ANKARA L NDEK EVSEL VE YER ATIKLARININ ENERJ YE DNTRLMES VE BERTARAF ED LMES YNNDEK STRATEJ LER N DEERLEND R LMES

Mehmet Ali NER

YKSEK L SANS TEZ ENDSTR YEL TEKNOLOJ E T M

GAZ N VERS TES FEN B L MLER ENST TS

ARALIK 2005 ANKARA

Mehmet Ali NER tarafndan hazrlanan ANKARA L NDEK EVSEL ve YER ATIKLARININ ENERJ YE DNTRLMES ve BERTARAF ED LMES YNNDEK STRATEJ LER N DEERLEND R LMES adl bu tezin yksek lisans tezi olarak uygun olduunu onaylarm.

Prof. Dr. H. Gl YAVUZCAN Tez Yneticisi

Bu alma, jrimiz tarafndan Endstriyel Teknoloji Eitimi Anabilim Dalnda Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan ye ye ye ye

: Prof. Dr. H. Gl YAVUZCAN .... : Do. Dr. Mahmut ZC LER : Do. Dr. Serdar YCESU : Do. Dr. Adnan SZEN

: Yrd. Do. Dr. brahim ERTRK

Bu tez, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits tez yazm kurallarna uygundur.

iii

ANKARA L NDEK EVSEL VE YER ATIKLARININ ENERJ YE DNTRLMES VE BERTARAF ED LMES YNNDEK STRATEJ LER N DEERLEND R LMES (Yksek Lisans Tezi) Mehmet Ali NER GAZ N VERS TES FEN B L MLER ENST TS Aralk 2005 ZET Gnmz modern toplumlarnda enerjiye olan ihtiya, zellikle teknoloji ve endstriyel retim srelerinde yaanan gelime, hzl nfus art ve bunlara bal olarak artan yaam standartlarnn sonucu olarak, son 20 30 yl iinde byk bir art gstermitir. Trkiyenin de enerji ihtiyacn karlamak ve da olan ban azaltmak iin alternatif enerji kaynaklarnn arttrlmas gereklidir. plkler yenilenebilir bir enerji kayna olarak enerji ihtiyacnn bir ksmn karlayabilecek kapasitededir. Ayrca, kontrol altna alnmayan, gelii gzel plerin depoland slah edilmeden terk edilen plkler (eski deponiler) byk tehlike arz etmektedir. Hem pn doaya olan kt etkilerinden kurtulmak, hem de enerji elde etmek asndan byk deeri olan plerin geri kazanm lkemiz iin nemlidir.

iv

Bu

almada

Ankara

ilindeki

atklarn

bertaraf

edilmesi,

geri

dntrlmesi ve yakt olarak kullanlmasna ynelik stratejiler Trkiyede ve Dnyadaki uygulamalar altnda deerlendirilmitir.

Bilim Kodu : 705.1.038 Anahtar kelimeler : Yenilenebilir Enerji Kayna, Deponi, Atk, Geri Dnm Sayfa adedi : 133 Tez Yneticisi : Prof. Dr. H. Gl YAVUZCAN

EVALUATION OF STRATEGIES WHICH ARE ORIENTED TOWARDS THE DISPOSAL AND RECYCLING OF DOMESTIC AND JOBSITE WASTES INTO THE ENERGY IN THE PROVINCE OF ANKARA (M.Sc. Thesis) Mehmet Ali NER GAZI UNIVERSITY INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY December 2005 ABSTRACT The energy need which is prevailing in the modern societies of our present age, as a result of the rapid development especially experienced during the technological and industrial processes and the rapid increase of population, and finally the increased living standards due to such factors, has shown an enormous increase during the last, two decades. In order to meet the energy demands of Turkey and reduce her dependence on the foreign energy sources it is necessary to increase the number of alternative energy sources Garbage dumps (deponis), being a source of renewable energy, have a sufficient capacity to meet a certain portion of needed energy, furthermore, those garbage dumps (old debonis) wherein the uncontrolled garbages are heaped in a random manner, after being a burdened without going under any betterment process, are presenting a great risk. Therefore, in order to eliminate the adverse affects of the garbages on the nature and also produce energy, the recycling of wastes which display a great value in respect with these facts, is considered highly important for our country.

vi

Within the course of this study, the strategies which are oriented towards the disposal, recycling and using as a fuel of the wastes in Ankara Province, have been evaluated under the light of applications prevalent in Turkey and the world.

Scientific Code Key Words Page number Adviser

: 705.1.038 : Renewable Energy Source, Deponi, Recycling of Wastes, Recycling : 133 : Prof. Dr. H. Gl YAVUZCAN

vii

TEEKKR almalarm boyunca deerli yardm ve katklaryla beni ynlendiren Hocam Prof. Dr. H. Gl YAVUZCANa manevi destekleriyle beni hibir zaman yalnz brakmayan annem Sebahat NERe teekkr bir bor bilirim.

viii

NDEK LER Sayfa ZET ............................................................................................................. iii ABSTRACT......................................................................................................v TEEKKR.................................................................................................... vii NDEK LER ............................................................................................... viii ZELGELER N L STES ................................................................................ xi EK LLER N L STES ................................................................................... xiii RES MLER N L STES .................................................................................. xiv S MGELER VE KISALTMALAR ..................................................................... xv 1. G R .......................................................................................................... 1 2. ATIK TRLER ............................................................................................ 4 2.1. Atk Trleri............................................................................................ 4 2.1.1. Evsel nitelikli atklar ................................................................... 4 2.1.2. zel atklar ................................................................................. 5 2.1.3. Tbbi atklar ................................................................................ 5 2.1.4. Tehlikeli atklar .......................................................................... 6 2.1.5. Tesislere kabul edilmeyen atklar .............................................. 6 2.2. Atk miktarlar ve iindeki bileenler ..................................................... 7 2.2.1. Dnyadaki atklarn kompozisyonu ............................................ 7 2.2.2. Trkiyedeki atklarn kompozisyonu........................................... 7 2.3. Belediyelerdeki p toplama hizmetleri................................................ 9 3. ATIKLARIN DEERLEND R LME EK LLER ......................................... 14 3.1. Kat Atk Yakma ..................................................................................15

ix

Sayfa 3.1.1. Yakma teknolojileri ................................................................... 18 3.1.2. Enerji kazanma......................................................................... 24 3.1.3. Baz lkelerdeki kat atk yakma teknolojileri ve yaklamlar .............................................................................. 29 3.1.4. Yakma tesislerinde emisyon azaltma ....................................... 35 3.1.5. Yer seimi ................................................................................ 41 3.1.6. Ekonomi ................................................................................... 42 3.2. Kompost Oluturma ........................................................................... 47 3.2.1. Kompostlama ........................................................................... 48 3.2.2. Kompostlama metotlar ............................................................ 58 3.3. Geri Dnm .................................................................................... 59 3.3.1. Trkiyedeki durum ................................................................... 59 3.3.2. Kazanm miktarlar ................................................................... 62 3.3.3. Geri kazanmn yaplaca blgenin incelenmesi ..................... 65 3.4. Kat Atk Depolama ............................................................................ 73 3.4.1. Depolama iin yer seiminde dikkat edilmesi gereken kriterler .................................................................................... 75 3.4.2. Dzenli depolama alan inaat ................................................ 87 4. ANKARANIN P SORUNUNA ZM NER LER ............................ 92 4.1. p Miktarlar .................................................................................... 92 4.2. Mevcut p Toplama ve Depolama Hizmetleri.................................. 95 4.3. Yntem .......................................................................................... 97

4.3.1. Mevcut deponinin iyiletirilmesi ................................................ 98 4.3.2. Yaplmas gereken tesisler ve zellikleri....................102

Sayfa 4.3.3. Tesislerin letilmesi ............................................................... 115 4.3.4. Yatrm ve iletme masraf...................................................... 121 5. SONU VE NER LER.......................................................................... 122 KAYNAKLAR .............................................................................................. 126 EKLER ........................................................................................................ 130 ZGEM ................................................................................................. 133

xi

ZELGELER N L STES izelge Sayfa

izelge 1.1. lke gruplar baznda dnya enerji tketimi .............................. .1 izelge 1.2. Dnya, OECD ve Trkiye enerji gstergelerinin karlatrlmas ........................................................................... 2 izelge 2.1. eitli lkelerdeki evsel nitelikli kat atk kompozisyonlar........... 7 izelge 2.2. Evsel atklarn kompozisyonu...................................................... 8 izelge 2.3. Blgelere gre evsel nitelikli kat atk kompozisyonu .................. 8 izelge 2.4. Belediyeler tarafndan devam eden geri kazanm uygulamalarnda toplanan atklarn ortalama kompozisyonlar .......................................................................... 9 izelge 3.1. Baca gaz artma sistemlerinin avantaj ve sakncalar............... 40 izelge 3.2. Kat atk yakma tesisleri iin yatrm maliyetleri......................... 43 izelge 3.3. Kat atk yakma tesislerinin iletme maliyetleri .......................... 45 izelge 3.4. zmit kat atk yakma tesisinin iletme giderleri ......................... 46 izelge 3.5. eitli lkeler iin yakma ve depolama bedelleri....................... 46 izelge 3.6. Hzl kompostlama iin tavsiye edilen koullar .......................... 52 izelge 3.7. Deiik blgelerde devam eden geri kazanm uygulamalarnda toplanan malzemelerin kompozisyonu ........... 61 izelge 3.8. Onbe belediye tarafndan devam eden geri kazanm uygulamalarnda toplanan atklarn ortalama kompozisyonlar ........................................................................ 61 izelge 3.9. Geri dnm maddelerinin geri kazanm oran ...................... 62 izelge 3.10. Yllar itibari ile kullanlan atk kat miktarlar .......................... 63 izelge 3.11. Yllar itibari ile Trkiyede kdn geri dnm oran............ 64 izelge 3.12. Trkiyede kat retimi ........................................................... 64 izelge 4.1. Mamak plne dklen pn fiziksel zellikleri ................. 93

xii

izelge

Sayfa

izelge 4.2. Kii bana den gnlk ortalama p miktarlarnn ilelere gre mevsimsel dalm ............................................... 93 izelge 4.3. lelere gre ortalama gnlk p miktarlar ............................. 94 izelge 4.4. lelere gre pn iindeki evsel ve iyeri atk oran ............... 94 izelge 4.5. Geri dnm bant sisteminin yaklam maliyeti .................... 114 izelge 4.6. Geri dnm bant sisteminin yllk iletme giderleri............... 115 izelge 4.7. Virgoil yaktnn normal yakt ile karlatrlmas..................... 120

xiii

EK LLER N L STES ekil Sayfa

ekil 1.1. 19902003 Yllar arasnda enerji retiminin tketimi karlama oran............................................................................... 3 ekil 2.1. Bertaraf yntemine gre kat atk yzdesi ..................................... 10 ekil 2.2. Nfus gruplarna gre toplanan belediye kat atk durumu ............ 11 ekil 3.1. Dorudan buhar kullanm ............................................................. 25 ekil 3.2. Elektrik retimi............................................................................... 26 ekil 3.3. Kuru baca gaz artma yntemi ..................................................... 37 ekil 3.4. Yar kuru baca gaz artma yntemi .............................................. 38 ekil 3.5. Ykayclar ..................................................................................... 39 ekil 3.6. Kompostlama ilemi ...................................................................... 49 ekil 3.7. Bir kompost sral ynnda veya ynda doal (pasif) hava hareketi .......................................................................................... 50 ekil 3.8. Kompostlamada scaklk-zaman ilikisi ......................................... 51 ekil 3.9. Geri kazanlabilir atk toplama torbas ........................................... 72 ekil 3.10. Tehlikeli atk lotu st rt tabakas kesiti ..................................... 91

xiv

RES MLER N L STES Resim Sayfa

Resim 3.1. Dner silindirli frn ...................................................................... 22 Resim 3.2. Depolama alan inaat ............................................................... 88 Resim 3.3. Deponi evsel atk lotu taban kesiti .............................................. 89 Resim 3.4. Deponi tehlikeli atk lotu taban kesiti ........................................... 90 Resim 4.1. zmit zayda klinik ve tehlikeli atk yakma ve enerji retim tesisi.......................................................................................... 106

xv

S MGELER VE KISALTMALAR Bu almada kullanlm baz simgeler ve ksaltmalar, aklamalar ile birlikte aada sunulmutur. Simgeler C CaCO3 CH4 CO2 EJ H2S kJ kWh N N2O NaOH NH3 Nm NOx pH SO2 TWh MW MVA ha HCl hf Aklama Karbon Toz Kire Ta Metan Karbon Dioksit Exa Joule Hidrojen Slfr Kilo Joule Kilowatt saat Azot Nitrz Oksit Sodyum Hidroksit Amonyak Newtonmetre Azotoksit Potansiyel Hidrojen Sodyum Dioksit Terrawatt saat Megawatt Milyon Voltamper Hektar Hidroklirik asit Hafnium

xvi

Ksaltmalar AB ED EVKO DE DPT EGO STA

Aklama Avrupa Birlii evre Etki Deerlendirmesi evre Koruma ve Ambalaj Atklar Deerlendirme Vakf Devlet statistik Enstits Devlet Planlama Tekilat Ankara Elektrik Gaz Otobs letmesi stanbul evre Koruma ve Atk Maddeleri Deerlendirme Sanayi ve Ticaret A.. zmit Atk ve Artklar Artma, Yakma ve Deerlendirme A. . Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii Kat Atk Yakma Svlatrlm Petrol Gaz ktisadi Kalknma ve birlii rgt Trkiye Elektrik retim- letim Anonim irketi Alman Mark Amerikan Dolar Euro - Avrupa Birlii Ortak Para Birimi Ton Edeer Petrol Yakta Dntrlm Kat Atk Yksek Younluklu Polietilen

ZAYDA KAKY KAY LPG OECD TEA DM $ TEP YDKA HDPE

1. G R 2001 ylnda kresel anlamda enerji tketimi (izelge 1.1) 426,1 EJ olarak hesaplanmtr. 2025 ylnda bunun %58lik bir artla, 675,3 EJ dolaylarnda olmas beklenmektedir (1). izelge 1.1. lke gruplar baznda dnya enerji tketimi (1) 1990 (EJ) 192,8 Sovyet 80,5 94,2 55,4 13,8 9,8 15,2 368,0 56,2 146,8 89,6 21,9 13,1 22.0 426,1 73,3 184,3 116,2 26,4 15,2 26,6 507,0 86,8 284,4 184,2 37,9 21,1 41,1 675,3 2001 (EJ) 2231 2010 (EJ) 253,3 2025 (EJ) 304,1

BLGE Endstrilemi lkeler Dou Avrupa Eski Cumhuriyetleri Gelimekte olan lkeler Asya Orta Dou Afrika Orta ve Gney Amerika Dnya Toplam

Gnmz modern toplumlarnda enerjiye olan ihtiya, zellikle teknoloji ve endstriyel retim srelerinde yaanan hzl gelime, hzl nfus art ve bunlara bal olarak deien yaam standartlarnn bir sonucu olarak, son 20 30 yl iinde byk bir art gstermitir. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan kapsamnda Elektrik Enerjisi zel htisas Komisyonu tarafndan hazrlanan raporda, 2001 ylnda 77 044 000 TEP olan enerji tketiminin 2020 ylnda 217 000 000 TEP deerine ulaaca tahmin edilmektedir (2). yimser tahminlere dayanlarak, 2020 senesinde birincil enerji kaynaklarmza dayanan toplam enerji retiminin 70 238 000 TEP, enerji tketiminin ise 298 448 000 TEP olaca deerlendirilmektedir. Bu durumda 2020 ylnda lkemiz, retecei birincil enerji kaynaklarndan % 325 mislini ithal etmek mecburiyetinde ve dolaysyla retimimizin tketimimize oran % 40tan % 23,5e kadar decektir (3).

Kii bana den toplam birincil enerji arz asndan, 1,07 TEP/kii olan Trkiye deerinin, dnya ve OECD deerlerinin altnda olduu izelge 1.2de grlmektedir. Elektrik enerjisi tketimi dikkate alndnda, bu farkn daha da ald grlmektedir. Kii bana den elektrik enerjisi tketimi, dnya ortalamas kii bana 2,280 kWh ve OECD ortalamas 7,841 kWh iken, bu deer Trkiyede 1,473 kWhdr (1). izelge 1.2. Dnya, OECD ve Trkiye enerji gstergelerinin karlatrlmas (1) Kii bana toplam Elektrik birincil enerji arz Tketimi (TEP/kii) (TWh) Dnya OECD Trkiye 1,65 4,68 1,07 13 502,41 8 753,51 96,94 Kii bana elektrik tketimi (kWh/kii) 2 280 7 841 1 473

Tm dnyada bugn halen enerji ihtiyacnn byk bir ksm, petrol ve kmr gibi yenilenemeyen enerji kaynaklarndan salanmaktadr. Devlet statistik Enstits (D E) istatistiklerine gre (ekil 1.1), lkemizde 2002 ylnn Temmuz-Eyll dnemi iinde toplam enerji retiminin %31,8i kmr, fueloil, svlatrlm petrol gaz (LPG) ve motorinden; %39,7si doalgazdan; %28,3 hidroelektrik santrallerinde sudan ve yalnzca %0,11i rzgar ve jeotermal enerji ve dier enerji trlerinden salanmtr. 1990 ylnda yeterli kaynaklara dayal enerji retimi, toplam birincil enerji talebinin % 48ini karlam olup, giderek azalan eilim ierisinde, 1997 ylnda % 38ini, 2003 ylnda % 28ini karlayabilmitir (4).

RET M M TKET M KARILAMA ORANI 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
19 90 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03

RET M M TKET M KARILAMA ORANI

ekil 1.1. 19902003 yllar arasnda enerji retiminin tketimi karlama oran (4) Dnya ve zellikle gelimekte olan lkemizin enerji a byk bir hzla bymekte, da bamll artmaktadr. Fosil yaktlar asndan zellikle petrol ve trevleri bakmndan yerli kaynaklarmz yeterli deildir. Fosil yaktlar da kademeli olarak tkenmektedir. Bu sebeple fosil yaktlarna olan bamllmz azaltarak yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelen stratejiler belirlemek gereklidir. Yenilenebilir enerji kaynaklarndan kat ve sv atklar yakarak, metan gaz oluturarak, kompostlatrarak ve geri dntrerek yararlanmak mmkndr.

2. ATIK TRLER retim ve kullanm faaliyetleri sonucu ortaya kan, insan sal ve evreye zarar verecek ekilde dorudan veya dolayl biimde alc ortama verilmesi sakncal olan her trl maddeye atk denilmektedir. Tm iletmelerde yaplan her ilemde atk retilebilir. Fakat retilen her at, atk olarak deil, trlerine gre ayrmak gerekir. Oluan bu atklar, hammadde ve rn kaybna yol aarken ayn zamanda atklarn depolanmas, tanmas ve bertaraf iin de ilave maliyetler gerektirdiinden, atk tanmlamalarnn doru yaplmas ve atklar iin doru bir atk ynetimi program uygulanmas gerekir. Dolays ile p, artk sadece gzden uzak bir yerde bertaraf edilmesi gereken bir atk tr olmaktan ok toplama, tama, geri kazanm ve bertaraf gibi birok farkl unsuru iine alan bir ynetim sistemini gerekli klmaktadr (5). 2.1. Atk Trleri 2.1.1. Evsel nitelikli atklar Yasal olarak tehlikeli atk saylmayp, normal belediye hizmeti ile toplanp tanan, evsel p depolama sahalarnda bertaraf edilebilen, ayrma yolu ile geri kazanlabilen, kompost yaplabilen veya yaklabilen evsel veya endstri kkenli atklardr. Mutfak pleri, ofis pleri vb. gibi atklar, bu kapsama girmektedir. Evsel nitelikli atklar organik ve inorganik olmak zere ikiye ayrmak mmkndr. Organik atklar ya meyve, sebze ve yiyecek artklardr.

Evsel kat atklarn % 68 ini organik atklar, kalan ksmn ise kt, karton, tekstil, plastik, deri, metal, aa, cam ve kl gibi maddeler oluturmaktadr (6). norganik atklarn evsel nitelikli atklar iindeki oran yaklak olarak % 15dir. - Plastik Mutfak Kaplar - Naylon Poetler - Sv Temizlik Malzemelerinin Konulduu Plastik Kaplar - ocuk bezleri ve Kadn Temizlik Bezleri - Yapay Gbrelerin Konulduu naylon Torbalar - eceklerin Konulduu Plastik Kaplar veya Bardaklar, inorganik kkenli atklara rnek olarak verilebilir (6). 2.1.2. zel atklar Yasal olarak evsel kat atk snf dnda kalan ancak evsel atklara gre farkl yntemlerle toplanmas, tanmas, ilenmesi ve bertaraf edilmesi gereken atklardr. Bu atklar atk yalar, tarama amurlar, jips ve yakma frn klleri vb.dir (7). 2.1.3. Tbbi atklar Hastane, salk kurulular, veteriner klinikleri ve laboratuarlardan

kaynaklanan patolojik ve patolojik olmayan, enfekte kimyasal ve farmosotik atklar, kesici ve delici malzemeler ve sktrma kaplardr (7).

2.1.4. Tehlikeli atklar Evsel ya da sanayi kkenli olabilen ve de yasal olarak tehlikeli atk snfna giren, toplanmalar, tanmalar ve bertaraflar iin ilave insan sal ve evre koruma nlemleri alnan atklardr. Tehlikeli atklar; - Boya ve vernik kalntlar - Motor, makine ve trbin yalar - Organik solventler - Yal bez ve eldivenler - Eski piller ve akler - Floresan lambalar - Pestisitler - Asbest ieren maddeler - Filtre tozlar - Siyanr ieren sertletirme tuzlar - Tehlikeli madde kalntlar ieren ambalaj malzemesi atklar - Metal ieren boya ve fosfat amuru gibi maddelerdir (8). 2.1.5. Tesislere kabul edilmeyen atklar Geri dntrlmesi mmkn olmayan veya tehlikeli olduu iin hibir ekilde tesise kabul edilmeyen maddelerdir. - Patlayc Maddeler - Radyoaktif Atklar - Mezbaha Atklar - Dk - Kadavra (7).

2.2. Atk Miktarlar ve indeki Bileenler Artan nfus, gelien sanayileme ve ykselen hayat standard sonucunda retilen kat atklarn miktarlarnda da art gzlenmi ve kompozisyonlar deimitir. Nfus art tketimin artmasna, yaam standartlarnn ykselmesi de tketim alkanlklarnn deimesine neden olmaktadr. Atk kompozisyonlarndaki deiim daha ok kat, karton, cam, metal ve plastik gibi deerlendirilebilen atklarn p iindeki orannn art; organik atklar ile kl ve cruf oranlarnn ise azal eklinde olmutur. Sonuta miktarlar gittike artan kat atklar, nemli bir evre sorunu haline gelmitir (9). 2.2.1. Dnyadaki atklarn kompozisyonu izelge 2.1de baz lkelerin atklarnn iindeki organik atk, geri kazanlabilir atk ve dier atklarn oran verilmitir. izelge 2.1. eitli lkelerdeki evsel nitelikli kat atk kompozisyonlar (10)
YUNAN STAN Organik % Geri Kazanlabilir % Dier % 50 42 8 NG LTERE 19 65 16 UKRAYNA 27 38 35 F NLAND YA 41 47 12

2.2.2. Trkiyedeki atklarn kompozisyonu D E tarafndan 1993 ylnda yaplan aratrmayla Trkiyede yllk evsel ve endstriyel kat atk miktarlar ile bu kat atklarn kompozisyonu belirlenmitir. Bu aratrmaya gre gnlk evsel atk miktarnn mevsimlere, lkenin blgesel ve sosyo-ekonomik zelliklerine gre farkllklar gsterdii ortaya

kmtr. izelge 2.1deki deerlere gre lkemizde yaz mevsiminde kii bana gnlk evsel atk miktarn 0,2 0,9 kg, kn ise 0,18 0,8 kg arasnda deimektedir (10). izelge 2.2. Evsel atklarn kompozisyonu (10)
Kii Dnem Yaz K Ortalama Ba p Organik Atk % 80,25 50,31 64,28 Kl, Cruf % 3,9 41,06 22,48 Geri Kazanlabilir Atk % 15,84 8,64 12,24

Kg/gn 0,6 0,47 0,53

Kii bana den gnlk kat atk miktar 1994 de 1,10 kg/kii, 1995de 1,27 kg/kii, 1996da 1,37 kg/kii, 1997de 1,48 kg/kii, 1998de 1,51 kg/kiidr. 19601990 aras bu deer 0,5 kg/kii olarak belirlenmitir. Buna gre lkemizde gnlk p retimi 65 000 ton'dur. Toplam atk iindeki organik atk, geri kazanlabilir atk ve kl, cruf miktarlar gsterilmitir (izelge 2.2). Kl ve cruf orannn k aylarndaki artmas, snmada hala ounlukla kmr kullanldn gstermektedir. Organik atk miktarnn yazn artma sebebi ise, yazn genellikle ya sebze ve meyve tketilmesidir (10). izelge 2.3. Blgelere gre evsel nitelikli kat atk kompozisyonu (10)
Byk ehirler Organik% Geri Kazanlabilir % Dier % 45-50 30-35 20-25 Orta Byklkteki ehirler 50-55 20-25 25 Kasaba ve Kyler 60 15 25

Atk kompozisyonlar belirli bir blge iin zaman zaman deiebilmektedir. lkemizin bugn itibari ile farkl byklklerdeki yerleim birimleri iin yaklak atk kompozisyonlar izelge 2.3de gsterilmitir. Organik atklar kasaba ve kylerde fazladr. Geri kazanlabilir atklar ise byk ehirlerde daha yksektir. Bu farklar o blgedeki sosyoekonomik durum ve tketim alkanlklarnn farkllklarndan olumaktadr. Halen devam eden belediye geri kazanm projelerinde toplanan atklarn kompozisyonun ortalamas yaklak olarak izelge 2.4de gsterilmitir (11). izelge 2.4. Belediyeler tarafndan devam eden geri kazanm uygulamalarnda toplanan atklarn ortalama kompozisyonlar (11) MALZEME C NS Kat-Karton Cam Metal Plastik YZDES 42% 28% 7% 23%

2.3. Belediyelerdeki p Toplama Hizmetleri Devlet statistik Enstitsnn 2001 ylnda yapt Belediye Kat Atk

statistikleri Anketi sonularna gre 3215 Belediyeden 2915 Belediyede kat atk toplama hizmeti verildii anlalmaktadr. Kat atk hizmeti verilen belediyelerden 2001 yl yaz mevsiminde ortalama 12,5 milyon ton, k mevsiminde ortalama 12,6 milyon ton ve yllk ortalama 25,1 milyon ton kat atk toplanmtr. ekil 2.1e gre kii ba gnlk

10

ortalama kat atk miktar, yaz mevsimi iin 1,28 kg/kii, k mevsimi iin 1,32 kg/kii ve yllk ortalama ise 1,31 kg/kiidir. 2001 ylnda kat atk hizmeti verilen 2915 belediyeden toplanan 25,1 milyon ton kat atn %40 (10,1 milyon ton) belediye plnde, %33 (8,3 milyon ton) dzenli depolama alanlarnda, %15i (3,7 milyon ton) bykehir belediyesi plklerinde, %2si (482 bin ton) gmlerek, %1i (344 bin ton) akta yaklarak, %1i (218 bin ton) kompost tesislerinde, %0,4 (101 bin ton) ise dereye dklerek bertaraf edilmitir (10).

ekil 2.1. Bertaraf yntemine gre kat atk yzdesi (10) Trkiyede, belediyelerin 2001 ylnda kulland p dkme alan says 2247dir. Kullanlan p dkme alanlar, en fazla 1000 metre uzanda olan yerlere gre incelendiinde p alanlarnn 1105'inde tarmsal alan, 629'unda orman, 614'nde ayr-mera, 351'inde yerleim yeri, 137'sinde su kayna ve 23'nde turistik tesis bulunduu belirlenmitir. Belediyelerin nfus miktarlarna bal olarak atk miktarlar da art gstermektedir (ekil 2.2).

