AKDEN Z N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

lkay OKDEM R

D N VE V CDAN ZGRL VE LA KL K BALAMINDA N VERS TELERDE TRBAN SORUNU

Danman Prof. Dr. Mustafa KOAK Kamu Hukuku Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi

Antalya, 2005

indekiler

G R ................................................................................................................................................... 1 1 1.1 1.2 LA KL K........................................................................................................................................ 2 Din ve Devlet likisine Ait Tutumlar......................................................................................... 2 Laiklik Kavram.......................................................................................................................... 5 Terim Sorunu..................................................................................................................... 5 Tanm ................................................................................................................................ 7 Laikliin eitli Alardan Anlamlar ............................................................................... 9
Sosyolojik Adan Laiklik ...........................................................................................................9 Teolojik Adan Laiklik.............................................................................................................10 Felsefi Adan Laiklik ...............................................................................................................10 Ahlaki Adan Laiklik ...............................................................................................................10 Siyasi Adan Laiklik ................................................................................................................11 Hukuki Adan Laiklik ..............................................................................................................11

1.2.1 1.2.2 1.2.3

1.2.3.1 1.2.3.2 1.2.3.3 1.2.3.4 1.2.3.5 1.2.3.6

1.3

Laikliin Tarihsel Geliimi ....................................................................................................... 11 Evrensel Planda Laikliin Geliimi................................................................................. 11

ok Tanrl Dinler ve Laiklik ....................................................................................................11 Hristiyanlk ve Laiklik..............................................................................................................13 slamiyet ve Laiklik ...................................................................................................................18 1.3.1.1 1.3.1.2 1.3.1.3

1.3.1

1.4 1.5

Laik Devlet Kavram ................................................................................................................ 20 lkemizde Laikliin Geliimi................................................................................................... 23 Osmanl Devleti Dneminde Laiklik............................................................................... 23 Cumhuriyet Dnemi Laiklik ........................................................................................... 26
1921 Tekilat Esasiye erevesinde Laiklik ............................................................................27 1924 Anayasasnda Laiklik........................................................................................................28 Tek Parti Dnemi ......................................................................................................................28 ok Parti Dnemi ......................................................................................................................29 1961 Anayasasnda Laiklik........................................................................................................31 1982 Anayasasnda Laiklik........................................................................................................32

1.5.1 1.5.2

1.5.2.1 1.5.2.2 1.5.2.3 1.5.2.4 1.5.2.5 1.5.2.6

1.6 1.7

Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Laiklik................................................................................ 35 ada Anayasalarda Din ve Laiklik........................................................................................ 39 Anayasalarnda Resmi Din baresi Olan Devletler.......................................................... 39
ngiltere .....................................................................................................................................39 Danimarka .................................................................................................................................40 talya..........................................................................................................................................41 ran ............................................................................................................................................41 1.7.1.1 1.7.1.2 1.7.1.3 1.7.1.4

1.7.1

1.7.2

Anayasalarnda Resmi Din baresi Olmayan Devletler................................................... 42

Fransa ........................................................................................................................................42 Almanya ....................................................................................................................................43 ABD ..........................................................................................................................................44

1.7.2.1 1.7.2.2 1.7.2.3

ii
2 2.1 D N VE V CDAN ZGRL ............................................................................................. 46 nsan Haklar............................................................................................................................. 46 nsan Haklar Kavramnn Geliimi................................................................................. 46 nsan Haklar Kavram .................................................................................................... 56 zgrlk Kavram........................................................................................................... 58
Sivil ve Siyasi zgrlkler........................................................................................................59

2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.2

2.1.3.1

Din zgrl Kavram ........................................................................................................... 60 Bir Dine inanma ve nanmama zgrl...................................................................... 62 Dinin Gereklerini Yerine Getirme zgrl................................................................. 62 Dini Tebli ve Telkin Etme zgrl........................................................................... 63 Dini Eitim ve retim zgrl ................................................................................. 64 Dini eitlik ....................................................................................................................... 65 Dini inan veya vicdani kanaate sahip olma ve deitirme ............................................. 66 Din veya inanc aa vurma biimleri ve snrlar.......................................................... 66
Dini eitim ve retim...............................................................................................................67 badet.........................................................................................................................................68 Uygulama ..................................................................................................................................68 Dini propaganda ........................................................................................................................69

2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3

Anayasal adan din ve vicdan hrriyeti ................................................................................... 64

2.3.3.1 2.3.3.2 2.3.3.3 2.3.3.4

2.4

Din ve Vicdan zgrlnn Snrlar ve Ktye Kullanlmas .............................................. 70 Genel olarak zgrlklerin snrlanmas.......................................................................... 70 2001 Anayasa Deiikliinden nce 1982 Anayasasnda zgrlklerin snrlanmas.... 71
1982 Anayasasnda Olaan Dnemlerde zgrlklerin Snrlandrlmas ................................72 Snrlama Kanunla Yaplmaldr................................................................................................73 Snrlama Genel veya zel Sebeplere Dayanmaldr.................................................................74 Genel Snrlama Sebepleri .........................................................................................................74 zel Snrlama Sebepleri ...........................................................................................................75 1982 Anayasasnda Olaanst Dnemlerde zgrlklerin Snrlandrlmas..........................76

2.4.1 2.4.2

2.4.2.1 2.4.2.2 2.4.2.3 2.4.2.4 2.4.2.5 2.4.2.6

2.4.3 2.4.4 2.5 2.5.1

2001 Anayasa Deiikliinden Sonra 1982 Anayasasnda zgrlklerin snrlanmas... 77 Temel Hak ve zgrlklerin Ktye Kullanlamamas .................................................. 86 A HSin Hukuk Asndan Durumu............................................................................ 88
2004 Deiikliklerinden nce ...................................................................................................88 2004 Deiikliklerinden Sonra ..................................................................................................91

Avrupa nsan Haklar Szlemesi (A HS) ................................................................................ 88

2.5.1.1 2.5.1.2

2.5.2

A HS erevesinde Din Ve Vicdan zgrl .............................................................. 92

Szlemenin 9. Maddesi ............................................................................................................92 sel Alan...................................................................................................................................93 Din ve nancn Davurumu.......................................................................................................95 1 Nolu Protokoln 2. Maddesi...................................................................................................98

2.5.2.1 2.5.2.2 2.5.2.3 2.5.2.4

2.5.3

Dini nanc Aklama zgrlnn Snrlanmas ve Mdahale Edilmesi..................... 99

Genel Olarak..............................................................................................................................99 Dini nanc Aklama zgrlne Mdahalenin Varl .......................................................100 Dini nanc Aklama zgrlne Mdahalenin Kanun Tarafndan ngrlm Olmas ....101 Dini nanc Aklama zgrlne Mdahalenin Meru Bir Amaca Ynelik Olmas............102

2.5.3.1 2.5.3.2 2.5.3.3 2.5.3.4

iii
2.5.3.5 2.5.3.6 2.5.3.7 Kamusal Amalar ....................................................................................................................102 Bireysel Amalar .....................................................................................................................104 Mdahalenin Demokratik Toplumda Zorunlu Olmas (lllk / Orantllk)......................105

2.6

Eitim Ve renim Hakk ...................................................................................................... 107 Eitim Ve renim Hakknn Anayasal Dzenlenii.................................................... 107 Eitim Ve renim Hakknn A HSde Dzenlenii ................................................... 109

2.6.1 2.6.2 3 3.1

LA KL K VE D N ZGRL AISINDAN TRBAN................................................. 110 Trbanl rencilerin Okula Alnmamasnn Bir Problem Olarak Ortaya Konulmas........... 110 Dier Devletlerdeki Uygulamalar ................................................................................. 110
Fransa ......................................................................................................................................110 Belika.....................................................................................................................................112 svire ......................................................................................................................................113 Almanya ..................................................................................................................................113 Hollanda ..................................................................................................................................114 ngiltere ...................................................................................................................................114 3.1.1.1 3.1.1.2 3.1.1.3 3.1.1.4 3.1.1.5 3.1.1.6

3.1.1

3.1.2 3.2 3.2.1

Trkiye Cumhuriyetindeki Trban Yasa uygulamas ............................................... 115 nklap Kanunlar........................................................................................................... 118
25.11.1925 tarih ve 671 sayl apka ktisas Hakknda Kanun...............................................118 3.12.1934 tarihli ve 2596 numaral Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair Kanun............119

Yasal Durum ........................................................................................................................... 118

3.2.1.1 3.2.1.2

3.2.2

YK Mevzuat .............................................................................................................. 120

YK Kanununa Klk Kyafetle lgili Norm Koyma Giriimleri ............................................120 16.11.1988 Tarihli 3503 Sayl Kanun ............................................................................120 10.12.1988 Tarihli ve 3511 Sayl Kanun........................................................................120 25.10.1990 Tarih ve 3670 Sayl Kanun..........................................................................124 30.12.1982 tarihli Yksekretim Kurulu Genelgesi ......................................................129 YK Bakanlnn 10.05.1984 tarihli karar..................................................................130 YK Bakanlnn 10.10.1984 tarihli karar..................................................................130 13.01.1985 Tarihli Yksekretim Kurumlar renci Disiplin Ynetmelii ................130 24.12.1986 Tarihli Duyuru Niteliindeki YK Genelgesi..............................................131 08.01.1987 Tarihli Ynetmelik .......................................................................................131 04.12.1987 Tarihli Ynetmelik .......................................................................................132 28.12.1989 Tarihli Ynetmelik .......................................................................................132 22.06.2000 Tarih ve 4584 Sayl Kanun..........................................................................132 3.2.2.1.1 3.2.2.1.2 3.2.2.1.3

3.2.2.1

3.2.2.2

YK kararlar..........................................................................................................................129

3.2.2.2.1 3.2.2.2.2 3.2.2.2.3 3.2.2.3 3.2.2.3.1 3.2.2.3.2 3.2.2.3.3 3.2.2.3.4 3.2.2.3.5 3.2.2.3.6

Yksekretim Kurumlar renci Disiplin Mevzuatnda Klk Kyafet ................................130

3.3

Avrupa nsan Haklar Szlemesi erevesinde Trban Sorunu............................................ 133 Avrupa nsan Haklar Komisyonu Kararlarnda Trban ............................................... 133
Karaduman /Trkiye................................................................................................................133 Bulut/Trkiye ..........................................................................................................................136 3.3.1.1 3.3.1.2

3.3.1

3.3.2

Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Kararlarnda Trban ............................................... 136

Dahlab/ svire Karar ..............................................................................................................136 Kanun Tarafndan ngrlme.........................................................................................137 Meru Ama ....................................................................................................................137 Demokratik bir toplumda gereklilik ................................................................................138 3.3.2.1.1 3.3.2.1.2 3.3.2.1.3

3.3.2.1

iv
3.3.2.2 Leyla ahin/Trkiye Karar .....................................................................................................139 Bir Mdahale Bulunup Bulunmad...............................................................................140 Kanun Tarafndan ngrlme.........................................................................................141 Meru Ama ....................................................................................................................142 Demokratik Bir Toplumda Gereklilik .............................................................................143

3.3.2.2.1 3.3.2.2.2 3.3.2.2.3 3.3.2.2.4

SONU................................................................................................................................................. 147 KAYNAKA ....................................................................................................................................... 153

v KISALTMALAR L STES A HK A HM AMK AHFD AUSBFD Age. Agk. Agm. Bkz. BM Bl. Bas. C. ev. DK. D DDGKK. Der. E. Ens. Edit. gn. HFM SBF A HS K. k.t. kr. mad. N. S. s. SHFD vb. Avrupa nsan Haklar Komisyonu Avrupa nsan Haklar mahkemesi Anayasa Mahkemesi Karar Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi Ad geen eser Ad geen karar Ad geen makale Baknz Birlemi Milletler Blm Bask, basm Cilt eviren, evirmen Dantay Karar Dantay dari Dava Daireleri Genel Kurulu Karar Derleyen Esas says Enstit Editr Geniletilmi stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Mecmuas nsan Haklarn ve Temel zgrlkleri Korumaya likin Avrupa Szlemesi Karar says Karar tarihi Karlatrnz Madde No Say Sayfa Seluk niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi Ve bakalar, ve benzerleri, ve bunun gibi

vi vd. vs. Yay. YCGKK. yy. Ve devam Ve saire Yayn Yargtay Ceza Genel Kurulu Karar Yzyl

vii

ZET Bu tezde trban takan kz rencilerin niversitelere alnmamas uygulamas insan haklar asndan incelenmektedir. Bu nedenle ilk olarak Laiklik ilkesine deinilmi, zgrlk ve insan haklar ilikisi incelenmi, daha sonra din zgrl ele alnmtr. Son olarak da trbann din zgrl kapsamnda deerlendirilip deerlendirilemeyecei incelenmitir. Salkl bir sonuca ulalmas iin, konuyla ilgili yasal dzenlemelerin yan sra, uygulamaya ve zellikle yasalarn yorumlanmas asndan Anayasa Mahkemesi kararlarna yer verilmeye allmtr.

viii

ABSTRACT The Head Scarf Problem In Universities In The Contexts of Secularism and Liberty of Conscience is exemined in this thesis. Known as the entrence of Female students who wears head scarves to universities is forbidden in Turkey. In this thesis this prohibition is exemined in the context of human rights First of all secularsim is summarised, then the contact between liberty and human rights is exemined. At the end of the study head scarf problem is argued.

