T.C.

MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS HUKUK ANA B L M DALI KAMU HUKUKU B L M DALI

ANAYASA YARGISININ MERULUU SORUNU IIINDA TRK ANAYASA MAHKEMES (Yksek Lisans Tezi) FERHAT USLU

STANBUL, 2008

T.C. MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS HUKUK ANA B L M DALI KAMU HUKUKU B L M DALI

ANAYASA YARGISININ MERULUU SORUNU IIINDA TRK ANAYASA MAHKEMES (Yksek Lisans Tezi) FERHAT USLU Danman: PROF. DR. BRAH M . KABOLU

STANBUL, 2008

GENEL B LG LER sim ve Soyad Anabilim Dal Program Tez Danman Tez Tr ve Tarihi Anahtar Kelimeler : Ferhat Uslu : Hukuk : Kamu Hukuku : Prof. Dr. brahim . Kabolu : Yksek Lisans-Haziran 2008 : Anayasa Yargsnn ve Anayasa Mahkemelerinin Meruluu, Trk Anayasa Mahkemesinin Meruluu ZET ANAYASA YARGISININ MERULUU SORUNU IIINDA TRK ANAYASA MAHKEMES Halkn temsilcilerinden oluan parlamentonun zerinde, atama ile olumu bir kurul tarafndan yaplan yargsal denetimin meruluu, anayasallk denetiminin bulunduu devletlerde tartlabilir. ncelikle, anayasa yargsnn ve anayasa mahkemelerinin meruluu ilevlerinde aranmaldr. Ancak, anayasa yargsnn ve anayasa mahkemelerinin ilevleri de bu kurumlarn hukuksal ve demokratik meruluunu aklamada yeterli olmayabilir. Anlan kurumlarn meruluklarn glendirmek iin; mahkemenin oluumunda ulusal iradeye sz hakk verilmesi, anayasa yarglarnn grev sresinin belli bir sre ile snrlandrlmas, yurttalara bireysel bavuru hakk tannmas, anayasa yarglarnn rakip deerler ve siyasal kavramlar arasnda bir tercih yapmayarak, bu ii seilmi otoritelerin yetkilerine brakmalar, anayasa yarglarnn denetimlerini daha ok demokratik srecin ilerliine younlatrmalar nerilmektedir. Trk Anayasa Mahkemesinin kuruluunda ulusal iradeye rol tannmad gibi, anayasa yarglarnn grev sreleri de snrlandrlmamtr. Ayrca Yksek Mahkeme anayasaya uygun yorum yntemini kararlarnda oka kullanmaktadr. Dier taraftan, Trk yurttalarna bireysel bavuru hakk tannmamtr. Trkiyede Anayasa Mahkemesinin meruluuyla ilgili tartmalar, ancak, yukarda anlan nerilerin gerekletirilmesiyle giderilebilir.

GENERAL KNOWLEDGE Name and Surname Department Programme Supervisor Degree Awarded and Date Keywords : Ferhat Uslu : Law : Public Law : Professor brahim . Kabolu : Master-June 2008 : Legitimacy of Constitutional Review and Constitutional Courts, Legitimacy of Turkish Constitutional Court ABSTRACT TURKISH CONSTITUTIONAL COURT IN LIGHT OF THE ISSUE OF THE LEGITIMACY OF THE CONSTITUTIONAL REVIEW The legitimacy of judicial review by a committee constituted through an appointment over parliament consisting of peoples representatives may be argued in the states where the constitutional supervision exists. First, the legitimacy of constitutional review and constitutional courts should be sought at their functions. However, the functions of the constitutional review and constitutional courts may not be sufficient to explain their legal and democratic legitimacy. In order to strengthen the legitimacy of the above-mentioned institutions, the followings are suggested; to recognize national will in the formation of the court, to limit the term of the judges at the constitutional court with a specific term, to recognize the right to individual application of citizens, to leave the task of preference between rival values and political concepts to the elected authorities, to focus their supervision mainly on the operability of the democratic process. National will did not take an active role in the establishment of the Turkish Constitutional Court and neither were the terms of the constitutional judges limited. Furthermore, the method of implementation according to the constitution has been largely used by the Supreme Court. On the other hand, the right to individual application of Turkish citizens has not been recognized. The arguments over the legitimacy of the Constitutional Court in Turkey, however, can be overcome through fulfilling the above-mentioned suggestions.

 NDEK LER NDEK LER...I KISALTMALAR.............III G R ...1 Birinci Blm ANAYASA YARGISININ MERULUU VE ANAYASA MAHKEMELER I. II. III. GENEL OLARAK..8 ANAYASA MAHKEMELER .13 ANAYASA YARGISININ LEVLER .....22 A. ANAYASANIN STNLN SALAMAK ........22 B. ERKLER ARASINDAK UYUMAZLIKLARDA HAKEML K GREV YAPMAK.....25 C. DEMOKRAS Y KORUMAK VE GEL T RMEK ..27 D. YURTTALARIN HAK VE ZGRLKLER N KORUMAK VE GEL T RMEK32 E. YURTTALARIN YASA YAPIM SREC NE DAHA AKT F KATILMALARINI SALAMAK..38 ANAYASA YARGISININ MERULUU SORUNU40 A. ANAYASA YARGISININ HUKUK MERULUU SORUNU..41 B. ANAYASA YARGISININ DEMOKRAT K MERULUU SORUNU..44 1. Egemenlik Kavram ve Son Yzylda Urad Anlam Deimesi....45 2. Anayasa Yargsnn Demokratik Meruluu54 kinci Blm TRK ANAYASA MAHKEMES N N MERULUUNUN DEERLEND R LMES I. II. TRK ANAYASA MAHKEMES ...71 ANAYASA MAHKEMES N N KURULUU VE MERULUK L K S ....76 A. ANAYASA MAHKEMES YELER N BEL RLEME KURALLARI...77 B. ANAYASA MAHKEMES YELER N N N TEL KLER VE GREV SRELER 88 ANAYASA MAHKEMES N N GREVLER VE MERULUK L K S ....97 A. PTAL DAVASI VE MERULUK L K S ..98 B. ANAYASAYA AYKIRILIIN D ER MAHKEMELERDE LER SRLMES MERULUK L K S ..102

IV.

III.

C.

D.

E.

ANAYASA MAHKEMES KARARLARI VE MERULUK L K S 104 1. Yorum Kaydyla Uygunluk Kararlar ve Trban Kararr.107 2. Anayasa Deiiklikleriyle lgili Kararlar.112 3. Yrrln Durdurulmas Karar..123 4. 367 Karar..126 ANAYASA MAHKEMES N N HAK VE ZGRLKLER KORUMA GREV VE MERULUK L K S 139 1. Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Hakkn z ve Demokratik Toplum Dzeninin Gerekleri.144 2. Anayasa Mahkemesi Kararlarnda lllk lkesi..152 ANAYASA KYET KURUMU VE MERULUK L K S .156

SONU166 KAYNAKA...173

II

KISALTMALAR ABD a.e. a.g.e. a.g.m. AKP AYMKD Any. ASBF AYM Bkz. ev. CHP DGM DP E. Ed. HFSA HAM HAS K. Kar. KHK md. nu. par. R.G. s. S. SBE SSCB TBB TBMM T.C. TODA E YK Amerika Birleik Devletleri Ayn eserin ayn yeri Ad geen eser Ad geen makale Adalet ve Kalknma Partisi Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi Anayasa Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Anayasa Mahkemesi Baknz eviren Cumhuriyet Halk Partisi Devlet Gvenlik Mahkemeleri Demokrat Parti Esas numaras Editr Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi nsan Haklar Avrupa Mahkemesi nsan Haklar Avrupa Szlemesi Karar numaras Karlatrnz Kanun Hkmnde Kararname Madde Numara Paragraf Resmi Gazete Sayfa Say Sosyal bilimler enstits Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Trkiye Barolar Birlii Trkiye Byk Millet Meclisi Trkiye Cumhuriyeti Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits Yksekretim Kurulu

III

GR
Gnmzde ada ve demokratik devletler rgtlenmelerini erkler ayrl ilkesine uygun olarak gerekletirmektedir. Yasama, yrtme ve yarg erklerinin tek kii ya da tek kurumda birlemeyip ayr ellerde toplanmas, belki bask ve salt gce dayal bir diktatrlk rejimi yaratlmas tehlikesini bizden uzaklatrabilir. Ancak, erkler ayrl ilkesi tek bana temel hak ve zgrlklerin korunmas ve devlet organlarnn dengeli bir ekilde almasn salamak iin yeterli grlmemelidir. Erkler ayrl ilkesinin hayata geirilmesinin yannda, her bir erkin snrlanmas, insan haklarnn gvencelenmesi ereinin gerekletirilmesi asndan arttr. Bu erevede yasama erkinin de snrlanmas gerektii aktr. Yasama erkinin zgrlk lehine snrlanmasnn baarlabilmesinin n art, hukukun sadece parlamentonun rn olmayp onun parlamentodan nce, hatta devletten nce de var olduunun kabul edilmesidir. Yasa yapan bir organ olsun ya da olmasn, yasalar var olmaya devam edecektir. nk insanlar toplu halde yayorsa ki; bu tarih boyunca byle olmutur, kural ve yasalarn olmamas dnlemez. Dolaysyla hukuk, yasalarn kodifiye edilmesinden ya da yazl hale getirilmesinden ve devlet eliyle uygulanmasndan nce de var olmutur1. Ancak, yurttalardan ald yetki ile yasa yapmakla grevli olan yasama organlar kimi zaman evrensel hukuk ilkelerine ve anayasaya aykr yasalar yapabilecei gibi, bireylerin hak ve zgrlklerini ihlal eden yasalar da yapabilir. Bu yasalarn hak ve zgrlkler alanndaki zararl etkilerinin giderilmesi birden fazla yol ile olanakl olabilir. Yasama organ tarafndan yeni bir yasa yaplp eski yasann olumsuzluklar giderilebilecei gibi, bu yasann yarg yetkisine sahip bir kurum tarafndan denetlenerek, anlan yasann hukuk alemindeki varlna son verilebilir. ster yasalarn evrensel hukuk ilkelerine ve anayasaya uygunluunu denetleme ilevinin btn mahkemelerin yapabildii yaygn denetim tarz kabul edilmi olsun, ister anlan ilevin bu konuda uzmanlam merkezi bir yarg organ tarafndan yerine getirildii, anayasa mahkemesi (AYM) sistemi kabul edilmi olsun; her iki sistemde de gdlen amalardan en nemlisi yurttalarn hak ve zgrlklerini gvencelemektir.
1

Atilla Yayla, Yasama ve Yarg Arasndaki likiler zerine, Liberal Dnce Topluluu, http://www.liberaldt.org.tr/index.php?lang=tr&message=article&art=395 (10 ubat 2007), par.10.

Erkler ayrl ilkesinin sonularndan birisi, yasama ve yrtme ilemlerinin bu organlardan olabildiince bamszlatrlm nc bir g tarafndan denetlenmesi olmutur. Bu denetim yurttalarn hak ve zgrlerinin korunmas asndan yaamsal bir neme sahiptir. Btn sorun, yasama ve yrtme erklerini denetleme ve bir dengedenetim mekanizmasn kurma ilevinin hangi erke verilecei ve bu nc erkin, grev ve yetkilerinin snrlarnn ne olaca sorusuna verilecek cevapta dmlenmektedir. Bu konu ayn zamanda devletin adalet salama grevi ile de dorudan ilgilidir. Yasama ve yrtme erklerini denetleyecek bir nc erk aray aslnda pek de yeni deildir. XVIII. yzyl Aydnlanma Dneminin en nemli yazarlarndan birisi olan Montesquieu, devlet rgtlenmesinin erkler ayrl ilkesine gre gerekletirilmesi gerektiini savunmu; bir devlette yasama, yrtme ve yarg olmak zere erk ngrmtr. Montesquieuye gre yarg, zgrlkler asndan en az tehlikeli gtr. nk elinde zarar verecek silahlar bulunmamaktadr2. Gemite ve zellikle de iki dnya sava arasndaki siyasi gelimeler soruncunda bireylerin hak ve zgrlklerine kar yaplan saldrlarn ounlukla yasama ve yrtme erklerinden gelmi olmas, Montesquieunn bu tezini byk lde dorulamaktadr. Demokratik rejimin salkl ilemesi ve hayatn devam ettirebilmesi, normlar hiyerarisi ilkesinin tam olarak hayata geirilmesine baldr. Anayasalarn dier normlar karsnda gl bir konuma gelmeleri ve bu normlarn en stnde yer almalarnda, anayasa yargsnn ilevi gz ard edilemez. Dier taraftan, anayasaya stn norm niteliini kazandran AYMlerin kurulmas, bu anlamda kayda deer bir gelime olmutur3. AYMler insan haklarnn ve zgrlklerinin koruyucusu olarak, demokratik, laik ve sosyal hukuk devletinin gvencesini oluturmaktadr4. Bir devlette parlamento ve yrtme organ siyasi toplum meknn oluturmaktadr. AYMler ise, siyasal ve sivil meknlarn kavuma noktalarnda yer almaktadr. Bu iki meknn kavuma noktasnn adnn Hukuk Devleti olduu
2

Montesquieu, Kanunlarn Ruhu zerine I, Fehmi Balda (ev.), stanbul: Se Yaynlar, 1998, s.219 vd. brahim . Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), Gzden Geirilmi 3. Basm, stanbul: Legal Yaynclk, 2006, s.8. 4 Mehmet Merdan Hekimolu, Alman Hukuku Inda Trk Anayasa Yargsnn Hukuki Boyutlar, 1. Basm, Ankara: Detay Yaynclk, 2004, s.5.
3

belirtilmektedir5. Ancak, hukuk devleti iin, ekli hukuk devleti ve maddi hukuk devleti olarak ikili bir ayrma gidilmitir. ekli hukuk devletinden, ulusal iradeyi temsil eden yasama organnn stnlnn ve bu balamda demokratik meruiyeti tam olan parlamento tarafndan yaplan yasalarn stnlnn olduu devlet anlalmaktadr. Maddi hukuk devleti denilince de, hak ve zgrlklerin stnlnn kabul edildii devlet akla gelmektedir6. Hukuk devleti, kiilerin deil, ancak hukukun ynetimidir7. Sivil toplumun rn olan hukuk devleti, hukuk dzeneine demokratik deerler sistemini yerletirmenin en nemli aracdr. Erkler ayrl, serbest seimler, liklik, rgtlenme zgrl ve siyasi partiler oulcu demokrasinin varlna ilikin ilkelerdir. Hukuk devleti araclyla siyasi iktidar elde etme, siyasete etki etme ve seimler yoluyla iktidarn el deitirmesi gibi siyasi alana ilikin uygulamalar hukuk kalplar ierisine dklm durumdadr. E deyile, siyasi ve demokratik dzenek hukuki gvenceye kavuturulmutur8. Hukuk devletinin iki bileeninden birincisi, bireyin medeni ve siyasi zgrlklerinin korunmas ve gvencelenmesi; ikincisi, anayasaya gre konulmu hukuk kurallarnn devlet gcn balamalar ve devlet ii yaam dzenlemeleridir9. Yaadmz ada, demokratik, lik ve insan haklarna saygl devletin erevesi hukuk devletidir. Sadece hukuka inanan ve kamu yaamna hukuki bilinleriyle katlan bireylerin ounlukta olduu bir toplum, hukuk toplumu olabilir. Ayn ekilde hukukun stnlne saygl yneticilerin varlndan oluan devlet, hukuk devleti olabilir. Hukuk toplumu olmadan hukuk devletinin kurulmas olanakszdr10. Bu balamda ada toplum ve ada ynetim iin zorunlu olan hukuk devleti ilkesini yaama geirecek ve bu ilkeyi koruyacak mekanizmalarn gereklilii arttr. Bu anlamda anayasa yargs, hukuk devletinin kurulmas asndan ok nemlidir. Dier
5

Bakr alar, Anayasann Hukuku ve Anayasann Yargc, Yenilenen Anayasa Kavram zerine Dnceler, Anayasa Yargs, Ankara: AYM Yaynlar, S. 8, 1991, s.14. 6 Blent Tanr ve Necmi Yzbaolu, 1982 Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku, Son deiikliklere Gre 7. Basm, stanbul: Beta Yaynlar, 2005, s.441. 7 Arslan, Anayasa Teorisi, s.39. 8 brahim . Kabolu, Trkiyede Hukuk Devletinin Geliimi, nsan Haklar Yll, Cilt: 12, Ankara: TODA E Yaynlar, 1990, s.146, 147. 9 Hayrettin kesiz, Sivil taatsizlik, stanbul: Afa Yaynlar, 1994, s.96. 10 brahim . Kabolu, Hukuk Toplumu Gerekli, Cumhuriyet, 9 Eyll 1994, s.2.

kii ve kurumlar gibi, kendisinin de hukukla bal ve snrl olduunu bildii; kendi ilem ve eylemlerini bu ilkeye gre gerekletirdii devleti ifade eden hukuk devletinin z, anayasa yargsn zorunlu klmaktadr. Bugn hukuk devleti ilkesinin tam olarak yaama geirilmesinde AYMlerin ilevsel varlnn byk neme sahip olduu kabul edilmektedir11. Gnmzde AYMlerde grev alan anayasa yarglar, sadece hukuk devletinin kurucu eleri olarak deil, bunun yannda hukuk devletini gerekletirme ve koruma ilevini de stlenmektedir12. Klasik anayasacln ilgilendii sorunlarn banda, devlet iktidarnn snrlandrlmas sorunu gelmektedir13. Anayasaclk hareketlerinin rn olan anayasa yargsnn temel amac ise, yurttalarn hak ve zgrlkleri iin salam bir gvence oluturmak zere, devlet iin nceden belli edilmi olan temel ilkeler ile snrlandrmalar getirmek ve ona her frsatta hukukla bal olduunu hatrlatmaktr. Nasl ki, idare mahkemeleri, devletin anaerkinden birisi olan yrtme organnn ilem ve eylemlerinden gelebilecek hak ihlallerine kar iptal ve tam yarg davalar ile yurttalar koruma grevini yerine getiriyorsa; anayasa yargs da yasama organndan gelebilecek hak ihlallerine kar kendisine salanan hukuki aralar ile yurttalar korumakla ykmldr. Anayasal sistem iinde nemli ilevlere sahip olan anayasa yargsnn meruiyeti sorunu, zerinde dnlmesi ve akla kavuturulmas gereken bir sorun olarak durmaktadr. Halkn temsilcilerinden oluan parlamentonun zerinde, atama ile olumu bir kurul tarafndan yaplan yargsal denetimin demokrasi ile nasl badat sorusu, anayasa yargsnn bulunduu devletlerin tamamnda teden beri zmlenmesi gereken bir sorun olarak gndeme getirilmektedir14. kinci Dnya Sava ncesi btn dnyada ve zellikle de Avrupada meydana gelen insan haklar ihllleri, insanla demokratik seimlerle iktidara gelenlerin de daha sonra baskya dayal rejimler kurabilecei gereini retmitir. Siyasi iktidarn snrlandrlmas istei ve yine
11 12

kinci Dnya Sava sonrasndaki anayasaclk

Hekimolu, a.g.e., s.1. barahim . Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, Gncellenmi ve Geniletilmi 4. Basm, Ankara: mge Kitabevi, 2007, s.28. 13 Mehmet Turhan, Anayasal Devlet, Geniletilmi 4. Basm, Ankara: Naturel Yaynlar, 2005, s.68 vd. 14 Tanr ve Yzbaolu, a.g.e., s.444.

hareketleri sonucu hazrlanan anayasalarda var olan hak ve zgrlklerle birlikte bunlara eklenen yeni hak ve zgrlklerin korunmas ve srdrlmesi kayglar, anayasa yargs ve AYMlere anayasalarda yer verilmesiyle giderilmeye allmtr. Bylece, liberal anayasaclk hareketi, anayasa yargsn vazgeilmez ve geriye dnlmez bir kurum olarak anayasa metinlerine eklenmesini salamtr15. Kukusuz, bunda kinci Dnya Sava sonrasnda ortaya kan demokratikleme dalgasnn da byk katks olmutur. Trkiyede de Demokrat Partinin iktidarda kald 1950 ve 1960 yllar asndaki dnemde bavurduu hukuk d uygulamalar, AYM kurulmas ynndeki isteklerin yksek sesle dile getirilmesine neden olmutur. Trkiyede AYM kurulmas ile ilgili tartmalar, bu kuruma ilk kez 1961 Anayasasnda yer verilmesiyle sonulanmtr. (Any. md. 145-152) AYM, 1982 Anayasasnda da kendisine yer bulmutur. (Any. md. 146-153) Yasalarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimini, bu grevi yerine getiren yarg organn trne gre, sradan yarg organlar tarafndan yaplan denetim ve bu i iin zellikle oluturulmu merkezi bir yarg organ eliyle yaplan denetim olmak zere ikiye ayrmak olanakldr16. Birinci sistem, yaygn denetim sistemi; ikincisi ise, merkezi denetim sistemi olarak adlandrlabilir. Sistemlerden herhangi birisinin benimsenmi olmasnda tarihi tecrbeler ve hukuka hkim olan felsefi akmlarn etkisi belirleyici olmutur. Trkiyede anayasa yargs, merkezi denetim tarzn esas alan bir sistem zerine kurulmu ve gelimitir. Gerek 1961 Anayasas dneminde, gerek 1982 Anayasas dneminde vermi olduu kararlar ile doktrinde tartma konusu olan ve siyasetilerin eletiri oklarna hedef olan AYMde reform yaplmas istekleri, son zamanlarda younluk kazanmtr. Reform istekleri daha ok, AYMnin ye saysnn artrlmas, yelerinin belirlenmesinde yasama organna belli lde sz hakk verilmesi, yksek mahkemenin daireler eklinde yeniden yaplandrlmas, yksek mahkemeye ye atanmas ve yeliin devam iin gerekli olan niteliklerin, yksek mahkemenin ilevleriyle
Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.8. Erdal Onar, Kanunlarn Anayasaya Uygunluunun Siyasal ve Yargsal Denetimi ve Yargsal Denetim Alannda lkemizde ncler, Ankara, 2003, s.205.
16 15

badatrlmas konularnda younlamaktadr. Ayrca, u anda hukukumuzda var olmayan anayasa ikyeti kurumunun tannmas konusu da, yksek mahkemede reform istekleri erevesinde tartlan konulardan dierini oluturmaktadr. Btn bu konulara AYMnin meruluunun deerlendirilecei ikinci blmn ilgili yerlerinde deinilecektir. 1982 Anayasasnn, AYMnin oluumu ve yelerinin nitelikleriyle ilgili dzenlemeleri, Avrupa AYMlerinden hi birine benzemeyen bir AYMnin ortaya kmasna neden olmutur. Anlan durum Avrupa Birliine girme abas ierisinde olan Trkiye asndan, Avrupa anayasa yargs ve AYMlerinin yol gsterici niteliini artrmaktadr. Dier taraftan, 1982 Anayasasnn yrrle girmesinden bu zamana kadar aradan geen 25 yl akn bir zaman diliminde, AYMyi dzenleyen anayasal hkmlerde hemen hibir esasl deiiklik yaplmam olmas, AYMnin yeniden yaplandrlmas iin gerekli anayasal ve yasal dzenlemelerin yaplmasna duyulan ihtiyac artrmtr. Tezin birinci blmnde anayasa yargsnn hukuki meruluu ve demokratik meruluu anlatm konusu yaplacaktr. Anayasa yargsnn meruluu ile yakndan ilikili olmalar sebebiyle anayasa yargsnn ilevlerine de deinilecektir. Ancak, ncelikle anayasallk denetimi yapan AYMler hakknda ksaca bilgi verilecektir. Tezin ikinci blmnde ise, AYMnin meruluu anlatm konusu yaplarak, yine bu konuyla balantl olarak ortaya kan gerek yasal ve anayasal dzenlemelerden, gerekse de AYMnin kendisinden kaynaklanan sorunlar ve bu sorunlardan kimileri iin nerilen zm yollar ortaya konulmaya allacaktr.

Birinci Blm ANAYASA YARGISININ MERULUU VE ANAYASA MAHKEMELER

I.

GENEL OLARAK

XVII. yzylda ngiliz dnr Thomas Hobbesun Leviathan ya da Bir Din ve Dnya Devletinin Dokusu, Biimi ve Erki17 adl yaptnda Leviathan olarak isimlendirdii devletin yetkilerinin snrlandrlmas sorunu, yzyllar boyunca tartlan bir konu olmutur. Devlet gcnn snrlandrlmasndaki en nemli amalardan birisi ise, devletin kendisini rgtleyen yurttalarn18, hak ve zgrlklerini korumak ve bu hak ve zgrlkleri gelitirmektir. Devlet gcnn snrlandrlmasnda en etkili yntemlerden birisi, iinde devletin temel kuruluunun ve kiilerin temel hak ve zgrlklerinin yer ald, deitirilmesi sradan yasalara gre zorlatrlm yazl bir anayasann kabuldr19. Erkler ayrl ve hukuk devleti ilkeleri ile anayasa yargs da, devlet gcnn snrlandrlmasnda kullanlan vazgeilmez aralar olarak saylabilir. Bir lkedeki en stn hukuk gcne sahip resmi belge olan anayasann20 korunmas ve stnlnn salanmas, anayasa yargsnn etkinlii lsnde olanakl olacaktr. Anayasa yargsnn dnsel temellerini antik Yunana kadar geriye gtrmek olanakl olmakla beraber21, uygulamada anayasa yargsnn son iki yz ylda ekillendii kabul edilmektedir22. Gnmzde yasalarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi, anayasaclk hareketlerinin adeta onsuz olmaz bir paras haline gelmitir. Ancak Avrupada XIX. yzylda, parlamentolarn kard yasalarn yargsal denetimi, dnlemezdi. nk bu dnem hukuk anlaynda yasa, milli iradenin ifadesi olarak kabul ediliyordu. Milli iradeyi denetleyecek, onu sorgulayacak bir mekanizma da olamazd. XIX. yzyl ortalarndan sonra Batda siyasi partilerin ortaya kmas ile parlamenter sistemde ounluu elde eden parti aracl ile yasama ve yrtme btnl erevesinde yasa, artk hkmet iradesinin dayanma halindeki bir ounluk tarafndan uygun
Thomas Hobbes, Leviathan, Semih Lim (ev.), 3. Basm, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2001, s.225. Leviathan, efsaneye gre yedi tane ba olan ve denizde yaayan bir tr yrtc hayvandr. Bkz.: Urban Dictionary, http://www.urbandictionary.com/define.php?term=Leviathan&defid=762043 (25.04.2007), par.5. 18 Erdoan Tezi, Anayasa Hukuku, 12. Basm, stanbul: Beta Yaynlar, 2007, s.117. 19 Erdal Onar, Kanunlarn Anayasaya Uygunluunun Siyasal ve Yargsal Denetimi ve Yargsal Denetim Alannda lkemizde ncler, Ankara, 2003, s.9. 20 Mustafa Erdoan, Anayasa Hukuku, Geniletilmi 3. Basm, Ankara: Orion Yaynlar, 2005, s.37. 21 Onar, a.g.e., s.2. 22 Blent Tanr ve Necmi Yzbaolu, 1982 Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku, Son Deiikliklere Gre 7. Basm, stanbul: Beta Yaynlar, 2005, s.440; brahim . Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), Gzden Geirilmi 3. Basm, stanbul: Legal Yaynclk, 2006, s.5.
17

bulunmasn ifade etmeye balad. Avrupada XX. yzylda yasalarn anayasaya uygunluunu salamaya ynelik yargsal denetim mekanizmalarnn kurulmasnda rol oynayan etkenlerden birisi de, egemenlik anlayndaki bu deiim ve dnmdr23. ktidarn elde edilmesini, kullanlmasn ve devlerini, devletin yapsn, balca hukuki ilemlerin konulmas ve rejimini; insan haklarn, hukuk kurallar hiyerarisinin en st dzeyinde dzenleyen, kendine zg bir makam tarafndan yaplm hukuki bir ilem olarak tanmlanan anayasann24 varl, anayasa yargs bakmndan arttr. Anayasa yargs, sadece yasalarn, yasa gcndeki kararnamelerin, meclis itznn ve anayasa deiikliklerinin (sadece ekil asndan olmak kaydyla) anayasaya uygunluunun yargsal denetimi olarak tanmland takdirde, bu tanmn anayasa yargsnn temelleri ve anayasa yargsnn meruluu konusunda pek fazla aklama getiremedii kabul edilmektedir25. Bundan dolay, anayasa yargsnn anlam, kapsam ve temelleri konusunda daha geni bak asyla yaklamak zorunluluu vardr. Doktrinde anayasa yargsnn anlam, kapsam ve temelleri konusunda deiik fikirler ileri srlmtr. Avrupa modeli anayasa yargsnn ve dolaysyla AYMlerin kuramsal temellerini atan Avusturyal hukuku Hans Kelsene26 gre: Anayasa yargsnn mantki ve hukuki temelini, yazl ve kat anayasalarn bulunduu bir hukuk sisteminde, anayasann stnl ve balaycl oluturmaktadr.27 Kaboluna gre, hukuk devletinin iskeletini kuran normlar hiyerarisi ilkesinin ihlalinin en st dzeyde yaptrm, yasalarn anayasaya uygunluunun denetimi ile uygulamaya geirilir28. Anayasa yargs, hukuk devletinin geliiminde son ve en nemli merhaledir.29 Yine, yasalarn, anayasaya uygunluunun yarg organlar tarafndan yaplan denetlenmesi ii
23

Tezi, Anayasa Hukuku, s.180, 181. Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.39. 25 Mehmet Merdan Hekimolu, Alman Hukuku Inda Trk Anayasa Yargsnn Hukuki Boyutlar, 1. Basm, Ankara: Detay Yaynclk, 2004, s.9. 26 brahim . Kabolu, Anayasa Yargs, 3. Basm, Ankara: mge Kitabevi, 2000, s.17. 27 Belirten: Tanr ve Yzbaolu, a.g.e., s.439. 28 brahim . Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, Gncellenmi ve Geniletilmi 4. Basm. Ankara: mge Kitabevi, 2007, s.14. 29 Ergun zbudun, Trk Anayasa Hukuku, Gzden Geirilmi 8. Basm, Ankara: Yetkin Yaynlar, 2005, s.367.
24

anayasal yarg olarak adlandrlmaktadr30. Bir baka tanma gre, anayasa yargs, hukuk devletinin geliiminde en nemli son aama, anayasann stnl ve hukuk devletinin yaptrmdr.31 Kratl, dar anlamda anayasa yargsn, yasalarn ve dier baz yasama ilemlerinin anayasaya uygunluunun yargsal merciler tarafndan denetimi olarak tanmlamaktadr. Geni anlamda anayasa yargsn ise, dorudan doruya anayasaya uyulmasn salamak amacn gden her trl yarg ilemi ya da anayasa hukuku sorunlarnn yargsal yntemlerle karara balanmas sreci olarak tanmlamaktadr32. Grene gre anayasa yargs, anayasann mutlakl ve balayclnn gvence altna alnmas iin hukuksal bir koruma aracdr.33 Duran, anayasa yargsnn, hukuk devleti ilkesinin tm ile gerekletirilmesini amalayan bir yaptrm olduunu belirtmitir34. Kanadolu, anayasa yargsn, anayasal yaamdan kaynaklanan sorunlar hakknda yaplan yarglama olarak tanmlamaktadr35. Dier bir tanma gre, anayasa yargs, anayasaclk gelimelerinin bugn geldii son nokta olmas yannda, anayasaclk gelimelerinde somutlaan tm iyi ynetime ulama abalarnn yaptrmdr.36
Hekimoluna gre, anayasa yargs, ounluun iradesini mutlak surette egemen klma esasna dayal, despotlamaya ak bir arkaik ve anakronik demokrasi modelinin, zellikle hak ve zgrlkler alannda yaratabilecei muhtemel sakncalara kar, zgrlkler hukukunu en st seviyede gvence altna almak iin gelitirilmi yargsal ve kurumsal bir zm eklidir.37 Yazar daha sonra, anayasa yargsn birincisi dar anlamda, ikincisi geni anlamda olmak zere iki ekilde tanmlamaktadr. Buna gre dar anlamda anayasa yargs, yasama organ tarafndan yaplan ilemlerin anayasal bir ereve ierisinde snrlandrlmasn salamak ve bu suretle temel haklar otorite karsnda korumak ve onlar gelitirmek amacyla, kanunlarn ve dier baz yasama organ tasarruflarnn anayasaya uygunluunun yargsal makamlar tarafndan denetlenmesidir.38 Geni anlamda anayasa yargs ise, dorudan doruya anayasa hkmlerine uyulmas ve bylelikle temel hak ve zgrlklerin otorite karsnda gvence altna alnmas amacn gden btn yargsal ilemler veya anayasa hukukundan kaynaklanan problemlerin, devlet
Attila zer, Anayasa Hukuku (Genel lkeler), Gelitirilmi 2. Basm, Ankara: Turhan Kitabevi, 2005, s.252. Tanr ve Yzbaolu, a.g.e., s.441. 32 Metin Kratl, Anayasa Yargsnda Somut Norm Denetimi: tiraz Yolu, Ankara: ASBF Yaynlar, 1966, s.15, 16. 33 Zafer Gren, Anayasa Hukuku, 1. Basm, Ankara: Sekin Yaynclk, 2006, s.258. 34 Ltfi Duran, Trkiyede Anayasa Yargsnn levi ve Konumu, Anayasa Yargs, S. 1, Ankara: AYM Yaynlar, 1984, s.57. 35 O. Korkut Kanadolu, Anayasa Mahkemesi, 1. Basm, stanbul: Beta Yaynlar, 2004, s.1. 36 Ozan Ergl, Yeni Kurumsalc Yaklamla Trk Anayasa Mahkemesi ve Demokrasi, 1. Basm, Ankara: Adalet Yaynevi, 2007, s.70. 37 Hekimolu, a.g.e., s.2, 3. 38 a.e., s.13
31 30

10

organlarnn hak eksenli bir hukuki bak asyla snrlandrlmas yoluyla, yarg mercileri tarafndan yargsal usul kurallar dahilinde, bir sonuca balanmas srecidir.39

Trk AYM de verdii bir kararda anayasa yargsnn, yasama, yrtme ve idareye ancak anayasal snrlar iinde kalmak artyla tasarruflarda bulunabilmesine olanak salamak yoluyla, yurttalarn temel hak ve zgrlklerini ve oulcu demokratik hukuk devleti rejiminin salkl bir ekilde ileyiini salayacak zellikte bir yargsal denetim olduunu belirtmitir40. Anayasa yargs en basit tanm ile yasalarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi olarak41 kabul edilirse, anayasa yargsnn ncelikli olarak, yasalarn anayasaya uygunluunu salamaya ynelik bir zm tarz olduu ortaya kar. Ancak, yasalarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi, bu amac gerekletirmeyi salayan tek zm yolu deildir. Yasann, yasama organnda yapm srasnda veya yapmndan sonra devlet bakan tarafndan
42

yrrle

sokulma

aamasnda

gerekletirilen denetim olan siyasi denetim

de yasalarn anayasaya uygunluunu

salamada bir aratr. zellikle yasa zerinde devlet bakannn sahip olduu mutlak veto yetkisi ya da yasay geri gnderme yetkisi, yasama organnn iki meclisten olumas ve yasama organndaki anayasa komisyonlar, denetleme ilevini yerine getiren siyasal denetim aralar olarak saylabilir43. Ancak, yasay yapan parlamentoda saysal ounluu salam olan siyasi parti ya da partilerde kat bir parti disiplini olmas, parti ii demokrasinin eksiklii, kimi zaman yasalarn, yasama organ yeleri tarafndan fazla tartlmadan ve sonular yeterince irdelenmeden yasama organna getirilerek oylanmas ve bylece bu metnin yasalamas, yasama organndaki ounluk ile devlet bakannn ayn siyasi grte olmalar ya da daha sonra bir ekilde ikisi arasnda siyasi gr birlikteliinin meydana gelmi olmas olaslklarnda siyasi denetim yolunun kendisinden beklenen fayday salayamayaca aktr. Bu etkenler siyasi denetim yolunun yargsal denetime gre daha az gvenceli olmas sonucunu dourmaktadr. Bundan dolay, anayasaya uygunluu salamaya ynelik her trl
39

a.e., s.13, 14. AYM, 11.4.1994, E.1994\43, K.1994\42-1 (R.G., 15.4.1994, S. 21906). Belirten: Hekimolu, a.g.e., s.12. 41 Kabolu, Anayasa Yargs, s.11. 42 Onar, a.g.e., s.19. 43 zbudun, a.g.e., s.368.
40

11

yargsal ilem anlamnda anayasa yargs, en etkin hukuki gvence olarak kabul edilmektedir44. Ayrca, hukuki bir yap olarak devlet rgtlenmesinin her trl eylem ve ilemlerinin ve zellikle de yasama organ ilemlerinin anayasaya uygun olmas zorunluluuna45 ilikin inan, anayasa yargsnn dnsel temellerinden birisini oluturmaktadr. amz demokrasi adr. Demokrasi, devletin, halk tarafndan seilmi ve halka hesap verme konumunda olan kiiler tarafndan ynetilmesini gerektirir46. Ancak, demokrasi ayn zamanda, kurulmas ve iletilmesi en zor ynetim biimi olarak nitelendirilmektedir47. ada demokratik devlet, erkler ayrl ilkesinin gerekletirilmesini, normlar hiyerarisinin ve anayasann stnlnn salanmasn, hukuk devleti ilkesinin yaama geirilmesini gerektirmektedir. Btn bu ilkelerin sadece yazl birer idealler olarak kalmayp, ayn zamanda bunlarn gerek yaama uygulanmasnda, korunmasnda ve hepsinden nemlisi de yurttalarn hak ve zgrlklerinin korunmas iin fren ve denge mekanizmalarnn etkin bir ekilde iletilmesinde, ilevleri gz nnde bulundurulduunda anayasa yargsnn ok nemli bir role sahip olduu gzlenmektedir. Avusturyal hukuku Hans Kelsen tarafndan ortaya atlan normlar hiyerarisi ilkesine
48

gre, alt dzeyde yer alan hukuki ilemler bir steki hukuki ileme uygun te AYMlerce yaplan denetim, hukuki ilemleri

olmaldr. Ynetmelikler tzklere, tzkler yasalara ve nihayet yasalar anayasa buyruklarna aykr olamaz. yneliktir49. Dier taraftan, rgtlenmesini erkler ayrl ilkesine gre biimlendirmi bir devlette, erkler aras g mcadelesinin olmas kanlmazdr. Bu mcadelenin anayasann izdii snrlar iinde gerekletirilmesinde anayasa yargs yaamsal bir
44

hiyerarik yaplanma balamnda daha stteki metinlerle uyumlu hale getirme amacna

Hasan Tun ve Faruk Bilir, Anayasa Hukuku, Ankara: Gazi Kitabevi, 2005, s.147. zer, a.g.e., s.252. 46 Mehmet Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, Anayasa Yargs ncelemeleri-1, Ed.: Mehmet Turhan ve Hikmet Tlen, Ankara: AYM Yaynlar, 2006, s.47. 47 Atilla Yayla, Yasama ve Yarg Arasndaki likiler zerine, Liberal Dnce Topluluu, http://www.liberaldt.org.tr/index.php?lang=tr&message=article&art=395 (10 ubat 2007), par.3. 48 Belirten: Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.16. 49 Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.325.
45

12

neme sahiptir. O halde anayasa yargs, ada demokratik bir hukuk devletinin olmazsa olmazlar arasnda yer alan, ilevleri ynnden son derece nemli bir kurum olma zelliine sahiptir50. Gnmzde ok karmak ilikiler a haline gelmi devlet iin, son derece nemli ilevler stlenen anayasa yargsnn; zellikle seimle ibana gelen ve dolaysyla meruluunu dorudan doruya yurttalarn iradesinden alan yasama organnn ilemlerini denetlemesi ve onun yetkilerini snrlandrmas asndan yaklaldnda, meruiyet tartmalar ile kar karya geldii grlmektedir. Bu balamda anayasa yargsnn hukuki ve demokratik meruiyetinden sz edilebilir. Ancak, anayasa yargs, demokratik meruiyetini, yerine getirdii ilevlerden almaktadr51. Bundan dolay, anayasa yargsnn ya da AYMnin meruluu konusuna gemeden nce, AYMler hakknda bilgi verilmesi ve anayasa yargsnn ilevlerinin aklanmas gerekmektedir. II. ANAYASA MAHKEMELER

Felsefi temelini doal hukuk okulundan alan ve anayasann dier her dzeydeki hukuk normlar zerinde stnlnn kabul edilmesi anlamna gelen anayasaclk hareketinde, bireysel zgrlklerin gvencesini salama fikri n plandadr. Daha ok liberal anayasaclk hareketi olarak adlandrlan bu hareket, zgrlkleri stn bir hukuk metninde dzenleyerek, onlar korumay hedeflemektedir. Bunu salamak iin, anayasann hiyerarik stnln salamay gzetmekle ykml bir organn varl gerekir52. lk bata bu organn siyasi veya idari nitelikte bir organ olabilecei dnlebilir. Ancak, tarihsel geliim sreci iinde hak ve zgrlk ihlallerinin yasama ve yrtme organlarndan geldii dnldnde, bu organn yargsal bir organ olmas gerektii ortaya kar. nk yurttalarn hak ve zgrlklerini koruma ilevini yerine getirecek bu organn, yasama organn denetleyebilmesi iin, ondan bamsz ve ondan ayr bir tarzda yaplanm olmas mantki zorunluluktur.

50

Hekimolu, a.g.e., s.1. Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.123. 52 Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.5.
51

13

Bir yasann daha st hukuk normu olan anayasaya aykr olduu iddias hukuki bir sorundur. Bu iddia ile hukuk kurallar arasnda bir atma olduu ileri srlmektedir. Hukuk kurallar arasndaki atmay ortadan kaldrmakla grevli organ ise, yarg organdr53. Dier taraftan, anayasa bir temel yasa olarak yasama organna bir takm snrlamalar getiriyorsa, anayasalarla atan yasalar parlamento deil, yansz ve bamsz yarglarn denetlemesi gerekir54. XVIII. yzylda devlet rgtlenmesinin erkler ayrl ilkesine gre gerekletirilmesi gerektiini savunan nl dnr Montesquieuye gre, yasa yapma, kamuya ynelik kararlar alma ve sular yarglama ilevlerinin ayn elde topland an, insan iin her ey bitmitir55. Btn bu gler ayr ellerde toplanmal ve yurttalarn hak ve zgrlklerini koruma grevi yarg erkine verilmelidir. Ne var ki, Montesquieunn yasama, yrtme, yarg erkleri ayrmnda en zayf erki yarg erki oluturmaktayd. Montesquieu, kuvvetler ayrl kuramndaki yarg ve yarg dncesini, soylular snfnn karlarna hizmet eden ierikte tasarlamt ve z itibaryla soylular snfnn oligarik karlarn koruma amac gtmekteydi56. Yarg erkinin bu zayfl, ulusal egemenlik ve temsil ilkesinin stnlnden kaynaklanmaktayd. 1789 Fransz ihtilalinden, Birinci Dnya Sava yllarna kadar geen srede ounluku demokrasi anlay, ounluun yanlmazl ve parlamentonun stnl gibi ilke ve kavramlara duyulan inan, Avrupada bu dnemde anayasallk denetimini byk lde nlemitir. Ne var ki, kta Avrupasnda klasik parlamentarizmin k, faist ve nasyonal sosyalist fikirlerin ykselerek iktidar gcn kullanabilecek bir konuma gelmeleri, yasalarn da baskc olabileceini insanlara gstermesinin yan sra, yasann genel iradenin rn olduu eklindeki anlayn da deimesine neden oldu. Bundan dolay, kinci Dnya Savann hemen sonras, AYMlerin hzla oald bir dnem olmutur. Sosyalist totalitarizmin knden sonra da AYMlerin Dou Avrupa lkelerinde hzla yayld gzlenmitir57. Bu anlamda ilk admlar 1920lerde Orta Avrupada atlm olmakla, anayasay korumaya ynelik yargsal denetim yolu, kinci Dnya Savann
53

Onar, a.g.e., s.91. Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.52. 55 Montesquieu, a.g.e., s.221. 56 Mustafa Kutlu, Kuvvetler Ayrl Temelleri-Geliimi Hukuk Devletinin Kkenleri, 1. Basm, Ankara: Sekin Yaynlar, 2001, s.114, 115. 57 Yayla, a.g.m., par.9.
54

14

hemen bitiminde 1945ten itibaren AYMlerin yeniden kurulmasyla temellenmeye balamtr58. Ancak anayasallk denetimi yapan ilk mahkeme, daha sonra ou Avrupa devletlerinde kurulacak olan bu i iin zel olarak kurulmu bir AYM deil, Amerikada adli uyumazlklar son kez incelemekle grevli olan Birleik Devletler Yksek Mahkemesidir. Bylece yasalarn anayasaya uygunluk denetimine ilikin ilk uygulama Amerikan modeli anayasa yargsn ortaya karmtr. Avrupada, anayasann yargsal gvencesini kurma ynndeki kurumsal almalar ise, Avrupa modeli anayasa yargsn ya da AYM sistemini ortaya karmtr59. Avrupa modeli anayasa yargsnn douu, yasalarla snrl soyut anayasallk denetimini kurarak ya da anayasal alanda uzmanlam yarg organlarn kurarak gereklememitir. Ancak, federalizmin ileyii ve insan haklarnn savunulmas, yenilemenin balca itici gc olmutur60. Amerikan modeli anayasa yargsnda, her mahkeme yasann uygulanmasndan kaynaklanan bir devlet ileminin anayasalln, anlan ilemle davann taraflarndan birisinin haklarndan biri zedelenmise denetleyebilir. Ayrca, her mahkeme normatif bir ilemin anayasalln, somut bir uyumazln ortaya km olmas halinde denetleyebilir61. Avrupa modeli anayasa yargsnda ise, bu ii yapmak zere zel ve merkezi bir mahkeme kurma yoluna gidilmitir. Dnyadaki kimi devletler Amerikan modeli anayasa yargsn benimserken, baz lkeler Avrupa modeli anayasa yargsn benimseyerek, AYM kurma yoluna gitmilerdir. Amerikan modeli anayasa yargsn benimsemi devletlerden bazlar buna ilikin dzenlemelere anayasalarnda aka yer verirken, bazlarnn anayasasnda buna ilikin bir dzenleme bulunmad halde, mahkemeler anayasallk denetimi yapma yetkisini kendilerinde grmlerdir. Szgelimi, Finlandiya, sve, Japonya ve Yunanistanda ak dzenlemeler ile olaan mahkemelere yasalarn anayasaya uygunluunun denetlenmesi konusunda yetki
Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.13. Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.14, 15. 60 Michel Fromont, La diversit de la justice constitutionelle en Europe, Ml. Ph. Ardant; Droit et politique a la croise des cultures, L.G.D.J., Paris, 1999, s.48. Belirten: Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.169. 61 a.e., s.15, 16.
59 58

15

verilmiken; ABD, Danimarka ve srailde yasal ve anayasal dzenlemelerinde bu konuda ak bir dzenleme olmamasna ramen mahkemeler yasalarn anayasaya uygunluunu denetlemek konusunda kendilerini yetkili saymlardr62. Dnyann en eski anayasalarndan birine sahip Norvein 1814 Anayasasnda anayasallk denetimine yer verilmemesine ramen Yksek Mahkemenin kararlar sayesinde Norve, Avrupada anayasallk denetimini ilk nce uygulayan devlet unvanna sahip olmutur63. Yasalarn anayasaya uygunluunun yargsal denetiminin merkezi bir organ tarafndan yaplmasna olanak salayan dzenlemeye, ilk kez 29 ubat 1920 tarihli ekoslovakya Anayasasnda yer verilmitir. Bu dzenleme ile ekoslovakya AYM kurulmutur. Bu gelimeyi 1 Ekim 1920 tarihinde Avusturya AYMnin kurulmas izlemi ve 9 Aralk 1931 tarihinde spanya Anayasa Gvenceler Mahkemesi, yasalarn anayasaya uygunluunu denetlemek zere kurulmutur. Bu gelimelerden sonra zellikle kinci Dnya Sava sonrasnda AYM kurulma faaliyetlerine hz verildii gzlenir. lk rnekler 1 Ocak 1948 tarihli talya Anayasas ile kurulan, ancak 1956 ylnda faaliyete geebilen talya AYM64 ve 23 Mays 1949 tarihli Federal Alman Anayasas ile etkin bir anayasaya uygunluk denetimine sahip Federal Alman AYM kurulmutur65. rlanda, 1 Temmuz 1937 Anayasas ile AYMyi kurmuken, Avusturya AYM 12 Ekim 1945te yeniden kurulmutur66. Bu gelimeleri 1958 ylnda Fransada kurulan Anayasa Konseyi ve 1961 Anayasas ile Trk AYMnin kurulmas izlemitir. 1974 Portekiz Devrimi ile balad kabul edilen nc Demokratikleme dalgas iinde Gney Avrupa ve 1989dan sonra Merkezi ve Dou Avrupa lkeleri anayasa yargsn benimsemilerdir67. spanyada 1978de, Portekizde 1982de, Belikada 1983te Avrupa modeli kabul edilmitir68. Bu lkeler merkezilemi bir anayasa yargs modelini ya da yasalarn anayasaya uygunluk denetiminin zel bir mahkeme olan AYM tarafndan yapld modeli benimsemilerdir. Anlan sistem sadece Avrupa

62

Bkz.: Onar, a.g.e., s.101-118. Carsten Smith, Yksek Mahkeme Uygulamalarnda Anayasaya Uygunlu Denetimi: Norve Deneyimi zerine Dnceler, Anayasa Yargs, Ankara: AYM Yaynlar, S. 9, 1992, s.307. 64 Pasguale Pasquino, Demokrasinin Pekimesinde Yargnn Rol: Eski ve Yeni Demokrasiler, Demokrasi ve Yarg Sempozyumuda Sunulan Tebli, Demokrasi ve Yarg, Sempozyum, 5 Ocak 2005, Ed.: Ozan Ergl, Ankara: TBB Yaynlar, 2005, s.152. 65 Onar, a.g.e., s.119-121. 66 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.18-22. 67 Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.42. 68 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.22.
63

16

devletlerince benimsenmemi, bunun yannda demokrasi ile ynetilen dier devletlerde de kabul grmtr69. Devlet iktidarnn birlii kuramna dayanan sosyalist anayasalar ise, erkler ayrl ilkesini reddeder. Bunun sonucu olarak, sosyalist anayasaya geleneine sahip lkelerde anayasallk ilkesinin korunmas grevinin, AYM gibi bamsz bir organa verilmesi dnlmemitir70. Gerekten, talyan Komnist ve Sosyalist Partileri, AYMye kesinlikle kar kmlard. talyan Komnist Partisi liderlerinden Palmiro Togliatti71, AYMnin kurulmasndaki nedenlerin lkenin siyasal, ekonomik ve sosyal yapsn kknden yeniletirmek isteyen emeki snflarn dorudan ve zgr bir ifadesini yanstacak olas bir ounluktan korkuda aranmas gerektiini dnyordu. Togliatti, mahkemenin kuruluu ile nl yurttalarn tm Meclisler ve Parlamento ile demokratik sistemin zerine karak ve yerleerek, onun yarglar olacaklarn sylyor ve soruyordu: Bunlar da kim oluyor? Eer onlar ulus semiyorsa glerini nereden alyorlar?72 Ne var ki, uygulamada bu durum 1960l yllardan sonra deimitir. Yugoslavya 1963te, Macaristan 1964te ve ekoslovakya 1968de yasalarn anayasaya uygunluu incelemesinde parlamentonun zdenetim sisteminden vazgemi ve bu yetkiyi halk meclisi tarafndan seilen, yarglara benzer statye sahip yelerden oluan zgl yarg yerlerine vermitir73. Yine kinci Dnya Savandan sonraki dnemde ve Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra Orta Asya lkelerindeki anayasa yapmnda, sradan yarg organlar eliyle srdrlen anayasaya uygunluk denetiminden ok, bu i iin zel olarak grevlendirilmi merkezi bir yarg organ eliyle yaplan denetim tercih edilmitir74. Bylece, Avrupada temelleri 1920lerde atlan AYMler, 1940larda kurumsallam; 1980lerde ise sosyalizm sonras devletlerde Avrupa modeli anayasa yargs, hukuk yoluyla demokrasiyi kurmann vazgeilmez arac haline gelmitir75.

Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.42. Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.26. 71 Palmiro Togliattinin biografisi iin Bkz.: Vikipedi zgr Ansiklopedi, Palmiro Togliatti, http://en.wikipedia.org /wiki/Palmiro_Togliatti (25.04.2007). 72 l Han zay, Anayasa Mahkemeleri (Ya da Yargsnn) Meruiyeti, Anayasa Yargs, Ankara: AYM Yaynlar, S. 9, 1992, s.68. 73 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.26, 27. 74 Onar, a.g.e., s.143. 75 Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.37.
70

69

17

Avrupa modeli anayasa yargsnn ya da Amerikan modeli anayasa yargsnn benimsenmesinde toplumun sahip olduu tarihi ve kltrel deerler, hukuka egemen olan felsefi akmlar ve iki modelden birisini uygulayan bir devlete corafi ya da kltrel yaknlk gibi kimi etkenler rol oynamtr. Ancak, AYM sistemi de denilen Avrupa modeli anayasa yargsnn76, her mahkemenin anayasallk denetimini yapabildii Amerikan modeli anayasa yargsna gre kimi stnlkleri bulunmaktadr. ncelikle, olaan yarg organlar eliyle gerekletirilen denetim tarznda sadece grlmekte olan bir davada uygulanan yasa hkmlerinin anayasaya uygunluunun denetlenmesi sz konusudur. Ancak, merkezi bir yarg organ eliyle yaplan anayasaya uygunluk denetimi hem yasann yrrle girmesinden nce yaplan nleyici denetime, hem de yrrle girmi olan bir yasann bir davada uygulanmasn beklemeden, iptal davas yolu ile denetlenebilmesine uygun olmas nedeniyle, daha etkin bir denetim tarzdr77. Ayrca, AYM sisteminde anayasallk denetimi bu i iin uzmanlam tek mahkeme tarafndan yapld iin, yaygn denetim tarzna gre itihat birliinin salanmas daha kolaydr. Dier taraftan, anayasallk denetimi yapma ilevi, sradan yarglama ii yapan yarglara gre farkl bir formasyon gerektirmektedir. Bundan dolay, anayasallk denetimi yapmaya uygun formasyon alm yarglarn grev ald AYM sistemi, her yargcn anayasallk denetimi yapabildii yaygn denetim tarzna gre daha gvencelidir. Karmak bir zorlamalar sisteminin unsuru olan anayasa, kanlmaz olarak sosyal-siyasal g dengesi iinde yer almaktadr. Anayasann birisi hukuki kimlii, tekisi de politik boyutu olmak zere iki yn bulunmaktadr78. Byle olunca, anayasa mahkemelerinin yapt i, sadece yargsal bir faaliyet olmamakta; bunun yannda, siyasi bir nitelik de tamaktadr. Dier taraftan, anayasa hukuku, nitelii gerei, kamu hukuku alannda yer almakla birlikte, hem kamu hukuku, hem zel hukuk dallar zerinde kayda deer etkiler yaratmaktadr. Yarg toplumun kilit ta79 ise, anayasa yargsn, yargnn kilit ta olarak nitelendirmek ok yanl olmaz. Yksek yarg organlar arasndaki stnlk tartmalar bir yana, anayasallk denetimi yapan AYMler verdikleri iptal kararlar ve yasay yorumlama tarzlaryla, btn yarg kollarn derinden
76

Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.19. Onar, a.g.e., s.143. 78 alar, Anayasann Hukuku ve Anayasann Yargc Yenilenen Anayasa Kavram zerine Dnceler, s.13. 79 Hayrettin kesiz, stanbul Barosu evresi Adli Yargda Yolsuzluk Aratrmas, 2. Basm, stanbul: Ekokitapl, 2001, s.33.
77

18

etkiledikleri bir gerektir. dare hukuku, mali hukuk, medeni hukuk, ceza hukuku, i hukuku ve dierleri, yalnzca anayasada yer alan ilgili normlarla deil, bunlarn AYMlerin yorumlanmasyla, anayasa hukuku tarafndan ynlendirilmekte, ekillenmekte ve dnme uramaktadr80. AYMler, anayasa normlarnn yorumlaycs olarak anlam arz piyasas iinde yer alrlar. Anlam arz piyasasna giren reticiler, AYMde iptal davas aan parti ya da yasama organ yeleri, dava konusu ile ilgili sivil toplum kurulular, dernekler, sendikalar, itiraz yolunun kabul edildii sistemlerde dava mahkemeleri ve yurttalardr. Bu piyasada anlam reticileri arasnda var olan mcadele eit bir mcadele deildir. Bunun iindir ki, hukukun yeniden yazm deien siyasisosyal gler dengesine gre farkllar. Yarglarn yazdklar anayasa, meruiyetin temeli olan demokrasiyi yeniden tanmlamakta; anayasal demokrasiyi ve belki de yeni bir cumhuriyet anlayn, e deyile, yarglar cumhuriyeti anlayn getirmektedir81. AYMler, yorumlama faaliyetleri sonucunda zgrlkleri koruyan ilkeler gelitirmelerinin yan sra, anayasal deere sahip ilkeleri esas alp normlara giderek, norm yaratma yoluyla insan haklarn zenginletirirler. Bu balamda AYM, sadece yarg hakkn kullanan bir yarg yeri deil, ayn zamanda anayasann btnln koruyan, ilerliini salayan, hukuk devletinin, temel hak ve zgrlklerinin koruyucusu82 ve
83

demokratik,

laik,

sosyal

hukuk

devletinin

gvencesini

oluturmaktadr . Dier taraftan, hukuk devletinde hak ve zgrlkler rejiminin gvencesi, devlet organlarnn kendi iinde uyumlu ileyiinin salanmasdr. Devlet kurumlarnn yetki alanlar ve snrlarnn belirlenmesi yannda, demokratik ilkelerin korunmas, AYMlerin anayasal dengelerin salanmas erevesinde yerine getirdikleri nemli ilevler arasndadr84. Esasnda AYMlerin btn bu faaliyet ve ilevleri, yargcn rolne ilikin anlayta meydana gelen byk bir deiim ve dnm yanstmaktadr. XIX. yzyl
Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.42. Bakr alar, Hukukla Kavranan Demokrasi ya da Anayasal Demokrasi , Anayasa Yargs, S. 10, Ankara: AYM Yaynlar, 1993, s.257. 82 eref Gzbyk, Anayasa Hukuku, Gncelletirilmi 13. Basm, Ankara: Turhan Kitabevi, 2004, s.283. 83 Hekimolu, a.g.e., s.5. 84 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.170.
81 80

19

hukuk dnyasnda pozitivist anlay hkimdi ve bu anlayta yargcn rolnn sadece yasay nndeki somut olaya uygulamaktan ibaret olduu kabul ediliyordu. Herhangi bir yarg organnn, yasann stn bir hukuk kuralna uygunluunu denetleyebilmesi dnlemezdi85. Ne var ki, yasama organlar, gnmz demokrasilerinde genel iradenin oluumunda tek belirleyici olmaktan kmtr. Yasann sadece parlamento faaliyetlerinin eseri olduu ynndeki klasik anayasal anlay bugn geerliliini yitirmitir. Rousseaunun dedii gibi: Normun, ynetici ounluun tek iradesi ile retildii ve merulatrld bir siyasi sistemle, normun, ok sayda iradenin mcadelesi ile retilen ve merulatrlan ve bu iradelerden birinin insan haklarnn stnln ifade ettii ve tand bir siyasi sistem karsnda Bir Demokrat tercihinde yanlmaz86. AYMler seimle gelmi organlarla birlikte takdire dayal nemli yetkiler kullanrlar ve bu yolla yasama iktidarnn kullanmna katlr87. Aslnda AYMler, yasama organnn ne yapmas gerektiine karar vermezler ve fakat ne yapabileceini ve ne yapamayacan aklarlar. Bazen de, AYMler anayasaya aykr dmemek iin yasama organna ne yapmas gerektiini gsterir. AYMlerin bu ilevi, yasama organna gr bildirmek ile uyar arasnda bir ibirlii olarak nitelendirilmektedir88. Ancak, gnmzde, siyasi srecin belirleyici aktrleri konumuna gelmi AYMler, R. Dahlin ifadesiyle, gerek karar iktidarna sahip politika yapc (policy maker) duruma gelmilerdir89. AYMler siyasal bir kurum olan yasama organn denetlemeleri sebebiyle siyasal nitelikli yargsal organlardr. zellikle soyut norm denetimi ya da iptal davas, yasama srecinin bir paras olarak kabul edilmektedir. Nitekim anayasa yargsnn yaratcs olarak bilinen Avusturyal hukuku Hans Kelsen, AYMlerin yapt ii negatif yasa koyuculuk olarak tanmlamt. Gerekten, kinci Dnya Savandan gnmze kadar Avrupa modeli anayasa yargsn benimsemi hemen btn demokratik
85

Onar, a.g.e., s.8. Belirten: alar, Anayasann Hukuku ve Anayasann Yargc Yenilenen Anayasa Kavram zerine Dnceler, s.62. 87 Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.63. 88 l Han zay, Yasama-Yrtme ve Yarg likileri Asndan Anayasa Mahkemesinin Kurulu ve leyii, Anayasa Yargs, Ankara: AYM Yaynlar, S. 13, 1996, s.34. 89 alar, Hukukla Kavranan Demokrasi ya da Anayasal Demokrasi , s.239.
86

20

lkelerde AYMler, kimi zaman bir yasann tamamn ya da belirli maddelerini yrrlkten kaldrabilmekte, yasa hakknda yorum yapabilmekte, yasann uygulama tarzn belirleyebilmekte ya da etkisini snrlayabilmektedir. Bazen de yasama organna tte bulunabilmektedir90. Btn bu faaliyetleri ile gnmzde AYMler, Kelsenin negatif yasa koyuculuk niteliini aarak, e yasayc, olumlu yasayc ve hatta n yasayc durumuna gelmitir91. Esasnda yasa koyuculuk ilevi erkler ayrl ilkesinin kabul edildii btn demokratik lkelerde yasama organ tarafndan yerine getirilmekte ve belki hibir anayasada AYMlerin ilevi aka yasa koyuculuk olarak nitelendirilmemektedir. Ancak, bu ilev yani negatif yasa koyuculuk AYMlerin, yasalarn anayasaya uygunluunu denetleme faaliyetinin doal bir sonucudur. Yasamaya ait bir ilev olan yasa koyuculuk ilevi olumsuz biimde de olsa yasama organ dnda bir kurum tarafndan yerine getirilmekte ve bu organn kararlar yasama, yrtme ve dier yarg organlarn, idare makamlarn, gerek ve tzel kiileri balamaktadr. Buna karlk, bu kurum kararlar hibir siyasal ya da yargsal g tarafndan denetlenememektedir92. yle ki, bu hukuki g, kararn hkm fkrasndan gerekelerine ve kaytl anayasaya uygunluk kararlar erevesinde formle edilen yorumlara dek uzanmaktadr93. Btn bu etkenler ister istemez bu kurumun meruluunu tartma konusu yapmaktadr. Ancak, nasl ki, siyasal iktidarn meruluu, inan ve gven szcklerinde dmlenmekte ve ynetilenlerin iktidara itaat etmesinin sebebi onlarn iktidara kar gven duymalar ise94 AYMlerin meruluu da yurttalarn gven ve inanlarnda yatmaktadr. AYMler en nemli ilevleri olan hak ve zgrlkleri koruma ilevini yerine getirdikleri lde, yurttalar da bu kurumlara gven duyacak; AYM kararlarnn kabul edilebilirliine ilikin inan besleyeceklerdir. Bylece AYMlerin meruluu da salanm olacaktr. AYMler ilevlerini, yasama organ tarafndan yaplan yasa, yasa gcnde kararname, baz parlamento kararlarn, anayasa deiikliklerine ilikin yasalar esas
90

Tahsin Fendolu, Uluslararas nsan Haklar Belgelerinin Uygulanmasnda Bamsz l Norm veya Destek l Norm Sorunu, Anayasa Yargs, Ankara: AYM Yaynlar, S. 17, 2000, s.364. 91 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.229. 92 Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.57. 93 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.151. 94 Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.70.

21

ve\veya ekil ynnden denetleyerek, yorumlayarak ve gerektiinde iptal edip ilgili normun hukuk hayatndan tamamen kmasn salayarak yerine getirirler. zellikle, anayasaya aykrlk itiraz ve anayasa ikyeti kurumlaryla yurttalar da AYMler eli ile yasa yapm srecine katlmaktadr. Bu ekilde yurttalar, hem anayasaya, hukukun genel ilkelerine en nemlisi de zgrlkler hukukuna aykr normlara kar direnme hakkn kullanmakta, hem de temel hak ve zgrlklerine yaplan saldrlar bertaraf etme olanan bulmaktadr. AYMlerin ilevleri yukarda anlatlanlarla snrl deildir. Anayasa

yarglamas grevini yerine getiren AYMler, bu konuda deiik lkelerde farkl dzenlenmelere yer verilebilmekle birlikte, devlet bakan, babakan, bakan gibi devletin st derecedeki yneticilerini ve baz yksek yarg organlarnn bakan ve yelerini grevleriyle ilgili sulardan dolay yce divan sfat ile yarglamaktadr. Ayrca AYMler siyasi partilerin kapatlmas davalarna da bakmaktadr. III. ANAYASA YARGISININ LEVLER Anayasa yargsnn ilevleri ile anayasa yargsn meruluu arasndaki yakn iliki, anayasa yargsnn meruluu tartmalarna girmeden nce, bu kurumun ilevleri hakknda bilgi verilmesini zorunlu klmaktadr. Bundan dolay, tezin bundan sonraki blmnde, anayasa yargsnn en nemli ilevleri arasnda yer alan; Anayasann stnln salamak, devlet erkleri arasndaki uyumazlklarda hakemlik grevi stlenmek, demokrasiyi korumak ve gelitirmek, yurttalarn temel hak ve zgrlklerini korumak ve gelitirmek, yurttalarn yasa yapm srecine daha aktif katlmn salamak, anayasay ve anayasal sistemi korumak hakknda bilgi verilecektir. A. ANAYASANIN STNLN SALAMAK

Anayasann stnl, ksaca, siyasal srecin ileyiinde btn ilgili aktrlerin anayasal ilke ve normlara uygun davranmalarnn salanmasn ifade eder95. Bu balamda, ekli anlamda anayasann stnl ve maddi anlamda anayasann stnl biiminde ikili bir ayrma gidilebilir. Devleti kuran ve devletle yurttalar arasndaki karlkl hak ve ykmllkleri dzenleyen bir hukuki metin olarak anayasann ekli
95

Erdoan, Anayasal Demokrasi, s.20.

22

anlamda stnl, onun kat nitelikte olmasn ya da deitirilmesinin sradan yasalara gre daha fazla zorlatrlm olmasn ifade eder. Maddi anlamda anayasann stnl ise, anayasann, devletin hukuksal normlarnn oluturduu btn iinde en stte yer almas demektir96. Anayasann stnl ilkesi, Avrupada XIX. yzyl boyunca anayasann daha ok siyasal stnln ifade etmitir. Anayasann hukuki stnl ise, ancak XX. yzylda AYMlerin kurulmas ile gvence altna alnmtr. ABDde ise, bu zellik, Avrupadan yz yl nce; XIX. yzyl bandan itibaren ortaya kmaya balamtr97. ABD Anayasasnn hazrlayclarndan Alexander Hamilton yargsal denetimi, anayasann stnl temelinde merulatrmaya ynelik kimi karsamalarda bulunmutu. Bu karsamalar Amerikan Yksek Mahkemesinin yasalarn anayasaya uygunluunu denetleme yetkisine sahip olduunu kabul ettii, ilk karar olan 1803 tarihli Marbury v. Madison davasndaki karara dayanak oluturmutur98. Yksek Mahkemenin anlan kararna anayasa yargsnn hukuki meruluunun deerlendirilecei blmde daha ayrntl olarak deinilecektir. Devlet gcn snrlandrma ilevini yerine getiren en nemli aralardan olan erkler ayrl ilkesi, demokratik hukuk devleti ilkesi, normlar hiyerarisi ilkesi vs. byk lde, anayasalarn dzenleyici normlarnn iinde yer alrlar. Ancak tm bu ilkelerin gerek yaama uygulanmas; hepsinden nemlisi de anayasann korunmas, anayasann stnl ilkesinin salanmasn gerekli klar. Anayasann stn norm olma zelliini kazanmas ise, yasama organnn ilemleri zerinde yargsal denetimin kabul edilmesi ile olanakl olmutur99. Devlet iindeki her bir erk, kurum, kurulu ve dier idari birimlerin anayasaya uygun hareket etmelerini salamak, anayasann stnln kabul etmekle ve bunu devam ettirecek mekanizmalarn gerekletirilmesi ile salanabilir. Bu mekanizmalardan en nemlisi kukusuz anayasa yargsdr. Anayasa yarglar tarafndan yorumlanmadan ve anlamlandrlmadan nce birer l metin olan anayasalar,
96

zer, a.g.e., s.29, 30. Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.5. 98 Arslan, Anayasa Teorisi, s.30. 99 Tezi, Anayasa Hukuku, s.178.
97

23

anayasallk bloku ierisindeki konumlarn yine anayasa yarglarnn faaliyetleri sonucu glendirmilerdir. Anayasa yarglarnn, kendilerine kurucu iktidarlar tarafndan verilen yetki erevesinde ve yaptklar yorumlama faaliyetleri ile etkinlik alanlarn genileterek kendilerini denetlemeye yetkili grdkleri hukuki ilemlerin anayasalln deerlendirirken, her zaman ncelikle anayasay referans almalar, anayasalarn ekli anlamda stnln glendirmesi yannda, maddi anlamda stnln de glendirmitir. Bir temel kurallar btn olarak, nce siyasal iktidar ya da devleti dzenleme konusu yapan, giderek insan hak ve zgrlklerini de dorudan kendi iinde dzenleme konusu yapan anayasa, stn norm olma zelliini itihad anayasa hukuku ile kazanmtr100. Avusturyal hukuku Hans Kelsenin kurduu normlar hiyerarisi101 hukuk dzenine gre, anayasa, normlar piramidinin en stnde yer alr. Anayasann bu konumu onun kat anayasa olma niteliiyle de yakndan ilgilidir. Anayasann stnl ilkesinin teorik anlam aarak, pratik bir anlam ifade edebilmesi, anayasann stnln salayacak, bu durumu devam ettirip koruyacak donanmlarn varl ve etkinlii ile doru orantldr102. Tarihsel srece bakldnda, anayasann stnl ve balaycl ilkesinin soyut bir ilke olmaktan karlarak, siyasal ve toplumsal yaamda gerekletirilmesi, anayasa yargs kurumlarnn oluturulmas ile olanakl olduu gzlemlenir. Gerekten, AYMler, anayasalarda yer alan genel ilkeler nda bir yandan parlamento tarafndan yaplan yasalarn, anayasaya uygunluunu denetleyerek, bir yandan da bu genel ilkeleri geniletici yorumla gelitirerek, anayasann stnl ilkesinin hukuksal yntem ve aralarla korunmas ilevini yerine getirmektedir. Bu ilev anayasa yargsnn varlk nedenini ve meruiyet temelini oluturmaktadr. Hukukun genel ilkeleri ve anayasa kurallaryla badamayan ilem ve eylemler ile yasama tasarruflarnn AYMlerce eitli hukuksal yaptrmlara balanmas, anayasann stnl ve balaycl ilkesinin zorunlu bir sonucudur. Kukusuz tersi durumda,
Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.35. Normlar Hiyerarisi, yrrlkte bulunan hukuk kurallarnn farkl deer srasna ve dzeylere gre yaplanmas; alt normlarn, st normlara uygunluunu ngren ve kademelenmede yukardan aaya doru inildii lde (en soyuttan en somuta) hukukun somutlatrlmasn salayan bir hukuk dzeninin kuruluu olarak tanmlanabilir. Bkz.: Kabolu, Anayasa Yargs Avrupa Modeli ve Trkiye, s.14. 102 Tanr ve Yzbaolu, a.g.e., s.439.
101 100

24

anlan ilke sadece ekli olarak anayasada yer alm olacak; ancak, gerekte bu ilkenin pratik bir faydas olmayacaktr. B. ERKLER ARASINDAK GREV YAPMAK Gnmzde hak ve zgrlklerin korunmas kaygs devlet iin yatay erkler ayrmnn gerekletirilmesinde, demokratik taleplerin daha fazla karlanmas kaygs dey erkler ayrl ilkesinin gerekletirilmesinde itici g olmaktadr. Bir zamanlar btn gcn tek merkezde topland devletler byk lde tarihe karm, onun yerine devlet iktidarnn yasama, yrtme ve yarg erkleri arasnda paylald devlet yaplar tarih sahnesinde yerini almtr. Bu sonunculara bir de, XXI. yzylda meydana gelen egemenlik anlayndaki deiim ve dnmler sonucunda ortaya kan bamsz idari otoriteler ya da zerk kurulular eklenebilir. Dey erkler ayrmna bal olarak da, federal devlet-federe devletler ayrm ortaya kmtr. Bunlara ek olarak zerk blge ynetimlerinin tannmas, merkezi iktidarn yetkilerini en azndan ulusalalt dzeyde byk lde zedelemektedir. Egemenliin, devleti meydana getiren bu kurum, kurulu ve erkler arasnda paylatrlma tarz byk lde anayasalarda dzenlenmekte; her bir kurum, kurulu ve erklerin yetkilerinin snrlar anayasalarda izilmektedir. Ancak, rgtlenmesi gittike karmak ilikiler a haline gelmi kurumlar kurumu olan devleti103 oluturan iktidar merkezleri arasnda, yetki konusunda veya dier konularda eitli anlamazlklarn kmas kanlmazdr. Dey erkler ayrlnn bir sonucu olarak federal devlet-federe devletler ayrmnda, federal yapl devletlerde, devlet fonksiyonlar niter devletin tersine olarak tek bir merkezde toplanmayp, federal devlet ile federe devletler arasnda bltrlmtr. Bu iki yap arasnda, yetkilerini dorudan halktan alan birok g merkezi vardr. Federal devlette en byk ynetim alann, federal ynetim oluturur ve corafi olarak lkenin tamamn ve btn yurttalar kapsar. kinci ynetim alann ise, ulusal-alt lekte rgtlenmi eyalet ynetimleri ya da blgesel ynetimler oluturur. Federal siyasal sistem, glerin st ve alt iktidar merkezleri arasnda paylatrlmas sonucu ortaya km bir ynetim biimidir. Bu erevede anayasal yetki blmne
103

UYUMAZLIKLARDA HAKEML K

Maurice Hauriou. Belirten: Tezi, Anayasa Hukuku, s.112.