11

ekil 2.2. Nfus gruplarna gre toplanan belediye kat atk durumu (10) Ayn dnemde, tbbi atklar ayr toplayp, tayarak bertaraf eden belediye says 432; toplanan tbbi atk miktar ise 71 bin tondur. Toplanan tbbi atklarn %18'i dzenli depolama alanlarnda, %15'i yakma tesislerinde bertaraf edilmitir. lkemizde ylda 2,5 milyon tonun zerinde tehlikeli atk retilmektedir. Genel olarak sanayi atklarn bertaraf ve geri kazanm tesislerinin kapasiteleri yeterli deildir. Ancak mevcut tesislerin bile, atk gnderilmemesi nedeniyle, tam kapasiteyle altrlamad grlmektedir. Bunun balca nedenleri arasnda denetim yetersizlii ve sanayicilerin atk bertaraf maliyetleri iin hazrlkl olmamalar saylabilir (10). lkemizde, zellikle stanbul, Bursa, zmit gibi Bykehir belediyelerinin yaklamlar ile atk ynetimi konusunda nemli baz admlar atlmtr. Atklarn dzensiz ve kontrolsz olarak depoland dkm sahalarnn kapatlmtr (14).

12

Bu kapsamda lkemizdeki kat atk bertaraf tesislerinin son durumu aada zetlenmektedir: - Dzenli Depolama Yapan Belediyeler: Antalya-Patara, Balkesir, Bursa, Gaziantep, stanbul, zmir, zmit, Mersin. - naat Aamasnda Olan Belediyeler: Ankara, Aydn-Didim, zmir-Foa, Mula-Gcek. - evre ve Orman Bakanlndan ED Olumlu Belgesi Alm Olan Belediyeler: Adapazar, Antalya, Mula-Fethiye, Isparta, Konya, Nevehir, Rize, Trabzon. - Dzenli Depolama Tesisi Kekova, Aydn-Data, in n ED ve ED Raporu Hazrlayan Diyarbakr-Bismil, Diyarbakr-Silvan, zmir-eme,

Belediyeler: Adyaman, Afyon, Antalya-Belek, Mula-Fethiye, AntalyaBatman, Gaziantep-Nizip, Kilis, Mardin-Kzltepe, Mersin-Gksu, Mula-Gcek, Mula Gkova, Nevehir-Ihlara, Siirt, rnak, .Urfa-Viranehir. - Kompost Tesisi Olan Belediyeler: Antalya-Kemer, el, zmir. - Kompost Tesisi ED Raporu Hazrlayan Belediyeler: Antalya-Serik, stanbul. - Rehabilitesi Biten ve Halen Devam Eden Eski p Alanlar: Adana, Bursa, stanbul (15). Grld gibi son yllarda dzenli depolama yapan belediye says sadece 8 olup, bu saynn hzla artrlarak yeni dzenli depolama sahalarnn iletmeye

13

almas ve dzensiz p depolama sahalarnn da rehabilite edilmesi gerekmektedir. Gnmzde ihale yntemi belediye hizmetlerinin sunumunda en ok bavurulan yntemlerden biridir. Bununla beraber ihale ynteminin belediyeler tarafndan kullanlmas 1990 ylndan sonra hz kazanmtr. Dnya genelinde 1987 ylnda bina hizmetlerinin %52si, p toplama hizmetlerinin ise sadece %30u ihale yntemi ile zelletirilmitir.

14

3. ATIKLARIN DEERLEND R LME EK LLER Belediyelerde atk ynetimi hizmetleri sadece ehrin temizlii ve atklarn toplanmas olarak alglanmakta, bu sebeple geri kazanm ve bertaraf gibi konularda yeterli alma ve yatrm yaplmamaktadr. Oysa entegre atk ynetimi atklarn minimize edilmesi, geri kazanlmas, kompost veya enerji retilmesi veya atklarn yaklmas suretiyle nihai bertaraf edilecek atn azaltlmas ilemleri ile eski depolama sahalarnn rehabilitasyonlarn da ieren bir dizi faaliyeti kapsamaktadr (10). Evsel kat atklar; yakma, dzenli depolama, kompost yapma ve geri kazanm gibi ilemlere tabi tutularak bertaraf edilirler. Atklar hibir ileme tabi tutulmadan dorudan veya dier ara ilemlerin yan rnleri (kl, kompost art vs) olarak depolanmakta veya gmlmektedir. Bir bertaraf yntemi olarak yakma, lkemiz atk kompozisyonu iindeki organik madde yzdesinin ykseklii, kn artan kl oran, buna bal olarak p kalorifik deerinin dk olmas ve ayrca yksek yatrm ve iletme maliyetleri nedeniyle lkemiz iin uygun bir bertaraf yntemi deildir. plerin kontrolszce dklmesi anlamna gelen vahi depolama

alanlarnda pler geni sahalar kaplamakta ve evre kirliliine neden olmaktadr. plklerde oluan metan gaz yangn ve patlama riski tamaktadr. plerden szan sular, evredeki kullanlabilir su kaynaklarn kirletmektedir. Yine bu alanlarda zararl varlklarn reme merkezleri olumaktadr. Ayn zararllar plklerden ehre mikrop ve hastalk tamaktadrlar (17). Kat atklarn evreye zarar vermeden bertaraf edilmesi iin uygulanan en ekonomik metot olan dzenli depolama sistemi modern ehircilik anlaynda gelinen son noktadr. Bu sistemde depolama yerlerinin

15

seimi, alanlarn hazrlanmas, atklarn bertaraf aamalar iklim, evre, kentsel geliim ve ulam artlar vb. etkenler gz nnde tutulmaktadr. Btn dnyada gemiten gelen (rasgele atma) vahi depolama usul zamanla yerini modern tekniklere brakmtr. Modern yntemlerde atklar bertaraf edilirken oluan gaz ve sznt sular topraa ve havaya kararak insan saln tehdit etmesinin nlenmesi amalanmaktadr. Dnyann birok yerinde bu adan hem kesin zm hem de ekonomik olmas sebebiyle en yaygn yntem atklarn dzenli depolama yoluyla bertaraf edilmesidir. Dzenli depolama %75lik bir kullanm alanna sahiptir. Kat atk yakma %22,3 ve kompostlama ise %2,7dir. Dzenli depolama kat atk yakma ve kompostlamaya gre yaklak 5 kat daha ucuzdur. (18). Genel olarak atklar zelliklerine gre drt ekilde deerlendirilir. - Kat Atk Yakma - Kompost Oluturma - Geri Dnm - Kat Atk Depolama 3.1. Kat Atk Yakma Kat atk yakmada ama, her trl atk ve artn evreye zarar verecek ekilde, dorudan veya dolayl bir biimde alc ortama verilmesi, depolanmas, yasaklanmas, tanmas, evreyi uzaklatrlmas ynde ve benzeri faaliyetlerin olan tketim olumsuz etkileyebilecek

maddelerinin idaresini belli bir disiplin altna alarak, havada, suda ve toprakta kalc etki gsteren kirleticilerin hayvan ve bitki nesillerini, doal zenginlikleri

16

ve ekolojik dengeyi bozmasnn nlenmesi ile buna ynelik prensip, politika ve programlarn belirlenmesi, uygulanmas ve gelitirilmesidir (19). Evsel kat atk ynetiminde, yakma tek yntem olarak kullanlmamal, ncelikle baka deerlendirme yntemlerine bavurulmaldr. Birok atk fraksiyonu, niteliklerinden dolay yakma iin elverili deildir. Yakma teknolojisi, dzenli depolama gibi nihai bertaraf yntemi olmayp, kalorifik (sl) deeri yksek olan atklar iin bir deerlendirme yntemidir. Bu nedenle yakma sreci sonucunda kalan artklar tehlikesiz (evsel) ve/veya inert (baka maddelerle kimyasal reaksiyona girmeyen) zellik tayorsa, bunlarn tadklar zelliklere uygun olan dzenli depolama alanlarnda bertaraflar gerekir. Atn cinsine gre, yaklan atklarn tehlikeli ve/veya tbbi atk olmalar durumunda yakma sonunda ortaya kan artklar tehlikeli atk olarak bertaraf edilmek zorundadr. Tbbi atklar ayr olarak toplanp imha edilmedikleri takdirde, bata Hepatit olmak zere tehlikeli hastalklarn insanlara bulama riskinin nne geilemeyecei gibi, birok salk, evre ve maliyet probleminin ortaya kmas da kanlmaz olur. Kat atklarn yaklmasyla dzenli depolamaya gidecek atklarn miktar nemli derecede azalmaktadr. Bylelikle atklarn nihai bertaraf iin gerekli alan ihtiyac da azalr. Bu yntem zellikle, Japonya gibi dzenli depolama alan kurmak iin uygun alan bulunmayan lkelerde tercih edilmektedir. Bu yntem zellikle kompostlatrlmas ve geri dnm mmkn olmayan atklar iin kullanlmaktadr. Enerji kazanm atk yakma teknolojisinde ok nemlidir. pn yanma asndan en nemli kimyasal zellii ise sl deeridir. Isl deer kat atn verecei kimyasal baml s enerjisini belirledii gibi oluacak gaz miktar, hava ve atk s deeri 6 30010 500 kJ/kg arasnda deimektedir. Bu deer daha ok sl deeri 14 00040 000 kJ/kg arasnda

17

deien kt, ya ve plastik tarafndan salanmaktadr. Evsel pn sl deerinin yakacak odun (16 000 kJ/kg) ve linyite (18 000 kJ/kg) gre bu kadar dk olmasnn nedeni kl, cruf miktarnn ve su muhtevasnn olmasdr. Isl deer, bilhassa yakma srasnda aa kacak snn s enerjisi ve elektrik enerjisi olarak kullanlmas durumunda nem tamaktadr. Analizler sonucu evsel pn sl deerinin dk bulunmas durumunda sl deeri yksek baz atklarn eklenmesi ile daha iyi bir sonu elde edilmektedir. Mesela sl deeri yksek, zararsz ( evsel atk niteliinde ) sanayi pnn yaklmas da mmkndr. Bunun dnda sl deeri yaklak 12 000 kJ/kg olan artma amurunun evsel p ile yaklmas deiik varyasyonlarla denenmitir. Artma amuru ile evsel pn beraber yaklmas durumunda yanmann daha iyi gereklemesi iin baz ilemlerle iyice kartrlmasnda fayda vardr. Mesela atklarn paralanmas bunlarn zgara zerinde daha iyi datlmasn salayacandan daha iyi bir havalanma ve buna bal olarak da daha iyi bir yanmann olumasn salayacaktr. Bununla birlikte oluacak duman gaz debisi azalma gstereceinden gazn soumasn ve artmn yapacak tesislerin de sabit beslenmesini salayacaktr. Yanma ile deponide bertaraf edilecek atklarn miktar olduka byk bir oranda azaltldndan deponi mrnn uzatlmasnda etkili bir alternatiftir. evresel etkiler en aza indirgendiinde uygulanmas tavsiye edilir. Baca gaz emisyonlar ve deerlendirilebilir atklarn malzeme olarak geri kazanlmasnn mmkn olduu durumlarda atklarn yaklarak bertaraf kamuoyu tarafndan yakn gemite evre bilinci gelimi birok lkede, zellikle planlanan yakma tesislerinin evresinde yaayanlar tarafndan protesto edilmitir. Ancak gnmzde gelien baca gaz artma teknolojileri (zellikle dioksin ve furan trevlerinin azaltlmas), artan bilin ve yaygnlaan

18

entegre kat atk ynetimlerinin devreye girmesi ile kamuoyunun bu konulardaki muhalefeti giderek azalmtr. 3.1.1. Yakma teknolojileri Standart Yakma Prosesleri Modern atk yakma tesislerinde, bir enerji kazanma birimi ve ileri teknoloji ile donanm bir baca gaz temizleme sistemi bulunmaktadr. Evsel, tehlikeli ve tbb atk iin yakma prosesi ve baca artma prosesi farkldr. Bu sebepten dolay, bu atklarn ayr hatlarda yada ayr tesislerde yaklmas gerekmektedir. Bir yakma tesisinin temel birimleri aada sralanmtr: - Atk kabul - Atk n artlandrma (ayrma, paralama) - Temiz hava ilvesi ile kurutma ve frnda yakma, enerji retimi - Cruflarn uzaklatrlmas, gerektiinde cruf ykama - Cruf artlandrma: Metal giderme, elek ile snflandrma, kaba fraksiyonun paralanmas - Yakma frnnn st ksmnda kullanlm (ikincil) hava ilvesi ile baca gazlarnn ve tozlarn yaklmas - Gaz soutma - Baca gaznn artlmas - leri gaz temizleme - Temizlenmi baca gaznn alc ortama (havaya) dearj edilmesi - Atk su artma - Enerji deerlendirme (elektrik retimi, buhar kullanm)

19

Genel olarak yakma frnlarnn standart sistemi (zgara frnlar, akkan yata frnlar, dner silindir frn) vardr. Son yllarda pirolitik frnlar da zellikle tbbi ve zel atklarn yaklmas iin kullanlmaya balanmtr (20). Izgara Frnlar Izgara frnlarnda, yakma prosesi iin gerekli olan havann girii, yaklacak atn yanma zellikleri kalorifik deerine gre belirlenen bir zgara ile ayarlanmaktadr. Atk ykleme ve cruf uzaklatrma, zgarada ayn dorultuda yaplr. Bu da yakma havasnn tm atk paralarna ulamasn salar. Yakma yeterli olduu takdirde, baca gazndaki fazla hava oran yksek olacaktr. Baca gazlarnn frnda kalma sresi en az 2 saniye, frn kndaki scakl ise 850 C'dir. Izgarann mekanik hareketi ile atk kartrlarak zgarada ilerlemesi salanr. Bu da havalandrmann iyiletirilmesine yardmc olur. Doru akl yatay zgarada, zgara atklarn gidecei istikamete doru hareket eder. Ters akl zgaralarda ise zgara, atk hareketine ters ekilde hareket eder. Bu durumda atklar zgara eiminden dolay yer ekimiyle hareket ederler. Silindirik zgaralarda, zgara dner ubuklardan ibaret olup; bunlarn her birinin dnme hz proses ihtiyalarna gre ayarlanabilmektedir. Yakma hcresindeki yksek sdan dolay, atk frnn giriinde derhal kurutulur ve kendiliinden yanar. Yakma prosesi, herhangi bir enerji ilvesi gerektirmeden, yaklak 1000 C'de gerekleir. Yakma ss daha sonra bir buhar kazan vastasyla deerlendirilir. Izgara frnlar, evsel atk iin en yaygn frn tipidir. Bunlarn uygulama alanlar olduka genitir. Hem kapasitesi 1 t/hden daha dk olan tesislerde, hem de 50 t/hden daha byk tesislerde zgara frnlar kullanlmaktadr. Izgara frnlarnda, birincil hava zgarann altndan ve

20

yanndan, ikincil hava ise baca gazlarnda trblans yaratmak amacyla son yakma blmne verilmektedir. Atelemenin yerleri, yakma frn tasarm ve konstrksiyonuna gre deiebilir. Tesis, yanma hcresine bal bir son yanma blmne sahip olmaldr. Burada en az % 6 oksijen ihtiva eden baca gaz ve en az 2 saniye kalma sresi durumunda scaklk evsel atk iin en az 850 C'de, tehlikeli ve tbb atk iin ise en az 1200 C'de tutulmaldr. Scaklk srekli kaydedilerek kontrol edilmelidir. Atklar, tam yanma salanncaya kadar yakma hcresinde kalmaldr. Bu sre, zgara hareket hzyla ayarlanabilir ve kullanlan teknolojiye ile dier iletme koullarna gre deiiklik gsterir. Bu nedenle frnda kalma sresi iletmeci grubun tecrbesi ile netlik kazanr (20). Akkanlar Yata Frnlar Akkanlar yata teknolojisiyle alan yakma frnlar genellikle sabit niteler olarak tekil edilir. Sabit akkanlar yata frnlarnn ortasnda genellikle huni veya silindirik ekilde dzenlenmi bir reaktr bulunur. Atklar, akkanlar yatanda yaklabilmesi iin, standart paralayc ekipman ile yaklak 100 mm tane apna kadar paralanmaldr. nce taneli inert malzemelerden oluan akkan yatak yklenen atklarla birlikte aadan verilen yakma havas tarafndan uurularak homojenize edilir ve hareket halinde tutulur (akkan haline getirilir). Dner akkanlar yata frnlar, sabit olanlarn gelitirilmi ekilleridir. Burada, yakma sonucu oluan kller, yakma hcresine geri aktarlr. Akkanlar yata malzemesinin geri dnmyle, scaklk ve yaklacak malzemelerin homojenizasyonu salanr. Islak atklardaki su, akkanlar

21

yata malzemesi vastasyla stlp buharlatrlr. Yaklan atklar, yanma noktasna kadar stlr, sonra herhangi bir enerji ilvesi gerektirmeden yanar. Genel olarak, akkanlar yata frnlar her kapasitede ina edilebilir. Yine de bugne kadar kat atk yakmak iin yaplan en byk akkanlar yata frnnn kapasitesi 6 t/hdir. Baka malzemelerin Atklar, tam yanma salanncaya kadar yakma hcresinde kalmaldr. Bu sreler atk tiplerine, kullanlan teknolojiye ve dier iletme koullarna gre deiiklik gsterirler ve iletmeci grubun tecrbesi ile netlik kazanr. Akkan yatakl frnlarda, 1000 1200 C'ye varan ve homojen scaklklar elde edilebilir (20). Dner Silindir Frn Bu teknoloji, zellikle tehlikeli atklar iin uygulanmaktadr. Evsel atklar iin kullanldnda; snflandrma, ayrma gibi n ilemlere gerek yoktur. Yakma prosesi, alevle ya da yanan atklara balatlr. Proses kontrol, dnme hz ve dolma derecesi zerine yaplr. lve edilen hava, zgara ya da akkanlar yata frnlarndaki gibi atktan gemek yerine, atkla birlikte doru akmla frndan geer (Resim 3.1). Dner silindirli frnlarn dnme hzlar, proses ihtiyalarna gre ayarlanabilir ve bu deerler reticiden reticiye gre deiebilir. Atklarn dnme silindirli frnda, tam yanma salayncaya kadar kalmaldr. Bu kalma sresi atk cinslerine, kullanlan teknolojiye ve iletme artlarna bal olmakla birlikte yaklak 1 saat kadar olmaktadr. Tehlikeli atklarda, bu durum atk zelliklerine gre daha da fazla deikenlik gsterebilmektedir. Yanma scaklklar da yine atklarn zelliklerine ve zellikle kalorifik deerlerine baldr. Dner silindirli frnlar, genellikle tehlikeli atk iin geerli artlar (son yanma scakl ve baca gaz kalma sresi) salayacak ekilde tasarlanr. Tesis, yanma hcresine bal bir son yanma blmne sahip olmaldr.

22

Burada en az % 6 oksijen ihtiva eden baca gaz ve en az 2 saniye kalma sresi durumunda scaklk evsel atk iin en az 850 C'de, tehlikeli ve tbb atk iin ise en az 1200 C'de tutulmaldr. Scaklk srekli kaydedilerek kontrol edilmelidir (20).

Resim 3.1. Dner silindirli frn (42) Alternatif Prosesler Son yllarda, birtakm alternatif prosesler gelitirilmitir. Bunlar arasndaki en nemliler unlardr: - Piroliz - Thermoselect (Termal buharlatrma)

23

Pirolitik yakma sistemleri halen standart ve yaygn sistemler olmayp, bunlar tbbi ve zel atklar iin kullanlan alternatif sistemlerdir. Standart sistemlerle karlatrlnca, birtakm nemli mahzurlar vardr. Bu mahzurlar, daha dk enerji verimine sahip olmalar, henz yeterince tecrbelerin yaplmam olmas ve yakma sonucu oluan kat maddelerin daha zor pazarlanmasndan ibarettir. Yakmadan sonra giren atk ktlesinin yaklak % 40'nn kat artk olarak kald gz nne getirilirse, bunlarn pazarlanabilirlilii nemli bir husustur. Maliyet asndan, alternatif ve standart sistemler arasnda nemli farklar yoktur. Thermoselect ve piroliz yntemlerinin ar metal emisyonlar, konvansiyonel yakma sistemlerine gre daha yksektir; dier emisyonlar olduka dktr. - Piroliz: Oksijen yokluunda ya da kstl miktarda oksijen bulunduu zamanlarda maddelerin termal yollarla ayrtrlmasdr. Bir
o

piroliz

nitesinde, maddeler, 8001400 Fahrenheit dereceye (427-706 C) stlr. Oksijen kullanlmamasnn sebebi yanmay nlemektir. Ancak ortam tamamen oksijenden arndrlamayacandan, oksitlenmeler meydana gelir ve dioksinlerin ve dier tehlikeli bileenlerin olumasna neden olurlar. Piroliz sonucunda gaz, yakt ve ar metaller ieren char adl kat atk ortaya kmaktadr. - Thermoselect (Termal buharlatrma): Termal buharlatrmadaki sre pirolize benzemektedir ancak kat atklarn termal dntrlmesi, az miktarda hava veya oksijenin olduu ortamda yaplmakta ve bylece yanabilen bir gaz ortaya kmaktadr. Bu gaz daha sonra kazanlarda ya da yanma jeneratrlerinde kullanlmaktadr. Bu sre sonunda, yksek seviyede toksik kirletici ieren kat ve sv yan rnler ortaya kmaktadr (20).

24

3.1.2. Enerji kazanma Atklarn yaklmas srasnda s retilir. Bu s, termal veya elektrik enerjisi olarak deerlendirilebilir. Ancak, yakma prosesinin ana hedefinin atk bertaraf olduu ve proses ayarlarnn, zamanlama ve baca gaz soutma prosesinin emisyon snr deerlerine ve atk geri kazanma ilkelerine gre yaplmas gerektii gz ard edilmemelidir. Enerji kazanma sistemi, atklarn tam yaklmasn ve baca gazlarnn en iyi ekilde temizlenebilmesini salayacak ekilde tasarlanmaldr. Giren atklarn kalorifik deerinin % 70-80i enerji olarak deerlendirilebilir. Geri kalan, frnn termik nlar, cruf ss, yaklmayan malzeme ve baca gaznn s kayb olarak kaybedilmektedir. Giren atklarn kalorifik deeri ortalama 8000 kJ/kg (ham atk) olarak kabul edildiinde, 1,67 kWh/kg (giren atk) mertebesinde enerji kazanlabilmektedir (20). Enerji kazanmak iin aadaki yntemlere bavurulabilir: Dorudan buhar kullanm Bu teknoloji, buhar ihtiyac yksek olan endstriyel tesisleri yada termik santrallere yakn atk yakma tesisleri iin idealdir. Kazanlar, istenilen buhar parametrelerine ve atk yakma prosesinin zel ihtiyalarna gre tasarlanr. retilen buhar, dorudan endstriyel tesisin veya termik santralin buhar temin ebekesine verilir; damtlan sular geri kazanlabilir. Bu yntemin teknolojisi olduka basit olup, maliyeti dktr. Enerji verimi maksimum geri kazanlabilir enerjiye yakn olup, giren atklarn kalorifik deerinin % 70-80ini oluturmaktadr (20).

25

Dorudan buhar kullanarak enerji deerlendirme ynteminin ematik bir diyagram, ekil 3.1'de verilmitir.

ekil 3.1. Dorudan buhar kullanm (20) Elektrik retimi Yakma tesisinin yaknnda buhar kullanabilecek tesisler bulunmad takdirde bu zme bavurulabilir. Yakma tesisinde retilen elektrik miktar, genellikle tesisin kendi elektrik ihtiyacndan daha yksek olduu iin, elektrik fazlas yerel elektrik irketlerinin ebekelerine verilebilir. Ancak, Trkiye'deki mevzuat, TEAn menfaatlerini koruyup, baka kurulularnn ticar boyutta elektrik retmesine imkn tanmamas, bu uygulama iin cidd bir engel tekil etmektedir. Bakanlar Kurulu Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl'nn nerisi zerine ve DPT'nin onay ile elektrik retimini, nakliye ve datm imtiyazn irketlere de verebilir. Maksimum iletme sresi bu durumda 99 yl olur. Tesisin rettii elektrik, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl'nn belirledii ve 85/9799 nolu Kararnameye uygun olan tarifeye gre satlabilir.

26

Bu uygulama, ilerleyen zelletirme almalaryla bir deiime urayabilir. Yine de atk yakma tesisini planlayan bir belediye, bu koullar gz nnde bulundurmaldr. Dier bir zm, kat atk yakma tesisinin belediye'ye ait ve elektrik ihtiyac yksek tesislere yakn olup, dorudan bunlarn elektrik ihtiyacn karlamasdr. Elektrik reten yakma tesisinin enerji verimi, dorudan buhar kullanm teknolojisine gre daha dktr. Giren atn kalorifik deeri yine 8000 kJ/kg (ham atk) olarak kabul edildiinde, enerji verimi 500 600 kWh/kg arasnda deimektedir. Elektrik reten bir yakma tesisinin ematik izimi ekil 3.2'de verilmitir (20).

ekil 3.2. Elektrik retimi (20) Hem elektrik, hem buhar retimi (Kojenerasyon) Kojenerasyon tesislerindeki enerji verimi, yalnz elektrik reten tesislere nazaran daha yksektir. Kojenerasyon tesislerinde, yksek basnl ham

27

buharn basnc belli bir deere kadar drldkten sonra, trbindeki buharn bir ksm proses ihtiyalarn karlamak yada scak su ebekesine s salamak iin kullanlr. Trbinin dk basnl blmnde kalan buhar, elektrik retimi iin kullanlr. Enerji verimi, buhar kullanmna baldr. % 100 kojenerasyon yaplmas durumunda, trbinin toplam veriminin % 40' elektrik retimi iin kullanlabilir. alma prensibi, ekil 3.2'deki ematik izime benzerdir. Kojenerasyon sistemiyle alan tesisler, esnek bir ekilde tasarlanmaldr. Merkez stma ihtiyacnn dk olduu yaz aylarnda, enerjinin tm elektrik olarak kullanlabilmelidir (20). Trkiye'de merkez snma henz ok yaygn bir sistem deildir. Yine de, yakma tesisine yakn olan toplu konutlar iin bu teknoloji dnlebilir (mesel, belediyenin byk kapsaml yerleim projeleri iin). Bu durumda, toplu konutlarn tasarm aamasnda merkez s temini planlamaya dahil edilmelidir. Yakt retimi lkemizde pleri ve kentsel kat artlar byk oranda yakmaya elverili deildir. Bunun nedeni de yiyecek, sebze ve meyve artk orannn fazla olmasdr. 1970'li yllarda svire'nin von Roll Firmas, Kutluta Firmas ve niversite ibirlii lkemizin byk kentlerinin plerinin yakma tesisine uygun olup olmadn saptamak amac ile Avrupa Yatrm Bankasndan aratrma kredisi alarak yrtmlerdir. Yln eitli zamanlarnda ve kentlerin farkl yaam dzeylerini temsil eden semtlerinden alnan rnekler analiz edilmi ve genelde plerin ya ve organik madde ierii (yiyecek, sebze ve meyve vs.) yksek olduu saptanmtr.