G R
Genelde insan haklar, zelde din ve vicdan zgrl, son yllarda Trkiyenin hem i hem de d ilikilerinde sklkla gndeme gelen temel konulardan birisidir. Sadece hukukular, siyaset bilimciler ya da niversite evresinde deil, toplumun tm kesimlerinde varolan trban tartmalar ise bu gndemde zel bir yer igal etmektedir. Trban tartmalarnda arlk noktasn niversiteler oluturmaktadr. Bu nedenle bu almada, trban takan rencilerin niversiteye alnmamasnda insan haklar asndan bir ihlal olup olmadnn anlalmas amalanmaktadr. Bu ama dorultusunda, sorunun bir btn olarak ele alnmas yerine, alt paralara ayrlarak yant aramaya almann daha salkl bir yntem olaca dnlmtr. Ana soruya bal olarak ortaya kan ilk alt soru din zgrlnn bir insan hakk olup olmaddr. Bu ise beraberinde nsan haklar ve zgrlk ilikisinin incelenmesini getirmektedir. Din zgrlnn bir insan hakk olduu sonucuna varlmas, trban takmann din zgrl iinde deerlendirilip deerlendirilemeyecei sorusuna yant arama ihtiyacn dourmaktadr. Byle bir soruya verilebilecek olumlu yant ihtimali ise zgrlklerin snrlandrlmas meselesini gndeme getirir. Burada laiklik ilkesi almaya dahil olmaktadr. Aslnda Laiklik din zgrlnn hem koruyucusu hem snrlaycsdr. Bu nedenle trban yasann gerekesi olarak gsterilen laiklikle din ve vicdan zgrlnn ilikisi incelemek zorunludur. almada Trkiyedeki uygulama incelendiinden ilk blmde genelde din ve devlet ilikileri, zelde laiklik kavram ele alnm, ilkenin farkl anlamlar, tarihsel geliimi, Trkiyede ve seilen rnek lkelerde nasl uyguland anlalmaya allmtr. Aslnda burada amalanan, Anayasa ve Anayasa Mahkemesi kararlar nda, ilkenin tarihsel geliimini de dikkate alarak, devletin laiklik anlayn akla kavuturmaktr. kinci blmde ncelikle insan haklar kuram zetlenmeye allmtr. Ardndan zgrlk kavram ve nsan Haklar zgrlk ilikisi ele alnr, Genel ve anayasal anlamda din zgrl, zgrln kapsam ve snrlandrlmas incelenir. Blmn son ksmnda Trkiyenin taraf olduu A HSnde din zgrlnn dzenlenii kapsam, snrlar ve snrlandrlmas Szleme metni ve A HM kararlar nda ele alnmtr. nc blmde ise ncelikle niversitelerde trban sorunu somut olarak ortaya konulmaya allm, i hukuk asndan trbann yasal olup olmad incelenmitir. Ardndan AIHMnin trbanla ilgili kararlar incelenerek A HSnin trbana ilikin yaklam anlalmaya allmtr.

1 1.1

Laiklik Din ve Devlet likisine Ait Tutumlar

Ortaya k her yerde ve her zaman ayn ekil ve biimde olmasa da1 tarihteki her toplumun, siyasi kurumlara ilkel de olsa siyasi bir rgtlenmeye sahip olduu grlr.2 Dilimize el deitirme, elden ele geme anlamndaki Arapa devl kknden geen devlet, bat dillerinde stato, state, Etat ya da estaat gibi isimler almakla belirlilik dengelilik sreklilik dncelerini tamaktadr.3 Toroslu devletin ekilde, yani bir iktidar, bir kurum (hukuki yaplar btn) ve belirli deerlere sahip bir topluluk olarak ortaya ktn belirtmektedir.4 Ksaca karmak ok yanl, ok ynl, sosyal bir olgu olarak tanmlanan5 devlet ile sosyolojik ve felsefi adan evrensel nem tayan bir kurum olan din6 arasndaki iliki pek ok bakmdan incelenmitir. Arapadan dilimize geen din szc ise usul adet tutulan yol anlamna gelir. Szck bat dillerine znikli filozof Lactantiosun belirttii zere balamak anlamndaki religare kknn tremesinden oluan Latince religio kelimesinden gemitir. kteme gre slam kelamnda din, tanrnn koyduu ve mensuplarn dnya ve ahirette kurtulua gtren inan ve davranlar getiren kurumun addr.7 Bu tanmdan yola karak dinin mahiyeti yle aklanmaktadr: Dinde dinsellik diye adlandrabileceimiz bir inan boyutu vardr; Din insan kutsalla balayan sembolik ve uygulamal biimsellik yumadr; Dinlerde uygulama ve sembolleri ritelletiren bir cemaat ve kilise, tarikat, mezhep gibi sosyal kurumlar mevcuttur; Din tarihsel temeli olan, kutsall ieren, kurtuluu amalayan bir umut srecidir;

1 ZABUNOLU, Y., Genel Devlet Teorisi, Yaynlanmam Doktora Tezi, s. 47. 2 CLAESSEN, H. J.& SKALNIK, P., Erken Devlet (Kuramlar Veriler Yorumlar), ev.: Alaeddin enel, mge Kitapevi, Ankara 1993. 3 DENTREVES, A. P., Devlet Kavram, Devlet Kuram, Der. Cemal Bali Akal, Dost Kitapevi, Ankara 2000, s. 195. 4 TOROSLU, N., Laik Devlet Kavram, ASBFD, C. 49, N. 3-4, Ankara 1994, s.456. 5 ZABUNOLU, s. 35. 6 KTEM, N., Dinler ve Laiklik, Cogito (Laiklik zel Says), S.1, Yap Kredi Yay., stanbul 1994. s. 33. 7 KTEM, N., Din- nan zgrl ve Site, Dou Bat (Yeni Devlet Yeni Siyaset), Y. 6, S.21, Ankara 2002, s.201.

3 Dinde bunlara inanan, inancn ibadet, ritel ierisinde ifade eden insanlar vardr.8 Sosyal bir gerek olan din ile sosyal hayat dzenleme aygt olarak devlet, en genel ekliyle btnleme ve farkllama biiminde karlarlar. Btnleme biiminde bir karlama sonucu din, ya siyasi ve hukuki bir sistem haline gelmekte ya da Devlet Dini olmaktadr. Farkllama biiminde bir karlama ise Laiklik anlamna gelir.9 Aslnda bu ikili ayrm din-devlet ilikileri asndan iki u tercihi ifade etmektedir. Btnleme biiminde karlama teokrasi olarak da adlandrlr. Yunanca aslyla tanr anlamna gelen theo ile g anlamlna gelen kratosun birlemesinden oluan, theokratia szcnn, ilk kez Yahudilerin ynetim eklini betimlemek amacyla Yahudi tarihi Flavius tarafndan M.S. 100 yllarnda kullanld sanlmaktadr.10 uygarl dneminde Firavunlar dnemidir.11 Bir ynetimin teokrasi saylabilmesi iin ruhban snfnn varl, bu snfn ynetime egemen olmas, ynetirken gerekli bilgiyi ilham yoluyla tanrdan almas ve tanrnn isteklerine uygun davranmas gibi baz koullarn varl gerekmektedir.12 Sonu olarak din ve devletin i ie olmas (Confusion) durumunun gnmzdeki tek rnei; Vatikan Devleti ve Laterano Anlamasndan sonra talyann durumudur.13 te yandan dier u olan din ve devletin ayr olmas (Seperation) halinin farkl uygulamasndan bahsedilmektedir. ABDde uygulanan genel ilgisizlik, komnist lkelerde uygulanm olan dmanca ayrl ve Portekiz, Fransa, ksmen Almanya, Hollanda ve Belikada uygulanan sempatizan msamaha anlay.14 Bu ikili ayrm dnda, din ve devletin ayr ayr olmakla beraber, birlikte olmalar esasna dayanan ve iki u arasnda yer alan, baka bir gruptan da bahsedilebilir. Bu grupta dini tanma (reconaissance), dinin devlet olmas (religion dEtat) ve dinin benimsenmesi Teokrasinin tarihteki en nl rneklerinden biri Musa devrindeki brani ynetimi iken bir dieri Msr

8 Ibid. 9 ALAR, B., Trkiyede Laikliin Byk Problemi: Laiklik ve Farkl Anlamlar zerine, Cogito (Laiklik zel Says), S:1, Yap Kredi Yay., stanbul 1994, s.114. 10 HARMAN, . F., Katolik Kilisesi ve Teokrasi, Bilgi ve Hikmet (Din-Devlet likisi Laiklik Says), S.11, 1995, s. 14-15. 11 TAPLAMACIOLU, M., Din Sosyolojisi, 2. Bas., A F Yay., Ankara 1975, s. 360-361. 12 AKBULUT, A., Problem of Sovereignity in the Light of The Quran, Journal Of Islamic Research, vol. VIII, no. 3-4, 1995, s. 157. 13 ER, ., Bugnk Avrupada Din-Devlet likiler, Bilgi ve Hikmet (Din-Devlet likisi Laiklik Says), S.11, 1995, s. 11-12. 14 ER, s.22.

4 (confessionalism) ekilde uygulanmalar yer almaktadr.15 nl sosyolog Weberin tipolojisine gre ise din ve devlet ilikileri biimde kendini gstermektedir: dinin devlete hakim olmasyla siyasi otorite ile dini otoritenin kaynat teokrasi, dinin sekler glerin egemenlii altnda olduu ya da devletin dine hakim olduu Sezaro-Papizm ve dinin devletten ayr olmakla birlikte devletin siyasal meruiyetinin temellerinden birini oluturduu Hiyeroksi. Bu tipoloji iinde gnmz demokrasilerini daha ok bir ara model olan hiyeroksi kapsamnda deerlendirmek mmkn grnmektedir.16 Sosyolojik adan din devlet ilikilerine dair dier bir snflandrma Berkes tarafndan yaplmtr. Yazar uygulamay yedili bir ayrma tabi tutmaktadr; taassupuluk (fanatizm), biimcilik (formalizm), kuralclk (eriatlk), dnyadan ekilme (asetizm, zhd), ayincilik (ritalizm), sofuluk (pritanizm) ve sezaro-papizm.17 Gnmz ada demokrasi uygulamalarnda din-devlet ilikileri bakmndan en aklayc snflandrma Monsma ve Soperin l modellemesi gibi grnmektedir:18 lk uygulama din ve devletin kurumsal olarak birbirinden tamamen ayrld, devletin dine kar kaytsz kald, en tipik rnei Amerika Birleik Devletlerinde uygulanan Ayrlk Modeldir.19 kinci uygulama Dinin Devlete Resmi Olarak Tannmas Modelidir. leride ayrntl olarak incelenecei gibi ngiltere, Almanya ve talyada farkl uygulamalar olmakla birlikte, devlet dini tanr, varln srdrme imkan verir, maddi adan destekler; din ise ulusal birlik dncesini pekitirici rol oynar.20 nc uygulama ise devletin dinsel ve sekler tm dnya grlerine sayg duymas esasna dayanan oulcu Modeldir. Devlet din alann ynetimden ayr bir alan olarak grmekle birlikte tm dinlerin kurumsal ve bireysel zgrlklerini eit bir ekilde tanmaktadr. Modelin en baarl rnei Hollandada uygulanmaktadr.21

15 Agm, s. 11-12. 16 ERDOAN, M., Secularism, Laicizm and Religion, Journal Of Islamic Research, vol. VIII, no. 3-4, 1995, s. 189-190. 17 BERKES, N., Teokrasi ve Laiklik, 2. Bas., Adam Yay., stanbul 1997, s. 13-14. 18 MONSMA, S. V. -SOPER, J. C., oulculuun Meydan Okumas- Be Demokraside Kilise ve Devlet, ev. Bilal Sambur, Liberal Dnce Topluluu, Ankara 2005, s. 11-12. 19 MONSMA.- SOPER, s.15. 20 Age., s.127-128, 163-164. 21 Age., s.66-71.

5 1.2 Laiklik Kavram

1.2.1 Terim Sorunu ngilizcede secularism, Franszcada laicisme22, Almancada Laizismus23 olan kavram, lkemize Merutiyet dneminde Ziya Gkalpin kulland Osmanlca ladini24 (dind) szc ile girmi, sonradan layiklik eklinde de kullanlmakla birlikte, laiklik halinde kalc olmutur. Buna karn kavram halen farkl ekillerde yercilik25 ya da seklerizm olarak adlandranlar bulunmaktadr. Trke literatrde laiklik ve seklerizm kelimeleri birbirleri yerine kullanlabildii gibi, bilim kltr konularnda seklerleme, siyaset konusunda laikleme kavramnn tercih edilmesi rneinde olduu gibi, kelimelerin kullanm alanlarn ayrtran yazarlar da bulunmaktadr.26 Dinkol un aktardna gre laicization, din profesyonellerinin papazln byk nemine ilikin iddialar aka reddetmeyi ngrrken; secularization, papazla ait i ve fonksiyonlarn ortadan kaldrlmas veya yargsal roller, retim ya da sosyal iler gibi belirli fonksiyonlarn, teolojik niteliklerine daha fazla gerek duyulmayan veya uygun grlmeyenlerden alnarak spesiyalistlere devredilmesini ifade eder.27 Ortayl ise Avrupada, Ortaalarda hukuk tp gibi dallarn kilise yelerinin elinde olmas nedeniyle, bu sanat ve bilimleri bilmeyen halka laymen ve laic dendiine dikkat ekerek, laique-laicus-ladini kavramnn ruhban snfna ve ruhaniyete ait olmayan dn ve yaam biimini ifade ettiini ifade etmektedir.28 Kuuradi sekler yani seacularis sfatnn kk olan saeculum szcnn Latincede yzyl a anlamna geldiine dikkat ekerek, seklerizmin adalama anlamna geldiini sylemekte,29 ayn konuya vurgu yapan bir baka yazar ise kelimenin

22 SARA, T., Byk Franszca Trke Szlk, Adam Yay., stanbul 1985, s. 808. 23 NEN, Y. -ANBEY, C., Almanca Trke Szlk, C. I, TDK Yay., Ankara 1993, s. 624. 24 CANATAN, K., Kilise Devlet likilerinin Tarihsel Geliimi ve Trkiyede Laiklik, Bilgi ve Hikmet, (DinDevlet likisi Laiklik Says), S.11, 1995, s. 31. 25 EROUL, C., Anatzeye Giri, 5. Bas., maj Yay., Ankara 1997, s. 266-267. 26 DURAN, B., Seklerleme-Laikleme Sreci ve Gezegen leinde Sonular, Kpr Dergisi, S.51, 1995. 27 D NKOL VURAL, B., 1982 Anayasas erevesinde ve Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Laiklik, Kazanc Hukuk Yay., No. 103, stanbul 1992, s. 5. 28 ORTAYLI, ., mparatorluun En Uzun Yzyl, 19. Bas., letiim Yay., stanbul 2004, s.171. 29 KUURAD , I., Laiklik ve nsan Haklar, Laiklik ve Demokrasi, Der. brahim . Kabolu, mge Kitabevi Yay., Ankara 2001, s. 218.