25

ilikin ilkeler, federal sistemi kuran ve iktidar merkezleri arasnda gerekleen temel bir anlama niteliindedir104. Bu anlamda federalizmin iki trnden sz edilebilir. Federalizmin bir trnde federal yasama organnn yetkileri anayasada tek tek belirtilmi ve bunlar arasnda saylmayan yetkilerin federe devletler yasama organlar tarafndan kullanlaca dzenlenmitir. Federalizmin dier bir trnde ise, federe devletlerin yetkileri anayasada belirtilmi, anayasada aka belirtilmeyen yetkiler konusunda merkezi ynetim sz sahibi klnmtr105. Federalizmin birinci trnn uyguland devletlere ABD, svire ve Federal Almanya; ikinci trnn uyguland devletlere Kanada, Gney Afrika ve Hindistan rnek verilebilir106. te, federalizmin her iki eklinde merkezi ynetim ile federe ynetime verilen yetkilerin paylam konusunda federal devlet organlar ile federe devletler organlar arasnda anlamazlklarn kmas olaslnda AYMler hakem roln stlenebileceklerdir. lk AYMlerin federal yapl devletlerde kurulmu ve blgelere siyasi yetkilerin tannd anayasal sistemlerde kendisin kabul ettirmi olmas, tarihsel adan dikkat ekicidir. Bu devletlerin federal yapl olanlarna Almanya ve Belika; blgelere siyasi yetkiler tanm olanlarna spanya, talya, ve Macaristan rnek verilebilir107. talya ve spanyada dey erkler ayrl erevesinde anayasalarca zerklik tannm olan blge ynetimlerinin bu zerklik hakk, AYMler tarafndan korunmaktadr. Dier taraftan, zerk blge ynetimlerine (snrl da olsa) yasama faaliyetinde bulunma hakknn verilmi olmas durumunda, anayasa mahkemeleri bu yasama faaliyetleri sonucu yaplan yasal dzenlemelerin anayasaya uygunluunu denetleyerek, devletin birliinin korunmasn da salamaktadr108. talyada hkmet, bir zerk blge yasasnn, zerk blgelere tannan yetkinin dna tat iddias ile anlan yasa hakknda AYMye bavurabilir. Ayn ekilde, bir zerk blge de, ulusal bir yasann, kendilerine tannan alan iine taan bu tr bir dzenlemenin bir baka zerk blgenin yasas ile gerekletii iddias ile AYMye
104

Oktay Uygun, Avrupa ve Trk Anayasas: Temel lkeler Ynnden Genel Bir Deerlendirme, Anayasa Yargs, S. 22 Ankara: AYM Yaynlar, 2005, s.384, 385. 105 Oktay Uygun, Federal Devlet: Temel lkeler, Kurumlar ve Uygulama, Ankara: talik Yaynlar, 2002, s.219 vd. 106 Tezi, Anayasa Hukuku, s.131. 107 Kabolu, Anayasa Yargs, s.130. 108 Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.144-148.

26

bavurabilir109. Blgelere siyasal karar alma yetkilerinin tannd ya da federal rgtlenme tarzn benimsemi dier btn Avrupa devletlerinde de farkl ulusal kamu iktidarlar, ulusal dzey ve blgeler, federe devletler veya zerk topluluklar arasnda yetki dalm ve dengesi AYMler tarafndan salanmaktadr110. rgtlenmesini yatay erkler ayrlna gre ya da dey erkler ayrlna gre gerekletirmi bir devlette anayasal dengelerin kurulmas ve korunmas ok nemlidir. nk erkler ayrl, hukuk devleti ve insan haklar kuramlarnn en nemli amalar, ynetilenler lehine siyasi iktidarn snrlanmas, iktidarn ktye kullanlmasnn engellenmesidir111. Erkler ayrl rejiminin geerli olduu devletlerde son sz yarglar sylemektedir112. Bu ekilde erkler arasnda denge salanarak, ayn zamanda yurttalarn hak ve zgrlklerinin korunmas ilevi, yasama ve yrtmeye gre daha bamsz ve siyaset d bir organ olan AYMlere verilmitir. Gnmzde devlet aygt karmak bir hal alm ve yeni kurumlar devlet iinde yer bulmutur. Erkler ayrl ilkesine gre rgtlenmi bir devlet g merkezlerini oluturan yasama, yrtme ve yarg erklerinin yannda, idareden ayr bamsz idari otorite ya da zerk kurulular denilen kurumlar anayasalarda yer almaya balamtr. te, yasama, yrtme ve yarg erkleri arasndaki uyumazlklar ve bunlarla zerk kurulular arasndaki uyumazlklar zme grevi anayasa yargsna aittir. Bylece, anayasa yargsnn ya da AYMlerin en temel ilevlerinden birisi de, anayasal dengeleri korumak ve devlet erkleri arasndaki ilikilerin istikrarl ve dzenli bir ekilde gerekletirilmesini salamak olduu ortaya kmaktadr113. C. DEMOKRAS Y KORUMAK VE GEL T RMEK

Demokrasi yaln anlam ile ounluun ynetimidir. Demokratik devlet ile anayasal devletin sentezini oluturan anayasal demokrasi114 ayn zamanda, aznln haklarnn da korunduu bir rejimi ifade eder. ounluku demokrasi anlaynda
109

Onar, a.g.e., s.124. Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.173. 111 Sibel nceolu, Trkiye: ABnin Yetkileri Karsnda Nasl Bir Egemenlik Anlay, Anayasa Yargs, S. 22, Ankara: AYM Yaynlar, 2005, s.232. 112 Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.113. 113 Yayla, a.g.m., par.14. 114 Erdoan, Anayasal Demokrasi, s.26.
110

27

nemli olan kolektif kararlarn ounluk tarafndan alnmasdr. Anayasal demokrasi anlaynda da kolektif kararlar siyasal kurumlarca alnmaktadr. Ancak, siyasal kurumlar bu kararlar alrken toplumu oluturan yurttalarn her birine, birey olarak eit ilgi ve sayg gsterir115. Temsili rejimin anayasal demokrasiye doru evrim geirmesinde, genel oy, parlamentoculuk, siyasi partiler, oranl temsile neden olan seim sistemlerinin yan sra, XX. yzyln ikinci yarsnda yaygnlam bulunan anayasa yargsnn yasama ilemleri zerinde yapt denetim de etkili olmutur. Bu kapsamda, ulusun temsilcilerinin kabul ettii yasalarn ancak anayasaya sayg gsterilmesi art ile geerli olduu gz nnde bulundurulduunda, temsilcilerin ortaya koyduklar iradenin artk, egemen olmad ve fakat kurucu iktidarn iradesine dier deyile anayasay kabul eden ulusun kendisine sayg gstermek zorunda olduklar kukusuzdur116. Anayasa yargs ya da AYMlerin demokrasiyi koruyup onu gelitirirken yerine getirdii ilev, ayn zamanda, devlet iinde yer alan normlar arasnda hiyerarinin olduu, rgtlenmesi erkler ayrl ilkesine gre ekillendii ve yurttalarn hak ve zgrlklerinin gvencelendii bir devlet yapsn ifade eden hukuk devleti117 asndan da ok nemlidir. Anayasa yarglar, grev ve yetkileri erevesinde hem hukuk devletinin kurucu eleri olarak ilev grmekte, hem de hukuk devletini gerekletirme ve koruma mekanizmas ilevini yerine getirmektedirler118. Kelsen modeli ya da Avrupa modeli anayasa yargsn benimsemi bulunan talyada AYM, Cumhurbakan ile birlikte talyan Anayasasnn koruyuculuunu yapmaktadr. AYM, talyada nemli ilev yerine getirmi ve getirmeye de devam etmektedir. Bu ilevlerden birincisi, talyan Ceza Yasasnn demokratikletirilmesi ve adalatrlmas ilevidir. Gerekten, Anayasa deitirilmi; ancak, faist talyada dnemi kinci Dnya Sava sonrasnda yanstan talyan Ceza Yasas

deitirilmemiti. AYM, 1960l yllardan sonra verdii kararlar ile talyan Ceza Yasasn faist hkmlerden arndrmtr. AYMnin ikinci etkisi ya da ilevi, yasalar
115

Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.51. Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.170-174. 117 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.13. 118 a.e., s.28.
116

28

yeniden yorumlayarak onlar, yaplmas srasnda ngrlmeyen; ancak, uygulanmalar srasnda ortaya kan uyumazlklara uygun olarak anlamlandrmak olmutur. nc olarak talyada AYM, dorudan demokrasi kurumlarndan birisi olan referandumlarn anayasalln denetlemektedir119. talyada 1947 Anayasas md. 75e gre be yz bin semenin ya da be blge konseyinin talep etmesi zerine yasann tmyle veya ksmen yrrlkten kaldrlmas konusunun akla kavuturulmas iin yaplan referandumun Anayasaya uygunluunun n incelemesi, AYM tarafndan yaplmaktadr120. talyan AYM zellikle referanduma gtrlebilecek konular denetleyerek, talyan Anayasasnda temel bir hak olarak yer verilen kadnlarn oy kullanma hakknn referanduma gtrlmesini engelleyebilecektir. Anayasann gerek bir bekisi olarak Federal Alman AYM, yasalar yorumlayp hukuk yaratma ilevini yerine getirerek, Almanyada demokrasinin pekimesine yardmc olmutur121. AYMnin, birisi 1952 ylnda sosyalist Reich Partisi, dieri 1956 ylnda Alman Komnist Partisi olmak zere gnmze dek sadece iki siyasi parti iin kapatma karar vermi olmas122 da, yksek mahkemenin demokrasiye, kii hak ve zgrlklerine verdii nemi yanstmaktadr. Fransada Anayasa Konseyi, geen elli yl boyunca Fransann hukuk devleti olmasnda temel talardan birisi olmutur. Anayasa Konseyi yurttalarn temel haklarnn geliiminde, normlar hiyerarisinin gvence altna alnmasnda, maddi ve ekli hukuk devletinin geliiminde anahtar bir rol oynamtr. Bu balamda Konsey, devlet bakan seimini, yasama ve senato seimlerini ve referanduma gidilmesini denetlemektedir. Ayrca 1982den bu gne kadar, Desantrilizasyonunun kinci Yasas olarak bilinen yerel demokrasinin uygulanmasnda itici bir g olmutur123. Konsey, 2 Eyll 1992 tarihinde verdii bir kararla, uluslararas antlamalar da referans normlar
119

Pasquino, Demokrasinin Pekimesinde Yargnn Rol: Eski ve Yeni Demokrasiler, Demokrasi ve Yarg Sempozyumuda Sunulan Tebli, s.157, 158. Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.176. 121 Christoph Grisch, Alman Anayasas Altnda Demokrasinin Pekimesinde Yargnn Rol, Demokrasi ve Yarg, Sempozyum, 5 Ocak 2005, Ed.: Ozan Ergl, Ankara: TBB Yaynlar, 2005, s.196. 122 Yusuf evki Hakyemez, Parti Kapatmada Evrensel lkeler Neler?, Zaman, 20 Mart 2008, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=666871 (9 Haziran 2008), par.4. 123 Alain Pariente, Fransada Demokrasinin Pekimesinde Anayasa Konseyinin Rol, Esin zbilgin (ev.), Demokrasi ve Yarg, Sempozyum, 5 Ocak 2005, Ed.: Ozan Ergl, Ankara: TBB Yaynlar, 2005, s.207.
120

29

arasna sokmutur124. Dier taraftan, Konsey, 1971 ylndan bu yana verdii kararlarda, 1958 Anayasasnn Balang ksmna, orda sz edilen 1789 tarihli nsan ve Yurtta Haklar Beyannamesine ve 1946 Anayasasnn balang maddesinde ifadesini bulan insan haklarna dayanmaktadr. Anlan hkmlerin yarglara ok geni bir takdir olana vermesi ve yarglarn bu takdir hakkn olabildiince kullanmalar, Anayasa Konseyinin daha geni bir anayasallk bloku oluturmasna ve Fransada daha etkin bir konuma gelmesine yol amtr125. Kukusuz anlan btn bu etkenler Fransada demokrasinin ve insan haklarnn korunmasnda ve gelitirilmesinde itici g olmutur. 1998 ylnda kurulan Azerbaycan AYM faaliyetlerinin ilk yllarnda, mevzuatn demokratiklemesini gletiren eski dzenlemelerin belirlenmesi, hak ve zgrlklerin altn dolduran standartlarn anayasal adan yorumlanmas ve yurttalarn sosyal haklarnn korunmas konularna younlamtr126. Polonya AYM, yorumcu yargsal yetki amna eilimi ile Anayasadaki hukuk devleti ilkesinden yola karak, Polonya Anayasasnda aka dzenlenmeyen kimi yurtta haklarnn tannmasn salamtr. ek Cumhuriyeti AYM verdii kararlar ile olaan yarg organlar zerinde yerel geleneklerden kaynaklanan pozitivist ekilciliin basksn azaltmaya almtr. Slovak AYM ise, otoriter ynetim tehlikesinin en fazla ortaya kt 1994 ve 1998 yllar arasnda kabul edilen yasalarn yzde atmn ksmen ya da tamamen iptal ederek, Slovakyada demokrasinin korunmasna byk katklarda bulunmutur127. Cezayir Anayasa Konseyi, Avrupa yargcnn yntem ve kavramlarn kullanarak, Cezayir Devletinin taraf olduu insan haklar ile ilgili uluslararas szlemeleri de anayasallk bloku iine sokmutur. Sovyetler Birlii Anayasal Denetim Komitesinin, ayn izgiyi takip ederek Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin (SSCB) taraf olduu insan haklar ile ilgili antlama ve uluslararas belgelere anayasal
Bakr alar, Farkl Bir Mekanda Farkl Bir Zamanda Anayasa Yargs, Anayasa Yargs, S. 12, Ankara: AYM Yaynlar, 1995, s.313. 125 Onar, a.g.e., s.128, 129. 126 Khanlar Hajyev, Demokrasinin Pekimesinde Yargnn Rol, Ersoy Kontac (ev.), Demokrasi ve Yarg, Sempozyum, 6 Ocak 2005, Ed.: Ozan Ergl, Ankara: TBB Yaynlar, 2005, s.228. 127 Radoslav Prochazka, Polonya, ek Cumhuriyeti ve Slovak Cumhuriyetinde Anayasa Yargs, Ozan Ergl (ev.), Demokrasi ve Yarg, Sempozyum, 5 Ocak 2005, Ed.: Ozan Ergl, Ankara: TBB Yaynlar, 2005, s.314-316.
124

30

deer tanmas128, kukusuz, uzun yllar demokrasi ilkeleriyle badamayan bir ynetim altnda yaamak zorunda kalm olan anlan lke yurttalarnn hak ve zgrlklerinin gelimesinde itici g olduu kadar, bu lkede demokrasinin geliimine de nemli katklarda bulunmutur. Trkiyede AYM, siyasi istikrarszlklarn ve siyasi karklklarn

nlenmesinde rol oymaktadr. Anayasa yargs ise, anayasal demokratik dzeni, insan haklarna dayanan tm ada nitelikleriyle gerek bir hukuk devleti yapmak greviyle demokrasinin en itenlikli, en yrekli koruyuculuunu yapmak ynnde ilev stlenmitir129. Son olarak, anayasa yarglar dier yarglar gibi kararlarn verirken yasay yorumlarlar, zellikle yasann yeterince ak ve net olmamas durumunda yarglarn yorumlar byk nem kazanmaktadr. Byle durumlarda, yarglarn kendi kiisel yorumlarn egemen klmak iin snrlar zorlad gzlenen bir olaydr. Kukusuz, her durumda ve her zaman kiisel eilim ve yorumlarn etkisini snrlamak ya da sfrlamak olanakl olamayabilir. Belki, buna gerek de yoktur. AYMlerin birok kararnn siyasal tercihlerin rn olmas da doaldr. Zira bu kararlar dzenin bandaki ilkelerin tanmna ilikin olmakla kendiliklerinden siyasidir. Bu nedenle de, mahkeme, anayasann bekisi olarak her zaman vardr ve geleneksel anayasal glerin dnda ve stnde bir konumda yer almaktadr130. Ancak, yarglarn dardan gelen telkinlerle veya kendi eilimleriyle yargsal yetki amnda bulunmalarnn ve yasa koyucunun iradesini inemelerinin etkisinin ok ykc olabilecei131 ve bunun bir tr aristokratik yarglar hkmetine yol aabilecei gzden uzak tutulmamaldr. Bu endienin yurttalarn hak ve zgrlklerini konu edinmeyen, siyasi tercihi yanstan siyasal ve ekonomik konular dzenleyen normlar asndan byk lde hakllk pay olduu kabul delebilir. AYMlerin asl ilevinin ve meruluk temelinin yurttalarn hak ve zgrlklerini korumak olduu dnldnde, bu mahkemelerin hak ve zgrlklerle ilgili konularda yargsal yetki amna eilimli bir tutum sergilemesinin ve siyasi iradeyi
128

alar, Anayasann Hukuku ve Anayasann Yargc Yenilenen Anayasa Kavram zerine Dnceler, s.19. Yekta Gngr zden, A Konumas, Trk Anayasa Mahkemesinin 34. Kurulu Gn Treni, AYM, http://www.anayasa.gov.tr/general/icerikler.asp?contID=260&menuID=&ID=260 (04.04.2007), par.2. 130 zay, Anayasa Mahkemeleri (Ya da Yargsnn) Meruiyeti, s.69. 131 Yayla, a.g.m., par.10.
129

31

olabildiince snrlandrmasnn, demokrasinin glenmesi asndan olumlu olaca belirtilmitir132. D. YURTTALARIN HAK VE ZGRLKLER N KORUMAK VE GEL T RMEK nsanlarn, srf insan olmak sfatyla, doutan kimi hak ve zgrlklere sahip olduu ve devlet tarafndan bunlara dokunulamayaca yolundaki temel dncenin bir sistem olarak ortaya k, XVII. yzyla rastlar133. nsan hak ve zgrlkleri dncesi ulusal iradeye paralel ve onu snrlayacak biimde siyasal meruiyetin kaynan oluturmaktadr. nsan hak ve zgrlklerini tanmayan ve onlar sistematik olarak ihlal eden devletler ulusal iradeye dayansa bile, meruluk krizi ile karlamalar byk bir olaslktr134. Avrupada iki dnya sava arasnda faist ve nasyonal sosyalist ideolojilere dayanan rejimler byk bir g elde etmilerdi. Bu dnemde, btn donanm ile adaletsizlik, hukuk kltr karsnda bir altkltr oluturmu ve bu kltrn tayclarnn isten ve edimlerinde hukukun tanmnda yer alan, adalete ynelmi olma ancak bir klf olma deeri tamtr. Baz insanlarn kimi zaman gsterdii haksz davranlaryla, burada sz edilen donanml adaletsizlik durumu birbirinden ayr tutulmaldr. Var olan youn bir adalet bilinci karsnda insanlk o denli bir zulm kendi ierisinde nasl yaatmtr diye bir soru sorulduunda, bunun yine bilinli bir donanml adaletsizlik altkltr nedeniyle olanakl olduu sylenebilir. kinci Dnya Sava ncesi Nazilerin insanlk d uygulamalarn, bir devlet edimi olarak hukuksal pozitivizm ile aklamak yukarda anlan nedenle yanltcdr. Nazizmin ideologlar da elbette devlet, hukuk ve insan tasarmlar ileri srmlerdir. Ancak, bunu kendilerine totaliter bir iktidar salamak amacyla, yurttalarn koulsuz boyun emesini salamak iin gerekli grmlerdir135. Bu dnemde devlet, yurttalarn zgr bir ortamda yaamalarn salayan bir ara olmaktan km, adeta ama haline
Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.61. Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.208. 134 Arslan, Anayasa Teorisi, s.24, 25. 135 Hayrettin kesiz, Hukuk Kltrnn Yapsn Nomos-Physis (Toplum-Kltr-Doa) evresinde Yedi zl Bir Kurguyla Aklama emasnda Egemenliin rdelenmesi, Anayasa Yargs, S. 20, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, s.124.
133 132

32

gelmitir. Ancak, ayn dnemde ngiliz siyaset teorisyenlerinden Harold Joseph Laski, devletin kendisinin ama olmadn; ancak, insanlarn yaamlarn zenginletirme amac iin kullanlan bir ara olduunu ve insanlarn devletin amalar iin deil, kendi amalar iin devletin uyruu olduunu belirtiyordu136. Dehet dnemi denilebilecek byle bilinli bir adaletsizlik altkltrnde yaamak zorunda kalan insanlara yaplan antidemokratik ve baskc uygulamalar, insanlara ok nemli bir gerei retmitir. Bu gerek, siyasal iktidarn yurttalarn iradesine dayanarak ynetenler snfna ykselmi olmas halinde bile, sonradan iktidarn gcn, rzalarn alarak geldii yurttalara kar kullanabilecei gereidir. Bundan dolay, Avrupada faizim ve komnizm ideolojilerine dayanan otoriter ve totaliter rejimlerin yklmas ile benimsenen anayasa yargsna egemen olan dnceyi, zgrlklerin oluturmutur korunmas
137

konusunda

parlamentoya

kar

duyulan

gvensizlik

Bilindii gibi, iktidar snrlandrma aralarndan birisi olan anayasalar, sadece devletin kurulu emasn, devleti meydana getiren kurum, kurulu ve erklerin yetkilerinin snrlarn izen birer yazl belge deildir. Anayasalar, bunlara ek olarak, yurttalarn devlete kar olan ykmllklerini ve insanlarn doal haklarn, resmi bir belgede toplar ve ilan eder138. Ancak, insan hak ve zgrlklerinin ve bunlara ilikin ilkelerin anayasa ad verilen bir metinde bir araya getirilmesi ve bunlarn ilan edilmesi, insan haklarnn korunmas asndan yeterli olmayabilir. Bundan dolay, anayasann stnlnn szde deil zde salanm olmasnn nemi byktr. Alman Federal AYM Bakan Jutta Limbachn dedii gibi, anayasann stnl gerekte sadece yasann anayasann altnda yer almasn deil, ayn zamanda yasa koyucunun da anayasann altnda yer almasn ifade eder139. Demokrasi ve hukuk devletinin, yaadmz son yzylda sahip olduu anlama paralel olarak, yurttalara salanan birok hak ve zgrlkleriyle, bu hak ve
136 Belirten: Mehmet Turhan, Deien Egemenlik Anlaynn Hak ve zgrlklerin Korunmasna Etkileri ve Trk Anayasa Mahkemesi, Anayasa Yargs, S. 20, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, s.223. 137 Zht Arslan, Sunulan Raporlar Kapsamnda Trk Anayasa Mahkemesinin Sorunlarnn Tartlmas Panelinde Sunulan Tebli, Anayasa Yargs, S. 2, Ankara: AYM Yaynlar, 2004, s.128. 138 Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.3. 139 Belirten: Onar, a.g.e., s.141.

33

zgrlklerin snrlarn izen anayasalar son iki yz yllk anayasaclk hareketinin bir sonucudur. Yurttalarn hak ve zgrlklerini korumak ereiyle siyasal gc snrlandrmaya ynelik ilke ve dncelerin btn olarak tanmlanan anayasacln bu ilevini yerine getirmek iin kulland aralardan birisi, kukusuz yargsal denetim olmutur140. Bireyleri devlete kar koruyan balca siper olan hak ve zgrlkler141 asndan temel ilkelerden birisi olarak kabul edilen serbestlik kuraldr ancak snrlama istisnadr142 ilkesi gerei, insan haklarnn znelerini oluturan yurttalar, zgrlkleri dorudan doruya herhangi bir kii ya da makamn izni ve mdahalesi olmakszn kullanr. Dier taraftan, bu ilkenin ilerlik kazanabilmesi ve bu ilkeden pratik bir yarar salanabilmesi iin, hukuk kurallarnn herkese anlalabilir, yoruma ok fazla yer brakmayan, ak ve hepsinden nemlisi de ngrlebilir olmas gerekir. Ancak, hukuk kurallar ounlukla herkes tarafndan kolayca anlalamayan soyut kavramlar ierir. Anayasa, hak bildirgeleri ve dier hukuk kurallar ieren belgeler bir yandan onur, eitlik, zgrlk, adalet, demokrasi, hukuk devleti gibi deer ykl kavramlara bnyelerinde yer verirken; dier taraftan da, kimi belirsiz, soyut, rtl ve imal kavramlar anayasa ve hak bildirgelerinde yer almaktadr. Bu durum, anayasa yargcna greceli olarak hem serbeste hareket edebilecei bir alan bahetmekte, hem de ona hak ve zgrlklerin korunmas noktasnda bir grev yklemektedir. Esasnda yargcn serbeste hareket etmesine olanak salayan Doal Hukuk Anlaydr. Yasalarn anayasaya uygunluunu yalnzca anayasann yazl hkmlerine gre deerlendiren pozitivist hukuk anlaynn tersine, doal hukuk anlaynn, anayasadan ya da hukukun znden karlan yazl olmayan ilke ve kurallara gre anayasaya uygunluk denetimini savunmas, anayasa yargcna yorum yolu ile yazl olmayan haklar kategorisi yaratma olana sunmutur. Anayasa yargcnn bu olana kullanmas lsnde hak ve zgrlklerin kayna olarak anayasa yargcnn yaratt hukuktan ya da itihadi (jrisprdansiyel) hukuk kaynandan sz edilebilecektir.
140

Arslan, Anayasa Teorisi, s.22, 23. Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.1. 142 brahim . Kabolu, zgrlkler Hukuku, Gzden Geirilmi ve Geniletilmi 6. Basm, Ankara: mge Kitabevi, 2002, s.82-84.
141

34

Bu erevede svire Federal Mahkemesi, Fransa Anayasa Konseyi, Alman Federal AYM, talyan AYM ve Trk AYMnin yarglar, kendilerine sunulan hukuk yaratma olanan kullanan yarglar arasnda saylmaktadr143. Federal Almanya AYM, var olu amacna uygun, zgrlk bir bak asyla temel hak ve zgrlkleri gelitirmek iin, hukuk yaratma yetkisini kendinde grm ve Federal Anayasa md. 2\1den, md. 1\1 ile balantl olarak genel kiilik haklarnn varl sonucuna varmtr144. Yine, Anayasada ngrlmemesine ramen adil yarglanma hakk gibi yeni haklarn varln kabul etmi; Anayasada tannan yaama hakknn evre hakkn da kapsad sonucuna varmtr. svire Federal Mahkemesi, Anayasada yer almamasna karn, kii zgrl, ifade zgrl, toplanma zgrl, bilgi edinme zgrl ve dil zgrl gibi, hak ve zgrlkleri tanmtr. Fransz Anayasa Konseyi norm yaratma yetkisini kullanarak, anayasal deerde ilkeler gelitirmi ve anayasada bulunmamasna karn eitlik hakk, grev hakk ve dernek zgrl gibi, hak ve zgrlklerin varln kabul etmitir. talyan AYM ise, Anayasa md. 2deki ihll edilemez haklar deyiminden onur hakk, zel yaam hakk gibi, yeni haklar karmtr145. Bireyin toplum ierisinde sahip olduu bamszlk alan olan zgrlklerin146 hukuksal kaynaklar, sadece yazl anayasa, bildirgeler, uluslararas insan haklar hukuku ilkeleri deildir. Bunlara ek olarak, anayasa yargcnn yaratt hukukla birlikte bu drt kategori zgrlkler Anayasa Hukukunu meydana getirmektedirler147. Yargcn yaratt hukukun, zgrlkler hukukunun bir kayna olabilmesi iin, yargcn, hukuk devletinin dorudan yurttalar ilgilendiren ynn oluturan Adalet Devleti olgusunun gereklemesini salamakla grevli olduu bilincini tamas gerekir. Yarg iin hukuk, uygulad hukuk normunu kuru bir nesnellik iinde somut uyumazlklara uyarlamak deildir. Yarg yasann szlerini tekrarlamaktan baka bir i yapmyorsa, byle bir durumda yargcn nemsizletiinden sz edilir148. Esasen yargcn yasay syleyen dilden bakas olmad dncesi, kuvvetler ayrl
143

Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.226. Hekimolu, a.g.e., s.1, 2. 145 Bkz.: Kabolu, zgrlkler Hukuku, s.66-68. 146 Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.210. 147 a.e., s.222. 148 Kutlu, a.g.e., s.114.
144

35

kuramndaki yarg ve yarg dncesini, soylular snfnn karlarna hizmet eden ierikte tasarlayan ve bylece, soylular snfnn oligarik karlarn koruma amac gden Montesquieu tarafndan ifade edilmitir149. Ancak, gnmzde yarglarn yasann az olmas gerektiine ilikin sylemlerin150 giderek marjinal bir hal ald belirtilmektedir151. Yarg meruiyet esine dayanrken, hukukun ne olduunu syleyerek ayn zamanda sosyal barn srekliliini salama, yurttalar ve kamu dzenini her trl hakszla kar koruma ilevlerini de yerine getirir. Yarg vicdani kansn yarglamann znde bulurken, hukuk devleti ilkesini ana eksen olarak kabul ederek, tarafsz bir biimde yarglama gcn kullanmaldr. Esasnda yarglarn ve mahkemelerin bamszl, yarglk gvencesi gibi ilkeler, yargca nemli bir grevi yerine getirme ilevini, sistem iinde srekli canl tutma gcn salamaktadr. Bu grev, hukuk araclyla insan haklarnn gerekletirilerek, yurttan temel beklentisi olan adaletin yurtta yaamnda salanmasdr. Yarg, hukuk devletinde hukukun stn ilkelerinin taraf olarak, adalet deerlerinden ayrlmamak zorundadr. Yargca yklenen deer, bu istemle ayn dorultudadr. Nasl ki, Lockeu anlaya gre yurttalar ynetme mevkiinde olanlar insan haklarn gvenceleme yerine, onu ortadan kaldrmaya baladklarnda buna kar yurttalarn direnme hakk domaktadr152; ite, yarg, hukuk toplumunun gven kayna olmakla, adaletten ve insan haklarndan sapmalara kar yurtta iin bir tr direnme oda olmaldr. Yarg araclyla, yurtta, zgrlnn, eitliinin ve gvenliinin takipisi olarak, insan haklarn srekli isteme dntrme yeteneine sahiptir. Bu istemin karlanmad bir kamu dzeninde, yarg meruiyetini kaybetme eilimine girmi demektir. Yarg bu eilimin farknda olamyorsa, bu durumda onun, memurlatndan sz edilebilir. Yargcn, yarg gcn ilevine uygun olarak kullanmaktan uzaklat ve memurlat yerde, hukukun stn deer olmaktan kt kolaylkla gzlemlenebilir. Bu aamada yarg, asl egemen olan yurttan isteklerini gz ard edip, toplumsal barn ve insan haklarnn korunmasz hale gelmesine yol aarak, genel istence aykr davranm olmaktadr. Byle bir durumda
149

a.e., s.114, 115. Kemal Gzler, Anayasa Yargsnn Meruluu Sorunu, ASBF Dergisi, S. 61/3, Ankara: ASBF Yaynlar (Temmuz-Eyll 2006), s.142 vd. 151 Ergl, a.g.e., s.78. 152 Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.3.
150

36

ortaya kan yarg ann yine sadece yarg etkinliiyle doldurulabilecei ve adalet deerlerinden uzaklamann bedelinin yurttalar iin ok ar olabilecei gzden uzak tutulmamaldr153. Temel hak ve zgrlkler rejiminin, hukuk devleti, eitlik, demokrasi, lllk gibi kavramlarla beraber yorumlanmas, AYMlerin kararlaryla olanakl olmutur. Bylece, bu alana ilikin olarak gelitirilen yeni ilkelerle, hak ve zgrlkler katalouna yeni hak ve zgrlkler eklenmi ve hukuk yeniden yaratlmtr. Anayasa yargsnn amac, anayasaya aykr yasama faaliyeti yaplp yaplmadn belirleyerek, insan haklarn koruyan hukuku; dolaysyla da, insan haklarn korumaktr154. Anayasa yargs, yurttalarn temel hak ve zgrlklerini demokratik bir toplumda olmas gerektii biimde koruma ilevini yerine getirmiyor ya da getiremiyorsa, meruluk temelini yitirmi demektir155. Yargcn hukuk yaratma erkinin, hak ve zgrlkleri tanma aralarndan birisi olmas ve bu konuda anayasa yargsnn belirleyici olmas bir yana, bu balamda, idari yarg ve ulusalst yarg organlarnn etkisi yadsnmamaktadr. Ancak, son iki kategorinin konu dnda olmas ve etkilerinin greceli olarak snrl ve dar olmas sebebiyle bunlar aklamalarn dnda tutulmutur. Bu balamda AYMnin hak ve zgrlkleri koruyucu ve gelitirici birka kararnda sz edilebilir. AYM, ocuklarn babalarndan alacaklar miras paynda evlilik ii domu olma ve evlilik d olma ayrm yapan, yrrlkten kalkan 743 sayl Medeni Yasa md. 443 Anayasann eitlik ilkesine ve miras hakkna aykrl sebebiyle iptal etmitir156. Yine, AYM, evli erkein zinasndan doan ocuun babas tarafndan tannmasn engelleyen 743 sayl Medeni Yasa md. 292yi eitlik ilkesine aykr grd kararnda konuyu, Any. md. 12de belirtilen herkesin, yalnz insan olmas nedeniyle kiiliine bal, kendisinin bile vazgeemeyecei kimi temel hak ve zgrlklere sahip olduu ynnden de ele almtr157. AYM, baka bir kararnda da,
153

Sami Seluk, Zorba Devletten Hukukun stnlne, 3. Basm, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 1999, s.509. Yayla, a.g.m., par.9. 155 Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.62. 156 AYM, 11.9.1987, E.1987/1, K.1987/18 (AYMKD, S. 23), s.252 vd. 157 AYM, 28.2.1991, E.1990/15, K.1991/5 (AYMKD, S. 27, C. 1), ss.161-183.
154

37

Anayasada aka yer almamasna karn, direnme hakkn tanmtr158. AYM baka bir kararnda E. YURTTALARIN YASA YAPIM SREC NE DAHA AKT F KATILMALARINI SALAMAK Anayasa, ksaca iktidar snrlama ve zgrlkleri gvenceleme ereinde, insan haklarnn gerekleri, yani toplumun gereksinimleri dorultusunda ortaya kan bir belgedir. Anayasalar ayn zamanda sayg duyulan ve bunun sonucunda uyulmas herkes iin zorunlu ve balayc toplumsal pakttr159. Anayasann balaycl ve stnlyle, anayasann yurttalar arasndaki oydamann salanmasyla yaplm olmas arasnda doru orant vardr. deal olan, anayasalarn toplumu oluturan fikir yelpazelerinin tamamn yanstmas, btn farkl gr ve dnceleri kucaklamasdr. Bu durum anayasann meruiyetinin de temelini oluturur. Ancak, anayasa toplumun btn renklerini iinde barndrma ereiyle yaplm olsa da, toplumu oluturan yurttalarn tamamnn gr ve dncelerini yanstmas olanakl olmayabilir. zellikle Trk toplumunda olduu gibi, toplumu oluturan yurttalar arasnda etnik, kltrel ve dinsel farkllklarn ok fazla olduu toplumlarda bu idealin gereklemesi, tamamen olanakszlamaktadr. Dier taraftan, yasa yapm srecine toplumu oluturan btn yurttalarn katlm eit lde olmayabilecei gibi, yasa zerindeki oydamann tam olarak salanmas da olduka zor grnmektedir. te AYMler, anayasay yorumlama gc ile hem anayasalarn toplumu oluturan btn bireylerin etnik, kltrel, dinsel farkllklarn yanstmasn salamakla kalmayp, yasa zerindeki oydamann tam olarak salanamad durumlarda, yasa yapm srecinde btn yurttalarn onaylarnn alnmamasndan kaynaklanan sakncalar da bertaraf ederler. AYMler bu ilevini, iptal davas, anayasaya aykrlk itiraz ve bireylerin dorudan bavurusu ya da anayasa ikyeti kurumu aracl ile yerine getirirler. Kelsen, bir yasann iptalinin, onun yaplmas ile ayn nitelikte olduunu, yasa iptalinin genel bir
158

AYM, parti programnda direnme hakkna yer verilmi olmasn, siyasi partilerin kapatlmas sebebi olarak kabul etmemitir. Bkz.: AYM, 8.12.1988, E.1988/2, K.1988/1 (AYMKD, S. 24), s.601. 159 Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.19.

38

norm koymak olduunu ve dolaysyla da yasay iptal etme yetkisine sahip bir mahkemenin ayn zamanda yasama yetkisine sahip bir organ olduunu belirtmektedir. Ne var ki, Kelsen, AYMyi pozitif yasayc olan parlamentodan ayrt ederek, ona, negatif yasa koyucu ya da olumsuz yasayc demektedir160. Gerekten de, iptal davalar meclisteki muhalefetin, muhalefet yapmada kulland aralardan biri konumuna gelmitir161. zellikle mecliste ounluun kabul ettii yasaya yeterli ekilde muhalefet gsterememi aznlk, iptal davas yolu ile muhalefet etme hakkn demokratik erevede kullanm olmaktadr. Bilindii gibi, demokrasilerde yasa yapmakla grevli yasama organlar belli aralklarla yaplan seimler sonucu yurttalarn zgr oylarn alarak greve gelirler. Bu anlamda, dorudan yurttalarn iradesine dayanan yasama organlar, dier devlet organlar karsnda meruluu en az tartmal olan devlet organdr. Ancak, yurttalarn sadece seim dnemlerinde yasama organ yelerini seerek demokratik haklarn kullanp, bir sonraki seime kadar bu haklarndan yoksun kalmalar oulcu demokrasi ilkelerine aykrdr. Anayasal demokrasinin kurulmas ve srdrlmesi iin yasama organ zerindeki oydamann kesintisizlii salanmaldr. Dier taraftan, toplumun byk kesimlerinin desteini alarak, yasama organn oluturan yeler zerindeki oydama, sonraki seim dnemi gelmeden yok olmu olabilir. Byle bir durumda, yasama organnn iki seim dnemi arasnda yasa yapma konusunda yetkisi tam olduundan kural olarak istedii yasay yapabilir. Dier bir olaslk da, yurttalarn yasama organ zerindeki oydamasnda bir deiiklik olmamakla beraber, yasama organnn kabul ettii yasa, toplumun byk kesimleri tarafndan benimsenmemi olabilir. te bu olaslklarda, yasama organlar tarafndan karlan yasalarn, yurttalarn hak ve zgrlklerini ihlal etmesi nedenine dayanlarak, bu yasalara kar AYMlere bavurularak muhalefet edilebilir. Ayn ekilde anayasaya aykr yasalara dayanlarak verilen yarg kararlarnn yurttalarn haklarn ihlal etmesi durumunda ise, bu kararlara kar AYMlere anayasa ikyeti yolu ile bavurularak, yurtta iradesinin sadece seim dnemlerine hapsedilmesi nlenebilmektedir.

160 Belirten: Ergun zbudun., Anayasa Yargs ve Demokratik Meruluk Sorunu, Demokrasi ve Yarg, Sempozyum, 6 Ocak 2005, Ed.: Ozan Ergl, Ankara: TBB Yaynlar, 2005, s.346. 161 Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.43.

39

Anayasal sistemde anayasa ikyeti kurumuna yer verilmemi olmas ya da yer verilmi olmakla birlikte bu kurumun salkl iletilmesi salanamam olmas durumunda, yasann oluumu, daha ok siyasal partilerin siyasi onayna braklm olmaktadr. Oysa geniletilmi ya da srekli demokrasi yasann oluumuna yurtta da katarak salanabilir162. Ynetilenler olarak yurttalarn, yasa yapm srecine dolayl da olsa katlmas, bir yandan hukukun demokratik meruiyetini salamakta; bir yandan da, hukuksal kurallara itaati, bakasnn iradesine itaatten ayrt etmektedir163. Dier deyile, yurttalar yapm srelerine katldklar yasalara uyarken, ayn zamanda kendi iradeleri dorultusunda hareket etmi olmaktadrlar. Yurttalar hibir ekilde yapm srecine katlmadklar yasaya uyduklar takdirde, bir bakasnn iradesi olan yasaya; dolaysyla da, bir bakasnn iradesine uymu olmaktadr. Bu durum, yurttalarn yaplmasna belli ekilde katldklar yasalara uyma bilincini artrmaktadr. Hukuka uyma bilincinin youn olduu bir toplumdaki huzur ve bar ortamnn, hukuka uyma bilincinin daha dk llerde olduu bir toplumdaki huzur ve bar ortamna tercih edilecei kukusuzdur. Hukuka uyma bilincinin younluu ile toplumdaki huzur ve bar arasnda var olan doru orant, bu tercihin yaplmasnda rol oynamaktadr. IV. ANAYASA YARGISININ MERULUU SORUNU

Demokrasiyle ynetilen devletlerde siyasal iktidarn meruluu, byk lde yurttalarn ounluunun iradesine dayanr. Dolaysyla, yurtta iradesine dayanan siyasal iktidarlarn meruluklar, ok fazla tartma konusu olmamaktadr. Ancak, bu durum ayn zamanda, siyasal iktidarn denetlenmesi ilevi yerine getirilirken kullanlan ara olan anayasa yargsnn meruluunun tartlmasnn bir nedeni olarak karmza kmaktadr. Bu balamda anayasa yargsnn hukuki meruluundan ve demokratik meruluundan sz edilebilir. Anayasa yargsnn hukuki meruluu, anayasann stnl ilkesi balamnda temellendirilirken, anayasa yargsnn demokratik meruluu yurtta haklarnn korunmas ve gelitirilmesi balamnda deerlendirilmektedir. Anayasa yargsnn ya da AYMnin meruluu sorunu,
162 163

Kutlu, a.g.e., s.168. Arslan, ki Anayasa ki Tarz- Demokrasi: Avrupa Anayasas ve Trk Anayasas zerine Notlar, s.367.

40

lkemizde yaplan gncel tartmalara konu olmas nedeniyle, zme kavuturulmas gereken bir sorun olarak karmzda durmaktadr. Bundan dolay, bu blmde anayasa yargsnn hukuki ve demokratik meruluu aklanmaya allacaktr. A. ANAYASA YARGISININ HUKUK MERULUU SORUNU

Anayasallk denetimi yapmakla grevli anayasa yarglarnn konumu, yargcn rolne ilikin geleneksel anlayla pek rtmemektedir. Esasen sradan yarglarn grevi herhangi bir hukuk kural koymak deildir. Yarg yasama organlar tarafndan kabul edilen yasay nne gelen somut uyumazla uygulamakla grevlidir. Dier bir deyile yarglar, sadece bavuru zerine hukukun ne olduu sylerler; ancak, yeni bir hukuk kural koyamazlar. Somut uyumalk durumlarnda hukukun ne olduunu syleme konusunda son sz syleme yetkisinin mahkemelere ait olduu sav, hukuk teorileri tarafndan kabul edilmekle birlikte, bu durum sorgulanabilir. Ancak mahkemeler, teknik hukuk bilgisine sahip; dier erkler ve kurumlar karsnda gvenceli yntemler kullanarak karar veren bamsz organlardr. Hukuki uyumazlklar son olarak karara balamak konusunda mahkemelere gvenmekten daha iyi bir zm yolu imdiye kadar bulunabilmi deildir164. Yarglarn greve gelmelerinin, yasama organ yeleri gibi belli aralklarla yaplan seimler sonucu olmamas, buna bal olarak da siyasi sorumluluklarnn olmamas, yarglarn kararlarn verirken siyasi tavr almalarn nlemekte; yarglk gvencesi ve mahkemelerin bamszl ilkeleri, bir takm kiisel ve maddi kayglar ile yanl karar verme olaslklarn en aza indirmektedir. Dier taraftan, bir yasann anayasaya aykr olup olmad sorunu, kendiliinden anlalabilecek ve kolayca zlebilecek bir sorun deildir. Bu sorunu zmekle grevli yarglarn yorum yapmas kanlmazdr. Yorum konusu normatif ilemler ise, bilme alannda yer almad iin objektif olamazlar. Yorum konusu normatif ilemler tamamen irade alan iindedir ve dolaysyla da, yorumun subjektif bir nitelik almas kanlmazdr165. Bu savlarla birlikte, zellikle yorumun yaplmasnda siyasi ve ideolojik kayglarn rol oynamas ve yargcn yargsal yetki amna ynelmesi
164 165

Erdoan, Anayasal Demokrasi, s.91 Gzler, Anayasa Yargsnn Meruluu Sorunu, s.132-136.

41

sonucu, anlam ve kapsam ok tartmal olan anayasal kavramlara dayanlarak, yasalarn iptal edilmesinin yarglar hkmetine yol aacana ilikin eletiriler bir bakma, bu durumun politik imalarna bir itirazn ifadesini oluturmaktadr166. Ancak, az nce de belirtildii gibi hukuki uyumazlklar zmek konusunda yarglara gvenmekten baka bir zm tarznn varl pek olanakl grnmemektedir. yleyse, somut uyumazlklar zmekteki yetkinlii en stte olan yarglara duyulan gereksinim zerinde odaklanmak gerekir. Ayrca, yarg, yarglama ilevini yerine getirirken ayn zamanda yasay yorumlar. Yargcn yasay yorumlamas grevinin gereidir. Anayasa yargc da yasay ya da dier bir hukuksal normu iptal ederken kukusuz onu yorumlamaktadr. zellikle anayasa ve yasa hkmlerinin genel ve soyut nitelii yargc buna mecbur klmaktadr. Anayasa yargcnn anayasallk denetimi sonunda hukuk normunu iptal etmesinin, hukuk dnyasnda yeni bir durum ortaya karmas, sorunun baka bir ynn oluturmaktadr. Hukuk dnyasndaki bu yeni durum, yeni bir hukuk kural koymakla oluan sonula ounlukla ayndr. Gerek anayasann yorumlanmas, gerek yeni bir hukuk kural yaratma ilevi dorudan siyasal alanla ilgili konulardr. Siyasal alana ilikin bir konuda yarglarn faaliyette bulunmas hukuk teknii asndan eletirilebilir. Ancak, anayasa yargcnn yargsal alann dndaki bir alana ilikin bu faaliyeti, anayasallk denetiminin doas gerei ortaya kmaktadr. Ayrca, siyasal alana girmeksizin anayasallk denetiminin yaplmas olanakszdr. Zaten, anayasa yargcnn grevini yerine getirirken dorudan bavurduu anayasa, hukuksal olduu kadar siyasal bir metindir de. Dolaysyla, anayasann, iinde belli siyasal gr ve ideolojileri barndrmas ok doaldr. stelik, gnmzde ideolojik karakteri bulunmayan bir anayasa olmad da sylenebilir167. nemli olan, anayasa yargcnn siyasal alan hukuki snrlarda tutmaktaki yetkinliidir. Anayasa yargc siyasal alanda faaliyette bulunurken, hukuki snrlar iinde kald lde meruluk snrlar iinde kalr; sahip olduu ideolojik eilimler ve siyasal saiklerle hareket ettii lde de meruluktan uzaklar ve yasama organn
166 167

Erdoan, Anayasal Demokrasi, s.91. Levent Gnen, Prospects For Constitutionalism in Post-Communist Countries, London: Martinus Njhoff Publishers, The Hauge, 2002, s.9.

42

snrlandrarak, yurttalarn hak ve zgrlklerini koruma grevi bakmndan ilevsizleir. Anayasa yargsnn hukuksal temellerini ve dolaysyla da hukuki

meruluunun temellerini ABD Yksek Mahkemesinin 1803 tarihli Marbury v. Madison davasnda verdii kararda da bulmak olanakldr. Yksek Mahkemenin bu kararn sonunda vard sonular gnmzde de geerliliini korumaktadr. Buna gre: Yasa yapmakla grevli bir organn yetkilerinin snrlar, dier devlet organlarnn yetkilerinde olduu gibi, yazl bir anayasada izilmitir. Anayasa koyucu, anayasay yaparken, onun sradan yasalardan daha ayrcalkl ve stn bir konumda olmasn ngrmtr. Bundan dolay, anayasa, sradan yasalara gre stn olmaldr. Tersi durumda yani anayasa hkmleri ile yasalarn ayn dzeyde olduu dnlseydi, anayasa yapmann bir anlam olmazd. Yarglarn yasalarn soyut hkmlerini somut olaylara uygularken yasa hakknda aklamalarda bulunmalar ve yasalar yorumlamalar kanlmaz bir sonutur. Eer somut olaya uygulanmas gereken iki yasa varsa ve bunlardan birisi dieri ile atma ierisindeyse, yargcn bu yasalar arasndaki atmay gidermesi gerekir. Daha dorusu, hangi yasann somut olaya uygulayacana kendisi karar vermelidir. Yargcn bu davran dorudan doruya grevinin ve ilevinin bir gereidir. Buna gre, sz edilen somut olaya uygulanacak hem bir yasa kural, hem de bir anayasa kural varsa ve bunlar bir birleri ile elime ve atma ierisindeyse, yargcn elinde iki seenek vardr. Yarg davay ya anayasaya aykr yasaya gre karara balayacak ya da bu yasay ihmal ederek anayasa hkmlerine gre karar verecektir. Anayasa hkmlerinin dier yasalar karsnda bir stnlnn olduu kukusuz olduuna gre, anayasaya aykr yasa ihmal edilmeli ve somut uyumazlk dorudan doruya anayasa hkmleri uygulanarak zme kavuturulmaldr168. Bylece, anayasa yargsnn hukuki meruiyeti yargcn ilevi de gz nnde bulundurularak, anayasann stnl ilkesinde temellendirilmi olmaktadr. Dier taraftan, kat anayasa sisteminin olduu bir anayasal sistemde anayasa yargsnn biimsel hukuki meruluu dorudan doruya anayasa hkmlerinden
168

Feyziolu, a.g.e., 168-172.

43

kaynaklanmaktadr169. Kurucu iktidarlar anayasa yargsna ak ya da rtl olarak anayasalarda yer vermektedirler. Anayasada anayasa yargsna ak olarak yer verme, buna ilikin dzenlemelerin anayasalarda yer almas; rtl olarak yer verme ise, anayasann stnl ilkesinin benimsenmesi, kat anayasa sistemi ngrlmesi veya yurttalarn hak ve zgrlklerini koruma mekanizmalarnn kabul edilmesi ile gereklemektedir. Kurucu iktidarlarn byle bir davranta bulunma sebepleri byk lde anayasa yargsnn ilevlerinde aranmaldr. Esasnda dnyann her tarafndaki insanlarn alar boyu, kendi aralarnda kan uyumazlklarn zmnde niin yarglara gvendikleri sorusu, kurucu iktidarlarn anayasalarda niin anayasallk denetimine yer verdileri sorusundan nce sorulmas gereken bir sorudur. Ancak, insanlarn ok eski zamanlardan beri yarg gvencesi ve yarg bamszl gibi, koruyucu zrhlarla donatlm, ok iyi bir hukuk eitiminden geirilmi kiilere yarg olarak gven duymalar bizleri fazla artmamaldr. nsanlar siyasal alanda boy gsteren aktrlere gvenmektense, siyasal alann dnda olan yarglarn daha gvenceli olduunu dnmektedir. nsanlarn bu yndeki dncelerinin hakll tarihi tecrbelerle byk lde dorulanmtr. imdiye kadar yaplan aklamalarn anayasa yargsnn hukuksal

meruluunun zme kavuturulmas konusundaki soru iaretlerini azaltt bir gerektir. Ancak, ortaya atlan ayn argmanlarn, anayasa yargsnn demokratik meruluu konusunda tam bir fikir vermedii de aktr. Bundan dolay, anayasa yargsnn dolaysyla da AYMlerin demokratik meruluu konusuna da deinme gereklilii vardr. B. ANAYASA SORUNU Anayasa yargsnn meruluu konusu irdelenirken karlalan en byk sorunlardan birisi, zgr ve serbest seimlerle iktidara gelmi ve dolaysyla meruluu dorudan doruya yurttalarn iradesine dayanan yasama organ tarafndan uzun uralar verildikten sonra kabul edilen bir yasann, yelerinin tamam atanm kiilerden oluan ve bundan dolay da yurttalarn iradesini yanstmak konusunda yasama organ
169

YARGISININ

DEMOKRAT K

MERULUU

zbudun., Anayasa Yargs ve Demokratik Meruluk Sorunu, s.338.

44

kadar temsili olma niteliine sahip olmayan bir kurul tarafndan iptal edilebilmesi ya da geersiz klnabilmesidir170. Anayasa yarglarnn yasama organ yeleri gibi dorudan yurttalar tarafndan seilmi temsilciler olmamas bir yana171, onlar verdikleri kararlarda halkn katlmn ve kabuln de aramamaktadr172. Kukusuz anayasa yarglarnn kararlarn verirken yurttalarn eilimlerinden ya da kararn verilmesi anndaki i ve d gelimelerden etkilenmesi olasl vardr. Ancak, burada anlatlmak istenen, anayasa yarglarnn kararlarn verirken yurttalarn eilimleri ya da kimi i ve d etkenlerle kendilerin bal hissetmedikleridir. Dolaysyla, demokratik bir rejimin en nemli kurumlarndan birisi olan yasama organna kar, dorudan demokratik ilkelerle olumam bir kurumun mdahalesi sz konusudur. Aslnda bu yaklam, yargsal denetim yetkisine sahip olan yargnn, yargsal faaliyetiyle, yasama ve yrtme organlarndan stn olaca ve dolaysyla, birka kiinin, ounluun iradesini geersiz klarak ona egemen olaca varsaymna dayanmaktadr173. Bylelikle, anayasa yargs ve dolaysyla AYMlerin meruluu ile ilgili olarak yaplan tartmalarda eksen bir kavram olarak, egemenlik kavram kamza kmaktadr. Yurttalarn temsilcilerinden oluan parlamentonun zerinde, atama ile olumu bir kurul tarafndan yaplan yargsal denetimin demokrasi ile nasl badat sorusuna174 verilecek cevap, dorudan egemenlik kavramnn anlam ve egemenliin kullanm ile ilgilidir. O halde, ncelikle egemenlik kavram zerinde durulmas ve dnlmesi gerekir. 1. Egemenlik Kavram ve Son Yzylda Urad Anlam Deimesi

Egemenlik ve meruluk, dorudan doruya siyasetin zyle ve iktidar olgusuyla ilikili olduu iin, nce kamu hukukunun, sonra da siyaset biliminin en ok
Arslan, Anayasa Teorisi, s.31. Anayasallk denetimine hukuk sistemlerinde yer veren devletlerden hi birinde, bu denetimi yerine getiren kurumun yeleri dorudan yurttalar tarafndan belirlenmemektedir. Anayasallk denetimi yapmakla grevli kurumun yelerinin belirlenme tarzna ilikin kurallar her devlette farkllk arzetmekle birlikte, genellikle anlan yeler devlet bakan, parlamento ve dier devlet kurumlar tarafndan eitli yntemlerle belirlenmektedir. lkemizde AYM yelerini kesin olarak belirleme yetkisi Cumhurbakanna aittir. Any. md. 146/2. 31.5.2007 tarihli ve 5678 sayl Yasa md. 5 ile deitirilmeden nce Any. md. 102/1ye gre Cumhurbakan, TBMM tarafndan seilmekteydi. Anlan deiiklikle Cumhurbakannn dorudan yurttalar tarafndan genel oyla seilmesi esas getirilmitir. Any. md. 102/2. Bylelikle, AYM yelerinin belirlenmesi iindeki zincir ksalarak, anayasa yarglarnn temsili nitelii artmtr. AYMnin ye belirlenme tarzna ilikin dzenlemeler tezin ikinci blmnde daha ayrntl ele alnacaktr. 172 Ergl, a.g.e., s.70. 173 Arslan, Anayasa Teorisi, s.31. 174 Tanr ve Yzbaolu, a.g.e., s.444.
171 170

45

tartlan iki kavramn oluturmaktadr175. Ancak, bugne dek egemenlik teriminin tam bir akla kavuturulduu ve herkesin zerinde anlat bir tanmnn yapld da sylenemez. Yaplan her egemenlik tanm, egemenliin soyut ve greceli bir kavram olmas ve dier nitelikleri gerei, tartmaya aktr. Bu tanmlar hakknda oka olumlu ya da olumsuz eletiri yaplabilir176. Yine de egemenlik kavram iin bir tanm vermek gerekirse; egemenlik, bir lkede asli ve en stn hukuki iktidar177 ya da en yksek emir ve kumanda ehliyeti olarak tanmlanabilir. Bu tanmda egemenliin nitelii yer almaktadr. Bunlardan birincisi, egemenliin hukuki bir iktidar olduu; ikincisi ise, egemenliin asli bir iktidar olduudur. Bu nitelik onun gcn baka bir otoriteden almadn ve gcn baka bir otorite adna kullanmadn ifade eder. Son olarak da, bu tanm egemenliin, en yksek bir otorite ya da g olduunu vurgulamaktadr. Devlet iinde ulus egemenliinin yannda, ona e ya da onun stnde baka bir otoritenin varl olanakszdr178. Egemenlik kavramn ilk ele alp inceleyen dnr Jean Bodindir. XVII. yzylda Thomas Hobbes, XVIII. yzylda Jean Jacques Rousseau egemenlik kavram zerinde yorumlar yapmlardr. Klasik egemenlik anlay sahibi dnrler egemenliin blnmez, snrsz, tek ve devredilmez olduunu kabul etmilerdir.179 Ayrca, bir yetki olarak nitelendirilen egemenliin180 kayna ve ne ekilde kullanlaca anlan dnrlerin tarttklar konular arasnda yer almtr. Esasnda egemenlik, devlet ve egemenlik kavramlarnn birlikte ortaya km olmalar sebebiyle, devletle birlikte ele alnan ve incelen bir kavramdr. Egemenlik devletin temel bir zellii olarak dnlm ve egemenliin klasik anlamndaki niteliklerinden yola klarak, devletin stn ve snrsz bir otoriteye sahip olduu
175

Mmtaz Soysal, Deien Egemenlik ve Meruluk, Anayasa Yargs, S. 20, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, s.171. 176 Turhan, Deien Egemenlik Anlaynn Hak ve zgrlklerin Korunmasna Etkileri ve Trk Anayasa Mahkemesi, s.215. 177 Julien Laferrire, Manuel de Droit Consttutionnel, s.357-359. Belirten: Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.73. 178 Attilla zer, lkemizde Egemenlik ve Yarg Erkinin Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Kararlar karsndaki Durumu, Anayasa Yargs, S. 20, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, s.187, 188. 179 Turhan, Deien Egemenlik Anlaynn Hak ve zgrlklerin Korunmasna Etkileri ve Trk Anayasa Mahkemesi, s.216, 217. 180 Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.74.

46

varsaylmtr181. Bundan dolay, klasik egemenlik anlay iki sorunu kendi iinde barndrmaktadr. Bunlardan birincisi, egemenliin devletin ve devlet iktidarnn vazgeilmez bir unsurunu oluturup oluturmaddr. kincisi, egemenliin devlet iinde kime ait olduu veya olmas gerektii sorunudur. Bu sorun, siyasal iktidarn dayana sorunuyla, ok yakndan ilgilidir. Bu konuyu aklamak iin ulus egemenlii ve halk egemenlii kavramlar zerinde durulmutur182. Ulusal egemenlik kavram, temsili demokrasi anlay ve uygulamasn beraberinde getirmi; halk egemenlii kavram ise, dorudan demokrasi anlayn ortaya karmtr183. XVII. yzyldan beri merkezi krallklarn, XIX. yzyldan beri de ulusdevletlerin olmazsa olmaz bir paras saylan ulusal egemenlik kavram, ie ve da dnk olmak zere iki farkl anlam ifade etmektedir184. XVII. yzylda ulusal egemenliin ie dnk olanna pek nem verilmemiti. Ulus egemenliinin da dnk anlamn ifade eden devletin ne kadar gl olduu ynne daha fazla nem verilmekteydi. Ancak, XXI. yzylda d adan egemenlik artk i adan egemenlie bal hale gelmitir185. egemenlik bakmndan, devletin her alanda topluma mdahalesinin giderek daha azald, bireysel hak ve hrriyetlerin daha da geniledii; d egemenlik bakmndan ise, uluslararas hukukun ve uluslararas kurumlarn geerlik alannn giderek daha da geniledii bir sre yaanmaktadr186. Bu durumda artk i ilerinin kalmad bir dnyada, hukukun da evrensel hale gelmesi doaldr187. Klasik anlamda egemenliin mutlak, blnmez, devredilmez nitelikleri ve tek oluu, son iki yz yllk bir zaman dilimine yaylan anayasaclk hareketlerinin sonucu ortaya kan ve devleti snrlandrma ve onu hukuka bal klmay amalayan ilkelerle
181 Turhan, Deien Egemenlik Anlaynn Hak ve zgrlklerin Korunmasna Etkileri ve Trk Anayasa Mahkemesi, s.215. 182 a.e., s.218. 183 Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.74. Ayrca Bkz.: a.e., s.165-170. 184 Baskn Oran, Ulusal Egemenlik Kavramnn Dnm, Aznlklar ve Trkiye, Anayasa Yargs, S. 20 Ankara: AYM Yaynlar , 2003, s.61. 185 Oran, Ulusal Egemenlik Kavramnn Dnm, Aznlklar ve Trkiye, s.63. 186 Taha Akyol. AB ve Globalleme Srecinde Egemenlik, Egemenlii ada Kayt ve artlar, Anayasa Yargs, S. 20, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, s.102. 187 Belge, AB ve Globalleme Srecinde Egemenliin Dnm ve Ulusal Egemenliin Gelecei, s.43.

47

badamamaktadr. zellikle erkler ayrl ilkesi, klasik egemenliin blnmezlii ile atma ve elime ierisindedir188. Gnmze dein egemenliin anlam ile ilgili olarak deiik fikirler ileri srlmtr. XVIII. yzyl Fransz dnr Jean-Jacques Rousseau, egemenliin mutlak iktidar kullanan monarktan alnp yurttalara verilmeye alld Byk htilal ncesinin ortamnda, toplumun btnn egemen sayarak, bireyler ile genel iradenin ifadesi olan yasalar arasnda bir irade btnlnn bulunduunu ortaya koymutur189. Yine, XIX. yzyl anayasa hukukularndan A.V. Dicey egemenlii hukuksal ve siyasal olmak zere ikiye ayrm ve ngilterede hukuksal egemenliin parlamentoya, siyasal egemenliin semenlere ait olduunu belirtmitir. Hukuksal egemenlie sahip olan hukuku yaratmaktadr, siyasal egemenlie sahip olan ise, bu srete etkin rol oynamaktadr190. Ne var ki, kkleri XIX. yzyl Bat Avrupasna uzanan ulusal egemenlik kavram hukukun deil, politikann belirledii bir kavramdr191 ve dnrler tarafndan birok eletiriye maruz kalmtr. Her eyden nce ulusun egemenlii sylemi halk egemenliinden yoksun klmas; daha sonra snrl oy yoluyla halk, temsilcileri belirlemekten dlamas, ulusal egemenlik anlaynn ifte anti-demokratik niteliini yanstmaktadr. Ayrca, hukuki temsili de dlayan ulusal egemenlik kuram, milletvekili ile semen arasndaki ba olabildiince koparmtr. Zaten, semenler asndan seimler, yerine getirilmesi zorunlu bir grevdir ve onlar bireysel olarak seim hakkna sahip deillerdir. Btn bu nedenlerden dolay, ulusal egemenlik anlay demokrasinin msaderesine neden olduu ve demokrasiyi siyasal snfn hizmetinde kullanlan bir forml olarak kulland ynnde eletirilmektedir192. Ayrca, gnmzde anakronik bir duruma gelen193 klasik egemenlik anlay, amzdaki insan haklar anlayyla badamamaktadr. XX. Yzylda insan haklar
Turhan, Deien Egemenlik Anlaynn Hak ve zgrlklerin Korunmasna Etkileri ve Trk Anayasa Mahkemesi, s.224. 189 Soysal, Deien Egemenlik ve Meruluk, s.172. 190 Belirten: Turhan, Deien Egemenlik Anlaynn Hak ve zgrlklerin Korunmasna Etkileri ve Trk Anayasa Mahkemesi, s.218, 219. 191 Murat Belge, AB ve Globalleme Srecinde Egemenliin Dnm ve Ulusal Egemenliin Gelecei, Anayasa Yargs, S. 20, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, s.41. 192 Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.168. 193 Tezi, Anayasa Hukuku, s.123.
188

48

alannda en nemli gelime, bireyin uluslararas hukuk znesi durumuna gelmesidir. kinci Dnya Sava ncesinde Almanyada Nazizmin, talyada Faizmin kurulmas ve her iki lkede devletin ve egemenliinin yceltilmesi ve yine kinci Dnya Savann dourduu ac sonu insann, insan olarak deerini reddeden ve insanlar arasnda eitlii kabul etmeyen grlerin yeniden ortaya kmamas iin, insan haklarna saygl bir dzenin kurulmas zorunluluu ortaya kmtr194. Btn bu gelimeler hak ve zgrlklerin uluslararaslamasn, bu da egemenliin uluslararaslamasna neden olmutur195. nsan haklarnn uluslararaslamas ile halk egemenlii ilkesi glendirilmi buna karlk klasik mutlak egemenlik anlay, dier bir deyile baskc emretme gc snrlandrlmtr196. Gnmzde, devletin egemenlik anlay teorik olarak deerini korumakla beraber, birok hukuki ve fiili snrlamalara urayarak, gerekten eski mutlak, blnmez, en stn olma zelliklerini kaybetmitir. Artk hukuk devleti, kuvvetler ayrl, uluslararas supranasyonal kurululardan gelen snrlamalar, insan haklar gibi kavramlar tartlmakta; bunlar karsnda egemenliin yeni ve ada anlam ekillenmektedir. Bu gelimeler nda egemenlikle ilgili tartmalar deer kaybna uramaktadr197. Genel iradenin yanlmazl, egemenliin blnmezlii, paralanamazl ve paylalamazl dncesi, yerini snrl egemenlik anlayna brakmaktadr198. Egemenlik; doa, toplum ve kltr eleriyle vurgulanan bir evrede, iktidar, hukuk ve znenin kelerini oluturduu bir genin siyasal balamda ve byk lde kamusal alan ierisine yerlemesiyle, ounlukuluu aarak oulculua brnmektedir199. Egemenlik kavramndaki deiim ve dnm XVII. ve XVIII. yzylda balam; Locke ve Montesquieunun erkler ayrl kuram ile egemenliin blnmezlii, hukuk devleti ve insan haklar kuramlar ile de egemenliin mutlakl,
194 Turhan, Deien Egemenlik Anlaynn Hak ve zgrlklerin Korunmasna Etkileri ve Trk Anayasa Mahkemesi, s.225. 195 Arslan, Anayasa Teorisi, s.33. 196 Mithat Sancar, Deien Egemenlik Srecinde Meruiyet Sorunu ve Anayasal Dzen, Anayasa Yargs, S. 20 Ankara: AYM Yaynlar, 2003, s.165. 197 zer, lkemizde Egemenlik ve Yarg Erkinin Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Kararlar karsndaki Durumu, s.190. 198 Arslan, Anayasa Teorisi s.33. 199 kesiz, Hukuk Kltrnn Yapsn Nomos-Physis (Toplum-Kltr-Doa) evresinde Yedi zl Bir Kurguyla Aklama emasnda Egemenliin rdelenmesi, s.126.

