. Basnc ykselen yakt giri valfin kapatr, k valfin aar ve k rekorundan sisteme baslr.
64
Besleme pompas devaml olarak sisteme yakt basar. Motor, gcne gre az yakt harcad zaman sistemdeki yaktn miktar ve dolaysyla basnc artar. Bu basnl yakt ayn zamanda diyaframn nnde olduundan diyafram aada basl olarak kalr. Bu durumda diyafram hareket edemeyeceinden pompa sisteme yakt basamaz. Sistemdeki fazla yakt tketilip basnc tekrar dnce pompa tekrar almaya balar.
65
Motorun devri artt zaman besleme pompasnn bast yakt miktar da artar. Fazla basnl yakt emniyet devresi zerinde bulunan emniyet valfin etkileyerek valfi aar ve k tarafndaki basnl yakt giri tarafna dner. Sistemde biriken fazla yaktn kullanlp basnc emniyet valfi yay tansiyonunun altna dnce pompa sisteme tekrar yakt basmaya balar.
66
lem Basamaklar
Alak basn borularn sknz
neriler
Besleme pompas altna bir kap koyunuz ve besleme pompasnn giri ve kna Besleme pompasn motor zerinden balanan alak basn borusu rekorlarn sknz uygun bir anahtarla sknz. Dklen yaktn kap iene toplanmasna dikkat Besleme pompasn sknz ediniz. Besleme pompalarnn kontrollerini yapnz paralarnn Besleme pompas balant cvatalarn skerek pompay ve contasn dikkatlice karnz. Pompann d ksmn Besleme pompasn taknz motorinle temizleyiniz., Besleme pompalarn motor zerine Besleme pompasn mengeneye taknz balaynz. El pompasn skn ve giri valfin karnz. k valfi yay tapasn Alak basn borularn taknz sknz ve valfi ve yayn karnz. Piston yay tapasn skn, yay pistonu Yakt sisteminin havasn alnz ve itme ubuunu karn. Makaral itici segman kararak makaral itici ve Motoru altrnz yayn karnz. Sktnz birbirleriyle anlaynz. paralarn ilikilerini adlarn ve tam olarak
Giri ve k valflarn, yaylarn, yuvalarn anma ve ekil deiiklii bakmndan kontrol ediniz. Piston ve itme ubuunu, yuvalarnda serbest hareket edip etmediini, derin izik ve anormal ant olup olmadn kontrol ediniz. Makaral iticinin makarasnn pim zerinde serbest dnp dnmediini ve anp anmadn kontrol ediniz. El pompas pistonunun alp almadn kontrol edin. Anm paralar deitiriniz. 67
Besleme pompas paralarn motorin ile ykadktan sonra skme srasnn tersi sra izleyerek monte edin. Besleme pompasnn contasn yenisi ile deitirerek yakt pompas zerindeki yerine kasnt yapmayacak ekilde takn ve cvatalarn dikkatlice skn. Besleme pompas girii ve kna taklan alak basn borularnn rekorlarn el ile yerlerine takn, rekor vidasnn boluunu el ile aln daha sonra uygun bir anahtarla dikkatlice skn. nceki ilemde yaptnz gibi hava alma ilemi yapn. Motoru retmen gzetiminde altrn.
68
LME SORULARI
1. Besleme pompalarnn grevi aadakilerden hangisidir? A) Yakt tankndan emerek ektii yakt 1,5-3 bar basnla yakt filtresi zerinden yakt pompasna gndermek B) Yakt tankndan emerek ektii yakt 1,5-3 bar basnla yakt filtresi zerinden enjektre gndermek C) Yakt tankndan emerek ektii yakt 80-400 bar basnla yakt filtresi zerinden enjektre gndermek D) Yakt tankndan emerek ektii yakt 80-400 bar basnla yakt filtresi zerinden yakt pompasna gndermek
2. Pistonlu tip besleme pompalarnda pompa emme ilemi yaparken pistonun hareketini aadakilerden hangisi salar? A) Pompa iine dolan yaktn basnc B) rtibat ubuu C) Kam knts D) Piston yay 3. Pistonlu tip besleme pompasnda emniyet devresi nasl alr? A) Devredeki yaktn basnc artnca pistonun nndeki yakt, pistonu makaral iticiye doru iter ve yakt baslmasna engel olur. B) Devredeki yaktn basnc artnca pistonun arka hcresinde bulunan yaktn basnc da artar ve yay basncn yenerek pistonu askda tutar. Bylece yakt bir sre baslmaz. C) Devredeki yaktn basnc artnca el pompas altrlarak fazla yakt tanka baslr. D) Devredeki yaktn basnc artnca el pompas emme valfin ak tutar ve yakt baslmaz. Diyaframl tip besleme pompasnda yaktn baslmas nasl gerekleir? A) Kam knts manivelay iter manivela diyafram sktrarak nndeki yakt basar. B) Kam knts manivelay iter manivela diyafram ekerek diyaframn arka hcresindeki yakt basar. C) Kam knts ekilip kam kesi manivelaya gelince diyafram yay diyafram iter. Diyafram nndeki yakt sktrarak alan basma valfindan devreye basar. D) Kam knts ekilip kam kesi manivelaya gelince manivela diyafram eker ve arka hcredeki yakt basar. 69
4.