6 yzyla ait olma yani bu dnyaya ait olma, bu dnyay yaama anlamna geldiini ifade etmektedir.30 Bir baka gre gre, 13. yzyldan itibaren Sekleristlerin bireyin stnl ve bireycilik ve onun dnsel ve ahlaksal davransal bamszlnn savunucusu olmalar31 nedeniyle seklerizm, insan kendi kendine yeter kabul etme felsefesi, semavi olanla balarn koparlmas ideolojisidir.32 ok farkl olmayan dier bir gr asyla seklerizm, dnsel alanda temsilcileri Newton, Descartes; toplumsal alana ilikin temsilcileri Machiavelli ve Hobbes olan, kalbin ve buna bal olarak insan aklnn deimesidir.33 leride ayrntl olarak incelenecek olan tevhid inanc paralardan btnsellie doru bir ama tarken, seklerizm bunun tam tersi bir sreci ifade etmektedir. Balang noktas kalp olduuna gre, seklerizm srecini din d (irreligius) olmaktan ok dinden yoksunlama (unreligius) dinden arnma olarak anlamak mmkn olabilir.34 Ksaca seklerlik ve laikliin, birbirleri yerine kullanlabilecek ikame kelimeler olmad sylenebilir. ki kavram arasndaki ilikiye dair pek ok gr ortaya atlmtr. Seklerizmi adalama olarak gren Kuuradiye gre, laiklik bir devletin rgtlenmesini ve ileyiini nelerin belirlememesi gerektiini sylerken, seklerizm nelerin belirlemesi gerektiine k tutmaktadr. Bu zellikleri nedeniyle iki kavram birbirlerini tamamlayarak, an felsefi dncelerini yanstmakta, yani aydnlanmann rn olan fikirlerin daha iyi anlalmalarn salamaktadr.35 Bir gre gre Franszca laicismeden treyen laiklik terimi ngilizce secularizationdan dilimize uyarlanm olan seklerleme teriminden daha geni bir anlam ifade etmektedir. Aksi bir gre gre ise, laiklik aamasnda devlet dinden yani ruhban snfn vesayetinden kurtulduktan sonra, devlet ynetiminde skolastik bilginin yerini alan pozitif bilgiler bireyin zgrlemesini seklerlemesini salamtr36. Bu nedenle seklerizm laisizmden daha ileri bir aamadr. Ancak iki kavramn birbirini takip eden sreler deil,
30 KILIBAY, M. A., Laiklik ya da Bu Dnyada Yaayabilmek, Cogito (Laiklik zel Says), S.1, Yap Kredi Yay., stanbul 1994, s. 17. 31 ALTINDAL, A., Laiklik Enigmaya Dnen Paradigma, 4. Bas., Alfa Yay., stanbul 2004, s.11. 32 MARD N, ., Trkiye Cumhuriyetinde Laik Modelin Oluumu, Devlet ve Din likileri Farkl Modeller, Konseptler ve Tecrbeler, Konrad Adenauer Vakf Yay., Ankara, 2003. 33 ARSLAN, A., Modern Dnyada Mslmanlar, 2. Bas., letiim Yay., stanbul 2000, s. 155. 34 ARSLAN, A., s. 156. 35 KUURAD , Laiklik, s. 218. 36 V , H., slam Dini Avrupa Birlii!ne Girmeye Engel mi?, Marmara Journal of Europen Studies, Vol VI, N.1, Marmara niversitesi Avrupa Topluluu Enstits Yay., s.73.

7 farkl toplumlarda din devlet ilikileri asndan ortaya kan anlay farklar olmas nedeniyle bu gre katlmak mmkn deildir. Katolik ve Ortodoks inanc tayan, Franszcaya bal kitlelerde laicisme kavram, Protestan ve Anglikan inanca bal ngilizce ve Almanca konuulan topluluklarda ise secularism kavram, tercih edilmektedir.37 Aslnda bu tercih farknn nedeni, toplumlarda din devlet ilikilerine dair farkl srelerin yaanmasdr. Seklerleme sreci Almanya, ngiltere ve ABD gibi lkelerde daha uzlamac ve evrimsel bir yntemle gereklemitir.38 Trkiye Cumhuriyetinin devletin stnlne dayanan laiklik anlay da byk lde Fransz uygulamasndan etkilenmitir. Hatta Mardin bu srete seklerlik yerine laiklik teriminin tercihinin, biraz da din konusunda radikalizmi ifade etmek isteyenlerce bilinli olarak yapldn dnmektedir.39 Sonu olarak seklerizm, daha ok Anglo sakson dnyasna ait olup, din ve ruhban dlk ya da dnyevilik yani dinden etkilenmeyen siyasi alan anlamna gelmekte, seklerizmde dinle ilgili kamusal politikalara pek yer verilmemektedir.40 almada laiklik teriminin kullanlmas yerinde olacaktr. 1.2.2 Tanm Laik kelimesi Yunanca laikos kkeninden gelmektedir. Yunanllar din adam yani klerikoi sfat ve yetkisini tamayan kimseleri betimlerken, halk anlamndaki laos kknden treyen laikos kelimesini kullanrlard.41 Burada halktan kastedilen ynetim aygtn elinde bulundurmayan, ynetime maruz kalan kesimdi.42 Homeros destanlarnda sekin komutanlarn karsnda yer alan niteliksiz askerler iin kullanlan kelime, Hristiyanln kabulnden sonra Latince laicius biimini alarak, Ruhban olmayan, Kiliseye mensup olmayan inananlar topluluunu tanmlamak iin kullanlmtr.43 800 ylnda Charlemagnenin Roma mparatoru olmas ve kilisenin ruhani ve dnyevi iktidar kendi bnyesinde toplamas sonucu kelimenin anlam deimeden kalmtr.44
37 ALTINDAL, s. 6. 38 AKAD, M. -VURAL D NKOL, B., Genel Kamu Hukuku, 2. Bas. (geniletilmi), DER Yay., stanbul 2002, s.352-353. 39 MARD N, 40 AKAD-VURAL D NKOL, s.357. 41 ARSEL, ., Din ve Devlet Ayrl, AHFD, C. XVI, S. 1-4, Ankara 1959, s. 171. 42 KILIBAY, s. 16. 43 Aktaran D NKOL VURAL, s. 6. 44 KILIBAY, s. 16.

Bu nedenle

8 Sivil toplumda insan yaamndaki eitli durumlarn din tarafndan ynlendirilmesinin sona erme sreci olan Laiklemenin sonu Laikliktir.45 Bu anlamyla teokrasinin tersi devletin din ilerine, dinin devlet ilikilerine karmamas durumu46 ya da baka bir bakla, devlet dzenin kurucu unsurunu oluturan egemenliin kaynann ilahi deil beeri irade olmas demektir.47 O halde laik bir rejimden bahsedildiinde ksaca din ileriyle dnya ilerini ayran rejim kastedilmektedir.48 Ancak laiklik din ve devlet kurumlarnn ayrl ve birbirinden bamszl kadar din ve vicdan zgrln de ierir. zbudun laiklik kavramnn olumlu ve olumsuz olmak zere iki boyutu olduunu dnmektedir. Laikliin olumsuz boyutundan daha ok din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlm saylmalar iin gerekli olan unsurlar anlalmaktayken, Laikliin olumlu boyutundan vicdan zgrl ve ibadet zgrl anlalmaktadr.49 Aliefendiolu ise laikliin unsurlarn yle sralamaktadr: egemenliin kaynann ilahi irade olmamas, devletin dinler karsnda yanszl, din ve devlet ilerinin ayrl, eitlik, devletin ve toplumun hogr esasna dayanmas, din ve vicdan zgrlnn bulunmas, hukukun ve eitimin laik olmas, ada ynetim, oulculuk.50 Ksaca laiklik fikrinin, devlet din ilikisi emberinden mmkndr. alar laikliin farkl anlamlarn yle aklamaktadr: lk anlamyla laiklik devletin yanszl demektir. Bu anlamyla dini inan ve ifadelerin hukuk mekan, kamu hukuku mekan deil, zel hukuk mekandr. Ancak bu gereki bir ifade deildir nk; pek ok alanda hukuk dzeni ve dini sistemler i ie gemitir. Bu nedenle yansz devleti hukuk devleti iinde ele almak daha doru olacaktr. kinci anlamyla laiklik bir hmanizma, farkllklara ve herkesin hakkna sayg gsteren, kimseyi inanlar nedeniyle dlamayan bir sosyal felsefedir.
45 MICHAEL, T., Laisizme Katolik Bir Bak, Cogito (Laiklik zel Says), S.1, Yap Kredi Yay., stanbul 1994, s. 103-104. 46 PSKLLOLU, A., Trke-Trke Szlk, Arkada Yay., Ankara, 1994. 47 HAFIZOULLARI, Z., Laiklik, SHFD, Prof. Dr. Jale G. Akipeke Armaan, Hukuk Fakltesi Yay., Konya 1991, s.38. 48 BERKES, s. 91. 49 ZBUDUN, E., Trk Anayasa Hukuku, 3.Bas.(gzden geirilmi), Yetkin yay., Ankara 1993, s. 56-58. 50 AL EFEND OLU, Y., Laiklik ve Laik Devlet, Laiklik ve Demokrasi, Der. brahim . Kabolu, mge Kitabevi Yay., Ankara 2001, s.75-79.

karak, sosyal ilikilerin

btnne yaylmaya balamasyla, laiklik kavramnn anlamnn farkllatn sylemek

9 nc anlamyla laiklik ise devletin din zerindeki denetimini kapsayan, aktif ya da militan laikliktir. Trk Anayasa Mahkemesinin Anayasa deolojisi, laiklik anlay ve temel hak ve zgrlkler karsnda laikliin konumu aktif ya da militan laikliin tipik rneidir.51 Grld gibi Militan laiklik anlay laisizm ile byk benzerlik gstermektedir. Laikleme politik ve entelektel bir program olarak kabul edilip tm dnya grnn temeli durumuna geldiinde, insan ve toplum yaamnda dinsel inancn ya da din kurumlarnn herhangi bir biimde rol almasna aktif olarak kar gelen bir ideoloji halini aldnda, bu, laisizm olarak adlandrlmaktadr.52 Burada laikliin anlamnn ortaya konmas asndan Erdoann nermelerini aktarmak yararl olacaktr.53 Laiklik devletin tarafsz olmas ilkesinin bir sonucudur. Devletin tarafszl ise, ahlaki ve dini meselelerde ortak bir gre varmann imkanszl ve bu anlamazlklarn siyasi otorite yoluyla zlemeyecei gereine dayanmaktadr. Laiklik bireyleri deil devleti snrlayan bir ilkedir. Devlet belli bir din ya da ideolojiyi tercih ya da tesis etmemelidir. Devletin dine mdahale etmemesi gerektii gibi, din ve vicdan zgrln, dinin serbeste icrasn ve dine inanmamay da gvence altna almas gerekmektedir.. Laiklik kendi bana bir ama-deer deil, zgrlk ve bar gibi deerler iin aradeerdir. Bu nedenle tek bana deil, hukuk devleti, insan haklar gibi dier hukuki ve siyasal dzenlemelerle birlikte deerlendirilmelidir. Dolaysyla, hukuk devleti insan haklar ve demokrasinin gvenceli ekilde tesis edildii bir durumda laikliin zel olarak vurgulanmasna gerek yoktur.54 1.2.3 Laikliin eitli Alardan Anlamlar 1.2.3.1 Sosyolojik Adan Laiklik Toplumsal evrim srecinde siyaset, hukuk, bilim, iktisat gibi tm kltr tezahrleri dinden ayrlarak bamszlna kavumu,55 bununla birlikte dinsel iblmnden siyasi

51 ALAR, s. 114-117. 52 MICHAEL, s. 104. 53 ERDOAN, M., Anayasal Demokrasi, 6. Bas., Siyasal Kitabevi, Ankara 2004, s. 274-275. 54 ERDOAN, A., s. 274-275. 55 TAPLAMACIOLU, s. 241-242.

10 iblmne getike, kutsal olann etkinlii azalmtr.56 Dolaysyla sosyolojik asndan laiklik yalnz devletle din arasndaki iliki olarak deerlendirilemez. Toplumsal adan kutsal (sacrum) deerlerle kutsallk d (profanus) deerler arasndaki ilikiler sorunudur.57 Baka bir deyile laiklik, toplumsal yaamn eitli alanlarnn en stn kural ve deer lleri saylan din kavramlarndan kurtarlmasndan baka bir ey deildir. Berkes laik toplumun u zellikleri tadn ifade etmektedir: (a) Yanlgsz ve kutsal bir st otorite yokluu; (b) toplum kurullarnn ve deerlerinin blml ve otonom olmas; (c) zel kii iin davranma ve karar verme zgrl, yararlk llerine uygun llerin benimsenmesi; (d) gelenek kavramnn kart olarak deime kavramnn stnl.58 1.2.3.2 Teolojik Adan Laiklik lkel dinler asndan gerek hayatla dini hayat tamamen i ie gemi, tek tanrl dinlerin domasyla, dinler toplum yerine bireylerin vicdanna ynelmitir. Dolaysyla insanlar dnya ileri iin iinde yaadklar toplumun kurallarna, din ileri iin bal bulunduklar dinin kurallarna uymak durumunda kalmlardr. Bu da din ile dnyann ayrlmas sonucunu dourmutur.59 1.2.3.3 Felsefi Adan Laiklik Felsefi adan laiklik insann iini kendi aklyla dzenlemesidir.60 man ile akln sahalarnn ayrlmasn, imann, akln sahasna asla mdahale ettirilmemesi gerektiini mdafaa eden gr61tr. Baka bir deyile iman ve inan yerine akln egemenliinin, sorgulayan ve aratran bir anlayn kabul edilmesidir.62 1.2.3.4 Ahlaki Adan Laiklik Ahlaki adan laiklik ahlaki hayatn dinin etkisinden bamszlamas ile ilgilidir. Ahlaki hayatn ve ahlaki eylemlerin dini etkilerden uzaklaarak akln prensiplerine ve bilimsel

56 AKAL, C. B., Yasa ve Kl, 2. Bas., Afa Yay., stanbul 1991, s. 64. 57 BERKES, s. 25-26. 58 Age, s. 26. 59 TAPLAMACIOLU, s. 242. 60 AKBULUT. 61 BOLAY, S. H., Felsefi Doktrinler Szl, 5. Bas., Aka Yay., stanbul 1990, s. 145. 62 AL EFEND OLU, s.74.