49

dier bir deyile snrlanmazl ortadan kalkmtr200. Artk, egemenliin ada anlaynda, onun snrsz olduu kabul edilmemektedir. Yurttalarn hak ve zgrlkleri, federal devletlerin iyaplarndaki bir takm snrlamalar ve devletler hukuku tarafndan devletlere getirilen snrlamalar egemenlii snrlamaktadr201. zellikle insan haklar konusunda bireyin uluslararas hukuk alannda ne kt, uluslararas yarg organlarnn ulusal devleti aarak etki alanlarn genilettii, ekonomik birlemelerin siyasal birlemelere dnerek ulusal devletler zerinde yeni egemenlikler kurduu artk ok sk tekrarlanmaktadr202. Kresellemenin dinamiklerini oluturan, ok sayda uluslararas rgtn fiilen ulusal egemenlik alanlar ierisinde faaliyet gstermesi, uluslararas hukukun karmaklamas, eitlenmesi, ulusal-st ve ulusal-alt yaplarn neminin artmas ve blgesel btnlemeler, ulusal egemenlik kavramn deitirmekte ve dnme uratmaktadr203. Kukusuz btn bu etkenler egemenlik-devlet ilikisinde de byk deiim ve dnme yol amtr. Dahas, egemenliin devlet iin, bir nitelik olma zellii ortadan kalkmtr. Devletleraras ve devletler st kurulularn oald bir dnya, ayn zamanda ulusal egemenlik kavramnn demokratik gelimelerle birlikte yaygnlap salamlat ve olgunlat bir dnyadr. Baka bir deyile, ulusal egemenlik kavramna kar kacak veya karsna konulacak baka egemenliklerin, ona stn gelmek ve onunla denk olabilmek iin, en az onun kadar yaygn, salam ve olgunlam olmalar gerekir. Meruluk asndan da, bu yeni egemenlik trlerinin ulusal egemenlerce kabul edilip benimseni ve itaat edili lsnn en az ulusal egemenliin, ulusal devletler iindeki ynetilenlerce kabul edilip benimseni ve itaat edili derecesinde olmas gerekecektir204. Bir gre gre, kreselleme ulus devletlerin egemenlik alanlarn ne tmyle daraltmtr ne de glendirmitir. Ancak, ulus devletlerin egemenlik alanlarna yeni nitelikler kazandrmtr. Kreselleme srecinde, zellikle ulus devletlerin egemenliklerini belirleyen en nemli unsurlardan birisi, katlm-denetim ilikisinin
200

nceolu, a.g.m., s.232. Turhan, Deien Egemenlik Anlaynn Hak ve zgrlklerin Korunmasna Etkileri ve Trk Anayasa Mahkemesi, s.219. 202 Soysal, Deien Egemenlik ve Meruluk, s.174. 203 Ahmet Davutolu, Kreselleme ve AB-Trkiye likileri erevesinde Ulusal Egemenliin Gelecei, Anayasa Yargs, S. 20, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, s.52. 204 Soysal, Deien Egemenlik ve Meruluk, s.173.
201

50

yndr. Uluslararas rgtler, bir taraftan katlm tevik etmekte; dier taraftan da, ciddi bir denetim mekanizmas oluturmaktadrlar. Anlan denetim mekanizmas ou zaman ulus devlet yaplarnn zayflamasna ve zlmesine neden olmaktadr. Ulus devletler, katlm ile denetim arasnda denge kuramadklar zaman, egemenlik alanlarnn daraldn hissetmektedir. nk katlm egemenlik alann artrmakta; denetim ise, snrlamaktadr. Katlm gc arttka denetim zerindeki egemenlik alan da genilemektedir205. Yine de, sonuta d egemenlik anlaynn, uluslararas hukuk ve uluslararas kurumlar lehine deitii de bir gerektir206. Gnmzde, uluslararas hukukun uygulaycs ve uygulatcs olan uluslararas kurulularn etkileri eskisinden daha fazla hissedilmektedir. Trkiyede siyasal partilere ilikin anayasal iyiletirmeler ve Devlet Gvenlik Mahkemeleri (DGM) ile ilgili dzenlemeler HAM kararlar gereince gerekletirilmitir. Bylelikle, egemenlik yetkisine sahip bir devlet olarak Trkiyenin anlan yetkisinin kullanlmasnda, ulusal-st bir kuruluun mdahalesi sz konusu olmaktadr207. Gerekten, HAMn ncal-Trkiye ve raklar-Trkiye davalarnda verdii HAS md. 6da dzenlenen adil yarglanma hakknn208 ihlli ynndeki kararlar zerine nce 18.6.1999 tarih ve 4388 sayl Yasa ile DGMlerde grev yapan askeri yarglar iten el ektirilerek, yerlerini sivil yarglara brakmalar salanm; daha

Davutolu, a.g.m., s.53, 54. Akyol, a.g.m., s.99. 207 Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.78. 208 Adil yarglanma hakkn dzenleyen HAS md. 6 yledir; 1. Her ahs gerek medeni hak ve vecibeleriyle ilgili nizalar gerek cezai sahada kendisine kar serdedilen bir isnadn esas hakknda karar verecek olan, kanuni, mstakil ve tarafsz bir mahkeme tarafndan davasnn mkul bir sre iinde hakkaniyete uygun ve aleni surette dinlenmesini istemek hakkn haizdir. Hkm aleni olarak verilir, u kadar ki demokratik bir toplulukta amme intizamnn veya mill gvenliin veya ahlkn yararna veya kn menfaati veya davaya taraf olanlarn korunmas veya adaletin selmetine zarar verebilecei baz hususi hallerde, mahkemece zaruri grlecek lde, aleniyet dvann devamnca tamamen veya ksmen Basn mensuplar ve halk hakknda tahdid edilebilir. 2. Bir su ile itham edilen her ahs sululuu kanunen sabit oluncaya kadar masum saylr. 3. Her sank ezcmle: a) ahsna tevcih edilen isnadn mahiyet ve sebebinden en ksa bir zamanda, anlad bir dille ve etrafl surette haberdar edilmek, b) Mdafaasn hazrlamak iin gerekli zamana ve kolaylklara malik olmak, c) Kendi kendini mdafaa etmek veya kendi seecei bir mdafii veya eer bir mdafi tayin iin mali imknlardan mahrum bulunuyor ve adaletin selmeti gerektiriyorsa, mahkeme tarafndan tayin edilecek bir avukatn meccani yardmndan istifade etmek, d) ddia ahitlerini sorguya ekmek veya ektirmek, mdafaa ahitlerinin de iddia ahitleriyle ayn artlar altnda davet edilmesini ve dinlenmesinin salanmasn istemek, e) Durumada kullanlan dili anlamad veya konuamad takdirde bir tercmann yardmndan meccanen faydalanmak, haklarna sahiptir. Sezer a.g.e., s.954, 955.
206

205

51

sonra da, 7.5.2004 tarih ve 5170 sayl Yasa ile DGMler Anayasadan karlarak (Any. md. 143), DGMlerin Trk hukuk hayatndaki varlklarna son verilmitir209. Salam bir egemenlik zemininin en ncelikli artn meruiyet

oluturmaktadr210. Meruiyet egemenlie deer boyutu katar. Bir egemenliin kabul edilii, bir egemenlikle zdeleme, ancak meruiyet boyutuyla gerekleebilir. Ayrca meru otoritenin g kullanabilme kabiliyetine sahip olmas gerekir. Buradaki gten, szlemesel ilikilere dayal, karlkl hukuka dayal, otorite anlamnda, gerektiinde fiili g kullanm anlamnda bir g anlalmaldr. Meruiyet ve g egemenliin iki temel ayan oluturmaktadr211. Anlan unsurlardan birisinin eksiklii durumunda egemenlikten sz edilemeyecei gibi, bu unsurlardaki zayflk egemenliin de zayf olmasna neden olacaktr. Egemenliin salt siyaset-iktidar alannda tutulmas ya da hep bu alana ekilmek istenmesi ve bu alann yasallklar ile aklanma younluu, daha ok hukuksal bir kavram olarak onun insanlk d eylemler iin ktye kullanlmasna ok uygun bir ortam hazrlamaktadr212. Bir devlet ulusal egemenlik kavramn ktye kullanarak yurttalarnn hak ve zgrlklerini ihlal ediyor, onlara kt davranyorsa, ktlk gren halkn isyan ederek bu rejimi ykmas en doal hakkdr213. Ulusal egemenlik kavram, ulus devlet tarafndan toplumun zgrln snrlandrmak iin kullanlyorsa, insan haklarn deil, devletin ayrcalklarn gvenceliyor demektir.
HAM, 9.6.1998, Bavuru No: 22678/93, Karar Sra No: 785 ( ncal-Trkiye Davas); HAM, 28.10.1998, Bavuru No: 19601, Karar Sra No: 828 (raklar-Trkiye Davas). HAM raklar-Trkiye Davasnda sonunda ksaca; Bavurucu zmir Devlet Gvenlik Mahkemesi'ndeki yargtan birinin askeri yarg olmas nedeniyle bamsz ve tarafsz bir yarg yeri olmadn ileri srmtr. Mahkeme'ye gre bir yarg yerinin "bamsz" olup olmadn tespit edebilmek iin baka unsurlarla birlikte, mahkeme yelerinin atanma tarzna ve grev srelerine, d basklara kar teminatlarnn bulunup bulunmadna ve mahkemenin bamsz bir grnm verip vermediine baklr. "Tarafszlk" koulu iin ise, iki tr lt uygulanr: lk olarak belirli bir davada bir yargcn kiisel kanaatleri belirlenmeye allr; ikinci olarak, yargcn tarafszl konusunda meru kabul edilebilecek kayglar giderebilecek yeterli gvencelere sahip olup olmad tespite allr. Bu dava ikinci ltle ilgilidir; yani, ana hukuki sorun yarglama heyetinde yer alan yelerin kiisel tutumlarndan ayr olarak, mahkeme heyetinin tarafszlk konusunda kuku douran bir grnm sunup sunmaddr. Bamszlk konusunda ise grnm de bir dereceye kadar nemlidir; bundan kan sonuca gre belirli davada belirli bir mahkeme heyetinin tarafszlndan kukulanmak iin meru sebepler bulunup bulunmadna karar verilirken, tarafsz olunmad iddiasnda bulunanlarn gr nemlidir; ancak belirleyici deildir; belirleyici olan bu kaygnn objektif olarak hakl grlp grlemeyeceidir. Mahkeme olayda bu lleri uygulayarak bavurucunun bamsz ve tarafsz bir yarg yeri tarafndan yarglanma hakknn ihlali sonucuna varlmaldr. eklinde karar vermitir. http://www.yargitay.gov.tr/aihm/upload/70_1997_854_1061.pdf (25 Haziran 2008), par.38-40. 210 Davutolu, a.g.m., s.54. 211 a.e., s.51. 212 kesiz, Hukuk Kltrnn Yapsn Nomos-Physis (Toplum-Kltr-Doa) evresinde Yedi zl Bir Kurguyla Aklama emasnda Egemenliin rdelenmesi, s.119. 213 Belge, AB ve Globalleme Srecinde Egemenliin Dnm ve Ulusal Egemenliin Gelecei, s.40.
209

52

Bunun, yasal dayanann olup olmamas da nemli deildir214. te bu noktada yurttalarn direnme hakk ortaya kmaktadr. Egemenlik sreci, insann direnme hakk ile hukuksal bir syleme brnmekte ve bu hak ile egemenlik hukuksal bir kavram olarak karmza kmaktadr ada hukuk devleti toplumlarnda bu iliki sivil itaatsizlik hakk tartmas ile anayasal boyuta tanmakta ve anayasa yarglarna egemenliin yorumlanmasnda farkl bir bilin salamaktadr215. Sivil itaatsizlik anayasal egemenlik mekanizmasn tahrip etmek deil, onun erevesinde kalarak, bir dzeltmeyi gerekletirmek veya bu yapda grlen bir yozlamay engellemek isteyen, bu srada sivil egemenin emirlerine kar gelen bir yurtta eylemidir. Yurtta szcnn ierdii siyasal anlam her ne ise, onun adna direnme hakknn (sisteme ikin bir ierikle ve iddetten arnm olarak pozitif hukukun ihlali tarznda) kullanld bir eylem olarak sivil itaatsizlik, yurtta egemenliinin alglanma tarzlarndan birisi; ayn zamanda, deien egemenlik srecinde, bu deiimi gerek klan nemli etkenlerden birisidir216. Sivil itaatsizlik bir hukuk devletinde, hukuk devletinin aklama emasnn krize srklendii bir evrede, bir dzeltim istek ve abas olarak yurttalar tarafndan, devlet egemenliinin ulusal egemenlik kaynana yeniden balanmas dncesi demektir217. Direnme hakk erevesinde sivil itaatsizliin sadece yurttalar tarafndan kullanlmad ve fakat onlar temsilen sivil organlar tarafndan da kullanlabileceinin kabul edilmesi halinde, anayasallk denetimi yapan yarg organlarnn grd ilevin direnme hakknn kullanlmasndan baka bir ey olmad ortaya kmaktadr. Devlete boyut ve ama deer olarak yklediimiz eitlik, zgrlk ve gvenlik gereksinimlerinin tatmini abas, kamusal alanda bir hukuk devleti tasarmna gtrmekte; resmi alan olarak devletin kamuya egemenliini, kamunun kendisine egemenliine dntrmektedir. Bu dnmn zgrlk, eitlik ve gvenlik
214

a.e.,s.41. kesiz, Hukuk Kltrnn Yapsn Nomos-Physis (Toplum-Kltr-Doa) evresinde Yedi zl Bir Kurguyla Aklama emasnda Egemenliin rdelenmesi, s.129. 216 a.e., s.129. 217 a.e., s.129, 130.
215

53

kavramlarnn sylenemez218.

szkonusu

kurgu

ierisinde

zmsenmeden

gerekleebilecei

amzda artk demokrasi ve hukuk devleti fikri egemenliin mutlakln deil; tersine, bir takm kayt ve artlarla snrlandrlmasn ifade ediyor. Devletin egemenliinin snrlar ieride, bireyin hak ve zgrlkleri; darda ise, uluslararas hukuktur. Hatta uluslararas hukuk o kadar gelimektedir ki, insan haklar artk devlet egemenliinin iileri olmaktan nemli lde kmakta219 ve i hukuk ya da i egemenlik sistemi yurtta lehine deimektedir220. Kendi ulusunun haklarn ineyen devletlerin, dier devletlerin tepkisini ekmesi; dahas, dier devletlerin eitli yaptrmlarna maruz kalmas byk bir olaslktr. Bugnk anlayta egemenlik sadece ulasa aittir. Ancak, egemenliin yalnz ulusa ait olmas, onun mutlak ve snrsz olduu anlamna gelmez, sadece egemenliin ulustan baka bir kaynann olamayaca anlamna gelir. Szgelimi din, etnik kken, askeri g, snf ve zmre olgular egemenliin kayna olamaz. Bu bakmdan ulusal egemenlik kavram ayn zamanda lik bir kavramdr221. Rousseaunun, temsilcileri aracl ile ulusun istedii yasann, genel iradenin ifadesi olduu; dolaysyla da, yasama ileminin kutsallatrld, parlamentoya hem siyasi, hem de hukuki planda stnlk verildii222 anlay ok gerilerde kalmtr. nk bugnn dnyasnda insanlarn istedii yasa devleti deil ve fakat hukuk devleti ya da hukukun stnlnn esas alnd devlettir223. 2. Anayasa Yargsnn Demokratik Meruluu

Devlet rgtlenmesinde anayasallk denetimine ve AYMlere yer verilmesinin, demokrasi ile badap badamad ve bu iki kurumun demokratik bir yapdaki meruluklar, uzun sredir tartlan konulardr224. Anayasa yargsnn demokratik meruluktan yoksun olduuna ilikin eletiriler, byk lde egemenliin klasik
218

alar, Hukukla Kavranan Demokrasi ya da Anayasal Demokrasi , s.235. Akyol, a.g.m., s.96. 220 a.e., s.99. 221 a.e., s.100. 222 alar, Hukukla Kavranan Demokrasi ya da Anayasal Demokrasi, s.235. 223 Belge, a.g.m., s.41. 224 Arslan, Anayasa Teorisi, s.241.
219

54

anlaynn alamamasndan ve demokratik sistemi, sadece ounluun iradesini arkasna alan yasa yapma yetkisine sahip yasama organnn, istedii her yasay karabilecei bir ynetim ekli olarak anlalmasndan kaynaklanmaktadr. Kukusuz ounluun rzasna sahip olan iktidar, demokratik meruluun en nemli kayna olan yurtta iradesine dayanmas sebebi ile saygdeerdir. Yurtta iradesinin ounluu ile olumu yasama organ sahip olduu greli bir serbestlikle yasa yapma yetkisine sahiptir. Ne var ki, klasik anayasa teorisinde genel iradenin ifadesi saylan yasa, gnmzde birden ok ksmi organca yaplmakta ve bu organlarn ifade ettii irade, genel iradeyi oluturmaktadr. Bu ksmi organlardan biri, ou kez bir siyasi blok meydana getiren, parlamento ve hkmet ikilisi ve anayasal sisteme bal olarak baz durumlarda devlet bakandr. Dier ksmi organ ise, AYMnin meydana getirdii btndr225. Bugn, normun, ynetici ounluun tek iradesi ile yapld ve

merulatrld bir siyasi sistemin yerini, normun, ok sayda iradenin mcadelesi ve katlm ile yaplan ve merulatrlan ve bu iradelerden birinin, yurtta haklarnn stnln ifade ettii ve tand bir siyasi sistem almtr226. Parlamentolarn kard yasalar denetlemek zere AYMlerin kurulmasnn, yasama organnn yetkilerinin snrlandrlmasna neden olduu ve yasama organndan yarg organna doru bir g aktarmn salad ynndeki karm227 isabetlidir. Zaten, anayasa yargsnn kabul, egemenlikle ilgili baz yetkilerin halk tarafndan seilmeyen ve dolaysyla da halka hesap vermeyen bir kuruma devri demektir228. Ancak, yurtta haklarn koruyacak, onlarn srekliliini salayacak bir organn varlnn gereklilii tartmaszdr. Bu organn ad ne olursa olsun, yurtta haklarna saldrlarn gelebilecei olas organlardan ayr ve yargsal yetkilere sahip bir organn bu ilevi en iyi ekilde yapaca kabul edilmitir. Bu denetim grevinin parlamentolarn kendisi tarafndan yaplmas durumunda kimsenin kendi davasnda yarg olamayaca ilkesi ihlal edilmi olur. Roma hukukuna dayanan bu ilkenin doal hukuk ilkesi olduu kabul edilmektedir. Bu ilke davada karar verecek kiinin ayn zamanda bu karardan menfaati

225

alar, Hukukla Kavranan Demokrasi ya da Anayasal Demokrasi, s.257. a.e., s.257. 227 zbudun., Anayasa Yargs ve Demokratik Meruluk Sorunu, s.337. 228 Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.53.
226

55

etkilenecek kii olmamasn gerektirir229. Anayasa yargsnn demokratik meruluunu salayan en nemli etken, temel hak ve zgrlklerin anayasa yargs eliyle korunmas ilevidir230. AYMler bu ilevi yerine getirdii lde meruluk krizi ile kar karya kalmayacaktr. Esasnda anayasa yarglarnn tartlacak kararlara imza atmalar veya anayasa yarglarnn verdii kararlarn hukuksal dzlemi aar bir ekilde eletirilmesi, hep hukuk kltr eksiklii ile aklanabilir. Bir taraftan siyaseti sylemlerinde hukuku temel alarak anayasa yarglarn hukuka uygun kararlar vermeleri ynnde arda bulunurken, anayasa yarglar da verdikleri kararlarda siyasetileri daha geni anlamda ynetenleri hukuka uygun hareket etmeye armaktadr. Ancak, hukuk kltr hibir iktidarn hukuku olmayp, tm iktidarlarn yargland bir insani varolu dzlemidir231. Dier taraftan, anayasalar soyut dzenlemelere bnyelerinde oka yer vermektedir. Buna karn yasalar, anayasalara gre daha somut ve dorudan uygulanabilir normlardr. Yasalarn anayasaya uygunluunun saptanmas ii, hukuki bir deerlendirme gerektirmesi yannda, ayrca yerindelik deerlendirmesi de gerektirmektedir. Bundan dolay da, yargsal denetimden vazgeilmesi, yasama organndaki ounlua, yasal dzenlemeler yaparken kolaylkla anayasay dolanma olana vermek anlamna gelir232. Byle bir sonu ise, yirmi birinci yzylda, bu gne kadar alabilecei en ada grnm ve ierie kavumu anayasal hukuk devletinin gerekleriyle badamaz. Btn bu aklamalara ramen, anayasa yargsnn demokratik meruluunun tartmal olduu ve anayasa yargsnn varlnn ve meruluunun yalnz pragmatik gerekelerle kabul edilebilecei de savunulabilir. Bu gerekelerden en nemlisi, mahkemelerin, yurttalarn temel hak ve zgrlklerini yasama organndan daha iyi koruyacaklarna ilikin gl inantr233. Gnmzde, insan hak ve zgrlkleri, ulusal irade ile birlikte ve onun yannda demokrasinin tanmsal unsuru olarak kabul edilmektedir. Bu durumda yurtta haklarnn korunmasnn anayasal denetimin ve
a.e., s.52. a.e., s.62. 231 kesiz, Hukuk Kltrnn Yapsn Nomos-Physis (Toplum-Kltr-Doa) evresinde Yedi zl Bir Kurguyla Aklama emasnda Egemenliin rdelenmesi, s.124. 232 Onar, a.g.e., s.91, 92. 233 zbudun., Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.347.
230 229

56

dolaysyla AYMlerin meruluk temelini oluturduu sylenebilir234. Belki anayasa yargs, znde demokratik bir kurum olmayabilir. Ancak, bu karm, onun antidemokratik olduunu da gstermez. nk anayasa yargsnn kabul edildii siyasal sistemlerde de son sz yurttalar sylemektedir ve yasama organ anayasay deitirerek AYMnin vetosunu aabilme olanana sahiptir235. Anayasa yargsnn ya da AYMlerin demokratik meruluu konusunda ne kadar fazla aklama yaplrsa yaplsn, yine de bu konuda btn soru iaretlerinin giderilmesi ok zor grnyor. Ancak yaadmz a, toplumu oluturan yurttalarn ounluunun iradesini elde etmi bir iktidarn tartmasz olarak btn yurttalar zerinde mutlak bir ynetme gcnn olduu ounluku demokrasi anlay deil, onun yerine ounluk kadar aznlklarnda sayg gsterildii, btn yurttalarn hak ve zgrlklerinin korundu oulcu demokrasi ya da anayasal demokrasi adr. Anayasal demokrasi, her eyden nce meruiyetin oul halidir. Meruiyet sadece temsili demokrasiden kaynaklanmaz. Meruiyetin baka kaynaklar, baka faktrleri de vardr. Bu erevede sandk meruiyeti yannda, demokrasinin temel prensipleri ve hak ve hrriyetleri koruyan yarglar hukuku ya da cppe meruiyeti de vardr. Hukuk devleti sadece demokrasiyi iinde barndrmaz. hukuk ve uluslararas hukukun normlarn uygulayan bamsz yarg da demokratik meruiyete ek meruiyet katar236. Jakoben devletlerde, demokratik credo237, sadece genel oy ve ounluun kuralna dayanr. Bugn, kurulmakta olan anayasal hukuk devletinde, demokrasi, ounluk kural ile temel prensip ve haklarn korunmas, temsili meruiyet ile hukuki meruiyet arasndaki srekli gerilimin sonucudur238. Bugnn artlarnda en iyi ynetim biimi erkler ayrl, hukuk devleti, normlar hiyerarisi ilkelerinin gereklendii ve btn yurttalarn haklarnn gzetildii siyasal sistemi ifade etmektedir. nsanln bu deerlerden kolaylkla vazgemeleri yakn zamanda olanakl grnmemektedir. Ancak, anayasa yargsnn ya da AYMlerin demokratik meruluu sorunu tam bir zme de
234

Arslan, Anayasa Teorisi, s.241. Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.63. 236 alar, Hukukla Kavranan Demokrasi ya da Anayasal Demokrasi , s.242. 237 Demokratik credo, demokrasinin temel ilkeleri, inan esaslar ya da temel dayanaklar anlamnda; Credo, temel ilkeler manifestosu anlamnda kullanlmaktadr. 238 alar, Hukukla Kavranan Demokrasi ya da Anayasal Demokrasi , s.236.
235

57

kavuturulamamaktadr. Bunun iin de, AYMnin meruluunu glendirici neriler zerinde dnmek ve tartmak sorunun zlmesi ynnde katk salayacaktr. Anayasa yargsna saf demokrasi taraftarlarndan gelen ilk itiraz, yarglarn greve seimle gelmedikleri ynndedir239. Bundan dolay, anayasa yargsnn demokratik meruluunu glendirmenin en nemli yollarndan birisi, AYMnin oluumunda ulusal iradeye sz hakk verilmesi; dieri ise, demokrasinin ilerliini salayacak hak ve zgrlklerin korumasnn salanmasdr240. Doktrinde zbudun, AYMnin demokratik meruluunu glendirmek iin, mahkeme yelerinin belirlenmesinde olanak olduka ulusal iradeye sz hakk verilmesini nermektedir241. Grevlerine ounlukla atama yolu ile gelen yarglar seilenler karsnda meruiyet ikilemi yaamaktadrlar. Ne var ki, kimi yarglarn seimle i bana geldii ABDde bile ne Federal Yarglar, ne de Yksek Mahkeme yeleri yasama organ gibi, dorudan yurttalar tarafndan belirlenmemekte242 ve fakat yurttalar bu haklarn Bakan araclyla kullanmaktadr. Hukuk sistemlerinde anayasallk denetimine yer veren lkelerde anlan ilevi yerine getiren yarg yetkisine sahip kurumlarda grev yapan yarglarn belirlenmesinde, yurtta iradesini yanstmak konusunda tam bir temsililie sahip olan yasama organlarna belli ekillerde yetki verilmek gerektii kabul edilmektedir. Ayrca, anayasa yarglarnn belirlenmesinde yasama organlarna, dolaysyla da, ulusal iradeye yetki veren devletler, sadece Avrupa devletleri ile snrl deildir. Dnyann deiik yerlerinde eski ve yeni demokrasiler de ayn yolu izleyerek, anayasallk denetimi yapan yarg organlarnn oluumunda yasama organlarna deien llerde yetki vermilerdir. On alt anayasa yargcndan oluan Federal Almanya AYMnin yelerinden sekizi eyaletlerin federal dzeyde temsil edildii Eyaletler Meclisi, sekizi ulusun temsil edildii Federal Ulusal Meclis tarafndan seilmektedir243. On drt asl ve alt yedek yeden oluan Avusturya AYMnin sekiz asl ve yedek yesi Federal Hkmet,
Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.53. Arslan, Sunulan Raporlar Kapsamnda Trk Anayasa Mahkemesinin Sorunlarnn Tartlmas Panelinde Sunulan Tebli, s.131. 241 zbudun, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.347. 242 alar, Hukukla Kavranan Demokrasi ya da Anayasal Demokrasi, s.242. 243 Winfried Hassemer, Anayasa Mahkemesinde Yaplanma: Almanya Raporu, Fazl Salam (ev.), Anayasa Yargs, S. 21, Ankara: AYM Yaynlar, 2004, s.28.
240 239

58

asl iki yedek yesi Parlamentonun bir kanadn oluturan Ulusal Meclis, asl ve bir yedek yesi ise Parlamentonun dier kanadn oluturan Federal Konsey tarafndan nerilmekte ve Cumhurbakan tarafndan atanmaktadr244. On be yeden oluan talya AYMnin yelerinden bei Dantay, Temyiz Mahkemesi ve Saytay olmak zere yksek mahkemeler tarafndan atanmakta, bei Parlamentonun iki kanad tarafndan seilmekte, bei de Cumhurbakan tarafndan atanmaktadr245. Dokuz yeden oluan Fransa Anayasa Konseyinin yeleri eit olarak Cumhurbakan, Millet Meclisi Bakan ve Senato Bakan tarafndan atanmaktadr. Ayrca eski Devlet Bakanlar Konseyin doal yesi kabul edilmektedir246. Rusya AYMnin on dokuz yesinin tamam Bakann teklifi zerine Meclisin bir kanad olan Federasyon Konseyi tarafndan atanmaktadr247. ABDde anayasallk denetimi de yapan Federal Yksek Mahkemenin dokuz yesinin tamam Bakan ve Senato tarafndan, Polonyada on be anayasa yargcnn tamam, Macaristanda on bir anayasa yargcnn tamam parlamento tarafndan seilmektedir. Bunun dnda Portekiz AYMnin on yesinden onunu parlamento, spanyada kraln biimsel onaylama yetkisiyle birlikte on iki yksek mahkeme yesinin sekizini parlamento, ikisini hkmet, ikisini de Yarg Genel Kurulu semektedir248. Bulgaristanda on iki anayasa yargcnn te biri Parlamento tarafndan, te biri Yargtay ve Dantay ortak kurullar tarafndan seilmekte, te biri de Cumhurbakan tarafndan atanmaktadr249. Romanya AYMnin dokuz yesinden Millet Meclisi tarafndan, Senato tarafndan seilmekte, kalan ye de Cumhurbakan tarafndan atanmaktadr. ek Cumhuriyeti AYM on be yeden olumakta ve bunlarn tamam Senatonun onay ile Cumhurbakan tarafndan atanmaktadr. Slovakya AYMyi oluturan on bir ye Milli Konseyin onay ile

Herbert Haller, Avusturya Anayasa Mahkemesinin Organizasyonu ve Karar Biimleri, Anayasa Yargs, S. 21, Ankara: AYM Yaynlar, 2004, s.50. 245 Pasquale Pasquino, Demokrasinin Pekimesinde Yargnn Rol: Eski ve Yeni Demokrasiler, Demokrasi ve Yarg Sempozyumunda Sunulan Tebli. Demokrasi ve Yarg. Sempozyum. 5 Ocak 2005. Ed.: Ozan Ergl. Ankara: TBB Yaynlar, 2005, s.153. 246 Alain Pariente, Fransada Demokrasinin Pekimesinde Anayasa Konseyinin Rol, Esin zbilgin (ev.), Demokrasi ve Yarg, Sempozyum, 5 Ocak 2005, Ed.: Ozan Ergl, Ankara: TBB Yaynlar, 2005, s.209. 247 Ferdinand J.M. Feldbrugge, Rus Anayasa Mahkemesi ve Demokrasinin Pekimesi, Ozan Ergl ve Ersoy Kontac (ev.), Demokrasi ve Yarg, Sempozyum, Ed.: Ozan Ergl, Ankara: TBB Yaynlar, 5 Ocak 2005, s.246. 248 Zht Arslan, Anayasa Mahkemesinde Siyasallama ddialarn Modern Dnya Yalanlyor!, Zaman, 1 Austos 2005, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=197762 (15 ubat 2008), par.7. 249 Nedelcho Beronov, Anayasa Mahkemesinin 44. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Trki Cumhuriyetler, Komular ve Anayasal Sorunlar Konulu Sempozyumda Sunulan Tebli, 25 Nisan 2006, Anayasa Yargs, S. 23, Ankara: AYM Yaynlar, 2006, s.46.

244

59

Cumhurbakan tarafndan atanmaktadr250. Anayasallk denetimi de yapan ve dokuz yargtan oluan Arjantin Yksek Mahkemesinin yelerinin tamam Devlet Bakan tarafndan seilmekte ve bu karar Senatonun te iki nitelikli oyuyla onanmaktadr. Ayn ekilde anayasallk denetimi grevini de yerine getiren ve on bir yargtan oluan Brezilya Yksek Mahkemesinin yelerinin seimi, Devlet Bakannn nerisi ile Federal Senatonun mutlak ounluunun oyu ile gereklemektedir251. Yedi yeden oluan Kazakistan Anayasa Konseyinin yelerinden ikisini Cumhurbakan, ikisini Senato Bakan, ikisini de Parlamento Bakan atamaktadr252. Drt yeden oluan Andora AYMnin yelerinden birisi spanyol E-Prens, birisi Fransz E-prens, ikisi de Genel Konsey tarafndan seilmektedir. Dokuz yeden oluan Arnavutluk AYMnin yelerinin tamam Meclisin gsterdii adaylar arasndan Devlet Bakannca atanmaktadr. Dokuz yeden oluan Azerbaycan AYM yelerinin tamam Cumhurbakannn nerisi ile Parlamento tarafndan seilmektedir. On iki yeden oluan Belika AYM yelerinin altsn Temsilciler Meclisi, altsn da Senato belirlemektedir. Yedi yeden oluan Benin AYM yelerinin drd Parlamento tarafndan seilmekte, de Devlet Bakan tarafndan atanmaktadr. Bunun dnda anayasallk denetimi yapma yetkisine sahip mahkemelere yarg dzenlerinde yer veren devletlerden, Ermenistanda dokuz yeden beini Parlamento, drdn Devlet Bakan; Guatemalada be asil ye ve be yedek yeden, bir asil ve bir yedek yeyi Yksek Mahkeme, bir asil ve bir yedek yeyi Kongre, bir asil ve bir yedek yeyi Babakan, bir asil ve bir yedek yeyi niversite Yksek Konseyi, bir asil ve bir yedek yeyi Barolar Birlii; Gney Korede dokuz Anayasa yargcndan n Parlamento tarafndan nerilmek artyla tamamn Devlet Bakan; Kamerunda on bir yeden n Parlamento, n Devlet Bakan, n Senato, ikisini Yargtay; Kongoda on alt yeden sekizini Parlamento, sekizini Devlet Bakan; Lituanyada, dokuz yeden n Devlet Bakan, n Meclis Bakan, n Yargtay Bakan tarafndan gsterilen eit saydaki adaylar arasndan Parlamento; Moolistanda dokuz yeden Devlet Bakan tarafndan aday gsterilmek artyla tamamn Parlamento; Slovenyada dokuz
250

Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.36, 37. Kanadolu, Anayasa Mahkemesi, s.60-62. 252 Baltabayev Kuanish Jetpisovich, Anayasa Mahkemesinin 44. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Trki Cumhuriyetler, Komular ve Anayasal Sorunlar Konulu Sempozyumda Sunulan Tebli, 25 Nisan 2006, Anayasa Yargs, S. 23, Ankara: AYM Yaynlar, 2006, s.28.
251

60

yeden tamam Devlet Bakannn nermesi ile Parlamento; ilide yedi yeden n Yksek Mahkeme, ikisini Ulusal Gvenlik Konseyi, birisini Senato, birisini Devlet Bakan; Taylandda yedi yeden drdn Parlamento, birisini Meclis Bakan; Ekvatorda dokuz asil ye ve dokuz yedek yeden, asil yelerden n ve yedek yelerden n Devlet Bakannn nerileri arasndan olmak zere toplam be asl ve be yedek yeyi Ulusal Kongre, bir asl ve bir yedek yeyi Belediye Bakanlar ve Valiler, bir asl ve bir yedek yeyi Sanayi Odalar, bir asl ve bir yedek yeyi de ii snf, yerel halk ve kyller belirlemektedir253. 1982 Anayasas, 1961 Anayasasnn tersine, AYM yelerinin belirlenmesinde yasama organna, dolaysyla da ulusal iradeye hi sz hakk vermemitir. Bu durumun AYMnin meruluu ile ilgili olarak neden olduu olumsuzluklar tezin ikinci blmnde anlatm konusu yaplacaktr. Anayasa yargsnn ve anayasa mahkemelerinin demokratik meruluunu salamak asndan ikinci olarak, AYMlerde grev yapan yarglarn grev sresinin belli bir sre ile snrlandrlmas nerilmektedir254. Gerekten, anayasallk denetimine hukuk sistemlerinde yer veren kimi lkelerin dzenlemelerine bakldnda, bu lkelerden ounda anayasa yarglarnn grev srelerinde deien llerde snrlandrmaya gidildii gzlenir. Almanyada anayasa yarglarnn grev sreleri on iki yldr ve yeniden seilmeleri olanakl deildir. Bylece yarglarn yeniden seilme isteklerinin kararlarn etkileyebilecei ynnde bir izlenimin olumas engellenmitir255. talyada anayasa yarglar dokuz yllna bu greve seilirler ve bir daha seilmeleri olanakl deildir256. Yine, Fransa Anayasa Konseyi yeleri bu greve dokuz yllna seilmektedir257. Rusyada anayasa yarglar bu greve on be yllna seilirler ve bir daha seilmek olanakldr. Bu sre 2001 ylnda yaplan deiikliklerden nce on iki yld. Ayrca emeklilik ya yetmi
Kl, Trk Anayasa Mahkemesinin Yeniden Yaplandrlmasna likin neri, s.87. zbudun, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.347; Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.51. 255 Hassemer, Anayasa Mahkemesinde Yaplanma: Almanya Raporu, s.29. 256 Pasquino, Demokrasinin Pekimesinde Yargnn Rol: Eski ve Yeni Demokrasiler, Demokrasi ve Yarg Sempozyumunda Sunulan Tebli, s.153. 257 Pariente, a.g.m., s.209.
254 253

61

olarak belirlenmitir258. Anayasa yarglarnn grev sreleri Polonya, Macaristan, Portekiz ve spanyada dokuz yldr259. Macaristanda tekrar seilmek olanakl iken Polonya, Portekiz ve spanyada olanakl deildir260. Ayn ekilde Bulgaristanda anayasa yarglarnn grev sresi dokuz yldr ve bu greve tekrar seilmeleri olanakl deildi. Mahkemenin oluumu her ylda bir ksmen yenilenmektedir. Sresi biten drt yargcn yerine yeni yarglar atanr. Bylece, kota ve dnm Mahkemenin bamszln ve uyumlu kurumsal yenilenmeyi salamaktadr261. Kazakistanda anayasa yarglarnn grev sresi alt yldr262. Tacikistan Cumhuriyeti AYM yarglar on yllk bir sre iin seilirler263. Krgzistan AYM yeleri bu greve on be yllk bir sre iin seilirler264. Bunun dnda, hukuk dzenlerinde anayasallk denetimi yapmakla grevli bir yarg organna yer veren kimi lkelerdeki anayasa yarglarnn grev sreleri u ekildedir: Andorada sekiz yl, Arnavutlukta dokuz yl, Kamerunda dokuz yl, Lituanyada dokuz yl, Orta Afrika Cumhuriyetinde dokuz yl, Slovenyada dokuz yl ve tekrar seilmek olanakl deildir. Anayasa yarglarnn grev sresi Azerbaycanda on yl, Ekvatorda drt yl, Guatemalada be yl, Gney Korede alt yl, ilide sekiz yl ve tekrar seilmek olanakldr265. Anayasa yarglar iin herhangi bir grev sresi ngrlmemi lkeler de bulunmaktadr. Avrupa lkelerinden Belika ve Avusturya bu lkelerdendir. Avusturyada anayasa yarglar yetmi yan doldurduklar tarihe kadar grevlerine devam ederler266. Anayasa yarglar iin herhangi bir grev sresi ngrlmemi Avrupa lkelerinden dierini Belika oluturmaktadr. Bu lkede de anayasa yarglarnn emeklilik ya yetmi olarak dzenlenmitir267. Ayn ekilde, Brezilya ve Arjantinde anayasa yarglarnn grev
258

Feldbrugge, a.g.m., s.246. Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye s.49, 50. Kemal Balar, Anayasa Yargsnda Yeniden Yaplanma, Trk Anayasa Hukuku Sitesi, www.anayasa.gen.tr baslar-yenidenyapilanma.htm (25.06.2007), par.18. 261 Nedelcho Beronov, Anayasa Mahkemesinin 44. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Trki Cumhuriyetler, Komular ve Anayasal Sorunlar Konulu Sempozyumda Sunulan Tebli, s.46. 262 Baltabayev Kuanish Jetpisovich, Anayasa Mahkemesinin 44. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Trki Cumhuriyetler, Komular ve Anayasal Sorunlar Konulu Sempozyumda Sunulan Tebli, s.28. 263 Aliev Zarif Malakhovich, Anayasa Mahkemesinin 44. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Trki Cumhuriyetler, Komular ve Anayasal Sorunlar Konulu Sempozyumda Sunulan Tebli, 25 Nisan 2006, Anayasa Yargs, S. 23, Ankara: AYM Yaynlar, 2006, s.31. 264 Cholpon Baekova, Anayasa Mahkemesinin 44. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Trki Cumhuriyetler, Komular ve Anayasal Sorunlar Konulu Sempozyumda Sunulan Tebli, 25 Nisan 2006, Anayasa Yargs, S.23, Ankara: AYM Yaynlar, 2006, s.41. 265 Balar, Anayasa Yargsnda Yeniden Yaplanma, www.anayasa.gen.tr/baslar-yenidenyapilanma.htm , par.18. 266 Avusturyada Anayasa yarglna atanabilmek iin asgari bir ya snr da ngrlmediinden, gen saylabilecek bir yata atanan yargcn otuz yl grev yapmas olanakldr. Bkz.: Haller, a.g.m., s.51. 267 Balar, Anayasa Yargsnda Yeniden Yaplanma, www.anayasa.gen.tr/baslar-yenidenyapilanma.htm , par.18.
259 260

62

sreleri emeklilik yana kadar devam etmektedir. Buna gre: Brezilyada anayasa yarglar yetmi yana, Arjantinde yetmi be yana kadar grev yapabilirler268. Ermenistanda da anayasa yarglar emeklilik ya olan yetmi yana kadar grev yapma olanana sahiptir269. Anayasa yargsnn meruluunu salamaya ynelik nerilerden dierini Amerikal hukuku John Hart Ely yapmaktadr. Ely, anayasa yargsnn demokratik meruiyetinin, anayasa yarglarnn rakip deerler ve siyasal kavramlar arasnda bir tercih yapmayarak, bu ii seilmi otoritelerin yetkilerine brakmalarn; buna karn, denetimlerini daha ok demokratik srecin ilerliine younlatrmalar ile salanabileceini belirtmektedir270. Bu neri kukusuz yarglarn anayasa-yasalar yorumlamalar ile yakndan ilgilidir. Yorum, hukukun ve anayasann uygulanmasnda byk neme sahiptir ve sadece yrrlkteki hukuk ve anayasann basit bilgisi deildir. Yorumlama ayn zamanda hukukun biimlendirilmesi anlamna gelir271. Anayasann yorum yntemleri ise, anayasa yargsnn etki alan iin byk lde belirleyicidir272. Bundan dolay, anayasa-yasalarn yorumlanmas ve yorumlamada kullanlan yorum yntemleri, anayasa yarglarnn keyfi kararlar vererek, yargsal yetki amnda bulunmalarna neden olabilir. Ayrca yargsal yetki amnda bulunan yarglar, verdikleri kararlarlarn ve demokratik bir devlette varlklarnn meruluu tartmalarna muhatap olabilirler. Dahas, bu tr tartmalarn toplumu oluturan geni halk ynlar arasnda yaplmas, anayasa yarglarnn yurttalar nezdinde gven kaybetmelerine neden olabilir. Yasann yorumu, yasa iinde yer alan hkmn gerek anlamnn, kapsamnn ve snrlarnn bulunmas iin, yasann uygulanmasndan nce yaplan dnsel bir ilemdir273. Bir metni yorumlama, ona hukuki bir yaam vermektir. Anayasa yargc anayasallk denetimi yapma ilevini yerine getirirken, hem yasalar, hem de anayasa
Kanadolu, Anayasa Mahkemesi, s.60-62. Balar, Anayasa Yargsnda Yeniden Yaplanma, www.anayasa.gen.tr/baslar-yenidenyapilanma.htm, par.18. 270 Belirten: zbudun, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.347. 271 Mithat Sancar, Devlet Akl Kskacnda Hukuk Devleti, 3. Basm, stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s.206, 207. 272 Kanadolu, Anayasa Mahkemesi, s.1. 273 Turhan Esener, Hukuk Balangc, Genel Hukuk Bilgisi, Yeniden Gzden Geirilmi 7. Basm, stanbul: Alkm Kitabevi, 2004, s.251.
269 268

63

hkmlerini yorumlar. nk hem yasalar, hem de anayasa birer l metinlerdir. Her ikisi de ancak anayasa yargcnn yorumu ile yaam bulurlar. u halde uygulanabilir normu yaratan yargtr. Yarg yorumlarnda hazrlayc ilemlere, metin sahiplerinin gdlerine, kurulu hukuk sisteminin dnsel temellerine, toplumun evrimi ve an gereklerine dayanabilir274. Ancak yarg, yorumlama faaliyetinde bulunurken kesinlikle siyasi saiklerle hareket etmemeli; sahip olduu siyasi eilimlerini kararlarnda yanstmaktan kesinlikle kanmaldr. Anayasa hukuku itihad hukuk olduu iin, yorum teorileri de nem kazanmaktadr275. Yasalarn yorumlanmasnda kullanlan; szel yorum metodu, tarihsel yorum metodu, mantksal yorum metodu, kavramc yorum metodu, menfaatler itihad metodu ve amasal yorum metodu276 gibi yorumlama yntemlerinden anayasann yorumlanmasnda yararlanlabilir. Ancak basit yasalarn yorumlanmasnda kullanlan yorum yntemlerimden ve yorum kurallarndan, anayasann yorumlanmasnda snrl ekilde faydalanlabilir. Anayasa basit yasalar karsnda farkllklar tad iin yorumu da kendine zg zellikler tamaktadr277. ncelikle, anayasa yarglarnn tutarl bir yorum teorisi gelitirmeleri gerekir. Tersi durumda, AYM, siyasi, ekonomik ve uluslararas konjonktrel dalgalanmalara gre karar vermek durumda kalr. Byle bir davransa, hem anayasa yargsnn ilevinin amacndan sapmasna, hem de AYMnin saygnlnn azalmasna yol aar278. Hibir kii ya da kurum ise, saygnln yitirdiine inand bir mahkeme kararn uygulamakta istekli davranmaz. Gnmzde demokratik prensipler karsnda anayasa yargsn ve itihad anayasay merulatrmakta kullanlan teorilerden biri de, yorumun gereki teorisi ya da realist yorum teorisidir. Anlan yorum teorisine gre, genel iradenin ifadesi olan yasa, birden ok ksmi organca yaplr ve bu organlarn ifade ettii irade genel iradeyi meydana getirir. Bu ksmi organlardan birisi daha ok siyasi nitelik tayan parlamento
Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.237. alar, Anayasann Hukuku ve Anayasann Yargc Yenilenen Anayasa Kavram zerine Dnceler, s.30. 276 Adnan Griz, Hukuk Balangc, Anayasada ve Dier Kanunlarda Yaplan Deiikliklere Gre Dzenlenmi ve Geniletilmi 10. Basm, Ankara: Siyasal Kitabevi, 2005, s.60-66. 277 Gren, a.g.e., s.28. 278 Erdoan, Anayasal Demokrasi, s.95.
275 274

64

ve hkmet ikilisidir. Dier ksmi organ ise, AYMye bavurma yetkisine sahip kii ve kurumlar ile AYMnin meydana getirdii btn oluturur279. Gerek yasayc metin sahibi deil, onu yorumlayandr. Demokratik olduu iddiasnda olan bir sistemde yasa ne tmyle halkn kendisi tarafndan, ne de halka seilenlerce yaplr. Anayasay yorum gc, anayasa yargcn ya da AYMyi ksmi yasayc yapmaktadr280. Anayasa hukukunda yorum byk lde anayasal normlarn somutlatrlmas ve bunlardan hukuk tretilmesi anlamna gelir. Somutlatrma anayasa yargsnn yaratc, hukuku oluturucu, gelitirici ve yapc bir unsurudur. AYMnin ilevi, mahkemeye bavurulan olaylarla ilgili olarak soyut hukuktan somut hukuk tretmektir281. Dier taraftan, herhangi bir anayasal yorum teorisi sadece pozitif anayasa metnine dayanlarak oluturulamaz. Bunu salamak iin, evrensel hukuk ilkelerinin, anayasaclk felsefesinin, anayasa yargsnn temel ilevlerinin, doal hukukun prensiplerinin, insan haklar retilerinin ve uluslararas mahkemelerin itihatlarnn gz nnde bulundurulmas gerekmektedir282. Yarglarn benimsedii yorum yntemi yurtta hak ve zgrlklerini temel almaldr283. Doktrinde kimi yazarlar AYMlerin yorumlarnda, nlerine gelen her bir uyumazln niteliine gre farkl ilke ve kurallardan yararlanmalarn nermektedir. Anayasann yorumunda, anayasa ilkeleri arasnda hiyerariyi ve nedensellik ban vurgulayan anayasann btnl ilkesinden yararlanlabilirken, duraksama halinde temel yurtta haklarna en gl etkiyi salayan mmkn olan en fazla etki ilkesinden yararlanlabilir. Ayrca, anayasada ngrlen yetki dalmlarn ve fonksiyonlar olabildiince koruyabilmeyi salayan fonksiyonel doruluk ilkesi; anayasann kendisinin yorumunun deil ve fakat anayasann altndaki basamaklarda yer alan basit hukuk normlarnn yorumunun sz konusu olduu anayasaya uygun yorum ilkesi yararlanlabilecek ilke ve kurallar arasnda saylabilir284.

279

alar, Anayasann Hukuku ve Anayasann Yargc Yenilenen Anayasa Kavram zerine Dnceler, s.30. Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.237. 281 Kanadolu, Anayasa Mahkemesi, s.20. 282 Erdoan, Anayasal Demokrasi, s.95. 283 zbudun., Anayasa Yargs ve Demokratik Meruluk Sorunu, s.351. 284 Daha geni bilgi iin Bkz.: Gren, a.g.e., s.29.
280

65

Anayasa yargs ile ilgili olarak en ok yaknlan bir konu da, anayasa yarglarnn kamu yarar, milli gvence, asayiin salanmas gibi ok geni bir yorum serbestisi olana veren kavramlar yorumlarken, dar bir bak as ile hareket ettiidir. Anayasa yarglarnn bu gibi faydac kavramlar geni yorumlamamaya zen gstermeleri gerekmektedir. nk bu kavramlar geni yorumlandklarnda insan hak ve zgrlklerini salamak ve korumak bir yana, tam tersi, keyfi olarak snrlandrmaya uygun birer ara haline gelebilmektedir285. Bu durumun anayasa yargs ve AYMlerin ilevleriyle tezat halinde olduu aktr. Dier taraftan, AYMlerin baz durumlarda, iptal davasnn konusunu oluturan yasann tamamn ya da ilgili maddesini iptal etmek yerine, kendisince anayasaya uygun olan tek yorumunu aklad kararlarnda kulland, yorum kaytl uygunluk kararlar ya da yorumlu red kararlarnn, yasama organnn faaliyet alann snrlandracandan bu yorum ynteminin demokratik meruluk ile uyumad belirtilmitir286. Nitekim, anayasay yorumlayan AYMlerin, normatif sreci kilitleme teknik olanana sahip olduklar, zellikle yorum kaytl uygunluk kararlar ile AYMlerin politika yapc haline geldikleri belirtilmitir287. Ancak, bu tr kararlar zellikle yurtta hak ve zgrlklerinin gz nnde bulundurulduu ve en geni anlamda yorumland bir balamda temellendirilirse bu tr bir sakncay barndrmayaca kabul edilmelidir. Trk AYMnin meruluunun deerlendirilecei ikinci blmde bu konuya tekrar deinilecektir. Anayasa yargsnn ya da AYMlerin demokratik meruluunu glendirmek iin yaplan nerilerden dieri de, yurttalara AYMlere anayasa ikyetinde bulunma hakknn tannmasdr288. Anayasa ikyeti, yasama ilemlerinden, idari ilemlerden ya da yargsal ilemlerden dolay haklar ihlal edilen yurttalara dorudan doruya AYMye bavurma olana veren bir dava yoludur289. Bu tanm anayasa ikyetinin zelliini iermektedir. Birincisi, anayasa ikyetinde yurttalar anayasaya aykrlk itiraznda
285

Arslan, Anayasa Teorisi, s.25. Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.60. 287 alar, Hukukla Kavranan Demokrasi ya da Anayasal Demokrasi , s.239. 288 Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.62. 289 Gren, a.g.e., s.271.
286

66

olduu gibi, ilk derece mahkemesinin eliyle ya da dolayl olarak deil, dorudan doruya AYMye bavurma olanana sahip olmaktadr. kinci zellik, anayasa ikyeti sadece hak ve zgrlk ihlalleriyle snrldr. Yoksa anayasaya aykrlk itiraznda olduu gibi, her konuda anayasa ikyeti yoluna gidilemez. Anayasa ikyeti uygulamada genellikle, olaan bavuru yollar tketildikten sonra yarg kararlarna kar bir anayasa ikyeti eklinde yaplmaktadr290. Anayasa ikyeti yurttalara ynetenlerin ilemlerine kar kendilerini savunma, bu ilemlerin anayasann sunduu hak ve zgrlkler asndan uygunluunu denetlenmesini salama ve AYM nnde kendilerini ifade etme olana vermektedir. Bu sayede, hak ve zgrlkler soyut bir anayasa hkm ya da insan haklar ile ilgili bir szleme hkm olmaktan karlarak, onlarn szde deil zde anayasal gvenceye kavumas salanmaktadr291. Anayasa ikyeti kurumu, anayasallk denetiminin var olduu birok devlet tarafndan kabul edilmi bir hukuki yoldur. Anayasal sistemlerinde bu kuruma yer veren lkeler arasnda; Portekiz, Meksika, Arjantin, Kolombiya292, Federal Almanya, Avusturya, spanya, ek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya293, Slovenya, Hrvatistan, Makedonya294, Rusya295 saylabilir. Kuzey Kore 25.2.1988 tarihinde yrrle giren Altnc Cumhuriyet Anayasas ile anayasa ikyeti kurumunu kabul etmitir296. Azerbaycanda da 2004 ylnda yaplan anayasa deiiklii ile yurttalara AYMye anayasa ikyetinde bulunma hakk tannmtr297. Anayasa ikyeti kurumu sz edilen lkelerde baar ile uygulanmakta ve bu ekilde AYMler, hem demokrasinin korunmas, hem de yurttalarn hak ve zgrlklerinin korunmas ve gelitirilmesi konusunda nemli bir ilev stlenmektedir.
290

Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.94. Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.62. 292 Zafer Gren, Anayasa Mahkemesine Kiisel Bavuru (Anayasa ikyeti), Anayasa Yargs, S. 11, Ankara: AYM Yaynlar, 1994, s.98. 293 Onar, a.g.e., s.124, 125. 294 Fazl Salam, Anayasa ikayeti Kurumunun Trk Hukukuna Kazandrlmas le lgili Sorunlar ve zm Olanaklar, Anayasa Yargs ncelemeleri-1, Ed.: Mehmet Turhan ve Hikmet Tlen, Ankara: AYM Yaynlar, 2006, s.102. 295 Ferdinand J.M. Feldbrugge, Rus Anayasa Mahkemesi ve Demokrasinin Pekimesi, Demokrasi ve Yarg, Sempozyum, 5 Ocak 2005, Ed.: Ozan Ergl, Ankara: TBB Yaynlar, 2005, s.254. 296 Yang-Kyun Kim, Korede Anayasal Bavuru Sistemi, Anayasa Yargs, S. 9, Ankara: AYM Yaynlar, 1992, s.347. 297 Hajyev, a.g.m., s.228.
291

67

svirede devlet hukukuna ilikin ikyet zel bir nem tamaktadr. svirede yurttalar, 1848 ylndan 2007 ylnda yrrlkten kaldrlncaya kadar kamu hukuku bavurusu ile, kantonlarn yasama ilemlerinin, yrtme erkinin ilemlerinin ve mahkemelerin son merci kararlarnn hak ve zgrlk alannda neden olduu ihlal ya da zedelemeyi dava konusu yaparak, hak ihlalini ortadan kaldrma olanana sahip klnmt. Somut temel hak garantilerinin eksiklii nedeniyle denetim, zellikle yargsal merciler tarafndan yaplan ve hak ihlaline neden olan anayasa-alt hukukun ya da yasalarn ak bir biimdeki keyfi yorumlarn bertaraf edici bir ileve sahipti298. spanyada 1980den gnmze dein uygulanan amparo bavurusu, klasik hak ve zgrlklere kar yaplan ihlaller iin yurttalara, tzel kiilere, halkn avukatna ve savcla tannm bir hukuki yoldur. Bu hukuki yol ile kii zgrlkleri ve siyasal haklar korunmaktadr. AYM bu haklara mesleki zgrlk, sendikal zgrlk ve grev hakkna ilikin bavurular eklemitir. Bu sistemde yasalara kar amparo bavurusu yaplamamaktadr299. Avusturyada mahkeme kararlarna kar anayasa ikyeti hakk tannmamtr. Bu lke uygulamasnda anayasaya aykr idari bir ileme kar idari ynden gerekli yollar tketildikten sonra, herhangi bir hakk ihlal edilen kii idari yargya bavurabildii gibi, AYMye de bavurabilmektedir. Bu ekilde gerek anayasa, gerekse sradan yasalar kapsamndaki hak ihlallerini her iki alann uzman olan mahkemelerce denetlenmesi salanm olmaktadr300. Bylelikle, yurttalara hem idari yarg organlarna, hem de AYMye bavuru olana verilerek, hak ve zgrlk ihlllerine kar iki ynl bir denetim olana getirilmitir. Anayasa ikyeti kurumunun en baarl ekilde uyguland lkelerin banda Federal Almanya gelmektedir. Bu lkede yasalara kar anayasa ikyeti bavurusu seyrek olarak rastlanmakla birlikte, eer bir yasa iin anayasa ikyetinde bulunulacaksa bavurunun, yasann yrrle girmesinden itibaren bir yl iinde yaplmas gerekir. Buna karn idari ilemlere ve mahkeme kararlarna kar anayasa ikyeti kurumuna
298

Gren, Anayasa Mahkemesine Kiisel Bavuru (Anayasa ikyeti), s.98, 99. Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.96. 300 Salam, Anayasa ikayeti Kurumunun Trk Hukukuna Kazandrlmas le lgili Sorunlar ve zm Olanaklar, s.101.
299

68

bavurulmasna daha sk rastlanmaktadr. Bavuru btn yasa yollar tketildikten sonra yaplabilmektedir. Bylece, bir yandan mahkemelere, yarglamada hatalar dzeltme olana verilmekte; dier yandan da, AYMye kararlarn salam temellere dayandrarak vermesini temin iin, mahkemelerin olaya bak as ve hukuki anlay yanstlm olmaktadr301. Anayasa ikyeti kurumu, yurttalara yasama, yarg ve yrtme karsnda anayasal haklarnn garantisini salar ve bylece demokrasinin temel esi olan kii zgrlklerinin devlete kar savunulmas ve yurttalarn, bu zgrlklerin sjesi olma bilincini glendirir302. Bundan dolay, anayasa ikyeti kurumu, anayasa yargsnn kabul edildii lkelerde zellikle anayasa yargsnn ve AYMlerin demokratik meruiyetini glendirmek iin kabul edilmesi gerekli hukuki bir yoldur. Ne var ki, temel haklar yasayla ya da bir ynetsel ilemle ihlal edilen yurttalarn AYMye dorudan bavuru hakk Fransa, tannmamtr verilecektir.
303

talya ve Trkiye gibi lkelerden henz

. lkemizde anayasa ikyeti kurumunun kabul edilmesi gerektii ile

ilgili tartmalara Trk AYMnin meruluunun deerlendirilecei ikinci blmde yer

301

Gren, a.g.e., s.278, 279. Gren, Anayasa Mahkemesine Kiisel Bavuru (Anayasa ikyeti), s.100. 303 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.99.
302

69

kinci Blm TRK ANAYASA MAHKEMES N N MERULUUNUN DEERLEND R LMES

70

I- TRK ANAYASA MAHKEMES lkemizde modern anlamda anayasaclk hareketlerinin balamas, Bat lkelerindeki anayasaclk hareketleriyle ayn zaman dilimine rastlamaz. Bunda kukusuz tarihi ve kltrel birok sebep rol oynamtr. Osmanl-Trk anayasaclk hareketlerinin balangc saylabilecek Sened-i ttifak, bu anlamda nemli bir belge olarak anlabilir. 7 Ekim 1808 tarihinde Padiah kinci Mahmut tarafndan imzalanan Sened-i ttifak1, her ne kadar, hak ve zgrlklerini gvence altna almak isteyen bir topluluun ya da topluluk temsilcilerinin bir tepkisi olarak ortaya kmayp, Padiah ile beyler arasnda imzalanm ve karlkl taahhtleri ieren bir belge niteliinde2 olsa da, siyasal tarihimizde ilk kez devlet bakan-padiahn yetkilerini snrlandran yazl bir metin olmas asndan, lkemizde anayasaclk hareketinin balangc olduu kabul edilebilir. Bundan dolay, Sened-i ttifak, kumu hukukumuzda hukuk devletini salamaya ynelik bir adm ve demokratik dzene gidiin bir belirtisi olarak kabul edilmektedir3. Sened-i ttifak daha sonra ilan edilen 3 Kasm 1839 tarihli Glhane Hatt Hmayun, 28 ubat 1856 tarihli Islahat Ferman ve 11 Aralk 1875 tarihli Adalet Ferman izlemitir4. Nihayet 23 Aralk 1876 tarihinde Kanun-u Esasinin kabul ediliiyle, lkemizde anayasaclk hareketleri ilk meyvesini vermitir. Yazl bir anayasa hazrlanmasna ilikin ilk giriimler, 1787 tarihinde Amerika Birleik Devletleri (ABD) Anayasasnn kabul ile sonulanmtr. Bu gelimeyi 1789 devrimi sonrasnda, mutlak monariden cumhuriyet ynetimine geite Fransadaki anayasaclk hareketleri sonucunda 1791 Fransa Anayasasnn kabul izlemitir5. Siyasal tarihimizin ilk anayasas olan Kanun-u Esasinin tarihinin 23 Aralk 1876 olmas karsnda, Trkiyede modern anlamda anayasaclk hareketleri, Avrupadan yz yllk bir zaman dilimi sonra balamtr denilebilir. Hem Avrupa anayasaclk hareketlerinin Trk anayasaclk hareketlerinden daha eski bir gemie sahip olmas,
1 Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), 4. Basm, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1999, s.43. Sened-i ttifakn imzalanma tarihi kimi kaynaklarda 29 Eyll 1808 olarak verilmektedir. Ferit Develiolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat (Eski ve Yeni Harflerle), Aydn Sami Gneyal (Haz.), 16. Basm, Ankara: Aydn Yaynlar, 1999, s.937. Anlan tarih kimi eserlerde Kasm 1808 olarak verilmitir. Burhan Kuzu, 1982 Anayasasnn Temel Nitelikleri ve Getirdii Yenilikler, 1. Basm, stanbul: Filiz Kitabevi, 1990, s. 2 Zafer Gren, Anayasa Hukuku, 1. Basm, Ankara: Sekin Yaynclk, 2006, s.34. 3 lhan Arsel, Trk Anayasa Hukukunun Umumi Esaslar, Ankara: Mars Matbaas, 1965, s.17. 4 Abdullah Sezer, 1982 Anayasas & lgili Mevzuat, 1. Basm, stanbul: Beta Yaynlar, 2004, s.619-640. 5 Erdal Onar, Kanunlarn Anayasaya Uygunluunun Siyasal ve Yargsal Denetimi ve Yargsal Denetim Alannda lkemizde ncler, Ankara, 2003, s.9.

71

hem de Osmanl Devletinin corafi olarak Avrupaya yaknl sebepleriyle, OsmanlTrk anayasalar zerinde Avrupadaki anayasaclk hareketleri belirleyici bir rol oynamtr. Ancak anayasal gelimeler ulusal zellik tayan zgl durumlar ile ekillenmitir6. 1876 Kanun-u Esasi, deitirilebilmesi iin dier yasalara gre daha zor artlar iermesi sebebi ile kat nitelikte bir anayasa olmasna karn, Anayasada, yasalarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimine yer verilmi deildir. Kanun-u Esasi, yasalarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi yerine, yasalarn sadece siyasal denetimini kabul etmitir8. 1915 Ylnda Halep Milletvekili Artin Efendinin hazrlam olduu, olaan yarg organlarna, baktklar davada uyguladklar yasa hkmlerinin anayasaya uygunluunu denetleme yetkisinin ak bir ekilde tannmasn salayan, Kanun-u Esasi md. 85in deitirilmesine ilikin nerge kabul edilmedii9 iin, 1876 Kanun-u Esasi dneminde yasalarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi olanakl olmamtr. Trk anayasaclk hareketinin; deitirilmesinde izlenecek yntem asndan sradan yasalara gre daha fazla zorlatrlm kurallar barndrmadndan, yumuak nitelikteki tek anayasas olan 20 Ocak 1921 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) tarafndan kabul edilen 1921 Tekilat Esasiye Kanununda da, yasalarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi dzenlenmemitir10. Siyasal tarihimizin nc anayasas, 1924 Tekilat Esasiye Kanunudur. 20 Nisan 1924 tarihinde TBMM tarafndan kabul edilen ve 27 Mays 1960 tarihinde askeri bir mdahale ile varlna son verilen 1924 Tekilat Esasiye Kanunu11 kat nitelikte bir
brahim . Kabolu, Anayasal Uyum ve tesi, Anayasa Yargs, S. 22, Ankara: AYM Yaynlar, 2005, s.33. 1876 Kanun-u Esaside deiiklik yaplmas, gereklemesi olduka zor artlara balanmt. yle ki; Anayasa deiiklii teklifinde Heyet-i Vkel, Heyet-i yan ve Heyet-i Mebsn bulunabiliyordu. Bunun iin de ncelikle, deiiklik teklifine Heyet-i Mebsnn ye tam saysnn te ikisinin kabul oyu vermesi, ardndan ayn teklifin Heyet-i yann ye tam saysnn te iki oyu ile kabul edilmesi gerekliydi. Dier taraftan, deiikliin yrrle girebilmesi iin Padihn kabul de artt. 1876 Kanun-u Esasi md. 116. Bkz.: Sezer, a.g.e., s.704. 8 brahim . Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, Gncellenmi ve Geniletilmi 4. Basm, Ankara: mge Kitabevi, 2007, s.24; Ergun zbudun, Trk Anayasa Hukuku, Gzden Geirilmi 8. Basm, Ankara: Yetkin Yaynlar, 2005, s.369. 9 Onar, a.g.e., s.163, 164. 10 Turhan Feyziolu, Kanunlarn Anayasaya Uygunluunun Kazai Murakebesi, Ankara: ASBF Yaynlar, 1951, s.253. 11 Gren, a.g.e., s.57.
7 6

72

anayasa olmasna ve md. 103/2de hibir yasann Anayasaya aykr olamayacana ilikin bir hkm barndrmasna12 karn, bu anayasada da yasalarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimine ilikin bir dzenlemeye yer verilmemitir. Uygulamada kimi olaan mahkemeler, yasalarn anayasaya uygunluunu denetleyebileceklerine ilikin baz kararlara imza atmlardr. Bu kararlardan ilki, stanbul Drdnc Hukuk Mahkemesinin 1927 tarihinde vermi olduu karar ve ayn kararn Yargtay Hukuk Genel Kuruluna gitmesi zerine, Yargtay Hukuk Genel Kurulunun 4 ubat 1931 tarihli, yasalarn anayasaya uygunluunun denetlenebileceine aka kar kmad karardr. Alaehir Asliye Hukuk Mahkemesinin 15 Nisan 1949 tarihinde vermi olduu bir kararla, yasalarn anayasallnn yargsal olarak denetlenmesine ilikin dier bir aba, Yargtay Hukuk Genel Kurulunun 3 Aralk 1952 tarihli bozma karar ile baarl olamamtr13. Bylece, lkemizde yasalarn anayasaya uygunluunun yargsal denetiminin yaplabilmesi iin, 1961 Anayasasnn yrrle girmesini beklemek gerekmitir. lkemizde yasalarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimine ilk kez 1961 Anayasas ile ak bir biimde yer verilmi ve bu denetimin Avrupa modeli anayasa yargs rnek alnarak merkezi bir yarg organ tarafndan yaplmas yntemi kabul edilmitir. Bu amac gerekletirmek zere de AYM kurulmutur14. Trkiyede anayasa yargsnn kabul ediliinin siyasal kkenleri ile ilgili olarak iki teori ortaya atlabilir. Bu teorilerden birincisini, merkezi elitleri temsil eden askeri, ekonomik ve brokratik elitlerin evre karsnda kaybetmeye baladklar glerini yeniden elde etmek ve bu gc srekli klmak konusundaki gl isteklerinin AYMnin kurulmasna yol at fikri oluturmaktadr15. Bilindii gibi, 1924 Anayasas demokratik bir ruha sahip olmakla beraber, bu, oulcu demokrasi deil, ounluku
1924 Tekilat Esasiye Kanunu md. 103/2 yledir: Hibir kanun Tekilt- Essiye Kannuna mnfi olamaz. Bkz.: Sezer, a.g.e., s.764. Bu konuda daha geni bilgi iin ve yasal dzenlemelere ilikin giriimler hakkndaki bilgiler iin Bkz.: Onar, a.g.e., s.166-187. 14 a.e., s.162. 15 Ergun zbudun, Anayasa Yargs ve Demokratik Meruluk Sorunu, Demokrasi ve Yarg, Sempozyum, 6 Ocak 2005, Ed.: Ozan Ergl, Ankara: TBB Yaynlar, 2005, s.340-342.
13 12

73

demokrasi anlaydr16. Demokrat Partinin (DP) 1950 seimlerinde byk bir zafer kazanarak parlamentoda ounluu elde edinceye kadar, Trkiyedeki ekonomik ve brokratik elitler bu ounluku demokratik yapnn btn avantajlarndan yararlanmlardr. 1950 ylna gelinceye kadar ne brokratik ve ekonomik elitler, ne de onlarn temsilcisi olan Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) AYM kurulmas ile ilgili herhangi bir gl istekte bulunmulardr. 1950 seimleri merkez, dolaysyla da CHP ile daha ok evreyi temsil eden DPnin byk bir mcadelesine sahne olmu ve bu mcadele DPnin mutlak zaferi ile sonulanmtr. 1950 seimleri ile gcn belli lde kaybeden merkezi elitler bu tarihten itibaren AYMye duyulan ihtiyac sk sk dile getirmeye balamlardr. DPnin iktidarda bulunduu sre olan 1950 ve 1960 yllar arasndaki ounluku demokratik sistemin getirdii olanaklar kullanarak imza att hukuk d uygulamalar da, bu tr isteklerin glenerek artmasna neden olmutur. 27 Mays 1960 askeri mdahalesinin de byk lde gerekesini oluturan bu hukuk d uygulamalara bir tepki olarak, 1961 Anayasas ile AYM kurulmutur. lkemizde AYMnin kurulmasnda rol oynad iddia edilen etkenlerden ikincisi ise, daha ok insan haklarnn korunmas kayglar ile ilgilidir. ki dnya sava arasndaki dehet dneminde daha ok Avrupa kaynakl olmak zere dnyada

16

zbudun, a.g.e., s.33. 1924 Anayasasnn ounluku demokrasi anlayn yanstma sebepleri unlardr: Her eyden nce ounluku demokrasi anlay, Trk kamu hukukunun ve siyasal dncesinin geni lde esinlendii Fransada hkimdi. Ayrca milli mcadelenin fikir ortam iinde insanlarn hak ve zgrlklerine gelmesi olas saldrlarn sadece padiah gibi bir monarktan kaynaklanabilecei dnlm; buna karn, millet iradesini yanstmak konusunda tam bir temsililie sahip olan yasama organ ya da TBMMden byle bir tehdidin gelebilecei pek dnlmemiti. Dier taraftan, cumhuriyetin ilk yllarnda Atatrk ve arkadalarnn yapmay planladklar devrim ve reformlarn hayata geirilmesi iin ounluku demokrasi modeli en uygun ortam salyordu. Kuvvetler birlii sistemini yanstan byle bir demokrasi anlay, iktidarn tek mecliste ve dolaysyla da meclise hkim olan hkmette toplanmasn olanakl klyordu. Siyasal iktidarn eitli merkezler arasnda bllmesini, paylalmasn ve dengelenmesini gerektiren oulcu demokrasi modeli, devrimlerin ve radikal reformlarn yaplmasn nleyici ve geciktirici bir etken olabilirdi. Bkz.: a.e, s.35. Drdnc sebep olarak, 1924 Anayasasnn kabul edildii ve uygulanmaya balad tarihten ikinci dnya savann sonuna kadar dnyada ne oulcu demokrasi modelinin tam olarak uyguland bir lke, ne de bu yndeki gl isteklerin var olduu siyasal bir ortam vard. Demokrasi kltrne sahip olma asndan en ansz lke olan ve ayn zamanda corafi olarak Avrupaya en yakn lkelerden birisi olan Trkiye Cumhuriyetinin kendiliinden oulcu demokrasi modeline gemesi beklenemezdi. Son olarak, oulcu demokrasi modeline geii kolaylatrc kimi admlar (Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmas) eyh Sait ayaklanmas ve Menemen olaylar gibi toplumsal kalkmaya dnme potansiyeli tayan olaylarla sonulanmt. Bu olaylar 1924 Anayasasnn ngrd ounluku demokrasi modelinden oulcu demokrasi modeline geii salayacak anayasal ve yasal reformlar yapma giriimlerini uzun sre engellemitir. Esasnda bu sebepler Atatrk lnceye kadar ounluku demokrasi anlaynn Trk siyasal ve hukuk hayatnda hkim olmasnn srdrlmesini byk lde hakl klmaktadr. Ancak, ayn saptamay Atatrkn lmnden sonra iktidar elinde bulunduranlar iin yapmak olanakl grnmemektedir. 1961 Anayasas yrrle girinceye kadar lkemizde oulcu demokrasi modeline geilememi olmas, Atatrkn lmnden balayarak 1961 Anayasas yaplana kadar devlet ynetiminde sz sahibi olanlarn hak ve zgrlkleri gelitirme ve koruma ereklerinden yoksun olduklarn gstermesi yannda, anlan iktidar sahiplerinin oulcu demokrasi ilkeleri karsndaki gvensizliklerinin bir gstergesi olarak dnlebilir.

