AKI KAYNAKLI TTREMLER VE GRLT KONTROL

BEGM DEREBAY 503101511

Aralk, 2011

Ak Kaynakl Titreimler
Yaplarda ak kaynakl titreim problemleri, yapnn elastik ve atalet kuvvetleri ile akkan kuvvetleri arasndaki karlkl etkileimleri kapsamaktadr. Cisimlerin etrafndan ya da ierisinden geen akkan ak tarafndan indklenen titreimlerdir.

Yaplar etrafndaki ak, faydal hareketlere neden olabilecei gibi ykc titreimlere de yol aabilir.
Bir besleyici reaktr ekirdeini soutan sv sodyumun koruyucuyu krarak reaktr ekirdeinin erimesine neden olmas, buzla kaplanm elektrik iletim hatlarnda yksek genlikli titreimler sonucu meydana gelen hasarlar, pompalarda grlt gibi pek ok farkl sonular olabilir.

Ak Kaynakl Titreimler
Mhendislik problemlerinde incelenen yaplarn birou kaba cisim olarak dnlebilir. Bir kaba cisim, yzeyinin byk bir ksmnda akn yapnn yzeyinden ayrld cisimdir. Bunun nedeni bu yaplarn, aerodinamik yaplarda olduu gibi, yksek tama katsays veya dk srkleme katsaylarna sahip olmalar iin tasarlanyor olmamalardr. Bu yaplarda yk dayanm, ak ihtivas ya da s transfer yzeyi salamalar birincil amatr ve aerodinamik olarak optimize edilmezler. Ak kaynakl titreimler, en azndan bir hasar meydana gelene kadar, genellikle tasarmda ikincil etken olarak ele alnr. Ak kaynakl titreimler son yllarda mhendislerin malzemeleri yaplarn mmkn olduunca hafif, esnek ve titreime dayankl olarak tasarlayacak ekilde kullanma abalarndan tr byk nem kazanmtr.

Ak Kaynakl Titreimler
Aka bal olarak gelien titreim ve grlt problemleri ile pek ok alanda ve endstriyel tesiste karlalmaktadr. Bir tesisin sorunsuz iletimini gletiren bu ak balantl olaylarn btn, literatre Ak Kaynakl Titreimler (FIV-Flow Induced Vibrations), ak kaynakl grlt de mevcut ise Ak Kaynakl Titreim ve Grlt (FIVN-Flow Induced Vibration and Noise) olarak girmitir.

Ak Kaynakl Titreimler
Aktaki bir engel zerinde etki eden akkan kuvveti, akn kararszlna bal olarak deiim gsterir ve bu kuvvet titreime neden olur. Bununla birlikte, kararl ak artlarnda da, aka engel olan elemanlarn etrafnda oluan vortex shedding ya da bunun gibi baka olaylara bal olarak titreim problemleri ile karlalmaktadr. Kararl akmda bu tr kendinden tahrikli ak kaynakl titreimler, temelde yatan mekanizmann belirlenmesini daha da zorlatrmaktadr. Tasarm aamasnda ve sorun giderme sresince karlalan byk problemlerden birini tekil etmektedir. Ak kaynakl akustik grlt de endstride byk problem tekil etmektedir.

Uygulama alanlar
Boru ve tesisat titreimleri Santrifj pompa ve kompresrler, pistonlu pompalar Is deitiriciler (borulu eanjrler), buhar jeneratrleri, buhar kazanlar Titreimli anma yorulmalar Nkleer yakt tesisleri Hidrolik komponent ve yaplarda titreim Pompa, Trbin Deniz ve hava aralar Dalgaya maruz kalan yaplar Rzgara maruz kalan bina, baca ve kpr gibi yaplar Elektrik iletim hatlar, kpr halatlar

Ak Kaynakl Titreimler

Cisim etrafnda ak sebebiyle titreime rnekler: Elektrik iletim hatlar Nkleer yakt ubuklar Uzun hava bacalar Eanjrlerde apraz ak (cross-flow) Denizalt periskoplar ift kanatl uak telleri

Ak Kaynakl Titreimler

Cisim iinden ak kaynakl titreimlere rnekler: Su ve Ya borular Yangn hortumlar Hava kompresrleri iindeki tpler

Ak Tipleri
Kararl Ak: Hz, basn ve kesit alannn iki nokta arasnda farkl olabildii ancak zamanla deimedii ak tipidir. Kararsz Ak: Eer ak iinde bir noktada hz, basn gibi zellikler zaman ile deiim gsteriyorsa bu ak tipine kararsz ak denir.