11 gelimelere balanmas, metafizik temelden kurtulmasn ifade etmektedir.63 1.2.3.5 Siyasi Adan Laiklik Siyasi adan laiklik, bir siyasi kurum olan devletin karlar ile kutsal karlarn atmas halinde, dini saldrlara kar devletin korunmas ve bu yolla din ve vicdan zgrlnn gvence altna alnmas anlamn tar. Bu anlamyla laikliin esas, siyasal iktidarn dinden ayr olmas, dinsel gce dayanmamasdr.64 Bir baka tanmla: Aydnlanmann bir fikri ve modern devletin birimi yurtta olan ve yurttalarn hak eitliine dayanan- bir ilkesi olarak laiklik (laicite), bir devletin tekilatlanmasnda hukukun oluturulmasnda ve iletilmesinde herhangi bir dinin anlaylarnn ve normlarnn belirleyici olmamas talebini dile getiriyor.65 1.2.3.6 Hukuki Adan Laiklik zgr olan, istedii din, inan ve kanaate sahip olabilme ya da olmama konusunda eit olan insann kendi dini inan ve ameline gre istedii gibi inan ve ibadet edebilmesidir.66 Baka bir tanmla: Kanun nnde farkl dinlere inananlarn eit muameleye tabi tutulmas ve din ve vicdan hrriyetlerinin hibir kstlama getirilmeden tannmasdr.67 Ksaca hukuki adan laiklik, hukukun ve otoritenin kaynann ilahi olabileceini kabul etmeyerek, devlet otoritesi ve hukuk prensiplerini dinin etkisinden ve dini unsurlardan uzak tutma anlaydr.68 1.3 Laikliin Tarihsel Geliimi

1.3.1 Evrensel Planda Laikliin Geliimi 1.3.1.1 ok Tanrl Dinler ve Laiklik lk alarda dinin insan yaamnn her alannda etkin olduuna dair belirtiler vardr. ok tanrl dinler dneminde devletler teokratiktir. Bu alarda din ve devlet ileri tamamen

63 BOLAY, s. 145. 64 AL EFEND OLU, s.74. 65 KUURAD , I., Trkiye Felsefe Kurumu Blteni, S. 6, Ankara 1996, s.3. 66 TAPLAMACIOLU, s. 241. 67 TRKNE, M., Modernleme Laiklik ve Demokrasi, Ark Yay., Ankara 1994, s. 4. 68 BOLAY, s. 145-146.

12 birbirinin iine girmi, dini lider ayn zamanda cismani otoritenin de sembol olmutur.69 Eski Yunanda laikos terimiyle ynetime maruz kalan kiinin ifade edildii belirtilmiti.70 Bu dnem devletinin yani sitenin kendi resmi tanrlar mevcuttu.71 Site ayn dine mensup olan vatandalardan meydana geldiinden, dinsel cemaat ile siyasal topluluk kavramlar ayrt edilmemi, siteye kar ilenmi su tanrya kar ilenmi saylmtr. Sonu olarak din siyasal iktidarn kaynan oluturmas sebebiyle, devlet ile zdetir ve maddi ve manevi alanlarda bireyler zerinde mutlak bir otoriteye sahiptir.72 Roma mparatorluunda ise; Principatus dneminde, hkmdar ayn zamanda en yksek ruhani bakan saylm, Daminatus dneminde imparatora Allahmz anlamna gelen Deus Noster diye hitap edilmitir.73 Bununla birlikte Epikurusa gre tanrlar, dnyalar arasnda bulunmalar nedeniyle dnya zerinde hibir fiziki etkiye sahip deillerdir 74 ve insan ilikilerine karmazlar.75 Dinkola gre, tarihi kaynaklarda din devlet birlikteliine dair bir veri bulunmamas sebebiyle; slamiyettin kabulnden nce Trklerde din ve devletin ayrlmas dncesi mevcuttur. zellikle Orhun Yaztlarnda din ve dinin ruhban snfn oluturan kamlara ilikin bir beyana rastlanmamas bu gr pekitirmektedir.76 Ancak kaynaklarn incelenmesi srasnda Metenin gkten kudret alan anlamndaki an-Yu ya da Tan-Hu sann kullanmas77 gibi rneklere rastlanmas, Dinkolun grnn aksini savunmay mmkn klmaktadr. Orhun yaztlarnda geen: Ben tanrya benzer, gkte domu Trk Bilge Kagan tahtma oturdum. ifadesi ya da Gktrk hkmdar a-po-lenin in imparatoru Kao-tsuya gnderdii mektupta kendini tanmlarken geen: Gktrk devletinin Gktrk doan egemen ve kutsal olu ifadesi, btn eski kltrlerde olduu gibi Gktrk Devletinde de Kagann gcn gkten yani tanrdan aldn gstermektedir. Sonu olarak Gktrk hkmdar kendini tanr sayan Msr firavunu ile tanrnn en byk hkmdar ve ba rahip olan Smer hkmdar arasnda bir yerde yer almaktadr.78 Uygur devletinde de egemenliklerini tanrsal bir kaynaa balamak isteyen
69 D NKOL VURAL, s.9. 70 KILIBAY, s. 16. 71 UYGUN, O., Demokrasinin Tarihsel, Felsefi ve Ahlaki Boyutlar, nklap Kitabevi, stanbul 2003, s. 32. 72 KAPAN , M., Kamu Hrriyetleri, 7. Bas., Yetkin Yay., Ankara 1993, s. 20. 73 D NKOL VURAL, s.10. 74 GKBERK, M., Felsefe Tarihi, 2.Bas., Bilgi yay., Ankara 1966, s. 106. 75 GZE, A., Siyasal Dnceler ve Ynetimler, 9. Bas., Beta yay., stanbul 2000. 76 D NKOL VURAL, s.10-11. 77 OK, C. -MUMCU, A., Trk Hukuk Tarihi, 7. Bas.(gzden geirilmi), Sava Yay., Ankara 1993, s. 12. 78 OK - MUMCU, s. 19.

13 hkmdarlar kendilerinden Gk veya Ay tanrdan kut bulmu diye bahsetmilerdir.79 1.3.1.2 Hristiyanlk ve Laiklik Hristiyanl resmen kabul eden ilk devlet adam Roma mparatoru, Constantinustur. Kilisenin dnyevi ilikilere karmaya balamas ise Saint Peterin Havariler tarafndan sann vekili olarak kabul edilmesine dayanr. Saint Peter, papa olduktan yani Katoliklerin ruhani bakan olma sfatn kazandktan sonra, inananlarn dnya ve devlet karsndaki tutumunu belirlemeye balamtr.80 Saint Peter sonras Kilisenin gc gn getike daha da artm, Hristiyanlk algs din olmann tesine geerek, insanlarn tm ilikilerine uygulanabilecek bir dnceye doru genilemitir.81 Tm ortaa boyuca iki g olan kilisenin devleti ile dnyevi devletlerin attn grlr. Ancak bu harici atmadan baka, bizzat kilisenin bnyesinde kiliseye kar olan, kilisenin tekilatn temelden deitirmek isteyen Padoval Marsilius ve Ockhaml William gibi kiiler de mevcuttur.82 Padoval toplumu kendini oluturan unsurlardan bamsz bir soyutlama, bir veri gibi dnerek var olann incelenmesine dayanan bir siyasi dzen kuram gelitirmitir. Padovalnn veri olarak ele ald toplum, eserinin isminden de (Defensor Pacis) anlalaca gibi dengeye ve bara kavumu bir toplumdur. Ancak bar ve dengeyi ortadan kaldracak i sava tehlikesi, Ona gre rahipler snfnn tm toplumu ynetme iddiasn uygulamaya koymasyla ba gsterecektir. Oysa din adamlarnn asl ilevi doru yolu gstermektir ve bu konuda insanlar zorlamak doru deildir. Din adamlarnn koyduu kurallara uymayanlar ancak ruhani otorite tarafndan cezalandrlabilirler ki bu ruhani alemde oluan isel bir eydir. Padovalnn kuramnda sivil yasann kayna halkta yani site yelerinin tamamnda veya onlarn temsilcilerindedir. Bu nedenle Ona gre halk yasa koyucu, hkmdar yasay uygulayan koldur. Bylece yasa btnyle din d kaynakl hale gelmektedir. Dumuzelin tasnifindeki snflardan biri olan rahipler kesimi ise siyasi iktidarn dna itildiinden, iktidar zerk sivil bir g haline dnmektedir.83

79 Age., s. 25. 80 TAPLAMACIOLU, s.25. 81 Age, s. 137. 82 MARD N, 83 MAIRET, G., Padoval Marsiliusdan Louis XIVe Laik Devletin Douu, Devlet Kuram, Der. Cemal Bali

14 Sonu olarak Padoval Marsilius, Defensor Pacis (Barn Koruyucusu) isimli eseriyle papann eksiksiz gcne saldrarak, modern siyasi dncenin temellerini atp; Hobbes, Locke ve takipilerine siyaset felsefesinin koullarn hazrlamtr. Fransisken tarikatna bal bir teolog olan Ockhaml William ise insan aklnn tanrnn aknln kavrayamayacak denli snrl olduunu ve bilginin ancak deney yoluyla elde edilebileceini dnmektedir. Nitekim Tanr insana akl vererek, yeryzndeki ilerin ancak akl ve mantk yoluyla zlebileceine iaret etmitir. Bu nedenle papa hi kimseyi tanr doa ya da baka bir insan tarafndan verilmi haklardan veya tanr ya da doann bahettii zgrlkten yoksun brakamaz.84 Bylece Ockhaml pozitif hukuku tanrsal kaynakl olmaktan kurtararak kilise devlet ayrmna ulamtr.85 Akl ve imann birbirinden ayrlmas ve din alannda papann, devlet alannda kraln yetkili olduuna dair fikirleri, Ockhaml William reform hareketinin nclerinden yapmaktadr. Fakat din kurumuna ve dncesine asl ideolojik saldr dardan, din tesi dnyadan gelmitir. Avrupada kilisenin koyduu kalplardan kma eilimi, eitim ve retim alannda atlan admlarla balamtr. On birinci yzylda nce talyada arkasndan Fransada kurulan niversiteler, kilisenin dinsel eitimi dnda ilk laik okullar olmutur. Daha sonra hmanizm ile balayan aklclk, kukuculuk, aydnlanma, deneycilik gibi akmlar Rnesans dneminde bilimin ve sanatn dinsel emberin dna kmasn salam, insan ve insan akln ycelten fikirleriyle Rousseau, Diderot, Descartes, Locke, Voltaire, Grotius gibi aydnlanma a dnrleri bu dnemde ortaya kmlardr. Bu nedenle Laikliin felsefi temelini akla dayal doal hukuk dncesi oluturmutur demek yanl olmaz.86 On altnc ve on yedinci yzyllarda dnce alanndaki gelimeler zerine iktidarn sadece tanrdan kaynakland, dolaysyla iktidara gelenlerin tanrnn iradesiyle geldikleri ve tanrnn temsilcisi olduklar fikri gittike zayflam; dokunulmazlk ve kutsallk kavramlar artk insanla ve bireyle ilikilendirilmeye balamt. Bir baka gelime ise papalarn Hristiyan devletler zerindeki en byk otorite olma iddialarndan fiilen vazgeerek, dnyevi mlk edinmeye ynelmileriydi. Sonuta bu gelimelerin birleik etkisi modern laik devlet fikrinin ortaya kmasn salad. Modern devlet ve iktidarn merkezilemesi anlay toplumlarn yneticilerden nce

Akal, Dost Kitapevi, Ankara 2000, s. 215-242. 84 AAOULLARI, M. A. &KKER, L., Tanr Devletinden Kral Devlete, mge Kitabevi, Ankara 1991, s. 76. 85 AKAD-VURAL D NKOL, s.54-59. 86 D NKOL VURAL, s. 16.

15 olutuklarn dnen Bodinin fikirlerinde vcut bulmutur.87 Bodin ailedeki baba otoritesi ile devletteki egemen otoriteyi birbiriyle zdeletirerek; devleti, eitli ailelerin ele geirdikleri eitli varlklarla birlikte egemen bir kudret tarafndan hukuka uygun olarak ynetilmesi eklinde tanmlamtr. Bodine gre Egemenlik yurttalar ve uyruklar zerindeki en yksek, en mutlak ve en srekli gtr. ve Egemenlik daima blnmez ve devredilmez olacaktr.88 Egemenliin sahibi olan prens veya halk ise tanr dnda hi kimseye hesap vermek durumunda deildir. Dolaysyla egemen sadece tanrsal ve doal yasalar ile baldr. Ancak egemeni doal ya da tanrsal yasalara uymaya zorlayacak olan sadece vicdan olacaktr.89 Doal yasalarn banda uyruklarn mlkiyet haklarna ve zgrlklerine sayg gelir.90 Denebilir ki devlet ile egemenliin zde
91

kavramlar

olduunu

dnen

Bodinin
92

nemi

egemenlii

kavramsallatrmas ve modern devleti dnlebilir klmasdr.