28

lkemizde oluan tarmsal, orman ve hayvanclk sahalarnda oluan hatta tarma, ormana dayal sanayi sahalarnda oluan kat artklar ya yredeki tesisler tarafndan ilendikten sonra pyakt haline getirilmekte ve sonra ya sobada yaklmakta ya da tarladan, ba, baheden, ormandan toplanan biyomas artklarnn dorudan yaklmas veya kmr ateleyici olarak kullanlmaktadr. lkemizde yaklacak odun sorunu biyomas durumu alternatif yakt, zellikle artklardan yakt konusunda istatiksel veriler toplamaya zorlanmtr. Kentlerimizin p ve kat artklarnn bertaraf iin uygulanan sistemlerde, baka trl deerlendirilmemi kalntlardan p yakt elde edip yakt olarak yararlanmak ve kullanmak mmkndr. Ev tipi sobalarda yaklmas halinde koku sorunu ortaya kabilmektedir. Bu durumda bunun yerine, kalorifer kazanlarnda veya fabrikalarn frnlarnda veya kazanlarnda yaklmas daha uygun olmaktadr. Artklardan yakt olarak yararlanmada etkin olan parametreler; su miktarlar, kl ierii ve sl deeridir. Su ieriine baml olarak yaktn sl deerinin deiimi tayin edilmektedir. Yakt elde edilmesinde uygulanan teknolojiler zellikle p ve kat atklara ynelik olarak, Fransz, Alman, ngiliz, Avusturya ve Amerikan firmalar ya kmr teknolojisinden ya da yem teknolojisinden yararlanarak modifikasyonlar yaparak briketleme, balyalama veya peletleme yntemleri ile bu konuda teknoloji gelitirmektedirler. plerin iindeki kt karton, plastik, naylon gibi maddelerin deirmende paralandktan ve tane boyutu kltldkten sonra ev tipi sobada yaklmas iin peletleme makinesi kullanlmaktadr.

29

Briketleme makineleri genelde ya bildiimiz dolu tula eklinde eitli boyutlarda yakt ya da eitli aplarda silindirik ekilde normal kesilmi sobalk odun byklnde yakacak retmektedirler. Bafrada tarmsal kat artklardan 6 cm apnda 30 cm boyunda sobalk yakt reten bir tesis birka yl alm, sonra hammadde ak yeterli olmad iin fabrika nye'ye tanmtr ve orada almaktadr. 3.1.3. Baz lkelerdeki kat atk yakma teknolojileri ve yaklamlar Danimarka Kat atk yakma teknolojisi, Danimarka'da 30 yldan beri uygulanmakta ve gelitirilmektedir. lkede bulunan toplam 32 yakma tesisinin hepsinde yakmadan kaynaklanan s enerjisi deerlendirilmektedir. 1995 ylnda, retilen crufun yaklak % 65'i inaat ilerinde kullanlmak zere geri kazanlmtr. Yakma kapasiteleri, oluan yaklabilir atk miktar (toplam retilen atklarn % 25'i) iin yeterlidir. Yakma kapasitelerinin daha iyi deerlendirilmesi iin dzenli depolamaya yksek vergiler konmutur (20). Belika (Felemenk Blgesi) Belika'daki yakma kapasitesi, toplam yaklabilir atk miktarn gz nnde bulundurularak planlanmaktadr. Yerel halk genellikle, yeni yakma tesislerin kurulmasna kar kmaktadr. Atklarn ayr toplanmas, azaltlmas ve geri kazanlmas sonucunda, yaklacak atk miktar nemli mertebede azalmaktadr. Bundan dolay, Drogenbos'ta planlanan bir yakma tesisi iptal edilmitir. Yakma fiyatlar yaklak 120 /t ham atktr. Dzenli depolamann

30

yasaklanmas ngrlmektedir. Yeni atk strateji plan, tm yakma tesisleri iin ayn emisyon standartlarn ngrmektedir (20). Almanya Yaklabilir evsel kat atk iin bir kapasite fazlas vardr. lgili ynetmelie (TA Siedlungsabfall) gre, 2005 ylndan itibaren, tm belediyeler ve belediye birlikleri, geri kazanlamayan atklar yakmak zorunda olacaktr. lkede 51 yakma tesisi bulunmaktadr. Bunlarn hepsi enerji deerlendirerek almaktadr. Kapasitenin tm deerlendirilmemektedir. Almanya'daki toplam kapasite 12 milyon t/yl iken, ylda yaklak 7 8 milyon ton atk yaklmaktadr (20). Hollanda Yakn gemite birka byk kapasiteli yakma tesisi iletmeye alnmasna ramen, hl bir kapasite eksii var. Bunun sebebi, geri dnm oranndaki dtr. Yaklabilir atklarn bir ksm, dzenli depolama sahalarna gitmektedir. Buna ramen, baz yakma tesisleri tam kapasite ile almayp, atk ithal etmek zorundadr. Yakn gelecekte bu durumun dengelenmesi beklenmektedir. Yakma bedelleri 120 160 /t arasnda deimektedir. Tm yakma tesisleri, enerji deerlendirerek almaktadr. 1996 ylnda, hkmet deerlendirilebilir veya yaklabilir baz atklar iin depolamay yasaklamtr. Bu yasan tm yaklabilir atklara uygulanmas planlanmaktadr (20). Avusturya lkede adet evsel kat atk yakma tesisi bulunmakta, bunlarn hepsi enerji deerlendirerek almaktadrlar. Tesislerin toplam kapasitesi, 520 000 t/yl olup, toplam retilen evsel atklarn % 21'isi kadardr. Mevcut kapasite,

31

yaklabilir tm atklar iin yeterli deildir. Umweltbundesamt (Avusturya evre Kurumu), gerekli kapasiteyi 1 milyon t/yl olarak tespit etmitir. Ancak, bu rakama kompostlatrma tesisleri de dahildir. Yakn gelecekte, toplam kapasitesi 800 000 t/yl olan 6 adet tesis ina edilecektir. Bu tesisler, hem evsel, hem de endstriyel atk yakacaktr. Avusturya'daki dzenli depolama bedelleri olduka yksektir (85-220 /t), zellikle yakma artklar iin (130 /t). 2004 ylndan itibaren, nceden yakma, kompostlatrma veya geri dnme uramayan atklarn dzenli depolamaya gnderilmesi yasaklanmtr (20). Fransa Evsel atklar iin 228 yakma tesisi bulunmaktadr. Ylda retilen evsel kat atk miktar yaklak 20 milyon ton olup, bunun 8 milyon tonu yaklmaktadr. Yaklan atklarn te biri deerlendirmeden yaklmaktadr. Blgesel planlarn ounda, 2002 ylndan sonra kat atk ynetim payndaki yakma orannn % 57'ye kadar ykseltilmesi ngrlmektedir. Mevcut tesislerden 77si teknoloji eskiliinden ve ynetmelikteki standartlara gre uyarlanamamalarndan dolay kapatlacaktr. 55 tesis, gelitirilecek ve kapasiteleri arttrlacaktr. 2002 ylnda, tesislerden 134 tanesinin kapasitesi 3 t/hden fazla olmutur. Ancak, kamu direniinden dolay, modernizasyon ve geniletme almalar beklendii kadar hzl ilerlememektedir. Yakma (60-100 /t) ve depolama (40-60 /t) bedelleri, dier AB lkelerine gre biraz daha dktr. zellikle yakma artklar iin uygulanan depolama bedelleri (25 - 40 /t) dier AB yelerine gre ok daha aa seviyede seyreder.

32

Ruhsatsz iletilen birok plk kapatlmtr; ruhsatl altrlanlar arasnda ise nemli bir ksmnn kapasitesi dolmu veya dolmaktadr. Depolama orann % 58'den % 10'a indirilmesi ngrlmektedir. Ulusal stratejinin dier nemli bir hedefi ise, her ilin zerkliini salayacak kapasitede uygun KAY tesislerinin bulundurulmasdr. Bu ekilde ayn zamanda nakliye giderlerinin de azaltlabilecei dnlmektedir (20). talya Toplam 52 kat atk yakma tesisinin yars enerjiyi deerlendirerek almaktadr. Evsel atklarn sadece % 7'si (1,8 milyon t/yl) yaklmaktadr. nmzdeki yllarda, yakma tesisi saysnn artmas beklenmektedir. u an inaat aamasnda olan yakma tesislerinin kapasitesi yaklak 1.5 milyon t/yl'dr. Yakma bedeli, Fransa'ya gre biraz daha yksektir (75-120 /t). Enerji sat fiyatlar olduka yksek (0,14 /kWh) olmasnn bir sebebi, enerji deerlendirmeyi tevik etmek amacyla sbvanse edilmesidir. Hl KAY'nn % 90'n oluturan dzenli depolama orann azaltp, kat atk yakma ve enerji kazanma teknolojisine daha fazla arlk verilmesi hedeflenmektedir. Bundan dolay, hl olduka dk olan dzenli depolama fiyatlarnn (yaklak 21 /t) artmas beklenmektedir. Atk nakliyatn azaltmak amacyla, 1 Ocak 1999'dan beri atklarn en yakn tesiste ilenmesi zorunludur. imento fabrikalar, termik santraller, mevcut ve planlanan kat atk yakma tesislerindeki toplam kapasitenin yakn gelecekte ikiye katlanmas beklenmektedir (20).

33

Portekiz Portekiz'de henz bir evsel kat atk yakma tesisi bulunmamaktadr. lkede retilen toplam evsel kat atk miktar, 3.6 milyon ton/yl'dr. Bunun % 34'i dzenli depolamaya, % 51'i vah plklere, % 15'i ise kompostlatrma tesislerine gnderilmektedir. Biri Lizbonda, dieri ise Oporto blgesinde bulunan iki yakma tesisi inaat halinde ve bu yl iletmeye alnmas beklenmektedir. Bunlar, Portekiz'de retilen kat atklarn % 26'sn iletecektir. Ton bazndaki iletme bedelinin yaklak 20 /t olaca hesaplanmtr. Belediyelerin ou hl vah plkleri kulland iin, depolama bedeli ar dktr (20). spanya 9'u enerji kazanma ile alan toplam 13 kat atk yakma tesisi mevcuttur. Enerji kazanma ile alan tesislerin toplam kapasitesi 1,43 milyon t/yl, yani toplam retilen pn % 10'udur. Kat atk yakma bedelleri 30-35 /t dzeyindedir. Depolama bedeli, 6-15 /t ile Avrupa'da en dklerden biridir. Belediye ve dier kamu kurumlar, vah plkleri kapatp yeni ynetmeliin standartlarna uyan dzenli depolama alanlarn ina etmektedir. Bundan dolay, depolama fiyatlarnn artmas beklenmektedir. AB politikasna karn, dzenli depolamaya hl ncelik verilmektedir (20). sve Bugn, 17'i evsel atk yakan toplam 21 kat atk yakma tesisi almaktadr. 1980 ylndan bu yana, yakma kapasitesi ikiye, retilen enerji miktar ise

34

drde katlanmtr. Toplam retilen evsel atk miktar, 3,2 milyon t/yldr. Bunun 1,21 milyon tonu, yani % 38'i yaklmaktadr. Yakma tesislerinin hepsi enerji deerlendirerek almaktadr. Belediyeler, kat atklarn (ahap, inaat atklar gibi) termik santrallerde yakmay tercih ederler. Bazlar, eski tesisleri geniletmek veya modernize etmek yerine baka yerde yeni tesis ina etmeyi tercih etmektedir. Bunun sebebi, yerel halkn ar direniinde aranmaldr. Son ylda, bundan dolay yakma tesisi ina edilememitir. nmzdeki on yl iinde, nemli bir kapasite art beklenmemektedir. Evsel kat atk yakma bedelleri 25 50 /t ile olduka dktr. Geri kazanm tevik etmek iin, bir depolama vergisi ngrlmektedir. Bu vergi yaklak 30 /t olup, u anki depolama bedelini % 100 arttracaktr. Kat Atk Yakma (KAY) stratejisinin amalar unlardr: - Evsel atklarn depolama oran 2005 ylna kadar % 70 kadar azaltlmaldr. - 2005 ylna kadar, organik atklar depolamaya gnderilmeyecektir. - Belediyeler, 2002 ylna kadar, yaklabilir atklar ayrlacaktr. sve'te, merkez stma yaygn olduu iin, atklarn yaklmas zellikle avantajldr (20). Trkiye lkemizde iki adet kat atk yakma tesisi vardr. Bunlardan ilki zmit Solaklar Ky Mevkiinde bulunan ZAYDA firmasna ait yakma tesisidir. Yakma kapasitesi, 4 100 kg/hdir. Kat atklar iin 2 500 kg/h ve sv atklar iin 1 600 kg/hdir (42).

35

Dieri

stanbul Bykehir Belediyesinin bir kuruluu olan

STA A.

tarafndan Tbbi Atk Yakma Tesisi, Odayeri/Gktrkteki Dzenli Depolama Alan yannda 1995 ylnda kurulmutur. stanbul'un 195 salk kuruluunun gnlk 24 ton tbbi atn toplayarak, 90012 000 yakmaktadr. Kullanlan C frn dner silindirlidir. Yakma kapasitesi 1 000 kg/hdir. 3.1.4. Yakma tesislerinde emisyon azaltma Evsel atk yakma tesislerinde, yaklan atklardan baca gaz retilir. Tehlikeli atk yakan tesislerde bu rakamlar atklarn zelliklerine gre daha geni bir yelpaze iinde deiebilir. Yakma prosesi srasnda meydana gelen kimyasal reaksiyonlar sonucunda ve atklarn kompozisyonuna bal olarak, baca gazlarnda birok kirletici oluur. Bunlarn bir ksm, insan salna ve evreye ar zararldr. Gazlarn alc ortama dearj edilmesinden nce bu kirleticiler giderilmelidir. En nemli kirleticiler, toz, kkrt ve azot bileenleri, halojen bileenleri, ar metaller ve bileenleri ile organik bileenlerdir. Hava kirliliinin mevzuata uygun deerlere drlmesini salamak iin, aadaki lmlerin yaplmas gerekir: - Baca gazlarndaki toz, CO, oksijen ve hidroklorr srekli llmelidir. - Ar metal, kkrtdioksit, ve hidroflorr periyodik ekilde llmelidir. - Yakma sonucu gaz scakl srekli llmelidir (32). Yakma sonucu gaz scaklnn 850 altna dt durumlarda, dioksin ve C furan oluumunu nlemek iin, derhal yardmc yakma nitelerinin alp scakl tekrar gereken seviyeye getirmesi gerekir. Bu yardmc yakma niteleri ayrca sistemin almas ve kapatlmas srasnda da altrlmaldr (23).

36

lm periyotlar ve yntemleri, evsel atk yakma tesisleri iin Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii'ne, tehlikeli tbb atklar atklar iin iin ise Tbb Atklarn Atklarn Kontrol Kontrol Ynetmelii'ne, Tehlikeli

Ynetmelii'ne uygun ekilde dzenlenmelidir. Kat atklarn yaklarak bertarafnda, Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliinde yer alan kriter ve esaslara uyulur. Hava temizleme teknolojileri Baca gazlarnn artlmas iin drt ana yaklam vardr. - Kuru hava temizleme sistemleri - Yar kuru hava temizleme sistemleri - Ykayclar - leri baca gaz temizleme Hava temizleme sistemleri aada aklanmtr. Kuru ve yar kuru sistemlerde, atk su olumaz. Ykayclarda oluan atk suyun alc ortama dearjn nlemek iin, buharlatrmaya bavurulabilir. Kuru Sistemler Toz halinde kireta baca gazlarnn bulunduu bir reaktre verilir. Bu

reaktrde CaCO3, baca gazndaki (HCl + HF + SO2) ile reaksiyona girer ve sonuta CaCl2, CaF2 ve CaSO3, gibi ntr tuzlar oluur. Bu ntr tuzlar (kat maddeler), bez filtreler yada elektrofiltre vastasyla baca gazndan ayrlr. Bunlar evsel atklarn yakld tesislerden kyorsa dier evsel atklarla birlikte dzenli depolama sahalarna gmlerek bertaraf edilir veya cruf ile birlikte yol yapmlarnda dolgu malzemesi olarak kullanlr. Kuru baca gaz artma sisteminin ematik izimi ekil 3.3'de verilmitir.

37

ekil 3.3. Kuru baca gaz artma yntemi (30) Kuru sistemlerden kan baca gazlarnn scakl, 140 150 civarndadr C (30). Yar Kuru Baca Gaz Artma Yntemi Yar kuru sistemde, reaktif olarak kire zeltisi kullanlr. Reaksiyon, pskrtmeli kurutucuda meydana gelir. Ntr hale getirilen kirleticiler bundan sonra elektrofiltre ya da bez filtrede baca gazndan ayrlr. Yar kuru baca gaz artma sisteminden kan baca gaznn scakl, 100 110 mertebesindedir (30). C Yar kuru baca gaz artma sisteminin ematik izimi ekil 3.4'de verilmitir.

38

ekil 3.4. Yar kuru baca gaz artma yntemi (30) Ykayclar lk adm olarak, elektrofiltrede bir n ayrma yaplarak, tozlarn byk bir ksm giderilir. Bundan sonra, kirleticiler bir ykayc sistemde absorbe edilerek baca gazndan ayrlr. Ykayc ayn zamanda, baca gazlarn soutma ilevini de grr. SO2 giderimi iin NaOH ilve edilir ve bylelikle ntr bir tuz (Na2SO3) elde edilir. Svlarn giderilmesi iin, damla ayrcs veya elektrofiltre kullanlr. Ykayc giriindeki gaz scakl yaklak 250 olmal, kndaki gaz C scakl ise 60 65 civarndadr. Ykayclardan kaynaklanan atk C sularda, ar metaller, kkrt, klor ve fluor bileenleri ihtiva eden ntr tuzlar bulunur (30).

39

Ykayc sisteminin ematik bir izimi ekil 3.5'de verilmitir:

ekil 3.5. Ykayclar (30) leri Baca Gaz Temizleme Azot oksitlerinin ve kanserojen maddelerin (zellikle dioksin, furan ve uucu ar metaller) yeterli derecede giderilmesi iin, yukardaki yntemlere ilve ileri artma teknolojileri gerekebilir. Dioksin ve furan giderme ilemleri genellikle aktif karbon filtreleriyle yaplr. Artlm baca gaz, alc ortama verilmeden bu filtrelerden geer. Azot oksitler, son yakma (afterburning) aamasnda yaplan amonyak ilvesi (katalitik olmayan semeli indirgeme) ya da katalizr kullanarak (semeli katalitik indirgeme) giderilebilir. Katalizrler, ya elektrofiltreden sonra ya da ykaycdan sonra kullanlabilir. Aktif karbon temizleme yntemlerinde, ana filtre tipi vardr:

40

- Sabit yatakl reaktr - stiflenmi filtre reaktr - Akkanlar yata reaktr (31). Hava Temizleme Teknolojilerinin Karlatrlmas izelge 3.1. Baca gaz artma sistemlerinin avantaj ve sakncalar (20)
Sistem Avantajlar Sakncalar Yksek kimyasal sarfiyat Yetersiz verim Ayrlan kat maddeler dzenli depolamaya gidemez; zel bertaraf tesisi lzm Ayrlan kat maddeler dzenli depolamaya gidemez; zel bertaraf tesisi lzm

Kuru sistem Yar kuru sistem

Basit yap Kuru sisteme gre daha iyi verim

Kuru sisteme gre daha dk kimyasal sarfiyat Yksek verim

Ykayc sistemi

Kimyasal ilvesi, stkiyometrik orana yakn bir oranla yaplabilir Ayrlan kat maddeler endstride kullanlabilir Kat atk yakma tesislerinde geni ve olumlu tecrbeler yaplmtr.

Karmak teknoloji

Yukarda aklanan sistemlerin avantaj ve mahzurlar izelge 3.2'de karlatrlmtr. Kat atk yakma tesislerinde AB veya Alman standardlarna uyulmak istendiinde, ykayc sistemi seilmeli, ayrca da dioksin/furan ve NOx giderimi iin de ileri baca gaz artma teknolojileri kullanlmaldr (30).

41

3.1.5. Yer seimi Yakma tesisi iin olas yer alternatiflerini deerlendirirken, aadaki kriterler gz nnde bulundurulmaldr: Mevzuat hkmleri: Yakma tesisin yer seimi mevcut geerli yasa ve ynetmeliklere uymaldr. Belediyenin onay: Yakma tesisinin yer seimi, Belediyenin ihtiyalarna gre yaplmaldr. Kamunun kabul: Kamuoyu, kat atk ynetim tesisleri konusunda ok hassastr. Tesisin direkt yaknnda meskn yerlerin bulunmamas tercih sebebidir. Yakma tesisi, tercihen ticar yada sanayi blgelerde veya baka kat atk ynetim tesislerinin komuluunda bulundurulmaldr. Arazi mlkiyeti: Belediyeye ait saha tercih edilmelidir; byle bir saha msait olmad durumda ahs veya hazine arazisi istimlk edilmelidir. Kaynaktan tesise tama mesafesi: Tama mesafesi, iletme maliyetini nemli derecede etkiler. Artklarn depoland alandan uzaklk: Deerlendirilemeyen artklarn niha bertaraf yerinin tesisten uzakl da iletme maliyetini etkiler. Tesis ulam: stanbul, Ankara ya da zmir gibi ok byk ehirlerde, tesisin ana ulam arterlerine yakn olmas, corafi merkezde olmasndan daha avantajl olabilir.

42

Soutma suyu mevcudiyeti: Yakma biriminde soutma suyu gereklidir. Bunun miktar, tesisin kapasitesine, atn kalorifik deerine ve kullanlan soutma sistemine baldr. Elektrik mterilerine balant: Tesiste retilen elektrik enerjisinin satlmas iin, elektrik ebekesine balanmas gerekir. Tesisten ebekeye kurulacak balant hatt ne kadar ksaysa, enerji kayb, inaat maliyeti ve olumsuz grsel etkiler o kadar dk olacaktr. Is enerjisi veya buhar kullanan mterilere yaknlk: Kat atk yakma tesisinin buhar ya da s enerjisini kullanan mterilere yakn olmas, yer seiminde tercih sebebidir. Mevcut altyap: Kat atk yakma tesisinin yerinde, kanalizasyon balants, ime suyu ebekesine balant, telefon vb. altyapnn mevcut olmas tercih sebebidir (23,37). 3.1.6. Ekonomi Yatrm maliyeti Kat atk yakma tesisinin yatrm maliyeti, kredi koullar, seilen teknoloji, yerel kstlamalar, enerji kazanma teknolojisi ve baca gaz temizleme teknolojisine baldr. Ayrca, tesisin bir, iki veya hat ile altrlmas da nemlidir. Ne kadar ok hat altrlrsa, iletme o kadar esneklik kazanr. Ancak, yatrm maliyeti de buna bal artar. Bundan dolay, iletme esneklii ve yatrm maliyetinin nemini tartarak, sz konusu belediyenin ihtiyacna en iyi cevap veren zm bulmak gerekir.

43

izelge 3.3de Almanya'da bulunan iki standart kat atk yakma tesisinin yatrm maliyetleri gsterilmektedir. Bunlarn biri, evsel atk, dieri ise tehlikeli atk yakmaktadr. "Standart tesis" ibaresi, emisyon standartlara uyulmas, ada teknoloji ve kendi ihtiyalar ile sat amacyla enerji retimi anlamna gelmektedir. Maliyetlerin Trkiye'de benzer dzeyde olaca dnlmektedir. naat maliyeti Trkiye'de daha dk olabilir. Ekipman maliyeti Almanya'dakinden deiik olmayacak, ancak Trkiye'deki baca gaz artma standartlar Almanya kadar sk olmad iin baca gaz artma biriminin maliyeti daha dk olabilir (37). izelge 3.2. Kat atk yakma tesisleri iin yatrm maliyetleri (milyon DM) (37)
Evsel kat atk yakma Tehlikeli Birim Kapasite Bina ve altyap inaat Yakma ve enerji kazanma birimleri Baca gaz, atk su ve kat artk artma/ ileme Tehlikeli atk iin ara depolama Elektroteknik ekipman Enerji nakil teknolojisi Yardmc tesisler Toplam 30 35 30 35 68 356 403 110 120 80 90 30 40 30 35 30 35 68 316 373 tesisi 30 t/h(720 t/gn) 65 75 115 130 tesisi 10 t/h (240 t/gn) 70 85 70 80 atk yakma

letme maliyeti Kat atk yakma tesislerinin iletme maliyetleri, izelge 3.4'de gsterilen kalemlerden ibarettir. Almanya'daki maliyetler, genellikle 250 300 DM/t ham atk dzeydedir. letme maliyeti aadaki faktrlere baldr:

44

- Yakma tesisinin kapasitesi - Baca gaz artma teknolojisi ve emisyon limitleri - Is ve buhar sat imknnn mevcudiyeti, varsa, sat fiyatlar - Tam kapasiteli iletme/ ihtiyacndan daha yksek kapasite - Yatrm maliyeti ve amortisman koullar - nsan gc - Bakm ve onarm - Atk su artm Trkiye'deki baca gaz emisyon limitleri, Almanya ve AB limitlerinden ok deiik deildir. Elektrik satlarndan elde edilebilecek gelirler, belediyelerin yerel elektrik irketleriyle yaptklar pazarla baldr. Ayns, buhar satlar iin geerlidir. Trkiye iin yatrm maliyetlerinin, dier lkelerinden ok farkl olmamas beklenmektedir (inaat maliyeti biraz daha dk olacak, ekipman maliyeti ise ayn seviyede olacaktr). Trkiye'de dier Avrupa lkelerine gre ok daha dk olan personel giderleri, toplam giderlerin sadece ok dk bir orann oluturmaktadr (37).

45

izelge 3.3. Kat atk yakma tesislerinin iletme maliyetleri (37)

Konu Aklama Maliyet

Yksek yatrm maliyetinden dolay, amortisman giderleri iletme giderlerinin % 80 kadarn oluturabilir. Amortisman giderlerinin hesab iin Amortisman aadaki parametreler kabul edilebilir: Tesisin toplam mr: 25 yl veya: naat ksm: 40 yl Kredi koullar ve yatrm maliyetine baldr. Mekanik/ elektrik ekipman: 15 - 25 yl Yllk maliyet aadaki kabuller zere hesaplanabilir: Bakm ve naat yatrm maliyetinin % 1'i tamirat + Elektroteknik yatrm maliyetinin % 1.5 giderleri % 2'si + Mekanik ekipmann yatrm maliyetinin % 3 - % 4' Haftada 7 gn ve vardiyalk iletme ile alan kat atk yakma tesisinin ana birimi iin aadaki personel ihtiyac kabul edilebilir: 2 yakma hatt (kk - orta): 35 - 40 2 yakma hatt (orta - byk): 40 - 45 Personel 3 yakma hatt (kk - orta): 45 - 50 3 yakma hatt (orta - byk): 50 - 55 4 yakma hatt (kk - orta): 55 - 60 4 yakma hatt (orta - byk): 60 - 65 personel anlamalarna Yardmc birimler iin, yaklak 10 - 20 Belediyenin baldr. kiilik bir ekip gereklidir. Su tketimi Kimyasal sarfiyat Sat gelirleri 2 - 4 m /t ham atk Baca gaz temizleme iin gereklidir
3

Belediyenin su teminine baldr (kuyu, Belediye su ileri, zel irket, baka)

Elektrik tketimi

1 - 2 DM/ t ham atk Elektrik irketleri ve buhar/ s mterileri ile yaplan anlamalara bal; cruf ve tuz Elektrik, buhar, veya s enerjisi, cruf ve satlar iin ayrca yresel doal kaynaklar belirleyici olur. tuz satlarndan kaynaklanan gelirler Yakma tesisi ve yardmc tesislerin elektrik ihtiyac, satlabilecek elektrik miktarndan drlmelidir. Elektrik ihtiyac, 30 - 100 kWh/t ham atk arasndadr.