74

saylamayacak kadar insan haklar ihlalleri yaplm, yaplan antidemokratik ve insanlk d uygulamalardan milyonlarca insan zarar grmtr17. Bundan dolay, kinci Dnya Sava sonrasnda btn dnyada, zellikle de Avrupa devletlerinde insan hak ve zgrlklerinin korunmas mekanizmalar aray hz kazanmtr. Avrupada nazizmin ve faizmin sona erdii dneme rastlayan bu srete anayasa mahkemeleri Kelsen modeli zerinde yeniden doup gelimitir. Bu ekilde ortaya kan anayasa yargs modeline Anayasa Mahkemeleri Modeli de denilmektedir18. Bylece, birok Avrupa lkesinde anayasa mahkemeleri kurulmas karsnda, Trkiye ok yaknndaki bu gelimelere kaytsz kalmayarak, AYM kurulmasna ilikin dzenlemelere Anayasasnda yer vermitir19. AYMnin kurulmasnda sz edilen etkenlerden hangileri rol oynam olursa olsun, 1961 ve 1982 Anayasalarnn referandumlar sonucunda kabul edilmeleri bir yana, her iki anayasa askeri mdahaleler sonucunda ve askerlerin yaptklar anayasalar olmalar sebebi ile lkemizde anayasa yargsnn kabulnn demokratik ilkelerle badamad tartlabilir20. Ancak, her koulda AYM, parlamentonun hukuk d uygulamalarn ortadan kaldrmak ve yurttalarn hak ve zgrlklerini korumakla grevlidir. Bu grevini yerine getirdii lde AYM, meruluk tartmalarndan uzak kalabilir. AYMnin meruluunun deerlendirme konusu yaplaca bu blmde ncelikle mahkemenin oluumu ve mahkemeye ye olabilmek iin gerekli nitelikler deerlendirilecektir. Daha sonra da, AYMnin Trkiyedeki ilevinden bahsedilerek, mahkemenin kimi kararlaryla da desteklenen deerlendirmelerde bulunulacaktr. Btn bu deerlendirmeler yaplrken, 1961 Anayasas dneminde ve 1982 Anayasas
Ayrntlar iin Bkz.: Oral Sander, Siyasi Tarih, 15. Basm, Ankara: mge Kitabevi, 2007, s.123-188. Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.19. 19 zbudun, Anayasa Yargs ve Demokratik Meruluk Sorunu, s.338. Ancak Profesr zbudunun da belirttii gibi, bu konuda Hegemonyac Korunma diye de anlan ve bir nceki sayfada anlatm konusu yaplm olan teoriye arlk vermek gerekir. Nitekim Yksek Mahkemenin resmi olarak faaliyete getii tarih olan 28.8.1962 tarihinden ok ksa bir sre sonra vermeye balad kararlar incelendiinde hak ve zgrlkleri korumak gibi bir ereinin olmad aka ortaya kmaktadr. Bu konu zerinde Anayasa Mahkemesi Kararlar ve Meruluk likisi ve Anayasa Mahkemesinin Hak ve zgrlkleri Koruma Grevi ve Meruluk likisi blmlerinde daha fazla durulacaktr. Kukusuz AYMnin, siyasal elitlerin holanmadklar kararlar da olmutur. Ancak bu tr kararlarn, ya askeri mdahalelerin neden olduu olaanst koullarda yaplan anayasa deiiklikleriyle ya da hazrlanan yeni anayasalar ile etkisiz hale getirildii belirtilmitir. Ozan Ergl, Yeni Kurumsalc Yaklamla Trk Anayasa Mahkemesi ve Demokrasi, 1. Basm, Ankara: Adalet Yaynevi, 2007, s.135. 20 Mehmet Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, Anayasa Yargs ncelemeleri-1, Ed.: Mehmet Turhan ve Hikmet Tlen, Ankara: AYM Yaynlar, 2006, s.46.
18 17

75

dnemindeki yasal ve anayasal dzenlemelerle, Yksek Mahkemenin uygulamalar yeri geldike ve konuyla ilgili olduu lde ele alnacaktr. II- ANAYASA MAHKEMES N N KURULUU VE MERULUK L K S Kukusuz bir kurum ya da kuruluun oluum tarz ve yaps ilem ve kararlarn etkilemesinin yannda, bu ilem ve kararlarn meruiyeti ve konumuz bakmndan en nemlisi de, yine bu kurum ve kuruluun meruiyeti konusunda belirleyicidir. Bundan dolay, Trk anayasa yargsnn ve AYMnin meruluunu tartmaya balamadan nce, Yksek Mahkemenin kurulu tarznn ortaya konulmas gerekmektedir. 1961 ve 1982 Anayasalar, AYMnin kuruluu ve yaps asndan farkl dzenlemeler iermektedir. Bu farkllklarn ilki, AYMnin ye says ile ilgilidir. 1961 Anayasasnda AYMnin on be asl ve be yedek yeden oluaca dzenlenmiken (md. 145/1), 1982 Anayasas, mahkemenin yapsn on bir asl ve drt yedek yeden oluacak ekilde yeniden dzenlemitir21. (md. 146/1) ki Anayasann benzer yan ise, AYM iin kimi Avrupa devletlerinin anayasalarnda olduu gibi, daireler eklinde22 deil de, tek kurul halinde almasna olanak veren bir yap ngrlm olmasdr. Ancak, her iki anayasada da ayrt edici fark, AYMnin demokratik meruluu ile de ok yakndan ilikili olan, mahkemenin yelerinin belirlenme tarznda 1961 Anayasasnda seim ve atama birlikteliine dayanan karma sistem esas alnmken, 1982 Anayasa koyucusunun bu konuda, hibir Avrupa devletinde rnei olmayan, kendine zg bir sistem benimsemi olmasdr. Seim ve atama sistemlerine uymayan 1982 Anayasasnn Yksek Mahkemenin ye belirleme tarzna ilikin bu dzenlemeleri, seim ve atama
23

sistemlerinin

birlikteliine

dayanan

karma

sistemle

de

uyumamaktadr .

21

AYMnin ye saysnn azaltlmas ile ilgili olarak ne Danma Meclisi Anayasa Komisyonunun madde gerekesinde, ne de Milli Gvenlik Konseyi Anayasa Komisyonunun madde gerekesinde bir aklama bulunmaktadr. Bkz.: Sezer, a.g.e., s.309-311. 22 Almanya, spanya ve Portekiz gibi, kimi Avrupa devletlerinde AYMler tek bir kurul halinde deil de, birden fazla daire eklinde toplanarak almalarn srdrmektedir. Bkz.: Haim Kl, Trk Anayasa Mahkemesinin Yeniden Yaplandrlmasna likin neri, Anayasa Yargs, S. 21, Ankara: AYM Yaynlar, 2004, s.85. 23 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.40.

76

AYMler gibi demokratik hukuk devletinde ok nemli ilevlere sahip; sadece yargsal ilevleri olmayan; ancak, bunun yannda siyasal alann normatif erevesini koruma ilevini yerine getiren ve anayasa yarglamas yapan bir kurumun24 yelerinin nitelikleri ve bu kuruma ye belirlemede uygulanan yntemler, bu kurumun kararlar asndan byk etki ve neme sahiptirler25. ncelikle AYMler, anayasa yargc ad verilen ve dier sradan mahkemelerde grev yapan yarglardan farkl bir rejime tabi, yksek yarg statsndeki yelerden olumaktadr26. Dolaysyla, anayasa yarglarnn statleri, seilme tarzlar ve belirlenmelerine ilikin kurallar, mahkeme kararlarnn meruiyeti zerinde belirleyici rol oynamaktadr. A. ANAYASA KURALLARI AYMnin oluumu ve yelerin belirleme tarzna ilikin kurallar 1961 ve 1982 Anayasalarnda farkl dzenlenmitir. 1961 Anayasas, AYM yelerinin belirlenmesinde kimi Avrupa devletlerinde uygulanan, seim ve atama birlikteliine dayanan karma sistemi benimseyerek27, on be asl yeden nn Millet Meclisi, ikisinin Cumhuriyet Senatosu tarafndan olmak zere toplam be yenin, Yasama Meclisleri tarafndan seilmesini; geriye kalan yelerden drdnn Yargtay, nnn Dantay Genel Kurullarnca kendi Bakan ve yeleriyle, Basavc ve Bakanunszcs arasndan ye tam saylarnn salt ounluu ile ve gizli oyla seilmesini ngrmtr. Bir ye Saytay Genel Kurulu tarafndan yine kendi bakan ve yelerinin arasndan ayn yntemle seilecektir. Anayasa, Cumhurbakanna iki anayasa yagc belirleme yetkisi tanmtr. Ancak Cumhurbakan bu yelerden birisini Askeri Yargtay Genel Kurulunun ye tam saysnn salt ounluu ile ve gizli oyla gsterecei aday arasndan seecektir. (Any. md. 145/1)28 MAHKEMES YELER N BEL RLEME

Osman Can, Yargnn Siyasallamas, Radikal 2, 14 Austos 2005, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek= r2&haberno=4954 (1 ubat 2008), par.7. 25 O. Korkut Kanadolu, Anayasa Mahkemesi, 1. Basm, stanbul: Beta Yaynlar, 2004, s.43. 26 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.33. 27 Avrupada karma model uygulanarak oluturulan AYMlere Avusturya, Belika, talya, Bulgaristan ve Romanya AYMleri rnek verilebilir. Daha geni ve ayrntl bilgi iin Bkz.: Hasan Tun, Karlatrmal Anayasa Yargs, Ankara: Yetkin Yaynlar, 1997, s.115 vd. 28 Anlan madde 20.9.1971 tarih ve 1488 sayl Yasa md. 1/31 ile deiiklie uram; ancak, yasama organnn AYMye ye semesine ilikin dzenlemelerde herhangi bir deiiklik yaplmamtr. Bkz.: Sezer, a.g.e., s.894, 895.

24

77

Yasama meclisleri ve Dantay birer ye, Yargtay iki ye olmak zere toplam be yedek ye de anlan yksek mahkemeler tarafndan belirlenekcektir. (md. 145/5) 1961 Anayasas, AYM yelerinin belirlenmesi konusunda ulusal iradeye belli lde sz hakk vererek, AYMnin demokratik meruiyetini salama ve bunu glendirme konusundaki hassasiyetini anayasal dzenlemeler ile gstermitir. Esasen bu dzenlemeler ayn zamanda onun, Trkiyede hukuk devletini kurma ve Trkiyeyi Avrupaya yaklatrma ilevinin29 bir sonucudur. nk yasalar denetleyecek ve onlar geersiz klacak bir kuruma, parlamento tarafndan ye seilmesi erkler ayrl ilkesinin tamamlayc bir unsuru ve denge-denetim mekanizmasnn bir gerei olmasnn30 yan sra, hukuk devletinin kurulmas ve onun glendirilmesi asndan da yaamsal bir neme sahiptir. Ancak, 1982 Anayasasnn getirdii sistem iin ayn saptamalarda bulunmak olanakl deildir. Gerekten, 12 Eyll 1980 askeri mdahalesi Trkiyede hukuk devletinde ciddi bir krlmaya neden olurken, 1982 Anayasas bu krlmay hukuk devletinden keskin bir sapmaya dntrmtr31. Bundan dolay, 1982 Anayasasnn en temel sorunlarndan birisi, demokrasi a olan bir anayasa olmasdr. Ayrca brokratiklemenin ve merkezilemenin ok fazla olmas, katlmc demokrasiyi de nlemitir32. Anayasann bu zellii dier birok maddesinde olduu gibi, anayasa yarglarnn belirlenmesini dzenleyen anayasal dzenlemelere de yansmtr. 1982 Anayasasnda, anayasa yarglarnn belirlenmesinde ulusal iradeye ya da yasama organna hi sz hakk verilmemi olmas, ncelikle TBMMye, sonra da ulusal iradeye kar duyulan gvensizliin bir sonucudur. Esasen lkemize anayasa yargsn getiren egemenlerin bu ynde bir iradelerinin olmamas nedeniyle, Trk anayasa yargs sisteminin ulusal temsil gibi bir kaygs bulunmamaktadr33. AYM de verdii kararlar ile bu tabloyu tamamlamaktadr.

29

Kabolu, Anayasal Uyum ve tesi, s.34. Onar, a.g.e., s.58. 31 Kabolu, Anayasal Uyum ve tesi, s.34 32 Zht Arslan, ki Anayasa ki Tarz- Demokrasi: Avrupa Anayasas ve Trk Anayasas zerine Notlar, Anayasa Yargs, S. 22, Ankara: AYM Yaynlar, 2005, s.363. 33 Osman Can, Anayasa Yargs ve Meruiyet Sorunu, Radikal 2, 7 Ocak 2007, http://www.radikal.com.tr/ek _haber.php?ek=r2&haberno=6599 (1 ubat 2008), par.6.
30

78

1961 Anayasas yaplrken

stanbul Bilim Komisyonu, yasama organna

AYMnin yelerinin te birini belirleme yetkisi verilmesini nermiti34. Yaplan bu neri anayasa koyucu tarafndan dikkate alnarak, anayasa yarglarnn belirlenme tarz ulusal iradeye sz hakk verir ekilde dzenlenmitir. 1961 Anayasas, on be anayasa yargcndan beini belirleme yetkisini verdii, yasama organlarnn, bu belirleme iini yapabilmeleri iin gerekli olan oy oranlarna ilikin kurallar da dzenlemiti. Anayasann ilk halinde yasama organlarnn anayasa yarglarnn belirlenmesi konusunda kendileri iin ayrlan kontenjanlar, ye tam saylarnn te iki ounluuyla setikleri yarglar ile doldurabilecekleri; ilk iki oylamada bu ounluun salanamamas durumunda, nc oylamada salt ounlukla yetinilecei dzenlenmiti. (md. 145/2) Daha sonra 29.9.1971 tarihli 1488 sayl Yasa ile yaplan Anayasa deiiklii ile, ilk iki oylamada gerekli olan nitelikli ounluktan vazgeilerek, salt ounlukla yetinilecei dzenlenmitir. (md. 145/1) Ancak, yasama organlarnda anayasa yarglarnn belirlenmesi iin yaplan seimlerde her bir yenin seilebilmesi iin gerekli olan ye tamsaysnn salt ounluu art her zaman salanamam olmas, kimi zaman bu yelerin seilmesinin olanakl olmamasna ya da ye belirlenmesi iinin uzun sre gecikmesine neden olabilmitir. Bunu engellemek amacyla 1982 Anayasasnda getirilen yeni dzenlemeyle, AYMye yasama organ tarafndan ye seilmesi yntemine son verilmitir35. Ne var ki, yasama organnn bu yetkisine son verilmesinin nedenlerini, 1982 Anayasas yapclarnn siyasal olana duyduklar gvensizlikte de aramak gerekir. 1982 Anayasa koyucusu AYMnin ye saysn azaltarak, onun yapsnda deiiklik yapmakla yetinmemi; anayasa yarglarnn belirlenmesinde geerli olan yntemde de esasl deiikliklere gitmitir. 1982 Anayasasna gre on bir asl ve drt yedek yeden oluan AYMnin yelerinden iki asl iki yedek ye Yargtay, iki asl bir yedek ye Dantay, birer asl ye Askeri Yargtay, Askeri Yksek dare Mahkemesi ve Saytay Genel Kurullar tarafndan, kendi Bakan ve yeleri arasndan ye tam

34 l Han zay, Yasama-Yrtme ve Yarg likileri Asndan Anayasa Mahkemesinin Kurulu ve leyii, Anayasa Yargs, S. 13, Ankara: AYM Yaynlar, 1996, s.35. 35 zbudun, a.g.e., s.63; Blent Tanr ve Necmi Yzbaolu, 1982 Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku, Son Deiikliklere Gre 7. Basm. stanbul: Beta Yaynlar, 2005, s.451.

79

saylarnn salt ounluu ile her bo yer iin gsterecekleri er aday arasndan, bir asl ye Yksekretim Kurulunun (YK) kendi yesi olmayan niversite retim yeleri iinden gsterecei aday arasndan seilip ve Cumhurbakan tarafndan atanacaktr. (md. 146/1)36 Cumhurbakan btn bu yelerin belirlenmesinde belli derecede serbestiye sahip olduu gibi, kendisine tek bana belirleme yetkisi verilen asl ve bir yedek yenin seilmesinde ve atanmasnda da geni bir takdir yetkisi ve hareket serbestisi ile donatlmtr. Bylece, anayasa yarglarnn tamamnn belirlenmesi konusunda, Cumhurbakanna etkin bir rol verilmitir37. Oysa 1961 Anayasasnda Cumhurbakanna sadece iki anayasa yargc seme yetkisi verilmi; Cumhurbakannn bu iki yeden birisini Askeri Yargtay Genel Kurulunun ye tam saysnn salt ounluu ile ve gizli oyla gsterecei aday arasndan seecei dzenlenmiti. (md. 145/1) Bu konuyla ilgili olarak 1982 Anayasas md. 146nn Danma Meclisi Anayasa Komisyonunun gerekeesinde yle denilmektedir:
Anayasa Mahkemesi yelii belli bir bilim dalnda uzmanlam olmasnn yannda, her kanun veya kanun hkmnde kararnamenin anayasaya aykrln lp tartabilecek, olduka geni bir saha ile ilgilenmi bulunmay da gerektirir. Bu nitelikleri tayan kiiler her nerede ve hukuk bilimine dayal hangi kuruluta olursa olsun, oradan alnp getirilmesinde kamu yarar vardr. Bunu da en iyi biimde yapabilecek makamn Cumhurbakanl gibi bir yce makam olduu dnlmtr.38

Grld gibi 1982 Anayasas, 1961 Anayasasnn tersine, Anayasa yarglarnn belirlenmesinde yasama organna hibir ekilde sz hakk vermedii gibi, dier kurumlarn dorudan ye belirleme yetkilerine de son vererek, bu konuda tek yetkili olarak Cumhurbakanl makamn ngrmtr. Oysa, tezin birinci blmnde ayrntl olarak bilgi verildii gibi, anayasallk denetimi yapmakla grevli olan yarg organlarna sahip kimi devletlerin dzenlemelerine bakldnda ve zellikle yesi olmak iin byk aba gsterilen Avrupa Birlii yesi devletlerin ilgili dzenlemeleri incelendiinde, 1982 Anayasasnn anayasa yarglarn belirleme kurallarna ilikin
36

Aslnda Danma Meclisi Anayasa Komisyonu, AYMye yedek ye seilmesi yntemine, Yedek yeler sadece asllarn bulunmad hallerde mahkemeye katlacaklarndan hangi gn hangi davaya bakacaklarn bilmedikleri iin hazrlksz olarak katldklar oturumlarda yeterince yararl olamayacaklar ve asllar mevcut olduka kendilerinin isizlie mahkum bulunmalarnn da huzursuzluklara neden olabilecei dnld gerekesiyle son verilmesini nermiti. Ancak Milli Gvenlik Konseyi Anayasa Komisyonunda bu neri benimsenmemitir. Bkz.: Sezer, a.g.e., s.310, 311. 37 Hikmet Tlen, Trk Anayasa Yargs Sisteminin Balca zellikleri ve Sistemde Reform Araylar, Anayasa Yargs ncelemeleri-1, Ed.: Mehmet Turhan ve Hikmet Tlen, Ankara: AYM Yaynlar, 2006, s.156. 38 Bkz.: Sezer, a.g.e., s.311.

80

antidemokratik dzenlemelere, benzer dzenlemelerin bu lkelerin hi birinde rastlanmad, kolaylkla gzlenir. Dier taraftan, 1982 Anayasa koyucusunun, anayasa yarglarnn

belirlenmesine ilikin dzenlemeleri yaparken, XIX. yzyln, yasama organ odakl demokrasi anlaynn, siyasi partilerin aktr olarak nemli rol oynadklar bir demokrasi anlayna evrilmi olduu gereini, gz ard ettii gzlenmektedir. Bu balamda amz demokrasi anlay, partiler demokrasisi olarak nitelendirilebilir. Kukusuz, yirminci yzyla partiler demokrasisi anlaynn hkim olmasnda anlan yzylda btn demokratik lkelerde hem siyasi partilerin say olarak artmasnn, hem de yurttalarn siyasi partileri, politik fikirlerinin hayata geirilmesi iin en nemli ara olarak grme eilimlerindeki artn etkisi olmutur. Gerekten, gnmz hukuk devletlerinde, siyasal partiler araclyla yasama ve yrtme erklerinin, seim sistemi, parti disiplini ve parti liderlerine sk ballk olgular nedeniyle birletii gzlenmektedir. Siyasal partiler disiplinli ounluklaryla yasamaya, hkmet olarak da yrtmeye egemen olmaktadr39. zellikle Bat demokrasisi standartlarnda, yurttalarn siyasal tercihleri byk lde siyasal partiler araclyla ortaya konduundan, partilerin anayasa yarglarnn belirlenmesinde belirleyici bir rol oynamalar gerekli grlmektedir40. Tezin birinci blmnde ifade edildii gibi, anayasa yargsnn ya da AYMlerin demokratik meruluunu glendirmeye ynelik yaplan nerilerden birisi, mahkemenin yelerinin oluumunda olanak olduka ulusal iradeye sz hakk vermektir41. Aslnda bu neri AYMlerin yaptklar i ile sk iliki iersindedir. Gerekten de, anayasa mahkemeleri ya da anayasallk denetimi yapan yarg yetkisine sahip organlar, meruluunu dorudan halk iradesinden alan yasama organnn ilemlerini denetlemekte, onlar iptal etmekte ya da yorum yolu ile onlarn uygulama tarzlarnn belirleyerek, anayasaya uygun olarak uygulanmalarn salamaktadr. Bundan dolay, en azndan yelerinin bir ksmnn yasama organ tarafndan seilmesi

39

Mustafa Kutlu, Kuvvetler Ayrl, Temelleri-Geliimi, Hukuk Devletinin Kkenleri, 1. Basm, Ankara: Sekin Yaynclk, 2001, s.132 vd. 40 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.39. 41 Bkz.: s.58 vd.

81

gerekir42. Ayrca yurttalarn temsilcilerinin kendi almalarn yarglayacak kiilerin belirlenmesine katlmas, anayasa yargsnn demokratik meruiyetini salamaya katkda bulunmasnn43 yan sra, bir kurumun kendisini denetleyenlerin belirlenmesinde belli derecede sz sahibi olmas doal ve gerekli grlmelidir. Szgelimi, Almanyada Federal AYMnin, demokratik yasama organn denetlemek ve federatif uyumazlklar zmekle grevli olmas, yarglarn bir yandan demokratik seimle gelmi en yksek anayasa organ tarafndan seilmesini, dier yandan da eyaletleri federal dzeyde temsil eden anayasa organ tarafndan seilmesini hakl klan bir sebep olarak kabul edilmektedir44. lkemizde TBMMye AYM'ye ye seme yetkisi verilmesine kar yaplan en nemli itirazlardan birisini, yasama organna anayasa yarglarnn belirlenmesinde herhangi bir rol verilmesinin yargy siyasallatraca ynndeki kayg oluturmaktadr. Ancak yargnn siyasallamas tartmasnn AYM'yi ilgilendiren boyutu, sradan yargnn siyasallamas tartmalarndan farkl olarak ele alnmaldr45. oulcu demokratik parlamenter ynetim ekillerinde, yarg etkinliinin stn erk olarak alglanmasnn ve kamu dzenini ynlendiren hukuk sisteminin ierisinde yer almasnn, XX. yzyln bandan bu gne dein nemini artrd46 ve yargnn, yasama ve yrtmeye kar ya da bu ikisine ramen n plana kt gz nnde bulundurularak, genel olarak yargnn siyasal alanla olabildiince ilikisinin kesilmesi istekleri anlalabilir. nk sradan yarg organlar, somut hukuksal uyumazlklar yansz bir biimde ve adalet datma grevini her an hatrlayarak zme ilevi stlenmektedir. Buna karn, anayasa yargs, sradan yargdan daha farkl bir ilev stlenmektedir. Esasen anayasalar bir takm normatif dzenlemeler ierdikleri lde, hukuksal bir metin olduu kadar, ayn zamanda siyasal bir belgedir de. Anayasa, siyasal olann normatif erevesini izmekte ve fakat bu ereve iinde ynetim sorununu siyasetin demokratik aktrlerine brakmaktadr. Anayasa yargsnn, ite bu siyasal alann normatif erevesini koruma ilevi stlenen, yarg kavramyla ifade

42 l Han zay, Yasama-Yrtme ve Yarg likileri Asndan Anayasa Mahkemesinin Kurulu ve leyii, Anayasa Yargs, S. 13, Ankara: AYM Yaynlar, 1996, s.35. 43 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.36. 44 Hassemer, Anayasa Mahkemesinde Yaplanma: Almanya Raporu, s.29. 45 Can, Yargnn Siyasallamas, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=4954, par.7. 46 Kutlu, a.g.e., s.132 vd.

82

edilmesine karn, sradan yargdan nitelii itibaryla farkl bir denetim yolu izledii kukusuzdur. Bu niteliiyle, daha ok ceza yarglamas zellii tayan yce divan yarglamas ve ilevi ayrk tutulursa, sradan yargdan farkl olarak hukuksal niteliinin yannda, siyasal nitelikli bir karar organ olduu kabul edilmelidir47. Anayasa yargsnn iledii konularn siyasetle ili dl olmas, AYMlerin, dier mahkemelere gre daha fazla siyasal ilev yerine getirmelerine neden olmutur48. Bu balamda AYMnin, yargsal yntemler uygulayarak yargsal kararlar vermekle birlikte, o ayn zamanda siyasal nitelii ok belirgin bir yce kurul olduu49, yargnn, yrtmeye bir kararlk olarak parlamenter fonksiyonun yerini ald grleri anlabilir50. Ayn ekilde AYMnin yetkileri ve ilevleri balamnda siyasal hukuku dorudan konu edinmesi nedeniyle, siyasal nitelikli bir kurum olduu belirtilmitir51. Bundan dolay, zaten siyaset alannn iinde yer alan, verdii btn kararlarn bir ekilde siyaseti etkilememesi olanaksz olan bir kurumun siyasallaaca savlar pek tutarl grnmemektedir52. Ayrca, bu yndeki savlarn 1950li yllardan gnmze kadar evre karsnda g kaybetmekte olan merkezi elitlerin hegemonyalarn devam ettirmeye ynelik abalara, destek olmaktan te bir yararnn olmayaca unutulmamaldr53. Anayasa yarglarnn belirlenmesi konusunda TBMMye sz hakk
Can, Yargnn Siyasallamas, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=4954, par.7. zbudun, a.g.e., s.372. 49 zay, Yasama-Yrtme ve Yarg likileri Asndan Anayasa Mahkemesinin Kurulu ve leyii, s.33. 50 Bakr alar, Demokrasi Anlay Yenilenirken: Anayasal Demokrasi, Anayasa Yargs, S. 10, Ankara: AYM Yaynlar, 1993, s.275, 51 Tlay zerman, Trkiyede Anayasa Yargsnn Rol ve nemi, Anayasa Yargs, S. 13, Ankara: AYM Yaynlar, 1996, s.156. Ancak AYMnin siyasal nitelikte bir kurum olduu konusu doktrinde zerinde ittifakla kabul edilen bir konu deildir. Nitekim Durana gre AYM, znde teki yksek mahkemelerden farkl olmayan, hibir siyasi yan ve rol bulunmayan bir yksek mahkeme durumuna gelmitir. Bkz.: Ltfi Duran, Trkiyede Anayasa Yargsnn levi ve Konumu, Anayasa Yargs, S. 1, Ankara: AYM Yaynlar, 1984, s.79-81. Kanadoluna gre, Anayasa yargsnn siyasal yarg olarak tanmlanmas, hem anayasa hukukunun ve ona dayal yargnn niteliinin, hem de siyasetin znn doru bir deerlendirilmesine dayanmaz. Bkz.: Kanadolu, Anayasa Mahkemesi, s.19. 52 Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.59. 53 Ancak btn abalara karn merkezi elitlerin g kayplarnn hzl bir ekilde srd de bir gerektir. zellikle 18 Austos 2007 tarihinde yaplan ve Cumhurbakannn belirlenmesi ile sonulanan seim, merkezi elitlerin hegemonyalarnn devam asndan bir krlma noktas yaratmtr. Buna karn, 27 Nisan 2007 tarihli Cumhurbakanl seimi krizinin altnda bir iktidar mcadelesinin yatt sylenebilir. Merkezi elitler tarafndan gnmze dein Cumhurbakanl makam, brokratik mekanizmalar zerinden elitist hkimiyetin en nemli gvencesi olarak grlmekteydi. Dorudan ulusal iradeye dayanan alanlarda tutunamayanlar, Cumhurbakanl zerinden bu alanlar denetim altnda tutmak; niversiteler ve yarg gibi kurumlar belirlemek suretiyle, hegemonyalarn srdrme hesab yapmaktaydlar. Bkz.: Mithat Sancar, Cumhurbakanl Oyununda Geldiimiz Yer, Birgn, 25 Austos 2007, http://www.birgungazete.com/writer_index.php?category_code=1187090163& writer_code=1188053400&day=25&month=08&year=2007&action=read (4 ubat 2008), par.8. Buna karn, sre merkezi elitlerin aleyhlerine ilemi ve evre karsndaki g kaybn nleyememilerdir. Dier taraftan, Genelkurmay brokrasisinin, gemiten gnmze uzayan srete kazand zerk ve imtiyazl statsn korumaya ve daha da gelitirmeye almakta, yarg brokrasisini pasifize etmekte ve sivil elitlere kar daha da zgr ve alternatifsiz bir tabu olmann peinde komakta olduu belirtilmitir. Gltekin Avc, Genelkurmay Cumhuriyeti, Ordunun Devleti mi - Devletin Ordusu mu?, 1. Basm, Ankara: Metropol Yaynlar, 2008, s.12.
48 47

83

verilmesi durumunda, anayasa yarglarnn belirlenmesi iinin partizanca davranacak olan siyasi partilerin tekeline girmesi gibi sakncalar, seimlerde nitelikli ounluk aranmasna ilikin dzenlemeler ve dier bir takm mekanizmalar ile bertaraf edilebilir. Anayasa yarglarnn yasama organndaki seim srecinde nitelikli ounluk aranmas ve bu nitelikli ounlua ulama gl karsnda, parlamentoda ounlua sahip parti ya da partiler koalisyonu, seilecek yarglarn tercihi konusunda muhalefetle uzlamaya gitmek zorunda kalacaktr. Bylece, siyasal uzlamann salanma zorunluluu, mahkemenin ayn dnce grubunun tekeli altna girmesini nleyerek, siyasi partilerin partizanca davranmalarndan kaynaklanacak sakncalar giderebilir54. Ayrca hukuk ve siyasal fikir akmlarnn en azndan nde gelenlerinin AYMde temsili gvencelenmi olur55. Nitekim anayasa yarglarnn seiminde nitelikli bir parlamento ounluunun gerekli olduu Federal Alman Cumhuriyeti, talya, Belika ve Portekiz gibi lkelerde, sadece parlamentoda ounluu oluturan koalisyon partilerinin deil, ayn zamanda muhalefet partilerinin de seim srecine katldklar, orantl ve dengeli bir paylamn sz konusu olduu belirtilmitir56. zellikle Almanyada anayasa yarglarnn seiminde te iki ounluu salama zorunluluunun olmas, siyasal gruplar arasnda bir oydamay gerektirmektedir. Anayasa yarglarnn seiminde salanan oydama seilenin meruiyetini artrmaktadr57. Anayasa yarglarnn belirlenmesinde TBMMye belirli lde sz hakk verilmesine ynelik istekler, AYMnin demokratik meruluunu salamaya yneliktir58.
54

Zht Arslan, Sunulan Raporlar Kapsamnda Trk Anayasa Mahkemesinin Sorunlarnn Tartlmas Panelinde Sunulan Tebli, Anayasa Yargs, S. 2, Ankara: AYM Yaynlar, 2004, s.133. 55 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.35, 36. 56 a.e., s.38. 57 Hassemer, Anayasa Mahkemesinde Yaplanma: Almanya Raporu, s.29. 58 Ancak unu da ifade etmek gerekir ki; anayasa yargsnn meruiyeti sadece anayasa yarglarnn belirlenmesinde TBMMye sz hakk vermekle salanamaz. Anayasa yargsnn meruiyeti, hukuk devleti ve anayasallk denetimi kavramlaryla birlikte deerlendirilmelidir. Bu balamda 550 yasama organ yesinin oluturduu bir normun, onlarla ifade edilen sayda yeden oluan bir kurul ya da mahkeme tarafndan denetlenerek hukuk dzeni dna karma yetkisinin meruiyetini, yalnzca say ve seim tarz ile snrl olmak zere tartmak pek mantkl grnmemektedir. Sezer, a.g.e., s.310. Bu konu zellikle AYMnin Anayasa md. 10 ve md. 42de yaplan deiikliklere ilikin 9 ubat 2008 tarihli ve 5735 sayl Yasa md. 1 ve md. 2nin 5 Haziran 2008 tarihinde yrrln durdurmas ve iptal etmesi zerine yaplan tartmalarda da gn yzne kmtr. Ancak, 550 milletvekilinden oluan yasama organ tarafndan kabul edilen anayasa deiikliklerine ilikin bir yasa iin kullanlan kabul oylarnn 11 oydan ok olduuna ilikin saptamann, matematiksel adan doru ve fakat hukuksal adan yanl olduu, dorunun ya da gerein saysal boyutunun olmad, TBMMdeki oylama ile AYMdeki oylamann niteliklerinin ve zlerinin birbirinden ok farkl olduu belirtilmitir. Bkz.: Sami Seluk, Kimi Yanlglar ve Yanl Yaklamlar, Star, 10 Haziran 2008, http://www.stargazete.com/index.asp?haberID=163126 (20 Haziran 2008), par.18. AYMnin anlan kararna, tezin Anayasa Mahkemesi Kararlar ve Meruluk likisi blmnde daha ayrntl yer verilecektir.

84

Nitekim AYMlerin kurulu biimi ile demokratik meruiyeti arasnda kurulan yakn ilikinin, anayasallk denetimine hukuk sistemlerinde yer vermi birok devlet anayasasnn ve bu arada 1961 Anayasasnn da benimsemi olduu, seim ve atama birlikteliine dayanan karma sistemler asndan gereklenebilecei belirtilmitir59. nk karma sistem, yasama organlarna ve dolaysyla da ulusal iradeye yrtme organ karsnda stn bir rol vermektedir60. Dier taraftan, anayasa yarglarna demokratik bir meruluk salamann en basit yollarndan birisi, yarg gvencesi ve yarg bamszlnn salanmasnn yan sra, yarg seilme srelerine yasama organnn katlmnn salanmasdr61. Kukusuz bu katlmn ls her devletin siyasal ve sosyal yapsn gre farkl ekillerde olabilecektir. Bu balamda ifade etmek gerekir ki; olaan yarg tipolojisine indirgenen ve hali hazrda var olan Trk anayasa yargcnn, bu tezin deiik yerlerinde dile getirilen ilevlerini tam olarak yerine getirmesi olanakl grnmemektedir. Mahkeme kararlarnn gerek teorik balamda, gerekse pratik ileyi balamnda siyasal ve sosyolojik girdilerle desteklenmesini salayacak, bir bakma demokratik siyasal refleksleri Yksek Mahkeme'ye yanstacak snrl sayda yenin TBMM tarafndan seilmesinin, hukuksal niteliinin yannda, siyasal nitelii de bulunan AYM'yi ilevinden uzaklatrmas olanakl deildir. Tam tersi, TBMMye anayasa yargc belirleme yetkisi verilmesi, AYMnin ilevini glendirir ve mahkemenin kurumsal olarak diyalektik geliimini salar62. Ayrca, anayasa yarglarnn belirlenmesi iinde TBMMye sz hakk verilmesi, cumhuriyetin milli iradeye dayal bu iki kurumunu birbirine yaklatracak, karlkl gven ve saygnn tesis edildii bir ortamn gerekletirilmesine katkda bulunacaktr63. Dier taraftan, Cumhurbakannn btn anayasa yarglarnn atanmas konusunda tek yetkili olduu bir sistemden vazgeilerek, bu konuda yetki verilen her bir erkin bu yetkisini dorudan kullanabilecei bir sisteme geilmesi gerekmektedir64. nk sadece Cumhurbakan tarafndan dorudan atanma
59

Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.38. a.e., s.39. 61 Kanadolu, Anayasa Mahkemesi, s.67, 68. 62 Can, Yargnn Siyasallamas, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=4954, par.8. 63 zay, Yasama-Yrtme ve Yarg likileri Asndan Anayasa Mahkemesinin Kurulu ve leyii, s.36. 64 Mehmet Merdan Hekimolu, Alman Hukuku Inda Trk Anayasa Yargsnn Hukuki Boyutlar, 1. Basm, Ankara: Detay Yaynclk, 2004, s.84.
60

85

sisteminden, ana erke atama veya seme yetkisi verilmesini salayan bir sistem, daha fazla demokratik meruiyete sahiptir65. Anayasa yarglarnn belirlenmesinde TBMMye de sz hakk verilmesine ilikin arlar, sadece doktrindeki yazarlar tarafndan yaplmamakta; ayn grler AYMde uzun yllar grev yapm anayasa yarglar tarafndan da paylalmaktadr. Szgelimi AYMde on dokuz yl grev yapm olan Yekta Gngr zden, AYM yelerini, ilgili organlarn dorudan semesi gerektiini belirtmekte ve yasama organna da bu hakkn tannmas gerektii grn dile getirmektedir66. Dier taraftan, Trkiyede, anayasa yarglarnn belirlenmesi kurallar ynnden, anti-demokratik oluum, AYMyi Avrupa modeli anayasa yargsn benimsemi olan lkelerde ortak olan uygulamalarn dna karmaktadr. Bundan dolay, lkemizde, AYM yelerinin belirlenmesinde Avrupada olduu gibi, karma sisteme dnlmesi gerektii belirtilmektedir67. Bu konuda, ilk olarak TBB nclnde bir grup hukukuya hazrlattrlarak kamuoyunda tartmaya alan ve anayasa yargsnda yeniden yaplanmay amalayan anayasa deiiklii nerisi anlabilir. 2001 ylnda hazrlanan anayasa nerisinde68, AYMnin yirmi bir yeden oluacak ekilde kurulmas ve yedi yenin TBMM tarafndan seilmesi ngrlmt. (md. 156/1, 7) 2001 Yl komisyonu Anayasa nerisi md. 156 gerekesi yledir:
Anayasa Mahkemesi yeniden yaplandrlmtr. Bu erevede asl yeyedek ye ayrm kaldrlm ve ye says (21) olarak belirlenmitir. Anayasa Mahkemesi yelerinin belirlenme tarz konusunda ilgili kurumlar arasnda dengeli bir dalm gzetilmi, Trkiye Byk Millet Meclisinin Anayasa Mahkemesi yelerinin 1/3n semesi ngrlmtr. Yeni oluum tarzyla Anayasa Mahkemesinin Avrupa modeline uygun yaplanmasna gidilmitir. Anayasa Mahkemesi yelerinin belirlenmesi konusunda Avrupada balca iki teknik uygulanmaktadr. Btn yelerin yasama organnca seilmesi (Almanya, Macaristan, Polonya, Portekiz, Slovakya) ya da seim yetkisinin yasama ve yarg arasnda paylalm olmas (Avusturya, Bulgaristan, ek Cumhuriyeti, talya, Romanya) ve karma sistem ad verilen bu ikincisi 1961
Peter Paczolay, Anayasa Mahkemesi ile ilgili Anayasa Deiiklikleri nerisine likin Taslak Gr (Venedik Komisyonu Raporu), Anayasa Yargs, S. 21, Ankara: AYM Yaynlar, 2004, s.74. 66 Yekta Gngr zden, A Konumas, Anayasa Yargs, S. 10, Ankara: AYM Yaynlar, 1993, s.10. 67 Kabolu, Anayasa Yargs, s.34. 68 TBB 2001 yl anayasa nerisini hazrlayan komisyon, Prof. Dr. brahim zden KABOLU, Prof. Dr. Necmi YZBAIOLU, Prof. Dr. lk AZRAK, Prof. Dr. Ylmaz AL EFEND OLU, Prof. Dr. Rona AYBAY, Prof. Dr. l Han ZOY, Prof. Dr. Zafer SKL, Prof. Dr. Yavuz SABUNCU, Prof. Dr. Fazl SALAM, Av. Yekta Gngr ZDEN ve Av. Atila SAVdan olumaktadr.
65

86

Anayasas tarafndan da ngrlm olan yasama organnn yelerin belirlenmesine dahil edilmesi asndan nem tamaktadr. yelerin tmnn veya bir ksmnn, halk tarafndan seilen ve ilemlerini denetleyecekleri organ tarafndan seilmesi, Anayasa Mahkemesine demokratik meruiyet kazandrr.69

TBBnin anayasa yargsnn ve AYMnin adalatrlmas iin balatt yeni bir anayasa hazrlanmasna ilikin almalar, AYMnin 2004 ylnda hazrlatt anayasa yargsnda ve AYMde kkl deiiklikler getiren anayasa nerisi izlemitir. Anlan neride ngrlen en nemli deiikliklerden birisi, mahkemenin ye saysnn artrlarak, iki daire halinde alacak ekilde yeniden yaplandrlmas ve anayasa yarglarnn belirlenmesinde snrl da olsa, TBMMye sz hakk verilmesidir. AYMnin nerisi, mahkemenin on yedi yesinden drdn dolayl ve yar dolayl yntemlerle TBMM tarafndan seilebilmesini olanakl klmaktadr. Buna gre: Parlamento, iki yeyi Saytay bakan ve yeleri arasndan seecek, bir yeyi YKn gsterecei profesr arasndan, bir yeyi de TBBnin gsterecei avukat arasndan seecektir70. Bylece, AYMnin oluumu, nerinin gerekesinde belirtildii gibi, ksmen de olsa yurttalarn iradesinin etkisi ve katks ile gerekleecektir. Ancak, bu etki ve katknn tamamen biimsel olduu, ulusal iradeye gvensizliin en youn ekilde hissedildii 1961 Anayasasnda bile, parlamentoya AYM yelerini belirleme konusunda daha fazla sz hakk verilmi olmas karsnda,71 AYMnin var olan nerisinin, 1961 Anayasasnn da gerisine dt belirtilmitir72. AYM tarafndan hazrlattrlan sz edilen anayasa nerisi, siyasal iktidarn AYMyi siyasallatrma abas olarak sunulmas ve yksek yarg organlarnca yrtlen (zellikle Yargtayn anayasa ikyeti kurumuna ynelik) youn eletiriler nedeniyle u ana kadar yasalaamamtr73.

69

TBB, Trkiye Cumhuriyeti Anayasa nerisi, 2. Basm, Ankara: TBB Yaynlar, 2001, s.93. Kl, Trk Anayasa Mahkemesinin Yeniden Yaplandrlmasna likin neri, s.86. 71 1961 Anayasas Parlamentoya AYMnin toplam on be asl yesinden te birini seme yetkisi vermiti. Bkz.: Any. md. 145/1, Sezer, a.g.e., s.895. 72 Arslan, Anayasa Yargsnda Siyasallama ddialarn Modern Dnya Yalanlyor!, http://www.zaman.com.tr /haber.do?haberno=197762, par.4. 73 Osman Can, apkadan kan Tavanlar, Radikal 2, 24 Temmuz 2005, http://www.radikal.com.tr/ek_ haber.php?ek=r2&haberno=4891 (1 ubat 2008), par.9.
70

87

Son olarak TBB tarafndan 2007 ylnda baka bir komisyona hazrlattrlan74 anayasa nerisinde de AYMnin on yedi yeden oluacak ekilde kurulmas ve drt yenin TBMM tarafndan seilmesi ngrlmektedir75. Anlan nerinin, AYMnin oluumunda ulusal iradeye sz hakk verilmesi asndan yetersiz olduu aktr. Dier taraftan AYMnin demokratik meruiyetini salamak asndan AYMnin yelerinin belirlenmesinde parlamentoya, dolaysyla da ulusal iradeye sz hakk verilmesi konusunda 2001 yl komisyonu nerisinin (md. 156/7), 2007 yl komisyonu nerisine (md. 159/1) stnl tartmaszdr. B. ANAYASA MAHKEMES GREV SRELER AYMnin meruluu ile ilgili tartmalarda ne kan konulardan dierini de, Yksek Mahkeme yelerinin grev sreleri ile ilgili olarak herhangi bir snrlandrmaya gidilmemi olmas ve anayasa yarglarnn nitelikleri ile ilgili konular oluturmaktadr. Anayasa yarglarnn grev sreleri bakmndan herhangi bir snrlandrma ngrlmemi olmas, anayasa yargsnn meruiyeti asndan sakncal olduu; grev sreleri snrlandrlmam ve emekli oluncaya kadar grev yapma olanana sahip olan yarglarn, toplumsal dnmden uzak kalma tehlikesiyle kar karya gelebilecei belirtilmitir76. Gerekten, Trkiyede AYM, hem yasalar iptal etme yoluyla bir yasama fonksiyonu stlenmesi, hem de temel norm olan anayasay yorumlama yetkisine sahip olmasna karn, toplumsal ve siyasal dinamizme kapaldr77. Kukusuz AYMnin byle bir yapda olmasnda, anayasa yarglarnn uzun sre grevde kalma olanana sahip olmalarnn etkisi byktr. Tezin birinci blmnde belirtildii gibi hukuk sistemlerinde anayasallk denetimine yer veren devletlerin ounluunda anlan ilevi yerine getiren yarg yetkisine sahip kurumlarda grev yapan yarglarn grev sreleri deien llerde
TBB 2007 yl anayasa nerisini hazrlayan komisyon, Prof. Dr. Rona AYBAY, Prof. Dr. Fazl SALAM, Prof. Dr. Sheyl BATUM, Prof. Dr. Oktay UYGUN, Do. Dr. Korkut KANADOLU, Yrd. Do. Dr. Ece GZTEPE ve Yrd. Do. Dr. Faruk B L Rden olumaktadr. 75 md. 159/1. TBB, Trkiye Cumhuriyeti Anayasa nerisi, Gelitirilmi ve Gerekeli Yeni Metin, 4. Basm, Ankara: TBB Yaynlar, 2007, s.275. 76 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.50. 77 Can, Anayasa Yargs ve Meruiyet Sorunu, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=6599, par.11.
74

YELER N N N TEL KLER

VE

88

snrlandrlmtr. Buna karn, anayasa yarglarnn grev sreleri iin bir snrlandrma ngrlmemi olan lkemizde anayasa yarglar emeklik ya olan altm be yana kadar grev yapabilme olanana sahiptir. (1961 Any. md. 146/1, 1982 Any. md. 147/1) Bu durumda krk-krk be yalarnda atanan bir anayasa yargcnn yirmiyirmi be yl gibi uzun bir sre bu grevde kalmas olanakl olabilmektedir78. Ancak, birka ayrk lke dnda Avrupa Birlii lkelerinin tamamna yaknnda ve anayasallk denetimine yer veren dier birok lkede, anayasa yarglarnn grev srelerinde snrlandrmaya gidilmitir. lkemizde de bu yndeki yaplacak yasal ve anayasal dzenlemelerin AYMnin meruluunu salamaya katkda bulunmasnn yannda, Belika ve Avusturya dndaki dier btn Avrupa lkelerinde olduu gibi, anayasa yarglarnn grev srelerinin makul bir sre ile snrlandrlmasnn, lkemiz mevzuatnn Avrupa Birlii mevzuatna uyum ilevini de yerine getirecei dnlmelidir. Dier taraftan, anayasa yarglarnn grev sreleri belirlenirken olabildiince dengeler gzetilerek hareket edilmelidir. Anayasa yarglarnn grev sresinin ksalnn olumsuz ynlerinin yannda, srenin uzunluu, dahas yaam boyu yeliin, mahkemeleri toplumun deiim ve dnmnden koparabilme79 olasl unutulmamaldr. Anayasa yarglarnn grev sreleri iin herhangi bir snrlandrma ngrlmemi olmasnn sakncalar mahkemenin ileyiinde ortaya kan olumsuzluklarla snrl deildir. Gerekten, Yksek Mahkeme yelerinin grev sreleri iin bir snrlandrma ngrlmemi olmasnn dier bir sakncas da, anayasa yarglar arasnda grev sreleri asndan ciddi dengesizlikler ve farkllklarn ortaya kma olasldr. zellikle lkemizde kimi anayasa yarglar on, hatta yirmi yl anayasa yargl yapabilirken, baz anayasa yarglarnn grev sreleri bir ya da birka ylla snrl olabilmektedir80. te, anayasa yarglarnn grev sreleri arasnda bu

Tlen, Trk Anayasa Yargs Sisteminin Balca zellikleri ve Sistemde Reform Araylar, s.157. Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.49. 80 Szgelimi, anayasa yarglarndan Yusuf Cemalettin Kseolu, 14.9.1964 ile 19.1.1966 tarihleri arasnda olmak zere bir yl drt ay be gn; Ali Kemal Berkem, 26.4.1973 ile 14.3.1975 tarihleri arasnda olmak zere bir yl on ay yirmi gn; Necdet Darcolu, 18.10.1977 ile 4.5.1991 tarihleri arasnda olmak zere on yl yedi ay on alt gn; Yekta Gngr zden, 11.1.1979 ile 31.12.1997 tarihleri arasnda olmak zere on sekiz yl on bir ay yirmi gn grev yapmtr. Bkz.: AYM, Dnden Bugne Anayasa Mahkemesi, Ankara: AYM Yaynlar, 2007, s.108, 116, 120, 125.
79

78

89

dengesizlik ve farkllklarn giderilebilmesi iin, grev srelerinin snrlandrlmas gerekmektedir. Bu balamda lkemizde anayasa yarglarnn grev sresinin alt yl,81 dokuz yl,82 on iki yl83 gibi belirli bir sre ile snrlandrlmas nerilmektedir AYMlerin meruluu ile ilgili nemli konulardan birisi de, AYMnin yarg yetkisine sahip bir yksek mahkeme olmas ve yarglama iinin yarglar tarafndan yerine getirilen bir ilev olmas karsnda, bu kurumda grev yapan kiilerin yarg olmas ve bu yarglarn nitelikleriyle, yelik gerekleridir. AYMnin yapt anayasaya uygunluk denetiminin etkinlii byk lde anayasa yarglarnn nitelikleri ile ilikilidir84. ncelikle, yarg arlkl yelik yaps anayasaya uygunluk denetiminin daha ok hukukilik denetimi olmas nedeniyle gerekli olmas yannda, ayrca doal kabul edilmelidir85. Ancak AYMde grev yapan kiilerin yarg olmalar yetmemekte; ayn zamanda bu kiilerin grevi yerine getirebilecek niteliklere sahip olmalar da nem tamaktadr. Dier taraftan, yargsal denetimin, anayasalarda ngrlen gvencelere yasama ounluunun uymamasndan doabilecek sakncalar gideren en etkin yol86 olabilmesi iin, anayasa yargc olarak seilecek kiilerin nitelikleri, kendilerinden beklenen ilevleri yapabilmelerine olanak verici olmaldr. Trk hukukunda AYMnin ka yeden oluaca, yelerin belirleme tarz ve anayasa yarglarnda aranacak nitelikler, Anayasa md. 146 ve 2949 sayl Yasa md. 2, 3 ve md. 4te dzenlenmitir. Bu dzenlemeler birlikte deerlendirildiinde Trk anayasa yarglarnn iki ana kaynaktan seildikleri gzlenir. Birinci kayna Yksek Mahkemeler, ikinci kayna ise YK yesi olmayan yksekretim kurumlar retim yeleri, st kademe yneticiler ve avukatlar oluturmaktadr. Anlan dzenlemelere gre, on bir asl ye ve drt yedek yeden oluan AYM yelerinden yedi asl ve yedek ye Yargtay, Dantay, Askeri Yargtay, Askeri Yksek dare Mahkemesi ve Saytay Bakan ve yeleri arasndan seilmektedir. (Any. md. 146/2, 3) Ayrca,
Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.51. Tlen, Trk Anayasa Yargs Sisteminin Balca zellikleri ve Sistemde Reform Araylar, s.157; TBB, Trkiye Cumhuriyeti Anayasa nerisi, s.95. 83 TBB, Trkiye Cumhuriyeti Anayasa nerisi, Gelitirilmi ve Gerekeli Yeni Metin, s.276. 84 Ylmaz Aliefendiolu, Anayasa Yargs ve Trk Anayasa Mahkemesi, Ankara: Yetkin Yaynlar, s.214. 85 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.46. 86 Onar, a.g.e., s.92.
82 81

90

maddede geen yeleri deyimine Yargtay Cumhuriyet Basavcs, Yargtay Cumhuriyet Basavcvekili, Dantay, Askeri Yargtay ve Askeri Yksek Mahkemesi Basavclar da dahildir. (2949 sayl Yasa md. 4/2) AYMye Yargtay ve Dantay yarglarndan ye seilmesi yerinde kabul edilmelidir87. Yargtay yeleri adli yargda, Dantay yeleri de idari yargda uzun yllar grev yaparak teorik alanda kendilerini gelitirdikleri kadar, uygulama asndan da olduka tecrbe kazanmaktadr. Bu yzden anayasallk denetimi yapmaya yetkin olduklar varsaylr. Ayrca bu yndeki uygulama, Avrupa Birlii yesi Almanya, talya ve Avusturyadaki uygulamalarla da paralellik tamaktadr. Almanyada on alt AYM yesinden Askeri alts yarglardan dare seilmektedir88. talya ve Avusturya mahkeme
90

dare

Anayasa olarak

Mahkemelerinin yelerinin bir ksm da yarglardan olumaktadr89. Ancak zellikle, Yksek Mahkemesinin Anayasada yksek dzenlenmesinin idari yargnn btnln bozduu bir yana , bu yksek mahkemeden AYMye ye seilmesine olanak verici dzenlemelere yer verilmi olmasnn yerinde olduu sylenemez. Nitekim bu duruma izin veren Anayasa md. 146nn Danma Meclisi Anayasa Komisyonu ve Milli Gvenlik Konseyi Anayasa Komisyonu gerekesinde buna ilikin bir aklamaya yer verilmemitir91. Askeri Yksek dare Mahkemesi Bakan ve yelerinin aldklar mesleki formasyon ve Bakan
92

edindikleri tecrbeler anayasallk denetimi yapmaya uygun olmad gibi, bu yksek mahkemenin ve yelerinin yapt i AYMnin ilevleriyle de rtmemektedir . stelik Askeri Yksek dare Mahkemesi kontenjanndan seilecek yenin yarg snfndan olma zorunluluu da bulunmamaktadr93. Bu durum, AYMnin meruluunu tartlr hale getirdii gibi, Yksek Mahkemenin verdii kararlar
Dantay yesi olabilmek iin hukuk fakltesi mezunu olma zorunluluunun olmamas bu konuda bir ekince olumasn hakl klabilir. 88 Can, Anayasa Yargs ve Meruiyet Sorunu, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=6599, par.12. 89 Pasquino, Demokrasinin Pekimesinde Yargnn Rol: Eski ve Yeni Demokrasiler, Demokrasi ve Yarg Sempozyumunda Sunulan Tebli, s.153. 90 dari yargnn btnlnn salanmas iin Askeri Yksek dare Mahkemesinin grevleri Dantaya verilmesi ya da bu yksek mahkemenin Dantayda zel bir daire haline getirilmesi nerilebilir 91 Bkz. Sezer a.g.e., s.310. 92 TBB 2001 yl komisyonunun anayasa nerisinde, Askeri Yksek dare Mahkemesinin anayasadan tamamen karlarak, askeri ilem ve eylemelere kar doal idari yargya bavuru esasnn getirilmesi nerilmektedir. Bkz.: TBB, Trkiye Cumhuriyeti Anayasa nerisi, s.91, 101, 102. Ne var ki, yine TBBnin 2007 yl komisyonuna hazrlatt anayasa nerisinde Askeri Yksek dare Mahkemesi, yksek mahkeme olarak dzenlenmitir. TBB, Trkiye Cumhuriyeti Anayasa nerisi Gelitirilmi Gerekeli Yeni Metin, s.302, 303. 93 zbudun, a.g.e., s.374.
87

91

zerinde de kuku yaratmaktadr. Btn bu sebeplerden dolay Askeri Yksek dare Mahkemesinin yksek mahkeme statsne son verilerek, bu mahkemeden AYMye ye seilmesi uygulamas terk edilmelidir. Dier taraftan, Askeri Yargtayn da Anayasada yksek mahkeme olarak dzenlenmesi ve on bir yeden oluan AYMye bir yenin bu yksek mahkemeden ye atanmasna olanak tanyc dzenlemeler de yerinde deildir94. Ancak Askeri Yargtayn uzmanlk alan ile ilgili konularn AYMye yanstlmas asndan TBB 2001 yl Anayasa nerisinde yirmi bir yeden oluan AYMye bir yenin bu mahkemeden atanmasna ilikin neri95 Yksek Mahkemenin ileviyle uyum ierisindedir. Esasnda Askeri Yargtay ve Saytaydan AYMye ye belirlenmesi uygulamasna son verilmesi de nerilebilir. Belki de bu mahkemelerden AYMye atanan yelerin yerine hukukun deiik alanlarnda uzmanlam akademisyenlerin atanmas, AYMye farkl bir dinamizm getirecektir. Kukusuz AYMnin grd ilev, Askeri Yargtay ve Saytayn ilevleriyle olduu gibi Askeri Yksek dare Mahkemesinin yapt ile de ilikilidir. AYMye yaplan anayasaya aykrlk itiraznn ya da AYMye alan iptal davasnn konusunu oluturan yasa ve yasa gcnde kararnameler, bu mahkemenin uzmanlk alan ile ilgili olabilir. Bu yzden Askeri Yargtay, Askeri Yksek dare Mahkemesi ve Saytay kontenjanlarnn baka kategorilere kaydrlmas bu anlamda Yksek Mahkemede bir eksiklik yaratabilir. Ancak bu eksiklik, AYMde grev yapan raportrlerin bir ksmnn bu yksek mahkemenin grev alanlarnda uzmanlam kiilerden seilmesiyle rahatlkla giderilebilir. Bundan dolay, Askeri Yargtay, Askeri Yksek dare Mahkemesi ve Saytaydan anayasa yargc belirleme uygulamasna son verilmesi dnlmelidir.
94

Hukuk devletinin gereklerinden birisi olan yarg birlii ilkesine aykrlk tekil eden Askeri Yargtayn yksek mahkeme olarak dzenlenmesi ve hukuk sisteminde-lkemiz uygulamasnda olduu gibi-askeri yarg dzenine yer verilmesi ada demokratik lkelerin ounda grlmeyen uygulamalardr. Alman ceza yarglamas sisteminde, disiplin mahkemeleri dnda askeri yargnn yeri bulunmad gibi, anlan mahkemelerin kararlarna kar, Federal dare Mahkemesine bavuru esas bulunmaktadr. Fransada, 1962de askeri yarg alannda grev yapan st mahkeme kaldrlarak, yerine Askeri Adalet Mahkemesi kurulmu. Bu mahkemenin grevleri 1963 ylnda kurulan Devlet Gvenlik Mahkemelerine verilmi; anlan mahkemeler de 1981 ylnda kaldrlmtr. ngilterede srf askeri sular ieren davalara bakan askeri mahkemelerin kararlarna kar, sivil temyiz mahkemesine bavurulabilmektedir. Yine ABDde askeri mahkemeler ve Askeri Temyiz Mahkemesi bulunmakla birlikte, Askeri Temyiz Mahkemesinin kararlarna kar, Yksek Mahkemeye bavuruda bulunabilmektedir. TBB, Trkiye Cumhuriyeti Anayasa nerisi, s.90, 91. 95 TBB, Trkiye Cumhuriyeti Anayasa nerisi, s.92.

92

Anlan yksek mahkemelerin anayasa yargc kontenjanlarnn, hali hazrda gndemde olan AYMnin ye saysnn artrlmasna ilikin reform almalarnn sonucuna gre, ya Yargtay ve Dantay ye kontenjanlarna eklenmesi ya da bu kontenjann hukukun deiik alanlarnda uzmanlam akademisyenler ile doldurulmas dnlebilir. Dier taraftan, zellikle Askeri Yksek dare Mahkemesinden AYMye ye atanmas uygulamasna son verilmesinin, AYMyi daha ilevsel klmasnn yannda, bu yndeki dzenlemelerin, ona, ada ve sivil bir grnm verme abalarna yapaca katk gz ard edilmemelidir. Ayrca, asker kkenli yelerin AYMde grev yapmas yntemine son verilmesi, Yksek Mahkemenin objektif tarafszl asndan ortaya kan olumsuzluklarn giderilmesine de yardmc olacaktr96. AYMnin oluumunda yararlanlan ikinci kayna ise, YK yesi olmayan yksek retim kurumlar retim yeleri, st kademe yneticiler ve avukatlar oluturmaktadr. (Any. md. 146/1) ncelikle, Anayasada anayasa yargc belirlenecek kaynaklar arasnda retim yelerinin anlmas, yerinde ve Avrupa Birliine ye kimi lke dzenlemeleriyle de uyum ierisindedir. Ayrca, sradan yasalardan farkl, siyasal, sosyal ve ekonomik yaamn erevesini izen anayasann, anlamlandrlmas, yorumlanmas ve temel ereve dna kmakszn siyasal, sosyal ve ekonomik yaama uyarlanabilmesi bilimsel bir sorundur97. Ancak, Anayasada AYMye ye seilebilecek retim yelerinin hukuk fakltesi mezunu olma art ngrlmemitir. Geri, 2949 sayl Yasa md. 2/a, retim yeleri kontenjanndan anayasa yargc olabilmek iin hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarnda retim yesi olma art gerektirir tarzda dzenlenmitir. Ne var ki, bu kadar nemli bir konunun Anayasada dzenlenmesi gerekirken, siyasi irade tarafndan kolayca deitirilecek yasa ile dzenlenmesi yerinde olmamtr. Ayrca, AYMnin sekin hukukulardan olumas gerei98 bir yana, aldklar formasyon itibariyle hukukla herhangi bir ilgisi olmayan meslek mensuplarna Anayasa ile anayasa yargc olabilme olana salanmas da hakl olarak eletirilmitir99. Dier taraftan,
96

Hekimolu, a.g.e., s.93. Can, Anayasa Yargs ve Meruiyet Sorunu, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=6599, par.12. 98 Aliefendiolu, Anayasa Yargs ve Trk Anayasa Mahkemesi, s.440. 99 Tlen, Trk Anayasa Yargs Sisteminin Balca zellikleri ve Sistemde Reform Araylar, s.156.
97

93

hukukla ilgili saylabilecek iktisat ve siyasal bilimler alanlarnda grev yapan niversite retim yelerinden anayasa yargc belirlenmesine olanak veren dzenleme yerinde 100 gibi grnse de, iktisat ve siyasal bilimler alannda grev alan niversite retim yelerinin, niversite lisans eitimini hukuk fakltesinde tamamlayan retim yeleri kadar hukuk formasyonuna sahip olamayacaklar da bir gerektir. Bu konuda kimi Avrupa lkelerindeki uygulamalara bakldnda anayasa yarglarnn hukuk formasyonuna sahip olmalarna byk nem verildii gzlenir. talya AYMnin yelerinin te ikisi hukuk profesrlerinden olumaktadr. Dierleri de Temyiz Mahkemesi yargc ve yirmi yl akn tecrbesi olan avukat olmaldr. Avusturya anayasa yarglar genellikle profesrler, yksek yarglar, avukatlar ve yksek yneticiler arasndan atanmaktadr. Ayrca, atanma iin hukuk renimi gerekli kouldur101. Yine Federal Almanyada on alt anayasa yargcndan alts yarglk meslei mensuplarndan, geriye kalan on ye kamu hukuku profesrlerinden olumaktadr102. lkemizde ise, AYMde hukuku niteliine sahip olmayan yelerin orannn artmas, ncelikle bu mahkemenin yargsal ilevini olumsuz ynde etkileyebilme olasl yannda103, Trk sistemini Avrupa modelindeki genel eilimin dna karmaktadr104. zellikle AYM yeleri arasnda hibir anayasa hukukusuna yer verilmemi olmas, mahkeme kararlarnn anayasa hukuku bilgisi ve dinamizminden eksik bir ekilde olumasna neden olmaktadr105. Bundan dolay, AYMye yeterli hukuk formasyonu olmayan yeler semek yerine, mahkemede hukuku retim yelerinin saysnn artrlmasna ilikin neriler dikkate alnmaldr106. Ayrca, Yksek Mahkemenin oluumunda hukuku retim yelerine yer verilmemi olmas, Yksek Mahkemenin teorik alandan tamamen kopmasna da neden olabilmektedir. Hukuk biliminin deiik alanlarnda uzmanlam kiilerin AYMye kazandrlmas bilim
zbudun, a.g.e., s.374. Pasquino, Demokrasinin Pekimesinde Yargnn Rol: Eski ve Yeni Demokrasiler, Demokrasi ve Yarg Sempozyumunda Sunulan Tebli, s.153. 102 Can, Anayasa Yargs ve Meruiyet Sorunu, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=6599, par.12. 103 zbudun, a.g.e., s.374, 375. 104 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.45. 105 Can, Anayasa Yargs ve Meruiyet Sorunu, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=6599, par.13. 106 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.48.
101 100

94

dnyasndaki tartmalardan AYMnin de zamannda bilgi sahibi olmas asndan nem tamaktadr107. AYMde hukuk formasyonuna sahip olmayan ye saysnn artma olaslna neden olan dier bir etken de, AYMye st kademe yneticilerinden ye seilmesine ilikin dzenlemelerdir. (Any. md. 146/2, 2949 sayl Yasa md. 4) Hangi st kademe yneticilerinin anayasa yargc olarak seilebilecekleri ise, 2949 sayl Yasa md. 3te belirtilmitir. Buna gre st kademe kontenjanndan YK Bakan ve yeleri, Yksekretim kurumlar rektr ve dekanlar, mstear, mstear yardmcs, general, amiral, bykeli, blge valisi ve valiler anayasa yargc olarak Cumhurbakan tarafndan atanabilecektir. Grld gibi, AYMye ye olarak atanabilecek st kademe yneticilerinin hukuk fakltesi mezunu olma zorunluluu getirilmemitir. Bu durum, Yksek Mahkemenin ileyiini olumsuz etkileme olasln ortaya karmaktadr. Dahas, st kademe yneticiler ierisinde general ve amiralin de saylm olmas, AYMnin ilevini tartlr hale getirmekte ve mahkemenin anayasallk denetimi ilevi ile rtmemektedir. AYM zerindeki meruluk tartmalarna son vermek iin, ncelikle AYMnin geni halk ynlar tarafndan da benimsenip mahkemenin verdii kararlarn herkes tarafndan sayg duyulmasnn salanmas, ald formasyonu itibariyle, anayasallk denetimi yapmaya uygun olmayan meslek mensuplarnn, AYMde grev almasnn nlenmesi arttr. Dier taraftan, anayasa yargc olarak atanacaklar arasnda avukatlara da yer verilmi olmas, mahkemenin ileviyle uyumlu bir dzenlemedir. Ancak, saynn bir ile snrl tutulmas yerinde deildir. Avukatlk mesleinde uzun yllar edindii tecrbe ile anayasallk denetiminde sorunlara dier yelerden zellikle de yarglardan farkl bir bak as ile yaklama yetkinlii kazanan avukatlarn, AYMde daha fazla say ile temsil edilmeleri Yksek Mahkemeye farkl bir dinamizm getirecektir.
107

TBB 2007 yl komisyonu anayasa nerisinde AYM yelerinden ikisinin, genel kamu, anayasa, idare ve ceza hukuku alanlarnda profesr olarak grev yapm kiilerden seilmesi nerilmektedir. (md. 159/3) Bkz.: TBB, Trkiye Cumhuriyeti Anayasa nerisi, Gelitirilmi ve Gerekeli Yeni Metin, 275, 276. Anlan nerinin Yksek Mahkemedeki hukuk formasyonuna sahip retim yesi ann kapatlmas asndan yetersizlii bir yana, akademisyen yelerin sadece genel kamu, anayasa, idare ve ceza hukuku alanlarnda uzmanlam olanlarndan seilmesinin nerilmesi ve hukukun dier alanlarnn ihmal edilmi olmas yerinde deildir. TTB 2001 yl komisyonunun hazrlad neride AYMnin sekiz yesinin hukuk, iktisat ve siyasal bilimler alanlarnda grev yapan retim yeleri, st kademe kamu grevlileri ve avukatlar arasndan seilmesi ngrlmt. (md. 156/5, 6) TBB, Trkiye Cumhuriyeti Anayasa nerisi, s.92, 93.