Bodinin egemenlik kavramna bu kadar vurgu yapmasnn nedenini, ortaan sonu yenian balarnda Avrupada cereyan eden stnlk mcadelesi srecinde aramak gerekir. nk lke iinde rakipsiz tek iktidar olma, lke dnda ise kendinden stn iktidar tanmama yani egemenlik kavram, Fransa kral yanls hukukular tarafndan, bir tarafta monarilerin, te tarafta feodalite, papalk ve Roma Germen mparatorluunun yer ald stnlk mcadelesi srecini sona erdirmek iin bulunmu bir formldr.93 Fransa kralnn Kiliseyle olan ilikisi ilk olarak 1682 ylnda Fransz dnr Bossuet tarafndan kaleme alnan ve Kraliyet dneminde kanun haline gelen beyanname ile zlmeye allmtr. Beyanname ile krallarn cismani dnya ve toplum ynetimi zerinde herhangi bir ruhban egemenliine tabi olmadn belirtilerek, tanr gc ynetim asndan dorudan doruya krala aktarlmaktayd. Bu yolla Kraliyetin siyasi gc arttrlrken, Katoliklik iinde zerk bir yap oluturan Fransz Gallican kilisesinin siyasi konumu salamlatrlm, Kraliyet ve Resmi Kilise birliktelii pekitirilmitir.94 Ancak bu durum, yani merkezi devletin gittike g kazanmas ve resmi kiliseyle birlikteliini pekitirmesi, ticaret devrimi ile birlikte gelierek ekonomik iktidar ele geiren
87 ERDOAN, Anayasal, s.273. 88 AAOULLARI- KKER, s. 25. 89 Age., s. 35. 90 GZE, s. 125. 91 AKAD, M., Genel Kamu Hukuku, 2. Bas.(gzden geirilmi), Filiz kitabevi, stanbul 1997, s. 77-78. 92 AAOULLARI- KKER, s. 60. 93 DUGUIT, L., Egemenlik ve zgrlk, Devlet Kuram, Der. Cemal Bali Akal, Dost Kitapevi, Ankara 2000, s. 380. 94 KTEM, Dinler, s. 34-35.

16 burjuvazinin, siyasal iktidar da ele geirme plannn nndeki en byk engeldi.95 Bu durumda atlacak en mantkl adm, kart glerin birlikteliini paralamak, aristokrasi ve manevi orta ruhban snfn ibirliine son vermekti. te yandan akln egemenlii fikri iktidarn kullanmnda halk egemenlii veya ulusal egemenlik prensiplerinin domasna ve gelimesine yol at. Nihayet 1789 Fransz Devrimi patlak verdi. Rahip snfnn kilise ve aristokrasi ile birlikte davranarak devrim kart bir tutum taknmalar zerine, htilalin balarnda lkedeki tm ayrcalklar kaldrld. Devrimin ilkelerini ve amacn belirleyen Bildiri hazrlanrken rahip snfndan yelerin savunduklar devlet dini kavram kabul edilmeyerek, 26 Austos 1789 tarihli nsan ve Yurtta Haklar Bildirisinde din ve vicdan zgrl sorusuna dnce zgrl erevesinde yer verildi: Hi kimse dini trden de olsa, kanaatlerinden tr rahatsz edilmemelidir, yeter ki onlarn aa vurulmas, yasayla getirilmi olan kamu dzenini sarsmasn. Bu dnem ktem tarafndan aydnlanmann etkisindeki rasyonalist batnn, devlet ynetimine insan akln getirme mcadelesinin balangcnda irrasyonel bir tutum izleyerek, sosyal ve felsefi kimliini unutup din karsnda olumsuz bir tutum almas eklinde deerlendirilmektedir.96 Fransada yaanan ulusal bir kimlik oluturma abasnda bu eilim aka gzlenebilmektedir97 Devrim sonrasnda manastrlar kapatld, bir ok din adam idam edildi, birou Hollandaya kamak zorunda kald, kilisenin elindeki btn mallara ulus adna el konuldu, kalan din adamlar anayasaya sadakat borcu altna sokuldu ve devlet memuru haline getirildi. Daha sonra papalkla bir szleme yaplarak, Kilise devlet kontrol altna alnd, atamalar, aylklar, din retimi tamamen devletin yetkisine verildi. Bylece din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlmas yolunda byk bir adm atlm oldu. Fransada devlet ile kilisenin birbirinden kesin olarak ayrlmas 1905 sayl yasa ile gereklemitir. Yasann birinci maddesi: Cumhuriyet vicdan zgrln salar. Tapnlarn serbeste yerine getirilmesini, yalnzca ve aada kamu kar dorultusunda bildirilen kstlamalar altnda gvenceye alr. derken, ikinci maddede Cumhuriyet hibir tapnc tanmaz, cretlendirmez ve parasal ynden desteklemezdemektedir.98 Sonunda 4 Ekim 1958 tarihli V. Cumhuriyet Anayasasnda yer alan Fransa
95 Ibid. 96 KTEM, Dinler, s. 48 . 97 ERDOAN, Secularism, s.190. 98 Fransa'da Laisitenin Uygulanna likin Stasi Raporu, ev. Der. Turhan Ilgaz, Paragraf yay., Ankara 2005, s. 21.

17 blnmez, laik, demokratik ve sosyal bir cumhuriyettir. Soy, rk veya din fark gzetmeksizin btn vatandalara kanun nnde eitlik salar ve her dine sayg gsterir. ifadesiyle Laisizm, Fransz siyasetinin temel dogmas haline gelmitir. Sonu olarak Burjuva demokratik devrimlerin genellikle kilise/devlet, din/devlet, ya da din/dnya ileri ayrlna oturtulduunu sylemek yanl olmaz. Bununla birlikte Fransada laikleme akland gibi hemen hemen her alanda atmal ve devrimci bir nitelik tamken, dier lkelerde din ve devlet ilikilerine dair farkl bir sre ve model sz konusu olmutur. Devlet ve din ilikilerinin daha anlamal bir tarzda yrtld bu model Seklerleme olarak adlandrlmaktadr. Din-devlet ilikilerinde ngilizce ve Almanca konuulan lkeler bata olmak zere, pek ok lkede devrimci deil evrimci bir sre olan seklerleme yaanmtr.99 597de Saint Augustin tarafndan kurulan ngiltere Katolik kilisesi, lml bir reform hareketinin sonucu,100 1534de Kralie Elizabeth dneminde Romadan ayrlarak, 1559da yaplan stnlk Anlamas ile I. Elizabethi kilisenin yce yneticisi olarak tanmtr. Daha sonra lkede 1688 tarihli Toleration Act ile tm Protestanlara din ve vicdan zgrl salanm, 1828de Test and Corporation Actsn yrrlkten kaldrlmas ile Anglikan olmayanlarn kamu hizmetine kabulleri salanmtr. 1829 tarihli Roman Catholic Relief Act ile Katolikler asndan ayrmc olan dzenlemeler kaldrlm, 1858de Jewish Relief Act ile Yahudilere Parlamentoya girme hakk verilmitir.101 Ksaca ngilterede din kurumu ve ideolojisiyle atmac deil, uzlamac bir politika temel alnm, dinin ve 15. Yzylda ortaya kmalarndan itibaren ulusal kiliselerin zerklii kabul grmtr. Dikkat eken bir dier husus dinle ilgilenmeme ilkesini belirleyen laisizmin aksine, seklerizmde ar nem vermemek kaydyla dinle ilgilenme ve vatandalarn dini ibadetine yardmc olma anlaynn olmasdr. Amerika Birleik Devletlerinde din devlet ayrlnn, siyasette din kart bir tutuma yol amayp; aksine yasal dzenlemeler ve siyasi pratik adan dine kar sempatik denebilecek bir bakn egemen olmasn salamas102 bu anlayn rndr. Sonu olarak bu iki ana modelin din ve devlet ilikilerine getirdikleri yaplanmalar
99 STEL, F., Yurttalk ve Demokrasi, Dost Kitabevi Yay., 1999 Ankara, s. 101-102. 100 BAUBEROT, J., Avrupa Birlii lkelerinde Dinler ve Laiklik, ev. Fazl Arabac, Ufuk Kitaplar, stanbul 2003, s.167-168. 101 BAUBEROT, s.167-168. 102 ERDOAN, Secularism, s.189-190.

18 farkl ulatklar sonular benzer olmu, din toplum hayatndan geri ekilerek; esasta bireysel ve vicdani bir tercih ii durumuna gelmitir. 1.3.1.3 slamiyet ve Laiklik slam dini Hristiyanln tersine bir dnya mparatorluu iinde deil, ok paral egemenlik ilikisinin varolduu Arap Yarmadasnda domu ve gelimitir. Bu paral yapda Hz. Muhammed slam dinini kurarken ayn zamanda slam devletinin de temellerini atm, din ve devleti, tek bir kurum halinde birlikte rgtlemitir.103 slam geleneinde din, kendine zg ve devletten ayr, onun yannda ya da onun karsnda, hatta onun stnde bir rgtleni olarak gelimemi, devletin gc altnda zel kii hukukuyla kiilerinin dinsel inan eylemlerinin kurallar olarak kalmtr.104 slam dini insanlarn tm davran alanlarn, hem tanryla hem de dier insan ve topluluklarla olan ilikilerin kapsarken; devletin varl, eriata dayal ilahi bir szlemenin erdemi olarak aklanmtr. Ksaca slamda hukukun kayna dindir.105 Bununla birlikte slam hukukunun temelde laik olduuna sonradan eriletiine ilikin grler de mevcuttur. Hz. Muhammedin Huneyn savana giderken devlet ve din ilerini ayr kiilere brakmas gibi baz somut olaylar bu fikri desteklemek iin rnek gsterilmektedir.106 Doaldr ki semavi ve dnyevi dnyann i ie olmasndan ve egemenliin kaynann ilahi olmasndan bahsedildiinde laik bir dzen sz konusu olmayacaktr. Bu gre gre slamdaki Tevhid inanc yani Allahn tekliine, varlna ve birliine olan kesin inan, mutlakiyet idaresini ve teokratik dzeni kuvvetlendirmi107, slam dnyasnn modernize olmasnn nnde byk bir engel olmutur.108 Dier bir gre gre ise tarihte hibir slam lkesinde devlet, eriata gre biimlenmemi, slamiyete zg bir devlet biimi asla varolmamtr.109 Hukuk olmayp nomos ya da dharma gibi iyi dzene iaret eden genel bir terim olan110 eriat, belirtilenin

103 D NKOL VURAL, s. 19. 104 BERKES, s.75. 105 D NKOL, s. 19. 106 TAPLAMACIOLU, s. 150. 107 D NKOL VURAL, s. 21. 108 GLE, C., Politik Psikoloji Penceresinden Siyaset Ahlak, Kimlik ve Laiklik, mit Yay., Ankara 2004, s. 188. 109 BERKES, s.25-27. 110 AL-AZMEH, A., slamlar ve Moderniteler, 1. Bas., letiim Yay., stanbul 2003, s. 30.

19 aksine slam dnyasnda zel hukuk alannda siyasal rgtn iinde erimitir.111 Bu gre gre slamiyette hukukun kaynann sadece ilahi olduu doru deildir. slamn ilahi referanslarn; eriatn nce Kuran- Kerim, sonra Sabib Snnet(hadis), kyas ve cma- mmetten olumas nedeniyle, teorik ve pratik olarak iki gruba ayrmak mmkndr.112 zellikle kyas akla dayanmakta, yneticinin nne gelen somut sorun hakknda akli bir yoruma varmasn gerektirmektedir.113 Tunaya slam dininde bir ruhban snf olmamasna ramen siyasi iktidarn ilahi vesayetten kurtulamamasnn nedenini aklamaya alan slam dnrlerini grupta toplamtr.114 lk grup dnr slam dncesinde varolan ruhani olan cismani olan birliini ifade eder. slam dininde Allah ile kul arasnda aracya yer yoktur. Bunun temelinde yatan dou dnyasnda varolan birlik dncesidir. Dou dncesinde varlk dnyas ok alanl olmad gibi iki alanl da deildir. Bu Descartesin felsefesinde formle edilen ruh-beden, din-bilim veya din-devlet ikileminin reddidir. Dolaysyla ok alanl, birbiriyle srekli atma halinde olan iki zerk alan fikri bulunmamaktadr.115 Bu nedenle hukuka uymak ayn zamanda dini bir sorumluluktur. slamda ruhani iktidar, dnyevi iktidar ayrmnn ya da ruhani iktidar olan kilisenin devlet zerinde bir egemenlik kurmaya almamasnn meru temelinin bulunmamasnn, slamiyette ruhban bir snf olumamasnn nedeni, bu tevhid inancdr.116 Varoluun alann blerek zerk iki alana ayrma arzusunun temelinde insanin dnyevi alana duyduu tutku yatmaktadr. Modernizmin insana nerdii budur. Ancak Bu nedenle inanl bir Mslman demokrat olabilir ama laik olamaz.118 Ayrca dou dncesinde zbenlik (nefs) duygusu ve bilinci batdan farkl olarak kolektif toplumsal dzende gelimektedir. Bu nedenle bireysel zbenlik ancak toplumsal ve kozmik balamda sz konusu olabilmektedir.119 Birden fazla zerk bamsz alan fikri ise her
111BERKES, s.76. 112 BULA, A., slam ve Modern Zamanlarda Din-Devlet likisi, Cogito (Laiklik zel Says), S.1, Yap Kredi Yay., stanbul 1994, s. 73. 113 ALTINDAL, s. 26. 114 TUNAYA, T. Z., slamclk Akm, stanbul Bilgi niversitesi Yay., stanbul 2003, s. 246. 115 BULA, s. 73. 116 BULA, s. 79. 117 ARSLAN, A., s. 157-158. 118 GLE, s. 188. 119 Age., s. 230.