Tehlikeli atk yakma tesisleri iin, izelge 3.5de zmit yakma tesisinin iletme maliyetinden bir rnek verilmitir. Bu tesisin atk kapasitesi, 30 000 t/yl'dr.

46

izelge 3.4. zmit Kat Atk Yakma Tesisinin iletme giderleri (20) Konu Teknik Personel Bro Personeli dari Personel Bro Giderleri Kimyasal Sarfiyat Bakm - Tamirat Amortisman Giderleri Toplam Miktar ($ / yl) 1 658 125 331 250 423 750 85 000 207 500 64 375 11 456 250 14 226 250

Bu rakamlar, Trkiye'de ina edilecek bir tehlikeli atk yakma tesisi iin referans olarak kabul edilebilir. Birim maliyetleri, yatrm yapacak belediyenin zel koullarna gre deitirilebilir. Evsel atklar baznda eitli lkelere ait yakma ve depolama bedelleri izelge 3.6da gsterilmitir. izelge 3.5. eitli lkeler iin yakma ve depolama bedelleri (20)
Avusturya Fransa talya Portekiz spanya sve

Yakma bedeli (/t) Dzenli bedeli (/t) depolama

103-168

60-98

78-120

20

30-36

23-46

87-219 >87

38-60 >60

21-183 >21

0 20-56

6-15 >15

29-40 86

Beklenen gelime Elektrik sat bedeli (/kWh)

0.033

0.14

0.045

0.06

0.023

47

3.2. Kompost Oluturma Kompostlama gbre, biyolojik artma tesisi amuru, yaprak, kat ve yiyecek atklar gibi organik maddelerin mikroorganizmalar vastasyla kompost ad verilen toprams bir yapya dntrld biyolojik bir ilemdir. Kat atk ierisindeki organik maddelerin, fermantasyon alanlarnda mikroorganizmalar vastasyla yeterli oksijenle reaksiyona girerek zlmesi ve bu esnada karbondioksit, su ve snn oluturulmas suretiyle oluur. Bu ilem yaprak ve dier organik atklarn doal olarak rtld ilemle ayndr. Kompostlamada sadece artlar kontrol altna alnarak organik maddelerin daha hzl rmesi salanr. Kompostlama organik maddeleri kararl hale getirme ilemidir. Kompost ve Geri Kazanm Tesisinde retilen kompost; gbreden farkl olarak, topra slah edici organik deeri ve su tutma kabiliyeti yksek malzemedir. erisine azot ve fosfor verilerek istenilen ekilde gbre elde edilebilir. Kompost tarmda tpk hayvan gbresi gibi zemini iyiletirmek iin bahelerde, spor alanlarnda ve parklarda kullanlr. Kompostlama yeni bir teknoloji deildir. Amerikada 18. ve 19. yydan beri kullanlmaktadr. 20. yyda maddelerin ve mekanik tehizatlarn seiminin nasl yaplmas gerektii ve farkl kompostlama metotlar (sral yn, ynlar, kapal reaktrde vs.) hakknda bilimsel ilkeler belirlenmitir. Bylelikle iftilik daha bilimsel bir hal almtr. Sanayileme, kimyasal gbreler ve zelletirme iftilii deitirmitir. Kompostlama nemini yitirmi ve atk bertaraf esas sorun olmaktan kmtr. imdi ise evre bilinci artt iin kompostlama tekrar popler olmaya balamtr (24).

48

Kompost, elde edildii ham maddelerden farkl zelliktedir. Koku oluturmaz, ilenmesi kolaydr ve uzun sre depolanabilir. Ayrca kompost eitli ekilde kullanlr. 3.2.1. Kompostlama Kompostlama organik maddelerin aerobik (oksijen olan ortam) veya anaerobik (oksijensiz ortam) koullarda mikroorganizmalar vastas ile kararl hale getirildii bir ilemdir. Kompostlamada organik maddeler harcanrken, mikroorganizmalar havaya karr. CO2 ve su kayplar birincil maddelerin arlnn yaklak yarsna eittir. Kompostlama bylece ham maddeleri deerli toprak artlandrcsna dntrrken onlarn hem hacmini hem de arln azaltr (25). Kompostlama mikroorganizmalarn bymesi iin uygun koullar oksijeni tketirler (ekil 3.6). Aktif kompostlama esnasnda fazla miktarda s ve karbon dioksit (CO2) retilir ve su buhar

salandnda ve bu koullar muhafaza edildiinde ok hzl gerekleir. Kompostlama iin en nemli artlar; - Uygun karbon ve azot (C:N) oran da dahil olmak zere, mikrobiyal aktivite ve byme iin gereken besi maddelerini salamak iin organik maddelerin kartrlmas, - Aerobik mikroorganizmalar iin yeterli oksijen, - Havalandrmay engellemeden biyolojik aktiviteyi salayan yeterli nem ierii, - Kuvvetli mikrobiyal aktiviteyi salayan termofilik scaklklar,

49

ekil 3.6. Kompostlama ilemi (25) Bitmi kompostta ki karbon, kimyasal enerji, protein ve su ham

maddedekinden daha azdr. Bitmi kompostta ki humus oran daha fazladr. Bitmi kompostun hacmi ham maddenin %50sine veya daha azna eittir. Kompostlama ilemi deiik koullarda ve birok madde ile gerekleir. Kompostlama hz ve bitmi kompostun kalitesi ham maddelerin seimi ve karmna baldr (25). Aerobik artlarda kompostlama ilemi Kompostlama; uygun organik maddeler bir araya getirildiinde balar. Ham maddeler nce kartrlarak ilemin balamas iin yeterli miktarda ortama hava verilir. Mikroorganizmalar oksijeni abucak harcarlar ve kelmi maddeler havay gzenek boluklarndan dar atarlar. Ortamda ki oksijen azaldka aerobik bozunma yavalar ve eer oksijen salanmazsa ilem durur. Ortama oksijen vermek iin havalandrmann srekli yaplmas gerekir. Havalandrma pasif hava deiimi (doal s yaylm ve difzyon), veya basnl havalandrma (fleyici/fan) ile yaplabilir. Komposta mekanik

50

kartrma veya dndrme ile oksijen salanr ama bu oksijen hemen tketildiinden pasif veya basnl hava hareketi ile yeniden oksijen salanmaldr. yi bir havalandrma iin dndrme gereklidir. Bu ilem ile ynda ki gzenek boluklar onarlr ve bylece hava ynn iinde kolayca hareket eder (ekil 3.7).

ekil 3.7. Bir kompost sral ynnda veya ynda doal (pasif) hava hareketi (25) Is yaylm mikrobiyal aktiviteye dorudan bal olduundan, scaklk ilemi izlemeyi salayan iyi bir gstergedir. Mikroorganizmalarn neden olduu scaklk ykselmesi yn oluumundan birka saat sonra belirginleir. Kompostun scakl genellikle 4860 Cye kadar ykselir ve birka hafta bu seviyelerde kalr. Scaklk aktif kompostlama yavalad iin yavaa 38 Cye der ve daha sonra atmosfer scaklna gelir (ekil 3.8).

51

ekil 3.8. Kompostlamada scaklk-zaman ilikisi (24) Aktif kompostlama esnasnda, eer ortamdaki oksijende azalrsa, mikrobiyal aktivite azalr ve scaklk der. Scaklk, kartrma, dndrme veya basnl havalandrma ile tekrar ykseltilir. Eer ortamda yeterli oksijen varsa ve mikrobiyal aktivite fazlaysa scaklk 60 Cnin stne kolaylkla ykselir. Bu scaklkta birok mikroorganizmay tahrip eder veya hareketsiz kalr. Mikrobiyal aktivitenin azalmasyla scaklk sabit kalr veya der. Dndrme veya basnl havalandrma ile yn soutarak scakln bylesine tehlikeli seviyelere gelmesi nlenir ve scaklk sabit tutulur. Aktif kompostlamadan sonra genellikle olgunlatrma ilemi balar.

Olgunlamada organik maddeler kompostlanmaya devam ederler ama daha yava seviyede gerekleir. Kompostlama ilemi belirli bir noktada durmaz. Bozunma, son kalan besi maddesi, son kalan mikroorganizma tarafnda tketilene ve karbonun tm su buhar ve CO2ye dnene kadar devam eder. Ama kompost bu noktadan nce uzun sre nispeten kararl ve kullanlabilir bir rndr. Kompostlamann bittiine C:N oran, O2 ihtiyac, scaklk ve koku gibi kullanm ve ynetimi ile ilgili karakteristiklere baklarak karar verilir (38).

52

Kompostlama ilemine etki eden parametreler Kompostlamaya etki eden parametreler; (izelge 3.6) oksijen ve

havalandrma, besi maddeleri (C:N oran), nem, porozite, yap, kvam ve partikl boyutu, pH, scaklk ve sredir. - Oksijen ve havalandrma - Besi maddeleri - Nem - Yap, kvam ve partikl boyutu - Scaklk - Sre (33). izelge 3.6. Hzl kompostlama iin tavsiye edilen koullar (39)
Parametre Karbon azot oran (C:N) Nem muhtevas Oksijen konsantrasyonu Partikl boyutu (cm ap) pH Scaklk (C) Makul aralk 20 /140/1 %4065 >%5 0,321,27 5,59,0 4365 Tavsiye edilen aralk 25 /130/1 %5060 >%5 Deiir 6,58,0 5460

Kompostlama esnasnda maddelerdeki deiimler Kompostlama esnasnda ham maddelerin basit yapl bileiklere

paralanmas ve yeni kompleks bileiklerin olumas ile organik maddeler komposta dnr. Bu dnm maddelerin yapsn deitirir. Ham maddeler ileme, kolaylkla zlebilen ve koku potansiyeline sahip partikl ve bileiklerin farkl karmlar olarak balarlar. Kompostlama tamamland an bileiklerin karm daha niform ve biyolojik aktiflii daha azdr. Madde

53

koyu kahve-siyahms bir renk alr. Partikllerin boyutlar klr, koyular ve topraa benzer bir yap oluur. Bu ilemle humus miktar artar, C:N oran azalr, pH ntrale yaklar ve topran ntrient tutma kapasitesini arttrr. Zirai kkenli maddelerde hacimce byk miktarda azalma grlr. Bu hacim azalmasnn nedeni atmosferik karbondioksit ve su kaybdr. Su kaybndan dolay kompost maddelerinin arl %40-80 orannda azalr. Azot kaybnn bir ksm azotun amonyak eklinde yndan braklmasyla gerekleir. Yine de kompost, ham maddelerin ntrientlerini yapsnda tutar ve stabil organik bileikler iinde depolar. Bu, bitkiler iin gereken acil besi maddesi ihtiyacn azaltr. Balangtaki maddenin karbondioksit kayb yznden C:N oran

kompostlama esnasnda yavaa der. Kompostlama esnasnda karbon kayb genellikle azot kaybndan fazladr. Bununla beraber eer balangtaki C:N oran dkse(<15/1), azot kayplar C:N orann ok az etkiler. Kompostlama srasndaki dnmler iin enerji gerekir. Kompostlama esnasnda kullanlan organik maddeler byk miktarda depolanm enerji ierirler. Bu depo edilmi enerji fotosentez srasnda gne enerjisinin kimyasal enerjiye dnmesi ile oluur. Mikroorganizmalar organik maddelerin yapsndaki kimyasal balar krarak byme iin gereken enerjiyi salarlar. Bu ilem esnasnda enerjinin bir ksm sya dnr, ynn scakln arttrr ve evreye yaylr (39).

54

Mikroorganizmalar, kompleks yapl organik maddeleri paralayarak daha basit yapl bileiklere dntrrler. Bu bozunma srasnda besi maddeleri humus eklinde kompostta ki yeni mikroorganizmalarn yapsnda kalr. Ham maddelerin yapsndaki organik bileiklerin bazlar kompostlamada ok az deiirler veya deimeden kalrlar. Odunsu maddelerin yapsndaki lignin (selloz) maddesinin bozunmas zordur. Ligninler ve biyolojik olarak direnli dier maddeler kompostta youn olarak bulunur. Bunlar kompost kalitesini ksmen etkilerler (40). Kompostlamann avantaj ve dezavantajlar Avantajlar Kompostlama mkemmel bir toprak artlandrcsdr, satlabilir rndr, gbre ilemeyi iyiletirir, arazi uygulamalarn gelitirir, kirlilik riski dktr, bitki otu tohumlarn ve patojenleri tahrip eder, alt malzemesi olarak kullanabilir, virslerin toprak yoluyla tanarak bitkilere zarar vermesini nler, karldr. Toprak artlandrcsdr: Kompost ok iyi bir toprak artlandrcsdr. Kompost tarlaya uygulandnda topraa organik madde ekler, topran yapsn iyiletirir, gbre ihtiyacn azaltr ve yamur ile toprak yzeyine ulaan suyun yzey akna gemek yerine yeraltna daha kolay szlmesin salayarak toprak erozyonu riskini azaltr. Satlabilir Bir rndr: Kompostlamann en cazip zelliklerinden biri de rn satabilecek bir pazarn olmasdr. Potansiyel alclar, bahvanlar, peyzajclar, sebze ve meyve iftileri, imen yetitiricileri, golf sahalar ve ss bitkisi yetitiricileridir. Kompost bir atk olarak grldnden fiyat ok deikendir.

55

ABDde yn (ak) kompostun 1 m3nn fiyat yaklak 713$ arasnda deimektedir. iftlik kompostunun 1 m3nn fiyat ise 65$dr. Fiyat pazarn durumuna, kompostun kalitesine ve kullanlan ham maddeye bal olarak deiir. Gbreyi yiletirir: Kompostlama gbrenin arln, nem

lemeyi

muhtevasn ve aktivitesini azaltr. Kompostun ilenmesi gbre ilenmeye gre daha basittir, koku veya sinek problemi yaratmakszn depolanabilir. Depolanabilme kalitesinden dolay kompost yln uygun zamanlarnda topraa uygulanabilir. Bu sayede arazideki sznt suyu ve azot kayplar azaltlr. Kompostlama gbrenin hacmini azaltmasna ramen kompost karmna dzenleyici ilavesi bu hacim kaybn telafi eder. Arazi Uygulamalarn yiletirir: Gerek kompost gerekse gbre iyi birer toprak artlandrcsdr. Gbre genellikle araziye direkt uygulanr ve gbre iindeki bitki tohumlar lmedii iin yaban otu ile mcadele gereklidir. Bu yzden toprak artlandrma genellikle gbreden kompost yaparak dorulanamaz. Bununla beraber kompost gbresi ile kazanlan faydalar vardr. Bunlar; Kompostlama ile gbredeki azot daha stabil olan organik forma dntrlr. Hayvanlarda altlk olarak kullanlan gbrenin C:N oran yksektir. Araziye direkt uygulandnda gbredeki fazla karbon topraktaki azotun geici olarak kaybolmasna neden olur. Yksek karbon muhteval gbre/yatak karmlarnn kompostlanmas C:N orann arazi uygulamalar iin kabul edilebilir seviyeye drr. Kompostlamayla retilen enerji gbredeki zararl ot kaynaklarn minimize eder.

56

Dk Kirlilik Riski: Besi maddesinin iftlikte yetimemesi ve iftlikteki hayvan saysnn kapasiteyi amas gbre bertarafn zorlatrr. Koku ikayetleri genelde insanlarn yaad arazilere yakn yerlerde olur. Dier ikayetler donan arazi zerine yaylan gbreden kaynaklanan sznt sular ve kuyulara azot bulamasndan kaynaklanr. Kompostlama bu problemleri azaltr. Kompostun depolama ve ileme kalitesinin yksek olmas gbre ve dier ham maddelere gre daha uzaa tanabilmesine olanak tanr. yi ileyen bir kompost operasyonunun koku ve sinek oluumu azdr. Kompostlama ayrca topraktaki ntrientleri ykanarak yeralt suyuna gemesini nleyen formuna dntrr veya yzey akyla uzaklara tar. Hastalk nleyici: Uygun retilmi kompost kimyasal kontrol olmakszn virslerin toprak yoluyla tanmasn nler. Baz evsel ve evsel karakterli sanayi atklar iftlik kompost karmlarn iyiletirir. Gbrelerin karbon ieren kuru maddelerle kartrlmas gerekebilir. Yapraklar, bitki atklar, gazeteler, kartonlar, testere tala, aa kabuklar ve yongalar bu amaca uygun maddelerdir. retim ve yiyecek retiminde oluan atklar gibi nemli maddeler, saman gibi iftliklerden gelen kuru maddeler ile kompostlaabilir. Yaprak ve bahe atklar gibi iftlik dndan gelen baz maddeler tek bana kompostlaabilir. iftlik dndan gelen atklar kompostlama, dikkatlice zerinde dnlmesi gereken bir konudur. lk olarak p cretlerini kontrol altna almak g olabilir. iftlik dndan kaynaklanan atklar iin alternatif kullanmlar daima vardr. kinci olarak ise atk maddeleri ilemek zor olabilir veya evreye rahatszlk verebilirler.

57

iftlik dndan gelen atklar kompostlama arazisinde fazladan ileme, koku problemlerine ve koku kontrol lmlerine, ikayetlere ve daha snrlayc dzenlemelerin yaplmasna neden olabilir. Kompostun deeri kullanlan ham maddeye gre belirlendiinden ve bileenlerin konsantrasyonu (rn. ar metaller) kompostun kullanmn etkilediinden kompost rnnn kalitesi ve deeri zerine bunlarn etkisinin dnlmesi gerekir (41). Dezavantajlar Kompostlamann dezavantajlar; zaman ve para, koku, hava koullar, pazarlama, ekin alanlarndan gelen mahsul atklar, azot kayb, besi maddelerinin yava ayrmasdr. Zaman ve Para: Dier tm operasyonlar gibi kompostlama ilemi; ekipman, emek ve ynetim gerektirir. Eer eldeki ekipman ve arazi kullanlyorsa kompostlama ileminin yatrm ok dk olur. Bu yaklam madde hacminin nispeten kk olduu durumlarda iyidir. Arazi: Ham madde deposu, bitmi kompost deposu ve olgunlama alan ihtiyacndan dolay kompostlama iin ok byk alan gerekir. Koku: Kompostlama ileminin koku oluturmadn sylemek yanl olur. lemin son rn koku oluturmamasna ramen, kompostlanan maddeler bazen ok keskin kokuya neden olabilir. Kompostlamaya balayana kadar, gbre, kanalizasyon amuru ve yiyecek atklar gibi aktif maddeler zellikle uzun sre depolanyorsa kokuya neden olabilir. Ayrca yanl ilem ynetimi de koku oluturur. Kompostlama arazisinde kokuya kar duyarl olmak gerekir. Konumu yznden baz yerlerde koku kontrol iin lmler yaplmas gereklidir.

58

ou ham maddeler ile iyi ynetilmi kompostlama ileminden gelen koku ksa srelidir. ou durumda kompostlama geleneksel gbre ileme metotlarna gre daha ileridir. Hava Koullar: Souk hava kompost maddelerinin scakln drerek kompostlama ilemini yavalatr. Ayrca maddelerin ve ekipmanlarn donmas gibi dier problemlere de sebep olur. Kompostlama ileminin zerine yamur ve karn etkisi ok byktr. iddetli yalar komposta su karmasna neden olurken; kar ve amur sral ynlara ulam snrlar. iddetli kar yalar, operasyonun bahara erteletmesine de neden olabilir. Eer bu olursa depolama ve atklarn bertaraf iin alternatif metotlar bulmak gerekir. Pazarlama: Kompostun sat pazarlama ile olur. Pazarlama ise potansiyel alclarn saptanmasn, reklam, paketleme, envanter ynetimini, rn mterinin ihtiyalarna gre yapmay ve rn kalitesinde tutarllk salamay gerektirir. Azot Kayb Riski: Kompostlanm gbredeki azot muhtevas taze gbrenin azot ieriinin yarsndan azdr. Kompostlama azot kaybna neden olduundan iyi bir gbre ileme sistemi ile azotun byk bir ksm tutulur. Toprak iermeyen ve uygun depolanmayan gbre, yapsndaki azotu atmosfere brakr ve komposttan daha az azot tutar (41). 3.2.2. Kompostlama metotlar Gbreler ve dier organik atklar yaplarnda aerobik ve anaerobik koullarda maddeleri rtebilen mikroorganizmalar barndrrlar. Kompostlama maddesi iinde oksijenin bulunmas yalnzca istenen bir durum deil ayn zamanda hzl kompostlama iin bir zorunluluktur.

59

iftliklerde drt eit kompostlama metodu kullanlr. Bunlar; - Pasif kompostlama, - Sral yn oluturarak kompostlama, - Havalandrmal ynlarda kompostlama, - Kapal reaktrde kompostlama. Pasif kompostlama yn iindeki maddelerin seyrek kartrlarak uzun bir sre boyunca basite ylmasdr. Sral yn metodunda ise maddeler uzun ince ynlar (yn-sralar) halinde istiflenir. Ynlar kepeli bir ykleyici veya zel dndrme makineleri kullanlarak periyodik olarak dndrlr. Dndrme ilemi kompost ynlarn kartrarak havalandrmay arttrr. Dier metotlar; hava kanallar gibi grev yapan borular yardmyla, havann yn iine girmesini salayarak dndrmeye olan ihtiyac azaltr. Havalandrmal statik ynlarda, havann borulardan geip yn iine girmesi iin fleyicilerin kullanlmas daha yaygndr (40). 3.3. Geri Dnm 3.3.1. Trkiyedeki durum D E tarafndan yaplan aratrmalara gre lkemizde evsel atklarn arlk olarak % 12sini cam, metal, plastik, kat ve karton gibi geri kazanlabilir atklar oluturmaktadr. Buna gre yllk geri kazanlabilir atk miktarnn 2 2,5 milyon ton olduunu sylemek mmkndr. Hacim olarak ise lkemiz pnn yaklak % 3035 ini geri kazanlabilir atklar oluturmaktadr (10). lkemizde ylda yaklak 800 bin ile 1 milyon ton atk geri kazanlmaktadr. Bu miktarn byk bir ksm p dkme sahalarndan ve sokaklardan ilkel ve

60

salksz koullarda toplanmaktadr. Ancak bu ekilde toplanan atklarn bir ksm ya ple kart iin deerlendirilememektedir. Daha salkl ve verimli bir geri kazanm sistemi oluturmann temel koulu geri kazanlabilir atklarn kaynanda yani konutlarda, iyerlerinde, okullarda, otel ve tatil kylerinde pten ayr toplanmasdr. Bu ekilde daha temiz ve fazla miktarda atk daha ekonomik bir ekilde toplanabilir. Bu sistemin oluturulabilmesinin temel koulu Belediye Tketici Geri Dnm Sanayinin aktif bir ekilde sistemin iinde yer almas ve sorumluluk stlenmesidir. Doru bir geri kazanm sisteminde tketicinin sorumluluu geri kazanlabilir atklar kaynanda pten ayr biriktirmektir. Belediye ise tketicinin ayrd bu atklar pten ayr temiz bir ekilde toplamak ve cinslerine gre ayrmakla sorumludur. Sanayi sorumluluu ise belediyenin toplad ve cinslerine gre ayrd bu atklar alp geri dntrmektir (10). evko Vakf Belediye ibirlii ile ok sayda proje uygulanmakta ve bu proje bilgileri dzenli olarak takip edilmektedir. rnein Bursa-Osmangazi blgesinde bu deer haftada 0,465 kg/konut iken stanbul-Beikta blgesinde haftada 1,570 kg/konuttur. Halen devam eden belediyeler geri kazanm uygulamalarnda ortalama haftada 0,600 kg/konuttur (11). Toplanan atklarn kompozisyonlarna bakldnda arlkl olarak cam, kt ve karton tr atklarn yer ald grlmektedir. Aadaki tabloda geri kazanm uygulamalarn srdren baz belediyelerin toplad atklarn kompozisyonlar verilmitir. izelge 3.7de grlebilecei gibi toplanan malzemelerin kompozisyonunda blgesel farkllklar olabilmektedir. Bu farklar o blgedeki sosyoekonomik durum ve tketim alkanlklarnn farkllklarndan kaynaklanmaktadr. Halen devam eden belediye geri kazanm projelerinde toplanan atklarn kompozisyonun ortalamas yaklak olarak ekil 3.8de verilmitir.

61

izelge 3.7. Deiik blgelerde devam eden geri kazanm uygulamalarnda toplanan malzemelerin kompozisyonu (11) Malzeme Cinsi Kat-Karton Cam Metal Plastik Bakrky Bahelievler % 38 % 32 %9 % 21 % 52 % 24 %6 % 18 % 38 % 33 % 12 % 17 % 37 % 25 %5 % 33 Beikta Eskiehir Marmaris

izelge 3.8. Onbe Belediye tarafndan devam eden geri kazanm uygulamalarnda toplanan atklarn ortalama kompozisyonlar (11) MALZEME C NS Kat-Karton Cam Metal Plastik YZDES % 42 % 28 %7 % 23

zellikle son yllarda lkemizde geri kazanlabilir atklarn ekonomik deer kazanmas ve bu konudaki yasal zorunluluklarn yrrle girmesi bu tr malzemeleri toplayan veya geri dnmn yapan iletmeler ve sanayi kurulular olumaya balamtr. Halen Trkiyede ylda yaklak 1 milyon ton civarnda kat-karton, cam, metal ve plastik toplanarak geri dntrlmektedir. ekil 3.9de geri kazanlabilir atklarn yzdeleri verilmitir. izelge 2.10daki deerler ve zellikle son yllarda bu konuda yaplan yatrmlar ve de bunlarn kapasiteleri gz nne alndnda mevcut geri dnm endstrisinin kapasitesinin Trkiyede geri kazanlabilir atklarn %

62

40 50sinin deerlendirilebilecei anlalmaktadr. Bu oranlar zellikle Avrupa lkelerindeki gelimeler dikkate alndnda olduka baarldr (26). izelge 3.9. Geri dnm maddelerinin geri kazanm oran (26) Pazara Srlen (t/yl) Kat-Karton Cam Metal Plastik TOPLAM 1 800 000 330 000 550 000 150 000 2 830 000 Geri Kazanlan Geri Kazanm (t/yl) 590 000 75 000 180 000 50 000 895 000 (%) 33 23 33 30 32

3.3.2. Kazanm miktarlar Kt-Karton lkemizde atk kat geri kazanm ve geri dnm iin alan, orta ve byk lekli 30un zerinde iletme mevcut. Trkiyedeki kat-karton tketim miktar 2003 yl iin 2 846 ton olup, bu miktar 2002 ylndaki tketim miktarmz olan 2 486 tona gre %14 artmtr. Ayn dnem ile ilgili mamul kat karton ithalat miktar 369 ton art gstererek 1 031 tondan 1 400 tona ulamtr. hracat miktarmza bakldnda ise; 2002 ylnda 188 ton iken, 2003 ylnda 173 tona geriledii grlmektedir (28). Trkiyede kullanlan atk kt miktarna baktmzda (izelge 3.10) kriz yl olan 2001 yl hari, atk kat tketiminin genel olarak arttn grmekteyiz.