Ak Kaynakl Titreim Mekanizmalar

Flutter

Dengesizlik (Instability)

Galloping Ak Elastik Dengesizlik (Fluid Elastic Instability)

Kararl Akm Vorteks Kaynakl alkant

Vorteks Kaynakl Titreimler (VIV)

Yapsal Titreim

Aeroakustik

Ak Kaynakl Titreim Mekanizmalar

Kararsz Akm

Rastgele Titreimler Trblans Kaynakl Geni Bant Ses Yorulmas Dzensiz Dalga

Sinsoidal

Gei

Pompalarda Titreim Dar Bant Ses Yorulmas

Su Darbesi

Surge

Dzenli Dalga

Borularda alkant

Ak Kaynakl Titreim Mekanizmalar

Vorteks kaynakl titreim

Rezonant titreim Zorlanm titreim Akustik rezonans Kavitasyon Flutter ve galloping Boru demetlerinde ak-elastik titreim Kompresrler ve pompalarda basn dalgalanmas Boru tesisat, krkler, katlanr borular

Harici akm

Akustik rezonans Ak-elastik titreim (Fluid elastic instability) Surging

Kararl akm

Dahili akm Tek faz akm Trblansl akm Pompalarda titreim Rastgele titreimler

Su ekici, valf titreimi

Kararsz akm Ani ak deiimleri Basn pulsasyonu

Zorlanm titreim Pulsating flow Akustik kaynakl titrreim

Dahili akm dalgalanmalarna bal titreimler Yanma kaynakl titreimler

Ak Kaynakl Titreim Model ve Mekanizma rnekleri

Sada titreim mekanizma rnekleri ve karlk gelen modeller verilmitir.

Vorteks Kaynakl Titreimler

Ak kaynakl titreimlerin ok sayda kayna olmakla birlikte, en yaygn sebeplerinden biri vortex shedding olaydr. Yapdan ayrlan akmn salnmlar neden olmaktadr. zellikle dairesel silindirik yaplar vorteks kaynakl titreime daha yatkndr. rnein strake ad verilen helisel eklentiler kullanarak, dairesel ya da silindirik simetriyi bozmak, titreim genliini ve sonu olarak ortaya kan gerilmeleri azaltmann etkili bir yoludur.

Landsat7 uydusu ile Eyll 1999da ekilen Selkirk Adas (Pasifik Okyanusu, ili kylar) fotoraf.

Japonya yaknlarnda stratokumulus bulutlarnda vortex shedding olay

Girdap (Vortex)
Girdap, ok sayda akkan partiklnn ortak bir merkez etrafnda hareketi olarak tanmlanr. rnek olarak elektrik iletim hatlarnda ve kanat profillerinde (flutter) grlen vortex sheddinge bal olarak oluan yksek frekansl titreimler verilebilir. Vortex shedding frekans onu meydana getiren elemann doal frekans ile akrsa, byk gerilmelere neden olan byk genlikli titreimler meydana gelebilir.

Vortex Shedding

Silindir etrafnda ak

Deneysel veriler, vortex sheddingin ounlukla 605000 aralndaki Reynold saysna sahip aklarda meydana geldiini gstermektedir.
Vortex shedding frekans

S: Strouhal says (boyutsuz) d: Silindir ap : Akkan hz

Vortex Shedding
Ak

Vortex shedding yksek tonlara neden olur.

lave para

Kk trblans jeneratrleri

Dzensiz trblans dk ses verir.

Dzensiz trblans

Vortex Shedding Tacoma Narrows Kprs

Vortex shedding 1940 ylnda Washingtonda Tacoma Narrows asma kprsnde meydana gelen hasarn birincil nedeniydi.

Vortex Shedding Tacoma Narrows Kprs

A: Dk hzlarda rzgara cevap (karakteristik vorteks kaynakl titreim cevab)

B: Galloping ya da flutter Hz arttka titreimler de artyor.

Rzgar etkisi altnda tipik bir kpr cevab

Vorteks Kaynakl Titreimlerin Azaltlmas

Snm artrmak Rezonans nleyici tedbirler almak Aerodinamik kesit Sisteme vorteks nleyici bir aparat eklenmesi

Vorteks Kaynakl Titreimlerin Azaltlmas

a) b) c) Helisel strake Klf Eksenel talar

d)
e) f) g)

Aerodinamik kaplama
Datc plaka eritler eklemek Mafsall ynlendirme kanad

h)

Ak bozmak iin spoiler plakalar kullanmak

Vorteks Kaynakl Titreimlerin Azaltlmas

Helisel strake yaygn bir vorteks kaynakl titreim ve grlt kontrol uygulamasdr.