5.
Dili tip besleme pompasnn emniyet devresi nasl alr? A) Devredeki yaktn basnc artnca serbest dili ters ynde dnerek basnl yakt pompa giriine geri dner. B) Devredeki yaktn basnc artnca emniyet valfi alarak k tarafndaki basnl yakt pompa giriine geri dner. C) Devredeki yaktn basnc artnca dilileri dn durarak bir sre yakt baslmaz. D) Devredeki yaktn basnc artnca basnl yakt dili boluklarndan pompa giriine geri dner.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Cevaplayamadnz veya yanl cevapladnz soru var ise ilgili konuyu tekrar ediniz.
70
Deerlendirme ltleri
1. Alak basn borularn sktnz m? 2. Besleme pompasn motor zerinden sktnz m? 3. Besleme pompasn sktnz m? 4. Besleme pompalarnn paralarn kontrol ettinizmi? 5. Besleme pompasn taktnz m? 6. Besleme pompalarn motor zerine taktnz m? 7. Alak basn borularn taktnz m? 8. Yakt sisteminin havasn aldnz m? 9. Motoru altrdnz m?
Evet
Hayr
DEERLENDRME Tm cevaplarnzn evet olmas halinde bir sonraki uygulama faaliyetine geiniz. Hayr, olarak iaretlediiniz ilem basamaklar varsa bu ilem basamaklarn tekrar gzden geiriniz, hatal yaptnz uygulama faaliyetini dzeltiniz.
71
ARATIRMA
evrenizde bulunan bir dizel motorunu inceleyerek enjektrlerin motor zerinde yakt sistemindeki yerini ve grevini aratrnz. Aratrmanz bir dokman haline getirerek arkadalarnzla paylanz.
Yaktn silindir iinde istenilen derinlie pskrtlmesine, sktrlm havann basnc ve enjektr memesinin delik boyu etki eder. Enjektr akta denendii zaman elde edilen huzme uzunluu silindir iinde yksek basn ortamnda elde edilemez. nk, sktrlm havann direnci akta elde edilen huzme boyunun ksalmasna neden olur. Meme delik boyu ne kadar uzun olursa huzmenin etki alan o kadar uzun olur.
72
73
4.2.1. Ak Enjektrler
lk dizel motorlarndaki hava ile pskrtmeli yakt sistemlerinde kullanlmlardr. ekil 4.1de grld gibi ak enjektrlerde, yakt getiren boru ve enjektr gvdesindeki kanal, meme delii aracl ile dorudan doruya yanma odasna almaktadr. Motorun sktrma zamannda yakt pompas tarafndan gnderilen yakt, (C) kanalndan girer. Pskrtme balangcnda ( E ) kanalndan da 50 bar basncnda hava gelir. Hava ile yakt burada kararak alan ( D ) kanalndan silindire birlikte pskrtlr. Ak enjektrlerin yaplar sade ve basittir. Delikleri abuk tkanmaz. Ancak pskrtme basnc abuk ykselemez ve pskrtme sonunda damlatr. Bu nedenle gnmz motorlarnda kullanlmaz.
74
4.2.2.1. Mekanik Enjektrler nesi veya valfi bir kam ve itecek yardmyla alarak veya kapanarak yakt pskrten enjektrlere mekanik enjektr denir. Mekanik enjektrler iki eittir: Valfin almas mekanik kumandal enjektrler: Genellikle mterek manifold sistemi pompalarda kullanlan bu enjektrler, ekil 4.2 de grld gibi valf, yay basnc ile aa doru bastrlarak meme deliini kapatr. Pompadan gelen 200-350 bar basncnda yakt, giri kanalndan girerek meme ucuna kadar gelir. Pskrtme zamannda kamdan hareket alan itme ubuu manivelalar harekete geirir ve valf yukar kalkar, delik alr ve yakt silindire pskrtlr.