95

AYMnin meruluu ile yakndan ilgili dier bir konu da, karar gerekelerinin tatmin edici olmas zorunluluudur. lkemizde, Yksek Mahkeme kararlarnn gerekeleri her zaman hukuken gl olmayabilmektedir108. Bundan dolay, yksekretim kurumlar retim yeleri ile st kademe yneticilerinin ve avukatlarn AYMye asl ve yedek ye seilebilmeleri iin; krk yan doldurmu olma, yksekrenim grm olma, yksekrenim kurumlarnda en az on be yl retim yelii yapm olma veya kamu hizmetinde en az on be yl fiilen alm olma ya da en az on be yl avukatlk yapm olma artlarnn getirilmi olmas, yerindedir. Bylece, bu meslek gruplarndan atanacak yeler, mesleklerinde belli bir sre alp mesleki birikim ve tecrbe elde ettikten sonra AYMye ye olabilecektir. Bu durum, mahkemenin ileyiini olumlu ynde etkilemesi yannda, kararlarn hukuki gcn artrc bir etkide de bulunabilir. Dier taraftan, gnmzde uluslararas ilikiler ba dndrc hzda ve younlukta srmektedir. Belki tarihin hibir dneminde devletlerarasndaki ilikiler bu denli eitli ve sayca ok olmamtr. Uluslararas ilikilerdeki bu geliim ve etkileim eitli lke AYMleri arasnda da srmektedir. Her yl anayasa yargs ya da anayasallk denetimi ile ilgili olarak ok sayda uluslararas konferans ve sempozyum dzenlenmektedir. Bu durum, hem devletlerarasndaki ilikileri olumlu ynde etkilemekte, hem de anayasa yarglarnn uluslararas gelimeler hakknda bilgi sahibi olarak, onlara bu gelimeleri takip edip kendilerini yenileme ve ada dnyaya ayak uydurma olana vermektedir. Bundan dolay, anayasa yarglarnn seiminde, hukukun btn alanlarnda bilgili olma ve zellikle de anayasa hukuku bilgisi yannda en az bir yabanc dili iyi seviyede bilme nitelii de aranmaldr109. Son olarak, anayasallk denetiminin anayasa kurallarna uygunluk denetimi olmas nedeniyle, AYM ye kontenjannn yarsnn yarglardan olumas arttr. Dier yarsnn ise, AYMnin siyasal olann normatif erevesini izme ilevine uygun olarak, parlamento ve Cumhurbakan tarafndan, hukukun deiik alanlarnda uzmanlam, niversite retim yeleri ya da hukukular arasndan seilmesi nerilebilir. Bu yndeki

108

brahim . Kabolu, Anayasa Mahkemesinin Zor Seimi, Birgn, 3 Nisan 2008, http://www.birgun.net/writer _index.php?category_code=1187091898&news_code=1207184405&day=03&month=04&year=2008&action=read (12 Mays 2008), par.7. 109 Aliefendiolu, Anayasa Yargs ve Trk Anayasa Mahkemesi, s.441.

96

bir dzenlemelerin Trk anayasal dzeninin 1980 askeri mdahalesiyle en aza indirgenen demokratiklik niteliinin geri kazandrlmasna yapaca katk gz ard edilmemelidir110. III- ANAYASA MAHKEMES N N GREVLER L K S AYMnin grevleri Anayasa ve 2949 sayl Yasada dzenlenmitir. Bunlar: Yasalarn, yasa gcnde kararnamelerin, TBMM tznn tamamnn veya bunlarn belirli madde ve hkmlerinin ekil ve esas bakmndan Anayasaya aykrl iddiasyla alan iptal davalarna bakmak (Any. md. 148/1, 2949 sayl Yasa md. 18, bent. 1); Mahkemelerce kendisine Anayasa md. 152e gre gnderilen ileri ve Yce Divan sfatyla alrken veya siyasi partilerin kapatlmasna ilikin davalarda ayn madde gereince n sorun olarak bakmas gereken ileri karara balamak (2949 sayl Yasa md. 18, bent. 2); Cumhurbakann, Bakanlar Kurulu yelerini, AYM, Yargtay, Dantay, Askeri Yargtay, Askeri Yksek dare Mahkemesi bakan ve yelerini, basavclarn, Cumhuriyet Basavc Vekilini, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu ve Saytay bakan ve yelerini grevleri ile ilgili sulardan dolay Yce Divan sfatyla yarglamak (Any. md. 148/3, 2949 sayl Yasa md. 18, bent. 3); Siyasi partilerin kapatlmas hakkndaki davalara bakmak (Any. md. 69/5, 2949 sayl Yasa md. 18, bent. 4); Siyasi partilerin mal edinimleriyle, gelir ve giderlerinin kanuna uygunluunun denetimini yapmak (Any. md. 69/4, 2949 sayl Yasa md. 18, bent. 5); Milletvekillerinin yasama dokunulmazlklarnn kaldrlmasna veya milletvekilliklerinin dmesine veya milletvekili olmayan bakanlarn dokunulmazlnn kaldrlmasna TBMMce karar verilmesi hallerinde, ilgililerin Anayasa veya tzk hkmlerine aykrlk iddiasna dayanan iptal istemlerini karara balamak (Any. md. 85, 2949 sayl Yasa md. 18, bent. 6) ; Uyumazlk Mahkemesine Bakanlk edecek yeyi kendi yeleri arasndan semek (Any. md. 158/2, 2949 sayl Yasa md. 18, bent. 7); Anayasa ile verilen dier grevleri yerine getirmektir. (Any. md. 148/6, 2949 sayl Yasa md. 18, bent. 8) Ancak, bu tezde AYMnin yukarda saylan btn grevleri ayr ayr anlatm konusu yaplmayacaktr. Tersi durum, bu almann konusuna ve ieriine aykr bir
110

VE MERULUK

Can, Anayasa Yargs ve Meruiyet Sorunu, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=6599, par.6.

97

durum ortaya karrd. Bu yzden, tezin bu blmnde AYMnin anlan baz grevleri meruluk tartmalar ekseninde anlatm konusu yaplacaktr. Burada ncelikle iptal davas ve bununla balantl olan AYMnin meruluunu ilgilendiren konulara deinilecektir. Ayrca, anayasaya aykrln dier mahkemelerde iddia edilmesi durumunda ortaya kan ve meruluk tartmalar ile ilgili sorunlar anlatm konusu yaplacaktr. AYM kararlarnn hukuki gc meruluk ilikisi arasndaki sorunlar, henz hukukumuzda var olmayan ve fakat AYMde ve anayasa yargsndaki reform almalar kapsamnda Trk hukukuna da getirilmesi nerilen anayasa ikyeti kurumu da bilgi verilmesi dnlen konular arasndadr. AYMnin siyasi partiler hakknda alan kapatma davalarna bakma grevine ise, anayasa yargsnn ilevlerinden birisi olan kii hak ve zgrlklerinin korunmas ilevi ile balantl olarak ilgili blmde yer verilecektir. A. PTAL DAVASI VE MERULUK L K S

Bilindii gibi, anayasa yarglamas mekanizmasnn ba aktr olan AYM kendiliinden harekete geerek anayasallk denetimi yapamamakta ve fakat belli kii ve kurumlarn bu yndeki bavurularna gereksinim duymaktadr. Bu bavuru, iptal davas ve itiraz yolu olmak zere iki yntemle yaplabilmektedir. ptal Davas ad verilen bavuru trnde, Anayasada belirtilen belli kii ve kurumlarn ilgili hukuki ilemlerin ekil ve/veya esas ynnden anayasaya aykrl savyla dava konusu normun iptali istemi sz konusudur111. Soyut norm denetimi de denilen iptal davas112, anayasaya aykr hkmlerin yrrlkten kaldrlmas amacyla getirilmi bir kurumdur113. ptal davasnn anayasallk denetiminin meruluu ile yakndan ilgili konularndan birisini, AYMde iptal davas ama hakkna sahip olanlarn ya da davaclarn kimler olaca sorunu oluturmaktadr. Bu konu, anayasa yargsnn meruluu ile ilgili olduu kadar, AYMlerin meruluu ile de yakndan ilgilidir. 1961 Anayasasnda AMYye iptal davas aabilecek kii ve kurumlar konusunda gerek anayasa yargsnn meruluunu, gerekse de AYMnin meruluunu
Tlen, Trk Anayasa Yargs Sisteminin Balca zellikleri ve Sistemde Reform Araylar, s.158. Yavuz Atar, Trk Anayasa Hukuku, Gncelletirilmi 3. Basm, Konya: Mimoza Yaynlar, 2005, s.304. 113 AYM, 11.2.1971. E. 1971/3, K. 1971/17 (AYMKD, S. 9), s.305-308. Belirten: Ylmaz Aliefendiolu, Trk Anayasa Yargsnda ptal Davas ve tiraz Yolu, Anayasa Yargs, S. 1, Ankara: AYM Yaynlar, 1984, s.105.
112 111

98

glendirici ve gzetici dzenlemelere yer verildii sylenebilir.

Gerekten, 1961

Anayasas AYMye iptal davas aabilecek ya da AYMde davac olabilecek kii ve kurumlar belirlerken, olduka liberal bir tutum izlemitir. Anayasa, iptal davas ama olanana sahip olanlar sadece siyasi kii ya da organlarla snrl tutmam; bunlarn yannda kimi kurum ve kurululara da iptal davas ama olana vermiti. 1961 Anayasasna gre yasalarn, Parlamento tzklerinin ya da bunlarn belirli madde ve hkmlerinin anayasaya aykrl savyla, AYMye dorudan iptal davas ama hakk olanlar unlardr: Cumhurbakan, yasama meclislerindeki siyasi parti gruplar, TBMMde grubu bulunan siyasi partiler ve son milletvekili seimlerinde geerli oylarn en az yzde onunu alan siyasi partiler, Cumhuriyet Senatosu ve Millet Meclisinin ye tam saysnn en az altda biri tutarndaki yeler, kendi varlk ve grevlerini ilgilendiren alanlarda Yksek Hkimler Kurulu, Yargtay, Dantay, Askeri Yargtay ve niversiteler. (Any. md. 149/1) Yukarda belirtilen dzenlemeler ile AYMde davac olabilecek kii ve kurumlarn meruluunu hedeflenen saysnn salama yazl geni tutulmas, anayasallk kabul denetiminin edilmekteydi. zamanda ve AYMnin anlan yaama asndan olarak zorunlu Ayrca gerek

dzenlemeler anayasal demokrasi ve hukuk devleti ilkelerinin sadece ulalmas idealler kalmayp, ayn uygulanmasnn birer ifadesini oluturmaktayd. Ne var ki, 1982 Anayasasnda benimsenen dzenlemelerle, anlan demokratik kazanmlar teker teker geri alndktan baka, anayasallk denetiminin ve AYMnin meruluu olduka rselenmitir. 1982 Anayasasnn benimsedii dzende, AYMye dorudan iptal davas aabilecek kii ve kurumlarda snrlandrmaya gidilmesinin yan sra; 1961 Anayasasnda bu olanan verildii siyaset d kurumlara iptal davas ama hakk verilmemitir. Yaplan anayasal dzenlemeler ile AYMye dorudan iptal davas ama hakk Cumhurbakan, iktidar ve anamuhalefet partisi Meclis gruplar ve TBMM ye tamsaysnn en az bete biri tutarndaki yelere tannmtr. (Any. md. 150) ptal davas ama olanann iktidar ve anamuhalefet partisi meclis gruplar ile snrlandrlp, Mecliste grubu bulunan ya da grubu bulunmayan dier siyasi partilerin dlanm olmas, iptal davas ama hakknda gereksiz ve demokratik ilkelerle badamayan bir

99

daraltma yaratmtr114. Ayrca parlamenter sistemin lkemiz uygulamasnda yasama organna hkim olan parti ile hkmeti kuran partinin ayn olmas, Trk siyasi parti yapsnda sk bir parti disiplini olmas, parlamentoda yasa tekliflerinden ok yasa tasarlarnn yasalama olana bulmas, dier deyile iktidar partisinin istemedii yasa tekliflerinin yasalama olanann olmamas karsnda, iktidar partisi grubuna iptal davas ama hakknn verilmesi, anayasallk denetiminin ilevleri asndan kayda deer bir anlam ifade etmemektedir115. Dier taraftan, iktidar birden fazla siyasi partinin paylamas durumunda, e deyile koalisyon hkmeti varsaymnda iptal davas ama hakknn en fazla yeye sahip parti grubu ile snrlandrlmas da yerinde bir dzenleme olmamtr. (Any. md. 150) Koalisyon hkmetinde yer almann bir takm gereklilik ve zorunluluklaryla, anayasaya aykr bir yasann karlmasna destek vermek zorunda kalm ve fakat ye says iktidardaki dier parti ya da partilerden daha az olan koalisyon orta siyasi parti ya da partiler, grup olarak anayasallk denetimi mekanizmasn harekete geirerek, anayasaya aykr yasay iptal ettirebilirdi. 1982 Anayasasnda AYMye iptal davas aabileceklerin tamamnn siyasal sistemdeki kii ve kurumlardan olumas, siyaset dndaki kii ve kurumlara bu olanan tannmam olmas, iki nemli sakncay beraberinde getirmitir. Bunlardan birincisi siyasetin yargsallamasdr. Dieri ise, yargya, yargsal yetki amnda bulunduu sulamasnn daha kolay yneltilebilmesidir. Bu balamda siyasal sistemdeki aktrlerin anayasa mahkemelerine yaptklar bavurularn, siyasal sorunlarn zmnde mahkemeleri devreye sokmakla siyasetin yargsallamasna neden olduklar116 belirtilmitir. zellikle son dnemde lkemizdeki tartmalar siyasetin yargsallamas ve yargnn siyasallamas etrafnda yaplmaktadr. Gerekten,
114

Danma Meclisi Anayasa Komisyonu md. 150nin gerekesinde, 1961 Anayasasnda dava ama hakk tannp da yeniden dzenlenen madde ile bu hak tannmayanlar gerek Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn bete biri marifetiyle ve gerek genel mahkemelerde aacaklar dava yoluyla, haklarnda uygulanacak kanun hkmlerinin Anayasaya aykrln iddia edebilirler. Bu imkn varken ayr bir dava hakk tanmak gereksiz grlmtr. denmektedir. Bkz.: Sezer, a.g.e., s.316. Esasnda bu sav ayn zamanda iktidar ve anamuhalefet partileri gruplarna iptal davas ama olana tannmad durumda da ileri srlebilirdi. Onlarda TBMM ye tamsaysnn bete biri marifetiyle iptal davas aabilir ya da genel mahkemelerde davac ve daval olduklarnda anayasaya aykrlk itiraznda bulunabilirlerdi! 115 Milli Gvenlik Konseyi Anayasa Komisyonunun md. 150nin gerekesinde iptal davas ama hakknn iktidar partisine verilmemi olmasnn eliki yaratacandan bahsedilmise de bu elikinin ne olduu aklanmamtr. Bkz.: Sezer, a.g.e., s.317. 116 Ergl, a.g.e., s.131.

100

anayasaya uygunluk denetimi siyasal alanda nemli sonulara neden olmaktadr117. AYMnin siyasete dorudan etki eden her kararndan sonra kimi siyaseti, gazeteci ve bilim adamlarnn, AYMnin verdii kararlar ile siyaset alann olduka daraltt, siyasetin AYM kararlarna gre ekillenmek zorunda kald eletirileri oka duyulmaktadr. Bunun hemen arkasndan gelen eletiriler ise, yksek mahkemenin yargsal yetki amna yneldii, yargnn ideolojik ve siyasal davrand ynndedir. Kukusuz yargnn siyasal alana mdahale etmesi ve kendisine verilen yetkileri ama eilimi gstermesi demokrasi asndan tehlikeli olduu gibi, byle bir durum demokrasilerde meruluun genel oyla ortaya kt ulus iradesiyle de badamaz. AYMye iptal davas aabilecek kii ve kurumlarn siyasal olanlar ile snrlandrlm olmas, siyasal kii ve kurumlar tarafndan yaplan bavuru sonucunda verilen kararlarn yksek mahkemeyi kart siyasallar ve onlarn taraftarlar asndan ak hedef haline getirmektedir. Ayrca, yksek mahkemeye yargsal yetki amnda bulunduu sulamalar daha kolay yneltilmektedir. Bu durum, zellikle son zamanlarda lkemizde iktidar partisi ve onun taraftarlarnn AYMyi eletirmelerine neden olurken, geni halk ynlarnn yargya ve zellikle de yksek mahkemeye olan gvenlerini zedelemekte; zaten, meruluk krizi ierisinde bulunan Trk Anayasa yargsnn ve Trk AYMnin meruluu sorununu daha da derinletirmektedir. Bu ksr dngye son verilmesi ve atma ortamndan klmas iin anayasallk denetimine bavurma olana bulunan kii ve kurumlarn saysnn artrlmas ve bu konuda siyaset d kii ve kurumlara arlk verilmesi zorunluluktur. Anayasallk denetimine bavurma olana bulunan kii ve kurumlarn saysnn artrlmas ve bu konuda siyaset d kurumlara yer verilmesi, siyasetilerin iptal davas amaktan kandklar, parlamento yelerine bir takm imtiyazlarn tannd yasalar ve ormanlk alanlarla ilgili konularda karlan yasalar bakmndan da nemlidir118. Ayrca parti disiplini, lider sultas, siyasi ve ekonomik rant kayglaryla AYMye iptal bavurusunda bulunamayan ya da bulunmayan siyasi kii ve kurumlar yerine, siyaset
117

M. Tevfik Glsoy, zgrlklerin Korunmasnda Anayasa Yargsnn Yeri ve Meruluu, 1. Basm, Ankara: Yetkin Yaynlar, 2007, s.79. 118 Aliefendiolu, Anayasa Yargs ve Trk Anayasa Mahkemesi, s.205.

101

d kii ve kurumlar iptal davas aarak, anayasaya aykr yasalarn uygulanmasn nleyebilirler. B. ANAYASAYA AYKIRILIIN D ER MAHKEMELERDE LER SRLMES VE MERULUK L K S Anayasallk denetimi mekanizmasn harekete geirebilen kii ve kurumlar nceki blmde anlatlanlarla snrl deildir. Bunlara ek olarak yurttalar ve tzel kiilerde baz artlarla bu hakka sahip klnmtr. u farkla ki; yurttalar ve tzel kiiler iptal davas aamamakta ve fakat onlar sadece anayasaya aykrlk itiraznda bulunarak, AYMye dolayl olarak bavurabilmektedir. Defi yolu da denilen119 itiraz yolu herhangi bir somut uyumazlkta davann taraf olan gerek ve tzel kiilerin yerel mahkemelerde ya da ilk derece mahkemelerinde anayasaya aykrlk savn ileri srmelerini ifade eder. Ancak, anayasaya aykrlk itiraznda bulunabilme ya da itiraz yoluna bavurabilme sk artlara balanmtr. Buna gre; somut norm denetimi olarak da anlan120 anayasaya aykrlk itiraznda bulunabilmek iin, ortada baklmakta olan bir davann olmas, davaya bakan merciin mahkeme niteliinde olmas, itiraz konusu yasa ya da yasa gcnde kararnamenin anlan davada uygulanacak norm olmas, davaya bakan mahkemenin itiraz konusu hkm anayasaya kendiliinden aykr grmesi ya da davann taraflarndan birisinin olaan mahkemeye bu ynde bir itiraz yneltmi olmas gerekmektedir. (Any. md. 152/1) Anayasaya aykrlk itiraz konusunda 1961 ve 1982 Anayasalarnda yer alan dzenlemelerin ilk bakta birbiriyle paralellik arzettii sanlsa da, gerekte iki anayasa, konuyu ok farkl bak asyla ele alm ve dzenlemitir. 1982 Anayasas md. 152/3 ile, bir davaya bakmakta olan olaan mahkemenin bakt davada uygulanacak yasa ya da yasa gcnde kararname hkm ya da hkmlerini anayasaya aykr grmesi veya davann taraflarndan birisinin anayasaya aykrlk iddiasnn ciddi olduunu kabul etmesi durumunda, AYMnin bu konuda karar verinceye kadar, en fazla be ay sreyle olaan mahkemeye davay geri brakma olana verilmitir. Be aylk sre iinde AYM anayasaya aykrlk itiraz ile ilgili bir karar vermezse mahkeme, davay yrrlkteki
119 120

Erdoan Tezi, Anayasa Hukuku, 12. Basm, stanbul: Beta Yaynlar, 2007, s.201. Hekimolu, a.g.e., s.240 vd.

102

yasa hkmlerine gre zecektir. Bylelikle, anayasallk denetimi yapma yetkisi AYMnin tekeline braklm olmaktadr121. 1961 Anayasas ise, yapld dnemde kimi Avrupa anayasalarnn bile, ngrmedii biimde temel hak ve zgrlkler assndan liberal olma122 niteliine uygun olarak, konuyu hukukun stnln esas alan bir bak asyla ele alm ve AYMnin, bavurunun kendisine geliinden itibaren alt aylk sre iinde kararn vermemesi durumunda olaan mahkemelere, anayasaya aykrlk iddiasn kendi kansna gre zmleyerek, davay yrtme yetkisi vermitir. Bylece, olaan mahkemeler dolayl da olsa anayasallk denetimi yapma olanana sahip klnmtr123. 1961 Anayasasnn konuya ilikin dzenlemeleri, 1982 Anayasasnn ilgili dzenlemelerine gre iki bakmdan stnlk tamaktadr. ncelikle, 1961 Anayasas dzenlemeleri, 1982 Anayasas gibi olaan mahkemelere; en azndan AYMnin kararnn esas hakkndaki kararn kesinlemesinden sonra gelmesi olaslnda, anayasaya aykr bir yasa ya da yasa gcnde kararname hkmlerine gre karar verme zorunluluu getirmemitir. kinci olarak da, 1961 Anayasas, 1982 Anayasas gibi olaan mahkemelere sadece gnderme ve bekleme124 gibi bir fonksiyon yklememekte ve fakat anlan sre ierisinde AYM kararnn gelmemesi durumunda, anayasaya aykrlk savn kendi kansna gre zmleyerek, davay sonulandrma yetkisi vermitir. Bylelikle, 1961 Anayasas, olaan mahkemelere anayasallk denetimi ile ilgili aktif bir rol vermitir. Kukusuz 1961 Anayasasnn bu dzenlemeleri demokratik ilkeler, oulcu demokrasi ve hukuk devleti ilkeleriyle uyum ierisindedir.

Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.91. Ergl, a.g.e., s.126. 1961 Any. md. 151. Ne var ki, mlga 44 sayl Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakknda Kanun md. 27, Bir davaya bakmakta olan mahkeme: O dava sebebiyle uygulanacak kanun hkmlerini Anayasaya aykr grrse, bu yoldaki gerekeli karar; veya taraflardan birinin ileri srd aykrlk iddiasnn ciddi olduu kansna varrsa, taraflarn bu konudaki iddia ve savunmalarn ve kendisini bu kanya gtren grn aklayan karar, Dosya muhtevasnn mahkemece bu konu ile ilgili grlen tasdikli suretleriyle birlikte Anayasa Mahkemesi Bakanlna gnderir. Mahkeme, Anayasa Mahkemesinin bu konuda verecei karara resmen ttla kesbedinceye kadar, davay geri brakr. Anayasa Mahkemesi, iin kendisine geliinden balamak zere ay iinde kararn verir. hkm iermektedir. Anayasaya aykr bu dzenlemeden dolay 1961 Anayasas dneminde olaan mahkemeler fiili olarak anayasallk denetimi yapamamlardr. Ayrca Any. md. 151deki alt aylk sre maddenin ilk eklinde ay olarak dzenlenmiti. Ancak, 20.9.1971 tarih ve 1488 sayl Yasa md. 1/34 ile alt ay olarak deitirilmitir. Bkz.: Sezer, a.g.e., s.897, 898. 124 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.92.
122 123

121

103

Buna karlk, 1982 Anayasasnn dzenlemeleri ise anlan ilkelerle tam bir kartlk tamaktadr125. Dier taraftan, AYMnin be aylk sre ierisinde anayasa aykrlk itirazn sonulandrmamas durumunda, olaan mahkemelerin yarglarnn davay yrrlkteki yasa hkmlerine gre karara balamalarna ilikin dzenlemeler, Anayasa md. 138deki yarglarn, srasyla anayasaya, yasaya ve hukuka uygun olarak vicdani kanlarna gre karar vereceklerine ilikin kurala ve Anayasa md. 11deki Anayasann stnl lkesine ters dt aktr. Bu konuda 1961 Anayasasndaki uygulamaya dnlmesi gerekmektedir126. C. ANAYASA L K S Kukusuz bir kurumun meruiyeti ile etkinlii arasnda sk bir iliki vardr. Bu karsama AYMler iin de geerlidir. AYMnin kararlarnn hukuki gc ve etkinlii lsnde, AYMnin meruiyetinin varlndan ya da bu meruiyetin gcnden sz edilebilir. Gerek 1961 Anayasas, gerekse 1982 Anayasas, kararlarnn gc ve etkinlii ile balantl olarak AYMnin meruiyetini glendirici dzenlemelere yer vermitir. Gerekten, her iki Anayasaya gre, AYM kararlar kesindir. Kararlar yasama, yrtme ve yarg organlarn, btn idare makamlar, gerek ve tzel kiileri balar. (1961 Any. md. 152/1, 5 ve 1982 Any. md. 153/1, 6) Ancak, her iki anayasada da kararlarn gerekelerinin yazm iin belirli bir sre ngrlmemi olmas byk bir eksiklik olarak kabul edilmelidir. MAHKEMES KARARLARI VE MERULUK

1982 Anayasasnn Anayasaya Aykrln Dier Mahkemelerde leri Srlmesi madde balkl md. 152nin Danma Meclisi Anayasa Komisyonunun gerekesinde anayasallk denetimi yapmakla grevli bir mahkeme varken olaan mahkemelere byle bir yetkinin verilmesinin Yarg Birlii lkesine ters dtnden sz edilmekte. Milli Gvenlik Konseyi Anayasa Komisyonu ise bu konu da sessiz kalarak anlan gerekeyi kabullenmi grnmektedir. Bir taraftan Yarg Birlii lkesinin zedelenecei gerekesiyle yerel mahkemelere anayasallk denetimi yapma yetkisinin verilmemesi, dier taraftan da Anayasada, Yargtay ve Dantayn yannda Askeri Yargtay ve Askeri Yksek dare Mahkemesi gibi saylar neredeyse onlar bulan yksek mahkemelere yer verilmi olmas birbiriyle elimektedir. Bu dzenlemeler ayn zamanda lkemizde yksek mahkeme enflasyonu yaanmasna neden olmaktadr. Madde gerekeleri iin Bkz.: Sezer, a.g.e., s.318. 126 Aliefendiolu, Anayasa Yargs ve Trk Anayasa Mahkemesi, s.202.

125

104

AYMnin kararlarnn etkinliini rseleyen; daha da nemlisi, kararlarn meruluunun sorgulanmasna neden olan etkenlerden en nemlisi, AYMnin nne gelen dava ile ilgili olarak uzun sre karar vermemesi; kararn verdikten sonra kararn gerekesini uzunca zaman sonra yazarak aklamasdr. yle ki, AYM karar vermekte ve gerekesinin yazlp, Resmi Gazetede yaynlanmasn beklemek be yl, bazen alt yl, hatta yedi yl bulabilmektedir127. Bu uygulama, hukuki gvenlii ortadan kaldrmasnn yannda, anayasaya aykr olduu gerekesiyle iptal edilen bir yasann uzun sre yrrlkte kalmasna neden olarak, hukuk devleti ilkesine aykrlk oluturmaktadr. Bylelikle, stn hukuk olan anayasaya uyulmasn salamak iin getirilen yaptrm mekanizmas olarak anayasa yargs128 ve AYMnin kendisi, anayasann uygulanmasna engel oluturmaktadr. Bu durum, mahkemenin varlk nedenlerinden en nemlisini oluturan anayasann uygulanmasn ve stnln salama ilevi ile byk bir eliki ierisindedir. Kukusuz AYMnin i yknn ar olduu, mahkemenin bakt davalarn ok kapsaml olmas nedenleriyle davalarn fazla alma gerektirdii ve bu yzden de yarglamann tamamlanmasnn zaman ald savlar ileri srlebilir. Ancak, btn bu nedenler, bir davann gerekesinin yazlmas iin alt ya da yedi yl gibi uzun bir zaman beklenmesine mazeret saylmamaldr. Dier taraftan, AYM tarafndan verilen bir iptal ya da parti kapatma kararnn yllar sonra
129

yrrle

girii,

kararn

hukuki
130

inandrclna,

mahkemenin

saygnlna

ve varlk nedenine glge drebilir

. Karar tarihi ile gereke yazm

arasndaki zaman aralnn uzunluu, AYMnin ilevleriyle eliebilir131. Bundan dolay, AYMnin kararn verdikten sonra gerekesinin yazlmas iin, kararlarn etkinliini azaltacak kadar uzun olmayan; ancak, mahkemenin hukuksal adan nitelikli bir gereke yazmasn da engeller tarzda olmayan belirli bir srenin
127

Kararlara birka rnek vermek gerekirse: AYM, Karar tarihi: 26.6.1993. E.1992/29, K.1993/23, (R.G., 23.12.1999, S. 23915), Yazlma sresi: alt yl be ay yirmi dokuz gn. Karar Tarihi 7.12.1993, E.1993/37, K.1993/56, (R.G., 26.12.1999), Yazlma sresi: alt yl on dokuz gn, Karar tarihi: 18.7.1994. E.1994/48, K.1994/58, (R.G., 17.2.2000, S. 23965), Yazlma sresi: be yl alt ay yirmi dokuz gn, Karar tarihi: 27.9.1995. E.1995/13, K.1995/51, (R.G., 28.11.2002, S. 24950), Yazlma sresi: yedi yl iki ay bir gn, Karar tarihi: 4.12.1996, E.1996/52, K.1996/45, (R.G. tarihi: 4.4.2003, S. 25069), Yazlma sresi: alt yl drt ay, Karar tarihi: 24.6.1997. E.1996/56, K.1997/58, (R.G., 13.1.2005, S. 25699), Yazlma sresi: yedi yl be ay on dokuz gn. 128 Ergl, a.g.e., s.80. 129 Kabolu, Anayasa Yargs, s.52. 130 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.61. 131 Kabolu, Anayasa Mahkemesinin Zor Seimi, http://www.birgun.net/writer_index.php?category_code= 1187091898&news_code=1207184405&day=03&month=04&year=2008&action=read, par.7.

105

normatif olarak dzenlenmesi arttr. Bu konuda Fransada Anayasa Konseyi iin ngrlen dzenleme rnek alnabilir. Gerekten, kimi hukuki ilemlerin henz yrrle girmeden anayasallk denetimine tabi tutulmasna izin veren nleyici ya da nsel (a priori) denetimin benimsendii Fransada132, Anayasa Konseyi; Cumhurbakan, Babakan, Millet Meclisi Bakan ve Senato Bakannn, 60 milletvekili veya 60 senatrn Parlamentoca oylanan organik ve olaan yasalarn, uluslararas antlamalarn, yasama Meclisleri itzklerinin kendisine dorudan intikal ettirilmesinden itibaren bir ay ierisinde ad geen ilemlerin anayasaya uygunluu konusunda karar vermek durumundadr133. Bu balamda, Trk AYMnin verdii kararlarn gerekelerini yazmas iin, iki ay gemeyen bir srenin verilmesi ve bu srenin normatif olarak belirlenmesi nerilebilir. AYM kararlar ve meruluk ilikisi balamnda en nemli konulardan birisini, yksek mahkeme kararlarnn etki ve gcnn snrlar sorunu oluturmaktadr. Mahkeme kararlarnn etki ve gcnn snrlar dorudan mahkeme kararlarnn balaycl ile ilgilidir. Yksek Mahkeme kararlarnn balaycl konusunda anayasa koyucu normatif olarak gerekli dzenlemeleri yapmtr. Buna gre: Anayasa Mahkemesi kararlar kesindir. (Any. md. 150/1) Anayasa Mahkemesi kararlar hemen Resmi Gazetede yaymlanr ve yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn, gerek ve tzel kiileri balar. (Any. md. 150/6) AYMye iptal davas yoluyla ya da itiraz yoluyla gelen anayasaya aykrlk savlar sonucunda verilen kararn kapsam ve sonular bakmndan bir ayrm yaplmamtr134. Balayclk nitelii, kararlarn gerekelerini de kapsar. Yksek mahkeme, kendisine alan bir iptal davasnda Any. md. 153/6y yorumlarken, yasama organnn, AYMnin iptal ile sonulanan bir kararndan sonra ayn konuda yeni bir dzenleme yapmas durumunda,
132

Glsoy, a.g.e., s.185, 186. Fransa 1958 Anayasas md. 61. Belirten: Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.314. 134 Bkz.: AYM, 8.4.1963, E.1963/16, K.1963/83 (AYMKD, S. 1, 1963), s.194-210. Belirten: Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.63. 1961 Anayasasnda mahkemelerden gnderilen aykrlk iddialar zerine verilen iptal kararlarnn yalnz taraflar balayc olmasna karar verilebilmesi ayrk olarak kabul edilmiti. 1961 Any. md. 152/4. Ancak, 1982 Anayasasnda AYMye yalnz taraflar balayc karar verme yetkisi verilmemitir. AYMye anlan trde karar verme yetkisinin verilmesi, zellikle grlmekte olan bir davada uygulanacak kuraln olay srasnda yrrlkte olduu ve fakat davann incelenmesi srasnda anlan kuraln yrrlkten kalkmas olaslnda nem kazanmaktadr. Bu adan 1961 Anayasas dneminde olan; ancak, 1982 Anayasasnda kaldrlan bu yetkinin tekrar AYMye tannmas nerilmektedir. Bkz.: Aliefendiolu, Anayasa Yargs ve Trk Anayasa Mahkemesi, s.205.
133

106

bu dzenlemenin yaplmas srecinde AYM kararnn iptal gerekesinde gsterilen iptal nedenleri ile bal olduuna ve AYM kararlarnn balayc olma zelliinin bunu gerektirdiine dikkat ekmitir135. AYM kararlarnn gerekeleriyle de bal olan yasayc yeni bir yasal dzenleme yaparken ya da var olan bir yasada deiiklik yaparken, bu gerekelere gre hareket etmek zorundadr. Tersi durumda, yapt yasal dzenleme AYM tarafndan iptal edilmekten kurtulamayacaktr. Bylelikle, AYMnin normatif sreci kilitleme teknik olanana sahip olduu ortaya kmaktadr136. Tezin AYM kararlar ve meruluk ilikisi erevesinde ortaya kan kimi sorunlarn anlatm konusu yaplaca bu blmnde, anlan sorunlarn zm iin yaplan nerilere yer verilecektir. Ayrca yeri geldike AYMnin doktrinde tartma konusu olmu kimi kararlarndan da sz edilecektir. Kukusuz, AYMnin 1982 Anayasas dneminde doktrinde en ok tartma konusu olmu kararlar arasnda yorum kaydyla uygunluk tekniini kullanarak verdii kararlar ve zellikle de trban karar saylabilir. 1. Yorum kaydyla Uygunluk Kararlar ve Trban Karar

Kelsen, bir yasann iptal edilmesinin genel norm koyma ile ayn anlama geldiini; dolaysyla da, bir yasann iptal edilmesi ile onun yaplmasnn ayn nitelikte olduunu belirtmiti. Bundan dolay, Kelsen, AYMleri negatif yasa koyucu olarak nitelendirmiti137. Ancak, yasa koyucunun gerek AYM kararlarnn gerekeleriyle de bal olmas, gerekse AYMnin sahip olduu normatif sreci kilitleme olanann en ok hissedildii yorumlu red kararlar ya da yorum kaydyla uygunluk kararlar yksek mahkemeyi olumlu yasayc, e yasayc hatta yasaycnn da stnde bir kurum haline getirmektedir. Konunun anayasa yargsnn ve AYMlerin meruluu ile yakndan ilgili olmas sebebiyle, yorum kaydyla uygunluk kararlar doktrinde en ok tartmal
135

AYM, 24.5.1988. E.1988/11, K.1988/11, (AYMKD, S. 24, 1988), s.170. Bakr alar, Hukukla Kavranan Demokrasi ya da Anayasal Demokrasi , Anayasa Yargs, S. 10, Ankara: AYM Yaynlar, 1993, s.239. 137 Belirten: zbudun, Anayasa Yargs ve Demokratik Meruluk Sorunu, s.346.
136

107

konulardan birisi olarak karmza kmaktadr. Bu konuda, AYMnin, Trkiyede son gnlerde de gndemi igal eden trbanla ilgili 1990 ylnda verdii karar anlabilir. Olay ksaca hatrlanacak olursa: 2547 sayl Yksekretim Yasas Ek md. 16ya 3511 sayl Yasa md. 2 ile Yksekretim kurumlarnda, dershane, laboratuar, klinik, poliklinik ve koridorlarda ada kyafet ve grnmde bulunmak zorunludur. Dini inan sebebiyle boyun ve salarn rt veya trbanla kapatlmas serbesttir. eklinde bir fkra eklenmiti. Ancak AYM, kendisine yaplan iptal bavurusu zerine bu fkray iptal etmiti138. Yasa koyucu daha sonra 3570 sayl Yasa ile Yksekretim Yasas md. 17yi Yrrlkteki kanunlara aykr olmamak kaydyla yksek renim kurumlarnda klk kyafet serbesttir. eklinde dzenlemiti. Daha sonra, AYM kendisine yaplan iptal bavurusunu reddetmi ve fakat yasann, yksek renim kurumlarnda trbanla girilmesine izin verir ekilde anlalamayaca yorumunda bulunduu139 iin, yasa yksekrenim kurumlarna trbanla girilmesine engel olarak grlm ve bu ekilde uygulanmtr. AYMnin anlan karar, hukukumuzda AYMnin meruluu ve yargsal yetki am kavramlar ekseninde uzunca zamandr tartma konusu olmutur. ncelikle, anayasann, normlar retme normu olmas140 lsnde anayasa yarglar tarafndan yorumlanmas doal karlanmaldr141. AYM de, dier mahkemeler gibi zmekle grevli olduu hukuki uyumazlklara anayasa normlarn uygularken, bu normlarn yorumunu yapacaktr142. nk hukuk kurallarnn uygulanabilmeleri iin, ncelikle yorumlanmalar gerekir143. lkemizde anayasa yarglar anayasallk denetimi yaparken, anayasa ve iptali istenen yasay yorumlayarak, sonucuna gre ya yasann tamamn veya belirli maddelerini iptal etmekte ya da iptal istemini reddederek anayasaya uygunluk kararlar vermektedir. Anayasa yarglar baz durumlarda ise, iptal davasnn konusunu oluturan yasann tamamn ya da ilgili maddesini iptal etmek yerine, kendisince anayasaya uygun olan tek yorumunu

AYM, 7.3.1989. E.1989/1, K.1989/12, (R.G., 5.7.1989, S. 20216), ss.15-40. AYM, 9.4.1991, E.1990/36, K.1991/8, (AYMKD, S. 27, C. 1, 1991), s.300, 301. 140 Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.41 141 Ancak unu da belirtmek gerekir ki; anayasaya uygunluk denetiminin kabul edildii btn devletlerde AYMlere anayasay yorumlama yetkisi verilmi deildir. Sz gelimi Tacikistanda AYMnin anayasay, yorumlama yetkisi bulunmamaktadr. Bu grevi Parlamento yerine getirmektedir. Tacikistan Anayasas md. 49. Belirten: Malakhovich, Anayasa Mahkemesinin 44. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Trki Cumhuriyetler, Komular ve Anayasal Sorunlar Konulu Sempozyumda Sunulan Tebli, s.23. 142 Hekimolu, a.g.e., s.328. 143 Aliefendiolu, Anayasa Yargs ve Trk Anayasa Mahkemesi, s.172.
139

138

108

aklad kararlar verebilmektedir. Bu tr kararlara da, yorum kaydyla uygunluk kararlar ya da yorumlu red kararlar144 denmektedir. Yksek Mahkeme bu tr kararlarda iptali istenen yasann tamamnn ya da belirli maddelerinin kendisinin yorumlad ekilde anlamlandrlmas art ile anayasaya uygun olduunu belirtmektedir. AYMnin bu yorumuyla dier btn yarg organlar da baldr145. Doktrinde yorum kaydyla uygunluk kararlar konusunda, anayasa yargsnn ve AYMnin meruluu ile ilgili tartmalar balamnda tam bir gr birlii bulunmamaktadr. Profesr zbuduna gre; AYMlerin demokratik meruluklarn koruma asndan kararlarnda, yasama organna pozitif direktif vermekten kanmalar gerekir. zellikle anayasaya uygun yorum ynteminde ya da yorum kaydyla anayasaya uygunluk kararlarnda bu pozitif direktif daha fazla gzlenmektedir146. AYMleri politika yapc haline getiren yorum kaydyla uygunluk kararlar147 yasama organnn faaliyet alann snrlandracandan, bu yorum yntemi demokratik meruluk ile uyumamaktadr148. Gzlere gre bu tr kararlar anayasa yargs asndan kabul edilemez149. Ancak, kimi yazarlara gre, anayasaya uygun yorum yntemi AYMler asndan bir eit kendi kendini snrlama nitelii tamaktadr150. Ayrca, AYMler anayasaya uygun yorum yntemi ile anayasann stnln salama ilevini yerine getirmektedir151. Nitekim, svire Federal Mahkemesi, Fransz Anayasa Konseyi, talyan AYM, Avusturya AYM ve Federal Alman AYM anayasaya uygun yorum yntemini kullanarak kararlar vermektedir152. Trk AYM, gerek 1961 Anayasas dneminde, gerekse 1982 Anayasas dneminde anayasaya uygun yorum ynteminden
Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.60. Doktrinde Gzler bu gre katlmamakta. Yazara gre yorum kaydyla uygunluk kararlarnda AYM yasay iptal etmediine gre, yasa hukuk leminde var olmaya ve dolaysyla da, somut olaylara uygulanmaya devam etmektedir. Ancak, somut uyumazlklar zmekle grevli mahkemeler anlan yasann nasl uygulanacana kendileri karar verir. Bu mahkemeler AYMnin yorumuyla bal deildir. Bkz.: Kemal Gzler, Trk Anayasa Hukuku, 4. Basm, Bursa: Ekin Kitabevi, 2007, s.517. 146 zbudun, Anayasa Yargs ve Demokratik Meruluk Sorunu, s.350. 147 alar, Hukukla Kavranan Demokrasi ya da Anayasal Demokrasi , s.239. 148 Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.60. 149 Gzler, Trk Anayasa Hukuku, s.516. 150 Fazl Salam, Yetki ve lev Bakmndan Anayasa Mahkemesinin Yasama, Yrtme ve Yarg ile likisi, Anayasa Yargs, S. 13, Ankara: AYM Yaynlar, 1996, s.51. 151 Ergl, a.g.e., s.143. 152 Daha fazla bilgi iin Bkz.: Bakr alar, Anayasa Yargsnda Yorum Problemi Karlatrmal Analizin Katklar, Anayasa Yargs, S. 2, Ankara: AYM Yaynlar, 1985, s.191, 192.
145 144

109

oka yararlanm ve bu yntemi kararlarnda kullanmtr153. Ancak, Trkiyede anayasa yargsnn meruiyetinin, AYMnin hak eksenli anayasa yorumunu benimsemesine bal olduu belirtilmektedir154. Anayasa ve yasalarn yorumlanmas ile ilgili olarak ortaya kan sorunlardan birisini, anayasa yarglarnn yorumlama faaliyetinde bulunurken etkilendikleri d ve i etkenler konusu oluturmaktadr. Bu anlamda siyasal belge niteliinde olan anayasalarn yorumlanmasnda, kltrel, duygusal ya da ideolojik faktrlerin argman potansiyeli yadsnamaz.155 Ancak, anayasa yargc, yorumlama ve kanaatin oluma evrelerinde olanak olduka bu etkenlerden syrlarak, salt bir hukuk insan olarak karar verdii lde saygnln korur. Tersi durum, hem AYMnin saygnlna, hem de meruluuna byk glge drr. Dier taraftan, anayasa yargc da bir insan olmas nedeniyle, her zaman tamamen duygularndan arnarak objektif kararlar verebilmesi olanakl olmayabilir. Anayasa yarglar kararlarnda kendi deer yarglarnn etkisinde kalabilirler. Zaten deerden tmyle arndrlm bir yorum faaliyeti de dnlemez.156 Byle durumlarda anayasa yarglarnn iinde yaadklar toplumun ortak deer yarglarn belli derecelerde kararlarna yanstmalarnda bir saknca grlmemelidir. Tersine, Trk ulusu adna karar verecek anayasal organlarn bu ulusun sahip olduu siyasal ve sosyal refleksleri tamamen gz ard ederek, gerekten Trk ulusu adna karar vermelerini beklemek yalnzca bir yanlsamadan ibarettir157. Dier taraftan, anayasa yarglarnn kararlarn verirken toplumun ortak deer yarglarndan etkilenmeleriyle, anayasa yargsnn ve AYMlerin meruluu arasndaki yakn iliki yle de aklanabilir: Meruluk, sosyolojik anlamda bir topluluun btn yelerince ya da en azndan byk ounluunca iktidar olarak kabul edili biiminde
153

Kararlar iin Bkz.: AYM, 12.6.1969, E.1968/38, K.1969/34 (R.G., 29.1.1970, S. 13412); AYM, 28.4.1970, E.1969/67, K.1970/22 (R.G., 3.2.1971, S. 13743); AYM, 23.5.1972, E.1972/2, K.1972/28 (AYMKD, S. 10), s.406 vd.; AYM, 18.7.1976, E.1975/192, K.1976/18 (AYMKD, S. 14), s.97 vd.; AYM, 20.12.1983, E.1982/4, K.1983/17 (AYMKD, S. 21, 1983), s.129 vd.; AYM, 27.1.1987, E.1986/19, K.1987/3 (AYMKD,S. 23), s.41 vd.; AYM, 9.4.1991, E.1990/36, K.1991/8, (AYMKD, S.27, C.1) s.286 vd.; AYM, 2.5.1991, E.1990/28, K.1991/11 (AYMKD, S. 27, C.1), s.343 vd. 154 Zht Arslan, nce Anayasaclar Sivillemeli, Zaman, 14 Temmuz 2007, http://www.zaman.com.tr/haber .do?haberno=563687 (5 Ocak 2008), par.5. 155 Osman Can, Cumhurbakanl Seimi, Radikal 2, 31 Aralk 2006, http://www.radikal.com.tr/ek_haber .php?ek=r2&haberno=6577 (1 ubat 2008), par.2. 156 zbudun, Anayasa Yargs ve Demokratik Meruluk Sorunu, s.350. 157 Can, apkadan kan Tavanlar, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=4891, par.11.

110

anlalabilir158. Bir siyasi dzen doru ve adil olarak tannyorsa meruluk kazanabilir159. AYM kararlar da, geni halk ynlar tarafndan doru ve adil olarak kabul edildii lde, anayasa yargsnn ve AYMlerin meruluundan sz edilebilir. Kukusuz dier mahkeme kararlar gibi AYM kararlar da hukuka uygun, doru ve adil olmaldr. Ancak, bir mahkemenin meruluu iin doru ve adil karar vermesi her zaman yeterli olmayabilir. Nitekim, geni halk ynlarnn hukuku ok iyi bilmesi, doru ve adil kararlar, doru ve adil olmayan kararlardan ayrt etmesi beklenemez. Ancak, AYMnin kararlarnda toplumun ortak deer yarglarn gzetmesi lsnde, bu kararlar yurttalar tarafndan kabul grr. Bu kabul lsnde de, anayasa yargsnn ve AYMnin meruluk katsays artar. Anayasa yargsnn demokratik meruluunu glendirici etkenlerden dierini, AYMlerin zellikle temel siyasal tercihler ve deer yarglarn ilgilendiren konularda kendisini snrlamas ve yargsal yetki amnda bulunmaktan olabildiince kanmas oluturmaktadr160. Ancak, Trk AYM dnyann yargsal yetki amnda bulunmaya en eilimli mahkemelerinden birisidir161. Yksek Mahkeme kararlarnn incelenmesi durumunda, kararlarn yzde doksann akn ksmnn yalnzca, hukuk devleti, devletin temel ama ve grevi, yasama yetkisinin devredilmezlii ve eitlik ilkesi biimindeki genel ilkeler ekseninde verildii gzlenir. Buna karn, anayasann te birini aan ksmn oluturan temel haklara ilikin olan maddelerin bir trl yaama geirilemedii; temel haklarn en fazla ihlal edildii su politikas konusunda yasa koyucuya geni takdir hakk verilirken, ekonomik, siyasal ve sosyal yaplanmada ise yargsal yetki amnda bulunulduu anayasa yargs ile kar karya kalnmaktadr162. Gerekten, AYM gerek 1961 Anayasas dneminde, gerekse 1982 Anayasas dneminde kendisine kar; siyaset yapt, siyasal alana mdahale ettii ve yetkisini ap yasama alanna girerek yargsal yetki amnda bulunduu eletirileri yneltilmesine neden olan birok karara imza atmtr. Bu kararlarndan en nemlileri
158

Mmtaz Soysal, Deien Egemenlik ve Meruluk, Anayasa Yargs, S. 20, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, s.171. 159 Zht Arslan, Anayasa Teorisi, 1. Basm, Ankara: Sekin Yaynclk, 2005, s.44. 160 zbudun, Anayasa Yargs ve Demokratik Meruluk Sorunu, s.350, 351. 161 Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.60. 162 Can, Anayasa Yargs ve Meruiyet Sorunu, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=6599, par.13.

111

ise, kukusuz, AYMnin kendisine anayasada ve yasalarda byle bir yetki verilmemi olmasna karn anayasa deiikliklerine ilikin yasalar denetleme grevini kendisinde bulduu kararlardr. 2. Anayasa Deiiklikleriyle lgili Kararlar

Gerek 1961 Anayasas, gerekse 1982 Anayasas dneminde AYMnin en fazla tepki eken kararnn banda, anayasa deiikliklerine ilikin yasalar da dier olaan yasalar gibi esastan ya da ierik ynnden denetleyebileceine ilikin kararlar gelmektedir. Konunun gncelliini korumas ve lkemizde u gnlerde de tartma konusu olmas sebepleriyle, AYMnin 1961 Anayasas dneminde verdii bir kararn ilgili blmlerine tezde aynen yer verilmesi uygun grlmtr. AYM, Trkiye i Partisinin Anayasa md. 68in deitirilmesi ve Geici md.11in kaldrlmas hakkndaki 6.11.1969 gnl ve 1188 sayl Yasann, Anayasa md. 156nn gndermesiyle Anayasa metnine dahil bulunan balang ksmndaki temel gr ve ilkelerle md. 8 ve md. 155e aykrl sav ile at iptal davasnda aadaki karar vermitir.
1961 Anayasas, 9. maddesi ile bir deimezlik ilkesi koymutur. Bu maddeye gre (Devlet eklinin Cumhuriyet olduu hakkndaki Anayasa hkm deitirilemez ve deitirilmesi teklif edilemez.) Buradaki deimezlik ilkesinin sadece (Cumhuriyet) szcn hedef almadn sylemek bile fazladr. Yani Anayasa'da sadece (Cumhuriyet) szcnn deimezliini kabul ederek onun dndaki btn ilke ve kurallarn deiebileceini dnmenin Anayasa'nn bu ilkesi ile badatrlmas mmkn deildir. Zira 9. maddedeki deimezlik ilkesinin amacnn, Anayasa'nn 1., 2. maddelerinde ve 2. maddenin gnderme yapt balang blmnde yer alan temel ilkelerle nitelii belirtilmi, "Cumhuriyet" szc ile ifade edilen Devlet sistemidir. Bir baka deyimle, 9. madde ile deimezlik ilkesine balanan "Cumhuriyet" szc deil, yukarda gsterilen Anayasa maddelerinde nitelikleri belirtilmi olan Cumhuriyet rejimidir. u halde, sadece "Cumhuriyet" szcn sakl tutup, btn bu nitelikleri, hangi istikamette olursa olsun, tamamen veya ksmen deitirme veya kaldrmak suretiyle 1961 Anayasasnn ilkeleriyle badamas mmkn olmayan bir baka rejimi meydana getirecek bir Anayasa deiikliinin teklif ve kabul edilmesinin Anayasa'ya aykr deceinin, tartmay gerektirmeyecek derecede ak olduu ortadadr. Bu bakmdan bu ilkelerde deimeyi ngren veya Anayasa'nn sair maddelerinde yaplan deiikliklerle dorudan doruya veya dolayl olarak bu ilkeleri deitirme amac gden herhangi bir kanun teklif ve kabul olunamaz. Bu esaslara aykr olarak karlm bulunan bir kanunun Anayasa'nn mevcut hkmlerinde en kk bir etki ve deime yapmas veya yeni bir Anayasa kural koymas mmkn deildir.

112

Grlyor ki Anayasa deiikliini, ngren kanunlar zerinde, Anayasann 147. maddesi gereince, Anayasa Mahkemesine esas ynnden de denetim grevi dt meydandadr. Bu nedenlerle sz konusu kanun, gerek biim, gerekse esas ynnden Anayasa Mahkemesince denetlenebilmelidir163

AYMnin anayasa deiikliklerine ilikin yasalar denetleyebileceine ilikin yukarda belirtilen karar doktrinde kimi yazarlarca eletirilmiti.
Profesr Tezi'e gre,: "Yasama organnn ... muhtevaca snrlandrld 9. madde... dnda mutlak bir takdir yetkisi vardr... Kendi iinde deiebilirliini ngren bir anayasann, aka yasaklad istisna dnda, baz hkmlerinin dondurulmu ve mutlak nitelikte olduu gr, her eyden nce pozitif bir temele dayanmamaktadr. Kurucu iktidar, anayasann deitirilebilecei kuraln ak ve seik bir ekilde koymu, bunun dnda, istisna olarak, anayasann deitirilemeyen maddesi de belirtilmitir. Bu istisnann geniletilmesine, pozitif hukuk asndan hibir imkn yoktur. Anayasa'nn 155. maddesindeki usullere uyulmak artyla, deitirilemeyecek bir hkm yoktur. Anayasa Mahkemesi'nin, yaplacak bir deiiklikten sonra, bunu Anayasa'nn ruhuna aykr grerek iptal etmesi halinde, asl byk tehlike, Mahkemenin, kurucu iktidarn da stnde bir g haline gelmesidir."164 Profesr Soysal'a gre: "Bu ok tehlikeli bir gereke. Sonunda toplumu 'yarglar devleti' denen bir anlaya gtrmesi, halkn oylaryla kurulmu bir parlamentonun elindeki deitirme yetkisini hie indirmesi mmkn. Anayasa Mahkemesi'ndeki yarglar, Cumhuriyetin temel niteliklerini belirli bir ynde yorumluyorlar diye, o tutuma aykr den btn deiiklikler iptal edilecek ve dolaysyla ulus bu alandaki yetkisini kendi temsilcileri araclyla da olsa kullanamaz duruma m gelecektir?... Anayasa Mahkemesi ... bir deiikliin Anayasa'daki temel ilkelerden birine aykr dtn savunarak anayasa deiikliklerini iptal yetkisine sahip olursa, devlet sistemi iinde kendisine tannan yeri ayor demektir."165 Profesr zbuduna gre: "(a) 1961Anayasas, deimezlik ilkesini sadece 'Devlet eklinin Cumhuriyet olduu hakkndaki Anayasa hkm ile snrlandrmtr. Anayasa koyucu, deitirme yasann kapsam iine Cumhuriyetin niteliklerini de almak istemi olsayd, bunu aka belirtirdi. Bu yaplmadna gre, deitirme yasann kapsamnn, Anayasa Mahkemesi tarafndan yorum yoluyla geniletilmesi mmkn deildir. zellikle, istisna kurallarnn geniletici ekilde yorumlanmamalar gerekir. (b) Anayasa Mahkemesi, sz geen kararlarnda, ekil grnts altnda, esas ynnden denetim yapmtr. Bir anayasa deiikliinin Cumhuriyetin temel niteliklerine aykr olup olmadnn saptanmas, ancak konunun esasna girmekle mmkndr. Oysa, Anayasa'nn 1488 sayl kanunla deitirilmi 147'nci maddesi, Anayasa Mahkemesi'ne esas ynnden bir denetleme yapma yetkisi vermemitir. (c) Anayasa Mahkemesi'nin benimsedii tutum, bu Mahkemeye anayasa deiikliklerinin kbeti konusunda hemen hemen snrsz bir takdir yetkisi
163

AYM, 16.6.1970, E.1970/1, K.1970/31 (AYMKD, S. 8), ss.313-341. Erdoan Tezi, Trkiyede 1961 Anayasasna Gre Kanun Kavram, stanbul: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, 1972, s.133, 134. 165 Mmtaz Soysal, 100 Soruda Anayasann Anlam, 3. Basm, stanbul: Gerek Yaynlar, 1976, s.218, 219.
164

113

vermektedir. Cumhuriyetin, Anayasa'nn 2'nci maddesinde saylan milllik, demokratiklik, liklik, sosyallik, insan haklarna dayanma ve hukuk devleti olma nitelikleri o kadar geni kavramlardr ki... bu niteliklerle ilgili olmayan bir anayasa deiiklii dnmek hemen hemen imknszdr. stelik bu kavramlar, geni kapsamlar yannda, eitli yorum ve deerlendirmelere ak kavramlardr. Bylece, anayasa deiikliklerinin denetimi konusunda Anayasa Mahkemesi'nin belli bir andaki sbjektif yorum ve takdirinin egemen olmas, hukuklik denetiminin fiiliyatta bir yerindelik denetimine dnmesi tehlikesini ortaya karmaktadr. Kurucu iktidarn bu ekilde snrlandrlmas kabul edilemez. (d) Anayasa Mahkemesi'nin, anayasa deiikliklerinin denetimi konusunda benimsedii tutum, uzun vdede bizzat yce Mahkemenin kurumsal menfaatlerine zarar verebilecek niteliktedir. Tecrbeler, anayasa yargs ile toplumun ounluunu temsil eden siyasal gler arasnda derin ve srekli gr ayrlklarnn belirmesi halinde, sonuta anayasann deitirilmesi ve anayasa yargsnn yetkilerinin kslmas tehlikesinin sz konusu olabileceini gstermektedir..."166

Esasnda anayasada aka byle bir yetki verilmi olmad halde AYMlerin, anayasa deiikliklerine ilikin yasalar denetleyebileceklerine ilikin karar rneklerine ok fazla rastlamak olanakl deildi. Bu konuda Hindistan Yksek Mahkemesinin 1967 ylnda L. C. Golak Nath v.Punjab ve 1975 ylnda Indira Nehru Gandhi v.Raj Narain davalarnda anayasa deiikliklerine ilikin yasalar denetleme yoluna gittii kararlar rnek olarak verilebilir. ABDde Yksek Mahkeme New-Deal dneminde bir sre bu eilimi gstermitir167. Ayrca, Alman AYM anayasaya aykr anayasal normlarn da mevcut olabilecei ve bunlarn yargsal yoldan denetlenebileceini bir kararnda ilke olarak kabul etmitir168. Anayasa deiiklikleri zerinde yargsal denetimin olduu devletlere Gney Afrika Cumhuriyeti; gr bildirme yetkisiyle snrl olmak zere Azerbaycan, Krgzistan ve Moldova rnek verilebilir169. Yukarda anlan karardan sonra Trk AYM de anayasa deiiklilerine ilikin yasalar denetleme yetkisini kendinde gren mahkemeler arasnda saylmaktadr. AYMnin, 1961 Anayasas dneminde kendisine anayasa ile bu ynde aka bir yetki verilmemesine karn, anayasa deiikliine ilikin yasalar denetleyebilecei ynnde verdii karar anayasa koyucunun tepkisine neden olmutur. Anayasa koyucu
166

zbudun, a.g.e., s.162, 163. Bakr alar, Anayasann Hukuku ve Anayasann Yargc Yenilenen Anayasa Kavram zerine Dnceler, Anayasa Yargs, S. 8, Ankara: AYM Yaynlar, 1991, s.31. 168 zbudun, a.g.e., s.159. 169 Osman Can, Anayasay Deitirme ktidar ve Denetim Sorunu, ASBF Dergisi, Yavuz Sabuncuya Armaan, S. 62/3, Temmuz-Eyll 2007, Ankara, s.111.
167

114

AYMnin bu tr kararlar vermesini nlemek iin 20.9.1971 tarihinde 1488 sayl Yasa ile anayasa deiiklii yoluna gitmitir. Anayasa koyucu anlan anayasa deiiklii ile Anayasa md. 147e AYMnin, Anayasa deiikliklerini Anayasada gsterilen ekil artlarna uygunluunu denetleyeceine ilikin bir cmle ekleyerek170, AYMnin anayasa deiikliklerine ilikin yasalar esas bakmndan denetlemesinin nne gemek istemitir. Ancak, AYM daha sonraki tarihlerde verdii iptal kararlar ile anayasa deiikliklerine ilikin yasalar denetlemeye devam etmitir171. Doktrinde baz yazarlar, bu kararlarn Trk anayasa yarglarnn tali kurucu iktidara olan itaat duygularnn zayflnn bir gstergesi olduunu; AYMnin zellikle anayasa deiikliklerinin ekil bakmndan denetleyebileceine ilikin 1971 Anayasa deiikliklerinden sonra tali kurucu iktidar haline geldiini belirtmitir172. Kukusuz, anlan karalar AYMnin yetkilerini geniletme abasnn birer rndr. Btn bu kararlar, Anayasada yer alan temel ilkelerin anlamlandrlmas tarz ile birlikte ele alndnda, Yksek Mahkemenin kendisine siyasal alan bloke eden ve bu alanda yer alanlara program dayatan bir grev ykledii ortaya kmaktadr173. AYMnin Anayasasnn 1961 Anayasas srasnda dneminde tepki eken yetkileri kararlar, zerinde 1982 kimi

grlmesi

mahkemenin

snrlandrmalar getirilmesi konusunda itici g olmu174 ve 1961 Anayasasnda yer almayan Anayasa Mahkemesi bir kanun veya kanun hkmnde kararnamenin tamamn veya bir hkmn iptal ederken, kanun koyucu gibi hareketle, yeni bir uygulamaya yol aacak biimde hkm tesis edemez dzenlemesine yeni Anayasada

170 20.9.1971 tarih 1488 sayl Yasa md. 1/32 ile Any. md. 147e eklenen fkra yledir: Anayasa Mahkemesi, kanunlarn ve Trkiye Byk Millet Meclisi tzklerinin Anayasaya, Anayasa deiikliklerinin de Anayasada gsterilen ekil artlarna uygunluunu denetler., Sezer, a.g.e., s.896. 171 Kararlar iin Bkz.: AYM, 15.4.1975, E.1973/19, K.1975/87. (AYMKD, S.13), ss.403-478; AYM, 12.10.1976, E.1976/38, K.1976/46 (AYMKD, S.14), ss.252-286; AYM, 27.1.1977, E.1976/43, K.1977/4 (AYMKD, S.15), ss.106-131; AYM, 27.9.1977, E.1977/82, K.1977/117 (AYMKD, S.15), ss.444-464. 172 Kemal Gzler, Realist Yorum Teorisi ve Mekanist Anayasa Anlay, Anayasa Yargs, S. 15, Ankara: AYM Yaynlar, 1998, s.231. 173 Sancar, Devlet Akl Kskacnda Hukuk Devleti, s.74, 75. 174 Bakr alar, Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Demokrasi (Sentetik Bir Deneme in Notlar), Anayasa Yargs, S. 7, Ankara: AYM Yaynlar, 1990, s.80-83.

115

yer verilmitir. (Any. md. 153/2)175 Baz yazarlara gre, bu dzenlemenin hukuk asndan AYMye yol gstermekten teye bir etkisi olamaz176. Bazlarna gre, bu kuraln bir anlam ve yarar bulunmadndan Anayasadan karlmas gerekir177. AYM kararlar ynnden yasaklama biimindeki bu kuraln Avrupa modeli anayasa yargsnda yeri bulunmad
178

gibi,

bir

anlam

ve

uygulanma

nitelii

de

bulunmamaktadr

. Mahkemenin yasa koyucu gibi davrandn yasal ynden

saptama olana bulunmad gibi, iptal karar, yeni bir duruma yol asa da yeni bir kural, yeni bir uygulama, yeni bir dzenleme deildir.179 Anayasa yargsnn zyle ve AYMnin ilevleriyle badatrma olana bulunmayan byle bir kuraln anayasada yer almasnn herhangi bir mantkl aklamas bulunmamaktadr. ptal kararnn nitelii ve etkileriyle badamayan bu kural, AYM tarafndan uygulanmaya allsa byk olaslkla iptal karar verilmesi olanaksz olacaktr. Nitekim, 153/2. madde, bir engelsnr-kstlama, yeni bir ba olarak ngrlmse de, uygulamada bu nitelikte, bu etkinlikte bulunmam, iptal kararna engel grlmemitir denilmektedir180. AYM, anayasa deiikliklerini de anayasallk denetimine tabi tutarak 1961 Anayasas dnemindeki yargsal yetkilerini ama ynndeki tavrn 1982 Anayasasnn ilk dnemlerinde srdrememitir. 1982 Anayasas md. 148de yaplan ak dzenleme ile bu yol tamamen kapatlmtr181. Nitekim, AYM, 17.5.1987 gnl, 3361 sayl 7.11.1982 Tarih ve 2709 sayl Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn 67, 75, 175 inci Maddelerinin Deitirilmesi ve Geici 4 nc Maddesinin Yrrlkten Kaldrlmas Hakknda Yasa md. 4\2 hkmnn, Anayasann deitirilme usuln saptayan, bu deiiklikten nceki Anayasa md. 175in ngrd teklif ve kabul ounluklarna
Danma Meclisi Anayasa Komisyonunun madde gerekesinde yle haller vardr ki; bir hkmn iptali, uygulanmas kanunen gerekmeyen bir baka hkmn uygulanmasn gerekli klabilir. rnein: kanunla getirilen istisnalara ilikin kanun hkmlerinin iptali; ana kuraln uygulanmas sonucunu dourabilir. Hal bu ki, kanun koyucu byle bir sonu kmasn arzu etmedii iin istisnay kabul etmi durumdadr. Bu istisna hkmnn iptali milli iradeye ters deceinden, eitlik ilkesi gibi temel ilkelere aykr olmamak koulu ile hkm verirken bu zelliklerin gz nnde bulundurulmas zorunludur. denilerek kuraln getirili nedeni anlatlmaya allmtr. Bkz.: Sezer, a.g.e., s.319, 320. Ancak bu gerekeden herhangi bir karsamada bulunmak olanakl grnmemektedir. 176 eref Gzbyk, Anayasa Hukuku, Gncelletirilmi 13. Basm, Ankara: Turhan Kitabevi, 2004, s.289. 177 Aliefendiolu, Anayasa Yargs ve Trk Anayasa Hukuku, s.206. 178 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.137. 179 Yekta Gngr zden, Anayasa Mahkemesi Kanun Koyucu Gibi Hareketle, Yeni Bir Uygulamaya Yol Aacak Biimde Hkm Tesis Edemez Kuralna Nasl Gelindi? Bu Kural Nedir, Ne Deildir?, Anayasa Yargs, S. 2, Ankara: AYM Yaynlar, 1985, s.75. 180 a.e., s.87. 181 Any. md. 148 yle dzenlenmitir: Anayasa Mahkemesi Kanunlarn, Kanun Hkmnde Kararnamelerin ve Trkiye Byk Millet Meclisi tznn Anayasaya ekil ve esas bakmlarndan uygunluunu denetler. Anayasa deiikliklerini ise sadece ekil bakmndan denetler, Sezer a.g.e., s.312.
175

116

uyularak konulmu olduuna ve Cumhurbakan tarafndan da geri gnderilmediine gre, Resmi G azetede yaymland gn yrrle girmesi gerekirken, sz konusu maddenin Bu hkmn onaylanarak yrrle girebilmesi iin halkoyuna sunulmas zorunlu olup halkoylamas, Anayasann 175 inci maddesinin bu Kanunla deiik hkmlerine gre yaplr. biimindeki ikinci fkras hkm ile maddenin yrrle girebilmesi, halkoylamas sonucunda onaylanm bulunmas kouluna balanmasnn Anayasann deiiklikten nceki md. 175, Cumhurbakanna Anayasa deiikliklerine ilikin yasalar gerekli grd takdirde halkoyuna sunmak yetkisini veren Any. md. 104 ve Cumhurbakanna, belli sre ierisinde yaplm olan Anayasa deiikliklerini TBMMye geri gnderme yetkisi veren Geici md. 9a aykr olduu ileri srlerek alan iptal davasnda, AYMnin grev ve yetkilerini belirleyen Anayasa md. 148de, Anayasa deiikliklerine ilikin yasalarn esas ynnden denetimine yer verilmedii, bunlarn biim ynnden denetimlerinin de, teklif ve oylama ounluu ile ivedilikle grlemeyecei artna uyulup uyulmad hususlar ile snrl tutulmu olduu, iptali istenen normun bu snrl sebeplerden herhangi birine ilikin bulunmad srece davann dinlenmesinin olanaksz olduu, dava dilekesinde ileri srlen hususlarn Anayasa md.148 ve Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakknda Yasa md. 21de sayl ve snrl olarak belirlenen ekil bozukluklarndan olmad gerekeleriyle, iin esasna girmeden yetkisizlik nedeniyle davann reddine karar vererek, 1961 Anayasas dnemindeki yerleik itihadndan dnmtr182. AYM, 1982 Anayasas dneminde 5 Haziran 2008 tarihine gelinceye kadar kendisine alan iptal davalarnda anayasa deiiklerine ilikin yasalar, anayasada belirtilen ekil artlar dndaki nedenlerle denetlememe ynndeki itihadn srdrmtr. Yksek Mahkemenin 5.7.2007 tarihinde bir iptal davas sonucu verdii karar da ayn yndedir. Deniz BAYKAL, Kemal ANADOL ve yz otuz sekiz milletvekili tarafndan TBMM Genel Kurulunca 31.5.2007 tarihinde kabul edilen ve halkoyuna sunulmak zere 16.6.2007 gnl, 26554 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 5678 sayl Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Baz Maddelerinde Deiiklik Yaplmas Hakknda Yasann
182

AYM, 18.6.1987, E.1987/9, K.1987/15 (AYMKD, S. 25), s.158. Belirten: alar, Anayasann Hukuku ve Anayasann Yargc Yenilenen Anayasa Kavram zerine Dnceler, s.31.