A spar hull fitted with helical strakes being towed out into the Gulf of Mexico

Endstriyel bacalar

Ak-Elastik Kararszlk (Fluid Elastic Instability)

apraz ak iindeki boru demetlerinde ve eanjrlerde meydana gelen hasarlarn en nemli nedenlerinden biridir. Bir borunun hareketi etrafndaki tpler zerinde bir basn alan meydana getirir ve bu tplerin denge konumlarnn bozulmasna ve salnmlarna neden olur. Bu kendi kendini besleyen hareket boru aynalarnda ve ynlendirme plakalarnda yksek gerilmelere ve sonucunda hzl ekilde gelien yorulma krlmalarna neden olur.

Galloping
Rzgara maruz kalan yaplarda meydana gelen yksek genlikli, dk frekansl salnmlardr. Genellikle elektrik iletim hatlarnda grlmektedir. Elektrik tellerinde genellikle dikey harekete neden olmaktadr. Salnmlar metre mertebesinde genliklerde gerekleebilir. Nedeni her zaman ok ak olmamakla birlikte, tellerde buz oluumuna bal simetrinin bozulmas ile gerekletii dnlmektedir. Buz oluumu telin dairesel profilini, bir kanat profiline yaklatrmakta ve titreime yatknlnn artmasna neden olmaktadr.

Flutter
Kuvvetli ak iindeki her trl yapda meydana gelebilir. Cismin salnmlar aerodinamik yk artrmakta, bu da yine cismin hareketini daha da artrmaktadr. Yksek frekansl, dk genlikli titreimlerdir. Ktle dalmnn deitirilmesi ve yerel yapsal rijitlik artrlarak nne geilebilir.

Trblans
Bu tip kaynakl grlt, akkan hznn hem deer hem de yn olarak ani deiimlerinin sonucu olarak ortaya kar. Petrol boru hatlarnda da trblans sebebiyle byk bir srtnme kuvveti oluur ve ak zorlar. Uak kanatlar zerinde trblans meydana geldiinde kaldrma kuvveti ortadan kalkar; bu durumda uak sarslmaya ve irtifa kaybetmeye balar. Uaklar bu nedenle yeryz-atmosfer arasndaki scaklk farkllklarnn, dolaysyla hava hareketlerinin ve trblansn fazla olduu alak irtifadan ziyade, bunlarn nispeten daha az meydana geldii yeryznden uzak yksek irtifada uarlar.

Trblans
Karma blgesi Gaz ak

Farkl ak hzlarna sahip gazlar arasnda karma blgesi olarak adlandrlan blgede trblans meydana gelir. Hz fark bydke ses oluumu artar.

Akustik Kaynakl Titreim

Valf iinden geen akmdaki basn d nedeniyle akustik enerji ortaya kar ve aknt ynnde iletilir. letilen bu akustik enerji, boru hatlarnda zellikle sreksizlik blgelerinde, rnein T-dirsek, kk boru balantlar, boru kaynak blgeleri ve boru destekleri gibi, tahrik, titreim ve gerilmelere neden olur. Eer boru sistemi doru tasarlanmam ise, akustik enerji kaynakl tahrik yorulma krlmasna neden olabilir. Genellikle yksek frekansl akustik enerji (1000 Hz ve zeri) neden olur. Akustik kaynakl titreime maruz kalan bir boru sistemi ok ksa bir sre iinde, bazen birka dakika iinde, hasara urayabilir .

Kavitasyon

Kavitasyon veya ukurlama, akm makinalarnn fanlarnda grlebilen bir sv erezyonu trdr. Svnn mutlak basnc, buharlama basncnn altna dtnde akkan iinde lokal buharlamalar vuku bulur. Bu gaz boluklar, evresindeki svyla hzlca dolar ve bu srada byk bir basn dalgas oluur. Bu basn dalgas evresindeki metale olduka byk zararlar verir ve ksa zamanda kavitasyon sebebiyle fan kullanlamaz hale gelir. Etkisine genelde fanlarda emi ksmnda rastlanr. Net emme basncnn yetersiz olduu koullarda meydana kar. Bu tip grlt sebebi 2 temel nedenden dolay oluur: a) Emiteki buhar taneciklerinin bymesi, irilemesi b) Buhar taneciklerinin patlamas Kavitasyon sonucunda yksek grlt ve hafif titreimler meydana gelse de her zaman hasar meydana gelmeyebilir. Kavitasyonun younluuna yani oluan baloncuk saysna ve boyutuna baldr. Kuvvetli bir kavitasyonda, ken ok sayda baloncuk vardr ya da baloncuklar yzeye yakndr. Bu durum, ukurlamay ve yksek titreimi hzlandrr. Bu titreimler ok ksa bir sre iinde ykc hale gelebilir.