75
Valfin kapanmas mekanik kumandal enjektrler: Gnmzde kullanlan gerek ak enjektrler olarak saylabilirler. Cummins PT yakt sistemlerinde kullanlan bu tip enjektr kesiti ekil 4.3 de grlmektedir.
ekil 4.3: Valfin kapanmas mekanik kumandal enjektr kesiti (cummins pt)
Bu tip enjektrlere yakt pompadan tek boru aracl ile gelir. Pompadan devaml basn altnda gelen yakt sol taraftaki kanaldan enjektre girer. Valf yay etkisi ile yukarya ekili olduu zaman yakt dn kanal aktr ve yakt geri dner. Emme zaman sonuna doru valf bir miktar daha kalkarak lme deliini aar ve yakt meme ucuna dolar. Pskrtme annda valf mekanik olarak aaya itilir. lme delii kapandktan sonra meme iindeki yakt sktrlr ve 1000 bar basnla silindire pskrtlr. Valf pskrtme sonunda meme iine iyice oturarak yakt keser. 4.2.2.2. Hidrolik Enjektrler Enjektr meme deliini kapatan ine veya valf, yaktn basncyla alyor ve pskrtme oluyorsa, bu enjektrlere hidrolik enjektr denir. Gnmz dizel motorlarnda yay basnl ve hidrolik olarak alan enjektrler yaygn olarak kullanlmaktadr.
76
Bir hidrolik enjektr ana ksmdan oluur. Bunlar: Yakt giri rekoru Gvde Meme
Grld gibi yay basnc pskrtme basncn dorudan etkiler. Yay basnc yksek olursa yakt basnc da yksek olmaldr. Yay basnc dk olursa da yakt dk basnta pskrtlr. Dolaysyla pskrtme ekli bozulur ve yanma verimsiz olur. Sonu olarak, yay basncn deitirerek pskrtme basncn ayarlayabiliriz. Hidrolik enjektrlerin pskrtme basnlar iki ekilde ayarlanr. Bunlar: Ayar vidas ile Ayar pullar ile
Ayar vidas ile: Enjektrn pskrtme basncn deitirebilmek iin yay zerine bir ayar vidas ve bu vidann gevemesini nlemek iin de bir kontra somun konulmutur. Kontra somun gevetilip ayar vidas sklrsa yay basnc artar. Ayar vidas gevetilirse yayn basnc azalr. Ayar pullar ile: Enjektrn yay altna veya stne konacak belli kalnlktaki ayar pulu, yayn basncn artrr. Yayn altndan veya stnden pul alnr ise de yayn basnc azalr. Enjektrlerin motora balanmas: Enjektrler iin ok deiik gvdeler yaplmaktadr. Bu gvdeler enjektrn btn paralarnn bir araya toplanmasn, almasn ve motora balanmasn salarlar. Enjektrlerin motordaki yerlerine balanmas ekilde olur. Bunlar: Flanl balant: Enjektr gvde zerinde bulunan ayr flan ve iki cvata yardmyla motora balanr. Vidal balant: Enjektr gvedesi zerine vida dii almtr. Gvde, zerindeki vida ile motora vira edilerek balanr. Somunlu balant: Enjektr gvdesi zerinde ayr bir balant somunu vardr. Bu somun motordaki yerine vira edilerek enjektrn balants yaplr.
78
Bakma alnan enjektrde herhangi bir temizleme ve ayar yapmadan nce son durumu anlamak iin baz kontroller yaplr. Bunlar: Pskrtme basnc kontrol ( Cihazda denenerek saptanr) Pskrtme ekli kontrol Meme deliklerinin tkankl Meme ve gvde arsnda sznt kontrol Meme inesi ile meme arsndan sznt kontrol
Bu kontroller sonucunda bulunan arzaya gre gerekli ayar, altrma, talama ve para deiimi saptanr. Bu saptanan ilemin yaplabilmesi iin enjektrn d ksm motorinle iyice ykanr ve temizlenir. Meme, enjektr gvdesinden sklr ve ine karlr. Eer ine ar s nedeniyle mavilemi ise ine ve yuvas izilmi, hasara uramsa bu meme tekrar kullanlmamaldr. ne ve memede fazla hasar ve izik yoksa ine oturma yzeyi talanp zel macunla altrlr. Ancak talama ve altrma yaplacak memede geri kaak ve sznts ve inenin kalkma ykseklii normal snrlar iinde olmaldr. Memesi deitirilen, talanan veya normal almada tekrar kullanlacak enjektrn u kontrol ve ayarlar mutlaka yaplmaldr: Pskrtme basnc kontrol ve ayar Geri kaak ve sznt kontrol Pskrtme ekli kontrol Damlama kontrol
Bu kontrol ve ayarlar el kontrol aleti ve otomatik kontrol aleti ile yaplabilir. Burada el kontrol aleti ile yaplan kontrol ve ayarlar anlatlacaktr. ekil 4.5 te enjektr el kontrol cihaz grlmektedir.