117

yok hkmnde olduunun saptanmas, olmamas durumunda ekil ynnden Anayasaya aykrl nedeniyle Yasann tmnn iptal isteminde bulunulmutur. Anlan iptal davasnda ilgili yasa hkmlerinin ekil bakmndan Anayasaya aykrl ileri srlmse de, 5678 sayl Yasa Geici md. 19/1in183 iptal isteminin gerekesi farkllk tamaktadr. Kararn AYMnin Anayasa deiikliliklerine ilikin yasalarn denetimi konusundaki tutumunu yanstmas asndan nemli saylan blmlerine yer verilecektir.
.Cumhurbakannn dava dilekesinde, 5678 sayl Yasann 6. maddesiyle Anayasaya eklenen Geici Madde 19un birinci fkrasnda, yasann yaymlanmasyla Cumhurbakan seim srecinin balayacann ngrld, Anayasa deiikliklerinin yrrle girmesi halkoyuna sunulup sunulmamasna gre farkllk gsterdiinden, maddenin ya da yasann halkoylamasna gtrlmesi durumunda yrrlkte olmayan bir yasa kuralna dayanlarak Cumhurbakan seiminin yaplmasnn olanakl klnd, bu durumun biimsel ynden Anayasann 175. maddesine aykrlk oluturduu ileri srlmektedir. Anayasann 148. maddesinde, Anayasa deiikliklerinde Anayasa Mahkemesine tannan denetim yetkisi, teklif, oylama ounluu ve ivedilikle grlemeyecei artlarna uyulup uyulmad hususlar ile snrlanmtr. Esas ynnden denetime olanak tannmad gibi, 148. maddede tketici biimde saylan koullarn dnda ekil ynnden denetim yaplmas olanakszdr. Yasann 6. maddesiyle eklenen Geici Madde 19un iptaline ilikin gerekeler, teklif ve oylama ounluu ve ivedilikle grlemeyecei ilkeleri kapsamnda bulunmadndan, Anayasa Mahkemesinin grev alanna girmemektedir. Aklanan nedenlerle 5678 sayl Yasann 6. maddesiyle Anayasaya eklenen Geici Madde 19un iptal isteminin, yetkisizlik nedeniyle reddi gerekir. Dosyalarda eksiklik bulunmadndan iin ekil ynnden incelenmesine, Haim KILI, Sacit ADALI, Fulya KANTARCIOLU, Ahmet AKYALIN, Mehmet ERTEN, Mustafa YILDIRIM, A. Necmi ZLER, Serdar ZGLDR, evket APALAK, Serruh KALEL ve Osman Alifeyyaz PAKSTn katlmalaryla 5.7.2007 gnnde oybirliiyle karar verildi184

Yine AYM, 27.11.2007 tarihinde, 16.10.2007 gnl, 5697 sayl Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Baz Maddelerinde Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanunun, Anayasa md. 2, 6 ve md. 175e aykrl ileri srlerek yokluunun hkme balanmas ya da iptali ve yrrlnn
5678 sayl Yasa Geici md. 19/1 yleydi: On birinci Cumhurbakannn seiminin ilk tur oylamas, bu Kanun Resmi Gazetede yaymn takip eden krknc gnden sonraki ilk Pazar gn, ikinci tur oylamas ise ilk tur oylamay takip eden ikinci Pazar gn yaplr. Anlan yasa 16.10.2007 tarih ve 5597 sayl Yasa md. 1 ile yrklkten kaldrlmtr. 184 AYM, 5.7.2007, E.2007/72, K.2007/68 (R.G., 7.8.2007, S. 26606).
183

118

durdurulmas istemi ile alan iptal davasnda, anlan istemlerin tamamnn reddine karar vermitir185. En son olarak, anayasa deiikliklerine ilikin yasalarn Anayasa md. 148de belirtilenlerin dndaki nedenlerle anayasaya aykrl iddias ile AYMye alan iptal davalarna 27.2.2008 tarihinde alan bir iptal davas rnek verilebilir. Bu dava, AYMnin 1982 Anayasas dneminde anayasa deiikliklerine ilikin yasalarn, Anayasada belirtilen nedenler dndaki anayasaya aykrlk iddiasna dayanarak denetlenmesi konusundaki istikrarl itihadn deitirmi olmas asndan byk neme sahiptir. Hakk Suha OKAY, Kemal ANADOL ve yz on milletvekili tarafndan anlan tarihte alan iptal davasnda 23.2.2008 tarihli ve 26796 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Anayasa md. 10 ve md. 42de deiiklik yapan 9.2.2008 tarih ve 5735 sayl Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Baz Maddelerinde Deiiklik Yaplmasna Dair Yasa md. 1 ve md. 2nin, Anayasa Balang, md. 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9, 24, 42, 138, 153 ve md. 174e aykrl iddias ile yok hkmnde saylmas ya da iptal edilmesi ve yrrlnn durdurulmas istenilmektedir186. AYM bu iptal davasnda 5.6.2008 tarihinde anlan anayasa deiikliine ilikin yasa hakknda iptal ve yrrln durdurulmas karar vermitir. ptal ve yrrln durdurulmas kararlar 13.6.2008 tarihli ve 26905 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmi187; ancak, iptal kararnn gerekesi henz aklanmamtr188. AYMnin anayasa deiiklerine ilikin yasalar denetlemekten kand yukarda anlan iptal davalarnn hi birinde, Any. md. 4deki, Any. md. 2de yer alan
185

AYM, 27.11.2007, E.2007/99, K.2007/86 (R.G., 19.2.2008, S. 26792 ). AYM, 2008 Ylnda Alan ptal ve tiraz Davalar, 2008, http://www.anayasa.gov.tr/images /loaded/pdf_dosyalari/veri-istatistik/yargisal/2008iptalitirazdava.doc (5 Mays 2008), Sra no:16. 5735 sayl Yasa md.1 ile Any. md. 10/4de yer alan Devlet organlar ve idare makamlar btn ilemlerinde kanun nnde eitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadrlar ifadesinde, ilemlerinden sonra gelmek zere ve her trl kamu hizmetlerinden yararlanlmasnda ifadesi eklenmektir. 5735 sayl Yasa md. 2 ile de, Any. md. 42/6dan sonra gelmek zere Kanunda aka yazl olmayan herhangi bir sebeple kimse yksekretim hakkn kullanmaktan mahrum edilemez. Bu hakkn kullanmnn snrlar kanunla belirlenir ifadesini ieren yeni bir fkra eklenmitir. Konu hukukular arasnda tartmal olmakla birlikte anlan dzenlemelerin yksek retim kurumlarnda trbana serbesti salad kamuoyunda oka dillendirilmitir. 187 AYM, 5.6.2008, E.2008/16, K.2008/116 (R.G., 13.6.2008, S. 26905).; AYM, 5.6.2008, E.2008/16, K.2008/16 (Yrrl Durdurma) (R.G., 13.6.2008, S. 26905). 188 Doktrinde Profesr Kabolu, anlan iptal davasnda AYMnin verebilecei kararlar arasnda yorumlu red kararnn ya da yorum kaydyla uygunluk kararnn bir seenek olarak bulunduunu daha nceki bir makalesinde belirtmiti. Bkz.: brahim . Kabolu, Neden Yorumlu Red?, Birgn, 1 Mays 2008, http://www.birgun.net/writer_index.php?news_code= 1209662636&category_code= 1187091898&day=01&month =05&year=2008&action=read (12 Mays 2008), par.9.
186

119

cumhuriyetin niteliklerinin deitirilemeyecei ve deitirilmesinin teklif edilemeyecei yasana dayanlmamt. Ancak, anlan son iptal davasnda bu gerekeye dayanlmtr. ptal kararnn gerekesi henz aklanmamakla beraber, Yksek Mahkemenin iptal kararnda, AYMnin anayasa deiikliklerine ilikin yasalar ekil asndan denetlerken bakabilecei ekil eksikliklerini dzenleyen Any. md. 148/2de yer alan teklif ounluu ltn geni yorumlam olduu byk bir olaslktr. Doktrinde Sezer, AYMnin, kendisinin hukuksal ilem zinciri halkalarnn balants olarak adlandrd yntemden yararlanarak, anayasa deiikliklerine ilikin yasalar denetleyebileceini ifade etmektedir. Anlan yntemin mantksal bak as, u ekilde zetlenmektedir:
bir hukuksal ilem srecinde zincirleme aamalar dizisindeki bir sakatlk, sonraki aamalar da etkiler. lk bataki giriimin yetkisiz organ, yetki d konu (rneimizde, deimez normlar) veya yetki sresinin almas kriterlerine aykrl, ilemi batan itibaren hukuken sakat ve yok hkmnde klacaktr. Halkoyu dahi, bu sakatl ortadan kaldramaz.189

AYMnin, yukarda anlan anayasa deiikliine ilikin 5735 sayl Yasa md. 1 ve md. 2yi iptal ettii ve yrrln durdurduu 5.6.2008 tarihli karar doktrinde kimi yazarlar tarafndan sert bir ekilde eletirilmitir. ncelikle anayasa deiikliklerinin anayasaya uygunluunun denetimi, kendi ierisinde mantksal eliki barndrmaktadr. Anayasada belirtilen usul ve ekil artlarna uygun bir ekilde gerekletirilmi bir anayasa deiiklii, geerli bir anayasa normu haline gelmi demektir. Bu niteliiyle, mevcut anayasa sisteminin dier normlaryla eit deerde bir norm haline gelmitir. Hukuk normlar hiyerarisinde bir norm, ancak kendisinden stn dzeyde baka bir norma aykr dt takdirde geersiz saylabilir. Anayasa normlar arasnda astlk-stlk ilikisi bulunmamaktadr. Bundan dolay, usulne uygun olarak yasalam bir anayasa normunun, kendisiyle edeerli olan baka bir anayasa normuna uygun olup olmadn denetlemek, mantken olanakl grnmemektedir190.

189

Abdullah Sezer, 1982 Anayasas Ekseninde Trev Kurucu ktidar Yetkisinin Snrlar ve Yargsal Denetimi, Yaynlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2006, s.540. 190 Ergun zbudun, Anayasa Deiikliklerinin Yargsal Denetimi, Zaman, 8 Mays 2008, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=686626 (23 Haziran 2008), par.12.

120

1982 Anayasas, anayasa deiikliklerine ilikin yasalar sadece ekil asndan denetlenebilecei dzenlemitir. AYM ekil asndan denetimde de, tam bir serbestiye sahip deildir. Yksek Mahkeme anayasa deiikliklerine ilikin yasalar ekil asndan denetlerken, sadece, teklif ve oylama ounluu ile ivedilikle grlemeyecei yasana uyulup uyulmadna bakacaktr. (Any. md. 148/2) Bu anlan ltlerin dnda yer alan anayasadaki teklif yasana dayanlmas durumunda, anlan ltn tespiti de esasa ynelik bir denetimi zorunlu kldndan, ekil denetimi ad altnda esasa ilikin bir denetimin yaplma olasl ok yksektir. Ayrca, 1982 Anayasas, anayasay deitirme yetkisini ekil kurallarnn yerine getirilmesi artyla parlamentoya vermitir. Ne var ki, AYM bu kararyla anayasa koyucunun ak iradesine ve maddenin ak lfzna ters dmtr. Bu bir yetki am ve yetki gasp rneidir. Mahkeme anayasayla kendisine verilmi yetkileri aarak, parlamentoya ait bir yetkiyi gasp etmitir191. AYMnin anlan karar, Any. md. 11de yer alan Anayasann balaycl ve stnl ilkesiyle badamad gibi, Any. md. 6/3de yer alan hi kimsenin veya organn kaynan Anayasadan almayan bir devlet yetkisini kullanamayacana ilikin dzenlemeye ak aykrlk oluturmaktadr. Yksek Mahkeme bu kararyla, anayasa deiikliklerine ilikin yasalarn denetlenmesinde Any. md. 148deki ak yasaa karn 1961 Anayasas dnemindeki geleneksel yargsal yetki am ynndeki tutumuna geri dnmekle kalmam, ayn zamanda TBMMnin anayasa deiiklii yapma yetkisini de fiilen kullanlamaz duruma getirmitir192. Dier taraftan, bu karardan sonra, AYMnin uygun grmedii bir anayasa deiikliinin yaplmas olanakl deildir. Yasama ilemlerini esas olarak siyasiideolojik gerekelerle geersiz klma alkanlna sahip olan AYMnin bu tavr ile TBMM byk lde ilevsiz hale gelmitir. Toplum olarak birlikte yaamann ve kamu
191

politikalarnn

temel

ilke

ve

hatta

kurallarn

halkn

temsilcilerinin

Zht Arslan. Anayasa Mahkemesi Anayasay Deitirebilir mi?, Zaman. http://www.zaman.com.tr /haber.do?haberno=699038 (12 Haziran 2008), par.4. 192 Yavuz Atar, Anayasay Mahkemeden Kurtarmak, Star. 23 http://www.stargazete.com/index.asp?haberID= 165579 (23 Haziran 2008), par.10.

Haziran Haziran

2008, 2008,

121

belirleyemedii yerde yasama organ iin seimler yapmann bir anlam olmad gibi, byle bir rejime de demokrasi denemez193. Btn bu sebeplerden dolay, AYMyi hukuk ve demokrasi uygarlnn doal ve dntrc zeminine ekecek bir anayasal reform gereklidir. AYMnin kimi kararlarna kar parlamentoya tannacak askya alc veto yetkisi, ciddi bir reformun omurgasn oluturur. Bylelikle, parlamentonun veto ettii AYM kararlarnn yrrle girmesi nlenmi olacak; TBMMnin kabul ettii norm ya da karar, hukuki varlk kazanma olanana sahip olacaktr. Ancak, askya alc veto yetkisini kullanabilecei karar kategorilerinin ok iyi belirlenmesi gerekir. Anlan yetkinin parlamento yelerinin stat ve zlk haklarna ilikin dzenlemelerde tannmas olanakl olmamaldr. Buna karn, Anayasa ile att ak kararlar, drst yorum ilkelerinin inendii kararlar, birden fazla anlam ieren anayasa normuna dayal kararlar vetonun konusu olabilir. Dier taraftan veto yetkisi, parlamentodaki nitelikli ounlua tarafndan kullanlabilmelidir. Bu nitelikli ounluk anayasa deiikliini gerekletirebilecek bir yasama ounluu olabilir. Bu say da, en az 330 parlamento yesini ifade etmektedir. (Any. md. 175/1) Bylelikle, tali kurucu iktidar yetkisi olarak da ortaya kan askya alc veto, negatif yasayc olan AYMye kar bir denetim dinamii niteliindedir194.

Mustafa Erdoan. Mahkeme Diyor ki En Byk Benim, Star, 7 Haziran 2008, http://www.stargazete.com.tr/inde x.asp?haberID=162526 (12 Haziran 2008), par.7. Ayrca, anayasa deiikliklerine ilikin yasalarn denetimi ile ilgili ve AYMnin anlan kararyla ilgili olarak Bkz.: Ergun zbudun, Trk Anayasa Mahkemesinin Yargsal Aktivizmi ve Siyasal Elitlerin Tepkisi, ASBF Dergisi, Prof. Dr. Yavuz Sabuncuya Armaan, S. 62/3, Temmuz-Eyll 2007, ss.257-268.; Mmtazer Trkn, Mahkeme Yetkisini At, Zaman, 6 Haziran 2008, http://www.zaman.com.tr/yazar.do?yazino=698571 (8 Haziran 2008); Mmtazer Trkn, Siyasetin Grevi: Trkiyeyi Bunalmdan kartmak, Zaman, 8 Haziran 2008, http://www.zaman.com.tr/yazar.do ?yazino=699354 (8 Haziran 2008); Mustafa Acar, Demek ki Neymi? Hukuk Reformu art!, Hr Fikirler, 6 Haziran 2008, http://www.hurfikirler.com/hurfikir.php?name=Kose_Yazilari&op= viewarticle &artid=923 (6 Haziran 2008); Zht Arslan, Egemen Anayasay Delebilen midir?, Zaman, 16 Haziran 2008, http://www.stargazete.com/index.asp?haberID=164169 (16 Haziran 2008); Mustafa Erdoan, Bu Bir Darbedir, Star, 12 Haziran 2008, http://www.stargazete.com/index.asp? haberID=163525 (12 Haziran 2008); Mustafa Erdoan, Yeniden Demokrasiye Kar Brokrasi, Star, 14 Haziran 2008, http://www.stargazete.com /index.asp?haberID=163864 (14 Haziran 2008). Bkz. ve Kar.: brahim . Kabolu, nsan Haklarna Dayanan Demokratik ve Lik Cumhuriyet Rya m?, Birgn, 12 Haziran 2008, http://www.birgun.net /writerindex.php?category_code=1187091898&news_code=1213226739&day=12&month=06&year=2008 (12 Haziran 2008); Sami Seluk, Kimi Yanlglar ve Yanl Yaklamlar, Star, 10 Haziran 2008, http://www.stargazete.com/index.asp?haberID=163126 (20 Haziran 2008). 194 Ahmet yimaya. Anayasa Mahkemesi Krizi ve Askya Alc Veto!, Zaman. 13 Temmuz 2007, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=563324 (23 Haziran 2008), par.4, 5, 6. Bkz. ve Kar.: Sheyl Batum. Hukuku Askya Alma Speklasyonu(!), Vatan. 12 Haziran 2008. http://w10.gazetevatan.com/root.vatan?exec =yazardetay&sid=&Newsid=183612&Categoryid=4&wid=45 (12 Haziran 2008).

193

122

3.

Yrrln Durdurulmas Karar

1982 Anayasas dneminde Yksek Mahkemenin en ok tartlan kararlarndan ilki, kendisine Anayasal ve yasal dzenlemelerle byle bir yetki verilmi olmamasna karn iptali istenilen norm iin yrtmenin durdurulmas karar verdii 21.10.1993 tarihli karardr. Gerekten, AYM, Ankara Milletvekili Mmtaz SOYSAL ve 92 Parlamento yesinin, 14.9.1993 gnl, 21698 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 20.8.1993 gnl ve 509 sayl Trk Telekomnikasyon Anonim irketi Kurulmas Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin tmnn, Anayasa md. 5, 10, 47 ve md. 167ye aykrl savyla iptali ve iptal davas sonulanncaya kadar, her ne kadar Anayasa ve 2949 sayl Yasada byle bir yetki tannmam olmasna karn yarg hiyerarisi iinde bir alt mahkemeye verilen yetkinin st mahkemeye tannmam olmas dnlemeyecei, tedbir, nlem, yrtmeyi durdurma biimlerinde belirtilen yetkinin AYM tarafndan da kullanlabilecei, bu konuda ortada hukuki bir boluk olduu ve bu durumlarda yargca hukuk yaratma yetkisinin tannd gerekeleriyle, iptal istemi karara balanncaya kadar, giderilmesi olanaksz durumlar nlemek iin ilgili normun yrrlnn durdurulmasna karar verilmesi isteminde kendisinde bu yetkiyi grerek anlan normun iptaline ynelik istem karara balanp, karar yrrle girinceye kadar uygulamadan doacak giderilmesi g ve olanaksz durumlar nlemek amacyla yrrln durdurulmasna karar vermitir195. AYM 1961 Anayasas dneminde ve 1982 Anayasas dneminde daha nce kendisine alan kimi iptal davalarnda yrrln durdurulmas istemlerini Anayasallk denetimine tabi tutulan bir yasann, yrrlnn durdurulmas gibi ar sonular olabilecek bir yetkinin AYMye ancak Anayasa ile verilmesi gerektii, byle bir yetkinin ne 1961 Anayasasnda, ne de 44 sayl Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakknda Yasada dzenlenmi olduu196, Anayasa
195

AYM, 21.10.1993, E.1993/33, K.1993/40-1 (AYMKD, S. 29), s.562, 563. AYM, 6.4.1972, E.1972/13, K.1972/18 (AYMKD, S. 10), s.295. AYM Milli Selmet Partisi Millet Meclisi Grubu tarafndan alan, 4.4.1977 tarih 2. Mkerrer 15899 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Millet Meclisi tznn 93. maddesinin deitirilmesine dair Millet Meclisinin 4.4.1977 gnl 643 sayl kararnn Anayasaya ve itzk kurallarna aykrl sav ile iptali ve dava sonulanncaya kadar yrrln durdurulmasna karar verilmesi istemli iptal davasnda da ayn ynde karar vermitir. Bkz.: AYM, 24.5.1977, E.1977/60, K.1977/81 (AYMKD, S. 15), s.370.
196

123

Mahkemesinin bu ynde bir karar verebilmesinin ancak Anayasa ile kendisine byle bir yetki tannm olmas ile olanakl olduu gerekeleriyle reddetmiti197. AYMnin Anayasada ya da herhangi bir yasada kendisine byle bir yetki verilmi olmamasna karn yrrln durdurulmasna karar vermesi, Anayasaya uygunluk denetimi yapan bir organn
198

bizzat kendisinin

Anayasaya

aykr

davranmas olarak tanmlanmtr

. AYMnin yrrln durdurulmasna karar

verebilmesi iin kural olarak kendisine bu ynde normatif olarak yetki verilmi olmas gerekirken199, buna ilikin herhangi bir dzenleme olmad halde yrrln durdurulmasna karar vermesi, AYMnin kendinde olmayan bir yetkiyi kullanmas anlamna gelir200. Dier taraftan, doktrinde, AYMnin yrrln durdurulmasna ilikin verdii kararlar olumlu bulan ok sayda hukuku da bulunmaktadr. Anayasa ve Kurulu Yasasnda, yasalarn yrrlnn durdurulmas aka ngrlmemise de, yasaklayc bir hkm bulunmamaktadr. AYM yasalarn yrrlnn durdurulmas yetkisine itihatla sahip kabilir201. Ayrca yrrln durdurulmas kararlar, AYMnin gerekeli kararnn Resmi Gazetede yaymland gne kadarki zaman kaybn ve bu aamada olas istismarlar nlemek ileviyle iptal kararlarnn sonularna katkda bulunmaktadr. zellikle af yasalarnda olduu gibi, iptale konu kural bir kez uygulanmakla hkmn yerine getiriyor ve bu yzden de giderilmesi olanakl olmayan sonular dourarak anayasa uygunluk denetiminin anlamn tamamen ortadan

AYM, 1.8.1985, E.1985/659, K.1985/4 Mteferrik Karar (AYMKD, S. 21), s.263-267. Zht Arslan, Gerekeli 367 Kararnn Dndrdkleri, Zaman, 28 Haziran 2007, http://www.zaman.com.tr/webapp-tr/haber.do?haberno=556988 (16 Temmuz 2007), par.4. 199 Bu yndeki grler iin Bkz.: Kemal Gzler, Trk Anayasa Hukuku, Bursa: Ekin Kitabevi, 2000, s.970.; Sait Gran, Anayasa Yargsnda Yrtmenin Durdurulmas, Anayasa Yargs, S. 2, Ankara: AYM Yaynlar, 1985, s.158.; Zehra Odyakmaz, Yrrl Durdurma, Anayasa Yargs, S. 12, Ankara: AYM Yaynlar, 1995, s.152.; zbudun, a.g.e., s.422. 200 Adnan Kk, 367 Gereke de Olsa Yetmez, Zaman , 28 Haziran 2007, http://www.zaman.com.tr/webapptr/haber.do?haberno=557140 (16 Temmuz 2007), par.9, 10. Ayn ynde gr iin Bkz.: Atar, Anayasay Mahkemeden Kurtarmak, http://www.stargazete.com/index.asp?haberID= 165579 , par.11. 201 Tezi, Anayasa Hukuku, s.215.
198

197

124

kaldryorsa AYM anlan istisnai durumlarda yrrln durdurulmas karar vermelidir202.

...lm cezasnn yerine getirilmesine ilikin kararlar Trkiye Byk Millet Meclisince biimsel bir kanuna konu yaplmak yolu ile alnmakta bulunduuna ve bu davann konusu olayda dahi bu yolda hareket edildiine gre, yaplan iptal talebi zerine Anayasa Mahkemesince kendisine gelen iin esasnn incelenmesine karar verilmi bulunmas karsnda, sz konusu lm cezalarnn yerine getirilme olana imdilik ortadan kalkm oluyor demektir. nk gerek Anayasa'nn 64. maddesinde ve gerek Trk Ceza Kanununun 12. maddesinin nc fkrasnda, ngrlen, yerine getirme kararndan ibaret (yerine getirme koulu) nn gerekleip gereklemeyecei kukulu bir duruma girmitir. Trkiye Byk Millet Meclisince alnan yerine getirme kararn kapsayan kanun Anayasa Mahkemesince iptal edilebilir veya iptal istemi red olunabilir. Sonu red kt takdirde sakncal bir sorun doamaz. Fakat, Kanun iptal edildii takdirde, o zamana kadar yerine getirilmemi olan lm cezasnn, artk yerine getirme koulu ortadan kalkm olacandan, yeni bir karar alnncaya kadar yerine getirilmesine hukuken olanak dnlemez. Bir an iin cezann iptal kararndan nce yerine getirilmi olduunu varsayarsak, yasama organnn tekrar ne yolda karar verecei nceden kestirilemeyeceinden, ortaya, geriye getirilmesi kabil olmayan bir sonu kabilir. Byle bir sonu ise Anayasamzn ruhu ve kiinin haklar konusunda koyduu ilkelerle olduu gibi, ayrca tand insan haklar ve hukukun stnl ilkeleriyle de badaamaz. Bu konuda retideki henz tam bir dorultu ye aklk kazanmam tartmalara girmeden denilebilir ki, Anayasamzda ayn konuda engelleyici veya yasaklayc bir hkm de yer almam olmas nedeniyle, Anayasamzn her zaman ve her eyden nce gz nnde tutulmas ve uyulmas gereken demokratik hukuk devleti niteliine ve koyduu veya tand temel hukuk ilkelerine dayanlarak ve Anayasann 151. maddesindeki itiraz yolu ile gelen ilerde davann ve dolaysyla uygulamann durdurulmas kural da gz nne alnarak biimsel yasalarn konular bakmndan, yerine getirilmeleri halinde artk geriye dn olmayan kiisel bir sonu dourmalar olasl varsa, bunlarn uygulanmalarnn bir sre durdurulmasna karar verme grev ve yetkisinin, Anayasa Mahkemesinin grev ve yetkileri iinde esasen var olduunu kabul zorunlu olmaktadr. Kald ki, bir yasann Anayasaya aykrl nedeni ile iptal edilmesi gibi ok geni bir yetkiyi Anayasa Mahkemesine tanyan Anayasamzn daha hafif sonular douracak olan, iptali dava edilen yasa kuralnn uygulanmasn, belli ve ayrk hallerde, bir sre iin erteleme yetkisinin ncelik tannm olduunun kabul gerekmektedir. nk, az, aksini

Tanr ve Yzbaolu, a.g.e., s.513. Ayrca, AYMnin yrrln durdurulmas karar verebilecei ynndeki grler iin Bkz.: Ltfi Duran, Yasama leminin Askya Alnmas, Cumhuriyet, 7 Kasm 1993; Kazm Yenice, Anayasa Mahkemesinin Yerinde Karar, Cumhuriyet, 10 Ocak 1994. Aliefendiolu, Anayasa Yargs ve Trk Anayasa Mahkemesi, s.368, 369. zbudun, AYMnin yrrln durdurulmas karar verebilmesi iin kural olarak bu ynde normatif bir dzenleme olmas gerektii grn tamakla birlikte, kanunun uygulanmas telfisi mmkn olmayan sonular dourabiliyor ve anayasaya uygunluk denetiminin anlamn tamamen ortadan kaldryorsa, AYMnin istisnai olarak yrtmenin durdurulmas karar verebilmesi gerekir. demektedir. zbudun, a.g.e., s.422. Ayrca yrrln durdurulmas ile ilgili Bkz.: Evren Altay, Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Yrrln Durdurulmas, Anayasa Yargs ncelemeleri-1, Ed.: Mehmet Turhan ve Hikmet Tlen, Ankara: AYM Yaynlar, 2006, ss.359-400.

202

125

gerektiren bir hkm ve neden olmadka, btnletirdii oun iinde her zaman vardr203

Doktrinde Profesr Kabolu, AYMnin yrrln durdurulmas kararlar ile ilgili olarak u tespitlerde bulunmaktadr: ncelikle, yrrln durdurulmas kararlarnda uygulanmasndan doabilecek ve ilerde giderilmesi g ve olanaksz durum ve zararlar nlemek esi ne kmaktadr. Bu e Yksek Mahkemece Anayasaya aykrl aka grlmesi esiyle tamamlanmaldr. kincisi, yrrln durdurulmas karar ile esasa ilikin karar arasndaki zaman fark bulunmad durumlarda yrrln durdurulmas kararlarndan kanmak gerekir. Son olarak da, yrrln durdurulmas karar tamamen ayrk durumlara zglenmeli ve gl gerekelere dayandrlmaldr. Ancak, yine de, yrrln durdurulmas kararlarna normatif bir ereve salanmas gerekir204. Kukusuz, AYMye yrrln durdurulmas ynnde yetkinin normatif erevesini izme grevi, TBMMnin yerine getirmesi gereken bir grevdir. 4. 367 Karar

AYMnin son yllarn en ok tartlan karar kamuoyunda 367 karar olarak da bilinen 1.5.2007 tarihli iptal karardr. AYM, TBMM yeleri Deniz BAYKAL, nder SAV ve 134 milletvekilinin, TBMM tz md. 121/1de yer alan Anayasann 102 nci maddesi hkmlere gre ibaresini eylemli olarak deitiren TBMM kararnn, bu karara dayal uygulamann ve bu uygulamann ayrlmaz paras olan 11. Cumhurbakannn seimine ilikin 27.4.2007 gnl ilk oylamann, Anayasa md. 96 ve md. 102ye aykrl savyla iptali ve iptal karar yrrle girinceye kadar bu uygulama ile oluan itzk hkmnn yrrlnn durdurulmasna karar verilmesi istemli iptal davasn kabul ederek anlan Parlamento kararn iptal etmitir. ptal isteminde Anayasann Cumhurbakanl seimini dzenleyen md. 102/1de belirtilen yeter saynn karar yeter saysnn yan sra, TBMM toplant yeter saysn da kapsad, Cumhurbakan seimi iin toplanm mecliste sz edilen maddede dzenlenen te iki toplant yeter says bulunmad takdirde oturuma devam edilemeyecei, anlan

203

AYM, 6.4.1972, E.1972/13, K.1972/18 (AYMKD, S. 10), s.306-317. Karara muhalif kalanlarn kar oy gerekelerinden. 204 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.166, 167.

126

toplant yeter saysnn btn oturumlarda (drt oturumda da) aranmas gerektii, ancak te iki toplant yeter says art aranmadan oturumlara devam edildii, bu durumun TBMM tz md. 121in eylemli bir deiiklii niteliinde olduu savlar ileri srlerek, bu art aranmadan yaplan uygulamann ve kararn iptali istenmitir. AYM ise aadaki karar vermitir:
Dava dilekesinde, Anayasann 102. maddesinin birinci fkrasnda Cumhurbakan seimi oylamasnda uygulanacak zel bir toplant yetersaysnn belirlendii, bu maddenin ikinci fkrasnda seim takviminin dzenlenmi olduu, 102. maddenin nc fkrasnda Cumhurbakan seimi iin yaplacak oylamalar ve karar yetersaylarnn gsterildii, Cumhurbakannn seiminde basit ounlukla yetinilmeyip nitelikli toplant ve karar yetersaylar aranmasnn kkeninde, Cumhurbakannn Trkiye Byk Millet Meclisinin nitelikli ounluunca seilmesi amacnn bulunduu, Anayasann 102. maddesinin birinci fkrasnda ngrlen zel toplant yetersaysnn, Cumhurbakan seiminde yalnz birinci oylamada deil, fakat drt oylamann her birisinde de aranmas gerektii, dava konusu TBMM kararyla oluan eylemli itzk deiikliinde ise Cumhurbakan seiminde aranacak toplant yetersaysnn, Anayasann 96. maddesi erevesinde Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn te biri olarak belirlendii, bu durumun Anayasann 102. maddesine aykr olduu ileri srlmtr. TBMM tznn 121. maddesinin ilk fkrasnda, Cumhurbakan, Anayasann 101 inci maddesinde yazl nitelikleri tayan adaylar arasndan, Anayasann 102 nci maddesi hkmlerine gre seilir.; Anayasann 102. maddesinin ilk fkrasnda da Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn te iki ounluu ile ve gizli oyla seilir. denilmektedir. lk inceleme blmnde belirtildii gibi, Anayasann 102. maddesinin ilk fkrasnda Cumhurbakannn seimi iin ngrlen te iki ounluk, dava konusu Meclis kararna ilikin birinci oylama ynnden hem toplant hem de karar yetersaysn kapsamaktadr. Bu nedenle, tzn 121. maddesinde de yaplan gnderme dorultusunda ayn yetersaynn benimsenmi olduunun kabul gerekmektedir. Oysa TBMMnin 27.4.2007 gnl, 96. Birleiminde 11. Cumhurbakan seimiyle ilgili birinci oylamaya geilmeden nce Cumhurbakan seiminde uygulanmas gereken toplant yetersaysnn Anayasann 96. maddesinde ngrlen toplant yetersays olduu Meclis kararyla saptanmtr. Bylece, Anayasann 102. maddesine yaplan gnderme nedeniyle, Cumhurbakan seimine ilikin toplant ve karar yetersaysnn ilk oylamada TBMM ye tamsaysnn te ikisini oluturan 367 olduunu ngrd sonucuna varlan tzn 121. maddesi dava konusu Meclis kararna ilikin birinci oylama ynnden deitirilerek toplant yetersays konusunda, Anayasann 96. maddesindeki genel kural dorultusunda TBMM ye tamsaysnn en az te birini oluturan 184 oyun yeterli olduu kabul edilmitir VI- SONU Trkiye Byk Millet Meclisinin eylemli itzk deiiklii niteliinde olan 27.4.2007 gnl, 96. birleiminde alnan 11. Cumhurbakannn seiminde gzetilmesi gereken toplant yeter says ile ilgili kararnn

127

Anayasaya aykr olduuna ve PTAL NE, Haim KILI ile Sacit ADALInn karoylar ve OYOKLUUYLA, 1.5.2007 gnnde karar verildi.205

Bilindii gibi AYMnin denetleyebilecei norm kategorilerinden ikisini parlamento kararlar ve TBMM tz oluturmaktadr. (Any. md. 85 ve md. 148/1) Ancak, AYM btn Parlamento kararlarn denetleyememekte ve fakat sadece yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna ve milletvekilliinin dmesine ilikin parlamento kararlarn Anayasaya, yasaya, TBMM tzne aykrl bakmndan denetleyebilmektedir. (Any. md. 85) lk bakta yukarda bir blm alntlanan kararda denetleme konusu yaplan normun bir parlamento karar olduu ortaya kmakta ve dolaysyla anlan kararn AYMnin denetleyemeyecei parlamento kararlar kategorisine girdii kabul edilebilir. Ancak, dier btn mahkemeler gibi AYM de, nne gelen uyumazlklarda denetleme konusu yapaca norm ya da uygulamann hukuki nitelendirmesini kendisi yapmaya yetkilidir. AYM bu kararnda anlan yetkisini kullanarak parlamento kararn eylemli bir itzk deiiklii kabul ederek, denetleme konusu yapmtr. Aslnda AYMnin parlamento kararlarn eylemli bir itzk deiiklii sayarak denetleyebileceine ilikin ilk karar anlan karar deildir. AYM, TBMMnin 14.3.1996 gnl, 399 sayl Olaanst Halin On lde Uzatlmasna Dair kararnn bir itzk deiiklii niteliinde ve Anayasa md. 96ya aykr olduu savyla yrrln durdurulmas ve iptali istemiyle alan bir davada206; yine, TBMMnin 28.3.1996 gnl, 409 sayl lkemizde Konulandrlan okuluslu Gcn Grev Sresinin Uzatlmasna likin kararnn bir tzk deiiklii niteliinde ve Anayasa md. 96ya aykr olduu savyla iptali ile yrrln durdurulmasna karar verilmesi istemi ile alan iptal davasnda da ayn ynde kararlar vermiti207. Aslnda AYMnin anlan karar iki tartmal konuyu bnyesinde

barndrmakta. lk konu, Yksek Mahkemenin denetleyebilecei alana ilikindir.

AYM, 1.5.2007, E.2007/45, K.2007/54 (R.G., 27.6.2007, S. 26566). Ayrca AYM, anlan kararn uygulanmasndan doacak sonradan giderilmesi g veya olanaksz durum ve zararlarn nlenmesi ve iptal kararnn sonusuz kalmamas iin kararn Resmi Gazetede yaymlanaca gne kadar yrrlnn durdurulmasna karar vermitir. Bkz.: AYM, 1.5.2007, E.2007/45, K.2007/21 (R.G., 3.5.2007, S. 26511). 206 AYM, 14.5.1996, E.1996\20, K.1996\14 (AYMKD, S. 32, C. 2), s.704-714. 207 AYM , 14.5.1996, E.1996\21, K.1996\15 (AYMKD, S. 32, C. 2), ss.715-736. Dier kararlar iin Bkz.: AYM, 14.5.1996, E.1996/19, K.1996/13 (AYMKD, S. 32, C. 2), ss.686-703.

205

128

kincisi ise, Cumhurbakanl seimini dzenleyen Any. md. 102/1de belirtilen yeter saynn sadece karar yeter says m ya da bunun yannda toplant yeter says olarak m anlalmas gerektii konusudur. AYM ilk tartmal konuda, anlan parlamento kararn eylemli itzk deiiklii kabul ederek, bu ilemi denetleyebileceine karar vermitir. kinci tartmal konuyu ise, Any. md. 102/1de sz edilen yeter saynn hem toplant yeter saysn, hem de karar yeter saysn ifade ettiini kabul ederek zme kavuturmutur. Ancak, AYMnin 367 karar olarak da bilinen ve yukarda bir ksm verilen kararyla ilgili olarak doktrinde tam bir gr birlii olduu sylenemez. Kimilerine gre AYM, bu kararla Hukuki bir denetimden ok siyasi bir denetim izlenimi vermitir. AYM kendinde olmayan bir yetkiyi kullanarak karar vermi olmas sebebiyle, kural koymu duruma gelmitir. Oysa AYMnin yasama ilevi olmamas karsnda bu vahim bir karar rneidir208. Cumhurbakan seiminde eylemli ya da eylemsiz bir itzk deiiklii sz konusu olmadndan, AYMnin bu karar denetlememesi gerekirdi. Belki burada Anayasa md. 102nin eylemli deiikliinden sz edilebilir. Ancak, bu deiiklik de zaten AYMnin esas bakmndan denetim alanna girmemektedir. Bundan dolay, bu karar Yksek Mahkemenin yargsal yetki amnn son rneklerinden birisini oluturmaktadr209. Toplant yeter says sadece Anayasa md. 96da dzenlenmitir. Anaysa md. 102/1de yer verilen Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn te iki ounluu ile ve gizli oyla seilir hkm AYMnin yorumlad ekilde toplant yeter saysn iermemektedir. Tam tersi ... oyla seilir denilerek karar yeter saysna vurgu yaplmaktadr210. Anayasa md. 102, Cumhurbakannn olanak olduka ilk iki turda te iki ounlukla seilmesini hedeflemitir. Cumhurbakannn ilk iki turda seilememesi durumunda, daha sonraki iki turda salt ounlukla seilmesini hedeflemitir. Ayrca, buradaki seilme ibaresinden, sadece karar yeter says anlalmas gerekir. Anlan dzenleme bu ekilde anlalmas durumunda lfzi ve amasal yorum tekniine uygun davranlm

208 Levent Kker, AYMnin 367 Karar Vahim, 28 Haziran 2007, B A Haber Merkezi, http://www.bianet.org/2007/06/28/98432.html (16 Temmuz 2007), par.5. 209 Arslan, Gerekeli 367 Kararnn Dndrdkleri, http://www.zaman.com.tr/webapp-tr/haber.do ?haberno=556988, par.8; Atar, Anayasay Mahkemeden Kurtarmak, http://www.stargazete.com/index. asp?haberID= 165579 , par.12. 210 Kk, 367 Gereke de Olsa Yetmez, http://www.zaman.com.tr/webapp-tr/haber.do?haberno=557140, par.7.

129

olacaktr. Anayasa md. 102 lfzi ve amac birlikte deerlendirildiinde, onun karar yeter says dnda ayrca toplant yeter saysna yer verdii sonucunu karmak olanakl deildir. Hemen her konuya ayrntl olarak yer vermi bulunan anayasa koyucunun md. 102ye Meclis ye tam saysnn te ikisiyle toplanr eklinde ak bir ifade koymay unuttuunu ima etmek, lfzi ve amasal yorumla badamamaktadr211. AYMnin Cumhurbakanl seiminde toplant yeter says olarak 367nin gerekli olduuna ilikin bu karar sonucunda, 31.5.2007 tarih ve 5678 sayl Yasa ile Anayasa deiiklii yaplmam olsayd212 TBMMnin Cumhurbakann seebilmesi iin, ya bir partinin 367 milletvekili karmas ya da bu sayy salayabilecek siyasi partilerin bir aday zerinde anlamas gerekmekteydi213. Bu artlarn gerekleme olaslnn ne denli dk olduu, zellikle 1960 sonras Trk siyasi tarihi irdelendiinde daha iyi anlalacaktr. Hatta yle ki; bu karar sonucunda, Cumhurbakannn seilebilmesi, Trkiye'nin iinde bulunduu siyasi tablo ve uzla kltrnn azl ya da uzlann aznln ounlua dayatmas eklinde anlald lkemizde, nerede ise mucizelere kalm olmaktadr.214 denilebilecekti. Anlan Anayasa deiikliinin yaplmas belki de btn bu olaslklar bertaraf etmitir. AYMnin anlan kararda da zerinde durduu Cumhurbakannn uzlama ile seilmesi gerektii Cumhurbakan ynndeki tespit konusunda mzminlemesinin da, tam bir gr amac birlii vardr. bulunmamaktadr. Anayasa md. 102nin gerekesinden de anlalaca zere seimlerinin nlenmesi Cumhurbakann semek iin uzlama n art deildir. Yksek Mahkeme'nin uzlama anlay da sorunludur. te iki ounluun salanmas tek bana uzlamann gerekletii anlamna gelmez. Meclis'te 367 milletvekiline sahip tek bir parti Cumhurbakann muhalefete ramen setiinde uzlama salanm olamayaca gibi, 184 milletvekiline sahip parti ya da partilerin cumhurbakan seimini, dolaysyla
211

Arslan, Gerekeli 367 Kararnn Dndrdkleri, http://www.zaman.com.tr/webapptr/haber.do?haberno=556988, par.6. 212 Anlan yasa ile yaplan Anayasa deiiklii ile Cumhurbakannn TBMM tarafndan seilmesi uygulamasna son verilerek, Cumhurbakannn genel oyla dorudan halk tarafndan seilmesi esas getirilmitir. Bkz.: 5678 sayl Yasa md. 5 ve Any. md. 102. 213 Yavuz Atar, AYM 367 Krizini Sonlandrd m?, Zaman, 6 Temmuz 2007, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=560611 (1 Ocak 2008), par.3. 214 Kk, 367 Gereke de Olsa Yetmez, http://www.zaman.com.tr/webapp-tr/haber.do?haberno=557140, par.11.

130

siyasi sistemi kilitlemesi uzlama gerekesiyle de savunulamaz215. Dier taraftan, anayasada uzlama eklinde bir lt norm yer almamaktadr. AYM anayasada ngrlmeyen bir lt norm kural getirmektedir. Anayasa'nn aka dzenlemedii uzlama artnn bir anayasal lt norm olarak deerlendirilmesi anayasaya aykrdr. AYMnin, anayasa erevesinde denetim gerekletirmesi gerekir. Yoksa anayasada olmayan, sadece anayasa koyucunun rtl olarak arzu ettii dnlen bir kuraldan hareketle denetim yapp, yasama tasarrufunu denetleyemez216. Tm bu sebeplerden dolay, bu kararla AYM snfta kalmtr217. Bu karar durumdan vazife karmann bir rnei; AYMnin yasama yetkisi kullanmas sonucunu douran kararlar vermesine yol aan bir karardr218. AYMnin bu karar ok konuulacak, talihsiz ve dayatmayla verilmi bir karardr219. Yine bu kararla hem sistem tkanm olmakta, hem de ounluun iradesi aznln iradesine mahkm edilmi olmaktadr.220 Ancak, yukarda bir ksm verilen AYM kararnn, hukuka ve anayasaya uygun olduunu dnen ok sayda saygn hukuku da bulunmaktadr. Esasnda AYMnin deitirilmeden nceki Any. md. 102de Cumhurbakannn seilebilmesi iin ngrlen yeter saynn karar yeter says yannda, toplant yeter saysn da belirttiine ilikin anlan karar vermesinden alt ay nce bu sav, ilk kez Yargtay Onursal Cumhuriyet Basavcs Sabih Kanadolu ileri srmt. Kanadoluna gre: Cumhurbakanl seimini dzenleyen Any. md. 102deki yeter say, karar yeter says ve toplant yeter saysn ifade etmektedir. Any. md. 96/1deki Baka bir hkm yoksa ifadesi de bunu desteklemektedir. Anayasa md. 102 uyarnca, Cumhurbakan TBMM ye tamsaysnn te iki ounluu ile ve gizli oyla seilecektir. En az er gn ara ile yaplacak oylamalarn ilk ikisinde ye tamsaysnn te iki ounluk oyu salanamazsa, nc oylamaya geilecektir. Dolaysyla, Cumhurbakanl iin toplanm Meclisin seime devam edebilmesi iin en az 367 milletvekilinin toplantya

215

Arslan, Gerekeli 367 Kararnn Dndrdkleri, http://www.zaman.com.tr/webapp-tr/haber.do? haberno=556988, par.7. 216 Kk, 367 Gereke de Olsa Yetmez, http://www.zaman.com.tr/webapp-tr/haber.do?haberno=557140, par.8. 217 Kemal Gzler, Hukukun Siyasetle mtihan, Kim Snfta Kald?, Trkiye Gnl, S. 89, Yaz 2007, s.11, 12. 218 Oktay Eki, Anayasa Mahkemesinin Gerekesi, Hrriyet, 28 Haziran 2007, http://www.hurriyet.com.tr /yazarlar/6792631 .asp?yazarid=1&gid=61 (16 Temmuz 2007), par.6-8. 219 Babakan Recep Tayyip Erdoan. Murat Akgn (Yapmc), Gndem [Televizyon Program], Ankara: NTV, (29 Mays 2007). 220 Kk, 367 Gereke de Olsa Yetmez, http://www.zaman.com.tr/webapp-tr/haber.do?haberno=557140, par.11.

131

katlmas arttr. Bu sonu, devletin ba sfatyla Trkiye Devletini ve Trk milletinin birliini temsil edecek kiinin, anayasann zne ve szne uygun biimde uzlamayla ve en ok katlmla, Trk milletinin onaylayaca ve verdii temsil yetkisine uygun olmasn salayaca iin doru, yerinde, hakl ve anayasaldr221. Gerekten, Any. md. 96da yer alan toplant ve karar yeter saylarnn banda Anayasada bakaca bir hkm yoksadendiine gre Anayasada sadece karar yeter saylar asndan deil, toplant yeter saylar asndan da bu genel kurala istisnalar konulduu belirtilmi olmaktadr. Bu sava en nemli kant da u gsterilebilir: 1982 Anayasas md. 96ya karlk gelen 1961 Anayasas md. 86da Anayasada bakaca bir hkm yoksa ibaresi madde banda deil de, karar yeter saysna ilikin hkmden nce yer almaktayd. Buna gre, 1961 Anayasas sadece karar yeter says asndan ayrk durum ngrmken, 1982 Anayasas hem karar, hem de toplant yeter saylar asndan genel kurala ayrk bir durum yaratmtr222. Nitekim Any. md. 102/3te drt tur oylamann ilk ikisinde ye tamsaysnn te iki ounluunu, nc ve drdnc turlarda salt ounluunu salayan aday seilmi olur denilmektedir. Bylelikle, drt tur oylamada seilmek iin gerekli olan karar yeter saylar ayrca ve aka belirlenmitir. Bu durumda da, Any. md. 102/1deki Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn te iki ounluu ile seilir. ifadesinde belirtilen yeter saynn md. 102/3ten ayr olarak ilevi olduu sonucu kmaktadr. Kukusuz bu ilev de, Cumhurbakanl seiminde toplant yeter saysnn md. 96daki genel kurala istisna olacak ekilde farkl dzenlendiini ifade etmektir223. Dier taraftan, 1982 Anayasas Cumhurbakanl seimini 1961

Anayasasna gre kolaylatrmtr eklindeki karsamaya pheyle baklmaldr. Anayasann Cumhurbakan seimine ilikin olarak getirdii tek kolaylatrma drdnc tur oylamann nc turda en ok oy alan iki aday arasnda
221

Sabih Kanadolu, AKP Tek Bana Seemez, Cumhuriyet, 26 Aralk 2006. Ayrca Bkz.: Sabih Kanadolu, Cumhurbakanl Seimi, Cumhuriyet, 21 Aralk 2006. 222 Necmi Yzbaolu, Cumhurbakanl Seimi ncesi Cumhurbakanl Sempozyumunda Sunulan Tebli, Cumhurbakanl Seimi ncesi Cumhurbakanl Sempozyumu, Ankara: TBB Yaynlar, 2007, s.267. 223 a.e., s.269, 270.; Sheyl Batum, Cumhurbakanl Seimi ncesi Cumhurbakanl Sempozyumunda Sunulan Tebli, Cumhurbakanl Seimi ncesi Cumhurbakanl Sempozyumu, Ankara: TBB Yaynlar, 2007, s.257.

132

yaplmasdr224. Bunun dnda kolaylatrmadan ok, belki zorlatrmadan sz edilebilir. Ayrca toplant yeter saysnn 367nin altnda kabul edilmesi durumunda, zaten Cumhurbakan seilemeyecektir. 367den daha az sayda Meclis yesinin katld bir oturumda Cumhurbakan seilemeyeceine gre, kararn alnamayaca ak olan saydaki milletvekilinin toplanmak iin yeterli sayya ulatnn kabul de, mantk kurallar ile badamamaktadr225. Cumhurbakan, yaplan drt tur oylamada da seilemedii takdirde, TBMM seimlerinin derhal yenilenmesi gerekeceinden Anayasa, Cumhurbakanl seiminde yasama organnn uzla ierisinde hareket etmesini istemitir226. Esasnda, 1982 Anayasasnn Trk dil kurallar asndan zenli bir ekilde kaleme alnd da sylenemez. Anayasa kendi iinde saysz dil kurallar hatalar barndrmaktadr. Bu sylenilen Any. md. 102 iin de geerlidir. Dolaysyla, anlan Anayasa hkm yukarda bir ksm verilmi grler gibi anlalmaya uygun olduu gibi, AYMye alan iptal davasnn gerekesinde belirtildii gibi ve dier bir ksm hukukularn savunduu ekilde, yani Any. md. 102deki yeter saynn hem karar yeter saysn, hem de toplant yeter saysn ifade ettii, anayasa koyucunun Cumhurbakanl seiminde uzla hedefledii, iptal edilen parlamento kararnn

brahim . Kabolu, Cumhurbakanl Seimi (2), Birgn, 10 Ocak 2007, http://www.birgun.net/archive/ result.php?action=view_article&current=false&highlight=false&id=8518 (4 ubat 2008), par.6. 225 Yzbaolu, Cumhurbakanl Seimi ncesi Cumhurbakanl Sempozyumunda Sunulan Tebli, s.272. 226 a.e., s.271.; Fazl Salam, Cumhurbakanl Seimiyle lgili Tartmalar, Cumhuriyet, 9 Ocak 2007. Ayrca bu konuyla ilgili olarak Bkz.: brahim . Kabolu, Cumhurbakanl Seimi (), Birgn, 3 Ocak 2007, http://www.birgun.net/archive/result.php?action=view_article&id=8464&current=false&highlight=false (4 ubat 2008); Sheyl Batum, Cumhurbakanl Seimi ve Gerek Anayasal Sorun, Vatan, 21 Aralk 2006, http://w9.gazetevatan.com/haberdetay.asp?tarih=21.12.2006 &Newsid=99133&Categoryid=4&wid=45 (5 Mays 2008); Sheyl Batum, Cumhurbakanl Seiminde Yeni Boyut, Vatan, 27 Aralk 2006, http://w9.gazetevatan.com/haberdetay.asp?tarih=27.12.2006&Newsid=100202&Categoryid=4&wid=45 (5 Mays 2008); Sheyl Batum, Anayasa Mahkemesinin Karar le, Vatan, 3 Mays 2007, http://w9.gazetevatan.com/haberdetay.asp?tarih=03.05.2007&Newsid=118145&Categoryid=4&wid=45 (5 Mays 2008). Bkz. ve Kar.: Sami Seluk, 2007nin Hukuk Olay Anayasa Mahkemesinin 367 Karar, 1. Basm, Ankara: Cedit Neriyat, 2008, s.19-64; Ergun zbudun, Cumhurbakan Seimi ve Anayasa, Zaman, 17 Ocak 2007, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=488498 (5 Ocak 2008); Ergun zbudun, Anayasa Mahkemesi ve Demokrasi, Zaman, 3 Mays 2007, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=535295 (5 Ocak 2008); Mithat Sancar, Cumhurbakanl Oyununda Geldiimiz Yer, Birgn, 25 Austos 2007, http://www.birgungazete.com/writer_index.php?category_code=1187090163&writer_code=1188053400&day=25& month=08&year=2007&action=read (4 ubat 2008); Zafer skl, Mahkemenin, Seimi ptal Yetkisi Yok, Zaman, 26 Nisan 2007, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=532111 (5 Ocak 2008); Serap Yazc, Yargs Hukuka Bal Olmayan Devlet!, Zaman, 4 Mays 2007, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=535508 (5 Ocak 2008); Ali Rza oban, Anayasa Mahkemesi Anayasal Demokrasinin Gvencesidir, Hr Fikirler, 19 Eyll 2007, http://www.hurfikirler.com/hurfikir.php?name=Yazilar&file=article&sid =4447 (15 Mays 2008); Yavuz Atar, Anayasay Mahkemeden Kurtarmak, Star, 23 Haziran 2008, http://www.stargazete.com/index.asp ?haberID=165579 (23 Haziran 2008).

224

133

eylemli bir itzk deiiklii olduu eklindeki grler de, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak kabul edilebilir. AYMnin Cumhurbakanl seimine ilikin parlamento kararn iptal etmesi karsnda ortaya kan tepkiler, byk olaslkla resmi olarak greve balad 1962 ylndan bugne kadar, yukardaki sayfalarda bir ksmndan sz edilen birok yargsal yetki am rnei olduu iddia edilen karara imza atmasndan kaynaklanmaktadr. Bu durumun, yine Yksek Mahkemenin kuruluundaki sorunlarla bir arada deerlendirilmesi, dahas lkemizde AYMnin kurulmasnda rol oynayan dinamikler de gz nnde bulundurulduunda, anlan tepkilerin hi de haksz olmad sonucuna varlabilir. AYMnin zellikle Cumhurbakanl seimi ile ilgili karar, onu, hem tepkilerin ve eletirilerin odana yerletirmekte, hem de onun maddi anlamda meruiyetinin tartlmaya balamasna neden olabilir227. AYMnin resmi olarak faaliyete getii tarih olan 28.8.1962 tarihinden gnmze kadar verdii tepki eken kararlar yukarda saylanlarla snrl deildir. AYMnin 1961 Anayasas dneminde vermi olduu bu tr kararlardan birisi, Trkiye i Partisi Meclis Grubunun 23.3.1968 gnl ve 12856 sayl Resm Gazete'de yaymlanan (Seimlerle ilgili yasalarn baz maddelerinin yrrlkten kaldrlmas ve 306 sayl Milletvekili Seimi Yasasnn baz maddeler eklenmesi) hakkndaki 20.3.1968 gnl ve 1036 sayl Yasann kimi hkmlerinin Anayasa md. 2, 11, 55, 56, 57, 84, 85 ve md. 89 hkmleri ve Anayasann temel ilkelerine aykrl gerekesiyle am olduu iptal davas zerine verilen karardr. ptale konu 306 sayl Milletvekili Seimi Yasasna 1036 sayl Yasa md. 1 ile eklenen md. 32nin drdnc ve beinci fkralar, bir seim evresinde her biri ayr ayr olmak zere bir milletvekili kacak kadar oy toplayamam, baka bir deyimle, baraj aamam bulunan siyasi partilerle bamsz adaylarn meclislerde temsil edilmelerini nlemekte; buna karlk, ancak bir milletvekili karacak kadar oy kazanm bir siyasi partiye de o evrenin kartaca btn milletvekilliklerinin verilmesine ve mecliste sadece o partinin temsil edilmesine yol aacak bir nitelikte grlerek ve semen aznlna dayanan temsilcilerin Mecliste ounluk salayarak lke ynetiminin bana
227

Kk, 367 Gereke de Olsa Yetmez, http://www.zaman.com.tr/webapp-tr/haber.do?haberno=557140, par.13.

134

gemelerine yol aabilmesi sebepleriyle AYM tarafndan Anayasa md. 2 de dzenlenen demokratik hukuk devleti ilkesine, md. 55\2 de dzenlene seimlerin serbestlii ilkesine, Anayasa md. 68/1 de dzenlenen eitlik ilkesine aykr bulunmu ve iptal edilmiti228. Ancak, bu iptal karar yasa ile getirilen barajl seim sisteminin barajsz bir ekilde uygulanmasn salayarak yasa koyucu tarafndan ngrlen seim sisteminden ok farkl bir dzende Meclislerin oluumuna ve siyasi yapnn byk lde AYM karar dorultusunda ekillenmesine neden olmutu. Bundan dolay, bu karar byk tartmalara neden olmu, zellikle iktidar partisi AYMyi eletirerek AYMnin Meclis iradesi stnde bir organm gibi hareket ettiini belirtmiti229. Yine, AYMye eletiri oklarnn yneltilmesine neden olan kararlardan dieri, Yksek Mahkemenin 2.7.1974 tarihinde verdii karardr. AYM, Millet Meclisinin ye tamsaysnn altda birini aan saydaki yeleri tarafndan 18.5.1974 gnl, mkerrer 14890 sayl Resmi Gazetede yaymlanan (Cumhuriyetin 50 nci Yl Nedeniyle Baz Su ve Cezalarn Aff Hakknda) 15.5.1974 gnl 1803 sayl Yasa md. 5in A iaretli bendinin Anayasa md. 92/5, md. 8 ve md. 12ye aykrl sav ile alan iptal davas sonucu verdii bu karar da ok tartlmt. Anlan davada af yasas kapsam dnda kalanlar dzenleyen 1803 sayl Yasa md. 5, bent. Ann ekil ynnden anayasaya aykr grlerek iptal edilmiti230. Yasama organ bu iptal karar zerine yeni bir yasal dzenleme iin harekete gemeyince af yasasnn kapsam genilemi ve yasama organnn affedilmesini istemedii sular af yasas kapsamna girmiti. Bu iptal kararnn, yasamann istemedii yeni bir uygulama sonucu dourduu ve bylece, AYMnin dolayl olarak yasama ilevini yerine getirmesine neden olduu eletirilerinde bulunulmutur231. AYMnin 1982 Anayasas dneminde verdii dikkat ekici kararlarndan dieri 18.11.1995 tarihli iptal karardr. AYM, TBMM yeleri Ankara Milletvekili Mmtaz
AYM, 3-4-6.5.1968, E.1968/15, K.1968/13 (AYMKD, S. 6), s.150. Belirten: Blent Daver, Seim Sistemi ve Anayasa Yargs, Anayasa Yargs, Ankara: AYM Yaynlar, S. 5, 1988, s.141. AYM 1982 Anayasas dneminde kendisine alan iptal davas sonucu verdii bir kararda seim sisteminde ngrlen %10luk lke barajnn Anayasaya aykr olmadna karar verirken, seim evresi barajnn Anayasaya uygun olmadna karar vermitir. Bkz.: AYM, 18.11.1995, E.1995/54, K.1995/59 (AYMKD, S. 31, C. 2), s.851-853. 230 AYM, 2.7.1974, E.1974/19, K.1974/31 (AYMKD, S. 12), s.259. 231 Bkz.: Mustafa Yldz, Anayasa Yargsnda Geici Tedbir Kararlar, 1. Basm, stanbul: Beta Yaynlar, 1998, s.92-97.
229 228

135

SOYSAL, Zonguldak Milletvekili Blent ECEV T ve 91 Milletvekilinin, 27.10.1995 gnl, 4125 sayl Seimlerin Temel Hkmleri ve Semen Ktkleri Hakknda Kanun ile Siyas Partiler Kanunu ve Milletvekili Seimi Kanununda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun md. 3, 8, 11, 12, 16, 17, 20, 21, Geici 2, 4, 5, 7 maddelerinin, md. 9/1 ve md. 9/son, md.13 bent. bnin, Any. Balang par.3, md. 2, 7, 10, 11, 67, 68, 69, 76 ve md. 80e aykr olduu savyla alan iptal davas sonucunda anlan yasada dzenleme konusu yaplan seim evresi barajn iptal etmitir232. AYM iin, bu ve bundan sonraki kararlaryla ilgili olarak233 seim sistemlerini belirlemede ve yasama organnn ngrmedii bir seim sistemini oluturmada etkili bir konuma gelmitir.234 denilmektedir. Grevi siyaset yapmak olmayan; ancak, siyasi saiklerle karar vermeyi alkanlk haline getiren yarg her eyi kaybeder. nk bu durumda btn yargnn temeli olan ve sadece var olan hukuk kuralna balla dayanan tarafszlk ilkesi ortadan kalkar. Ancak, yarg yetkisi zerinde youn siyasi etkileme denemeleri ve nlenemez bir gven kayb bu durumun ilk akla gelen pratik sonular olduu ve siyasetin demokratik dzen iin vazgeilmez ilevini yerine getirememesinin, anayasal demokratik dzenin yarglar hkmeti ynne kaymas tehdidini beraberinde getirecei belirtilmitir235. Dier taraftan, parlamenter demokrasi erevesinde demokratik irade oluum srecinin daralmas ve son siyasi kararlarn herhangi bir siyasi sorumluluu olmayan bir organ tarafndan alnr olmas, demokrasi asndan kabul edilemez bir durumdur. Kukusuz AYM, Anayasada sadece bir yksek mahkeme olarak

dzenlenmemi; buna ek olarak, bir yandan varlk ve ileyiiyle devlete kendine zg eklini verirken, dier yandan ilem ve eylemleriyle devletin yksek ynetimine katlmasna olanak veren anayasa organ niteliine sahip klnmtr. Dolaysyla, AYM de dier anayasa organlar olan TBMM, Bakanlar Kurulu, Cumhurbakanl gibi bir
232

AYM, 18.11.1995, E.1995/54, K.1995/59 (AYMKD, S. 31, C. 2), s.851-853. AYM ayn kararda %10luk lke barajn Anayasaya uygun bulmutur. 233 AYM, 1.12.1995, E.1995/56, K.1995/60 (AYMKD, S. 31, C. 2), s.895-898. 234 Burhan Kuzu, Bugnk Seim Sistemimiz ve Baz neriler, Anayasa Yargs, S. 16, Ankara: AYM Yaynlar, 1999, s.275. Yazara gre AYM, seim sistemleri konusunda yerleik bir itihada sahip deildir. Bu konuda ifrattefrit iinde hareket etmektedir. a.e., s.276. 235 Kanadolu, Anayasa Mahkemesi, s.13, 14.

136

anayasa organdr236. O da dier anayasal organlar olan yasama ve yrtme organlar gibi, Anayasann izdii snrlar ierisinde grevlerini yapmakla, dier anayasal organlarn grev alanlarna olanak olduka tamamak ve mdahale etmemekle ykmldr. Gerekten, Batda anayasann stn norm olma zelliini kazanmas, parlamento ilemleri zerinde yargsal denetimin kabul edilmesi ile olanakl olmutur237. Normlar hiyerarisi piramidinin en stnde yer alan anayasann otoritesi, anayasaya kar saygnn salanmas ile olanakldr. Bu da, anayasallk ilkesinin gvenceye kavuturulmasn gerekli klar. Bu amac gerekletirmek iin anayasaya stnlk salama ilevini yerine getiren AYM238 gibi, anayasallk denetimi yapan bir kurumun da anayasada kendisi iin izilmi snrlar iinde kalmas art ile anayasann stnl salanabilir. Yoksa, anayasann stnl ilkesi sadece yasama ve yarg erklerinin uymas gereken bir ilke deil; yarg organlarnn da sayg duymas gereken bir ilkedir. Dahas, bu ilke anayasa yargsnn ve AYMnin varlk nedenlerinden birisidir. zlerek belirtmek gerekir ki; lkemizde demokrasinin kurumsallaamam olmas demokrasi a denilen durumun ortaya kmasna neden olmutur239. Aslnda Trkiyenin temel siyasal-anayasal ilke ve deerleri ile Avrupann ada ve demokratik lkelerinin sahip olduu siyasal-anayasal ilke ve deerler arasnda temel farkllklar bulunmamaktadr. Farkllk, sadece bu ilke ve deerlerin gerek yaama geirilememi olmasnda bulunmaktadr240. lkemizde meruiyet krizini yaratan temel sorun, hukuk kurallar deil ve fakat bu kurallar anlamszlatran ve geersiz klan egemen hukuk alglamalardr241. Bu noktada zellikle yarg meruiyetinin salanmasnda doal hal ya da insan insann kurdudur soyut karmlarnn tesinde, yurtta istemi araclyla yarg iktidar, sosyal szlemenin daha dorusu bir adalet
a.e., s.3, 4. Tezi, Anayasa Hukuku, s.178 238 Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar),s. 41. 239 Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.53. 240 Oktay Uygun, Avrupa ve Trk Anayasas: Temel lkeler Ynnden Genel Bir Deerlendirme, Anayasa Yargs, S. 22, Ankara: AYM Yaynlar, 2005, s.383. 241 Can, Anayasa Yargs ve Meruiyet Sorunu, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=6599, par.9.
237 236

137

szlemesinin taraf olabilir mi? sorusunun sorulmas gerekmektedir242. Dier btn yarglar gibi, anayasa yarglar da, hukukun ne olduunu sylemekle yasama ve yrtme iktidarlarndan ayrlarak, sivil toplumun gereksinimlerini yarglama etkinliiyle giderip, egemen irade olan/olmas gereken ulusun istencini karlamaldr. Adalet araynn mekn olarak mahkemeler, hukuk devletini var ederek, insan haklarn siyasal sistemin esas haline getirmelidir.243 AYMler, hem anayasal sistemlere etik meruiyet salayacak kurumlar, hem de anayasay, zgrlkleri koruma ve onlar gelitirmeyi ama edinen ve bu yolla da ulusal iradeyi yalnzca ekli anlamda deil ve fakat maddi anlamda da egemen klabilecek bir temel norma dntrme olanana sahip kurumlardr244. Bu olana kullandklar lde AYMler, anayasal demokrasilerde tahamml edilmeyi hak ederler. Yoksa, Trkiyede olduu gibi ounluk karsndaki gvensizliin bir gstergesi olarak siyasal alann daraltlmasnn ve iktidarn bu alandan uzaklatrlmasnn arac245 olarak kullanldklarnda deil. Dier taraftan, sistemlerini demokrasi ilkelerine gre gerekletirmeye alan lkelerde, zellikle, anayasa yarglarnn siyasal ve sosyal olann tamamen dnda olmalar ve kendilerine kar kukuyla bakld bir durumda hareket etmeleri olanakl deildir. Anayasa yargsnn sosyal olann tamamen dnda bulunmas adalet datmasna, siyasal olann tamamen dnda bulunmas siyasal denge arac olmasna, hepsinden nemlisi de Anayasann sosyolojik-demokratik meruiyetini salamaya engeldir. Siyasal olann normatif erevesini anayasa izdiine gre, siyasal olann tamamen dnda braklm ve daha da vahimi, bu alana kukuyla bakan bir anayasal organn siyasal olann normatif-itihdi erevesini salkl olarak izmesi pek olanakl grnmemektedir246.

Glriz zkk, nsan Haklar Bakmndan Adalet Teorileri: John Rawls, Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi, .B.Y., 4. kitap, Haz. Hayrettin kesiz, stanbul, ubat 2002, s.35. 243 Mustafa Kutlu, Hukuk Devleti ve nsan Haklarnn Kurucu Unsuru Olarak Yarg ktidar, (Adalet Dergisi, Ekim 1999), S. 1, s.138. 244 Can, Anayasa Yargs ve Meruiyet Sorunu, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=6599, par.10. 245 Arslan, ki Anayasa ki Tarz- Demokrasi: Avrupa Anayasas ve Trk Anayasas zerine Notlar, s.368. 246 Can, apkadan kan Tavanlar, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=4891, par.11.