slam

dncesinde, kendi iindeki Tevhidi paralayan kalbin akletmesi mmkn olmayacaktr.117

20 alan saysnca hakikat, her alan saysnca mutlaklatrlm hayat biimi anlamna gelir. Bu paralanma toplumsal hayata da yansyacak, toplumsal birlik bozulacaktr.120 Gnmzde slam dnyann modernleme ile ilgili ekincesinin kayna burada aranmaldr. Modernleme yanllarn kayglandran da, bahsedilen toplumsal birliin cemaatlemeye yol amas, cemaatiliin kanlmaz sonucu olarak cemaatin iine kapanmas ve teokratik bir devletin ortaya kmasdr.121 kinci grup dnr slamda laikliin varln ispat etmeye almtr.122 slamiyette iktidar Tanrya aittir, iktidara kimse ortak veya sahip olamaz. Siyasi otoriteyi yeryznde temsil yetkisi ise dorudan mmete aittir. Kanunlarn ihlali bu dnyada, ilahi olann ihlali br dnyada cezalandrlr.123 Bu gre gre slamiyette teokrasi aranacaksa tek meru arac olmas (phesiz sana biat edenler Allaha biat etmilerdir124) sebebiyle, Peygamber dnemindeki uygulamaya baklarak, Nebevi Teokrasiden sz edilebilir.125 Gerekten de Muaviyeye kadar drt halife kendilerine ynetme hakkn verenin mmet olduunu syleyerek, Resulun Halifeleri unvann kullanmlardr.126 Son olarak slamda bat tipi laikliin olmad kabul edilmi ancak en geni anlamyla din vicdan zgrlnn varolduu ileri srlmtr.127 Bu gr tayanlar; nl Medine Vesikasn rnek gstererek slamn gnmzden yaklak 1400 yl nce, bireylere amzn anayasalarnda ve insan haklar beyannamelerinde yer alan sekler hkm ve kararlara benzer zel haklar getiren bir inan sistemi olduu ileri srmlerdir.128 1.4 Laik Devlet Kavram

En genel anlam ifade eden din ve devletin birbirinden ayr olduu devlet modeli tanmn bir tarafa brakacak olursak laik devlet, yurttalarn dini inanlar ve tercihleri konusunda tarafsz olan ve belli bir dini veya din kart politikaya angaje olmam olan devlet demektir.129

120 ARSLAN, A., s. 157-158. 121 AL-AZMEH, s. 90. 122 TUNAYA, slamclk, s. 246. 123 AL-AZMEH, s. 29. 124 Feth Suresi,10: Mmtahine Suresi,12. 125 BULA, s. 75. 126 Age., s. 75. 127 TUNAYA, slamclk, s. 246. 128 ALTINDAL, s. 27. 129ERDOAN, M., Trkiyede Anayasalar ve Siyaset, 4. Bas. (Gzden Geirilmi), Liberte yay., Ankara 2003,

21 Bir devletin laik sfatn tayp tamadn belirleyen unsur iktidarn kayna meselesidir. ktidarn kaynann ilahi irade veya beeri irade olduunun kabul, iki farkl alglama biimidir. Laiklik devletin temel unsur egemenliin kaynann ilahi deil beeri irade olmasdr.130 Akad ve Dinkolun snflandrmasndan yola kldnda ise Laik devlet; egemenliinin kayna dnyevi olan, resmi dini olmayan, belli bir dinin emirlerini hukuki yaptrma balamam, din ve vicdan zgrln tanyan devlettir.131 Din zgrl yani din ve vicdan zgrl, ncelikle kiinin istedii din ve mezhebe inanmakta, istediine inanmamakta serbest olmasn iermektedir. kinci olarak inanlan din ve mezhebin gereklerinin serbeste yerine getirilmesinin gvence altna alnmasn gerektirir. nc olarak din eitim ve retimi zgr olmaldr. Son olarak hi kimse dini inan ve kanaatlerinden dolay kamu otoriteleri tarafndan ayrmc muameleye tabi tutulmamal, dindar olmak ya da olmamaktan dolay sivil ve siyasi zgrlkleri bask altna alnmamaldr.132 Din ve vicdan zgrlnn ieriine ilikin tartmalar, din eitim ve retimi konusunda kmaktadr. Erdoann tersine pek ok yazar din eitim ve retimi serbestliini din ve vicdan zgrlnn kapsamna dahil etmektedir.133 Laikliin dier bir gerei, devletle dinin organik ayrldr. Organik ayrlk devletin kendi iinde din rgtne yer vermemesi ve din veya mezheplerin devletten bamsz rgtlenmelerinin gvence altna alnmas yoluyla salanr. Laik bir devlette din kurumlar devlet fonksiyonlar gremeyecei gibi, devlet kurumlar da din fonksiyonu gremez. Yani laik devlet dine bal devlet veya devlete bal din anlayn reddeder. Ksaca devletin dine bal olmas kadar dinin devlete bal olmas da laiklie aykrdr. Ayrca laik devletin herkesin din zgrln tanma zorunluluu; bir din ya da mezhebi resmi din olarak tanmasna engel olur. Devlet toplumda yaayan eitli din ve mezhepler arasnda taraf tutmamal, eitli dinlerin mensuplarna eit mesafede durmal, ayrlk gzetmeksizin herkese eit davranmaldr.134 nk; devletin belli bir dini ya da mezhebi resmiletirmesi, yurttalara eit muamele etmesini engelleyecek,135 bu ynyle insan

s.153-160. 130 HAFIZOULLARI, s.38. 131 AKAD-VURAL D NKOL, s.355. 132 ERDOAN, Trkiyede, s.154. 133 bkz. ZBUDUN, s.56; AKAD-VURAL D NKOL, s.355; VURAL D NKOL, s.7-69. 134ZBUDUN, s. 56. 135 ERDOAN, Trkiyede, s.154.

22 haklar ve hukukun stnl ile badamayacaktr. Baka bir ifadeyle laik devlet, belli bir dine stnlk tanmamakta, dinin kurallarn kanunlar ve dier devlet ilemleri yoluyla vatandalarna uygulatmamaktadr.136 Devletin dine kar tarafszl pek ok laiklik tanmnn ana eksenini oluturmaktadr. Tarafszlk; devletin dini bilmemesi, tanmamas, dinin dostu ya da dman olmamas olarak formle edilmektedir. Bu gre gre, devlet ancak bireyin din ve inanlar nedeniyle rahatsz edilmesi ya da olumsuz etkilenmesi durumunda dini grr ve mdahil olur. Onun dnda dine kar kaytszdr.137 Yine eitlik ilkesi gerei, laik devlet manevi ya da dini hibir tercihe de ayrcalk tanmamak zorundadr. Bu nedenle dini bir dogmay savunmayaca gibi, tanrtanmaz ya da bilinemezci bir inanc da destekleyemez. Laik ereve iinde, manevi ynlendirme konusunda her trl siyasi mdahale gayr meru olacaktr. Sonu olarak laik devlet sadece din karsnda deil dinsizlik domas karsnda da mesafeli durmaldr.138 Devletin dinler karsndaki tarafszlnn kaytszlk anlamna gelip gelmedii zellikle ABD rnei ele alnarak tartlmaktadr. Bir yoruma gre devletin dinler karsndaki tarafszl kaytszlk anlamna gelirken, dier yoruma gre devlet din ve mezhepler arasnda ayrm yapmamak kouluyla dinlere mzahir olabilir. ABDde son dnemde etkin olan ikinci yorum dine sempatik tarafszlk olarak adlandrlmaktadr. 139 Baz yazarlar devlet ynetiminin din kurallarndan etkilenmemesi140 ya da belli bir dinin emirlerinin hukuki yaptrma balanmamas141n da laik devletin nitelikleri arasnda saymaktadr. Anayasa Mahkemesinin laiklikle ilgili kararlarnda ve Trkiyedeki resmi laiklik syleminde odak noktas oluturan ektii bu anlay yle aklanabilir. Laik bir toplumda hukuk dzeninin yan sra din dzenlerinin varlna bakarak, dine hukukta, hukuka dinde kaynaklk deeri izafe edilememeli; bunlar ilkeleri tamamen farkl, normatif dzenler olarak kabul edilmelidir.142 Kurum olarak laiklik her trl dinden arnml ifade eder. Kanunlar tamamen beeri etik ve rasyonel yani belirli bir tarih dnemindeki ortak bilincin benimsedii doal adalet prensiplerinden kaynaklanan bir ierik

136 ZBUDUN, s. 56. 137 GNE, S., Kii zgrl ve Gvencesi, Kazanc Hukuk Yay., stanbul 1998, s.199. 138 ERDOAN, Trkiyede, s.157. 139 Age, s.157-158. 140 ZBUDUN, s. 56. 141 AKAD-VURAL D NKOL, s.355. 142 HAFIZOULLARI, s.45.

23 kazanr.143 Laik bir devlette devlet ynetiminin kurallar dine gre deil, toplum ihtiyalarnn aklc ve bilimsel ynden deerlendirilmesine gre belirlenir. Bu ilkenin dar yorumuna gre, devlet ilemleri din kurallarna uymak zorunda deildir. Geni yoruma gre ise iktidar olarak devletin laiklii dini iktidarn devletin zerindeki ak hakimiyetini olduu kadar, st kapal hakimiyetini de reddeder. Laik bir devlet dzeninde din hukukun ne maddi ne ekli kaynadr,144 saylabilirse ancak etik deer olarak hukuka kaynak oluturabilir. Bu gre kar itiraz Erdoandan gelmektedir. Yazar dinin insanlk durumunun bir paras olmas gereinin reddiyle uygar bir toplumsal siyasal sistem kurulamayacan syledikten sonra, dinin toplumsal gerekliin paras olduu lde bir ekilde pozitif hukuka yansmasnn kanlmaz olduunu belirtmektedir.145 1.5 lkemizde Laikliin Geliimi

1.5.1 Osmanl Devleti Dneminde Laiklik Osmanl dnemindeki din devlet ilikilerinin nitelii, Osmanlnn eri bir devlet olup olmad youn tartmalara konu olmutur.146 Baz yazarlara gre Osmanl, dini hkmlerin ynetim ve yargda tartlmayacak kadar fazla olduu teokratik bir devlettir. Osmanlnn teokratik bir devlet olduu dncesini savunanlarn grleri u cmleyle zetlenebilir: Devletin dini, din-i slamdr, kanunlar slam dininin kaynaklardr. Laiklii lkenin her yannda her vatanda iin ayn hukuki mevzuatn uygulanmas olarak tanmlayan Ortaylya gre bu tanma uymayan Osmanlnn eri olmad ne srlemez.147 Toplumun rgtlenmesine bakldnda dini ve geleneksel bir dzenle karlalr.148 Osmanl padiahlarnn dini bir unvan olan halifelii kullanmalar da egemenliin kaynann ilahi bir otoriteye dayandrldn gstermektedir. 149 .Ltfi Barkan gibi dnrlerin ncln yapt dier bir grup ise Osmanlda
143 TOROSLU, s.456-457. 144 HAFIZOULLARI, s.44. 145 ERDOAN, Trkiyede, s.161. 146 ORTAYLI, mparatorluun, s.171. 147 ORTAYLI, ., Osmanl Devletinde Laiklik Hareketleri zerine, Prof. Dr. mit Doanayn Ansna, SBF Yay., stanbul 1982, s. 498. 148 ORTAYLI, mparatorluun, s.176. 149 Age, s.178.

24 toplum hayatnda eri mevzuattan ok rfi sultaninin hakim olmas sebebiyle, Osmanlya eri demenin kolay olmadn belirtmektedir.150 Osmanlda eriat denen kurallar sistemi hibir zaman yasalamam, din-devlet birlii grnts altnda, din, dnyevi iktidarn merulatrlmas iin ara olarak kullanlmtr.151 Bu nedenle halifelik sadece politik etkisi olan sembolik bir unvandr ve lkeyi yneten kanunlarla bir ilgisi yoktur. Baka bir grup ise Osmanlnn teokratik olarak tanmlanmasn yanl ve yetersiz bulmakta, Osmanl ynetimini hem slami hem brokratik olarak tanmlamaktadr. Mardine gre Osmanl Ynetimi sultannn asli olarak slam toplumunun lideri olmas anlamnda slami, memurlarn devlet btnln korumaya ynelik uygulamalar asndan brokratiktir. Ynetimin bu iki nitelii arasndaki denge 17. yzylda slami tarafa doru kaymsa da 18. yzyldan itibaren brokratik taraf aar basmtr.152 Nitekim daha sonra hukuk alannda yaplacak yeniliklerde, Ortaylya gre 19. yzyl koullar iinde merkeziyeti bir yap kazanan Osmanl brokrasisinin, standart ve derlenmi bir hukuki mevzuata ihtiya duymasnn da etkisi vardr.153 Osmanl mparatorluunda batllama hareketleri elbette Tanzimatla balamaz. Tanzimat ayn zamanda bir yandan aratrc ve batc dier yandan muhafazakar izgiyi ifade eden bir zihniyettir. Baka bir deyile Tanzimat Avrupa ortak hukukuna girme abasyla birlikte padiahn mutlak otoritesine kar gsterilen ilk muhalefet giriimidir.154 nk 1839 ylnda ilan edilen Tanzimat Ferman, biraz da bat dnyasnn gittike gszleen Osmanl Devletinin zerindeki basksnn sonucudur. Fermann ilk blmnde Kuran hkmlerine ve eriat hkmlerine sayg duyulaca yer alsa da gayrimslim tebaayla ilgili ilemlerin Nezarete braklmas, gayrimslim tebaann can, mal, rz, namus gvenliinin n planda tutulmas, vergi vermede eitlik gibi dzenlemeleri getirmesi nedeniyle nemlidir. Fermann etkisi hukuk alannda kendini gstermitir. Fermandan alt ay sonra yaplan 1840 tarihli Ceza Kanununda hi kimsenin eriata gre aka yarglanmadan lmle cezalandrlamayaca dzenlemesi geldi. Bylece ilk defa batnn temel kurumlarndan biri slam Hukukunun yannda yer almaya, dalist bir yap olumaya balamtr. Aslnda 19. yzylda Osmanl Devletindeki laikleme abalarna baklacak olursa, bu abalarn tmnn

150 ORTAYLI, Osmanl, s. 499. 151 ERDOAN, Secularism, s.190. 152 MARD N, ., Trkiyede Din ve Siyaset (Makaleler 3), letiim Yay., stanbul 1991, s.40. 153 ORTAYLI, mparatorluun, s.180. 154 TUNAYA, T. Z., Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul 1960, s.31-43.