79
80
81
82
LME SORULARI
1. Aadakilerden hangisi hidrolik enjektrlerin grevlerinden deildir? A) Yaktn basncn ykseltmek B) Yakt istenilen zerre byklnde silindir iine pskrtmek C) Yakt silindir iinde istenilen derinlie pskrtmek D) Pskrtme sonunda damlatmadan yakt hemen kesmek Aadakilerden hangisi hidrolik enjektrn paralarndan deildir? A) Meme B) Gvde C) Makaral itici D) Yakt giri rekoru Ak enjektrler yakt silindir iine nasl pskrtr? A) Yakt pompasndan gelen yaktn basnc ineyi basl tutan yay basncn yendiinde ine meme deliklerini aar ve yakt silindir iine basnla pskrtlr. B) Sktrma zaman sonunda yakt pompasndan enjektre gelen yakt, kompresrden gelen hava ile silindir iine pskrtlr. C) Pskrtme zamannda kamdan hareket alan itme ubuu manivelalar harekete geirir ve valf yukar kalkar, delik alr ve yakt silindire pskrtlr. D) Pskrtme zamannda kam ineyi iter yakt sktrarak silindire pskrtr. Hidrolik enjektrler yakt silindir iine nasl pskrtr? A) Yakt pompasndan gelen yaktn basnc ineyi basl tutan yay basncn yendiinde ine meme deliklerini aar ve yakt silindir iine basnla pskrtlr. B) Sktrma zaman sonunda yakt pompasndan enjektre gelen yakt, kompresrden gelen hava ile silindir iine pskrtlr. C) Pskrtme zamannda kamdan hareket alan itme ubuu manivelalar harekete geirir ve valf yukar kalkar, delik alr ve yakt silindire pskrtlr. D) Pskrtme zamannda kam ineyi iter yakt sktrarak silindire pskrtr.
2.
3.
4.
84
5.
Hidrolik enjektrlerde ine ile meme arasndaki boluk ne kadardr? A) 0,1 mm B) 0,01 mm C) 0,001 mm D) 0,0001 mm Hidrolik enjektrlerde ine ile meme aras nasl yalanr? A) Motor yalama devresinden gelen ya ile yalanr. B) Enjektr zerinde bulunan yalama dzenei ile yalanr. C) Klbtrn yalama devresinde gelen ya ile yalanr. D) ne ve meme arasna szan motorin ile yalanr. Aadakilerden hangisi enjektr motora balama yntemi deildir? A) Flanl balant B) Perinli balant C) Vidal balant D) Somunlu balant Enjektr, muhafaza kapa skldkten sonra uygun bir boru ile kontrol aletine balanr. Kontra somun gevetilerek ayar vidas geriye alnr. Alet kolu altrlr ve enjektrn iinin ykanmas salanr. Daha sonra ayar vidas yava yava sklrken aletin kolu altrlr ve yaktn pskrtme deeri manometreden saptanr. Manometredeki pskrtme deeri, katalog deerine eriince kontra somun sklarak ayar vidas tespit edilir. Yukardaki anlatm enjektrlerde yaplan kontrol ve/veya ayarlardan hangisine aittir? A) Pskrtme basnc kontrol ve ayar B) Geri kaak ve sznt kontrol C) Pskrtme ekli kontrol D) Damlama kontrol Kontrol aletine bal enjektrn kontroln yapabilmek iin aletin koluna yavaa baslarak kontrol basnc 150 bara ykseltilir. Aletin kolu basl tutulurken manometredeki 50 barlk basn dmesi sresi saniye olarak saptanr. Yukardaki anlatm enjektrlerde yaplan kontrol ve/veya ayarlardan hangisine aittir? A) Pskrtme basnc kontrol ve ayar B) Geri kaak ve sznt kontrol C) Pskrtme ekli kontrol D) Damlama kontrol
6.
7.
8.
9.
85
10.