Kavitasyon
Kavitasyon potansiyeli olan blgeler: Pompa emi kanallar; Santrifj pompa kanatlar; Keskin dirsek ve Tdirsekler; Ksmen ak vana geileri; Ak alannda ani deiimler: dar kanallar vb.
Valf

ken gaz baloncuklar

ok yksek basn

Alak basn

Bir boru iindeki akta, boru kesit alannn ani deiimleri dolaysyla basn kaybnn yksek oluu neticesinde kavitasyon baloncuklar oluumu. Bu baloncuklarn ieriye doru kmesiyle grlt olumaktadr.

Su ekici (Water Hammer)

Su ekici svnn ve boru malzemesinin elastiklik zelliklerinin de nem kazand ok yksek genlikli basn dalgalanmalardr. Pompal sistemlerde grlen bir titreim olaydr. Pompann debi ayar vanasnn ani kapatlmas veya pompay tahrik eden motorun ani durmas neticesinde ortaya kar.

ki durumda da ini borusunda ksmi vakum oluur. Pompann bir sonraki almasnda ok yksek hzda hareket eden su, vakumu doldurur ve kapal ek vanasna ve yukarsndaki boruda bulunan sabit suya vurur, bunun sonucunda basn dalgalanmas ve hidrolik ok meydana gelir. Bu ok borular atlatabilir, balant noktalarn krabilir ve pompa ve/veya motora zarar verebilir.

Su / Buhar Darbesi Alnacak nlemler

Su ya da buhar darbesi riskini azaltmak amacyla aadaki uygulamalar tatbik edilebilir: Buhar ya da gaz tahliye sistemi; Sistemdeki havann alnmas; Valflerin yava iletimi; Santrifj pompalarda tahliye vanas kapal iken altrlmas ya da kapatlmas; Pompalarda altrma ve durdurma arasnda bekleme; lk olarak eanjre souk su uygulanmas.

Ak kaynakl titreim spektrumlar

Tipik bir spektrum

Ak Kaynakl Sesin Azaltlmas:

Ak kaynakl grlt aadaki uygulamalarla azaltlabilir:

Makinalarda yeterince soutma kanatc kullanmak bylece grltl fanlara gerek kalmamas
Mmknse pervaneli fan yerine santrifj fan kullanmak

Fanlar dzgn ve bozulmam hava ak iine yerletirmek

Trblans minimize etmek amacyla eri fan kanatlar kullanmak ya da dz fan kanad kullanmak ancak kanatlarn dzensiz boluklarla yerletirilmesi

Kk ve yksek hzl fanlar yerine byk, dk hzl fanlar kullanmak

Akkan hzn azaltmak ve kesit alann artrmak

Ak Kaynakl Sesin Azaltlmas:

Herhangi bir elemanda basn dmn azaltmak

Mmkn olan blgelerde aktaki trblans azaltmak (aktaki daralmalar ortadan kaldrmak)
Hidrolik sistemlerde sessiz pompalar semek Sktrlm haval sistemlerde sessiz nozller semek Akkan nakleden borular destek yaplardan izole etmek Akkan iinde ve boru cidarnda dolaan enerjiyi kontrol etmek amacyla boru tesisatlarnda esnek balantlar kullanmak Dk basnl hava kanallarnda esnek kuma blmler kullanmak (fan gibi grlt kaynaklarnn yaknnda)

Boru indeki Aklarda Titreimin Azaltlmas

Akkan iinde ve boru cidarnda dolaan enerjiyi kontrol etmek amacyla boru tesisatlarnda esnek balantlar kullanmak

Ak Kaynakl Sesin Azaltlmas Trblans:

Fanlar dzgn ve bozulmam hava ak iine yerletirmek

Ak Kaynakl Sesin Azaltlmas Trblans:

Aerodinamik grltnn azaltlmas amacyla fanlarn dzgn ve bozulmam hava ak iine yerletirilmesi

Ak Kaynakl Sesin Azaltlmas:

Dk ses nozlleri

Sktrlm haval sistemlerde sessiz nozller semek

Ak Kaynakl Sesin Azaltlmas:

Trblans minimize etmek amacyla eri fan kanatlar kullanmak ya da dz fan kanad kullanmak ancak kanatlarn dzensiz boluklarla yerletirilmesi (Traction Motor)

Ak Kaynakl Sesin Azaltlmas:

Akkan tayan borular destek yaplardan izole etmek

Ak Kaynakl Titreimin Azaltlmas:

Sorular?