25 slami kurumlarla laik kurumlar bir arada yrtmeye ynelik olduu grlmektedir.155 Laiklik konusunda ilk admlar, 1839 Glhane Hatt Hmayunu ile atlmaya balanmtr. Belgede yer alan, mslim-gayri mslm ayrmnn yaplamayacana dair ifadeler dikkat ekmektedir. Ancak balang ksmnda Devlet-i Aliyenin kuruluundan itibaren son yz elli sene ncesine gelinceye kadar slam ahkamna tam anlamyla uyulduu, bu dnemde devletin kuvvetinin, tebaann refah ve memnuniyetinin en yksek noktada bulunduu fakat yz elli sene ncesinden beri eitli nedenlerle slam hkmlerine uyulmad, bu yzden devletin eski kuvvetini kaybettii belirtilmekte, kurtuluun tekrar slamiyete dnlmekte olduu vurgulanmaktadr. Tanzimat dneminin ikinci dnemi 1856 Islahat Fermannn ilanyla balamtr. Islahat Ferman Ghane Hatt- Hmayununu aklayarak, vergi, askerlik ve eitim alanlarnda Mslman tebaa ile Hristiyan tebaa arasnda eitlik salamaktadr. Daha sonra Hristiyanlarn vatandalklar kabul edilmi, 1861 ylnda siyasi temsil haklar salanmtr.Eitim alannda medreselerin yannda modern okullarn almas, er'i mahkemelerin yanna ticaret ve nizamiye mahkemeleri kurulmak suretiyle, er'i mahkemelere alternatif mahkemeler oluturulmas gibi uygulamalar, yine bu dnemde gereklemitir. 1876 Kanun-i Esasiyesi bu yeniliklerin yaratt ortamda yeeren Anayasalclk akmnn bir sonucudur. Ancak daha ok Padiahn istedii zaman geri alabilecei, tek tarafl bir balama ifadesi nitelii tamaktadr. Belgenin 11. maddesinde Devlet-i Osmaniyenin dini, Din-i slmdr ifadesi ile devletin resmi dinini slam olarak aklamakla kalmam, 4. maddesinde devlet reisinin ayn zamanda Halife sfatyla slm dininin hmisi ve en yksek ruhan reisi olduunu ilan etmitir. Padiahn vazifelerinden biri de Ahkm- er'iyenin icrasdr. Ayan Meclisi kanun teklif ve tasarlarnda Umuru Diniyeye ... halel verir bir ey grrse... bunlar tasdik etmemekle grevlidir. Kanun-i Esasiyenin asl nemi devletin snrlar iindeki tm din ve mezheplere din hak ve zgrln salam olmasdr. Ayrca 8. maddede Osmanl tebaasnn Mslim Gayri Mslim ayrlmakszn yasalar karsnda eit olduu ifade edilmitir. Dolaysyla, Osmanllk, rksal, dilsel veya dinsel bir vatandalk anlay deil, hukuki, anayasal bir vatandalk anlay haline gelmektedir. Osmanlda modern toplum ve devlet fikrinin son gerekletirme abas 24 temmuz 1908de ilan edilen kinci Merutiyettir. kinci Merutiyet dneminde, baz aralklar dnda, lkeyi, ttihat ve Terakki Cemiyeti ynetmi, parlamentoya tek bana hakim olarak fiili bir

155 TUNAYA, Trkiyenin, s.23.

26 tek parti sistemi kurmu, tek bana kanun koyucu olmann getirdii gle btn sosyal hayata tahakkm edebilmitir.156 1.5.2 Cumhuriyet Dnemi Laiklik Cumhuriyetin laik kurumlarnn ve dzenlemelerinin dnsel kkenlerinin 19. yzyla kadar uzand belirtilmiti. 19. yzyl sonunda Osmanl dnce hayatna damgasn vuran siyasal dnce akmlar slamclk, Batclk ve Milliyetilikti. ttihat ve Terakki ile ulus devlet inasna girien Kemalizm arasnda politika yapma tarz asndan sreklilik olmakla birlikte ideolojik adan kesintiler gzlenmektedir.157 Cumhuriyeti kuran yeniliki reformcu kadro elbette dnyadaki gelimeleri takip ediyordu. Bu gelimelerin etkisiyle din anlaylarnn da farkllamaya balad sylenebilir. Bu tr deiik din anlaylarna sahip olanlar konumlandrma yolunu semi grnmektedirler. kadrolar, zm olmad
158

slam da bu anlay erevesinde

Osmanlnn son dnemine modern bat karsndaki yenilgisine ahit olmu bu modern bir devlet kurmakta bulmulard.159 ncesinde yaplan dinsel reformlarda, ulemann modern toplum kurma hareketinde halka liderlik yapmasnn mmkn anlalmt. Bu durumda gelitirilen ve ounluun destekledii proje; halkn liderliine ulemann yerine retmenin gemesi, padiahlk yerine milliyetiliin bir ideoloji haline gelmesiydi.160 Cumhuriyetin ilk yllarndaki devrimlerin ou yapsal deiiklikler yerine Trk toplumundaki deerler sistemini deitirmeye ynelik olmasnn sebebi budur.161 Ama toplumu slami bir konum yerine batl bir konuma oturtmaktr. Bunun zerine Cumhuriyeti kuran Kemalist kadro, Osmanl reformcularnn yapt gibi geleneksel dzeni restore ederek modernleme mantna kar karak geleneksel dzenin tm ynlerine kar kan yepyeni bir devlet ve toplum dzeni yaratma yolunu seti.162

156 TUNAYA, Trkiyenin,s.214. 157 NVAR, K., ttihatlktan Kemalizme Bas., letiim Yay., stanbul 2001, s. 140. 158 MERT, N., Laiklik Tartmalarna Kavramsal Bir Bak, Balam Yay., stanbul 1994, s.57-80. 159 SAYARI, B., Trkiyede Dinin Denetim levleri, ASBFD, C.XXXIII, N.1-2, Ankara 1978, s.176. 160 MARD N, 161 SAYARI, s.176 162 SARIBAY, A. Y., Post Modernite Sivil Toplum ve slam, letiim Yay., stanbul 1994, s. 59. hyadan naya, Modern Trkiyede Siyasi Dnce (Cumhuriyete Devreden Dnce Miras Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi), C. 1 Edit. Mehmet . Alkan, 2.

27 Bu batllama fikrinin karsndaki en gl ve yaygn kar ideoloji dindi.163 Her devrim karsna kanlmaz olarak bir gericiliin kacan hesaplar.164 Kemalistlerin Trk siyasetinde slamn nemli bir faktr olduunu ve bunu nlemek iin gerekli nlemler alnmad srece kendilerine kar kullanlacan bilmeleri; laikliin ok kat bir biimde uygulanmasnn ve bir ideoloji haline getirilmesinin temel nedeniydi.165 Laiklik her eyden nce batllama abalarn nlemek isteyen bir dnya grn tesirsiz hale getirmek iin kabul edilen bir ilkedir.166 Tunaya Atatrkn laiklik politikasn Osmanl dzenini devam ettirmemek, bat medeniyetini kabul etmek, siyasal ve sosyal hayatta adalama olarak kurala dayandrrken167, Sayar Atatrk nderliindeki milliyetiliin siyasi amalarn yle sralamtr: ulusal devlet ve ulusal devletin amalarna meruiyet salayacak bir ideolojinin benimsenmesi; devlet otoritesinin toplumdaki bireyler ve etnik dinsel ve baka guruplar zerinde salanmas; kitleleri mobilize etmek amacyla ulusal bilincin yaratlmas.168 slamiyet ve laiklik ksmnda incelendii gibi slam znel yaps gerei bu amalarla eliki yaratacak potansiyele sahipti. Bu nedenle Atatrk dini asli fonksiyonuna dndrmek, yapmay tasarlad inklaplarn karsna karlmasn nlemek ve dolaysyla politikann dnda kalmasn salamak istemitir.169 1.5.2.1 1921 Tekilat Esasiye erevesinde Laiklik 20 Ocak 1921 tarihli Tekilat Esasiye Kanunu ilk maddesinde egemenliin tanrya deil, ulusa ait olduunu ilan eden, 24 maddelik ksa bir anayasadr. Yapld dnem itibariyle Anayasada sadece devletin rgtleniine; yasama, yrtme ve yargya ilikin baz temel esaslar dzenlenmektedir. Milli Mcadele her ne kadar batya kar verilmise de ama batnn siyasi kurumlar ile btnlemekti. Mustafa Kemal niyetini aka u szleriyle belli etmiti: Bsbtn yeni kanunlar vcuda getirerek eski hukuk esaslarn temelinden ykmak teebbsndeyiz...170
163 SAYARI, s.176 164 PER NEK, D., Kemalist Devrim II-Din ve Allah, 2. Bas., Kaynak Yay., stanbul 1994, s.168. 165 SAYARI, s.173-174. 166 ALDIKATI, O., Atatrk nklaplarnda Laiklik, HFM, Doumunun Yznc Ylnda Atatrke Armaan, stanbul 1981-1982, s.41. 167 TUNAYA, T. Z., Atatrk Laiklik Politikas, TTK Basmevi, Ankara 1970, s.33. 168 SAYARI, s. 175. 169 ALDIKATI, s. 40. 170 TUNAYA, T. Z., Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, 2. bask (geniletilmi), Turhan

28 Bu bak amala ok ksa bir zaman diliminde gerekletirilen Saltanatn kaldrlmas, 3 Mart 1924de hilafetin kaldrlmas ayn gn eriye ve Evkaf Vekleti'nin kaldrlarak bu bakanla bal medreselerin ilevlerine son verilmesi ve yalnzca din ileriyle uraacak Diyanet leri Bakanl'nn kurulmas, tarikat ve zaviyelerin kapatlmas, 1924de dinsel mahkemelerin kapatlarak yarg birliinin salanmas gibi admlar Laiklik ilkesinin zn oluturmaktadr.171 1.5.2.2 1924 Anayasasnda Laiklik 1.5.2.3 Tek Parti Dnemi 1921 Tekilat Esasiyenin 1876 Osmanl Kanun-u Esasiyesini yrrlkten kaldrmam olmas ve yeni kurulan devlet iin yetersiz kalmas yeni bir Anayasa ihtiyacn dourmutu.172 Sonuta 20 Nisan 1924de yeni anayasa kabul edildi. Bu dnemin en nemli zellii Cumhuriyeti kuran kadronun, dnemin tek partisi olan CHP ats altnda modern toplum/devlet kurma projesini hayata geirmesi olmutur. 1924 Anayasasnda da Egemenlik yetkisi, 1921 Anayasasnda olduu gibi, kaytsz koulsuz ulusa verilmiti. Ancak, Anayasann 2. maddesinde Trkiye Devletinin dini; din-i slamdr. hkm yer almaktayd. Ayrca 26. maddede ahkm eriyenin tenfizi yani devletin eriat hkmlerine gre ynetilecei belirtilerek, siyasal iktidarn ruhani bir grev de yklenmesi salanmt. Ancak dnemin koullar nedeniyle kuramsal olarak teokratik gibi grnen bu Anayasann173 laikleme srecine engel olmayacak ekilde yorumlanmaya elverili olduu kuku gtrmez. Nitekim bu dnemde arzuladklar modern toplumu bir an nce kurmak isteyen inklap kadrolar pek ok yasal dzenleme yapmlardr174: 25 Kasm 1925de apka ve Kyafet Kanunun kabul, 30 Kasm 1925de Tekke ve Zaviyelerin kapatlmas, 1926 ylnda Trk Medeni Kanunu, Ticaret Kanunu ve Ceza Kanununun kabul.175 Bu gibi deiimlerin ksa srede gerekletirilmesi Laikleme projesinde nemli bir yolun kat edilmesi anlamna gelmektedir. Sonuta laikliin tam anlamyla yasal tabana

Kitabevi, stanbul 1981, s.278-296. 171 AYLAN, G., Trkiyede slamc Siyaset, 2. Bas. (gzden geirilmi), Verso Yay., Ankara 1992, s. 83-86. 172 D NKOL VURAL s. 34. 173 Age, s. 35. 174 NVAR, s.138 175 ERG L, D., Laiklik, ASBFD, C. XLIV, S. 3-4, 1989 Ankara, S.12.

29 oturtulmas iin, 1924 Anayasas'nda yer alan Trkiye devletinin dini slm'dr hkmn tartan TBMM, 10 Nisan 1928'de Anayasa'nn ikinci maddesini deitirip, 16. ve 38. maddeler gereince milletvekilleri ile cumhurbakannn ant ierken sylemek zorunda olduklar vallahi szcn maddelerden kard. Ayrca, 26. maddedeki ahkm eriyenin tenfizi szckleri de Anayasa'dan karld.176 3 ubat 1928'de hutbelerin Trke okunmasnn kabul edilmesini, dualar ve ezann Trkeye evrilmesi almalar izledi. Bu dnemde srekli olarak dinin bir vicdan meselesi olduu vurgulanmtr. 1928 Anayasa deiiklii gerekesi nsanlar manevi mutlulua kavuturma iini alm olan din, vicdanlarda yce yerini alacak ve Allah ile kul arasnda bir kutsal iliki arac durumuna girmi bulunacaktr.177 Bu vurgunun altnda CHPnin dini bir kar ideoloji olarak grmesi ve dinin toplum ilerinden, toplumsal grevlerden syrlp vicdanlara itilerek, kiilerin i dnyalarndan darya tamayan bir inanlar btn haline gelmesini istenmesi yatmaktadr. Sonunda 5 ubat 1937'de Anayasa'nn ikinci maddesinde laiklik ilkesine yer verilmesi ve Trkiye Cumhuriyeti'nin laik bir devlet olduunun yazlmasyla, laiklik devrimi tamamlanm oldu.178 Grld gibi devleti laikletirmeye ve toplumu dntrmeye ynelik dzenlemeler, laiklik ifadesi Anayasada yer almadan nce yaplm, laiklik ifadesi dnmn bir sonucu olarak Anayasada yer almtr. 1.5.2.4 ok Parti Dnemi Laiklik konusundaki ilk reformlarn 1945de devlet bakan smet nnnn ok partili hayata geileceini aklamas zerine gerekletii anlalmaktadr. ok partili yarmac bir siyasal hayat ve bunun beraberinde getirecei oy rekabetinin, Cumhuriyet Halk partisini (CHP) dine kar tutumunu yeniden gzden geirmeye zorlad grlyor.179 1947 ylnda yaplan Cumhuriyet Halk Partisi Kurultaynda, delegeler bir ok yararl yannn bulunmasna ramen, baz nitelikleri nedeniyle laiklik kavramnn din kart olarak da alglanabileceini belirtmilerdir. Bu kaygnn altnda slam dininin nitelii gerei devletin dinden bamszlamasna uygun olmamas yatmaktayd. Devleti dinin etkisinden koruyabilmek iin dini devletin kontrol altna almak en uygun yntemdi.180 Bunun zerine

176 PER NEK, s.175. 177 Age, s.160. 178 ALDIKATI, 179 TARHANLI, ., Mslman Toplum, Laik Devlet, Afa Yay., stanbul 1993, s.23-25. 180 SAYARI, s. 180.