63

izelge 3.10. Yllar itibari ile kullanlan atk kat miktarlar (t) (28) 1999 847 2000 1 050 2001 978 2002 1 222 2003 1 289

Kullanm miktar her geen gn artan atk kdn yurt ierisinde toplanan miktar 2002 ylnda 1 036 ton iken, 2003 ylnda 190 ton art gstererek 1 226 tona ykselmitir. Bu da 2003 yl iin % 43lk bir geri dn oranna tekabl etmektedir. thalat ynnden baktmzda ise; 2002 ylnda toplam 186 000 ton olan rakam 2003 ylnda 123 ton azalarak 63 tona dmtr. Grld gibi, atk kat lkemiz iin ok deerli bir hammadde kayna olup, toplama orannn da ihtiyaca paralel olarak ilk aamada en azndan %50 seviyelerine ykselmesi gerekmektedir. retilen kat-kartonun bir ksmnn geri kazanlmas mmkn olmad gz nne alnrsa 2/3 lk geri dn oran (%65) en yksek verim olarak kabul edilmelidir. Genellikle % 50 65 oran olduka iyi bir deerlendirme saylmaktadr. rnek vermek gerekirse, Avrupa Birlii lkeleri iersinde Almanya %72, Avusturya %69, Hollanda %64, svire %63, svete ise %55 ortalama ile en yksek geri dn oranna sahip lkelerdir. Ancak, atk kat toplama orannn ykseklii ile birlikte asl nemli olan toplanan kadn kaliteli olmasdr. Atk kat kalitesinin iyiletirilmesi ve kullanm alanlarnn arttrlmas, lke ekonomisi bakmndan kanlmazdr. Yllar itibar ile baktmzda kullanlan kadn geri dnm oranlar (izelge 3.11) her yl belirli bir miktarda artmakta olup, son drt yln istatistik rakam aadaki gibidir (28).

64

izelge 3.11. Yllar itibari ile Trkiyede kdn geri dnm oran (28) 2000 %36 2001 %44 2002 %42 2003 %43

izelge 3.12. Trkiyede kat retimi (28) 2002 Kt Karton retimi (t) Selloz retimi (t) Kii ba mamul tketimi (kg) 1 643 278 37 2003 1 619 161 42

izelge 3.12deki rakamlar, mamul kat karton ynnden, Trkiyenin ithalatnn giderek arttn gstermekte olup, gelecek be ylla ilgili byme hedeflerini de gz nne aldmz takdirde, bu konuda yatrmlarn gecikmeksizin yaplabilecei ak olarak grlmektedir. Cam 1970lerden bu yana bir milyon tonun zerinde cam ambalaj at toplanarak; yenilenemeyen doal kaynaklardan 1,5 milyon ton hammadde ve 30 bin tonun zerinde de fosil yakt tasarrufu ve dolaysyla sera gaz emisyonunda nemli azalma salanmtr. KAKY kapsamnda 2003 ylnda lke ekonomisine kazandrlan 120 bin ton ambalaj atn 80 bin tonu camdr. 2003 yl sonuna kadar geen srede kumbaralarla geri kazanlan cam miktar 65 bin tonun zerindedir. ie-Cam Grubu, bayileri kanal ile her yl yaklak 6570 bin ton atk cami ileyerek tekrar geri kazanmaktadr. Cam ie kazanm oran %36dr.

65

Plastik/Pet Atk PET ieler tesislerde tekrar elyaf olarak deerlendiriliyor. Her yl 10 bin ton PET ie geri kazanlmaktadr. PE/PP Polietilen ve polipropilen tr plastik atklar kk lekli ok sayda iletme tarafndan geri kazanlmaktadr. Ylda yaklak 150200 bin ton civarnda atk plastik ilenerek geri dntrlmektedir. Metal Ylda yaklak 2 milyon ton civarnda hurda metal toplanarak geri kazanlyor. Hurda demir/elik kullanm bu alandaki en byk miktar oluturulmaktadr. Evsel atklar arasnda ise alminyum iecek kutular nemli bir ham madde ve enerji kaynadr. Yaklak 5 bin civarnda alminyum kutu ise yurt dna ihra edilmektedir (28). 3.3.3. Geri kazanmn yaplaca blgenin incelenmesi Blgenin seimi Belediyelerin mevcut ara, ekipman ve elemanlar ile tm belediye snrlar iinde geri kazanm uygulamasn balatabilmeleri pek mmkn olmamaktadr. Dolaysyla ncelikle geri kazanm uygulamalarnn pilot blgelerde balatlmas ve kademeli olarak yaygnlatrlmas daha uygun olmaktadr. Pilot blge seiminde dikkat edilecek hususlar aada belirtilmitir.

66

Demografik yap Konut Says Pilot blge seiminde en nemli lt konut saysdr. Konut says hem toplanacak malzeme miktar hem de bu blgede uygulama yaplabilmesi iin gerekli toplama arac ve eleman saysnn belirlenmesinde nemlidir. Bir toplama aracyla (normal ak kasa kamyon) ve kiilik toplama ekibiyle bir gnde ortalama 3 000 konutluk blgeden toplama yaplabilmektedir. Dolaysyla konut saysna gre toplama arac says ve toplama yaplacak gn says belirleyecektir. rnek olarak bir toplama arac ve toplama eleman (bir ofr + iki adet toplama eleman) haftada iki gn toplama yapabilecekse yaklak 6 000 konutluk bir blgede uygulama balatlabilir. Yerleim zellikleri lk uygulama blgesi olarak mmkn olduunca dzenli yerleim blgelerinin seilmesi gerekmektedir. zellikle kapcl dzenli siteler mevcutsa buralarn uygulama blgesi olarak tercih edilmelidir (11). Seilen blgedeki mevcut durum Seilen pilot blgede p toplama sistemi, p toplama periyodu ve gnn hangi saatlerinde p toplama yapld nemlidir. Geri Kazanlabilir Atklarn ple karmasn engellemek iin bu atklarn mevcut p toplama gn ve saatleri dnda toplanmas gereklidir. Ayrca pilot blgede pler poetle toplanyorsa ve bu i iin belirli renkte poetler kullanlyorsa geri kazanlabilir atklarn p poetlerinden farkl renkte olmas gerekmektedir.

67

Bunlarn dnda pilot blgede mevcut p toplama gzergh ve p biriktirme noktalar geri kazanlabilir atklarn toplanmasnda da kullanlabilir. Toplama yntemi Geri kazanmda pe atlan deerlendirilebilir (geri kazanlabilir) atklarn (cam, metal, plastik, kat-karton v.s.) kaynanda yani evlerde, iyerlerinde ve okullarda pten ayr biriktirilmesi, Belediye tarafndan pten ayr toplanmas, kark olarak toplanan bu atklarn cinslerine gre ayrlp geri dntrlmek ve yeni rnler elde etmek zere ilgili sanayi kurulularna sevk edilmesidir. Bu amala iki eit toplama sistemi uygulanmaktadr; Poetle toplama Konut sakinleri ve iyeri sahipleri evlerinde ve iyerlerinde cam, metal, plastik, kt-karton gibi deerlendirilebilir atklarn pe atmayacaklar, herhangi bir pazar poetinde kark olarak biriktirecekler. Bu poetleri gnlk olarak kapclarna teslim edecekler, kapclar da bu poetleri belediye tarafndan kendilerine bedelsiz olarak verilen geri kazanm torbalarnda biriktirecekler ve belediye tarafndan kendilerine bildirilen gn ve saatte (haftada bir gn) bu torbalar azlar bal bir biimde bina nlerine karacaklardr. Belediyenin bu malzemelerin dzenli toplanmas iin tahsis ettii ara ve elemanlarca belirlenen gn ve saatte bina nlerinden bu poetleri toplayacak, bu srada her binann ihtiyac olan yeni poetleri de brakacaklardr. Bu ksmda dikkat edilmesi gereken hususlar; ayrma ve toplama ilerinin yneticilere, kapclara ve konut sakinlerine ok iyi anlatlmas, blok

68

ynetiminin toplama ilemini kontrol etmesi, gerektiinde kapclar uyarmas gerekmektedir. Bu konuda belediyece alnacak nlem; tm bloklarn listesinin bulunduu kartlar hazrlayarak her hafta toplama ilemi srasnda hangi bloktan ne kadar torba alnd kaydedilmeli projeye katlmayan bloklar varsa bunlar tespit ederek nedenlerini aratrmaldr. Gerekiyorsa bu bloklarn yneticilerine, kapclarna ve konut sakinlerine proje yeniden anlatlmaldr. Kapc olmayan binalarda konut sakinlerine evlerinde ayrdklar ambalaj atklarn poet iinde kendilerine belirtilen gn ve saatte bina nne karmalar sylenebilir (33). Konteynr sistemi Bu uygulamada ama vatandalara evlerinde ve iyerlerinde ambalaj atklarn cam, metal, plastik ve kt-karton olmak zere cinslerine gre ayr ayr biriktirmeleri, biriktirdikleri bu malzemeleri merkezi noktalara koyulacak konteynrlara atmalarnn salanmasdr. Bunun iin ncelikle bu amaca uygun olarak yaplm konteynrlara ihtiya vardr (33). Toplanacak atk trleri Konut sakinlerinin pe atmayarak ayr olarak biriktirecekleri malzemeler aada belirtilmitir. - Plastikler: PET (su, merubat ve sv ya ieleri) PVC (su ve ya ieleri) PE (deterjan, dier ya ambalajlar, leen, bulaklk, naylon kaplar gibi hacimli plastikler) PP (mevcut plastik ielerin kapaklar gibi)

69

PS (yourt, ayran, margarin kaplar) - Cam: Cam ie ve kavanozlar - Metal: Ya tenekeleri, dier tenekeler, konserve kutular, teneke ve alminyum merubat iecek kutular. - Kt ve Karton: Gazete, dergi, kullanlm ktlar, ambalaj kartonlar, mukavva, merubat ve st kutular (Lamine karton) (34). Atklarn toplanmasnda kullanlacak aralar Normal Aralar Geri Kazanlabilir Atklar herhangi bir ak veya kapal kasa kamyonla toplanabilir. Belediyelerin zel aralar temin etmesine gerek yoktur. Sktrmal p Toplama Aralar Belediyeler p toplamada kullandklar sktrmal aralar da kullanabilir. Ancak bu aralarn sktrma oranlarnn azaltlmas gerekmektedir. Mevcut sktrma oranlar ile geri kazanlabilir atklar sktrldnda cam ie ve kavanozlarn krld grlmtr. Ancak aralarn sktrma oranlar azaltldnda bu sorun yaanmamaktadr (33). Tahmini toplanacak atk miktar evko Vakf tarafndan lke genelinde 55 Belediye ve yaklak 177 000 konutta devam ettirilen geri kazanm projelerinde elde edilen verilere gre; ortalama konut bana haftada yaklak 0,6 kg deerlendirilebilir atk

70

toplanmaktadr (11). Belirlenen uygulama blgesinde balatlacak geri kazanm uygulamas ortalama bir verimlilie ulatnda toplanabilecek deerlendirilebilir atk miktar yaklak olarak; Haftalk atk miktar konut says x 0,6 kg/konut kadardr. rnein; Ankarada Etimesgut Belediyesi Geri Kazanm Projesi kapsamnda toplam 8 309 konutta uygulama yaplmaktadr. Bu blge iin bir haftada toplanabilecek ortalama malzeme miktar; 8 309 konut x 0,6 kg/konut = 4 985 kg/haftadr. Ancak uygulamann ilk haftalarnda bu miktarda malzeme toplanmayabilir. Gerek konut sakinlerinin gerekse kapclarn uygulamaya almalar ve benimsemeleri yaklak 6 haftalk bir sre alabilir. Toplama ilemi baladktan sonra 6 hafta iinde bu deere ulaldnda bu blgede yaplan alma ortalama verimlilie ulat kabul edilebilir (11). Kark olarak toplanacak malzemelerin kompozisyonu da yaklak olarak aadaki gibi beklenebilir. Cam Kt-Karton Plastik Metal : % 30 : % 35 : % 25 : % 10

Toplama arac ve personel ihtiyac Geri kazanm uygulamasnn balatlabilmesi iin 1 toplama arac ve 1 ofr ve 2 toplama personeline ihtiya vardr.

71

Halen devam eden geri kazanm uygulamalarnda elde edilen rakamlara bakldnda normal sktrmasz bir kamyonla bir gnde yaklak 3 000 konutluk bir blgeden toplama yaplabilir. Haftada 5 gn toplama yaplaca kabul edilecek olursa 1 toplama aracyla yaklak 15 000 konutluk (60 000 kiilik) bir blgeden toplama yaplabilir. Uygulama blgesi 15 000 konuttan byk ise ikinci bir toplama aracna ihtiya vardr (11). Toplama periyodu lkemizde devam eden Belediye Geri Kazanm Projelerinde konutlarda biriktirilen geri kazanlabilir atklar haftada bir gn toplanmaktadr. Bir toplama aracyla bir gnde en fazla 3 000 konutluk bir blgeden toplama yaplabilecei ve aracn bir seferde 11,5 ton malzeme tayaca kabul edilecek olursa tm proje sahasnn blgelere ayrlmas ve her blgenin toplama gnnn farkl olmas gerekmektedir. Yukarda verilen rakamlar nda seilecek proje uygulama blgesi byklne gre toplama gn says arttrlabilir. Balatlacak olan uygulama blgesi iin toplama gnleri ve saatleri Belediyece duyurulacaktr. Toplama torbalar 80 x 110 cm ebadnda olup 10 dairelik bir apartmann bir haftalk ihtiyacn biriktirmeye uygundur. Bu torbalar mavi renkli olup baskldr (ekil 3.9). belirlenip yaplacak toplantlarda konut sakinlerine

72

GER KAZANILAB L R ATIKLAR ND R

CAM, METAL, PLAST K, KIT/KARTON DIINDA YABANCI MADDE ATMAYINIZ ekil 3.9. Geri kazanlabilir atk toplama torbas (33) Uygulama blgesi iin haftalk torba ihtiyac proje blgesindeki toplam konut saysnn 10a blnmesi ile elde edilebilir. Bu torbalar konut sakinleri projeye alncaya kadar yaklak 2 veya 3 ay boyunca konutlara Belediye tarafndan verilecektir. Belediye bu torbalar bloklara datacaktr. Bu sre sonunda bu torbalara gerek olmadan ambalaj atklarn herhangi bir poette biriktirerek toplama noktalarna karmalar proje balangcnda yaplacak olan bilgilendirme toplantlarnda konut sakinlerine anlatlacaktr (33). Toplanan malzemelerin deerlendirilmesi - Direkt Sat: Uygulama boyunca konutlardan pten ayr olarak toplanacak ambalaj atklar kark olarak bu malzemeleri toplayan, ayran, ileyen veya geri dnm sanayine veren kurululara satlr. Her belediyenin p depolama sahasn ileten mteahhitler ve p toplama hizmeti veren kiiler bu sat iin idealdir. - Ayrma Tesisleri: Evsel veya ticari kaynaklarda oluan deerlendirilebilir atklarn dzenli ve temiz bir ekilde geri dnm tesislerine satlmasn temin edebilmek iin ayrma tesislerine ihtiya vardr. Ayrma tesisleri

73

kapasite ve alma biimlerine gre eitli trlere ayrlr, ancak manel veya otomatik ayrma tesisleri olarak iki ana grupta ilenmektedir (33). 3.4. Kat Atk Depolama - Dzensiz (vahi) depolama: Atklarn ak araziye rasgele boaltlmasdr. Bu usul evreye verecei zararlardan dolay son derece tehlikeli ve sakncaldr. Trkiyede yaygn ekilde kullanlan bu yntemde, pler hi bir nlem alnmadan bir alana atlp braklmaktadr. adalktan uzak olan dzensiz depolamada yeralt sular kirlenmekte, rahatsz edici kokulara, yangnlara neden olmakta, sinek vs. gibi problemler dourmakta, burada beslenen ku ve dier hayvanlar bulac hastalklarn yaylmasna sebebiyet vermektedir. Bu nedenle bu yaklamdan en ksa zamanda vazgeilmelidir. - Dzenli depolama: Bu yntemde, toplanan pleri uzaklatrmak iin seilen saha dikkatli bir ekilde bu ama iin hazrlanmakta ve iletilmektedir. Dzenli depolama iin seilen alann nce geirimsizlii Depolama sahasnn geirimsizlii salanrken salanmaktadr. Bu ama iin kil ve gerekirse zel ekilde hazrlanm membranlar kullanlabilir. plerden kaynaklanacak sznt sularn toplayacak drenaj sistemi de yaplmaktadr. Bu hazrlklar tamamlandktan sonra plerin bu sahaya dklmesine balanmaktadr. Dklen pler her gn iyice sktrldktan sonra her taraftan en az 20 cm kalnlnda toprakla rtlmektedir. Arazi dolduka, rme neticesinde oluacak gazlar uzaklatrmak iin gerekli boru tertibat da yerletirilmektedir. Arazi tamamen dolduktan sonra 1 m toprakla rtlmektedir. Bu yntemde, depolama sahasna dklen plerin iinde bulunan organik maddeler anaerobik bozuma neticesinde CO2, CH4, NH3 ve H2S gazlar ile

74

suya dnmektedir. Bunlardan metan (CH4) kalorifik deeri yksek yanc bir gazdr. Bu nedenle sz konusu gazn toplanp enerji retimi iin kullanlmas nerilmektedir. Organik maddelerin haricindeki maddelerden de bir ksm deiik yntemlerle imha olmakta veya paralanmakta ve yalnz naylon torbalar gibi inert baz maddeler bozumadan veya paralanmadan kalmaktadr. Bozuma neticesinde bu sahalarda zamanla kmeler oturmalar grlmektedir. Bu nedenle terkedilmi, dolmu dzenli depolama sahalarnn stnde bina yapmaktan kanlmaldr. Bunun yerine sz konusu sahalar imlendirilip golf, futbol sahalarna dntrlebilir. Bu uygulamann en iyi rnei Amerika Birleik Devletlerinde San Francisco yaknlarndaki Montain View deki Shoreline Dzenli Depolama Sahas tekil eder. Buras, takriben 10 milyon ton p atldktan sonra golf sahasna, yelkencilik iin kullanlan suni bir gle, kontroll bir vahi hayvan parkna ve otlak sahasna dntrlmtr. ABnin 15 ye lkesinde vahi depolama alan bulunmamaktadr. Trkiye'deki 81 belediyenin 65'inin pleri vahi depolama yntemiyle doaya brakmakta ve atk sular artlmamaktadr. Btn dnyada gemiten gelen (rasgele atma) vahi depolama usul zamanla yerini modern tekniklere brakmtr. Modern yntemlerde atklar bertaraf edilirken oluan gaz ve sznt sular topraa ve havaya kararak insan saln tehdit etmesinin nlenmesi amalanmaktadr. Dnyann birok yerinde bu adan hem kesin zm hem de ekonomik olmas sebebiyle en yaygn yntem atklarn dzenli depolama yoluyla bertaraf edilmesidir. Genel olarak, dzenli depolama, kat atklarn, titizlikle seilmi ve hazrlanm bir alana, sistemli olarak yaylp zerlerinin toprakla

75

rtlmesinden ibarettir. Ayrca, uygun arazilerin bulunmas artyla bu yntem en ekonomik ve en kolay imha seeneidir. Avantajlar - Uygun arazi bulunduu takdirde ekonomik yntemdir. - n yatrm nispeten en az olan yntemdir. - Nihai imha metodudur. Her trl p iin uygulanabilir. - Esnek bir metottur. Kat atk miktarna gre kapasite kolaylkla arttrlabilir. - Kullanlp kapatlan araziden rekreasyon amacyla istifade edilebilir (10). Dezavantajlar - Kalabalk yrelerde, ekonomik tama mesafesi iinde uygun yer bulmak gtr. - Yerleim yerlerine yakn deponi alanlar iin, halkn muhalefeti ile karlalabilir. - Tamamlanm deponi alanlarnda gk ve yerel kmeler olabileceinden devaml bakm gereklidir. - Sv ve gaz szntlar kontrol edilmezse, sakncal durumlar ortaya kabilir (10). 3.4.1. Depolama iin yer seimi dikkat edilmesi gereken kriterler Yer seim sreci dinamik bir sre olup, farkl pozisyonlardan (disiplinlerden) ve farkl bilimsel alanlarda grev yapan birok insan ilgilendiren bir konudur. Farkl idari birimler arasndaki idari problemler ve birok belediye arasnda kurulmas gereken koordinasyon, ibirlii ve entegrasyonlar ile ilgili konular statik bir modelle zmlenemez. Yeni bir depolama alannn nerede tesis edilecei konusunda her zaman en iyi yant bulunamayabilir. Bunun nedeni

76

bu tr konularda niha karalarn siyas sebeplere dayanmas veya depolama sahas iin yer seimi alternatiflerinin daha nceden yaplm olmasdr. Karar verme sreci daha ak ve effaf olmaldr. Yeni bir depolama sahas iin yer seimi drt safhada incelenebilir. 1. Safha: Birinci safhada, aratrma yaplacak sahalar tanmlanr ve

ardndan eleyici kriterler (harite tutulmas zorunlu durumlar) kullanlarak bunlarn saylar azaltlr. rnein, bu safhada Trkiye iin aratrma yaplacak alanlar yerleim yerlerinden 15 km mesafede olacaktr gibi bir gr dikkate alnabilir. 2. Safha: kinci safhada, birinci safhadaki kritere gre uygun bulunan sahalarn says daha az snrlayc kriterlerle (azaltan kriterler) daha da azaltlr. Burada kullanlan "azaltc kriterler" yerel koullara ve ihtiyalara gre ayarlanr. Burada sz edilen azaltc kriterlerin uygulanmasndan sonra uygun depolama sahalar iin yaklak 5 adet uygun saha kalmaldr. Bu safha sonunda depolama tesisi iin eer uygun saha says bundan daha fazla ise baz kriterlere ulalabilirlilik zorlatrlmaldr (snr deerler ykseltilmelidir). 3. Safha: nc safhada, yaklak 5 adet depolama sahas yerleimi iin; "dzenleme kriterlerine gre puanlandrlacaktr. Dzenleme kriterleri 5 blme ayrlr. Yer seimi her bir kriterin alaca puana gre bir sralamaya sokulur. Her blm iin her yerleime ayr bir sralama puan verilir. 4. Safha: Sralanm puanlar genel bir puanlama izelgesinde toplanrlar. Eer gerek grlrse bu aamada bir "arlk faktr" uygulamas yaplabilir. Depolama alan iin en uygun yerleim yeri sralama puanlarnn toplamyla belirlenir.

77

1. ve 2. Safhalar (eleyici ve azaltc kriterler) szge ilevini grrler. Bunun nedeni ikinci safhadan sonra, birbirleri ile kyaslanabilecek depolama yer alternatiflerinin says snrlanm olmaktadr. Bu raporda sunulan metodoloji mukayesenin niha yer seimine varmak iin nasl yaplmas gerektiini ortaya koymaktadr. Birok durumda eleyici, azaltc ve tasnif edici kriterlerinin tm kullanlamaz (kullanlmayabilir). Bunun nedeni baz kriterlerin konu ile ilgisiz olmalar veya bu kriterler iin herhangi bir bilginin bulunmamasdr. Hibir bilginin bulunmad durumlarda, bu kriter ya dikkate alnmaz ya da bu kriter iin saha aratrmalar yolu ile ek bilgi edinilir. Birok durum iin saha aratrmalarnn yaplmas ve bu aratrmalar sonunda 3. Safha almalarnn tamamlanabilmesi iin (puanlamann yaplabilmesi iin) yerst sular ve toprak zellikleri gibi verilerin elde edilmesi gereklidir. Eer bir depolama sahas iki veya daha fazla ehir / kasaba iin hizmet verecek ise, bu durumda sz konusu yer depolamann tm evreye getirecei etkisinin azaltlmas gayesi ile ilgili yerleimler tarafndan paylalmaldr (29). Kriterler Eleyici kriterler Yerleim birimler Bir ehir (kasaba) veya ky iinde atk depolama sahasnn tesis edilmesi, burada yaayanlar iin rahatszlk verecei iin uygun deildir ve istenmez.

78

Yerleim birimleri etrafnda tampon blge Yeni depolama tesislerinin toz ve ses emisyonlarna sebep olmalarndan dolay yerleim yerlerinden 250 m'ye kadar olan mesafelerde ina edilmesi nerilmemektedir. Depolama sahasnn 250 m'lik evresinde, toz ve koku emisyonlar alglanabilmektedir. Yerel hakim rzgr yn ve hzna bal olarak, burada sz edilen 250 m'lik mesafe 100 - 250 m daha da arttrlabilir. Genel olarak, yeni depolama tesisleri, meskun yerlere en az 250 m uzaklkta ina edilmelidir. Depolama sahasnn ruhsatlandrlmas ve buna bal olan yaptrmlarn toz ve koku emisyonlar azaltlacak ekilde dzenlenmesi halinde, bu 250 m'lik mesafe daha az da olabilir. Trkiye'de bu tr yaptrmlar henz sz konusu olmad iin, 250 m'lik bir mesafe nerilmektedir. Su kuyular etrafndaki etki blgeler me suyunun elde edilebilecei yeralt sularnn bulunduu yerlerde, depolama sahalar planlanmamaldr. Etki blgesinin ne kadar byk olaca yerel koullara baldr. zel ekolojik, bilimsel veya tarihi deeri olan alanlar zellikle doal parklar ve sim alanlar (gller, nehirler ve ky eridi dahil) depolama sahas yerleimi iin uygun deildir. Depolama sahalar bu zellikteki yerlere ait tampon blgenin 150 m kadar mesafesinde kurulmamaldr. Bunun amac, bu yerleri depolama sahasnn etkisinden korumak ve doal alanlar insan etkisi altnda kalan yerlerden ayr tutmaktr.

79

Askeri alanlar Askeri personelin eitimi veya askeri ekipmanlarn testi iin kullanlan sahalar kamuoyunun kullanmna ak deildir. Sel blgeleri Yeralt sular, yamur sular veya nehir sular tarafndan dzenli olarak sele maruz kalan blgeler depolama sahas yer seimi iin uygun deildir. Sel, depolama sahasnn zemin emniyetini olumsuz etkiler ve depolama sahasnn evresindeki kirlenme riskini arttrr. Hava alan civar Uaklar iin kularn varl nemli bir tehlikedir. Organik atklar kular iin ekici olduu iin, depolama sahalarnn hava alanlarnn en az 5 km uzaklnda olmas nerilmektedir. Mezarlklar Mezarlklarn (kullanmda olanlar ve eski olanlar) 100 m civarna depolama sahalar kurulmamaldr. Mezarlklarda, sessizlik hem llere sayg asndan, hem de ziyaretiler iin nemlidir. Tapulu mlk Eer belirli yerlerde mlk sahibi ile meydana gelebilecek anlamazlklar nedeni tapulu mlk edinilmesi zor ise veya yasal konular nedeni ile eitli zorluklar sz konusu ise yeni depolama tesisleri iin seilecek sahalar bu blgelerin dnda tutulmaldr (29).