Enjektr kontrol aletine balanr. Meme ucu temiz bir bezle kurulanr. Aletin koluna baslr ve kontrol basnc pskrtme basncnn 10 bar eksiine kadar ykseltilir. Meme ucuna bir kurutma kd ile dedirilir. Kurutma kdnda oluacak motorin lekesinin ap, bir dakikada 10-12 mmyi gememelidir. Yukardaki anlatm enjektrlerde yaplan kontrol ve/veya ayarlardan hangisine aittir? A) Pskrtme basnc kontrol ve ayar B) Geri kaak ve sznt kontrol C) Pskrtme ekli kontrol D) Damlama kontrol
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Cevaplayamadnz veya yanl cevapladnz soru var ise ilgili konuyu tekrar ediniz.
86
Deerlendirme ltleri
1. Enjektrlerin yksek basn borusu balantsn sktnz m? 2. Enjektrleri motor zerinden sktnz m? 3. Enjektrlerin cihazda ilk kontrollerini yaptnz m? 4. Enjektrleri temizlediniz mi? 5. Enjektrleri sktnz m? 6. Enjektrlerin meme ve inesini kontrol ettiniz mi? 7. Enjektrlerin meme ve inesini Gerekiyorsa deitirdiniz mi? 8. Enjektrleri taktnz m? 9. Enjektrlerin cihazda kontrol ve ayarlarn yaptnz m? 10. Enjektrleri motor zerine taktnz m? 11. Yksek basn borularn enjektr giri rekorlarna taktnz m? 12. Motoru altrdnz m? altrdnz m?
Evet
Hayr
DEERLENDRME
Hayr olarak iaretlenen ilem basamaklarn tekrar gzden geiriniz. Hatann nereden kaynaklandn bulunuz ve dzeltiniz. Tm cevaplarnzn Evet olmas halinde modl deerlendirmeye geiniz.
87
LME SORULARI
1. 2. Dizel motorlarda eksoz gazlarndaki karbon monoksit (CO) oran , benzinli motorlardan daha oktur. Pervane ve ana makineyi dikey aft ile balayan sistemde devir drc kullanlamaz Dizel-jeneratr sisteminde; dizel makinelerin aftlarna bal jeneratrlerin rettikleri doru akm, geminin k tarafna yerletirilmi ar devirli elektrik motorlarnn altrlmasnda kullanlr. Elektrik motorlarnn ksa aftlarna ise pervaneler balanmtr. Dn akml sprme ynteminde sprme portlarndan silindire verilen hava silindir kapana doru ykselir ve ona arparak geri dner, nne katt eksoz gazlarn eksoz portundan silindir dna atar. Drt zamanl motorlarda piston, eksoz zaman sonu emme zaman balangcnda ..N da iken emme ve eksoz valflerinin ksmen ak olmas durumuna SENTE denir. Drt zamanl dizel motorlarn sktrma oranlar 14/1 ile 22/1 arasndadr. Motorlarda drt zaman oluurken silindir ii basnlarn atmosferik basnca gre farklarn gstermek amacyla izilen diyagramlara indikatr diyagram, bu diyagramn iziminde kullanlan alete ise indikatr denir. Dizel motorlarda yakt ve havann yanmas bujide akan kvlcm ile balar. Hzl yanmada yakt, yksek scaklk ve basn etkisi ile bileenleri olan hidrojen ve karbona ayrr ve her ikisi de ayr ayr oksijenle birleerek su buhar (H2O) ve karbondioksit ( CO2 ) oluturur.
Doru
Yanl
3.
4.
5. 6. 7. 8.
9.