242

138

Modern siyaset teorisinin en sorunlu kavramlarndan birisini oluturan meruluk kavram247 bir ilem veya eylemin, belirli etik deerlere uygun dmesi eklinde de anlalabilir248. Kukusuz bu etik deerler her somut olayn zelliine gre deiecektir. Konumuz asndan, ilevleri gz nnde bulundurulduunda anayasa yargsnn etik deerleri, temel siyasal ve ekonomik deerler karsnda olanak olduka kendisini snrlandrma ve fakat yurttalarn hak ve zgrllerinin korunmas ve gelitirilmesi sz konusu olduunda, son derece yargsal yetki amna eilimli bir tutum sergileme olduu kabul edilmelidir. Anayasallk denetimi yapan yarg yetkisine sahip kurum, ister bu i iin merkezilemi ve uzmanlam mahkeme niteliinde zel bir organ olsun, isterse yaygn denetim tarznda olduu gibi, dier yargsal yetkilerinin yannda anayasallk denetimi de yapmaya yetkili olan olaan bir mahkeme olsun, bu etik deerler ierisinde hareket etmek zorundadr. Tabi eer anayasa yargsnn ve AYMnin demokratik ve hukuksal meruiyetini salama ve glendirme erek olarak kabul edilmise. Bu noktada AYMnin yurttalarn hak ve zgrlkleri karsndaki tavr nem kazanmaktadr. Meruluunu byk lde demokratik rejimle, hak ve zgrlkleri koruma ve gelitirme ilevinden alan anayasa yargsn ara olarak kullanarak, anayasallk denetimi yapan AYMnin, tpk dier lke AYMleri gibi, demokratik ve hukuksal meruiyetinin varl byk lde hak ve zgrlkler karsndaki tutumuna baldr. D. ANAYASA MAHKEMES N N HAK VE ZGRLKLER

KORUMA GREV VE MERULUK L K S Anayasaclk doktrini, tarihsel olarak bakldnda 1776 Amerikan ve 1789 Fransz htilalinden sonra balayan srete baskya kar verilmi bir cevaptr249. htillleri gerekletirenler silahl mcadeleyi kazandktan sonra vakit kaybetmeden, bamsz devlet olmann da bir gstergesi olan anayasa yapmaya koyulmulard. Dier taraftan, insanlar baskya kar verdikleri bu mcadele srecinde devlet gcnn
247

Arslan, Anayasa Teorisi, s.43. Cokun Krca, Yasallk ve Meruluk, Akam, 31 Mart 2003, http://www.aksam.com.tr/arsiv/aksam/2003/03/31 /yazarlar/yazarlar39.html (21.1.2007), par.1. 249 Ergl, a.g.e., s.72.
248

139

anayasa gibi resmi bir belge ile snrlandrlmas gerektiini ve bu belgede kendi hak ve zgrlklerinin bir listesine yer verilmesi gerektiini rendiler. Bylelikle, insanlar kendilerini daha gvende hissedecekti. Bundan dolay, anayasalarda devletin temel kuruluuna ilikin ilkelerin yannda kiilerin temel hak ve zgrlklerine ilikin listelere ve bu hak ve zgrlklerin gvence ltlerine ayrntl olarak yer verilmitir250. lkemizde 27 Mays 1960 askeri mdahalesi sonucu 1961 Anayasas kabul edilmitir. Her ne kadar 12 Mart 1971 askeri mdahalesi bu srete bir krlma yaratarak ulusal etmenlerin rolnn artmasna neden olmusa da, 1961 Anayasas Trkiyede hem hukuk devletinin kurulmasn salam, hem de Trkiyeyi Avrupaya yaklatrmtr251. Trkiyede Bat standartlarnda demokrasi tecrbesi 1961 Anayasasnn yrrle giriinden sonra yaanmaya balamtr. lkemizde ilk kez 1961 Anayasasnda yer verilen AYMnin kurulmasnda kukusuz devlet gcnn snrlandrlmas dncesi ve kinci Dnya Sava sonras ortaya kan demokratikleme dalgasnn deien llerde etkileri olmutur. Dier taraftan, Trkiye daha nceleri balad uluslararas szlemelere taraf olma ve uluslararas rgtlere ye olma faaliyetlerini devam ettirmitir. Kelsenin de belirttii gibi, tek tek devletlerin insan haklarn inemesine, ancak ve ancak, o devletlerin stnde yer olan ve ayn zamanda yaptrm olan bir hukuk engel olabilirdi. Sadece devleti kutsallatranlar devleti balayacak uluslararas hukuka kar karlard. Uluslararas bir rgtlenmenin amacnn ulus devletlerin temel insan haklarn inemelerini engellemek olmas karsnda252 bu faaliyetlerin lkemizde insan haklarnn geliiminde itici g olduu sylenebilir. Ayrca, uluslararas antlamalar, bir lkede insan haklar ve demokrasi abalarnn glendirilmesinde nemli birer tayclk niteliine sahiptir253. nsan haklarnn etkin hale gelmesinde ve onlarn gelitirilmesinde balca rol oynayan demokratik devlet, sosyal devlet ve hukuk devleti ilkelerinin siyasal iktidar snrlayarak, devlet eliyle gerekletirilebilecek zorbaln ve tahakkmn insan haklar ihlalleri yaratmasn engelledikleri kolaylkla gzlenebilir.
250

Onar, a.g.e., s.12. Kabolu, Anayasal Uyum ve tesi, s.34. 252 Murat Belge, AB ve Globalleme Srecinde Egemenliin Dnm ve Ulusal Egemenliin Gelecei, Anayasa Yargs, S. 20, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, s.40, 41. 253 Turgut Tarhanl, Anayasa ve Gelecek, Anayasa Yargs, S. 22, Ankara: AYM Yaynlar, 2005, s.375.
251

140

Trkiyenin insan haklar ile ilgili uluslararas antlamalara taraf olmas ve zellikle 2004 ylnda gerekletirilen Anayasa deiiklikleri ile insan hak ve zgrlklerini dzenleme konusu yapan antlamalar yasalarn zerinde grmesi, egemenliini bir lde zmnen snrlamas anlam tamaktadr254. Trkiye, 4 Kasm 1950de Romada imzalanan HASda yer verilen bireysel bavuru hakkn 28 Ocak 1987 tarihinde tanmtr255. 11 Mays 1994te kabul edilen ve 2 Kasm 1998de yrrle giren 11 No.lu Protokol256 ile oluturulan HAMn greve balad tarih olan 2 Kasm 1998den gnmze kadar verdii kararlar hem lkemizin insan haklar ile ilgili mevzuatnn adalatrlmasnda rol oynam, hem de lkemizde yurtta haklarnn korunmas ve gelitirilmesi konusunda itici g olmutur. Gerekten, zellikle Any. md. 13te yer alan ve yurttalarn temel hak ve zgrlklerinin snrlandrlmasn snrlarn izen dzenlemenin 1982 Anayasasndaki ilk halinden gnmze kadar geirdii evrimde, HASn ve HAM kararlarnn etkisi yadsnamaz. Anayasada yer alan hak ve zgrlkler iin, genel snrlandrma nedenlerine yer veren ve Temel Hak ve Hrriyetlerin Snrlanmas kenar baln tayan Any. md. 13n ilk hali yledir:
Temel hak ve hrriyetler, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, mill egemenliinin, Cumhuriyetin, mill gvenliin, kamu dzeninin, genel asayiin, kamu yararnn, genel ahlkn ve genel saln korunmas amac ile ve ayrca Anayasann ilgili maddelerinde ngrlen zel sebeplerle, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak kanunla snrlanabilir. Temel hak ve hrriyetlerle ilgili genel ve zel snrlamalar demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olamaz ve ngrldkleri ama dnda kullanlamaz. Bu maddede yer alan genel snrlama sebepleri temel hak ve hrriyetlerin tm iin geerlidir.

Grld gibi, maddenin ilk eklinde snrlandrmann yasayla olmas, anayasann szne ve ruhuna uygun olmas, genel snrlama sebeplerine ya da anayasann ilgili maddesinde ngrlen zel sebeplere dayanmas, demokratik
Sibel nceolu, Trkiye: ABnin Yetkileri Karsnda Nasl Bir Egemenlik Anlay, Anayasa Yargs, S. 22, Ankara: AYM Yaynlar, 2005, s.250. 255 Trkiye, 3.9.1953 ylnda yrrle giren HAS 10.3.1954 gn ve 6366 sayl nsan Haklar ve Ana Hrriyetleri Koruma Szlemesi ve Buna Ek Protokoln Tasdiki Hakknda Yasa ile onaylamtr. (R.G., 19.3.1954, S. 8662, Dstur, C. 35, s.1567) 256 Trkiye anlan ek Protokol 14.5.1997 gnl 4255 sayl Yasa ile onaylanmasn uygun bulmutur. Protokol, Bakanlar Kurulunun 31.5.1997 gn ve 97/9506 sayl Karar ile onaylanmtr.
254

141

toplum dzeninin gereklerine aykr olmamas ve son olarak da snrlamann ngrld ama dnda kullanlmamas ngrlmt. Daha sonra 3.10.2001 tarihli ve 4709 sayl Yasa ile yaplan anayasa deiikliiyle anlan madde 1961 Anayasasnda yer alan ve bu madde ile ayn ilevi yerine getiren md. 11e257 benzer ekilde yeniden dzenlenmitir. Maddenin son hali yledir:
Temel hak ve hrriyetler, zlerine dokunulmakszn yalnzca Anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla snrlanabilir. Bu snrlamalar, Anayasann szne ve ruhuna, demokratik toplum dzeninin ve laik Cumhuriyetin gereklerine ve lllk ilkesine aykr olamaz.

Maddenin son halinde yeni olarak ze dokunma yasa, lllk ilkesi ve lik cumhuriyetin gereklerine uygunluk ltleri getirilirken; genel snrlama sebepleri ve snrlamann ngrld ama dnda kullanlma yasa kaldrlmtr. Kukusuz, yukarda da anlatld gibi insan hak ve zgrlklerine ve bunlara ilikin temel ilkelere (Any. md. 13 gibi) anayasalarda yer verilmesi, devletlerin uluslararas rgtlere ye olmas ve uluslararas szlemelere taraf olmas (lkemiz asnda HASa taraf olma ve HAMn yarg yetkisinin tannmas) devlet gcn olduka snrlandrmtr. Ancak, bu ilke ve szlemelerin gerek yaama uygulanmayp, sadece yazl birer metin olarak kalmas, hak ve zgrlklere ilikin ilke ve szlemelerin yurttalar iin pek bir anlam ifade etmemesine neden olur. Bu balamda btn bu sreleri denetleyecek, denge-denetim mekanizmas iletecek AYMlere olan ihtiya aktr. stelik anayasa yargs ve AYMlere sadece yeni ve gen demokrasilerde deil, temel hak ve zgrlklerin gvencelendii, ynetenlerin de
257

Temel Hak ve Hrriyetlerin z, Snrlanmas ve Ktye Kullanlamamas kenar baln tayan 1961 Anayasas md. 11, 20.9.1971 tarih ve 1488 sayl Yasa ile deitirilmeden nce yleydi: Temel hak ve hrriyetler, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak ancak kanunla snrlanabilir. Kanun, kamu yarar, genel ahlk, kamu dzeni, sosyal adalet ve milli gvenlik gibi sebeplerle de olsa, bir hakkn ve hrriyetin zne dokunamaz. Anlan madde, 20.9.1971 tarih ve 1488 sayl Yasa ile yaplan deiikliklerle yle olmutur: Temel hak ve hrriyetler Devletin lkesi ve Milletiyle btnlnn, Cumhuriyetin, milli gvenliin, kamu dzeninin, kamu yararnn, genel ahlkn ve genel saln korunmas amac ile veya Anayasann dier maddelerinde gsterilen sebeplerle Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak, ancak kanunla snrlanabilir. Kanun, temel hak ve hrriyetlerin zne dokunamaz. Bu Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibirisi, insan hak ve hrriyetlerini veya Trk Devletinin lkesi ve milletiyle blnmez btnln veya dil, rk, snf, din ve mezhep ayrmna dayanarak, nitelikleri Anayasada belirtilen Cumhuriyeti ortadan kaldrmak kasd ile kullanlamaz. Bu hkmlere aykr eylem ve davranlarn cezas kanunda gsterilir. 1961 Anayasasnda 1488 sayl Yasa ile yaplan deiiklikler md. 11, hak ve zgrlklerin snrlandrlmas bakmndan geriye gidii ifade etmektedir. 1982 Anayasas yapclar md. 13 dzenlerken byk lde, anlan deiiklikle son halini alm md. 11i rnek almlardr.

142

ynetilenler gibi hukuka sayg gsterdii hukuk devleti ve anayasal devlette de ihtiya vardr258. Byle bir dzenin devam ettirilebilmesinde AYMler anahtar rol oynamaktadr. Trkiyedeki mevzuatn adalatrlmamasndan dolay HAMn Yargtay zerinde bir temyiz mercii haline geldii belirtilmektedir259. Ancak, mevzuat ne kadar an gereklerine gre yenilerseniz yenileyin, eski hukuk alglamalar devam ettii srece yine de bu sonu deimeyecektir. Bu durum Trk yarglarnn kendilerinden beklenen ve asl grevleri olan anayasa ve yasalar en ada ve zgrlk bir ekilde yorumlama grevini yerine getirene dein srecektir. Konunun AYM boyutuna gelince, kukusuz AYMlerin kendilerinden beklenen ilevi tam anlamyla yerine getirebilmeleri iin anayasalarda, yukarda da anlan Any. md. 13 gibi, bu ynde dzenlemelerin olmas ya da anayasalarn, AYMleri ilevlerine uygun aralarla donatm olmalar gerekir. Gnmzde Alman AYMnin yetkinliinden ve gcnden bahsedilebiliyorsa, bunda Alman Anayasasnn dzenlemelerinin byk pay vardr. Gerekten, Federal Alman Anayasas, dier devlet anayasalaryla karlatrldnda onlardan daha gl bir anayasa yargs oluturmutur260. Ancak Federal Alman AYM, sadece anayasa, gl bir anayasa yargs ngrd iin gl deildir. Buna ek olarak, kendisine sunulan yetkileri sonuna kadar kulland iin Almanyada kurumsal kimliini glendirmitir. Yine, Macaristan AYM hak ve zgrlkler konusunda yargsal yetkilerini ama eilimi gstererek, 1989 ncesi komnist rejim zamannda karlm yasalarn hukuk hayatndan karlmasnda ve insanlk onuru kavramn gelitirerek 1990 ylnda lm cezasnn kaldrlmas konusunda byk rol oynamtr261. Grld gibi AYMlerin, meruluu ile de ok yaknda ilgili olan, hak ve zgrlkler karsndaki tutumlar byk neme sahiptir. Bundan dolay, tezin bu blmnde, AYMnin 1961 ve 1982 Anayasalar dneminde verdikleri kimi kararlar erevesinde, snrlandrmann snrlarn oluturan hakkn z ve demokratik toplum
258

Ergl, a.g.e., s.70. Baskn Oran, Ulusal Egemenlik Kavramnn Dnm, Aznlklar ve Trkiye, Anayasa Yargs, S.20, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, s.93. 260 Gren, Anayasa Mahkemesine Kiisel Bavuru (Anayasa ikyeti), s.100. 261 Onar, a.g.e., s.133, 134.
259

143

dzeninin gerekleri ve lllk ilkesi karsndaki tutumu anlatm konusu yaplacaktr. 1. Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Hakkn z ve Demokratik Toplum Dzeninin Gerekleri Yurttalarn hak ve zgrlklerinin snrlandrlmasnn snr olarak hakkn zne dokunma yasana 1961 Anayasas md. 11/2 ve 2001 deiiklikleriyle 1982 Anayasas md. 13de yer verilmitir. Esasnda hakkn z kavramyla ilgili olarak btn hak ve zgrlkleri kapsayc bir tanm yapmak olanakl deildir. Anayasada yer alan her hak ve zgrln niteliine gre ilgili hak ve zgrln znn belirlenmesi gerekir. Yine de genel olarak hakkn z kavram ile ilgili olarak yle bir tespitte bulunulabilir: Bir hakkn veya zgrln z, onun asli ve vazgeilmez unsuru, mdahalede bulunulduunda ilgili hak ya da zgrl tamamen anlamszlatracak unsurudur. AYMde 1961 Anayasasnn ilk dnemlerinden itibaren verdii kararlarla hakkn z kavramn somutlatrmaya almtr. Yksek Mahkemeye gre: Bir hak ya da zgrln kullanlmasn aka yasaklayc veya rtl bir ekilde yaplamaz hale koyucu veya ciddi surette gletirici ve amacna ulamasn nleyici ve etkisini ortadan kaldrc nitelikteki yasal snrlamalar ilgili hakkn zne dokunur262. Yine, AYM baka bir kararnda: bir hak ya da hrriyetin gayesine uygun bir ekilde kullanlmasn son derece zorlatran veya onu kullanlamaz duruma dren kaytlara tabi tutulmas halinde o hak ve hrriyetin zne dokunulmu olur263. Ancak, AYM ayn tarihte verdii baka bir kararda farkl bir formlasyon kullanarak 1960 askeri mdahalesini eletirenle ceza verilmesini ngren yasa maddesinin anayasaya aykrl savn kabul etmemitir. Gerekten, bu anlamda AYMnin 8.4.1963 tarihli kararnn irdelenmesi gerekir. Olay ksaca anlatlacak olursa: Yeni Demokrat Parti Genel Bakan Fuat Kprl'nn 21.4.1962 tarihinde parti genel merkezinde yapt basn toplantsnda,
262 263

AYM, 4.1.1963, E.1962/208, K.1963/1 (AYMKD, S. 1), s.74. AYM, 8.4.1963, E.1963/25, K.1963/87 (AYMKD, S. 1), s.228.

144

toplantya katlan gazete muhabirlerine yazl bir beyan okunduktan sonra bir gazete muhabirinin sorusuna kar verdii cevapta Siyasi kanaatten dolay kimseye ceza verilemiyeceine gre, af ancak bir hakszln tamiri olacaktr demesi zerine Anayasa Nizamn Mill Gvenlik ve Huzuru Bozan Baz Fiiller Hakkndaki 5.3.1962 gnl ve 38 sayl Yasa md. 1in (B) bendine aykr hareket ettii iddiasyla aleyhine kamu davas almt. Alan davada uygulanacak yasa hkmnn anayasaya aykrlnn iddia edilmesi zerine AYM, anlan yasann Bu devrimin neticesi olarak Yksek Adalet Divannca veya sair kaza mercilerince verilmi ve kesinlemi olan karar ve hkmleri, sz yaz, haber, havadis, resim, karikatr veya sair vasta ve suretlerle ktleyenler veya st kapal da olsa matufiyeti belli olacak ekilde ktlemeye alanlar veya mahkm edilenlerin mahkmiyetlerine esas tekil eden fiillerini, yahut ahslarn venler veya neticelenmi hazrlk, ilk, son tahkikat veya infaz safhalaryla ilgili resim, hatrat, rportaj yapanlar veya beyanat verenlerin cezalandrlacan belirten hkmn iptal istemini reddetmitir264. Bylelikle Yksek Mahkeme bu kararyla 27 Mays askeri mdahalesini ima yolu ile bile olsa eletirmeyi su sayan bir yasa hkmn, ann en liberal anayasalar arasnda saylan 1961 Anayasasna uygun bulmutur. AYM ayn tarihte verdii bir baka kararnda da tutumunu deitirmemitir265. Anayasa mahkemelerinin yurttalarn hak ve zgrlerinin korunmas ve gelitirilmesinde birer direnme oda haline gelme zorunluluu karsnda, anlan karar AYMnin meruluunu tartlr hale getirmitir. Yine AYMnin, Anayasada ngrlen Grev Hakk ile ilgili tutumunu yanstmas asndan 26-27.9.1967 tarihli karar rnek verilebilir. Trkiye i Partisi tarafndan alan iptal davasnda 15.7.1963 gnl ve 274 sayl Sendikalar Yasasnn eitli maddelerinin Anayasann deiik hkmlerine aykrl ileri srlmtr. Trkiye i Partisi anlan davada, Anayasa'da dzenleme konusu yaplmam lokavtn iiyi yoksullua drecek ve isizlie neden olabilecek nitelikte bulunduu, mlkiyet hakknn toplum yararna aykr kullanlmas anlamna geldii savlarn ileri srerek, 274 sayl Sendikalar Yasas md. 14, bent. 1, fkra. hnin ve ayn madde, bent. 4teki lokavta ilikin dzenlemelerin Anayasann deiik maddelerine aykr olduunu

264 265

AYM, 8.4.1963, E. 1963/16, K.1963/ 83 (AYMKD, S. 1), ss.194-210. Bkz.: AYM, 8.4.1963, E.1963/17, K.1963/84 (AYMKD, S. 1), ss.210-220.

145

belirtmi ve bu yzden de sz edilen dzenlemelerin iptalini istemitir. AYM bu dava sonunda aadaki karar vermitir.
lokavt, iverenin, iileri topluca iten uzaklatrmasdr. Elbette bu hal, bir sre isizlie sebep olacak, grevde olduu gibi insan gcnn geici olarak i hayatndan uzaklamas sonucunu douracaktr. Fakat bu, belirli iktisad ereklere ulamak, sermaye ile emek arasnda bir denge kurmak gibi hakl nedenlere dayanmaktadr. Aada yazl gerekelerden tr, Kanun Koyucunun lokavt bir hak olarak tanmas, Anayasa'mzn yapsna aykr bir nitelik tamamaktadr vereni bir yana brakarak, sadece iinin karlar ile uramak, iileri ele alp zel teebbs ihmal etmek Anayasa'nn yapsna, adaletli hukuk dzeni kavramna uymaz. Nitekim Anayasa, 41. ve onu izleyen maddeleriyle alanlarn insanca yaamas ve alma hayatnn kararllk iinde gelimesi iin gerekli tedbirleri almakla devleti devli kld gibi 40. maddesiyle de herkesi diledii alanda alma ve szleme yapma hrriyetlerine sahip klmakta, vatandan iktisat alannda teebbs sahibi olmak hakkn temel haklardan saymakta ve bylece zel teebbslerin kurulmasn serbest brakmakta, devleti, zel teebbslerin, mill iktisadn gereklerine ve sosyal amalara uygun yrmesini, gvenlik ve kararllk iinde almasn salayacak tedbirler almakla da devli klmaktadr Grev, iinin kendi karlarn iverene kar korumak iin Anayasann iiye tand bir haktr. inin bu hakk karsnda, iverenin de bir takm haklarnn bulunmas gerekir. Yoksa iveren inin grevi karsnda, hemen her zaman iinin isteklerini kabul etmek zorunda kalr ve bylelikle sosyal ve ekonomik denge bozulur. Grev nasl iiler iin ekonomik bir sava arac ise, lokavt da iverenler iin ekonomik bir sava aracdr. Bunlarn her ikisi de toplu i uyumazlklarnn zmlenmesi hususunda kullanlan haklardr. Pazarla oturan taraflardan birinin eline grev gibi ok nemli ve etkili bir bask arac verilirken dier taraf, bir olanaktan yoksun brakmak, iverenin gvenini sarsp toplum iin emek gibi nem tayan sermaye erkini zayflatabilir. Demokratik sosyal hukuk devletinin btn erei, bir snfn ezilmesi pahasna dier bir snfn gelimesine, dengesizlie olanak vermemektir. Devlet isizlii nlerken sermaye sahibini zayf bir duruma sokamaz. Btn mesele, iilerin karlar ile iverenlerin karlar arasnda dil bir hukuk dzeni gerei bir badatrma ve uzlatrma yolunun bulunabilmesidir. Bunlardan tr davacnn dilekesinde ileri srd gibi, alanlarn insanca yaamalarn salayc tedbirler almakla devli devletin, iilerin geici olarak isiz kalmas sonucunu douracak lokavt hakkn iverenlere tanmas, sosyal devlet kavramna aykr dmez. Devletin, grev karsnda lokavt hakknn tannmamas ile birok iverenlerin, i hayatndan ekilmeleri sonucunda n alnamayacak isizlik durumlarnn ortaya kmas ihtimalini hesaba katarak, daha byk bir ktl nlemek iin belli i yerlerinde veya alanlarnda iilerin geici olarak isiz kalmalar sakncasn douracak bir yola girmek zorunluluunu duymas, Anayasa ile kendine yklenen sosyal devleri yerine getirmekten kand anlamna gelmez266
266

AYM, 26-27.9.1967, E.1963/336, K.1967/29, (AYMKD, S. 6), ss.6-42.

146

AYM bu kararla Anayasada yer almayan, ancak yasayla dzenlenmi olan ve bir ksm alanlarn belli bir sre alamamalarna neden olabilecek lokavta ilikin dzenlemeleri Anayasada yer alan Sosyal Devlet lkesine uygun bulmutur. Dier taraftan, Anayasada yer alan Grev Hakknn zayflamasna neden olmutur. Anayasacln temel kaygs, siyasal iktidarn kurulu ve ileyi emasnn, keyfi ve kt iktidar kullanmn en alt seviyeye ekecek ekilde kurgulanmasdr267. Buna karn Anayasada yer almayan ve yurttalar belli sre alma hak ve zgrlnden yoksun brakabilen lokavt gibi bir mekanizmay yasa koyucuya yasa ile serbeste dzenleme olana verilmesi sosyal devlet ilkesiyle badamad gibi alma hakknn zn zedeleyici bir durum ortaya karmaktadr. AYMnin, zelde Anayasann dnce zgrln dzenleyen md. 20 karsndaki, genelde ise yurttalarn temel hak ve zgrlkleri karsndaki tavr hakknda bilgi sahibi olunmasn salayacak bir karar olan 29.9.1965 tarihli karar da dndrcdr. Trkiye i Partisi tarafndan alan anlan iptal davasnda ksaca u savlar ileri srlmt: 1930 talyan Faist Ceza Yasas md. 270 ve md. 272den aynen dilimize evrilerek alnm ve daha sonra birka kez deiiklie uram268 1.3.1926 gnl ve 765 sayl (Mlga) Trk Ceza Yasas md. 141/1 ve md. 142/1, faist dnya grnn ve bu felsefe ve gre dayanan faist devlet ve toplum anlaynn bir ifadesidir269. lkemizde de, bu maddeler tek parti rejiminin korunmasna hizmet etmiler, kurulu ekonomik ve sosyal temel dzenleri, daha da nemlisi ortaa kalnts toprak rejimini ayakta tutmulardr. Tutucu ve gerici gelenekler karsnda, uyarc ve ilerici her trl eilim ve akm susturan bu iki maddenin totaliter bir dn ve davran temsil etmektedir. Bundan dolay da, demokratik gr ve yaayn,
267

Ergl, a.g.e., s.72. Anlan maddeler ilk kez 11.6.1936 gnl ve 3038 sayl Yasa ile Trk Ceza Yasasna aktarlm ve bu hkmler, sonradan 3531, 4934, 5435 ve 5844 sayl yasalarla drt kez deitirilmitir. 269 765 sayl Eski Trk Ceza Yasas md. 141/1 Sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde tahakkmn tesis etmee veya sosyal bir snf ortadan kaldrmaa veya memleket iinde messes iktisad veya sosyal temel nizamlardan her hangi birini devirmeye matuf cemiyetleri her ne suret ve nam altnda olursa olsun kurmaya tevessl edenler veya kuranlar veya bunlarn faaliyetlerini tanzim veya sevk ve idare edenler veya bu hususlarda yol gsterenler cezalandrlr. Bu kabil cemiyetlerin bir kan veya hepsini sevk ve idare edenler hakknda .cezas hkmolunur." md. 142/1 Sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde tahakkmn tesis etmek veya sosyal bir snf ortadan kaldrmak yahut memleket iinde messes iktisad veya sosyal temel nizamlardan herhangi birini devirmek veya devlet siyas ve hukuk nizamlarn topyekn yok etmek iin her ne suretle olursa olsun propaganda yapan kimse cezalandrlr." Hkmlerini iermekteydi. Her iki yasa maddesinin tamam 12.4.1991 tarih ve 3713 sayl Yasa md. 23 ile yrrlkten kaldrlmtr.
268

147

hrriyeti ve insanc felsefenin tam kart olan bir felsefeyi yanstan anlan maddeler Anayasaya aykrdr ve iptalleri gerekir. AYM alan bu iptal davasnda sosyalist propaganday yasaklayan md. 141/1 ve md. 142/1in iptal istemlerini reddederek, anlan yasa maddelerini Anayasann dnce zgrln dzenleyen hkmne uygun bulmutur270. Ayn ekilde stanbul Skynetim Komutanl Asker Mahkemesinde 24.4.1979 tarihinde yaplan Trk Ceza Yasas md. 142/1 ve md. 142/3 hakkndaki Anayasaya aykrlk itiraz sonusuz kalmtr271. Yksek Mahkeme anlan yasa maddesinin Anayasaya aykrlk itirazn reddederek iptal istemini geri evirmitir272. 1982 Anayasas md. 13n ilk eklinde, hak ve zgrlklerin

snrlandrlmasnn snr olarak hakkn z lt terk edilerek, bunun yerine demokratik toplum dzeninin gerekleri lt getirilmitir. Danma Meclisi Anayasa Komisyonunun Any. md. 13te hakkn z kavramndan vazgeilerek yerine demokratik toplum dzeninin gerekleri kavramnn getirilmesinin gerekesi yle aklanmtr:
Maddenin ikinci fkrasnda, hak ve hrriyetlerin snrlanmasnda daima gzetilmesi gereken l; yani snrlamann snr ngrlmtr. Dier bir deyimle hak ve hrriyetlere getirilecek snrlamalar yahut bunlar konusunda ngrlecek snrlayc tedbirler demokratik rejim anlayna aykr olmamaldr; genellikle kabul edilen demokratik rejim anlay ile uzlaabilir olmaldr. Getirilen bu kstas, 1961 Anayasasnn kabul ettii ze dokunmama kstasndan daha belirgin, uygulanmas daha kolay olan bir kstastr. Esasen uluslar aras szleme veya bildirilerde bu kstas kabul etmilerdir.273

Hak ve zgrlklerin snrlandrlmasnn snr olarak z ltnden vazgeilerek, demokratik toplum dzeninin gerekleri ltne anayasada yer verilmesi, bir soruyu da beraberinde getirmitir. Acaba buradaki demokratik toplum dzeninin gereklerinden, 1982 Anayasasnn ngrd demokrasinin gereklerinin mi anlalmas gerekiyor? Yoksa, Any. 13de yer alan anla ltteki demokrasi kavram ada bat devletlerinde uygulanan demokrasinin ya da evrensel demokrasi anlaynn gereklerini
AYM, 26.9.1965, E.1963/173, K.1965/40 (AYMKD, S. 4), ss.290-368. 765 sayl Eski Trk Ceza Yasas md. 142/3, Anayasann tand kamu haklarn rk mlhazas ile ksmen veya tamamen kaldrmay hedef tutan veya mill duygular yok etmek veya zayflatmak iin her ne suretle olursa olsun propaganda yapan kimse bir yldan yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr. hkmn iermekteydi. 272 AYM, 27.11.1980, E.1979/31, K.1980/59 (AYMKD, S. 18), ss.339-373. 273 Sezer a.g.e., s.76.
271 270

148

mi kastediyor? Ne yazk ki, AYM, 1982 Anayasasnn ilk dnemlerinde Any. md. 13de yer alan demokrasi kavramndan, anayasada gsterilen hrriyeti demokrasi (!) anlaynn anlalmas gerektii ynnde karar vermitir. Anlan karar, 6.6.1985 gnl 3218 sayl Serbest Blgeler Yasasnn kimi maddelerinin anayasann deiik maddelerine aykrl sav ile alan iptal davas sonunda verilmitir. AYMye gre: Burada sz edilen demokratik toplum dzeniyle hi kukusuz Anayasamzda gsterilen hrriyeti demokrasi ve bunun icaplaryla belirlenen hukuk dzeninin kastedildiinde duraksayama yer yoktur.274 1982 Anayasasnda gsterilen demokrasi anlaynn, hrriyeti demokrasi anlay olup olmad bir yana, AYM anlan kararnda, Any. md. 13de yer alan demokratik toplum kavramndaki demokrasi anlayndan anayasann ngrd demokrasinin anlalmas gerektiine ilikin kararnda herhangi bir gl gereke gsterememitir. Kukusuz byle bir yorum tarz, 1982 Anayasa yapclarnn ngrdkleri bir anayasa yargs ve AYMden beklenen bir yorum tarzdr. AYM, 1961 Anayasas dneminde hak ve zgrlklerin snrlandrlmasnn snrlar konusunda z ltyle beraber kulland demokratik devlet kavramndan bat uygarl tarafndan benimsenen demokrasi anlaynn anlalmas gerektii ynnde kararlar vermiti. Bu kararlardan ilki, 9.2.1972 tarihli karardr. Gerekten AYMye gre: Eit kullanlmayan, kiilere ve kamuya huzur ve adaletli bir dzen salamayan sendika zgrlnn ada uygarlk dzeyi ile ve hele bat uygarlnca benimsenen demokrasi anlay ile badamas olanak ddr.275 Yine, Snrlamann Anayasann szne ve zne uygun debilmesi iin, her eyden nce demokratik hukuk kurallar iinde kalnmak suretiyle yaplmas zorunludur.276 Bir baka kararnda AYM:
Demokrasi ile idare olunan lkelerin byk bir blmnn kanunlar zerinde yaplan aratrma sonunda, semen olabilmek iin 21 yan doldurulmu olmas koulunu, bizden ok nceleri demokratik devletlerini kurmu olan ve hatta bu gn bile demokrasinin ncleri saylmakta bulunan birok lkenin uygulamakta olduu grlmtr.277 demitir.

274

AYM, 6.10.1986, E.1985/21, K.1986/23 (AYMKD, S. 22), s.224. AYM, 8-9.2.1972, E.1970/48, K.1972/3 (AYMKD, S. 10), s.128. 276 AYM, 18-22.11.1976, E.1976/27, K.1976/5 (AYMKD, S. 14), s.365. 277 AYM, 16.2.1978, E.1977/123, K.1978/16 (AYMKD, S. 16), s.62.
275

149

Grld gibi AYMnin demokratik devlet ve demokrasi anlayyla ilgili olarak 1961 Anayasas dneminde verdii kararlar, 1982 Anayasasnn ilk dnemlerinde verdii kararlardan hak ve zgrlklerin gvence ltleri asndan daha gvencelidir. AYM, Any. md. 13de yer alan demokratik toplum kavramndaki demokrasi anlayndan, anayasann ngrd demokrasinin anlalmas gerektiine ilikin yukarda anlan kararndan sonra verdii bir kararda nceki grnden dnmtr. AYMye gre:
Anayasamz zgrlklere saygl olunmasn istemekle yetinmemi, bunlarn kullanlmasn salayacak nlemler alnmasn Devletin temel ama ve grevleri arasnda saymak suretiyle, zgrlk bir gr benimsemitirKlasik demokrasiler temel hak ve zgrlklerin en geni lde salanp gvence altna alnd rejimlerdir. Kiinin sahip olduu dokunulmaz, vazgeilmez, devredilmez, temel hak ve zgrlklerin zne dokunulup tmyle kullanlamaz hale getiren kstlamalar, demokratik toplum dzeni gerekleriyle uyum iinde saylamaz. zgrlk olmak yannda, hukuk devleti olmak ve kiiyi n planda tutmak da ayn rejimin elerindendir. u halde getirilen snrlamalarn, Anayasann 2. maddesinde ifadesini bulan Cumhuriyetin temel niteliklerine de uygun olmas gerekir. Bu anlay iinde zgrlklerin yalnzca ne lde kstland deil, kstlamann koullar, nedeni, yntemi, kstlamaya kar ngrlen kanun yollar, hep demokratik toplum dzeni kavram ierisinde deerlendirilmelidir. zgrlkler, ancak; istisna olarak ve demokratik toplum dzeninin sreklilii iin zorunlu olduu lde snrlandrlabilirler. Demokratik hukuk devletinde, gdlen ama ne olursa olsun, zgrlk kstlamalarnn bu rejimlere zg olmayan yntemlerle yaplmamas ve belli bir zgrln kullanlmasn ortadan kaldracak dzeye vardrmamasdr.278

1982 Anayasas md. 13n ilk halinde yer verilen snrlandrmann snrlar arasnda, 1961 Anayasas md. 11de yer alan z lt belirtilmemi olmasna ramen, AYM, 1982 Anayasas dneminde verdii kararlarda demokratik toplum dzeninin gerekleri ltyle birlikte z ltn kullanmaya devam etmitir. AYMye gre:
Hakkn zne dokunan dzenlemeler gerek anlamda bir seme ve seilme hakkn ortadan kaldrrDemokrasinin vazgeilmez esinin bu lde snrlanmas, siyasi partilerle gerekleecek dzenin olabildiince engellere bal tutulmas, demokratik toplum dzeninin gereklerine uygun

278

AYM, 26.11.1986, E.1985/8, K.1986/27 (AYMKD, S. 22), s.365, 366.

150

bulunmamaktadrBir siyasi partinin seimlere katlmasn gletirmek ya da engellemek seilme hakknn zne zarar verir.279 Anayasa ilkelerini zedelemeyen, demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olmayan, hakkn zne dokunmayan dzenlemeler gerek anlamda bir seme ve seilme hakkn olumsuz biimde etkilemez, ortadan kaldrmazDzenleme haklarn zne dokunmad gibi demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr deildir.280

Ne var ki, AYMnin 1982 Anayasas dneminde verdii ve demokratik toplum dzeninin gerekleri ltn tam olarak iletmedii kararlard vardr. Bu kararlardn birisi de 1.3.1985 tarihli karardr. Anlan kararda AYM, yasada yazl sulardan dolay hakknda kamu davas alm olan avukatn zorunlu olarak iten yasaklanmasna ilikin 1136 sayl Avukatlk Yasasnn 3003 sayl yasa ile deiik md. 154n demokratik toplum dzeninin gerekleriyle badatna karar vermitir281. AYM, demokratik toplum dzeninin gerekleri ltn ileterek kolayca iptal karar verebilecei baka bir kararnda eitlik ilkesinden yola karak iptal istemini reddetmitir. AYM, btn siyasi partilere Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumunda (TRT) mahalli idareler seiminde propaganday yasaklayan 2972 sayl Mahalli dareler ile Mahalle Muhtarlklar ve htiyar Heyetleri Seimi Hakknda Yasa md. 35in eit ve objektif bir dzenleme olduu gerekesiyle Anayasaya aykrl savn reddetmitir282. Yine, AYM, eitlik ilkesiyle ilgili verdii baka bir karard, fuhu meslek edinen kadnn karlmas suunda verilen cezada uygulanan indirimini, bu tr kadnlarn kii ve cinsel zgrlkleri iffetli kadnlar kadar bozulmu saylamaz gerekesiyle anayasaya aykrlk savn reddetmitir283. AYM, iffetli kadnlar iffetsiz kadnlardan ayrt etmekteki maharetini, Any. md. 13de yer alan hak ve zgrlkler ynnden gvence ltlerini uygulamakta gstermi olsayd, byk olaslkla kuruluunun 47. ylnda, meruluu ile ilgili tartmalara muhatap olmak zorunda kalmazd.
279

AYM, 22.5.1987, E.1986/17, K.1987/11 (AYMKD, S. 23), s.222. AYM, 14.6.1988, E.1988/14, K.1988/18 (AYMKD, S. 24), s.253, 254. 281 Bkz.: AYM, 1.3.1985, E.1984/12, K.1985/6 (AYMKD, S. 21), ss.99.128. 282 AYM, 1.3.1984, E.1984/1, K.1984/2 (AYMKD, S. 20), s.197. 283 AYM, 12.1.1989, E.1988/4, K.1989/3 (AYMKD, S. 25), s.8. Anlan davada anayasaya aykrl sav ileri srlen yasa maddesi, yrrlkten kalkan 765 sayl Trk Ceza Yasas md. 438dir.
280

151

2.

Anayasa Mahkemesi Kararlarnda lllk lkesi

1961 Anayasasnda ve 1982 Anayasasnn ilk halinde hak ve zgrlklerin gvence lt olarak lllk ilkesine yer verilmemitir. Ancak, 1982 Anayasasnda temel hak ve zgrlklerin kullanlmasnn durdurulmasn dzenleyen md. 15de,
Sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hallerde, milletleraras hukuktan doan ykmllkler ihlal edilmemek kaydyla, durumun gerektirdii lde temel hak ve hrriyetlerin kullanlmas ksmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar iin Anayasada ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir. Birinci fkrada belirlenen durumlarda da, sava hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen lmler dnda, kiinin yaama hakkna, maddi ve manevi varlnn btnlne dokunulamaz; kimse din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolay sulanamaz; su ve cezalar gemie yrtlemez; sululuu mahkeme karar ile saptanncaya kadar kimse sulu saylamaz. denilmektedir.

Anayasa koyucu, olaanst dnemlerde hak ve zgrlklerin kullanlmasnn durdurulmasnda lllk aradna gre, olaan dnemler de hak ve zgrlklerin kullanlmasnn snrlandrlmas lllk ilkesine uygun olmaldr. Any. md. 13n Danma Meclisi Anayasa Komisyonu gerekesinde de bu durum belirtilmitir.
Madenini ikinci fkras, son satr, hak ve hrriyetlerin snrlanmasnda ngrlen genel ve zel nedenlerin belli amalara ynelik bulunduu; binnetice ancak bu amalar gerekletirmek iin bu nedenlerin ngrldn vurgulamaktadr. u halde ngrlen amalar yahut nedenle bahane edilerek, baka amaca ulamak iin hak ve hrriyetler snrlanmayacak; yahut meru ama gdlerek snrlanm olsalar bile, getirilen snrlama bu amacn zorunlu yahut gerekli kldndan fazla olmayacaktr. Dier bir deyimle, ama ve snrlama orants her halde korunacaktr.284

AYM, lllk ilkesi 2001 yl anayasa deiikliine kadar anayasada yer almamasna ramen, 1982 Anayasasnn ilk dnemlerinden beri hak ve zgrlklerin snrlandrlmasnn snr olarak anlan ilkeye kararlarnda uygulamaktadr. AYMye gre:
Makul, kabul edilebilir snrlarn almas aykrl olutururMakul llerin almas bir iptal nedenidirYaplan snrlamayla salad yarar arasnda hakkaniyete uygun bir dengenin bulunmas gerekir.
284

Sezer, a.g.e., s.76.

152

Amala ara arasndaki makul ly am grlen yeni snrlamann uygun olmad ortadadr.285 makul, kabul edilebilir bir l almadka snrlamann Anayasaya aykrl sz konusu olmaz Yaplan snrlamayla salanan yarar arasnda hakkaniyete uygun dengenin bozulduunu gsteren bir belirti yoktur. Amala ara arasndaki makul ly amayan yeni snrlamann aykr olmad grlmektedir.286 nleyici ve caydrc dzenleme gereksinimi ile bulunan are arasnda adaletli ve kabul edilebilir dengebozulmuturara ile ama arasndaki mantki ba kaybolmaktadr(bundan dolay anlan dzenlemenin iptali gerekir)287 ama ve snrlama orantsnn korunmasyla ilgili lllk temel ilkesinin alt ilkeleri olan yasal nlemin snrlama amacna ulamaya elverili olup olmadn saptamaya ynelik elverililik snrlayc nlemin snrlama amacna ulama bakmndan zorunlu olup olmadn arayan zorunlulukgereklilik, ayrca ama ve aracn lsz bir oran kapsayp kapsamadn, bu yolla lsz bir ykmllk getirip getirmediini belirleyen oranllk288

AYMnin lllk ilkesiyle ilgili yukarda verilen kararlarna ramen, Yksek Mahkemenin 1961 Anayasas dneminden gnmze kadar siyasi partiler konusunda ll davrand pek sylenemez. Gerekten, AYM uzun yllar HAS ile getirilen ltleri gz nne almadan ve Anayasa hkmlerini son derece dar ve zgrlkleri temel almadan yorumlayarak siyasi partileri kapatm289 ve kapatmaya da devam etmektedir. AYM 1961 Anayasas dneminde, alt siyasi partinin kapatlmas kararna imza atmtr290. 1982 Anayasas dneminde bu rakam e katlanmtr. Aslnda AYM iin 1982 Anayasas dneminde, siyasi partiler hakknda alan kapatma davalarnda verdii kapatma kararlar ile bu dneme damgasn vurmutur eklindeki saptama hi de yanl olmaz. 1982 Anayasas dneminde AYMnin greve balad tarihten gnmze kadar Yargtay Cumhuriyet Basavcl tarafndan toplam 43 siyasi parti kapatma davas almtr. Anlan tarihe kadar haklarnda kapatma davas alan

AYM, 22.5.1987, E.1986/17, K.1987/11 (AYMKD, S. 23), s.222. AYM, 14.6.1988, E.1988/14, K.1988/18 (AYMKD, S. 24), s.253, 254. AYM, 11.2.1987, E.1986/12, K.1987/4 (AYMKD, S. 23), s.85. 288 AYM, 23.6.1989, E.1988/50, K.1989/27 (AYMKD, S. 25), s.312. 289 Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.41. 290 1961 Anayasas dneminde kapatlan siyasi partiler: i-ifti Partisi, K.T.: 15.10.1968, E.1963/31, K.1968/44; Milli Nizam Partisi, K.T.: 20.05.1971, E.1971/1, K.1971/1; leri lke Partisi, K.T.: 29.06.1971, E.1971/2, K.1971/2; Trkiye i Partisi, K.T.: 20.07.1971, E.1971/3, K.1971/3; Byk Anadolu Partisi, K.T.: 19.12.1972, E.1972/1, K.1972/1; Trkiye Emeki Partisi, K.T.: 08.05.1980, E.1979/1, K.1980/1.
286 287

285

153

siyasi partilerden 18i eitli sebepler kapatlmtr291. Kapatma kararlarna kar Refah Partisi ve Fazilet Partisi dnda kapatlan dier partilerden HAMa bavuran siyasi partilerin bavurular anlan mahkeme tarafndan kabul edilerek Trkiye hakknda ihll kararlar verilmitir292. Kimi siyasi partiler hakknda alan kapatma davalar devam etmekle beraber
293

, kukusuz, bu kapatma davalarndan en nemlisi, Yargtay Cumhuriyet

Basavcl tarafndan 16 Kasm 2007 tarihinde, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne aykr eylemlerin oda haline geldii, Anayasa md. 68/4, 2820 sayl Siyasi Partiler Yasas md. 78, 80, 81, 82 ve md. 90a aykr eylemlerde bulunduu aka anlald sav ile Demokratik Toplum Partisi (DTP) hakknda Anayasa md. 69/6 ile 2820 sayl Yasa md. 101/1-b ve md. 103 gereince alan kapatma davasdr294. AYM 1961 Anayasas dneminden gnmze kadar merkeziyeti devlet yaps ve niter yap konularnda istikrarl bir itihat gelitirmitir. Ne var ki, bu itihat, anlan
1982 Anayasas dneminde kapatlan siyasi partiler: Huzur Partisi, K.T.: 25.10.1983, E.1983/2, K.1983/2 (R.G., 15.10.1984, S.18546); Trkiye Birleik Komnist Partisi, K.T.: 16.07.1991, E.1990/1, K.1991/1 (R.G., 28.01.1992, S. 21125); Cumhuriyet Halk Partisi, K.T.: 24.09.1991, E.1990/2, K.1991/2 (R.G., 24.04.1992, S. 21208); Sosyalist Parti, K.T.: 10.07.1992, E.1991/2, K.1992/1 (R.G., 25.10.1992, S. 21386); Halkn Emek Partisi, K.T.: 14.07.1993, E.1992/1, K.1993/1 (R.G., 18.08.1993, S. 21672); Yeiller Partisi, K.T.: 10.02.1994, E.1992/2, K.1994/1 (R.G., 10.04.1994, S. 21901); zgrlk ve Demokrasi Partisi K.T.: 23.11.1993, E.1993/1, K.1993/2 (R.G., 14.2.1994, S. 21849); Sosyalist Trkiye Partisi K.T.: 30.11.1993, E.1993/2, K.1993/3 (R.G., 09.08.1994, S. 22016); Demokrasi Partisi K.T.: 16.06.1994, E.1993/3, K.1994/2 (Mkerrer R.G., 30.06.1994, S. 21976); Sosyalist Birlik Partisi K.T.: 19.07.1995, E.1993/4, K.1995/1 (R.G., 22.10.1997, S. 23148); Demokrat Parti K.T.: 13.09.1994, E.1994/1, K.1994/3 (R.G., 15.02.1995, S. 22203); Demokrasi ve Deiim Partisi K.T.: 19.03.1996, E.1995/1, K.1996/1 (R.G., 23.10.1997, S. 23149); Emek Partisi K.T.: 14.02.1997, E.1996/1, K.1997/1 (R.G., 26.06.1998, S. 23384); Dirili Partisi K.T.: 18.02.1997, E.1996/2, K.1997/2 (R.G., 18.07.1997, S. 23053); Refah Partisi K.T.: 16.01.1998, E.1997/1, K.1998/1 (R.G., 22.02.1998, S. 23266); Demokratik Kitle Partisi K.T.: 26.02.1999, E.1997/2, K.1999/1 (R.G., 22.11.2001, S. 24591); Halkn Demokrasi Partisi K.T.: 13.03.2003, E.1999/1, K.2003/1 (R.G., 19.07.2003, S. 25173); Fazilet Partisi K.T.: 22.06.2001, E.1999/2, K.2001/2 (Mkerrer R.G., 05.01.2002, S. 24631) 292 Bkz.: zdep-Trkiye Davas, 8.12.1999, Bavuru No: 23885/94, http://www.yargitay.gov.tr/aihm/upload /23885_94.pdf; Trkiye Birleik Komnist Partisi ve Dierleri-Trkiye Davas, 30.1.1998, Bavuru No: 133/1996/752/951, http://www.yargitay.gov.tr/aihm/upload/133_1996_752_951.pdf; Sosyalist Trkiye PartisiTrkiye Davas, 12.11.2003, Bavuru No: 26482/95, http://www.yargitay.gov.tr/aihm/upload/26482_95.pdf; Sosyalist Parti ve Dierleri-Trkiye Davas, 25.5.1998, Bavuru No: 20/1997/804/1007, http://www.yargitay.gov.tr /aihm/upload/20_1997_804_1007.pdf; Emek Partisi ve enol-Trkiye Davas, 31.5.2005, Bavuru No: 39434/98, http://www.yargitay.gov.tr/aihm/upload/39434_98.pdf; Refah Partisi ve Dierleri-Trkiye Davas, 13.2.2003, Bavuru No: 41340/98, 41342/98, 41343/98, 41344/98. HAM, anlan son dava dnda dier tm davalarda HAS md. 11de dzenlenen Dernek Kurma ve Toplant zgrln ihll kararlar vermitir. 293 Trkiye Sosyalist i Partisi, E.2002/2; Trkiye Komnist Partisi, E.2002/4; Demokratik Halk Partisi E.2003/1. 294 AYM, ncelenmekte Olan Dosyalar, 2008, http://www.anayasa.gov.tr/images/loaded/pdf _dosyalari/veriistatistik/yargisal/incelenmekte_olan_dosyalar.doc (5 Mays 2008), Sra no.5. AYM, E.2007/1 (Siyasi Parti Kapatma) Ayrca kapatma davasnda, partinin kapatlmasna beyan ve faaliyetleri ile neden olan ve partiye ye ya da partide eitli ekillerde grevli olan 221 kiinin Anayasa md. 69/9 ve 2820 sayl Yasa md. 95 uyarnca temelli kapatlmaya ilikin kararn R.G.'de yaynlanmasndan itibaren be yl sreyle bir baka siyasi partinin kurucusu, yneticisi, deneticisi ve yesi olamayacaklarna, Parti'nin dava sresince yaplacak seimlere katlamayacana, dava tarihinde parti bnyesinde ye, ynetici, belediye bakan ve milletvekili olarak grev alanlarn bir baka siyasi parti listesinden veya bamsz olarak dava sresince seimlere katlamayacana, daval partiye denebilecek hazine yardmlarnn banka hesabnda blokesine ve daval partinin ye kaytlarnn durdurulmasna, karar verilmesi istenilmektedir. Bkz.: a.e., Sra no.5.
291

154

konularn zgrlk bir bak asyla deerlendirilmeyip, bu konularn kat bir ekilde yorumlanmas ynndedir295. Bundan dolay, DTP hakknda alan kapatma davasnn, Yargtay Cumhuriyet Basavcsnn iddianamesinde yer verdii gerekelerle kapatlmasnn srpriz olmayaca kansndaym. Kukusuz, son yllarn en ok tartlan ve kamuoyunda en ok tartlan parti kapatma davas, Yargtay Cumhuriyet Basavcl tarafndan 14 Mart 2008 tarihinde laiklie aykr eylemlerin oda durumuna geldii sav ile Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) hakknda Anayasa md. 69/6 ve 2820 sayl Siyasi Partiler Yasas md. 101/1-b gereince alan kapatma davas ve dava sonucunda verilen karardr296. Anlan dava iktidar partisi hakknda alan bir kapatma davas olmas nedeniyle Cumhuriyet tarihinde ilk olma zelliini tamaktadr. AYMnin 1961 Anayasas dneminden gnmze kadar kat bir ekilde yorumlad kavramlardan bir dierini liklik kavram oluturmasna297 karn, Yksek Mahkeme anlan davada Yargtay Cumhuriyet Basavcsnn iddialarn reddederek kapatma talebini geri evirmitir298. Anlan karar hakknda kamuoyuna verilen bilgiler ok snrl olmas, AYMnin bu kararla, liklik ilkesi hakkndaki istikrarl itihadndan dnd ynnde bir izlenim olumasna neden olmakla birlikte, Yksek Mahkemenin on bir yesinden onunun AKPnin liklik kart eylemleriyle odak olduu ynnde oy kullanmalar, AYM kararnn liklik ilkesi konusundaki itihadn devam ettirdii ynnde yorumlanmasn gerektirmektedir. AYM yelerinin tamamna yaknnn AKPnin liklik kart eylemleriyle odak olduu ynnde oy kullanmalarna karn, partinin kapatlmamas anayasa ve 2820 sayl Siyasi Partiler Yasasnda parti kapatma kararlarnn en az yediye kar drt oyla verilebilmesine ilikin dzenlemeler nedeniyledir. (Any. md. 149/1, 2820 sayl Yasa md. 98/1) Anlan kararda AYM
295

Atar, Anayasay Mahkemeden Kurtarmak, http://www.stargazete.com/index.asp? haberID=165579, par.7. AYM, ncelenmekte Olan Dosyalar, 2008, http://www.anayasa.gov.tr/images/loaded/pdf _dosyalari/veriistatistik/yargisal/incelenmekte_olan_dosyalar.doc (5 Mays 2008), Sra no.6. AYM, E.2008/1 (Siyasi Parti Kapatma) Ayrca kapatma davasnda, partinin kapatlmasna beyan ve faaliyetleri ile neden olan Babakan Recep Tayyip Erdoan dahil olmak zere partiye ye ya da partide eitli ekillerde grevli olan 711 kiinin Anayasa md. 69/9 ve 2820 sayl Yasa md. 95 uyarnca temelli kapatlmaya ilikin kararn Resmi Gazetede yaynlanmasndan itibaren be yl sreyle bir baka siyasi partinin kurucusu, yneticisi, deneticisi ve yesi olamayacaklarna, karar verilmesi istenilmektedir. Bkz.: a.e., Sra no.6. 297 Atar, Anayasay Mahkemeden Kurtarmak, http://www.stargazete.com/index.asp? haberID=165579, par.7. 298 Bu karar Yksek Mahkemenin 30.7.2008 tarihinde yapm olduu toplantda karara balanmasna karn, karar ve gerekesi henz Resmi Gazetede yaymlanmamtr.
296

155

yelerinden onu AKPnin liklik kart eylemleriyle odak olduu ynnde oy kullanmtr. Ne var ki, bu yelerden sadece alts, iddianamede geen eylemlerin partinin kapatlmas ynnde karar vermek iin yeterince ar olduu dncesindedir. Geriye kalan drt ye ise, anlan eylemlerin partinin kapatlmasn gerektirecek kadar ar olmadn dnmektedir. Kalan bir ye, AKPnin liklik kart eylemleriyle odak olduu iddiasn kabul etmemitir. Bundan dolay, dava sonucunda AKPnin hazine yardmndan orannda mahrum braklmas ynnde karar verilmitir. AYMnin parti kapatma davalaryla ilgili tutumu bir btn deerlendirildiinde ve HAM ve Topluluk Mahkemesi itihatlar ile milli alanda anayasallk denetimi yapan AYMler itihad arasndaki yaknlamann, kapal toplum anlaynda ak toplum anlayna geiin bir gstergesi299 olarak kabul edilmesi karsnda, Trkiyenin ak toplum anlayna gemesinin daha uzun zaman alaca sylenebilir. E. ANAYASA KYET KURUMU VE MERULUK L K S

Anayasa ikyeti kurumu zerinde nceki blmde durulmutu. Bundan dolay bu blmde anayasa ikyeti kurumu ile anayasa yargs ve AYMnin meruluunun ilikisi ele alnacaktr. Cumhuriyetin niteliklerini dzenleyen Any. md. 2de de belirtildii gibi Trkiye bir hukuk devletidir. Hukuk devletinin temel unsuru, btn devlet faaliyetlerinin hukuk kurallarna uygun olmasdr. Hukuk devleti, insan haklarna sayg gsteren ve bu haklar koruyucu, adil bir hukuk dzeni kuran ve bunu devam ettirmeye kendini zorunlu sayan ve btn faaliyetlerinde hukuka ve Anayasaya uyan devlet demektir300. Hukuk devletinin en nemli zelliklerinden birisini, ilke edindii deer boyutundaki kurallar somutlatrarak, bu deerlerin ihllini yaptrma dntrmesi ve hak arama zgrln tanyarak, yargsal korumay sisteminin zne yerletirmesi oluturmaktadr. Ayrca hukuk devleti ilkesinin gerei olarak siyasal iktidarn ve
alar, Hukukla Kavranan Demokrasi ya da Anayasal Demokrasi , s.257. AYM, 25.5.1976, E.1976\1, K.1976\28 (AYMKD, S. 14), s.189. Ayn ynde kararlar iin Bkz.: AYM, 5.10.1995, E.1995/15, K.1995/55 (AYMKD, S. 36, C. 1), s.11; AYM, 13.7.1999, E.1999/11, K.1999/29 (AYMKD, S. 36, C. 6), s.542; AYM, 11.3.2003, E.2002/55, K.2003/8 (AYMKD, S. 39, C. 2), s.428 vd.
300 299

156

idarenin yozlamasnn engellenmesi, insanlarn kendi trdelerini, toplumu ve sosyal dzeni sorgulamalar ile salanacak salam bir sosyal dzen iin zgrlk kanallarnn yurttalar tarafndan aka kullanlmas ve korunmas gerekir. zgrlk kanallarnn yurttalara srekli ak olmas lsnde, hukuk devletinden ya da hukukun stnlnn esas alnd ve hukukun egemen olduu devletten sz edilebilir. Anayasa ikyeti kurumu hukuk devleti ilkesinin bir gerei olmas yan sra, anlan kurum yurttalara, sahip olduklar hak ve zgrlklerinin yargsal yoldan geerlilik salanmas iin tannm hukuksal bir aratr. Yurttalara yasama, yarg ve yrtme karsnda anayasada ve devletin taraf olduu insan hak ve zgrlklerini dzenleme konusu yapan uluslararas szlemelerde tannm haklar iin gvence salar ve bylece demokrasinin temel esi olan birey zgrlnn devlete kar diretilmesi olgusunun savunucusu ve sjesi olma bilincini kazandrr ve glendirir301. Trkiye bireylerin dorudan bavurusu da denilen anayasa ikyeti kurumuna anayasasnda yer vermeyen lkelerden birisidir. 10 Aralk 1948de nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin ve 4 Kasm 1950de HASn kabulyle birlikte bu alanda ok byk admlar atlmas ile bireysel bavuru hakk n plana kmtr. HASda, egemenliin geleneksel anlaynn reddi anlamna gelen insan haklar ve zgrlklerine kar bireysel bavuru hakkna yer verilmi olmas, szlemeye taraf lkelerde insanlarn hak ve zgrlklerinin etkili korunmas asndan byk neme sahiptir. Trkiye bireysel bavuru hakkn 28 Ocak 1987 tarihinde tanmtr302. Trkiyenin, yurttalarna HAMda bireysel bavuru hakk tanmas, buna karn AYMde anayasa ikyetinde bulunma hakk tanmamas mantk kurallaryla aklanamaz bir eliki yaratmaktadr. Anayasa yargsnn ya da AYMlerin demokratik meruluunu glendirici bir etken olan anayasa ikyeti303 sadece yurttan devlete kar kullanabilecei bir hukuksal are olmayp, hukukun tm alanlar iin objektif bir deer dzeni oluturan
Gren, Anayasa Mahkemesine Kiisel Bavuru (Anayasa ikyeti), s.100-101. Turhan, Deien Egemenlik Anlaynn Hak ve zgrlklerin Korunmasna Etkileri ve Trk Anayasa Mahkemesi, s.225. 303 Turhan, Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu, s.62.
302 301

157

insan hak ve zgrlklerinin ieriinin aklanmas ve her trl devlet gcnn denetim amacna ynelik bir kurumdur304. Bu balamda bireysel bavuru hakknn tannm olduu Almanyadan bir rnekle konu daha iyi anlalabilir. Almanyann Essen ehrinde yaayan bir Trk vatanda, kirada oturduu daireye uydu anten koymak zere izin istemi; ancak, izin talebi ev sahibince reddedilmitir. Bunun zerine ev sahibi kirada oturduu daireye uydu anteni koyabilmek iin at davalarda ev sahibinin izin vermemesi nedeniyle Trk televizyonlarn seyretme olana bulamadn; bylece, bilgiye ulama hakknn ve dolaysyla dnce zgrlnn ihlal edildiini ileri srmtr. Bu davalarn, ilk ve st mahkemelerce reddedilmesi zerine, Trk vatanda anayasa ikyeti yoluna gitmitir. Federal AYM, Trk vatandann anlan davalardaki taleplerini hakl bulmutur. Kararn gerekesinde temel haklarn dolayl yatay etkisi kuram kullanlm ve kiracnn bilgiye ulama hakk, objektif iyi niyet kuralnn yoruma ak genellii iinde kirac ve kiralayan arasndaki ilikiye yanstlarak, anlan temel hakka bir zel hukuk ilikisinde geerlilik salanmtr. Bu kararn konuyla ilgili ynyse, somut olaya uygulanan normlarda herhangi bir Anayasaya aykrlk olmamasna karn, meydana gelen hak ihllinin anayasa ikyeti kurumu ile ortadan kaldrlabilmesidir. te, anayasa ikyetinin nemi de, zellikle bu noktada kendini gstermektedir. Bu kurum sayesinde temel hak ve zgrlklere ilikin kurallar, anayasaya aykr bir kuraln varlndan bamsz bir biimde kiiler arasndaki ilikilere yanstlabilmektedir305. Buna karn, hukukumuzda da kabul edilen anayasaya aykrlk itiraz kurumunda ise, mevcut hak ihllinin giderilmesi ilgili normun anayasaya aykr olmas artna baldr. Almanyada ve dier bir ksm Avrupa lkelerinde baar ile uygulanan anayasa ikyeti ile ilgili olarak lkemizde de bir takm almalar yaplmaktadr. Konunun 2001 yl Anayasa deiiklikleri tartmalarnda gndeme gelmesi zerine TBB 2001 yl Komisyonu tarafndan hazrlanan anayasa nerisin de anayasa ikyeti
304

305

Gren, Anayasa Mahkemesine Kiisel Bavuru (Anayasa ikyeti), s.102. Fazl Salam, Anayasa Mahkemesinin 44. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Trki Cumhuriyetler, Komular ve Anayasal Sorunlar Konulu Sempozyumda Sunulan Tebli, 25 Nisan 2006, Anayasa Yargs, S. 23, Ankara: AYM Yaynlar, 2006, s. 64.

158

kurumuna yer verilmitir. nerinin Bireylerin Dorudan Bavurusu baln tayan md. 165 yle dzenlenmitir.
10. Bireylerin Dorudan Bavurusu. Madde 165- Herkes; kamu gc tarafndan, nsan Haklar Avrupa Szlemesinin kapsamndaki anayasal hak ve zgrlklerinden birinin ihlal edildii iddiasyla yasa yollarnn tketilmi olmas kaydyla Anayasa Mahkemesine bavurabilir. Ancak, bavuru sahibi asndan sonradan dzeltilemeyecek ar sakncalarn ortaya kacak olmas ya da Anayasa bavurusunun nemli bir soruna k tutacak olmas hallerinde; Anayasa Mahkemesi, dier bavuru yollarnn tketilmesi koulunu aramayabilir. Bireysel bavurunun gerekesinde; zedelendii ileri srlen temel hak ve buna neden olan kamu ilemi ya da ihmali belirtilmelidir. Bavuru sresi, ihlalin kaynan oluturan ilemin bavuru sahibine yazl ya da szl olarak bildirilmesinden balayarak 30 gndr. hmal yoluyla ihlal durumunda bavuru, ihmal devam ettii srece yaplabilir. Anayasa bavurusu, bir yasaya kar veya aleyhine yarg yoluna gidilemeyecek bir mahkeme kararna ya da idari ileme kar yaplabilir. Bavuru sresi, yasann yrrle girdii ya da kararn kesinletii ya da ilemin gerekletii tarihten itibaren en ge bir yl iinde yaplmaldr. Anayasa bavurusu, bir mahkeme kararna kar yaplmsa Anayasa Mahkemesi bu karar kaldrabilir veya ii yetkili mahkemeye gnderebilir. Bavuru, bir yasaya ya da idari ileme kar yaplmsa, sz konusu yasann veya idari ilemin iptaline karar verebilir. Gereke: Avrupa modelini benimseyen devletlerin byk ounluu, itiraz (somut norm) ve iptal davas (soyut norm) yoluyla denetim yannda deien derecelerde, bireylere Anayasa Mahkemesini dorudan harekete girime olana tanrlar. Bireysel bavurular, a posteriori (sonradan) nitelik tamakla birlikte, bir ekimenin ortaya kmas veya bir yasann uygulanyor olmas kouluna tabi kalnmamlardr. Temel haklar yasayla bir ynetsel ilemle veya bir yarg kararyla ihlal edilen kiilerin Anayasa Mahkemesine dorudan bavurusu Avrupa modelinin giderek btnleyici bir paras haline gelmektedir. Dilimizde anayasa ikyeti olarak da adlandrlan bavurunun kabul edilmesi, retide genel olarak zerinde gr birlii bulunan bir konudur. Bavuru kapsamnn HASla snrl tutulmu olmas iki amaca yneliktir. Birincisi, Anayasa ile tannm olan btn hak ve zgrlklere kar bavuru yolunun almas, Anayasa Mahkemesinin altndan kalkmas zor bir i yk artna neden olabilir. kincisi, HAS sistemi ile kurulan paralellik, ihlal edilen hak asndan, HAMa bireysel bavuru yaplmadan konu Anayasa Mahkemesine intikal ettirileceinden, hak ve zgrlklere ilikin uyumazln ulusal lekte zme balanma olasl artacaktr.306

Daha sonra lkemizde 2003 ylnda anayasa deiiklii tartmalar balamnda AYM ayn konuyla ilgili bir deiiklik nerisi hazrlamtr. Deiklik nerisinde
306

TBB, Trkiye Cumhuriyeti Anayasa nerisi, s.99.

159

yurttalara anayasa ikyeti yoluyla HASda yer alan bireysel hak ve zgrlklerin ihll edildii gerekesiyle AYMye bavurabilme olana salanmaktadr307. AYM tarafndan 2003 ylnda hkmete, TBMM Bakanna ve Ana Muhalefet Partisi Bakanna sunulan Anayasa deiiklii nerisindeki anayasa ikyeti kurumu yle dzenlenmi ve gerekelendirilmitir:
Herkes, Avrupa nsan Haklar Szlemesi kapsamndaki anayasal hak ve zgrlklerden birinin kamu gc tarafndan ihlal edildii iddiasyla ve kanun yollarnn tketilmi olmas koulu ile Anayasa Mahkemesine bavurabilir. Anayasa ikyeti ile ilgili bavurunun grlebilirlii, n inceleme komisyonunun kurulu ve yetkileri, Daire kararna ilikin esas ve usuller, kanunla dzenlenir. Gereke: (Bu) fkra bata Almanya olmak zere birok Avrupa lkesinde (Avusturya, spanya) baar ile uygulanan bireysel bavuru yntemini (anayasa ikyeti yolunu) getiren yeni bir dzenlemedir. Anayasa ikyeti, yasalarn anayasaya, idari ilemlerin yasaya uygunluunun denetiminden, temyiz ve karar dzeltme yolundan farkl bir hak arama yoludur. Avrupa nsan Haklar Mahkemesine yaplan bireysel bavuruya benzer bir i hukuk uygulamasdr. Bu yn ile temel hak ve zgrlklere ynelik kamu gc ihlallerinin olay baznda belirlenmesini ve ihlal edilen hakkn onarlmas iin gerekli nlemlerin alnmasn salar. Bu nedenle bireysel bavuru (Anayasa ikyeti) yolu, temel hak ve zgrlklerin korunmasnda etkili bir yntem olarak benimsenmi ve bu yntemin Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin yardmc, (ikincil) niteliine uygun olarak, ncelikle Anayasa dzenimiz iinde yer almas zorunlu grlmtr. Anayasa ikyeti yolunun almas, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde Trkiye aleyhine alacak davalarda nemli bir azalmaya yol aacaktr. nk byle bir durumda anayasa ikyeti yolunun tketilmesi, Avrupa nsan Haklar Mahkemesine bavurunun bir n koulu olarak aranacaktr. Anayasa ikyeti, ilke olarak klasik harlarla snrl tutulmaktadr. Ancak, Anayasann temel haklara ilikin l snflamas iinde bunlar ayrmann zorluu karsnda Anayasa ikyeti yoluyla salanacak korumann Avrupa nsan Haklar Szlemesi kapsamndaki anayasal hak ve zgrlklerle snrl tutulmas uygun grlmtr. Bylece Avrupa nsan Haklar Mahkemesi uygulamasyla da paralellik kurulmutur. Anayasa ikyeti ynteminin salkl ve etkili bir biimde ilemesi, bavuru ve grlebilirlik koullarnn lke ihtiyalarna uygun bir biimde belirlenmesini, bu koullarn bir n inceleme aamas ile deerlendirilmesini ve Mahkemede buna uygun bir yaplanmaya gidilmesini gerektirmektedir. Bunlara ilikin ayrntlarn Anayasada yer almas, bir Anayasa metni boyutunu aaca gibi, uygulamada ortaya kabilecek sorunlarn zmn de gletirebilir. Bu nedenle maddede anayasa ikyetinin ana unsurlarnn belirtilmesiyle yetinilmi, bavurunun koullar ve grlebilirlii (kabul edilebilirlii), n inceleme komisyonunun kurulu ve yetkileri, Daire kararna ilikin esas ve usuller (kararn ierii ve
307

Kl, Trk Anayasa Mahkemesinin Yeniden Yaplandrmasna likin neri, s.85.

160

sonular, nasl etkili klnaca) gibi hususlarn dzenlenmesi yasaya braklmtr. Bu yolun, Anayasa ikyetini uygulayan Avrupa lkeleri deneyiminin lke gereksinimlerine uyarlanmas bakmndan da daha elverili olaca dnlmtr.308

nerinin yaplmasnn zerinden be yllk bir zaman dilimi gemesine karn, anayasa ikyeti kurumunun lkemize getirilmesi konusunda herhangi bir Anayasa deiiklii yaplmam olmasnda kukusuz, AYMnin kurumsal yap olarak buna hazr olmamas etkili olmutur. nk anayasa ikyeti kurumuna hukukumuzda yer verilmesi, AYMyi ar bir i yk altnda brakacaktr. Byle bir sonu da kurumdan beklenen fayday en aza indirebilir. Gerekten, Almanyada Eyll 1951den 2005 yl sonuna kadar Federal AYMye alan 157.233 davann 151.425i, yani yzde 96s anayasa ikyeti davalarndan olumaktadr309. Ancak, AYMnin meruluu asndan son derece nemli bir kurum iin AYMdeki kurumsal reformlar da dhil, gerekli dzenlemeleri yapmak ncelikle yasama organna ait bir grev olarak kabul edilmelidir. Konunun anayasa yargsnn ve AYMnin meruiyetini ilgilendiren iki boyutu ne kmaktadr. Bunlardan birincisi: Bilindii gibi, anayasa yargsnn ve anayasa mahkemelerinin varlk nedenlerinden ve en nemli ilevlerinden birisi hak ve zgrlklerin korunmas ve gelitirilmesidir. Ancak, yurttalar anayasa mahkemelerine, anayasaya aykrlk itiraz ve anayasa ikyeti kurumu dnda herhangi bir baka yolla bavuramamaktadr. Anayasaya aykrlk itiraz ise eitli artlara balandndan, yurttalar yasama organ tarafndan kabul edilen her yasa hakknda bu yola bavuramamaktadr. Anayasa ikyeti kurumunda ise yurttalar hak ve zgrlklerinin ihlal edildii sav ile yasama organ tarafndan yaplan yasalarn tamam iin bavuruda bulunabilmektedir. Anayasa yargs ve anayasa mahkemelerinin nemli ilevlerinden dieri yurttalarn yasa yapm srecine aktif katlmn salamaktr. Yasann iptali de bir yasa
Fazl Salam, Anayasa ikayeti le lgili Sorunlar ve zm nerileri, Anayasa Yargs ncelemeleri 1, Ed. Mehmet Turhan ve Hikmet Tlen, Ankara: AYM Yaynlar, 2006, s.72, 73. Anayasa deiiklii nerisinin gerekesinde maddede anayasa ikyetinin ana unsurlarnn belirtilmesiyle yetinilmi, bavurunun koullar ve grlebilirlii (kabul edilebilirlii), n inceleme komisyonunun kurulu ve yetkileri, Daire kararna ilikin esas ve usuller (kararn ierii ve sonular, nasl etkili klnaca) gibi hususlarn dzenlenmesi yasaya braklmtr. deniyorsa da, anlan konulara anayasada yer verilmeyip, yasa ile dzenlenmesi, kurumun hak ve zgrlkler iin gvence olma niteliini azaltabilir. 309 Salam, Anayasa Mahkemesinin 44. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Trki Cumhuriyetler, Komular ve Anayasal Sorunlar Konulu Sempozyumda Sunulan Tebli, s.62.
308

161

koyuculuk olduundan yasann denetlenme sreci de yasa yapm sreci olarak nitelendirilebilir. te yurttalar anayasa ikyeti kurumu yoluyla, yasa yapm srecine aktif bir ekilde katlmaktadr. lkemizde zellikle haksz yasalara kar itiraz kanallarnn olduka kstlanmas, yurttan doru yasann oluumuna katlmn engellemektedir. Yurttalarn iki seim dnemi arasnda edilgen olma yerine, onlara temsilcilerinin ilemlerine katlma kanallarnn almas, demokratik ilkelere daha uygundur. AYMye yurttalara anayasa ikyetinde bulunma hakknn tannmamas nedeniyle, yasann oluumu, daha ok siyasal partilerin siyasi onayna braklmtr; oysa geniletilmi ya da srekli demokrasi yasann oluumuna yurtta da katarak salanabilir310. Dier taraftan, anayasa ikyeti kurumu sadece yasalara kar anayasallk denetimini harekete geirme olana tanmamakta; bunun yannda, mahkeme kararlarna kar da anayasallk denetimini olanakl klmaktadr. zellikle mahkeme kararlarna kar anayasa ikyetinin kabul edilmesi, somut hukuksal bir uyumazlk konusunda karar verirken, sadece anayasaya uygun hukukun temel oluturmas amacna hizmet etmesi yannda311, lkemizde olmayan yarg birliinin salanmasnda da byk yarar olabilir. Adli ve idari yargnn yksek mahkemeleri olan Yargtay ve Dantay kararlarna kar anayasa ikyeti kurumu ile AYMye bavuru olana tannmas ister istemez, AYMye bu yksek mahkemeler karsnda bir stnlk salayacaktr. AYMnin Yargtay ve Dantay karsnda stnlk salamas, dier yksek mahkemelerin zellikle de anlan iki yksek mahkemenin anayasa ikyeti kurumuna kar kmalarna neden olmaktadr. Esasnda bu iki yksek mahkemenin, yksek mahkemeler arasndaki denkliin bozulaca ve AYMnin kendileri karsnda stn konuma geecei gerekesiyle anayasa ikyeti kurumuna kar kmalar pek makul grnmemektedir. nk zaten Yargtay, Dantay ve dier mahkemelerin uyguladklar yasa, AYMnin yorum szgecinden geerek somutlaan yasadr. Sadece bu olgu bile AYMye dier mahkemeler karsnda bir stnlk salamaktadr.