80

Azaltc kriterler Azaltc kriterin amac, eleyici kriterleri kullanarak elde edilen yeni depolama yerleri ile ilgili aratrtmay daraltmaktr. Azaltc kriter aratrlan blgelerin snrlandrlmasn daima salayamayabilir. Azaltc kriterin kullanlmas sonucunda, kurulacak bir depolama tesisi iin en uygun yerin bulunmasnda birbiri ile kyaslanabilir nitelikte 5 6 potansiyel yerin seilmesidir. Trkiyede faaliyetin bilgi toplama zorluunu azaltmak iin 23 aday alan ile snrlandrlmas daha uygundur. Azaltc kriterler olarak aadaki kriterler gz nne alnmaldr: Toplama alanndan uzaklk Eer yeni bir depolama alan, toplama alanndan ok uzak olursa, nakliye maliyetleri ok fazla artmaktadr. Nakliye ve toplama maliyetlerini azaltmak iin yeni transfer istasyonlarna ihtiya duyulduundan bu konu zellikle nemlidir. Transfer istasyonunun mevcudiyeti, hem nakliye giderlerini azaltmakta, hem de depolama sahas yer seimi alternatiflerini arttrmaktadr Ulam problemleri Ulam problemleri zellikle depolama sahasna giden yollarn atk toplama aralar iin kt durumda olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu aralarn geemeyecekleri kadar dik olan ve meskn blgelerden geen yollar, atk nakliye trafii asndan uygun deildir. Zor altyap koullar Eer yeni bir depolama sahasnn yer, mevcut altyap projelerine engel tekil edecek ekilde ise (rnein, kablo, yol veya drenaj planlar) byle bir alann

81

depolama sahas olarak kullanlacak hale getirilmesi zordur. Nzm imar planlar ve arazi kullanm planlar bu konuda bilgi verebilirler. Jeolojik kstlamalar Jeolojik bilgilere jeolojik tehlike olasln anlalmas iin ve yatak kayacnn belirgin zellikleri iin ihtiya duyulur. Bir blgenin yer deitirme hassasiyeti, volkanik hareketler, toprak kaymas o blgeyi depolama sahasnn yerleim yeri iin ok daha az uygun klar. Eer bir yatak kayac depolama sahasnn temelini oluturacak ise bunun birleim yerleri ve dier kesikli noktalar depolamada oluan kirletici svlarn szmalarna olanak verecek hidrolik aklklar aralklar meydana getirebilir. Hidrojeolojik ve toprak ile ilgili kstlamalar Daha sonraki safhada gerekletirilecek yer seim sreci srasnda hidrojeolojik ve toprak zellikleri uygun sahalarn karlatrlmasnda nemli rol oynayan bu zellikler ayn zamanda yeralt sularn veya nemli akiferleri kirletmedeki yksek riskleri yznden bir depolama sahas iin uygun olmayan alternatifleri tekil ederler. rnekler; yksek toprak geirgenlii, zemin kmesi ve oturmas (turba, bataklk), geirimsiz tabakalarn bulunmamas, dk derinlikteki yeralt sularnn negatif bir (eime) gradyana sahip olmas (sznt) ve doal su toplama havzalar (yeralt sularnn nemli akiferlere boalmas). Yzey rts ve alt tabakada kullanlacak malzemenin mevcudiyeti Depolama sahasnn altn (geirimsiz), yzey rtsn veya bunlarn her ikisinin grevini birden yapacak malzemenin (topran) mevcudiyeti depolama sahasnn yerinin seilmesinde nemli bir faktrdr. Eer

82

depolama sahasnn geirimsiz zemin tabakas ve ara son rts iin yeterli toprak, seilen sahann yaknnda veya yannda ise zamandan ve maliyetlerden tasarruf edilir. Eer bu malzemenin (topran) dardan getirilmesine gerek duyuluyorsa sahada topra muhafaza edecek yeterli byklkte bir yer bulunmaldr. Turistik ve elence alanlar iinde Normal olarak depolama sahalar elence ve turistik blgelerde olmaz. Yeni dzenli bir depolama sahas, turistik alanlarn iinde veya bitiiinde kurulmamaldr. Bununla birlikte baz elence yerlerinin (araba ve motor yarlar gibi) byle bir problemi yoktur. Bu tr yerlerde -iinde veya yaknnda- depolama sahalar ina edilebilir. Depolama sahas iletmeye kapatldktan sonra, nihai kullanm elence yeri gibi de planlanabilir. Endstri blgesi iinde Endstri blgeleri, prensip olarak depolama sahas iin kullanlan blgeler dnda tutulmamtr. Sanayi eidine bal olarak (rnein, toza kar hassas veya yiyecek endstrisinin olmad) sanayi blgeleri depolama sahas olarak kullanlabilir. Sanayi blgesinin bu gaye ile kullanlmasnn avantaj gerekli alt yapsnn hazr olmasdr (29). Dzenleme kriterleri Dzenleme kriterleri, 1. ve 2. safhalarda yaplan elemenin sonucunda ortaya kan birok potansiyel yerin kyaslanmas iin kullanlr. Bu aamada be potansiyel yerden daha fazlasnn kyaslanmamas tavsiye edilir. 1. ve 2. safhalarda yaplan elemelerin sonucunda beten fazla yerin ortaya kmas durumunda, 1. ve 2. safha kriterleri daha sk olarak uygulanmaldr. Sonu

83

olarak 5 potansiyel yer kalmaldr. Ayrca 1. ve 2. safha elemelerden sonra nemli sayda potansiyel yerin kalmamas da mmkndr. Sonuta bir veya birden fazla byk saha tespit edilmi olabilir. Tespit edilen bu geni alan iinde depolamann nerede (bu alann neresinde) yaplaca ortaya konulmak zorundadr. Bunun iin sz konusu byk alanlar bir depolama sahasnn sabilecei genilikte paralara blnmelidir. Bu nedenle de yeni bir depolama sahasnn sahip olmas gereken llerin bilinmesi gerekir. Depolama sahasnn lleri aadaki parametrelere baldr: - Sahann kullanm amac/yarar, - Gerekte depolanan atn miktar ve zellikleri, - Depolanacak atklarn miktarnn tahmini ve zellikleri, - Dolgu derinlii, - Maksimum dolgu ykseklii, - Sahann iletilmesi ile ilgili uygulama, - Ofisler, garaj, tamir/bakm atlyeleri, park, ambar, taban/rt topra iin gerekli olan alanlar (29). Siyasal ve yasal kriter Blge ynetimi tarafndan onaylama Potansiyel depolama sahalar deiik blgelerde bulunabilirler ve her yeni bir depolama sahasnn siyasal olarak kabul grmesi her blge iin farkl olabilir. Siyasal onayn (kabuln) mertebesi, depolama tesisinin blgenin fiziksel planlarna adapte edilmesini ve (gerekli) ruhsatn verilmesi ilemlerini etkiler. stein az olmas, depolama yeri iin kesin kararn verilmesini geciktirir.

84

Yerel yetkililer tarafndan onaylama Karar verme srecinde sadece blgesel ynetim rol oynamaz, ayn zamanda yerel otoritelerle ibirlii de nemlidir. Bunlar blgesel (yada merkezi) ynetimler zerinde etki yapabilirler veya kendi blgelerinde depolama sahas bulunmas konusunda yardmc olma sorumluluunu gstermezler. Yerel yetkililerin katlmnn en az olduu potansiyel depolama sahas en dk sralama puann alr. Depolama sahas zerindeki dier planlarn engelleyici etkisi Depolama sahas (kabul gren veya kabul grecek olan ancak birbiri ile zt planlarn olduu durumlarda) iin baka olanaklar varsa byle bir durumda depolama sahasn yer seimini yapmak olduka zor olacaktr. Saha seimi iin farkl zellikleri (hedefleri) karlatrmak ok zaman alacaktr. En fazla uyumayan zelliklere sahip potansiyel depolama sahas en dk sralama puann alr. Etkin gruplar tarafndan onaylama Kendi blgelerinde veya kendi belediye (hudutlar iinde) bir depolama sahasnn yaplmasnn halk tarafndan kabul, karar verme srecinde nemli bir faktrdr. NIMBY (benim evremde olmaz) olarak zetlenen sendrom yaygn bir tavr haline gelmitir. Eer iyi organize olmu yerel gruplar varsa ve bunlar yerel yetkililer ve medya ile iyi ilikiler iinde iseler halkn etkisi nemli ve anlaml olmaktadr. Halkn onaynn mertebesi, bunlarn karar verme srecini geciktirmeyi nereye kadar baardklaryla llebilir. Halkn onaynn en dk olduu blgedeki potansiyel depolama sahas, en dk sralama puann alr.

85

Depolama sahasnn mlkiyeti Yeni bir depolama sahasnn gereklemesi iin gerekli olan alann kime ait olduu olduka nemlidir. Sz konusu alana kamunun sahip olmas daha avantajldr. ou zaman zel mlk sahipleri kazan konusunda problem karrlar. Bazen kamulatrma gerekmekte ve bu prosedr de projenin gereklemesini geciktirmektedir. Mlkiyetinin kazanlmas en zor olan potansiyel depolama sahas alan en dk sralama puann alr (29). Finansal ve ekonomik kriter Arazi satn alma maliyeti Arazi satn alma maliyeti her blgede farkllk gsteren arazi fiyatlarna baldr. Fiyatn oluumu iin arazinin ne ekilde/nasl kullanlaca nemlidir. Depolamaya ulam maliyetleri Depolamaya giri maliyetleri, depolamaya yakn olan yollarn var olup olmadklarna ve bunlarn atk kamyonlarnn kullanm iin ne kadar uygun olduklarna baldr. Eer, mevcut yollarn yeniden dzenlenmesi gerekli ise maliyetler artacaktr. Depolama sahasna ulam salayan yollar (yeni veya elden geirilmi) asndan en dk maliyetli potansiyel depolama sahas en yksek sralama puann alr. Tama maliyetleri Tama maliyetleri atn ortaya kt kaynaklardan depolama sahasna olan tama mesafesine, toplama yntemine ve tama sistemine gre belirlenir. Tama maliyetleri iin nemli faktrler; atk transfer istasyonlarna

86

ihtiya duyulmas ve demiryolu kullanma imkanlarnn var olmasdr. En dk tama maliyetli potansiyel depolama sahas, en yksek sralama puann alr. Personel ve bakm maliyetleri Byk ihtimalle personel maliyetleri (iletme ynetimi, sahann bakm, tartm kprs, sktrc srcleri, muhasebeci) potansiyel depolama sahalar arasnda nemli farkllklar gstermeyecektir. Bakm, byk oranda, gnlk veya dzenli rtme ve depolamann sreklilii iin gerekli, topran elde edilebilirliliine baldr. Eer toprak o blgede mevcut deilse, dardan getirilmesi gerekecektir. Bu da sahann (ve ekipmanlarn) bakm maliyetlerini arttrr. Ayrca, drenaj sisteminin izlenmesi ve yzey suyunun kalitesi de bakm maliyetleri iin nemli faktrlerdir. En dk maliyetli bakm maliyeti olan potansiyel depolama sahas en yksek sralama puann alr. evre korumas iin ekstra maliyetler Topran ve suyun kirlenmesinden kanmak iin, depolamada ekstra teknik nlemlerin alnmas gerekir. Sznt suyunun toplanmas ana faktrdr. Bu nedenle dier teknik koullar u ekilde yerine getirilmelidir: Saha alt rts olarak bir kil tabaka ve/veya jeomembran (sentetik) tabaka, rt tabaks, bir drenaj sistemi, sznt suyu havuzu, kanalizasyon sistemi ve/veya sznt suyunun tanmas, su iaret seviyesinin izlenmesi. evresel koruma iin en dk maliyetli potansiyel depolama sahas en yksek sralama puann alr.

87

Depolama sahas kullanma kapatldktan sonra evre korumasna devam edilmesi iin gereken maliyetler Depolama sahas kullanma kapatldktan sonra evre korumasna devam edilmesi iin gerekli maliyetler, ton bana den bertaraf/tonaj fiyatna (tip fee) eklenmi olmaldr. Bu maliyetler sadece son kullanm iin ortaya kan maliyetler deil, ama ayn zamanda yeralt suyunun kalitesinin izlenmesi, depolama gaznn varl, gazn kazanm ve doldurulmu depolama sahasnn stabilitesi ile ilgili maliyetlerdir. Yaplacak harcamalar; doldurulan atn karakteristiine, topran eidine, hidrojeolojik konuma ve sahann nihai kullanm tipine baldr. Korumann devam etmesi iin en dk maliyetli potansiyel depolama sahas en yksek sralama puann alr (29). 3.4.2. Dzenli depolama alan inaat Dzenli depolama sahasnn birimleri Dzenli depolama sahasnn inaatnda, aadaki birimler yerel zellikleri ve mevzuat hkmlerini gz nnde bulundurularak tasarlanmaldr: - Depo taban: Geirimsiz mineral zemin, sentetik rt, drenaj tabakas - Sznt suyu toplama ve tasfiyesi: Toplama borular ve kolektrleri, artma tesisi - Depolama gaz toplama, deerlendirme ve tasfiyesi: Toplama borular ve kolektrleri, yakma mealesi ve deerlendirme nitesi - Binalar- Kantar: Ayrma tesisi, sosyal ve idar binalar, laboratuar, tamirat hane, garaj, stok vb. - Aralar - Depolama sahasnn st rts (42).

88

Depolama alan dizayn Depolama alannda p sznt sularnn topraa ve yeralt sularna karmasn nlemek amac ile taban izolasyonu yaplr. Mineral tabaka, geomembran ve geotekstil son olarak da drenaj tabakas olarak akl tabakas serilerek geirimsizlik tam olarak salanr (Resim 3.2).

Resim 3.2. Depolama alan inaat (42) Tm bu tabakalarn oluturulma amac yeralt sularna zararl maddelerin karmas nleyerek, toprak ve yeralt sular tamamen korumaktr. Farkl atklar iin farkl taban izolasyonu yaplr. Evsel Atk Lotu Yaps Tehlikeli olmayan evsel atklarn dklmesi iin kullanlacak alann bykl, yaps atk kapasitesine ve ieriine gre belirlenmektedir. Yeralt yapsnn incelenmesi amacyla sismik ve elektrik alma yaplr. Ayrca deiik noktalardan sondaj almas yaplarak rnekler alnr. Bu rnekler Zemin Mekanii Laboratuarlarnda incelenir.

89

Arazi yapsna gre atklarn depolanaca havuzlarn yerleri hazrlanr. Kenar yzeylerine beton dklr. Arda kalan havuzun zemini ise sznt sularn engellemek iin Resim 3.3deki gibi dzenlenir.

Resim 3.3. Deponi evsel atk lotu taban kesiti (42) Katmanlar ekildeki gibi dzenlenirken akl, kum ve kilden farkl olarak iki malzeme daha kullanlr. Bunlardan ilki jeotekstil denilen kee benzeri geirimli bir tabakadr. Dieri ise jeomembran (geirimsiz tabaka)dr. Bunlar sznt sularnn topraa kararak yeralt kaynaklarn kirletmesini engellemek iin kullanlr. Bu sznt sularn tahliye etmek iin ise belirli aralklarla sznt suyu drenaj borusu yerletirilir (42). Tehlikeli Atk Lotu Yaps Tehlikeli atklarn dklecei zemin evsel atk lotundan farkldr.

90

Resim 3.4. Deponi tehlikeli atk lotu taban kesiti (42) Bir kat jeotekstil, bir kat jeomembran ve bir kat da drenaj tabakas yerletirilmitir (Resim 3.4). Evsel atk lotunda atk stne 15 cm toprak serilirken bu tabaka tehlikeli atkta daha komplekstir (42). ki kat jeotekstil, bir kat jeomembran, bir kat drenaj tabakas, 100 cm kalnlnda bitkisel toprak ve jeosentetik erozyon nleyici tabaka ile kapatlr (ekil 3.10). Dzenli depolama sahalarnda oluan sznt sular taban izolasyonu yaplrken denen borular vastasyla toplanr. Sznt sularnn toplanmas ve toplama haznesi veya artma tesisine aklar araziye verilen uygun eim ile salanr.

91

ekil 3.10. Tehlikeli atk lotu st rt tabakas kesiti (42) Sznt sularnn yeralt sularna ve topraa zarar vermemesi iin artma sistemi kurulur. Sznt sular zerinde yaplan almalar eitli artma ekilleri ile artlabilir. Kat atk depolanmas tamamlandktan sonra szdrmaz sahann iine yamur sularnn karmas nlenir ve bitkisel toprak da serildikten sonra yeillendirme almas yaplr. Bu nihai rt tamamlandnda, alann zerinde sahada eitli yap gerektirmeyen sosyal tesis ve futbol, basketbol, voleybol, golf sahalar ve ay baheleri alanlar yaplabilir.

92

4. ANKARANIN P SORUNUNA ZM NER LER 4.1. p Miktarlar Ankara genelinde 1981-82 yllarnda yaplan p analizinde; plastik atklarnn oran % 1,2 ile % 4,3 arasnda deimekteydi. Metal ise % 0,5 ile % 2,1 arasnda deiiyordu. Son on yl iinde % 100 art olmas kabul edilebilir. Bu durumda toplam pteki plastik oran % 4,5, metal oran ise 2,5 dolayndadr. Plastik ve metalin ortalama toplam pteki pay bu durumda % 7 civarndadr (43). 1993 ylnda yaplan daha ayrntl aratrma sonucuna gre Mamak plne dklen pn fiziksel zellikleri belirlenmitir. yi sktrlm p iinde, p bileenleri iin deiik sktrma oranlar ve younluklar kabul edilerek 1000 kg p iin verilen ortalama sktrlm hacim deerleri kullanlarak ortalama sktrlm p younluu 689,4 kg/m3 olarak hesaplanmtr. Bileenler snmada doal gazn yaygnlamas ile kl oran azalmakla birlikte nfus artmasyla da kat-karton-plastik oranlar kendi ierisinde ortalama %5 orannda azalma/artma gstermitir (izelge 4.1). Ankara ilindeki belediyeler tarafndan toplanan evsel nitelikli kat atklarn iindeki geri kazanlabilir nitelikli atklarn yzdesi izelge 4.1e gre ortalama %18,8dir. Yllk p miktar ortalama 1 577 000 t/yl olan Ankarada evsel nitelikli kat atklar ierisindeki geri kazanlabilir atk miktar yaklak 296 476 t/yldr. Toplam atk miktarnn yaklak % 50-55i biyolojik kkenlidir. Ankarann ilelerinde kii bana den gnlk p miktarlar (izelge 4.2) ilelere gre deiiklik gstermekle birlikte Altnda ve ankayada

93

dierlerine gre daha fazladr. Gnlk toplam p miktarlarnda ise (izelge 4.3) ankaya 1 089 234 kg/gn ile en fazla atk reten iledir. izelge 4.1. Mamak plne dklen pn fiziksel zellikleri (12)
SIKIMI

AIRLIK B LEEN KatKarton Plastik Metal Tekstil Cam Moloz Ta Organik Madde Kl % 47,8 % 30,5 508 324 % 8,4 % 7,7 % 1,1 % 1,3 % 1,6 % 1,6 89 81 12 14 18 18 YZDE (kg)

YOUNLUK (kg/m )
3

HAC M (m )
3

SIKITIRMA

HAC M (m )
3

ORANI 0185 0,1 0,225 0,15 0,4 0,2 0,33 0,75

0,27 34,1 240,3 84,1 193,8 104,1 288,3 480

1,35 0,33 0,05 0,22 0,07 0,17 1,76 0,68

0,220 0,038 0,009 0,033 0,028 0,034 0,580 0,810

izelge 4.2. Kii bana den gnlk ortalama p miktarlarnn ilelere gre mevsimsel dalm (12) le Altnda ankaya Keiren Mamak Yenimahalle Genel K Ortalamas (kg) 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 Bahar Ortalamas (kg) 0,78 0,76 0,58 0,56 0,63 0,67 Yaz Ortalamas (kg) 0,74 0,74 0,55 0,55 0,51 0,63

94

izelge 4.3. lelere gre ortalama gnlk p miktarlar (12) le Altnda ankaya Etimesgut Keiren Mamak Sincan Yenimahalle Genel p Miktar (kg) 537 770 1 089 234 623 936 521 206 569 187 240 632 741 064 4 323 029

lelere gre pn iindeki evsel ve iyeri atk oranlarna baktmzda Altnda, ankaya ve Yenimahallede iyerlerinin ok, dier ilelerde ise konutlarn ok olduunu syleyebiliriz (izelge 4.4). izelge 4.4. lelere gre pn iindeki evsel ve iyeri atk oran (12) le Altnda ankaya Etimesgut Keiren Mamak Sincan Yenimahalle Genel Evsel Atk % 83,9 % 92,1 % 93,7 % 98,9 % 98,5 % 97,2 % 93,0 % 93,0 yeri At % 16,1 % 7,9 % 6,3 % 1,1 % 1,5 % 2,3 % 7,0 % 7,0

95

4.2. Mevcut p Toplama ve Depolama Hizmetleri Ankarada iki adet p dkme merkezi bulunmaktadr. Bunlardan birincisi Tuzluayr plnn 1979 ylnda kapatlmasnn ardndan, 1980 ylnda p depolamaya balanan Mamak pldr. Dieri ise 1 Austos 1998 tarihinden itibaren p dklmeye balanan Sincan adrtepe pldr. Mamak plne gnde 4 bin tonu akn p dklmektedir. Bu zamana kadar yaplan btn p dkme ilemleri vahi depolama eklinde yapld iin ok dank ve insan saln tehdit eder dzeydedir. Sincan adrtepe pl de dzensiz plk alan rneklerinden biridir. Sincan Belediyesinin plk alan zerinde yaplan aratrmalarda damperli ve st ak aralarla uygunsuz ekilde kat atklarn tanmakta olduu, bu atklarn byk bir ksmnn depo ii transfer yollar zerine kontrolsz olarak dkld ve plkteki drenaj borusunun sznt sularnn artlmas amacyla bir artma tesisine balanmad tespit edilmitir (13). Ayrca Bykehir Belediyesi Salk ler Daire Bakanl, evre Sal ube Mdrl tarafndan yrtlen almayla Bakentteki devlet hastaneleri, askeri hastaneler, zel hastaneler, salk ocaklar, zel poliklinikler, medikal laboratuarlar, hayvan hastaneleri, veterinerlik hizmeti veren polikliniklerin dahil olduu 55 hastane ve 716 salk kuruluundan gnde 15 18 ton arasnda tbbi atk toplanmaktadr. Tbbi atk tamas iin tasarlanan teknik donanml 5 adet arala tama yaplmaktadr. Byk hastanelerden gnde bir veya iki defa, kk salk kurulularndan kapasitesine gre haftada 1 veya 3 defa toplama yaplmaktadr. Salk kurulularnn rettikleri tbbi atklar ayr zel poetlere konarak iletme tarafndan tahsis edilmi zel niteliklere sahip bir alanda depolanmaktadr (13).

96

Tbbi atklarnn bir ksm, 1998 ylndan 2001 ylna kadar, Ankara Bykehir Belediyesi tarafndan Ankara Sincan adrtepe Tbbi Atk Depolama Sahasnda, dzenli olarak depolanmtr. 2001 ylndan bu yana ise; 2001 ve 2004 yllarnda olmak zere iki farkl firmaya ihale edilerek dzenli depolamaya devam edilmektedir. Tbbi atklarn toplanmas, tanmas ve dzenli depolanmas ii 2004 Ocak ayndan bu yana bir firma tarafndan yrtlmekte; bahsi geen firma, sadece tbbi atklarn toplanmas, tanmas ve dzenli depolanmas srelerinden sorumlu olup, sahann hazrlanmas ii ise baka bir firma tarafndan yaplmaktadr. Tbbi atk depolama alannda yamur suyu drenaj kanallar mevcut deildir. Alan dalgal bir toporafik yapya sahiptir. Atk dkm yaplan saha da eimlidir. Yamur sular, yan iddetine ve miktarna bal olarak dzenli depolama yaplan alann yzey tabakasnda deiik miktarlarda anmaya ve srklenmeye neden olabilir. Tbbi atk sahasnn kullanm iin, gnlk ve yllk ngrlen atk miktarna gre herhangi bir hesaplama/planlama sz konusu olmayp, ihtiyaca gre yani mevcut sahann kapasitesi dolduka saha hazrlama ii ihale edilmekte ve kullanma hazrlanmaktadr. Sahaya gnlk olarak gelen tbbi atklar tartlmamakta, tahmin yntemiyle torba bana 6 kg/adet olarak kabul edilen tbbi atklar, torba says ile arplarak hesap edilmektedir. Bu hesaplamaya gre, sahaya gnlk 15 ton atk geldii kabul edilmektedir. Tbbi atk reten kurulularn evsel atklarla tbbi atklar kartrma yani ayr ayr toplamama riski her zaman vardr. Bu durum, evsel atklarla karan tbbi atklarn ya Mamak Dzensiz Depolama alanna gitmesi, yada Sincan adrtepe Tbbi Atk Depolama Sahasna gitmesi anlamna gelmektedir. Her iki durum da evre ve halk sal asndan olduka risklidir. Mamak plnde dzenli depolama yaplmad iin, pler insanlar ve hayvanlar

97

asndan her trl temasa aktr, yine sznt sular burada ayrca bir tehlikedir, Mamak plnde halen salksz koullarda elle ayrtrma yaplyor olmas ayrtrma yapan iiler asndan da ayrca bir tehlike oluturmaktadr. Tbbi atk sahasna evsel atklarn karmas da ayn ekilde; gaz k, sznt suyu asndan evsel atklara gre planlanmam olan tbbi atk depolama sahasnda problemlere yol aabilecektir. Tbbi atklarn depoland tm lotlar atk ile dolmutur. Tbbi atk depolanmas iin alan lotlarda geirimsizliin salanmas iin zemine nce jeomembran malzemesi serilerek, ardndan ise kire ve klinoptilolit malzemesi dklerek geirimsizlik salanmtr. Klinoptilolit malzemesi alkali ve toprak alkali ieren, sulu aluminasilikatl bir mineral olan zeolitiin doada en ok bulunan ve sanayide kullanlan eididir. Genelde filtrasyon ilemlerinde kullanlr. Sahada sznt sular iin herhangi bir drenaj sistemi bulunmamaktadr. Dzenli depolama srasnda kire ile birlikte kullanlan klinoptilolit maddesi sahada ayn zamanda su tutucu olarak da kullanlmaktadr. Tbbi atk lotlarnda oluacak gazn tahliyesi (gaz tahliye bacalar) iin de herhangi bir sistem mevcut deildir. Gaz knn kontrol altna alnmas iin alanda yine gaz emme kapasitesi olan klinoptilolit maddesi kullanlmaktadr (36). 4.3. Yntem Ankarann kat atk sorununu aamada ele alabiliriz. 1. Aama: Mevcut Deponin yiletirilmesi 2. Aama: Yaplmas Gereken Tesisler ve zellikleri

98

3. Aama: Yaplan Tesislerin Verimli Bir ekilde letilmesi 4.3.1. Mevcut deponinin iyiletirilmesi Yllk p miktar ortalama 1 577 000 t/yl olan Ankarada Mamak plne gnde 4 bin tonu akn p dklmektedir. Bu zamana kadar yaplan btn p dkme ilemleri vahi depolama eklinde yaplmtr. Mamak plnn yksek kirletici zellie sahip olan sznt sular, depolanan atklardan belirli bir sredir aknt ynnde kontrolsz olarak akmakta, bylelikle topra ve yeralt sularn kirletmektedir. Mamak plnn dier sorunu ise, deponi gazdr. ncelikle pln szdrmazl salanmal, darya sznt suyu vermesi ve dardan (yamur, kar) su almas engellenmelidir. Zamanla plerin kimyasal tepkimeye girerek zlmesi ile oluan deponi gaznn bertaraf edilmesi, ekonomik snr ayorsa satlmas gerekmektedir. Almanya-Hamburg-Georgswerder olmas asndan incelenecektir. Almanya-Hamburg-Georgswerder Deponisi Deponiye II. Dnya Savandan sonra her trl atk depolanmaktayd. Bu deponi her trl potansiyel tehlikeyi iinde barndryordu. Sznt sular da ok tehlikeli ve biyolojik ayrmas ok zor olan maddeler iermekte idi. 1948 ile 1979 yllar arasnda 14 milyon m3 p ve kat atk dklmtr. Yaklak 5,2 milyon ton evsel p, iri hacimli p, hafriyat atklar, inaat molozlar ve toprak dklmt. Daha sonra sznt suyunu emsin diye evsel plerle doldurulmutur. 1979 ylnda kapatlan 44 ha'lk bu alan oturma ve biyokimyasal reaksiyonlar sonucunda hacim kaybna uramasna ramen hala 40 m yksekliindedir ve 7,0 milyon m3 bir deponi gaz hacmini barndrmaktadr. ve Almanya-Berlin Schwanebeck

Deponileri Mamak plnn iyiletirme almalarnda Ankaraya rnek

99

zm olarak mevcut rt malzemesi zerine deponi gaznn kontrol iin 0,35 m kil ve mil iermeyen tane boyutu 1-3 mm arasnda olan kum ve akl tabakas yaylmtr. Bunun zerine 0,60 m kalnlnda da kil ile mineral szdrmazlk tabakas yaylmtr. Hem su szmasn nlemek hem de gaz kn nlemek asl ama idi. Daha sonra bunun stne de 1,5 mm kalnlnda jeomembran, kklere ve kemirici hayvanlara kar (mineral szdrmazlk tabakasnn biyolojik olarak bozulmasn nlemek amacyla) denmitir. Bunun stne de tane boyutu 0,5-8,0 mm arasnda olan tehlikeli madde iermeyen szan yamur sularn toplamak iin 0,25 m kalnlnda alan drenaj yaplmtr. Drenaj tabakasnn zerine de ince ykanan malzeme girip tkamasn diye de jeotekstil tabakas ile kaplanmtr. 0,25 m'si %4-8'lik humus ieren topraktan olan toplam 0,75 m kalnlnda kltr bitkisine elverili toprak malzemesi dklmtr. Ylda en az drt defa ve be noktadan su rnekleri alarak szdrmazlk tabakasnn ilevini yerine getirip getirmedii ve su ieriinin deiimi kontrol edilmektedir. Deponinin potansiyel evresel sorun kayna olma zellii srmektedir. zellikle deponilerden szan metan gazlar da dnya ikliminin deimesine az da olsa neden olmaktadr. zm ise deponi gaznn aktif bir ekilde toplanmas ve gaz yakma nitesinde yaklmasdr. 65 m aralklarla 39 sondaj kuyusu almtr. Buradan ara toplayc hatlar ring toplayclara deponi gazn iletmektedir. Buradan da deponi gaz gaz sktrc istasyona gelmektedir. Blower tarafndan emilen deponi gaz 800 m'lik bir iletim hatt ile Hamburg Kuzey Almanya Rafineri Tesislerine tanmaktadr. Bu gaz toplama ve sktrma tesisinin maliyeti 3,8 milyon DM'dr. Bunun 2,3 milyon DM gaz toplama sistemine ve 1,5 milyon DM' da gaz sktrma sistemine harcanmtr. imdi dzenli ve kontroll bir ekilde gaz toplanmakta ve yaklmaktadr (35).