Tutuma gecikmesi motorun vuruntulu ve sesli almasna neden olur. n yanma odal motorlarda sktrma orannn ok yksek 11. olmas gerekir. 10. 12. SI birim sisteminde g birimi Jouledr. 88
Mekanik verim, piston zerinden elde edilen gcn krank aft ucundan alnncaya kadar kaybn gsterir. Dizel yaktnn kendi kendine tutumaya kar gsterdii 14. direncin lsne setan says denir. Yakt filtrelerinin grevi; yakt ierisinde bulunan toz, pislik 15. ve yabanc kat maddeleri szmektir. 13. 16. Metal elemanl yakt filtreleri szme yetenei en iyi filtredir. Besleme pompas ile yakt pompas arasna iki filtre 17. konulduu zaman, filtreler; yaktn ok iyi szlmesi isteniyorsa devreye paralel olarak balanr. Gnmzde kullanlan besleme pompalar yaktn basncn, 1,5-3 bar basnca ykseltir. Kapasiteleri, motorun 18. harcayaca en fazla yakt miktarn karlayabilecek kadardr. Pistonlu tip yakt besleme pompalarnda el pompas k 19. valfi zerine balanr. Diyaframl tip yakt besleme pompalarnda elle altrma 20. kolu, dizel yakt sisteminden hava almak iin kullanlr. Enjektrlere gnderilen yksek basnl yakt besleme 21. pompas salar. ne veya valfi bir kam ve itecek yardmyla alarak veya 22. kapanarak yakt pskrten enjektrlere mekanik enjektr denir. Enjektr meme deliini kapatan ine veya valf, yaktn 23. basncyla alyor ve pskrtme oluyorsa, bu enjektrlere ak enjektr denir. Enjektrn yay altna veya stne konacak belli kalnlktaki 24. ayar pulu, yayn basncn azaltr ve pskrtme basnc da azalr. Enjektrde pskrtme ekli kontrol, yaktn istenilen ve ince zerreler halinde pskrtlp 25. ekilde pskrtlmediini saptamak iin yaplr.
DEERLENDRME
Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz, yanl cevap verdikleriniz iin modln ilgili faaliyetine dnerek konuyu tekrar ediniz. Cevaplarnz doru ise performans testine geiniz.
89
UYGULAMALI TEST
alan bir dizel motorunun yakt sistemi elemanlarndan, yakt filtresini, besleme pompasn ve enjektr skp, bakmn yaparak tekrar yerine taknz ve motoru altrnz.
Deerlendirme ltleri
1. Yakt sisteminin paralarn belirlediniz mi? 2. Yakt filtresinin giri ve k rekorlarna bal olan alak basn borularn sktnz m? 3. Yakt filtresini sktnz m? 4. Besleme pompasnn giri ve k rekorlarna bal olan alak basn borularn sktnz m? 5. Besleme pompasn motor zerinden sktnz m? 6. Enjektrlerin giri rekoruna bal olan yksek basn borularn sktnz m? 7. Enjektrleri motor zerinden sktnz m? 8. Yakt filtre elemann sktnz m? 9. Yakt filtre elemann temizlediniz mi? 10. Yakt filtre eleman deitirilecekse, eleman deitirip filtreyi monte ettiniz mi? 11. Yakt filtresini taktnz m? 12. Yakt filtresinin giri ve k rekorlarna balanan alak basn borularn taktnz m? 13. Besleme pompasn sktnz m? 14. Besleme pompasnn paralarn kontrol ettiniz mi? 15. Besleme pompasn monte ettiniz mi? 16. Besleme pompasn motor zerine taktnz m? 17. Besleme pompasnn giri ve k rekorlarna balanan alak basn borularn taktnz m? 90
Evet
Hayr
18. Enjektrlerin cihazda ilk kontrollerini yaptnz m? 19. Enjektrleri temizlediniz mi? 20. Enjektrleri sktnz m? 21. Enjektrlerin meme ve inesini kontrol ettiniz mi? 22. Enjektrlerin meme ve inesini altrdnz m? Gerekiyorsa deitirdiniz mi? 23. Enjektrleri monte ettiniz mi? 24. Enjektrlerin cihazda kontrol ve ayarlarn yaptnz m? 25. Enjektrleri motor zerine taktnz m? 26. Yksek basn borularn enjektr giri rekorlarna taktnz m? 27. Yakt sisteminin havasn aldnz m? 28. Motoru altrdnz m?
DEERLENDRME
Yaplan deerlendirme sonunda cevaplarnz bir kere daha gzden geiriniz. Hayr, olarak cevap verdiiniz sorularda modln ilgili faaliyetine dnerek konuyu tekrar ediniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki modle gemek iin ilgili kiiler ile iletiim kurunuz.
91
92
KAYNAKA KAYNAKA
BLGNPERK, Hseyin, Dizel Motorlar. M.E.B Devlet Kitaplar 1990. KKAHN, Fahrettin,. Dizel Motorlar Cilt I 1985. KKAHN, Fahrettin, Gemi Makineleri 1997. KKAHN, Fahrettin, Gemi Makineleri Operasyonu 2 1998. KKAHN, Fahrettin, Gemi Yardmc Makineleri ve Sistemleri 1 2001. FLD A.Muhtar, TRKMEN, Hulusi, KARASU Tevfik,. YT, smail. BERSPEK, Muzaffer, Motorculuk Dizel ve lem Yapraklar M.E.B. Devlet Kitaplar 1992.
93