310 311

Kutlu, a.g.e., s.168. Gren, Anayasa Mahkemesine Kiisel Bavuru (Anayasa ikyeti), s.102.

162

Bu konuyla ilgili olarak TBB nclnde 2007 yl komisyonu tarafndan hazrlanan anayasa deiiklii nerisinde de sz edilebilir. Anlan neride anayasa ikyeti kurumunu dzenleyen maddesi ve madde gerekesi yledir:
8. Anayasa ikyeti bavurusu Madde 166- Herkes, Anayasada gvence altna alnm temel hak ve zgrlklerinden, Avrupa nsan Haklar Szlemesi kapsamndaki herhangi birinin kamu gc tarafndan, ihlal edildii savyla Anayasa Mahkemesine bavurabilir. Bavuruda bulunabilmek iin kanun yollarnn tketilmi olmas gerekir. Anayasa ikyeti bavurusunun gerekesinde, ihll edildii ileri srlen temel hak ile ihlle neden olan ilem, eylem veya ihmal belirtilmelidir. Bavuru sresi, ihllin kaynan oluturan ilemin veya eylemin bavuru sahibince renilmesinden balayarak otuz gndr. Bu sre, herhalde ilem veya eylem tarihinden balayarak bir yl aamaz. hmal yoluyla ihll durumunda bavuru ihmal devam ettii srece yaplabilir. Anayasa ikyeti ile ilgili bavurunun dinlenebilirlik koullar, Anayasa Mahkemesi iinde oluturulacak n inceleme komisyonlarnn kurulu ve yetkileri, daire kararlarnn sonularna ilikin esas ve usuller kanunla dzenlenir. Gereke: Anayasa ikyeti bavurusu, bata Almanya olmak zere birok Avrupa lkesinde (Avusturya, spanya) baaryla uygulanan etkili bir hak arama yoludur. Anayasa ikyeti, yasalarn Anayasaya, idari ilemlerin yasaya uygunluunun denetiminden, temyiz ve karar dzeltme yolundan farkldr. Avrupa nsan Haklar Mahkemesine yaplan bireysel bavuruya benzer bir i hukuk uygulamasdr. Bu yn ile temel hak ve zgrlklere ynelik kamu gc ihlallerinin olay baznda belirlenmesini ve ihlal edilen hakkn onarlmas iin gerekli nlemlerin alnmasn salar. Soyut ya da somut norm denetimi genel olarak yalnzca ekli ve maddi anlamda bir yasann ierdii kurallar esas alnarak yaplabiliyor. Oysa temel hak ve zgrlkleri snrlayc nitelikte bir yasa kuralnn uygulama alan, says nceden kestirilemeyen birok olay kapsamaktadr. Byle bir kural genel anlamyla ll olabilir ya da demokratik toplum dzeninin gereklerine uygun bir nlem olarak deerlendirilebilir. Buna karlk kuraln kapsad bir olay bir temel hak ya da zgrle lsz bir mdahale nitelii kazanabilir. Byle bir durumda eer hukuk o kiinin hakkn koruyamyorsa, orada hukuk devleti en azndan eksiktir. te Anayasa ikyeti bu eksiklii gidermenin en kestirme yoludur. Bu balamda Anayasa ikyetinin asl nem tayan stnl olay aan bir etkiye sahip olmasdr. Bu etki Anayasann hukuk dzeni iindeki stnln ve etkililiini yaama geirmektedir. Anayasa ikyeti zerine verilen kararlar, dier yarg yerlerinin nn amakta, onlar, nlerindeki sorunlar temel hak ve zgrlkleri koruyucu bir anlayla zmeye zendirmekte, dolaysyla Anayasann stnl ve etkililii ilkesinin tm yarg dzeyinde somutlamasn salamaktadr. Ayrca bu yolun almas, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde ( HAM) Trkiye aleyhine alacak davalarda nemli bir azalmaya yol aacak, ama daha da nemlisi Trkiye aleyhine verilecek ihlal kararlarnn nemli lde azalmasn salayacaktr. Bu ikinci etki rakamlarla da kantlanmtr. rnein Anayasa ikyetini uygulayan Almanya ve spanya aleyhine 1999-2005 yllar arasnda HAMda alan davalarda saptanan ihlal says lke srasna gre 47 ve

163

19 iken, bu yntemi benimsememi olan Fransa, talya ve Trkiyede bu say, lke srasna gre 344, 1170 ve 764dr. Gerek Trkiye Odalar ve Borsalar Biriliinin (TOBB) ve gerekse TBBnin 2001 ylmda hazrlad Anayasa taslaklarnda Anayasa ikyeti, HASn koruduu hak ve zgrlklere karlk olarak Trk Anayasasnda yer alan temel hak ve zgrlklerle snrl tutulmu, Anayasa Mahkemesin de sunduu taslakta ayn forml benimsemitir. Aslnda bu forml, Trk Anayasasnn haklar katalogundaki uyumsuzluklarn zorlad pratik bir zmdr. nk sosyal ve ekonomik haklardan kullanlmalar devletin olumlu bir edimine bal olanlar, ilke olarak Anayasa ikyeti kurumu ile korunmaya elverili deildir. Ancak Anayasamzn sosyal ve iktisadi haklar blmnde yer alan sendika, grev ve toplu szleme gibi haklarn kullanm ilke olarak devletin olumlu bir edimine bal olmayp, bu tr haklar yaplar itibariyle klasik haklardan farkszdr. Bu tr haklarn ya tek tek saylmas ya da HASdaki haklarla paralellik kurularak aklanmas gerekiyordu. Yukarda anlan taslaklarda ikinci yol daha pratik ve esnek olduu dncesiyle tercih edilmitir. Bu formlle kastedilen HASdaki haklarn ihlali deil, Trk Anayasasnda bunlara tekabl eden hak ve zgrlklerin ihlalidir. Anayasa ikyeti ynteminin salkl ve etkili bir biimde ilemesi, bavuru ve grlebilirlik koullarnn lke ihtiyalarna uygun bir biimde belirlenmesini, bu koullarn bir n inceleme aamas ile deerlendirilmesini ve mahkemede buna uygun bir yaplanmaya gidilmesini gerektirmektedir. Bunlara ilikin ayrntlarn Anayasada yer almas, bir Anayasa metni boyutunu aaca gibi, uygulamada ortaya kabilecek sorunlarn zmn de gletirebilir. Bu nedenle maddede (Anayasa ikyetinin koruduu hak ve zgrlkler, dava yollarnn tketilmesi koulu, sreler, Anayasa ikyetinin ihmal yoluyla yaplan ihlalleri de kapsamas) gibi ana unsurlarn belirtilmesiyle yetinilmi, bavurunun koullar ve dinlenebilirlii, kabul koullar, n inceleme komisyonunun kurulu ve yetkileri, Daire kararna ilikin esas ve usuller (kararn ierii ve sonular, nasl etkili klnaca) gibi hususlarn dzenlenmesi yasaya braklmtr.312

HAM, 1999, 2000 ve 2001 yllarnda hukuk sistemlerinde anayasa ikyeti kurumuna yer vermeyen talya ile ilgili 633 kararda, Fransa ile ilgili 97 kararda ve Trkiye ile ilgili 210 kararda en az bir ihll tespit etmitir. Buna karn, ayn mahkeme hukuk sistemlerinde anayasa ikyeti kurumuna yer veren Avusturya ile ilgili 31 kararda, Almanya ile ilgili 15 kararda ve spanya ile ilgili 5 kararda en az bir ihll tespit etmitir313. Sadece bu istatistikler bile anayasa ikyeti kurumunun insan haklarnn korunmas; dolaysyla da, anayasa yargsnn ve AYMnin meruiyetinin salanmasndaki ilevini gstermesi asndan dikkat ekicidir.

312

313

TBB, Trkiye Cumhuriyeti Anayasa nerisi, Gelitirilmi ve Gerekeli Yeni Metin, s.289-293. Durmu Tezcan, Mustafa Ruhan Erdem ve Ouz Sancakdar, Avrupa nsan Haklar Szlemesi Inda Trkiyenin nsan Haklar Sorunu, 2. Basm, Ankara: Sekin Yaynlar, 2004, s.578-581.

164

Trkiyenin AYMnin kurumsal olarak tamamen yenilendii, yurttalara anayasa ikyeti hakknn saland, demokrasiyi btn kural ve kuramlaryla iselletirmi ve hepsinden nemlisi de demokratik, sosyal ve hukuk devleti ilkelerini gerekletirmeyi erek edinmi yeni bir Anayasa ile 2009 ylna girmesini temenni ederim. Son olarak, bu almann daha nceki blmnde anayasa yargsnn ya da anayasa mahkemelerinin erkler arasndaki g mcadelesinde hakemlik ilevinden sz edilmiti314. Almanya, Fransa, talya, spanya, Polonya ve Macaristanda anayasa mahkemeleri, devlet kurumlar arasnda zellikle de parlamento ile hkmet arasnda ayrcalklar ve dengelerin korunmas ynnde ileve sahip klnmtr315. Ancak, Trkiyede gerek 1961 Anayasas, gerekse de 1982 Anayasas, AYMye yatay erkler ayrl erevesinde ortaya kabilecek grev ve yetki uyumazlklarn zme yetkisini vermemitir316. zellikle 1982 Anayasasnn ngrd gl yrtme organ, bunun iinde Cumhurbakanna tannan ayrk stat, olas uyumazlklar AYMnin hakemlik ilevine brakmay hakl gsterebilirdi317.

314

Bkz.: s.26-29. Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.172. 316 Aliefendiolu, Anayasa Yargs ve Trk Anayasa Mahkemesi, s.444. 317 Kabolu, Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye, s.172.
315

165

SONU Modern demokrasilerin nc kuvveti yargdr. Anayasa yargs ise kimi anayasaclar tarafndan drdnc bir kuvvet olarak kabul edilmekte318 ve ada, demokratik bir hukuk devletinin olmazsa olmazlar arasnda yer alan, ilevleri ynnden son derece nemli bir kurum olarak nitelendirilmektedir. Anayasa yargs asndan kat nitelikte bir anayasann varl zorunludur. stn bir emretme g ve yetkisine sahip olan devletin, insanlara daha zgr bir yaam salayabilmesi iin, kendisini, yine kendi yapt normlar ile snrlandrmas ve bu normlar, deitirilmesi zorlatrlm bir anayasa iinde toplamas, gnmzde hukuk devletinin nemli bir unsuru olarak kabul edilmektedir. Anayasa yargs, anayasal kavramlar ve kurumlar ieriklendirirken, hukuk devleti ilkelerine gndermede bulunmaktadr. AYM yasann dokunduu zn hukuksal nitelemesini yaparak, yasann genelliinin, anlalr hukuk ilkeleri dzeyine inmesine ve haklarla somutlamasna katkda bulunmaktadr. Anayasaya uygun grmedii yasalarn iptaline hkmeden AYM yarglar, olumsuz yasayc olarak yasama ilemlerine hukuk devleti kalplar iinde zm getirmektedir. Ancak, bunlardan daha nemlisi de anayasa yarglar, yurtta meknn anayasaya aykr yasalardan arndrarak, yurttalarn hak ve zgrlklerini koruma ilevini yerine getirmektedir. Nasl ki, yasama organnn yasa yapma ilevinin meruiyeti, ondan nce var olan ve bazen doal hukuk, bazen yksek hukuk da denilen bu hukuka sayg gsterilmesine baldr. Anayasa yargsnn ve AYMlerin meruluu da anayasallk denetimi yapma konusunda uzmanlam olan AYMlerin bu ii yaparken, anayasann stnln gzetici, temel hak ve zgrlkleri koruyucu ve dier ilevlerine uygun bir tutum almasna baldr. Gerek anayasann kat bir nitelie sahip olmas, gerek parlamento ilemlerinin bir yarg organ tarafndan denetlenmesi, negatif bir etki ile yasama yetkisini snrlayan etkenlerdir. Artk XIX. yzylda yaygn bir ekilde kabul edilen, genel iradenin asla yanlmayaca ve genel iradenin sadece parlamentoda oluaca fikirleri ok gerilerde
318

L. Favoreau. Belirten: Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), s.112.

166

kalmtr. Siyasal dzen yasama meclislerine deil, yurttalarn egemenliine dayaldr. Bu yzden genel dzenleme yapma yetkisi tekelinin sadece parlamentoya ait olduu ve yasa ile her trl dzenlemenin yaplabilecei fikri kabul edilemez. Gnmzde yasalar yarmac ilikiler zinciri ierisinde yasama ile birlikte yrtme, Cumhurbakan ve AYM tarafndan yaplmaktadr319. Bundan dolay, Parlamento egemenlii ulus adna tek bana kullanmamakta ve fakat bu yetkiyi dier kurum ve kurulularla belli llerde paylaarak, yine anayasann izdii snrlar iinde kullanmaktadr. En iyi anayasa, iktidar kiilere deil ve fakat iktidar yasalara veren anayasadr. Burada sz edilen yasa kavram, salt parlamentolar tarafndan kabul edilerek yasalaan metin olan dar ve ekli anlamda yasay ifade etmez. Ancak, anlan metnin AYMler tarafndan yorumlanarak somutlaan, geni ve maddi anlamda yasay ifade etmektedir. Egemenliin tek sahibi ulustur. O halde, egemenlik yetkisi ulusun karlar, yararlar ve gereksinimleri gzetilerek, anayasada belirtilen kurum ve kurulular tarafndan kullanlmaldr. Nitekim nceki anayasalarda olduu gibi 1982 Anayasasnn balang ksmnn nc ve drdnc paragraflarnda ve Egemenlik kenar baln tayan altnc maddesinde bu aka belirtilmektedir320. Egemenliin kayna olarak yurttalarn verdii yetki ve grevle, egemenliin bir ksmn kullanan yasama meclisi her ne kadar, belli aralklarla yaplan seimlerle yenilense ve demokratik meruluunu dorudan doruya ulus iradesinden alsa da, Anayasann belirttii dier tm kurumlar da sz konusu meruiyetten, kendi grev ve yetki alanlar ile snrl olmak zere pay almaktadr. Bylece, sz edilen sistemde btn anayasal organlar deien llerde demokratik meruiyete sahip olmaktadr.
319

brahim . Kabolu, Anayasay HAMda Yapar, Birgn, 10 Ekim 2007, http://www.birgun.net/index.php? sayfa=73&view_author=127&article=10700 (4 ubat 2008), par.1. 320 Any. Balang par.3: Millet iradesinin mutlak stnl, egemenliin kaytsz artsz Trk milletine ait olduu ve bunu millet adna kullanmaya yetkili klnan hibir kii ve kuruluun, bu Anayasada gsterilen hrriyeti demokrasi ve bunun icaplaryla belirlinmi hukuk dzeni dna kamayaca;. par.4: Kuvvetler ayrmnn, Devlet organlar arasnda stnlk sralamas anlamna gelmeyip, belli Devlet yetki ve grevlerinin kullanlmasndan ibaret ve bununla snrl medeni bir iblm ve ibirlii olduu ve stnln ancak Anayasada ve kanunlarda bulunduu;. Any. md.6: Egemenlik, kaytsz artsz Milletindir. Trk Milleti, egemenliini, Anayasann koyduu esaslara gre, yetkili organlar eliyle kullanr. Egemenliin kullanlmas, hibir surette hibir kiiye, zmreye veya snfa braklamaz. Hibir kimse veya organ kaynan Anayasadan almayan bir Devlet yetkisi kullanamaz.

167

Gnmzde anayasal demokrasiler iin vazgeilmez bir kurum haline geldii kabul edilen anayasa yargs mekanizmas ve bununla grevli organlarn meruluu sorunu, byk neme sahip olduu gibi, AYM ya da anayasa yargsnn meruluu sorunu demokratik dzen kavram ile de dorudan ilgilidir. Anayasa yargs demokratik parlamenter sistemle eliki ierisinde deildir. Anayasa yargs ve AYMler ilk anayasay yapan asli kurucu iktidarlar ya da daha sonra anayasay deitiren trev kurucu iktidarlar tarafndan bilerek ve istenerek belli bir siyasi dzenin gerei olarak kabul edilmilerdir. AYMlerin demokratik rejimin gvencesini oluturduunu kabul etmek akla ve manta ters deildir. Dier taraftan, demokratik meruiyetin sadece genel seimlerle kazanlabilecei sylenirse bu durumda adli yarg, idari yarg ve dier btn yarg sisteminin meru olmad gibi bir karsama ile kar karya kalnr ki; byle bir sonu kabul edilemez. AYM bir yasay denetlerken onu yorumlayarak onun nasl anlalmas gerektiini belirtirken, Anayasaya aykr dmemek iin yaplmas gerekenleri yasama organna nerebilir. Bylece, yasa, yasama organ ile AYMnin ibirliinin bir rn olarak ortaya kar. Bu durum AYMnin Kelsenin deyimiyle olumsuz yasayclk ilevinin bir sonucudur. Ancak, AYM yorum metodunun seiminde ok dikkatli davranmaldr. Yargsal yetki amna neden olabilecek ve anayasa yargsnn meruiyetini tartlr duruma getirecek yorumlardan kanmaldr. Anayasay Guernica dramlar yaratmaya yol aacak biimde okumamak gerektii321 bir yana, Trkiyede anayasa yargsnn meruiyeti, AYMnin hak ve zgrlkleri esas alan anayasa yorumunu benimsemesine baldr. Dier taraftan, kukusuz, anayasay ve yasalar yorumlama yetkisi, AYMde bulunmaya devam etmelidir. Tersi durum, anayasa yargsn ve AYMyi ilevsiz duruma getirecektir. Szgelimi Tacikistanda AYMye anayasay yorumlama yetkisinin verilmemesinin denge-denetim mekanizmasnn kurulamamasna, anayasann korunmas ve anayasann stnlnn salanmas ilevlerinin snrlanmasna neden
321

Can, Cumhurbakanl Seimi, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=6577, par.16. Guernica, Picassonun dramn doruk noktasna kt ve ayn zamanda Hitler'in legion condor adl uak filosunun Franco'ya yardm iin spanya'nn Guernica kasabasn bombalamas zerine yapt herkese bilinen tablosudur.

168

olduu belirtilmitir322. Bu durum, anayasann stnlnn salanmas asndan anayasa yargsnn gerekliliinin ve fakat oyunu kurallarna gre oynamas gereken bir AYMnin gerekliliinin bir gstergesidir. AYMnin ilevini yerine getirirken yasama organnn kard yasay iptal ederek onu kendi istedii gibi yasalar karmaya zorlad ve bylece, parlamentonun AYMnin tahakkm altna girebilecei, bunun da yarglar hkmetine neden olaca dnlmemelidir. AYM kararlarnda anayasay referans almaktadr ve anayasay deitirme gc ve yetkisi de parlamentoya aittir. Parlamento her zaman anayasay deitirme gc ve yetkisini hukukun genel ilkelerine sayg erevesinde kullanarak, anayasay deitirebilecektir. Dier taraftan, ok partili demokratik dzenlerde aznlkta kalanlarn da korunduu rejim olan demokrasi rejiminde, bu durumun istikrarl bir ekilde srmesi ve korunmas iin en etkili silah anayasa yargsdr. Ulus, sahibi olduu egemenlik gcn, devlet iindeki deiik kurum, kurulu ve organlar araclyla kullanmaktadr. AYM de bu kurumlardan birisidir. AYM bu yetkisini anayasadan almaktadr. Bundan dolay da, anayasa yargs ve AYM demokratik dzenin doal ve meru bir kurumundan baka bir ey deildir. Esasnda AYMnin ya da ad farkl olmakla birlikte anayasallk denetim ilevini yerine getiren baka kurumlarn yap olarak demokratik meruluktan yoksun olmas kanlmaz olduu kadar, gerekli olduu da savunulabilir. nk denetleyen organn, denetlenen organn olabildiince dnda kalmasn salamak zorunluluktur. Eer AYMlerin yeleri de ilemlerini denetledikleri organlar gibi genel seimler yolu ile belirlenmi olsalard her iki organ arasnda siyasal bakmdan bir trdelik ya da biri dierinin devam olma gibi bir durum sz konusu olurdu ki; bu durum da bir eit kendi kendini denetleme ya da kendi kendini snrlama sistemini getirebilir ve bylece, denetimin zayflayarak kendisinden beklenen faydann en aza inmesi sonucu ile kar karya kalnabilirdi. Dier taraftan, anayasa yargsnn meruluu, ncelikle biimsel dzeyde AYMnin oluumunda ulusal iradeye belirleyici oranda bir rol tanmakla ve daha sonra
322

Malakhovich, Anayasa Mahkemesinin 44. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Trki Cumhuriyetler, Komular ve Anayasal Sorunlar Konulu Sempozyumda Sunulan Tebli, s.23.

169

da maddi dzlemde kar ounlukuluun hakllatrlmasnn tek yolu olarak kabul edilen hak ve zgrlklerin korunmasn salamakla olanakldr. AYM ve daha birok anayasa hukukusu tarafndan nerilen bireylerin dorudan bavuru ya da anayasa ikyeti kurumu ikinci amac yani hak ve zgrlkleri esas alan bir yaklam benimseme amacn kolaylatrc bir etkide bulunacaktr. AYMde yapsal deiiklie ilikin nerinin hayata geirilerek AYMye ye belirlenmesinde parlamentoya daha fazla sz hakk verilmesi, Yksek Mahkemenin demokratik/biimsel meruiyetini salayc bir etken olacaktr. Hukuku olmayan ye kayna ynnden Avrupa modelinden sapma gsteren 1982 Anayasasnn AYMnin yelik gereklerini dzenleyen ilgili maddeleri, hukuk ve yakn bilim dallarnda uzmanlam retim ye says ynnden de Avrupa modelinden ayrlmaktadr. Bu durum lkemiz mevzuatyla, yesi olmak iin byk aba sarf edilen Avrupa Birliine ye lkelerin mevzuat arasnda paralellik kurulmasn gletirmektedir. Ayrca anayasallk denetiminin ve AYMnin meruluunun sorgulanmasna neden olmaktadr. AYM, kendisine yklenen grev gerei tamamen siyasal alanla balantldr. Mahkeme siyasal olarak tarafsz; ancak, siyasetle zorunlu iliki ierisinde olan ve siyasal mcadelenin arabulucusu ya da hakemi niteliindedir. Tarafsz olarak, siyasal aktrlerin; szgelimi siyasi partilerin, Anayasa'nn kurallaryla izilen ereve iinde mcadelelerini yapp yapmadklarn denetler ve bu ynde balayc kararlar verir. Hakemin oyunun kurallarn ok iyi bilmesi zorunludur. Oyunun kurallarn tam ve mkemmelen bilmeyen hakem olamaz\olmamaldr. Bu nedenle AYMnin hem hukuku ok iyi bilen hem de siyaseti bilen yelerden olumas gerekmektedir. Anayasa yarglar, devletin kutsand, bireyin hak ve zgrlklerinin temel milli yararlar gibi mulk ve hikmet-i hkmeti merulatrc kavramlarla snrlandrld bir anlayn egemen olduu siyasal sistemi merulatrc kararlardan iddetle kanmaldr. Devletin resmi ideolojisinin hassasiyetlerine uygun karar vermeye eilimli anayasa yarglar, kendilerinden beklenen ve en nemli ilevlerinden birisi olan yasama organn denetleyerek hak ve zgrlkleri gvenceleme ilevini yerine getiremez. Bu ise, anayasa yargsnn tarafsz olmadna dair phelerin

170

yaygnlamasna, anayasa yargsna olan\olmas gereken gvenin sarslmasna ve bunlarn sonucunda da, anayasa yargsnn meruluk krizine girmesine neden olur. Meruluu sorgulanan bir anayasa yargsndan, hukukun stnln salama ilevini yerine getirmesini beklemek hibir dayana olmayan bir iyimserlikten baka bir ey deildir. Trkiye Avrupa anayasa hukuku sisteminde yer almaktadr. Trkiyenin lik, demokratik ve sosyal devlet niteliinin yan sra hukuk devleti nitelii onun Avrupa ile btnlemesinin ortak zeminini oluturmaktadr. Trkiyenin Avrupa Birlii projesindeki yerini almas ve ona katkda bulanmas ise, hikmet-i hkmetten hukuk devletine ve szde demokrasiden gerek demokrasiye gemesiyle olanakl olabilir. Kukusuz, demokrasiyi korumak ve gelitirmek AYMnin grevlerinden birisidir. Ancak, demokrasinin, demokratik sreler dlanarak ya da demokratik ileyi gz ard edilerek korunamayaca da bir gerektir. Bunda dolay, AYM, dayand normatif-etik meruiyeti, demokratik meruiyetle de zenginletirebilmelidir. Bunu salamak iin de, AYMnin, siyasal alanda siyasal olmayann stnln pekitiren bir yapdan, siyasal alanda siyasal olmayana duyulan zlemi yanstan bir yapya dntrlmesi gerekmektedir323. AYM yarglar kararlarn verirken kukusuz anayasa hukuku doktrinindeki gelimeleri de gz nnde bulundurmak zorundadr. Ancak, yabanc lkelerdeki anayasa hukukuna ilikin bilimsel gelimelere de duyarsz kalmamaldr. Avrupa anayasa hukuku doktrinindeki bilimsel gelimeleri ve Avrupa AYMlerinin itihatlar gzetilerek verilen kararlarn hukuksal ve felsefi dayanaklar daha gl olacaktr. nk Avrupa anayasaclk hareketleri Trk anayasaclk hareketlerinden ok nce balamtr ve dahas Osmanl-Trk Anayasalar byk ounlukla Avrupa devletleri anayasalar dikkate alnarak hazrlanmtr. Gerek teorik ve felsefi olarak, gerek uygulama anlamnda Avrupa anayasaclk hareketlerinin Trk anayasaclk hareketlerine yol gsterici nitelii tartmaszdr. AYMnin, dier lkelerdeki bilimsel gelimeleri takip ederek anayasa hukukunda yeni ve farkl almlar salayacak yeterlilikte, anayasa hukukunu her
323

Can, apkadan kan Tavanlar, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=4891 par.11.

171

ynden kavram ve onun felsefi temellerini zmsemi anayasa yarglarndan olumasn salamak iin gerekli anayasal ve yasal dzenlemeleri yapmak kukusuz yasama organna ait bir grevdir. TBMM, AYMnin Meclisin yetkilerini snrlandran ya da kard bir yasay iptal ettii her kararnda, AYMyi eletirmek ve AYMden ikyet etmek yerine, onun, ada ve demokratik bir devlette ilevlerini en iyi bir ekilde yerine getirmesini salayacak rgtlenmeye sahip olmas iin gerekli dzenlemeleri vakit geirmeden yapmaldr. Kukusuz yarglarn yansz karar verebilmeleri ok nemlidir. Bunu salamak iin de, yarglarn bamszln salamann yannda, onlarn ok gl bir mesleki formasyona sahip olmalar, yani iyi yetimi olmalar gerekmektedir. Anayasa yarglar iin belirlenen yelik gereklerinin amacnn, onlarn tarafsz ve objektif karar verebilmelerini salamak ve bamszlklarn gvencelemek olduu unutulmamaldr.

172

KAYNAKA

Acar, Mustafa. Demek ki Neymi? Hukuk Reformu art!, Hr Fikirler. 6 Haziran 2008. http://www.hurfikirler.com/hurfikir.php?name=Kose_Yazilari&op= viewarticle &artid=923 (6 Haziran 2008). Aliefendiolu, Ylmaz. Trk Anayasa Yargsnda ptal Davas ve tiraz Yolu. Anayasa Yargs. S. 1, Ankara: AYM Yaynlar, 1984, ss.101-137. Aliefendiolu, Ylmaz. Anayasa Yargs ve Trk Anayasa Mahkemesi. Ankara: Yetkin Yaynlar, 1996. Aliefendiolu, Ylmaz. Anayasa Yargs. Ankara: Yetkin Yaynlar, 1997. Aliefendiolu, Ylmaz. Yeni Bir Anayasa Yargs ve Anayasa Mahkemesi. Anayasa Yargs. S. 14, Ankara: AYM Yaynlar, 1997, ss.225-246. Altay, Evren. Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Yrrln Durdurulmas. Anayasa Yarglamas ncelemeleri-1. Ed.: Mehmet Turhan ve Hikmet Tlen. Ankara: AYM Yaynlar, 2006, ss.359-400. Akad, Mehmet ve Bihterin Vural Dinkol. Genel Kamu Hukuku. Gzden Geirilmi 4. Basm. stanbul: Der Yaynlar, 2006. Akba, Kasm. Hukukun Bybozumu. 1. Basm. stanbul: Legal Yaynclk, 2006. Akllolu, Tekin. Yasalarn (Anayasa Dahil) Zaman inde Uygulanmas. Anayasa Yargs. S. 1, Ankara: AYM Yaynlar, 1984, ss.279-291. Akyol, Taha. AB ve Globalleme Srecinde Egemenlik, Egemenliin ada Kayt ve artlar. Anayasa Yargs. S. 20, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, ss.95-103. Armaan, Servet. Anayasa Mahkememizde Kaza Murakabe Sistemi. stanbul: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, 1967. Arslan, Zht. Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Trk Anayasa Yargs: Uyum Sorunu ve neriler. Anayasa Yargs. S.17, Ankara: AYM Yaynlar, 2000, ss.274-293. Arslan, Zht. ki Anayasa ki Tarz- Demokrasi: Avrupa Anayasas ve Trk Anayasas zerine Notlar. Anayasa Yargs. S. 22, Ankara: AYM Yaynlar, 2005, ss.363-372. Arslan, Zht. Anayasa Teorisi. 1. Basm. Ankara: Sekin Kitabevi, 2005.

173

Arslan, Zht. Gerekeli 367 Kararnn Dndrdkleri, Zaman. 28 Haziran 2007. http://www.zaman.com.tr/webapp-tr/haber.do?haberno=556988 (16 Temmuz 2007). Arslan, Zht. Anayasa Mahkemesinde Siyasallama ddialarn Modern Dnya Yalanlyor, Zaman. 1 Austos 2005. http://www.zaman.com .tr/haber.do?haberno=197762 (15 ubat 2008). Arslan, Zht. nce Anayasaclar Sivillemeli, Zaman. 14 Temmuz 2007. http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=563687 (15 ubat 2008). Arslan, Zht. Anayasa Mahkemesi Anayasay Deitirebilir mi?, Zaman. 7 Haziran 2008. http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=699038 (12 Haziran 2008). Arslan, Zht. Egemen Anayasay Delebilen midir?, Zaman. 16 Haziran 2008. http://www.stargazete.com/index.asp?haberID=164169 (16 Haziran 2008). Atar, Yavuz. Trk Anayasa Hukuku. Gncelletirilmi 3. Basm. Konya: Mimoza Yaynlar, 2005. Atar, Yavuz. Anayasay Mahkemeden Kurtarmak, Star. 23 Haziran 2008. http://www.stargazete.com/index.asp?haberID=165579 (23 Haziran 2008). Avc, Gltekin. Genelkurmay Cumhuriyeti, Ordunun Devleti mi-Devletin Ordusu mu?. 1. Basm. Ankara: Metropol Yaynlar, 2008. Baekova, Cholpon. Anayasa Mahkemesinin 44. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Trki Cumhuriyetler, Komular ve Anayasal Sorunlar Konulu Sempozyumda Sunulan Tebli. 25 Nisan 2006. Anayasa Yargs. S. 23, Ankara: AYM Yaynlar, 2006, ss.40-44. Balar, Kemal. Anayasa Yargsnda Yeniden Yaplanma. Demokrasi Platformu. S. 2, Bahar 2005. www.anayasa.gen.tr/baslar-yenidenyapilanma.htm (20 Haziran 2008). Balar, Kemal. Anayasa Mahkemesinin 367 Karar Sonras. Trk Anayasa Hukuku Sitesi. Ekim 2007. www.anayasa.gen.tr/367karari.doc (17 Haziran 2008). Balar, Kemal. Anayasa Mahkemesi yelii. Trk Anayasa Hukuku Sitesi. Ekim 2007. www.anayasa.gen.tr/aym_uyeligi.doc (17 Haziran 2008). Batum, Sheyl. Cumhurbakanl Seimi ve Gerek Anayasal Sorun, Vatan. 21 Aralk 2006. http://w9.gazetevatan.com/haberdetay.asp?tarih=21.12.2006 &Newsid=99133&Categoryid=4&wid=45 (5 Mays 2008). Batum, Sheyl. Cumhurbakanl Seiminde Yeni Boyut, Vatan. 27 Aralk 2006. http://w9.gazetevatan.com/haberdetay.asp?tarih=27.12.2006&Newsid=100202 &Categoryid=4&wid=45 (5 Mays 2008).

174

Batum, Sheyl. Anayasa Mahkemesinin Karar le, Vatan. 3 Mays 2007. http://w9.gazetevatan.com/haberdetay.asp?tarih=03.05.2007&Newsid=118145 &Categoryid=4&wid=45 (5 Mays 2008). Batum, Sheyl. Cumhurbakan Seimi ncesi Cumhurbakanl Sempozyumunda Sunulan Tebli. Cumhurbakanl Seimi ncesi Cumhurbakanl. Sempozyum. Ankara: TBB Yaynlar, 2007. Batum, Sheyl. Hukuku Askya Alma Speklasyonu(!), Vatan. 12 Haziran 2008. http://w10.gazetevatan.com/root.vatan?exec=yazardetay&sid=&Newsid=1836 12&Categoryid=4&wid=45 (12 Haziran 2008). Belge, Murat. AB ve Globalleme Srecinde Egemenliin Dnm ve Ulusal Egemenliin Gelecei. Anayasa Yargs. S. 20, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, ss.37-44. Beronov, Nedelcho. Anayasa Mahkemesinin 44. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Trki Cumhuriyetler, Komular ve Anayasal Sorunlar Konulu Sempozyumda Sunulan Tebli. 25 Nisan 2006. Anayasa Yargs. S. 23, Ankara: AYM Yaynlar, 2006, ss.46-48. Can, Osman. apkadan kan Tavan, Radikal 2. 24 Temmuz (1 http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=4891 2008). Osman. Yargnn Siyasallamas, Radikal 2. 14 Austos (1 http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=4954 2008). Osman. Cumhurbakanl Seimi, Radikal 2. 31 Aralk http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=6577 (1 2008). 2005. ubat 2005. ubat 2006. ubat

Can,

Can,

Can, Osman. Anayasa Yargs ve Meruiyet Sorunu, Radikal 2. 7 Ocak 2007. http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=6599 (1 ubat 2008). Can, Osman. Yarg ve Demokratik Meruiyet, Radikal 2. 9 Aralk 2007. http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=7745 (1 ubat 2008). alar, Bakr. Anayasa Yargsnda Yorum Problemi Karlatrmal Analizin Katklar. Anayasa Yargs. S. 2, Ankara: AYM Yaynlar, 1985, ss.163-195. alar, Bakr. Parlamentolar ve Anayasa Mahkemeleri, Teori ve Pratikte Anayasa Yargsnn Snrlar Problemi. Anayasa Yargs. S. 3, Ankara: AYM Yaynlar, 1986, ss.137-187.

175

alar, Bakr. Anayasa Yargs ve Normatif Devreler Analizi. Anayasa Yargs. S. 6, Ankara: AYM Yaynlar, 1989, ss.113-158. alar, Bakr. Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Demokrasi (Sentetik Bir Deneme in Notlar). Anayasa Yargs. S. 7, Ankara: AYM Yaynlar, 1990, ss.51-127. alar, Bakr. Anayasann Hukuku ve Anayasann Yargc Yenilenen Anayasa Kavram zerine Dnceler. Anayasa Yargs. S. 8, Ankara: AYM Yaynlar, 1991, ss.13-62. alar, Bakr. Hukukla Kavranan Demokrasi ya da Anayasal Demokrasi. Anayasa Yargs. S. 10, Ankara: AYM Yaynlar, 1993, ss.233-276. alar, Bakr. Farkl Bir Meknda Farkl Bir Zamanda Anayasa Yargs. Anayasa Yargs. S. 12, Ankara: AYM Yaynlar, 1995, ss.311-317. alar, Bakr. Anayasa Yargsnn Gncellii: Yarglar Zaman. Anayasa Yargs. S. 15, Ankara: AYM Yaynlar, 1995, ss.51-69. oban, Ali Rza. Anayasa Mahkemesi Anayasal Demokrasinin Gvencesidir, Hr Fikirler. 19 Eyll 2007. http://www.hurfikirler.com/hurfikir.php?name= Yazilar&file=article&sid=4447 (15 Mays 2008). Da, hsan. Bu Meclis Artk Kurucu Meclis olmaldr, Zaman. 10 Haziran 2008. http://www.zaman.com.tr/yazar.do?yazino=700189 (12 Haziran 2008). Daver, Blent. Seim Sistemi ve Anayasa Yargs. Anayasa Yargs. S. 5, Ankara: AYM Yaynlar, 1988, ss.131-147. De Sousa E Brito, Jose. Anayasa Yargs ve Demokratik Prensip. Anayasa Yargs. S. 9, Ankara: AYM Yaynlar, 1992, ss.83-84. Doan, lyas. zgrlkleri Kamu Otoritesi Lehine Kskanmak, Zaman. 6 Haziran 2008. http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=698651 (6 Haziran 2008). Duran, Ltfi. Trkiyede Anayasa Yargsnn levi ve Konumu. Anayasa Yargs. S. 1, Ankara: AYM Yaynlar,1984, ss.57-87. Duran, Ltfi. Yasama leminin Askya Alnmas, Cumhuriyet. 7 Kasm 1993. Eki, Oktay. Anayasa Mahkemesinin Gerekesi, Hrriyet. 28 Haziran 2007. http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/6792631.asp?yazarid=1&gid=61 (16 Temmuz 2007). Erdoan, Mustafa. Anayasa Hukuku. Geniletilmi 3. Basm. Ankara: Orion Yaynevi, 2005. Erdoan, Mustafa. Anayasal Demokrasi. 7. Basm. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2005.

176

Erdoan, Mustafa. Mahkeme Diyor ki En Byk Benim, Star. 7 Haziran 2008. http://www.stargazete.com.tr/index.asp?haberID=162526 (12 Haziran 2008). Erdoan, Mustafa. Bu Bir Darbedir, Star. 12 Haziran 2008. http://www.stargazete.com/index.asp?haberID=163525 (12 Haziran 2008). Erdoan, Mustafa. Yeniden Demokrasiye Kar Brokrasi, Star. 14 Haziran 2008. http://www.stargazete.com/index.asp?haberID=163864 (14 Haziran 2008). Ergl, Ozan. Yeni Kurumsalc Yaklamla Trk Anayasa Mahkemesi ve Demokrasi. 1. Basm. Ankara: Adalet Yaynevi, 2007. Esener, Turhan. Hukuk Balangc Genel Hukuk Bilgisi. Yeniden Gzden Geirilmi 7. Basm. stanbul: Alkm Yaynevi, 2004. Feldbrugge, Ferdinand J.M. Rus Anayasa Mahkemesi ve Demokrasinin Pekimesi, Demokrasi ve Yarg. Sempozyum. 4-6 Ocak 2005. Ed.: Ozan Ergl. Ankara: TBB Yaynlar, 2005, ss.234-272. Fendolu, Tahsin. Uluslararas nsan Haklar Belgelerinin Uygulanmasnda Bamsz l Norm veya Destek l Norm Sorunu. Anayasa Yargs. S. 17, Ankara: AYM Yaynlar, 2000, ss.363-384. Hajyev, Khanlar. Demokrasinin Pekimesinde Yargnn Rol. Ersoy Kontac (ev.). Demokrasi ve Yarg. Sempozyum. 4-6 Ocak 2005. Ed.: Ozan Ergl. Ankara: TBB Yaynlar, 2005. ss.226-234. Haller, Herbert. Avusturya Anayasa Mahkemesinin Organizasyonu ve Karar Biimleri, Anayasa Yargs, S. 21, Ankara: AYM Yaynlar, 2004, ss.50-68. Hassemer, Winfried. Anayasa Mahkemesinde Yaplanma: Almanya Raporu. Fazl Salam (ev.). Anayasa Yargs. S. 21, Ankara: AYM Yaynlar, 2004, ss.2749. Hassemer, Winfried. Anayasa ikyeti ve Buna likin Sorunlar (Almanyada Temel Hak ikyeti Hakknda Rapor). Anayasa Yargs. S. 21, Ankara: AYM Yaynlar, 2004, ss.164-178. Hekimolu, Mehmet Merdan. Alman Hukuku Inda Trk Anayasa Yargsnn Hukuki Boyutlar. 1. Basm. Ankara: Detay Yaynlar, 2004. Gnen, Levent. Prospects For Constitutionalism in Post-Communist Countries. London: Martinus Njhoff Publishers, The Hauge, 2002. Gren, Zafer. Anayasa Hukuku. 1. Basm. Ankara: Sekin Yaynclk, 2006. Gren, Zafer. Anayasa Mahkemesine Kiisel Bavuru (Anayasa ikyeti). Anayasa Yargs. S. 11, Ankara: AYM Yaynlar, 1994, ss.97-134.

177

Gren, Zafer. Trk ve Alman Anayasa Hukukunda Anayasa Yargsnn Snrlar ve Yrrl Durdurma Kararlar. Anayasa Yargs. S. 12, Ankara: AYM Yaynlar, 1995, ss.199-243. Gren, Zafer. Anayasa Yargs ve Yasama: Trk Alman Hukukunda Anayasa Mahkemesi ve Parlamentonun Karlkl Etkileimi. Anaysa Yargs. S. 13, Ankara: AYM Yaynlar, 1996, ss.81-145. Grisch, Christoph. Alman Anayasas Altnda Demokrasinin Pekimesinde Yargnn Rol. Demokrasi ve Yarg. Sempozyum. 4-6 Ocak 2005. Ed.: Ozan Ergl. Ankara: TBB Yaynlar, 2005. ss.184-198. Gzbyk, eref. Anayasa Hukuku. Gncelletirilmi 13. Basm. Ankara: Turhan Kitabevi, 2004. Gzler, Kemal. Realist Yorum Teorisi ve Mekanist Anayasa Anlay. Anayasa Yargs. S. 15, Ankara: AYM Yaynlar, 1998, ss.207-242. Gzler, Kemal. Anayasa Yargsnn Meruluu Sorunu. Anakara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi. C. 61, S. 3, Temmuz-Eyll 2006, ss131166. Gzler, Kemal. Trk Anayasa Hukuku. 4. Basm. Bursa: Ekin Kitabevi, 2007. Gzler, Kemal. Hukukun Siyasetle mtihan, Kim Snfta Kald?. Trkiye Gnl. S. 89, Yaz 2007, ss.6-15. Gzler, Kemal. Parti Kapatmann Kriteri Ne? Parti Kapatmaya Kar Anayasa Deiiklii zm m?. Trkiye Gnl. S. 93, Bahar 2008, ss.24-31. Gzler, Kemal. Halkoylamasyla Kabul edilen Anayasa Deiiklii Kanunlarn Resmi Gazetede Yaymlanmas Sorunu. Yasama Dergisi. S. 7, Ekim-Kasm-Aralk 2007, ss.5-17. Glsoy, M. Tevfik. zgrlklerin Korunmasnda Anayasa Yargsnn Yeri ve Meruluu. 1. Basm. Ankara: Yetkin Yaynlar, 2007. Gran, Sait. Anayasa Yargsnda Yrtmenin Durdurulmas. Anayasa Yargs. S. 2, Ankara: AYM Yaynlar, 1985. ss.143-159. Gran, Sait. Anayasann Kuvvetler Ayrl lkesine ve Ynetim Yarg likisine Bak Asnda Deiiklik. Anayasa Yargs. S. 11, Ankara: AYM Yaynlar, 1994, ss.191-200. Gran, Sait. Anayasa Mahkemesinin levi ve Bu Balamda Yrrln Durdurulmas. Anayasa Yargs. S. 12, Ankara: AYM Yaynlar, 1995, ss.193-197.

178

Gran, Sait. Egemenlik Ulusundur stnlk Anayasadadr. Anayasa Yargs. S. 17, Ankara: AYM Yaynlar, 2000, ss.43-61. Grbz, Ahmet. Hukuk ve Meruluk (Evrensel Erdem zerine Bir Deneme). Gzden Geirilmi 2. Basm. stanbul: Beta Yaynlar, 2004. Griz, Adnan. Hukuk Balangc. Anayasada ve Dier Kanunlarda Yaplan Deiikliklere Gre Dzenlenmi ve Geniletilmi 10. Basm. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2005. Griz, Adnan. Hukuk Felsefesi. 6. Basm. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2003. Griz, Adnan. Trkiyede Hukuki Pozitivizim. Anayasa Yargs. S. 8, Ankara: AYM Yaynlar, 1991, ss.145-172. Kabolu, brahim . Trkiyede Hukuk Devletinin Geliimi. nsan Haklar Yll. C. 12. Ankara: TODA E Yaynlar, 1990, ss.139-166. Kabolu, brahim . Hukukun Genel lkeleri ve Anayasa Yargs, zgrlkler Hukuku Asndan Bir Yaklam. Anayasa Yargs. S. 8. Ankara: AYM Yaynlar, 1991, ss.291-322. Kabolu, brahim . nsan Haklarnn Geliimci zellii ve Anayasa Yargs. Anayasa Yargs. S. 9, Ankara: AYM Yaynlar, 1992, ss.121-136. Kabolu, brahim, . Kelsen Modeli Snrlarnda Demokratikleme Srecinde Anayasa Yarglar. Anayasa Yargs. S. 10, Ankara: AYM Yaynlar, 1993, ss.381-404. Kabolu, brahim . Hak ve zgrlkler Anlayndaki Gelimelerin Anayasaya Yanstlmas Sorunu. Anayasa Yargs. S. 11, Ankara: AYM Yaynlar, 1994, ss.237-252. Kabolu, brahim . Hukuk Toplumu Gerekli. Cumhuriyet. 9 Eyll 1994. Kabolu, brahim . Nasl Bir ada Anayasa ve Anayasa Yargs. Anayasa Yargs. S. 15, Ankara: AYM Yaynlar, 1998, ss.185-196. Kabolu, brahim . Anayasa Yargs. 3. Basm. Ankara: mge Kitabevi, 2000. Kabolu, brahim . zgrlkler Hukuku. Gzden Geirilmi ve Geniletilmi 6. Basm. Ankara: mge Kitabevi, 2002. Kabolu, brahim . Anayasal Uyum ve tesi. Anayasa Yargs. S. 22, Ankara: AYM Yaynlar, 2005, ss.25-38. Kabolu, brahim . Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar). Gzden Geirilmi 3. Basm. stanbul: Legal Yaynlar, 2006.

179

Kabolu, brahim . Anayasa Yargs, Avrupa Modeli ve Trkiye. Gncellenmi ve Geniletilmi 4. Basm. Ankara: mge Kitabevi, 2007. Kabolu, brahim . Cumhurbakanl Seimi (), Birgn. 3 Ocak 2007. http://www.birgun.net/archive/result.php?action=view_article&id=8464&curre nt=false&highlight=false (4 ubat 2008). Kabolu, brahim . Cumhurbakanl Seimi (2), Birgn. 10 Ocak 2007. http://www.birgun.net/archive/result.php?action=view_article&current=false& highlight=false&id=8518 (4 ubat 2008). Kabolu, brahim . Anayasay HAMda Yapar, Birgn. 10 Ekim 2007. http://www.birgun.net/index.php?sayfa=73&view_author=127&article=10700 (4 ubat 2008). Kabolu, brahim . Yarg ve Demokrasi, Birgn. 12 Aralk 2007. http://www.birgun.net/index.php?sayfa=73&view_author=127&article=11182 (4 ubat 2008). Kabolu, brahim . Anayasa Mahkemesinin Zor Seimi, Birgn. 3 Nisan 2008. http://www.birgun.net/writer_index.php?category_code=1187091898&news_c ode=1207184405&day=03&month=04&year=2008&action=read (12 Mays 2008). Kabolu, brahim . Neden Yorumlu Red?, Birgn. 1 Mays 2008. http://www.birgun.net/writer_index.php?news_code=1209662636&category_c ode= 1187091898&day=01&month=05&year=2008&action=read (12 Mays 2008). Kabolu, brahim . nsan Haklarna Dayanan Demokratik ve Lik Cumhuriyet Rya m?, Birgn. 12 Haziran 2008. http://www.birgun.net/writer _index.php?category_code=1187091898&news_code=1213226739&day=12& month=06&year=2008 (12 Haziran 2008). Kanadolu, O. Korkut. Trk ve Alman Anayasa Yargsnda Anayasal Deerlerin atmas ve Uyumlatrlmas. stanbul: Beta Yaynlar, 2000. Kanadolu, O. Korkut. Anayasa Mahkemesi. 1.Basm. stanbul: Beta Yaynlar, 2004. Kanadolu, Sabih. AKP Oylar Yetmez, Cumhuriyet. 26 Ekim 2006. Kanadolu, Sabih. Cumhurbakanl Seimi, Cumhuriyet. 21 Ekim 2006. Kaneti, Selim. T.C. Anayasasndaki Boluklarn Anayasa Mahkemesi Tarafndan Doldurulmas. Anayasa Yargs. S. 8, Ankara: AYM Yaynlar, 1991, ss.7793. Kl, Haim. Trk Anayasa Mahkemesinin Yeniden Yaplandrlmasna likin neri, Anayasa Yargs, S. 21, Ankara: AYM Yaynlar, 2004, ss.80-94.

180

Krca,

Cokun. Yasallk ve Meruluk, Akam. 31 Mart 2003. http://www.aksam.com.tr/arsiv/aksam/2003/03/31/yazarlar/yazarlar39.html (21 Ocak 2007).

Kim, Yang-Kyun. Korede Anayasal Bavuru Sistemi. Anayasa Yargs. S. 9, Ankara: AYM Yaynlar, 1992, ss.347-355. Kker, Levent. Anayasa Mahkemesinin 367 Karar Vahim, B A Haber Merkezi. 28 Haziran.2007. http://www.bianet.org/2007/06/28/98432.html (16 Temmuz 2007). Kutlu, Mustafa. Kuvvetler Ayrl Temelleri-Geliimi Hukuk Devletinin Kkenleri. 1. Basm. Ankara: Sekin Yaynlar, 2001. Kuzu, Burhan. Bugnk Seim Sistemimiz ve Baz neriler. Anayasa Yargs. S. 16, Ankara: AYM Yaynlar, 1999, ss.254-293. Kk, Adnan. 367 Gereke de Olsa Yetmez, Zaman. 28 Haziran 2007. http://www.zaman.com.tr/webapp-tr/haber.do?haberno=557140 (16 Temmuz 2007). Kk, Adnan. Trkiyede 46. Ylnda Anayasa Yargs, Hr Fikirler. 28 Mart 2008. http://www.hurfikirler.com/hurfikir.php?name=Yazilar&file=article&sid=4692 (18 Mays 2008). Laczkowski, Wojciech. Devlet Yapsnn Transformasyonu Dneminde Anayasa Mahkemeleri. Anayasa Yargs. S. 9, Ankara: AYM Yaynlar, 1992, ss.399408. nal, Turgut. 1982 Anayasasnn Getirdii Skntlar ile Anayasa Yargsna Genel Bak. Anayasa Yargs. S. 13, Ankara: AYM Yaynlar, 1996, ss.171-201. nceolu, Sibel. Trkiye: ABnin Yetkileri Karsnda Nasl Bir Egemenlik Anlay. Anayasa Yargs. S. 22, Ankara: AYM Yaynlar, 2005, ss.231-251. yimaya, Ahmet. Anayasa Mahkemesi Krizi ve Askya Alc Veto!, Zaman. 13 Temmuz 2007. http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=563324 (23 Haziran 2008). Jetpisovich, Baltabayev Kuanish. Anayasa Mahkemesinin 44. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Trki Cumhuriyetler, Komular ve Anayasal Sorunlar Konulu Sempozyumda Sunulan Tebli. 25 Nisan 2006. Anayasa Yargs. S. 23, Ankara: AYM Yaynlar, 2006, ss.26-29. Machacek, Rudolf. Temel Hak Temini ile Politika Arasndaki Gerilimli Alanda Anayasa Yargs. Anayasa Yargs. S. 9, Ankara: AYM Yaynlar, 1992, ss.47-61.

181

Mahrenholz, Ernst. Gnmzde Anayasa Yorumu le lgili Sorunlar. Anayasa Yargs. S. 9, Ankara: AYM Yaynlar, 1992, ss.193-199. Malakhovich, Aliev Zarif. Anayasa Mahkemesinin 44. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Trki Cumhuriyetler, Komular ve Anayasal Sorunlar Konulu Sempozyumda Sunulan Tebli. 25 Nisan 2006. Anayasa Yargs. S. 23, Ankara: AYM Yaynlar, 2006, ss.19-24. Memi, Emin. Trkiyede Anayasa Gelimeleri Erisi (1808-2005), Anayasa Hukuku Notlar. Geniletilmi ve Yenilenmi 4. Basm. stanbul: Filiz Kitabevi, 2005. Montesquieu. Kanunlarn Ruhu zerine I. Fehmi Balda (ev.). stanbul: Se Yaynlar, 1998. Montesquieu. Kanunlarn Ruhu zerine II. Fehmi Balda (ev.). stanbul: Se Yaynlar, 1998. Odyakmaz, Zehra. Yrrln Durdurma. Anayasa Yargs. S. 12, Ankara: AYM Yaynlar, 1995, ss.143-170. Oktay, Cemil. Kuvvetler Ayrl lkesinin Yarg Asndan Anlam ve Trkiye rnei. Anayasa Yargs. S. 1, Ankara: AYM Yaynlar, 1984, ss.215-242. Onar, Erdal. Kanunlarn Anayasaya Uygunluunun Siyasal ve Yargsal Denetimi ve Yargsal Denetim Alannda lkemizde ncler. Ankara, 2003. Oran, Baskn. Ulusal Egemenlik Kavramnn Dnm, Aznlklar ve Trkiye. Anayasa Yargs. S. 20, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, ss.61-93. ktem, Niyazi. Anayasa Yargs ve Hukuk Felsefesi. Anayasa Yargs. S. 8, Ankara: AYM Yaynlar, 1991, ss.265-275. zay, l Han. Anayasa Mahkemesi (ya da Yargsnn) Meruiyeti. Anayasa Yargs, S. 9, Ankara: AYM Yaynlar, 1992, ss.67-74. zay, l Han. Yeni Bir Dzende Anayasa Mahkemesinin Kurulu, Grev ve Yetkileri ile Yarglama Usulleri. Anayasa Yargs. S. 12, Ankara: AYM Yaynlar, 1995, ss.45-49. zay, l Han. Yasama-Yrtme ve Yarg likileri Asndan Anayasa Mahkemesinin Kurulu ve leyii. Anayasa Yargs. S. 13, Ankara: AYM Yaynlar, 1996, ss.31-39. zay, l Han. Gnahyla Sevabyla Anayasa Mahkemesi. Anayasa Yargs. S. 14, Ankara: AYM Yaynlar, 1997, ss.337-344. zbudun, Ergun. Trk Anayasa Hukuku. Gzden Geirilmi 8. Basm. Ankara: Yetkin Yaynlar, 2004.

182

zbudun, Ergun. Anayasa Yargs ve Demokratik Meruluk Sorunu. Demokrasi ve Yarg. Sempozyum. 4-6 Ocak 2005. Ed.: Ozan Ergl. Ankara: TBB Yaynlar, 2005, ss.336-352. zbudun, Ergun. Cumhurbakan Seimi ve Anayasa, Zaman. 17 Ocak 2007. http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=488498 (5 Ocak 2008). zbudun, Ergun. Anayasa Mahkemesi ve Demokrasi, Zaman. 3 Mays 2007. http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=535295 (5 Ocak 2008). zbudun, Ergun. Trk Anayasa Mahkemesinin Yargsal Aktivizmi ve Siyasal Elitlerin Tepkisi. ASBF Dergisi. Prof. Dr. Yavuz Sabuncuya Armaan. S. 62/3, Temmuz-Eyll 2007. ss.257-268. zbudun, Ergun. Anayasa Deiikliklerinin Yargsal Denetimi, Zaman. 8 Mays 2008. http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=686626 (23 Haziran 2008). zden, Yekta Gngr. Anayasa Mahkemesi Kanun Koyucu Gibi Hareketle, Yeni Bir Uygulamaya Yol Aacak Biimde Hkm Tesis Edemez Kuralna Nasl Gelindi? Bu Kural Nedir, Ne Deildir?. Anayasa Yargs. S. 2, Ankara: AYM Yaynlar, 1985, ss.41-90. zer, Attila. Anayasa Hukuku (Genel lkeler). Gelitirilmi 2. Basm. Ankara: Turhan Kitabevi, 2005. zer, Attila. lkemizde Egemenlik ve Yarg Erkinin Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Kararlar Karsndaki Durumu. Anayasa Yargs. S. 22, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, ss.187-194. ztrk, Bahri. Bir Ceza Mahkemesi Olarak Anayasa Mahkemesi Yce Divan. Anayasa Yargs. S. 12, Ankara: AYM Yaynlar, 1995, ss.59-108. zerman, Tlay. Trkiyede Anayasa Yargsnn Rol ve nemi. Anayasa Yargs. S. 13, Ankara: AYM Yaynlar, 1996, ss.149-167. kesiz, Hayrettin. Hukuk Kltrnn Yapsn Nomos-Physis (Toplum-KltrDoa) evresinde Yedi zl Bir Kurguyla Aklama emasnda Egemenliin rdelenmesi. Anayasa Yargs. S. 22, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, ss.119-131. Paczolay, Peter. Anayasa Mahkemesi ile ilgili Anayasa Deiiklikleri nerisine likin Taslak Gr (Venedik Komisyon Raporu). Anayasa Yargs, S. 21, Ankara: AYM Yaynlar, 2004, ss.70-79. Pariente, Alain. Fransada Demokrasinin Pekimesinde Yargnn Rol. Esin zbilgin (ev.). Demokrasi ve Yarg. Sempozyum. 4-6 Ocak 2005. Ed.: Ozan Ergl. Ankara: TBB Yaynlar, 2005. ss.198-211.

183

Pasquino, Pasquale. Demokrasinin Pekimesinde Yargnn Rol: Eski ve Yeni Demokrasiler, Demokrasi ve Yarg Sempozyumunda Sunulan Tebli. Demokrasi ve Yarg. Sempozyum. 4-6 Ocak 2005. Ed.: Ozan Ergl. Ankara: TBB Yaynlar, 2005. ss.152-159. Prochazka, Radoslav. Polonya, ek Cumhuriyeti ve Slovak Cumhuriyetinde Anayasa Yargs. Ozan Ergl (ev). Demokrasi ve Yarg. Sempozyum. 4-6 Ocak 2005. Ed.: Ozan Ergl. Ankara: TBB Yaynlar, 2005. ss.309-318. Salam, Fazl. Yetki ve lev Balamnda Anayasa Mahkemesinin Yasama, Yrtme ve Yarg ile likisi. Anayasa Yargs. S. 13, Ankara: AYM Yaynlar, 1996, ss.43-76. Salam, Fazl. Anayasa ikyeti Kurumunun Trk Hukukuna Kazandrlmas le lgili Sorunlar ve zm Olanaklar. Anayasa Yargs ncelemeleri-1. Ed.: Mehmet Turhan ve Hikmet Tlen. Ankara: AYM Yaynlar 2006, ss.71-113. Salam, Fazl. Anayasa Mahkemesinin 44. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Trki Cumhuriyetler, Komular ve Anayasal Sorunlar Konulu Sempozyumda Sunulan Tebli. 25 Nisan 2006. Anayasa Yargs. S. 23. Ankara: AYM Yaynlar. 2006. Salam, Fazl. Cumhurbakan Seimiyle lgili Tartmalar, Cumhuriyet. 9 Ocak 2007. Sancar, Mithat. Deien Egemenlik Srecinde Meruiyet Sorunu ve Anayasal Dzen. Anayasa Yargs. S. 20, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, ss.158-169. Sancar, Mithat. Devlet Akl Kskacnda Hukuk Devleti. 3. Basm. stanbul: letiim Yaynlar, 2004. Sancar, Mithat. Cumhurbakanl Oyununda Geldiimiz Yer, Birgn. 25 Austos 2007.http://www.birgungazete.com/writer_index.php?category_code=1187090 163&writer_code=1188053400&day=25&month=08&year=2007&action=read (4 ubat 2008). Sander, Oral. Siyasi Tarih. 15. Basm. stanbul: mge Kitabevi, 2007. Sartori, Giovanni. Karlatrmal Anayasa Mhendislii, Yaplar, zendiriciler ve Sonular zerine Bir nceleme. Egun zbudun (ev.). Ankara: Yetkin Yaynlar, 1997. Seluk, Sami. 2007nin Hukuk Olay Anayasa Mahkemesinin 367 Karar. 1. Basm. Ankara: Cedit Neriyat, 2008. Seluk, Sami. Kimi Yanlglar ve Yanl Yaklamlar, Star. 10 Haziran 2008. http://www.stargazete.com/index.asp?haberID=163126 (20 Haziran 2008).

184

Sezer, Abdullah. 1982 Trkiye Cumhuriyeti Anayasas & lgili Mevzuat. 1. Basm. stanbul: Beta Yaynlar, 2004. Sezer, Abdullah. 1982 Anayasas Ekseninde Trev Kurucu ktidar Yetkisinin Snrlar ve Yargsal Denetimi, Yaynlanmam Doktora Tezi. Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2006. Smith, Carsten. Yksek Mahkeme Uygulamalarnda Anayasaya Uygunluk Denetimi: Norve Deneyimi zerine Dnceler. Anayasa Yargs. S. 9, Ankara: AYM Yaynlar, 1992, ss.307-314. Solyom, Laszlo. Macaristan Anayasa Mahkemesinin Toplumsal Sistem Deiiklii ersindeki Rol. Anayasa Yargs. S. 9, Ankara: AYM Yaynlar, 1992, ss.287-301. Soysal, Mmtaz. 100 Soruda Anayasann Anlam. 3. Basm. stanbul: Gerek Yaynlar, 1976. Soysal, Mmtaz. Deien Egemenlik ve Meruluk. Anayasa Yargs. S. 20, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, ss.171-181. Tanr, Blent. Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980). 4. Basm. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1999. Tanr, Blent ve Necmi Yzbaolu. 1982 Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku. Son Deiikliklere Gre 7. Basm. stanbul: Beta Yaynlar, 2005. Tarhanl, Turgut. nsansz Ynetim Trkiyede nsan ve Haklar. 1. Basm. Ankara: Dost Kitabevi, 2003. Tarhanl, Turgut. Anayasa ve Gelecek. Anayasa Yargs. S. 22, Ankara: AYM Yaynlar, 2005, ss.373-376. Tarhanl, Turgut. Kuvvet Kullanma, Meruluk ve Hukuk. Anayasa Yargs. S. 20, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, ss.133-156. TBB. Trkiye Cumhuriyeti Anayasa nerisi. 2. Basm. Ankara: TBB Yaynlar, 2001. TBB. Trkiye Cumhuriyeti Anayasa nerisi, Gelitirilmi ve Gerekeli Yeni Metin. 4. Basm. Ankara: TBB Yaynlar, 2007. Tezcan, Durmu, Mustafa Ruhan Erdem ve Ouz Sancakdar. Avrupa nsan Haklar Szlemesi Inda Trkiyenin nsan Haklar Sorunu. 2. Basm. Ankara: Sekin Yaynlar, 2004. Tezi, Erdoan. Trkiyede 1961 Anayasasna Gre Kanun Kavram. stanbul: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, 1972.

185

Tezi, Erdoan. Kanunlarn Anayasaya Uygunluunun Esas Asndan Denetimi. Anayasa Yargs. S. 2, Ankara: AYM Yaynlar, 1985, ss.21-38. Tezi, Erdoan. Anayasa Hukuku. 12. Basm. stanbul: Beta Yaynlar, 2007. Tun, Hasan. Karlatrmal Anayasa Yargs. Ankara: Yetkin Yaynlar, 1997. Tun, Hasan. Anayasa Yargsnda Yeni Oluumlar: levsel ve Kurumsal Adan Trk Anayasa Mahkemesi ile Macaristan ve Kore Anayasa Mahkemelerinin Karlatrlmas. Anayasa Yargs. S. 12, Ankara: AYM Yaynlar, 1995, ss.288-309. Tun, Hasan ve Faruk Bilir. Anayasa Hukuku. Ankara: Gazi Kitabevi, 2005. Turhan, Mehmet. Anayasal Devlet. Geniletilmi 4. Basm. Ankara: Naturel Yaynlar, 2005. Turhan, Mehmet. Deien Egemenlik Anlaynn Hak ve zgrlklerin Korunmasna Etkileri ve Trk Anayasa Mahkemesi. Anayasa Yargs. S. 20, Ankara: AYM Yaynlar, 2003, ss.215-248. Turhan, Mehmet. Anayasa Yargsnn Demokratik Hukuk Devletindeki levi ve Meruluu. Anayasa Yarglamas ncelemeleri-1. Ed.: Mehmet Turhan ve Hikmet Tlen. Ankara: AYM Yaynlar, 2006, ss.41-69. Tlen, Hikmet. Trk Anayasa Yargs Sisteminin Balca zellikleri ve Sistemde Reform Araylar. Anayasa Yarglamas ncelemeleri-1. Ed.: Mehmet Turhan ve Hikmet Tlen. Ankara: AYM Yaynlar, 2006, ss.149-190. Trk Anayasa Mahkemesi. Dnden Bugne Anayasa Mahkemesi. Ankara: AYM Yaynlar, 2007. Trkn, Mmtazer. Mahkeme Yetkisini At, Zaman. 6 Haziran http://www.zaman.com.tr/yazar.do?yazino=698571 (8 Haziran 2008). 2008.

Trkn, Mmtazer. Siyasetin Grevi: Trkiyeyi Bunalmdan kartmak, Zaman. 8 Haziran 2008. http://www.zaman.com.tr/yazar.do?yazino=699354 (8 Haziran 2008). Uygun, Oktay. Avrupa ve Trk Anayasas: Temel lkeler Ynnden Genel Bir Deerlendirme. Anayasa Yargs. S. 22, Ankara: AYM Yaynlar, 2005, ss.377-387. Uygun, Oktay. Federal Devlet, Temel lkeler, Kurumlar ve Uygulama. Ankara: talik Yaynlar, 2002. Uzun, Erturul. Hukuk Gstergebilim. 1. Basm. stanbul: Legal Yaynlar, 2007.

186

skl, Zafer. Mahkemenin, Seimi ptal Yetkisi Yok, Zaman. 26 Nisan 2007. http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=532111 (5 Ocak 2008). Yayla, Atilla. Yasama ve Yarg Arasndaki likiler zerine. Liberal Dnce Topluluu. http://www.liberal-dt.org.tr/index.php?lang=tr&message=article &art=395 (10 ubat 2007). Yazc, Serap. Yargs Hukuka Bal Olmayan Devlet!, Zaman. 4 Mays 2007. http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=535508 (5 Ocak 2008). Yenice, Kazm. Anayasa Mahkemesinin Yerinde Karar, Cumhuriyet. 10 Ocak 1994. Yldz, Mustafa. Anayasa Yargsnda Geici Tedbir Kararlar.1.Basm. stanbul: Beta Yaynlar, 1998. Yzbaolu, Necmi. Trk Anayasa Yargsnda Anayasallk Bloku. stanbul: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, 1993. Yzbaolu, Necmi. Cumhurbakan Seimi ncesi Cumhurbakanl Sempozyumunda Sunulan Tebli. Cumhurbakanl Seimi ncesi Cumhurbakanl. Sempozyum. Ankara: TBB Yaynlar. 2007.

ELEKTRON K KAYNAKA

Anadolu

niversitesi Hukuk Fakltesi http://www.ihami.edu.tr

nsan

Haklar

Hukuku

Projesi,

Trk Anayasa Hukuku nternet Sitesi, http://www.anayasa.gen.tr Trkiye Cumhuriyeti Anayasa http://www.anayasa.gov.tr Mahkemesi nternet Sitesi,

Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk nternet Sitesi, http://www.basbakanlik.gov.tr Trkiye Byk Millet Meclisinin nternet Sitesi, http:// www.tbmm.gov.tr Trkiye Cumhuriyeti Adalet Bakanlnn nternet Sitesi, http://www.adalet.gov.tr Trkiye Cumhuriyeti Yargtay, http://www.yargtay.gov.tr Vikipedi zgr Ansiklopedinin nternet Sitesi, http://tr.wikipedia.org.

187