100

Berlin Schwanebeck Deponisi Bu deponi aslnda eski bir plktr. Gnmzde ise ok iyi slah edilmi modern bir deponidir. Deponide anaerobik koullarda oluan deponi gaznn alnmas ve iletilmesi, deerlendirilmesi iin deponi sahasna 117 adet deponi gaz sondaj kuyusu almtr. Aralarndaki mesafe 70 m ve aplar 25 cm olan borular, 12-28 m derinlikleri arasnda deponiye yerletirilmitir. 400 mbar sabit vakum (emme gc) tatbik edilmektedir. Vakum, 200 m3/h ile 5000 m3/h arasnda deimektedir. Pratikte elde edilen gazn debisi 3000 m3/hdr. 10 yl boyunca Berlin Schwanebeck deponisinden yaklak 2500-3000 m3/h debili deponi gaz srekli retilebilecei hesaplanmtr. 1 m3 doal gaz 2 m3 deponi gazna eittir. Enerji santrali, s-kuvvet santrali eklindedir. 4 motorun her biri 626 kW, 2 motor ise 1 240 kW gce sahiptir. Her bir motor jeneratre baldr. Mekanik enerji elektrik enerjisine dntrlmektedir. 5 000 kW/h enerji elde edilmektedir. Elde edilen elektrik enerjisinin %99,5i yksek gerilim hattna verilmektedir. % 0,5i ise deponideki enerji ihtiyac iin kullanlmaktadr. Yenilenebilir enerji kayna birim fiyatna gre elektrik bedeli denmektedir. Deponiden elde edilen elektrik enerjisi ile yaklak 32 000 kiinin yada 8 000 hanenin elektrik enerjisi ihtiyac karlanabilir (35). Mamak plnde, Almanya Hamburg-Georgswerder Deponisinin yzey szdrmazl salama tekniinin bir benzeri kullanlacaktr. Belirli aralklarla

101

deponi gaz sondaj kuyusu alp, iine deien derinliklerde gaz tahliye borular yerletirilecektir. Kurulacak tesiste sznt sular nce tamponlama havuzuna alnp oradan bir pompa yardmyla deimez debi ile ilem tesisindeki havuzlara verilecektir. Biyolojik artma ksmnda ayrabilir karbon ve azotlu bileikler paralanacaktr. Havuzlarn st rtlecek, buradan toplanan hava da kompost filtresi zerinden geirilerek artlacaktr. Fazla amur oluursa o da amur depolama havuzunda istiflenecektir. Biyolojik olarak artlm sznt suyu da depolama havuzunda toplanp ve bekletilecektir. Eer artlm suyun kalitesi alc ortama dorudan verilecek zellikte deilse kentsel atk su artma tesisine eer dorudan verilecek zellikte ise o zaman yzeysel suya verilecektir. Depolama sahasnda aa kan metan gaznn belirli oranlarda oksijen veya hava ile temas etmesi can ve mal kaybna sebep olabilecek patlamalara yol aabilir. Mamak deposunda mevcut ve yllardr olumakta olan depo gaz gaz musluu sayesinde tesisat sistemi zerinden gaz motorlarna iletilecek, depo gaz motorlar sayesinde elektrie dntrlecek ve bu elektrik tesis tarafndan kendi ihtiyac iin kullanlabilecek veya satlabilecektir (16). st ok iyi rtlm kat atklar, yani deponiler ve bunlarn ktlesindeki biyokimyasal prosesler aniden bir gn durabilir. Aynen Almanya-Uelzen yaknndaki Borg deponisinde olduu gibi, yzey szdrmazl ok iyi yapldndan deponi ktlesinde kuruma gereklemi ve biogaz remesi de durmutur. Deponinin yzey szdrmazlk planlamasnda ve projelendirilmesinde kapsaml dnmek ve detayl planlamak ok nemlidir.

102

4.3.2. Yaplmas gereken tesisler ve zellikleri AB lkelerinin ou zellikle Almanya, Hollanda, Avusturya gibi lkeler 2005 ylndan itibaren kat atklarn kalntlarn ileriki yllarda herhangi bir ilem yapmak zorunda kalmayacak, deponilerde gaz ve sznt su sorunu yaratmayacak ekilde bertaraf etmek veya depolamak zorundadr. Almanya'da 01.07.1993 tarihinde yrrle giren "Kat Atklar Ynetmelii"'ne gre tm atklar nce her trl yol ve teknikler zorlanarak deerlendirilecek eer baka atlacak bir adm yoksa dzenli olarak depolanacaktr. ok kademeli ve kontroll olarak p miktarnn azaltlmas ve salkl bertaraf asl amatr (35). Ankara da pn zararlarn en aza indirmek iin atn zelliklerine gre; - Kat Atk Yakma Tesisi - Dzenli Depolama Alan - Kompost Tesisi - Geri Dnm Tesisi olmak zere drt tesis yaplabilir. Kat Atk Yakma Tesisi, Dzenli Depolama Alan ve Geri Dnm Tesisi mutlaka yaplmas gereken tesislerdir. Ancak kompost tesisi ekonomik olarak belediyeye yk getirecei iin yaplmas art deildir. Kat atk yakma tesisi u an Sincan adrtepe Tbbi Atk Depolama Sahasnda tbbi atklar dzenli depolama yntemi ile bertaraf edilmektedir. Fakat salkl bir yntem deildir. Hastalk riski her zaman vardr. Ayn zamanda endstriyel kaynakl baz atklarn da yaklarak bertaraf edilmeleri gerekmektedir.

103

Bu sebeplerden dolay Ankaraya bir kat atk/tbbi atk yakma tesisine ihtiya vardr. Hollanda Gavi-Vam Wijster, Hollanda-Dsseldorf ve zmit zayda Klinik ve Tehlikeli Atk Yakma ve Enerji retim Tesisleri Ankaraya kurulacak tesise rnek olmas asndan incelenecektir. Hollanda Gavi-Vam Wijster Yakma Tesisi 1996 ylnda faaliyete geen Hollanda Gavi-Vam Wijster Yakma Tesisi, 735 000 t/yl kapasiteli bir yakma tesisidir. Tesisin ana ilem ksmlar, kat atk hazrlama niteleri (eleme, paralama, homojenletirme), 3 hat halinde ve her hat iin besleme debisi ise 3x40 t/h olan yakma zgara sistemi ve yatay emili kazandr. Atn sl deeri 9 000 14 000 kJ/kg arasnda deimekle beraber ortalama olarak 12 000 kJ/kgdr. Buhar miktar 3x69,5 t/h, besleme suyu scakl 150
0

C, scak buhar scakl 405 0C, scak buhar basnc 44 bardr.

Atk gaz artlmas elektrofiltre, pskrtmeli kurutucu, bez filtre, iki kademeli ykama, iki kademeli oksidasyon katalizatrnden oluan bir sistemle salanr. Enerji elde etme nitesinde sistemin tm jeneratrl kondenzasyon trbinlerinden oluur. Spesifik buhar tketimi 4,4 kg/kWh, buhar basnc 2,0 bar, alnan buhar miktar 55 kg/sn, alnan buharn basnc 17 bar, jeneratr verimi 67,5 MVAdr. Tesisin boyu 400 m eni ise 100 mdir. 850 milyon DMa mal olmutur. 139 yerleim yerinden 3 milyon nfusa hizmet vermektedir.

104

45 m3lk kamyonlarla gelmekte ve 32 000 m3 hacmi olana bunkerlere boaltlmaktadr. 3-5 gn gibi bir tamponlama grevi stlenmektedir. Ham p ahtapot vinleri ile ayklama tamburuna verilmektedir. Her bir ahtapotun kapasitesi 18 ton veya 11 m3tr. 3x40 t/h besleme yaplmaktadr. 180 mmden byk ve 40 mmden kkler ayrlmaktadr. Bykler deirmene giderek paralandktan sonra da YDKA (yakta dntrlm kat atk) bunkerine gitmektedir. Bu bunkerde de 9,5 m3 veya 15 ton kapasiteli ahtapot vinler tarafndan yanma odalarna beslemeler yaplmaktadr. Izgaral yanma odasnda yaklmaktadr. Nihai yakma 850
0

Cde

sn

olarak

gereklemektedir. 150 0C olarak gelen besleme suyu sonra 405 0C scak su buhar oluturmaktadr. Gaz kontrol nitelerinin ilk eleman elektrofiltredir. Sonra dierleri arka arkaya devreye girmektedir. Atk gazn scakl bu ara 170 0Cye drlmektedir. n ykama da HCl, HF elimine edilmekte ana ykama da ise SO2 elimine edilmektedir. Kire kayma ile pskrtldnde al ta elde edilmektedir. Tesise gelen kat atklardan da 180 DM/t alnmaktadr. Ylda 735 000 ton pten elde edilecek girdiler de iletme masraflarn karlayacak ekilde planlamtr. Bu ham pn %55i yakta dntrlm kat atk olursa bu da 430 000 t/yl yakma nitesine gelen hammadde demektir. Az p alnmas ya da pn bileimin iyilemesi durumda ki bu az p alnacak demektir. Girdiler iletme masrafn karlamaya yetmemektedir (27). Hollanda-Dsseldorf Kat Atk Yakma Tesisi 2.11.1965 ylnda faaliyete gemitir. Kuruluta 230 000 t/yl ile balam ve 1998den itibaren 450 000 t/yl kapasiteye karlmtr. Izgaralara 8-40 t/h arasnda kat atk dmektedir. 0,6-6,0 d/h dner silindir zgaralar kat atn kurutulmasn ve yanmasn salamaktadr.

105

40 t/h su buhar retilmektedir. %10 kendi enerji ihtiyacn karlamak iin kullanlmakta geri kalan da ebekeye verilmektedir (27). zmit zayda Klinik ve Tehlikeli Atk Yakma ve Enerji retim Tesisi Tesiste kat atklar, 2500 m toplam kapasiteli ve blmden oluan bunkerde geici olarak depolanmaktadr. Yanabilir sv atklar, kartrc, stc, tama emniyet cihaz, alt-st seviye sensrleri, termometre, boaltma vanas gibi cihazlarla donatlm olan 50 m kapasiteli 4 adet tanka boaltlmaktadr. Sv atklar, ilerinde bulunabilecek partikllerin tutulmas iin, titreimli zgaradan geirilerek bu tanklara alnmaktadr. Patlama tehlikesini nlemek iin tanklara azot verilmektedir. Yanabilir svlar dorudan brlrlere beslenmemekte, kartrma tanklarna gnderilmektedir. Atk kabul ve ynetimi erevesinde tesise kabul edilen atklar; tartlarak kaydedilmekte, numuneleri alnmakta ve analizleri yaplarak ilgili ara depolama alanlarna gnderilmektedir. Laboratuar tarafndan hazrlanan Gnlk Yakma Menleri'nde belirtilen atklar, Dner Frn'da 921 - 1150 scaklk aralnda ve ortalama 95 120 C dakika kal sresinde; Son Yakma Odas'nda ise 923 - 1250 scaklk C aralnda ve minimum 2,5 saniye kal sresinde yaklmaktadr. Yakma ilemi, dner frnda propanla balatlmakta ve fueloil beslemesi ile devam etmektedir. Dner Frn scakl 921 C'ye ulatnda, atk beslemesi balatlmaktadr.

106

Resim 4.1. zmit zayda Klinik ve Tehlikeli Atk Yakma ve Enerji retim Tesisi (42). Yakma havas fanlar aracl ile bunker kasetlerinin stnden veya atmosferden alnmaktadr. Yakmann optimum scaklkta gerekleebilmesi iin gerektiinde gnlk yakma mens fueloil ile zenginletirilmektedir. Atklarn yaklmas sonucu retilen s enerjisi; dner frnda maksimum. 55 GJ/saat, ikinci yakma odasnda ise maksimum 31 GJ/saat'tir. Son Yakma Odas'ndan gelen 1050 - 1250 C'deki atk gaz, soutma amacyla 2500 m stma yzeyli Atk Is Kazan'na girmekte ve 180 200 C'de kmaktadr. Atk Is Kazan'nda 350 scaklk ve 40 bar basnta, C maksimum 27,1 t/saat buhar retilmektedir. retilen buhar Trbin-Jeneratr nitesine gnderilerek 5,2 MW elektrik enerjisi retilmektedir. retilen enerjinin 1,3 MW' tesis ihtiyacn karlamak iin kullanlmakta; kalan ksm ise ulusal sisteme satlmaktadr (42). Ankarada endstriyel tesis says zmite gre daha azdr. Yanabilir sv atk miktar da buna bal olarak daha az olacaktr. zmitte retilen 5,2 MWlk

107

elektrik enerjinin Ankarada retilmesi zordur. Ancak ZAYDA Klinik ve Tehlikeli Atk Yakma Tesisinde kullanlan dner silindir frn yaps (Resim 4.1) az miktardaki atklarn bile yaklmasna imkan verdii iin Ankarada kurulacak olan tesis iin uygundur. Bu teknoloji, zellikle tehlikeli atklar iin uygulanmakla beraber, evsel atklar iin kullanldnda; snflandrma, ayrma gibi n ilemlere gerek yoktur. Dzenli depolama alan Ankara Mamaka kurulacak olan Dzenli Depolama Alanna rnek

oluturmas asndan Almanyada kurulmu bulunan Neumnster Dzenli Depolama Alan inaat almalar incelenecektir. Almanya Neumnster Dzenli Depolama Alannda deponi alann

hazrlanmas iin yaklak olarak 200 000 m3 ana topran tanmas gerekmi ve ayr bir yere ylmtr. Daha sonra bitki kkleri ile zengin olan yaklak 230 000 m3 toprak tanarak ve uzaklatrlmtr. Ykanan kumlar da deponi iin hazrlanan zeminin stne 2 6 m yksekliinde yaylmtr. Delikli drenaj borularnn yerletirilmesinin amac herhangi bir anda yeralt suyunun ykselmesi halinde kontrol altna alnm olmasdr. Islak tama (hidrolik tama) ile getirilen kumun zerine 25 cm yksekliinde akll kum serilmitir. Deponi zemininin szdrmaz hale getirilmesi iin doal zemin zerine mineral szdrmazlk malzemesi 25x3=75 cm olarak tabakalar halinde yaylm ve sktrlmtr. Sznt su drenaj borularnn olduu yerlerde bu tabaka 90 cmdir ve bir 15 cm'lik tabaka ile daha sktrlmtr. Bu szdrmazlk tabakas zerine HDPE (yksek younluklu polietilen) malzemesinden oluan ve 10 m enlerinde bulunan malzeme rulolar halinde yaylarak scak kaynak yaplmtr. Scak kama ift dikii olduka salam olduu iin de szdrmazlk

108

ok iyi salanmaktadr. Bunun zerine de en iyisi n ayrtrlm ince p tabakas (2,0 m yksekliinde) gelmektedir. Bu tabaka hem HDPE demesini korumakta hem de szmann iyi olmasn salamaktadr. Sznt sularn toplamak iin delikli borulardan 40 m ara ile denmektedir. Her drenaj borusu tkanmas halinde basnl sularla alabilecek ve gereinde her an kontrol edilebilecek ekilde denmitir. Sznt suyu da deponi sahasnn en dk kodu olan yne doru iletilmekte ve orada ileme tabi tutulmaktadr (35). Taban szdrmazl Neumnster Deponisindeki gibi yaplacaktr. Farkl boyutlarda belirli sayda atk lotu yaplacaktr. Bunlardan bir tanesi tehlikeli atklar iin, dierleri ise evsel atklar iin kullanlacaktr. Taban szdrmazl iin yaplacak katmanlar dzenlenirken akl, kum ve kilden farkl olarak iki malzeme daha kullanlacaktr. Bunlardan ilki jeotekstil denilen kee benzeri geirimli bir tabakadr. Dieri ise jeomembran (geirimsiz tabaka)dr. Bunlar sznt sularnn topraa kararak yeralt kaynaklarn kirletmesini engellemek iin kullanlacaktr. Bu sznt sularn tahliye etmek iin ise belirli aralklarla sznt suyu drenaj borusu yerletirilecektir. Dier lot ise tehlikeli atklar iin kullanlacaktr. Tehlikeli atklar buraya direkt olarak dklmeyecek, yakma kazannda yakldktan sonra meydana kan kller buraya depolanacaktr. Bu lotun taban evsel atk lotlarndan farkl olarak bir kat jeotekstil, bir kat jeomembran ve bir kat da drenaj tabakas yerletirilecektir. Evsel atk lotunda atk stne 15 cm toprak serilirken bu tabaka tehlikeli atkta daha kompleks olacaktr. Yaplacak olan lotlarda ne deponi ktlesine su szmal, ne de deponi ktlesinden dar su szmaldr. Zemin szdrmazl ile en yksek yeralt suyu seviyesi arasnda da mutlaka 1 m bulunmaldr.

109

Kompost tesisi 2002 ylnda svein ITC Invest Trading & Consulting AG. firmas, Ankara Recycling Ankara Geri Dnm - Atk Geri Dnm Projesi, Seme, Deerlendirme, Mayalama ve Enerji Kullanm adl proje ile ihaleyi alm ve almalara balamtr. Ancak projeyi hayata geirememitir. Biyolojik (organik) atklarn su miktarna ve kvamna gre, ya kat madde mayalama yntemi ile ya da sv mayalama yntemiyle mayalanmasn ngrmekteydi. Toplam atklarn %50'sinin mayalanabilir ve/veya kompost yaplabildii tespit edilmiti. Mayalama ynteminden rn olarak, Biyogaz, kompost ve sv gbre kmaktadr. Bu projeye gre aadaki yntemler uygulanacakt. Atn zelliine gre kat veya sv mayalama teknikleri uygulanacakt. Kat mayalama iin uygun olan atklar. - Su miktar azami %70 olan atklar - Ebatlar 10 cm'ye kadar olan atk paralar - allk - Yol kenarndaki yeillik - Bahe at - Pazar atklar (meyve, sebze) - Toplam atklardan gelen elek fraksiyonlar - Mutfak, restoran, otelcilik vb. atklar gibi fraksiyonlar Sv mayalama iin uygun olan atklar. - Su miktar azami %80 olan atklar - 2 cm'lik atk paralardan oluan homojenize fraksiyonlar

110

- Mutfak ve yemek artklar - Restoran artklar - Pazaryeri atklar (sebze, meyve) - Kesim hanelerden kar atklar - Gda sanayisinden kan amurlar Glle - Artma amuru Kompost Oluturma Mayalama ileminde tasfiye olmayan kat maddelerin sonradan

rtlmesine veya mayalanamayan atklarn rtlmesine yaramaktadr. Ayrca bahe sektrnden (park tesisleri) gelen atklar direkt kompost oluturma blmne verilebilir. Mayalama tesislerinden gelen bu "mayalama substrat" mikserde %60-65'lik bir su miktarna gre ayarlanabilir. Oradan mayalama substrat iletme tertibatlar yardmyla sonradan rtme modlne gnderilir orada metrelik maksimal bir yma tepesine ylr. Ylm komposta havalandrma sistemi sayesinde basnl hava verilir. Bu arada emilmi taze hava komposttan flenir. Modldeki rtme sayesinde, her zaman optimal emdirme ilikisinin olmas iin, emdirme esnasnda komposta talebe gre su kartrlr. Yaklak bir hafta sonra kompost rtme modllerinden alnr ve st rtl salonlarda sonradan rtlmektedir. Kompostun kullanma gre ve buna bal olarak kalite talepleriyle, kompost spesiyal bir kompost deitiricisi tarafndan kompost birok defa kartrlr. Kompost oluturma esnasnda aerob mikroorganizmalar, atktaki biyojen malzemeyi havadan alnan oksijenle 70 sda komposta dntrr. Bu durumda %50lik bir hacim C

111

kaybndan sz edilebilir. Bu stma aamasnda mevcut hastalk yapan mikroplar ldrlr. Kompostun yan sra, su buhar ve karbon dioksit de olumakta ve bunlar evreye verilmektedir. Tavsiye edilen yntemle hijyenik adan kusursuz ve en iyi kalitede bir kompost retilmektedir. nerilmi olan bu rtme sistemiyle biyolojik (organik) malzeme yaklak 10-12 haftada bu rk malzeme kompost haline getirilir. Bunlar geri dnmden nce rzgr elemesiyle, ar madde ayrcsyla ve elekle ayklama sonucu, plastik, cam, ta vb. gibi yabanc maddelerden arndrlr. Kt hava kritik fazda (rtme modl) biofiltre zerinden uzaklatrlr ve bylece kt kokulardan arndrlr. Kompostlama Maliyeti ITC Invest Trading & Consulting AG. Firmas tarafndan nerilen mayalama ve kompostlama sistemi evre asndan uygun olmakla birlikte aadaki iki rnein maliyet analizinden de grlecei zere ekonomik bir yntem deildir. zmir Uzundere Kompost Fabrikasnn 1993 ylnda yaplan maliyet analizlerine gre: 1993 toplam geliri: 660,99 YTLdir. 1993 yl sonunda 1$=0,015 YTL olduuna gre TOPLAM GEL R: 44 066 $/yl Elektrik Gideri: 23 290 $/yl Akaryakt Sarfiyat: 8 900 $/yl

112

TOPLAM G DER:178 900 + 23 290 = 202 190 $/yl Grld gibi 1993 ylnda personel durumu bilinememesine ramen fabrikann %21,79dur. zmir-Harmandal Kompost Fabrikasnda da durum farkl deildir. Burada da tesis zarar etmektedir. Gelirin gideri karmla oran %55,29dur. TOPLAM GEL R: 47 000 $/yl Toplam elektrik sarfiyat: 5 500 $/yl Toplam akaryakt sarfiyat: 80 404 $/yl TOPLAM G DERLER: 5 500 + 80 404 = 85 004 $/yl Bu maliyet analizlerinde personel ve amortisman giderleri dikkate alnmam olmasna ramen Uzunderede gelirin gideri karlama oran %21,79, Harmandalda bu oran %55,29dur (22). Bu veriler nda Ankara iin bir kompost tesisinin kurulmas ekonomik adan uygun deildir. Dzenli depolama kompostlamaya gre daha ucuz ve daha kolay bir yntemdir. Ancak, Bykehir Belediyesi bnyesindeki park ve bahelerin iyiletirilmesi, llemi arazilerin kazanlmas gibi evre faktrleri gz nne alnnca kurulup kurulmamas Belediye inisiyatifindedir. zarar ettii grlmektedir. Gelirin gideri Karlama oran

113

Geri dnm tesisi Belediye tarafndan geri dnm maddeleri evsel ierikli organik plerden, tbbi atklardan ve tehlikeli atklardan ayr olarak toplanacaktr. Toplanan bu atklar ayrma tesislerine getirilecektir. evko Vakf tarafndan hazrlanan Geri Kazanm Projesi kurulacak Geri Dnm Tesisine rnek oluturmas bakmndan incelenecektir. Malzeme deerlendirilmesini temin etmek amac ile kurulabilecek minimum kapasite 3 t/gn vardiyadr. Bu kapasite ile kurulacak bir ayrma tesisi ile 3 vardiyada ayda 270 ton geri kazanlabilir atk ayrma ilemine tabi tutulabilecektir. Bu aptaki bir tesis vardiya bana yaklak 40 000 konuta hizmet verecektir. Eer bu say azalrsa satlan malzemelerden elde edilecek gelir tesis giderlerini karlamayacaktr. Ayrma tesisinin teknik zelikleri, yaklak maliyetleri ve yllk iletim giderleri bir ayrma band iin verilmitir. - 1 adet 12 mlik ayrma band - 1 adet 2,8 mlik ykleme band - 25 adet ayrlm malzeme biriktirmek iin tekerlekli araba - 1 adet hidrolik pres - 1 adet manyetik seperatrden oluacaktr. Detayl teknik zellikleri; - Konveyr uzunluu - Konveyr ykseklii - Bant tipi : 12 m : 1,0 m : Yeil renkli PVC bant

114

- Bant genilii - ase genilii - ase malzemesi - Bant hz

: 0,9 m : 1,1 m : Siyah sa ( Frn boya tatbik edilmi ) : Ayarlanabilir

Bu bant sisteminin maliyetleri izelge 4.5de belirtilmitir. Ayrma band 12 m) Ykleme band (2,8 m) Ayrlm malzeme arabalar (25 adet) Manyetik seperatr Hidrolik pres Elektrik leri TOPLAM (1 adet) (1 adet) 7 420 $ 2 330 $ 5 430 $ 3 100 $ 3 000 $ 2 000 $ 23 280 $

izelge 4.5. Geri dnm bant sisteminin yaklam maliyeti (11) Bu tesisin ilk yatrm maliyeti Yaklak 236 280 $dr. Byle bir tesis iin gerekli bina yaklak olarak 30 m x 10 m ebatlarnda olup teknik zellikleri bahsedilen bant sisteminin yerlemesi iin yeterlidir. Tesis iinde 1 ustaba, 4 ii olmak zere toplam 5 kiilik personele ihtiya vardr. Bu iiler Belediye bnyesinden salanabilir. Gelen atklarn evsel ierikli organik plerden ayr gelmesi zamanla oluacak alkanlklara baldr. Bylece ayrma iin kullanlan personel ve enerji azalacaktr. Ayrca organik ple karmayan maddelerin geri dnm daha verimli olmaktadr.

115

Bu tesisin yllk iletme giderleri yaklak olarak izelge 4,6da belirtilmitir. izelge 4.6. Geri dnm bant sisteminin yllk iletme giderleri (11) Giderler ilik Giderleri Tamir ve Bakm Giderleri Amortisman Sabit Giderler (Elekt. + Su ) Yardmc Malzeme ve Torba TOPLAM Maliyet Belediye personeli grev yapacaktr. Ek deme olmayacaktr. 3 000 $ 4 250 $ 14 850 $ 12 200 $ 34 300 $

4.3.3. Tesislerin iletilmesi Kentten kan atklar Bykehir Belediyesi tarafndan toplanp ve Mamak ve Sincan adrtepede kurulacak olan Geri Dnm Tesislerine getirilecektir. p ve atklar mutlaka en aza indirilmeli, zellikle iine tehlikeli atklar atlmamaldr. ok etkili ve organize bir biriktirme ve toplama sistemi yerletirilmelidir. plerin iine ila, boya atklar, kullanlm yalar, piller gibi tehlikeli maddeler karmamas iin bunlar ayr biriktirilmeli ve ayr toplanmaldr. Biriktirme sistemi veya toplama sistemi "Evden Alma" veya "Merkeze Brakma" gibi sistem uygulamalar olabilir. Frankfurt-Flrsheim-Wicker Kat Atk Bertaraf Tesisinde deerli kat atklarn ayr atlmas iin bir Geri Kazanma Merkezi (Recyclinghof, Recycling center) bulunmaktadr. Burada hazr bulunan konteynrlar iine kat, karton, mukavva, cam ie, cam kavanoz, pencere cam, teneke kutular, elik ve alminyum kutular, demir, bakr, dier metal hurdalar, kullanlm ahap malzemeler, her trl plastik, styropor, ambalaj chipsleri, eski elbiseler,

116

kullanlm ayakkablar, tekrar elden geirilip, kullanlabilir hale getirilebilecek inaat atklar, bitkisel yeil atklar, dal odun vs gibi, eski lastikler, buzdolab ve dondurucular, televizyon, monitr, elektronik hurda, ve ie mantarlar bunlarn iine atlmaktadr (21). Toplama Atklarn getirilmesi mmkn olduunca mevcut lojistikle gerekleir. Tehlikeli ve tbbi atklar Yakma Tesisine, evsel ierikli organik atklar Dzenli Depolama Alanna, geri dnm maddeleri ise Geri Dnm Merkezine iletilir. Atklar geldiinde tartlr ve sonra yass depoya gtrlr. Ayklama Kepeyle veya vinle optik deerlendirmeye gre kaba ve rahatsz edici maddeler uzaklatrlr. Sonra atklar elek kovannda birok aamada ve cinsine gre ayklanr. Atklar bu arada makineyle ve elle birok ayklama hattnda ayklanr. Geri dnm yaplabilen fraksiyonlar seilir ve Geri Dnm Tesisine iletilir. Demir bant zeri mknatslarla atklarn arasndan seilir ve geri dnme gnderilir. Otel ve lokanta sektrnden gelen sulu yemek artklar veya gda sanayisinden gelen atklar, biyolojik (organik) atklar dzenli depolama alanna gnderilir. Ev atklar, havaleli atklar ve sanayi atklar yass depoya braklr. Toplam tesis, girdi malzemesinin adm adm el yardmyla birlikte mekanik ekilde ayrtrlmasn ngrmektedir.

117

Kabul bunkerinden atklar birok grev hatt zerinden ilk dozajlama ve dntrme yerlerine gelir. Bu yerde ilk para fraksiyonlar dier mekanik ilem iin ayrlr. Asl ana atk akm elle n ayklama yaplan bir hattan geer. Burada uzman bir ayklama personeli tarafndan, deerli ve zarar verici maddeler ayklanr. Burada sz konusu olan en bata byk folyeler, kartonlar, demir ve hurda fraksiyonlar ve ayrca elektro cihazlar ve dier zarar verici maddelerdir. >100 mm apnda gzleri olan elekler elle ayklama blmnden geer. Bu blmde ayklama personeli ncelikle karton/kt, ii bo plastik nesneler, cam ve dier deerli madde ayklamasna konsantre olmaktadrlar. Geriye kalan rest fraksiyonlar merkezi olarak toplanr ve ykleme istasyonundan direkt kamyonlara yklenir. Bunun iin rest atklarn adrtepe deposunda depolanmas ngrlmtr. Cinslerine gre toplanm deerli maddeler tek tek gerekli kanal balya preslerine gnderilir ve preslenerek pazarlanabilir balya haline getirilir. Cam ve elektronik cihazlar gibi dier deerli madde fraksiyonlar konteynra yklenir ve bylece pazarlanmas iin hazr hale getirilir. Tesiste geri dntrlebilir aadaki byk paralar ayklanr: - Kat - Karton - Cam - Demir - Demir olmayan metaller - Plastik

118

- Tekstil - Elektronik hurda Bu deerli paralar uygun kiilere satlabilir. Plastiin svlatrlmas (Virgoil) Plastik atklarn bir ksmnn tesiste svlatrlmas ngrlmtr. nceden ufalanan plastik, eer kirlenmise, suyla ykanr. Zararl maddeler (kum, ketal, kirlilik vb.), ayrca PET ve PVC bu basamakta batc veya yzc katman olduu gerekesiyle uzaklatrlr. Temiz plastiin ykanmasna gerek yok. Temizlenmi plastikler stlm besleme tertibat sayesinde tesise verilir.

Plastik tesiste eitli ilem basamaklarndan getikten sonra nihai rn olarak yakt ortaya kar ve normal fueloilin s kalorisine eittir. Bu yakt fueloil veya yakt (dizel) olarak kullanlabilir. Yakt rnein, s santrallerinde veya aralarda yakt olarak kullanlr. Tesis basnsz iletilmektedir. Plastiin svlatrlmas (proses ss) yaklak 400 C'de oluur. Her iki tesisteki tm aralarn de atktan dntrlm dizel sayesinde almalar ngrlmtr. Dier yakt satlabilir (16). rnler nmzdeki zm nerisi atkta bulunan deerli maddeleri, enerji ve dierlerini hedefli biimde kullanmak. Tm rnlerin retimi ve deerlendirilmesi hakknda, projelendirilmeden nce iverenle ve alc sanayiyle grlmesi gerekiyor. Deerlendirilebilir rnler iin sat hedeflenebilir.

119

Aadaki rnleri retmek mmkndr: Geri Dnebilir rnler Makineyle ve elle yaplan semede aadaki fraksiyonlar seilip satlabilir. - Kat - Karton - Cam - Demir - Renkli metaller - Plastik - Tekstil - Elektronik hurda Biyogaz/Depo gaz Deponi alanndan biyogaz retilir. Isl deeri doalgaza gre yaklak 2/3 orannda daha azdr. Doalgaz Biyogaz ehir gaz 30 MJ / m3 23 MJ / m3 20 MJ / m3

Deponi sahasnda kurulacak olan mealeme nitesinde 2 000 m3/h'lik debiye kadar gelen deponi gaz, 1 000 0C'de 3 saniyelik bir bekleme sresinde yaklabilir. Deponi gaz sktrma nitesinin tamam ve mealeme nitesi tam otomatik olarak iletilebilir. Elde edilen elektrik enerjisi kendi ihtiyacn karladktan sonra fazlas bir sayatan geirilerek ehir ebekesine verilmektedir. Kapsaml bir enerji

120

datm sistemi ile de deponi gaznn yaklmasndan elde edilen enerji pompa istasyonlarnn yardm ile uzaktan iletim hatt ve tketicilerin oluturduu alt istasyonlar kanalyla atk s enerjisi eitli kullanclar tarafndan snma ve proses enerjisi olarak kullanlabilir. Yllk masraflarn, hi olmazsa elektrik enerjisi ve s enerjisi satndan karlanlmas beklenebilir. Aslnda bu tr tesislerin kar etmesi veya masraflar karlamas mutlaka beklenmemelidir. Ana ama tehlike potansiyeli de olan bu tr sahalar zararszlatrmak ve ayn zamanda da iindeki potansiyel enerjiden yararlanmaktr. Yakt / Virgoil ynteminden yakt izelge 4.7. Virgoil yaktnn normal yakt ile karlatrlmas (16) Karakteristii Is deeri (kJ/kg) Yanma noktas Donma noktas Karbon oran Ketan Kl Kkrt Viskozite (40 C'de ) Virgoil >40 000 50 C -18 C 0,14 53 %0,01 %0,024 2,0 Normal yakt 42 600 >55 C - 30 C <0,15 >40 %0.,02 0,05 1,9 5,5

izelge 4.7de verilen deerlere gre Virgoil yntemi ile retilen yaktn karakteristii normal yaktlara yakn zelliktedir.

121

4.3.4. Yatrm ve iletme masraf Bu konular hakknda yle tahmin yrtlmektedir: - Ankara belediyesi 49 yllna, ylda 1 500 000 ton atk teslim edeceine dair taahht edecektir. - Belediye atklarn alnmas iin Mamak'a ton bana 2 $ (yaklak 1 200 000 t/yl) ve adrtepe'ye (300 000 t/yl) ton bana 1 $ deyecektir. - Belediye tesiste retilmi elektrii kWh bana en aa 0,1 $a almay taahht edecektir. - Belediye Mamak'ta ve adrtepe'de tesislerin kurulaca cretsiz birer arazi verecektir. - Atklar Belediye tarafndan bu iki tesise gtrlecektir. - Bina ve tesisler 15 yllna amortize edilecektir. - Deerli maddeler EK-1de bildirilmi artlara gre satlacaktr. - EK-2'deki iletme masraflar EK-1deki kabullere gre ve deneyim deerlerine gre aratrlacaktr (16).

122

5. SONU VE NER LER Ankarann kat atk konusunu iki ynden ele alnabilir. Birincisi, mevcut rezervin evreye olan zararlarndan kurtulmak, dieri ise bundan sonra ortaya kan atklar bertaraf etmek, enerji elde etmek ve geri dnmn salamaktr. Tuzluayr plnn 1979 ylnda kapatlmasnn ardndan, 1980 ylnda p depolamaya balanan Mamak p Dkm Alannn, hzl nfus art ve plansz kentlemenin bir sonucu olarak yeni bir evresel sorunu olmutur. Mamak plne gnlk 3 bin ton p dklmektedir. Mamak p dkm alan; 26,6 hektar byklnde olup, Ankarann 8 ilesinden 6snn (Etimesgut, Glba hari) plerinin dkld bir sahadr. Bu alanda evsel, endstriyel ve tehlikeli atklar rasgele depolanmaktadr. Dkm yaplan alan dik bir yama zerindedir ve yal dnemlerde korunmas bu koullar altnda son derece zordur. Gemi dnemlerde kat atk zamanla yama aa hareket ederek yaylmtr. Yksek kirletici zellie sahip olan sznt sular, depolanan atklardan belirli bir sre boyunca aknt ynnde kontrolsz olarak akmaktadr. Sahaya hala p dkmnn srmesi ise yksek derecede kirletici sznt sularnn denetimsiz biimde depolama sahas yaknndaki vadiye boalmasna neden olmaktadr. Sznt suyu blgede insan ve evre saln tehdit etmektedir. Bir an evvel sahann en dk kotlarn kuaklayacak biimde bir hendek almas, sznt suyunun bu hendek araclyla toplanmas veya kanalizasyon ebekesine verilmesi ve deponinin yzey szdrmazlnn yaplmas gerekmektedir. Depolama sahasnn belirli bir ksmndaki atklar stabilize olmu ve sktrlmtr. Ancak gen plerin bulunduu ksmlardaki ykseklik ite

123

kalan blgelerde anaerobik bozunumun balayabilecei fikrini vermektedir. Anaerobik bozunumun kontrol altnda tutulmamas mraniye tipi bir metan gaz patlamasna da neden olabilir. Sahadan beslenen kpeklerin ve kularn yaratabilecei ve dorudan doruya halk saln tehdit edecek sorunlarn engellenmesi iin mevcut pler sktrlarak zeri en 15 cm toprak ile rtlmelidir. zeri rtlen blm altndaki yerlerde pten dolay oluan metan gaz tahliye edilmelidir. Bunun iin incelemeler yaplp metan gaz kuyularnn yerleri belirlenmelidir. Eer kan gaz miktar ve zellii satmaya elverili ise EGOya satlmaldr. Ekonomik olarak fazla bir getirisi yok veya kan gaz miktar dk ise yaklarak imha edilmelidir. Mamak plne p dklmesi bir an evvel durdurulmal ve rehabilite edilmelidir. evre ve insan saln tehdit edecek her trl riske kar nlem alnmaldr. pln slah edilen blmlerinin yeillendirilerek park haline getirilmelidir Kat atk ynetiminin temel aralar olan nihai depolama alanlar ve aktarm istasyonlar gibi unsurlar eksiksiz biimde almaya balamaldr. 2002 ylnda svein ITC Invest Trading & Consulting AG. firmas, Ankara Recycling Ankara Geri Dnm - Atk Geri Dnm Projesi, Seme, Deerlendirme, Mayalama ve Enerji Kullanm adl proje ile ihaleyi alm ve almalara balamtr. Ancak projeyi hayata geirememi ve Mays 2005te baka bir firma ile anlama salanmtr. Bu firma da 2006 yl sonuna doru tesisi faaliyete geirecektir. Ankara p % 56 orannda organik atk ve % 30 orannda da kl ihtiva etmektedir. Ankara sanayi blgesi olmad iin fabrikalardan kaynaklanan tehlikeli atk miktar dier blgelere gre dktr. Ancak, hastane, salk kurulular, veteriner klinikleri ve laboratuarlardan kaynaklanan patolojik ve

124

patolojik olmayan, enfekte kimyasal ve farmosotik atklar, kesici ve delici malzemeler ve sktrma kaplarn imha etmek iin dk kapasiteli bir Kat Atk Yakma Tesisi yaplmaldr. Bu atklar belirli llerdeki ukurlara gmlerek de bertaraf etme yntemi braklmaldr. Dner silindirli frnlar bu yakma tesisi iin uygun zelliktedir. zellikle tehlikeli atklar ve tbbi atklar iin kullanlmasna ramen evsel atklar iin de kullanlabilir. Dnme hzlar, ihtiyaca gre ayarlanabilir. Kompost, gbreden farkl olarak, topra slah edici organik deeri ve su tutma kabiliyeti yksek malzemedir. erisine azot ve fosfor verilerek istenilen ekilde gbre elde edilebilir. Bylece bu blgede ok fazla grlen llemi arazilerin iyiletirilmesinde kullanlabilir. Fakat Ankara iin kullanm ekonomik deildir. Bu yzden kurulmas art deildir. Genel olarak, dzenli depolama, kat atklarn, titizlikle seilmi ve hazrlanm bir alana, sistemli olarak yaylp zerlerinin toprakla rtlmesinden ibarettir. Ayrca, uygun arazilerin bulunmas artyla bu yntem en ekonomik ve en kolay imha seeneidir. Yakma ve kompostlamaya gre maliyet asndan 1/4 ila 1/8 kat daha ucuzdur. Fakat dzenli depolamann en nemli sorunu uygun arazi bulmaktr. Trkiyede depolama sahalarnn seimi halen yrrlkte olan Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii hkmleri erevesinde yaplmaktadr. Uygun arazi belirlendikten sonra depolama sahasnn gereklemesi iin gerekli olan alann kime ait olduu olduka nemlidir. Sz konusu alana kamunun sahip olmas daha avantajldr. ou zaman zel mlk sahipleri kazan konusunda problem karrlar. Bazen kamulatrma gerekmekte ve bu prosedr de projenin gereklemesini geciktirmekte ve maliyeti arttrmaktadr.

125

lkemizde evsel atklarn arlk olarak % 12sini cam, metal, plastik, kat ve karton gibi geri kazanlabilir atklar oluturmaktadr. Bykehir Belediyesi konutlara ve iyerlerine zel poetler datmal, bu poetlere cam, metal, plastik, kt ve karton gibi geri kazanlabilir atklarn ayr ayr veya hepsinin ayn poette poetlenmesini salayarak haftann belirli gnlerinde bunlar toplamaldr. eitli tantm kampanyalar ve reklamlar ile bu ilemi halka retmeli, yasal dzenlemeler ile zorunlu hale getirmelidir. Okullarda rencilere tantmlar dzenlenerek tevik edilmeli ve bu bilin oluturulmaldr. Bununla birlikte sokak ve caddelerdeki geri kazanlabilir atk kumbaralarnn saysn arttrp, sokak toplayclar tarafndan boaltlmasn nlemelidir. Konutlarda ve kumbaralarda toplamak pn iinden ayrma ilemine gre ok ekonomik olduu iin bu ie nem verilmelidir. Atn yaklmas, pn hacmini azaltan, bylece depolama gereini en az dzeye indiren yntemlerden biridir. Ancak enerji retmeyen yakma, kaynaklarn korunmasna katk salamaz. Bu yzden tm yakma tesislerinin enerji retimi zellikli hale getirilmesi gerekir. Yakma tesislerinde zellikle ar metal, dioksin ve furan gibi kirletici emisyonun minimize edilmesi zorunludur. Baz durumlarda depolama, atk bertarafnda tek yoldur. Bununla birlikte, depolamann uzun vadede evre zerinde yarataca olumsuz etkilerin boyutlar henz tam olarak bilinmemektedir. Gelecee dnk riskleri en aza indirmek iin, atk stratejileri, ncelikle atn ortaya kmasn nleme dorultusunda ciddi abalar gstermeli, bu mmkn olmadnda depolanacak p miktarnn minimize edilmesini hedeflemelidir. Ayrca, pler, depolanmadan nce hacminin azaltlmas ve tehlikeli atklardan arndrlmas amacyla snflandrlmal ve n-artma ileminden geirilmelidir. Orta vadede, yalnzca geri kazanm zellii olmayan plerin gmlmesi salanmaldr.

126

KAYNAKLAR 1. Mandil, C., Key World Energy Istatics, IEA, Washington DC, 6-8 (2005). 2. T.C. Babakanlk Devlet Planlama Tekilat Mstearl, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan: Elektrik Enerjisi zel htisas Komisyonu Raporu, DPT, 2569, Ankara, 7 (2001). 3. zemre, A. Y., Aralk 24 "Trkiye'nin Enerji Asndan Trajik Durumu", Zaman Gazetesi, (2002). 4. T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, Birincil Enerji Kaynaklar Tketimi statistikleri, ETKB, Ankara, 5-15 (2005). 5. Grpnar, E., Kent ve evre Sorunlarna Bir Bak, Der Yaynlar, I. bask, stanbul, 88 (1993). 6. Tokgz, S., zdalar, D., Erdin, E., Belediyelerde p ve Kat Atk Sorunlar, Byk Menderes Ovas ve Deltasnda Tarm ve evre Sorunlar Sempozyumu, Ege niversitesi, zmir, 7-8, 10 (1996). 7. Zanbak, C., Trkiyede Makro Dzey Sanayi Atklar Ynetim Sorunlar ve zm Yaklamlar, Trkiye Kimya Sanayicileri Dernei, stanbul, 2-4 (2002). 8. Devlet statistik Enstits, 1992, 94, 95 ve 96 Envanterleri, D E, Ankara, 11 (1996). malat Sanayii Atk

9. Batrk, A., Gnll, M. T., "Evsel ve Endstriyel Kat Atklarn Dndrdkleri", nsanla Hizmet Vakf Yaynlar, I. bask, stanbul, 171 (1992). 10. Devlet statistik Enstits, 2001 Ylna ait Belediye Kat Atk statistikleri Anketi Geici Sonular, D E, Ankara, 5, 11-13, 25-30 (2003). 11. evre Koruma ve Ambalaj Atklar Deerlendirme Vakf, evko Vakf Geri Kazanm Projeleri, EVKO Vakf, stanbul, 53 (1998). 12. Ankara Bykehir Belediye Bakanl Salk leri Daire Bakanl evre Sal ube Mdrl, Mamak plne Dklen pn Fiziksel zellikleri, Ankara B. B., Ankara, 1-5 (1993). 13. TMMOB evre Mhendisleri Odas Ankara ubesi, Ankarann Unutulan Sorunu: Mamak pl, TMMOB, Ankara, 1-2 (2005).

127

14. Bayramolu, Y. F., Trkiye'de Yerel Ynetim Sisteminin Gelitirilmesi, IULA-EMME Yaynlar, II. Bask, stanbul, 38 (1996). 15. T.C. evre ve Orman Bakanl, Trkiye evre Atlas Atklar, evre ve Orman Bakanl, Ankara, 426 (2003). 16. Invest Trading & Consulting AG, Ankara Geri Dnm - Atk Geri Dnm Projesi Seme, Deerlendirme, Mayalama ve Enerji Kullanm, ITC, 3, 5-10, 15-17 (2002). 17. Grpnar, E., evre Sorunlar, Der Yaynlar, I. bask, stanbul, 67 (1990). 18. Oktar, T. ., "evre Kirlilii Sorunu ve Kat Atklarn Ekonomik Deerlendirilmesi", nsanla Hizmet Vakf Yaynlar ( nsan ve evre sempozyum teblileri) stanbul, C.III, 126-128 (1992). 19. T.C. evre ve Orman Bakanl, Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii, evre Bakanl, 20814, Resmi Gazete, (1991). 20. T.C. evre ve Orman Bakanl, Kat Atk Yakma Tesisleri in Teknolojiler ve Yer Seimi Ynetmelii, evre ve Orman Bakanl, Ankara, 8, 45-48, 68-67 (2005). 21. Erdin, E, Almanya-Frankfurt-Flrsheim-Wicker Kat Atk Bertaraf Tesisinde letme Teknii nceleme Raporu, DE evre Mhendislii Blm, zmir, 12, 14-17 (2000). 22. Korol, A, zmir Uzundere Kompost Tesisi ve Harmandal Dzenli Atk Depolama Alan Kat Atk leme Parametreleri ve Maliyet Analizi, Bitirme Projesi, DE evre Mhendislii Blm, zmir, 66-70 (1997). 23. T.C. evre ve Orman Bakanl, Endstriyel Kaynakl Hava Kirlii Kontrol Ynetmelii, evre Bakanl, 25606, Resmi Gazete, 1-2, 6 (2004). 24. zbek, H., Tarmda organik maddenin nemi, Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi, Ankara, 78 (1971). 25. Kacar, B., Bitki ve Topran Kimyasal, Analizleri III. Toprak Analizleri, Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi, Eitim Aratrma Gelitirme Yaynlar, Ankara, 8, 10-13 (1995). 26. evre Koruma ve Ambalaj Atklar Deerlendirme Vakf, Ambalaj Atklarnn Geri Dnmde Verim Analizi, evko Vakf Yaynlar, stanbul, 35, 41 (1999).

128

27. Erdin, E., DAAD ALMANYA 1998 : Bilimsel ve Teknik Aratrma ve nceleme Ksmi Raporu, DE evre Mhendislii Blm, zmir, 1215, 31-34 (1998). 28. IFO Fuarclk, Recycling stanbul05, TYAP, stanbul, 22-25 (2005). 29. Diaz, L. F., Savage G., Eggerth G., Golueke C., Solid Waste Management for Economically Developing Countries, ISWA, 417 (1996). 30. Sara, H. ., Kaya, D., Szbir, N., all, ., Tpra zmit Rafinerisi Proses Atk Buhar Is Enerjisinin Geri Kazanlmasnn Aratrlmas, Beinci Yanma Sempozyumu, Bursa, 61-68 (1997). 31. Kaya, D., Tpra zmit Rafinerisi Atk amur Yakma Tesisinin Enerji Geri Kazanm Potansiyelinin Etd, Ankara niversitesi Mhendis ve Makine Dergisi, 19 (2003). 32. Kaya, D, Tpra zmit Rafinerisi Proses Atk Buhar Is Enerjisinin Geri Kazanlmasnn Aratrlmas, Yksek Lisans Tezi, Kocaeli niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Kocaeli, 48, 51 (1996). 33. stanbul Bykehir Belediyesi, Kat Atk leme (Kompostlatrma ve Geri Kazanma) Tesisi Fizibilite ve Proje almas Fizibilite Raporu, Rust Mhendislik/IGA/M MKO, stanbul, 5, 8-11 (1996). 34. T.C. evre ve Orman Bakanl, Ambalaj ve Ambalaj Atklarnn Kontrol Ynetmelii, evre Bakanl, 25538, Resmi Gazete, 1-3, 6-7, 12 (2004). 35. Erdin, E, Baz Avrupa Kentlerinde p ve Kat Atklar Sorunu ve Gnmz Teknolojileri, DE evre Mhendislii Blm, zmir, 8-13, 26-28 (1997). 36. TMMOB evre Mhendisleri Odas, Ankara-Sincan adrtepe Tbbi Atk Depolama Sahasna likin Gzlem Raporu, TMMOB, Ankara, 2-5 (2005). 37. Veeken, J., Atk Transfer stasyonlar iin Teknoloji ve Yer Seimi Kriterleri, DHV Consultants, 15-21 (2000). 38. Baban, A. Anaerobic Digestion of Dairy Cow Manure, Yksek Lisans Tezi, Boazii niversitesi, naat Mhendislii Blm, stanbul, 41 (1981). 39. Brodie, H. L., Gouin, F. R., Carr, L. E., What Makes Good Compost? In Farm Scale Composting, Emmaus, Pennsylvania, 26-31, 65-71 (1995).

129

40. Diener, R. G., Commercial Composting Class Notes, Agricultural and Environmental Education, West Virginia University, 79 (1998). 41. ztrk, M., Hayvan iftliklerinde Kompost retimi, evre ve Orman Bakanl, Ankara, 6-8, 10, 17-21 (2005). 42. Dizman, ., zmit Entegre evre Projesi, ZAYDA Deponi eflii, zmit, 2, 8-16 (2005). 43. Uluatam, S. S., "Ankara Kat Artklarnn Etkili Biimde Toplanmas, Tanmas, Deerlendirilmesi ve Zararsz Hale Getirilmesi", Dou Bilim Dergisi, Ankara, B-8(1):5, 88-118, (1984).

130

EKLER

131

EK-1 Ankara geri dnm

132

EK-2 Yatrmlar ve iletme giderleri

133

ZGEM Mehmet Ali NER, 1978 ylnda Bilecikte dodu. lkokulu, Ali Ate

lkokulunda, ortaokulu Mehmet Akif Ersoy lkretim Okulunda tamamlad. Liseyi Eskiehir Demiryolu Meslek Lisesinde yatl olarak bitirdi. 1997 ylnda Gazi niversitesi Endstriyel Sanatlar Eitim Fakltesi Endstriyel Teknoloji Eitimi Blm programna balayp 2001 ylnda birincilikle bitirdi. 2002 ylnda Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits Endstriyel Teknoloji Eitimi Blmnde Yksek Lisans programna balad.