30 Kongrede yaplan tartmalar sonucu laiklik kavramn liberalletirecek ilkelere ulald.181 1947 Kongresinin ilkelerinden cesaret alan hkmet 1947de haclar iin dviz teminini, 1949da ilkokul programlarna semeli dini konulmasn, din adamlar iin imamhatip kurslar almasn, 1949da Ankara niversitesinde bir lahiyat Fakltesi kurulmasn Din adamlarnn denetiminin Diyanet leri Bakanlna aktarlmasn gerekletirdi.182 Bylece Kemalist rejim, rgtl slam kontrol altnda tutma amacyla din zerinde ynetsel denetimini byk lde geniletmi oldu.183 Yine de bu deiiklikler semeni tatmin etmedi ve seim ncesinde din ve vicdan zgrlne getirilen kstlamalar engellemeyi vaat eden Demokrat Parti (DP) seimi kazand.184 1950de iktidara gelen Demokrat Partinin o zamana kadar sregelen uygulamalara gre daha tavizkar davranmasna karn, temelde Kemalist laiklik anlayna sahip kmaya alt grlmektedir.185 Batl rnekleriyle karlatrlacak olursa CHPnin Fransz laiklemesini, DPnin ise toplumsal modernlemenin daha uzlamac biimi olan AngloSakson tr seklerleme anlayn temsil ettii sylenebilir. DPnin Parti programnda laiklikle ilgili u ifadeler yer almaktadr: Partimiz laiklii, devletin siyasette dinle hi bir ilgisi bulunmamas ve hi bir din dncesinin kanunlarn tanzim ve tatbikinde messir olmamas manasnda anlar ve laikliin din aleyhtarl eklinde yanl tefsirini ret eder. Din hrriyetini dier hrriyetler gibi insanln mukaddes haklarndan tanr. Demokrat Parti bu yaklamn mam-Hatip kurslarnn dzenli mam-Hatip okullarna dntrlmesi, ezann Trkeden Arapaya tekrar evrilmesi, din eitiminin nce ilkokul, sonra ortaokul programlarna konulmas, devlet radyosundan dini ierikli programlarn yaynlanmas gibi rneklerle hayata yanstmtr. Ancak DPnin siyasal mr laik deerlere sk skya bal ve bu konuda olduka duyarl olan asker-sivil brokrat kadro tarafndan sona erdirilmitir. Sonuta Kemal Atatrkn kurduu devleti koruma gerekesiyle 27 Mays 1960da ordunun ynetime el koymas zerine Trkiyede demokratikleme sreci kesilmitir.

181 TARHANLI, s.23. 182 TARHANLI, s.23-25. 183 TARHANLI, s.25. 184 SAYARI, s.181. 185 TARHANLI, s.25-26.

31 1.5.2.5 1961 Anayasasnda Laiklik 27 Mays darbesinin ardndan yeniden demokrasiye geiin anahtar Kurucu Meclis tarafndan hazrlanan 1961 Anayasas olmutur. Anayasann Genel Esaslar baln tayan birinci ksmnda devletin ekli, cumhuriyetin nitelikleri gibi temel ilkeler dzenlenmitir. Bu ilkeler arasnda laiklik de saylmaktadr: Trkiye Cumhuriyeti, insan haklarna ve balangta belirtilen, temel ilkelere dayanan, milli, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir.186 1961 Anayasas laiklii devletin temel nitelikleri arasnda saymakla yetinmemekte, Partilerin uyacaklar esaslar belirleyen 57. maddede partilerin laiklik ilkesine uymak zorunda olduklarn vurgulamakta, temel hak ve zgrlklerin dzenlendii 19. maddede din ve vicdan zgrln teminat altna almaktadr: Herkes, vicdan ve dini inan ve kanaat hrriyetine sahiptir. Kamu dzenine veya genel ahlaka veya bu amalarla karlan kanunlara aykr olmayan ibadetler, dini ayin ve trenler serbesttir. Kimse, ibadete, dini ayin ve trenlere katlmaya, dini inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz. Kimse, dini inan ve kanaatlerinden dolay knanamaz. Din, eitim ve renimi, ancak kiilerin kendi isteine ve kklerin de kanuni temsilcilerinin isteine baldr. Kimse, Devletin sosyal, iktisadi, siyasi veya hukuki temel dzenini, ksmen de olsa, din kurallarna dayandrma veya siyasi veya ahsi kar veya nfuz salama amacyla, her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularn yahut dince kutsal saylan eyleri istismar edemez ve ktye kullanamaz. Bu yasak dna kan veya bakasn bu yolda kkrtan gerek ve tzel kiiler hakknda, kanunun gsterdii hkmler uygulanr ve siyasi partiler Anayasa Mahkemesince temelli kapatlr.187 1961 Anayasasnn, 1924 Tekilat- Esasiye Kanunu gre, temel hak ve zgrlklere daha geni bir yer verdii hemen gzlemlenmektedir. Keza bu Anayasa temel hak ve zgrlkler snrlandrlmasn olduka gvenceli bir sisteme balamtr. Anayasann belirgin yan bir yandan ada ve ak grnmekle birlikte, dier yandan dayanmac milliyeti bir anlayn ve Kemalist ideolojinin taycs olmasdr.188 rnein 1961 Anayasas 1924 Anayasasnda olan alt ilkeden halkl, devletilii ve inklapl kabul etmemi, milliyetilik ilkesini ise milli devlet olarak deitirerek kabul etmitir. Ayrca dini kendi iinde dzenlemekle kalmayp; hem de 1920lerden bu yana hukuk sisteminin iinde yer alan laiklemeyle ilgili bir dizi organik kanuna atfta bulunmas, hem de
186 TC 1961 Anayasas, madde 2. 187 TC 1961 Anayasas, madde 19. 188 ERDOAN, Trkiyede, s.89.

32 bu kanunlarn yarg denetimi dnda tutulacaklarn ngrmesi nedeniyle laiklie ideolojik bir vurgu yapt sylenebilir189 1961 Anayasas dnemi, 12 Eyll 1980 gn Trk Silahl Kuvvetlerinin emir komuta zinciri ierisinde emirle ynetime el koymasyla sona ermitir.190 1.5.2.6 1982 Anayasasnda Laiklik Laiklik kavram; 12 Eyll darbesiyle tm ynetim yetkilerini kendi elinde toplayan Milli Gvenlik Konseyinin, 27 Ekim 1980 tarih 2324 sayl Anayasa Dzeni Hakknda Kanun ile yapmna karar verdii 1982 Anayasasnn belirleyenlerinden biridir. Balang ksm 7. paragrafta: Hibir faaliyetin Trk milli menfaatlerinin, Trk varlnn, Devleti ve lkesiyle blnmezlii esasnn, Trkln tarihi ve manevi deerlerinin, Atatrk milliyetilii, ilke ve inklplar ve medeniyetiliinin karsnda korunma gremeyecei ve liklik ilkesinin gerei olarak kutsal din duygularnn, Devlet ilerine ve politikaya kesinlikle kartrlamayaca ifadesine yer verilerek, anayasann dayand temel deer ve prensiplerden biri olduu ilan edilmitir. Anayasann 176. maddesi gre, Anayasa metnine dahil olan ve uygulanabilirlik asndan dier maddelerden bir fark bulunmayan Balang blm Anayasa Mahkemesinin ifadesiyle Anayasann dayand temel gr ve ilkeleri iermekle Anayasa maddelerinin amacn ve ynn belirleyen bir kaynaktr. Dolays ile gre balang ilkelerinin tmn balayc normlar olarak nitelendirmek zorunluluu vardr.191 Ancak Anayasalarn yapl nedenlerini ve dayandklar temel felsefeleri yanstan balang metinlerinin temel ilevleri pozitif anayasal normlarn uygulannda yorumlayc olarak ele alnmalardr.192 Balang ilkeleri iinde yer alan Trk milli menfaatleri, Trk varl, Trkln tarihi ve manevi deerleri, Atatrk milliyetilii, ilke ve inklaplar ve medeniyetilii gibi terimlerin hukuksal nitelie sahip olduklarn iddia etmek mmkn deildir.193 Bu kadar belirsiz ifadeler ieren, karmak bir metinden anayasal anlamda uygulanabilir prensipler karmak olduka gtr.194 Atatrk ilke ve inklaplar balang dnda anayasann eitli maddelerinde de yer

189 MARD N, ., Trkiyede Din, s. 128

190

ZBUDUN, s. 27

191 AMK, E.1988/64, E.1990/2, E. 1988/62, E. 1990/3. 192 YZBAIOLU, N., Trk Anayasa Yargsnda Anayasallk Bloku, Basmevi, stanbul 1993, s.118. 193 TANR, B., Trkiyenin nsan Haklar Sorunu, 3. Bas, BDS Yay., stanbul 1994, s. 198. 194 YZBAIOLU, s.116.

33 almaktadr. Yzbaoluna gre; bu dzenlemeler Atatrk ilke ve inklaplarnn bireyler ve devlet kurumlar iin balayc bir devlet ideolojisi oluturduunu gstermektedir. Dolaysyla anayasa hukukumuz asndan Atatrk ilke ve inklaplar dier anayasal normlara gre stndr; en azndan anayasal normlar anayasann zn ve ruhunu yanstan Atatrk ilke ve inklaplarna uygun yorumlanmak zorundadrlar.195 Bu bak asnn ideolojik devlet dncesini artrdn sylemek mmkndr. Erdoan ideolojik devleti, kendi ideolojisi dorusunda bireylerin dnya grlerine ve hayat tarzlarna mdahale eden devlet olarak anlatmaktadr. Kanlmaz olarak byle bir devlet kendi ideolojisi dorultusunda istek ve tercihlerini uygun bulduu yurttalar kayrarak, dierlerini madur edecektir. Ayrca yasa yapma srecinde teknik gereklilikler deil, devlet sekinlerinin ideolojik tercihleri belirleyici olacak, hukuk gndelik siyasetin bir arac haline gelecektir. Dolaysyla kamu politikalarn belirleyen temel siyasi kararlarn alnmasnda asker ve sivil brokrasinin istekleri, halkn tercihlerinin yerine geecektir. Byle bir devlet modelinin en vahim yan ise devletin meruluunu halktan ve hukuktan deil de kendi ideolojisinden almas ve sonucunda, topluma kar sorumluluk tamamasdr.196 Laiklik 1982 Anayasas 4. maddeye gre deitirilemez ve deitirilmesi teklif edilemez nitelie sahip 2. maddede Cumhuriyetin nitelikleri arasnda bir kez daha saylmaktadr; Anayasann 2. maddesine gre; Trkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, milli dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna saygl, Atatrk milliyetiliine bal, balangta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk Devletidir Ancak Balang Ksm 7. paragraf dikkate alndnda laikliin sadece cumhuriyetin niteliklerinden biri olmann tesinde cumhuriyetin temeli olduu anlalr.197 Laiklik 2. maddenin gerekesinde yle aklanmaktadr Hibir zaman dinsizlik anlamna gelmeyen laiklik, her ferdin istedii inanca, mezhebe sahip olabilmesi, ibadetini yapabilmesi ve dini inanlarndan dolay dier vatandalardan farkl bir muameleye tabi klnmamas anlamna gelir. Grlyor ki gerekede vurgu yaplan laikliin dinsizlik olarak yorumlanamayaca baka bir ifadeyle; laikliin toplumsal ilikilerin manevi deerlerden soyutlanmasn gerektirmediidir. 1982 Anayasasnn Din ve vicdan hrriyeti balkl 24. maddesi 1. fkrasnda Herkes, vicdan, dini inan ve kanaat hrriyetine sahiptir. cmlesiyle din ve vicdan zgrl tannm, ikinci fkrada 14 nc madde hkmlerine aykr olmamak artyla
195 Age., s.98. 196 ERDOAN, Anayasal, s.270. 197 YZBAIOLU, s. 171.

34 ibadet, dini yin ve trenler serbesttir ifadesiyle dinin uygulama ksmna bir snrlama getirilmitir. Anayasa 14. madde 1. fkra bu snr yle izer: (Deiik: 3.10.2001-4709/3 md.) Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan faaliyetler biiminde kullanlamaz. Ayrca Anayasa madde 24/3 ile Kimse, ibadete, dini yin ve trenlere katlmaya, dini inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz; dini inan ve kanaatlerinden dolay knanamaz ve sulanamaz. diyerek dini inan ve kanaat zgrln dzenlemekte, 24/5 maddede Kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel dzenini ksmen de olsa, din kurallarna dayandrma veya siyasi veya kiisel kar yahut nfuz salama amacyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularn yahut dince kutsal saylan eyleri istismar edemez ve ktye kullanamaz diyerek dinin ve dini duygularn siyasi amalara alet edilmesini yasaklamaktadr. Anayasa'nn 24. maddesinin son fkrasndaki yasakla amalanan; dinin ve din duygularnn ahsi veya siyasi nfuz elde etmek amacyla, dinin aldatma arac haline getirilmesinin nlenmesidir198 Burada nemli olan, gdlen amatr: Eer dini, din duygularn ya da dince kutsal saylan eyleri istismar etme ve ktye kullanma kast varsa dnce aklama hrriyetinin kullanlmasndan bahsedilemez. nk; bu durumda, hakkn ktye kullanlmas sz konusudur.199 Laik devlet laik retimi gerektirmektedir. Laik retim ise; devlet okullarnn dini bir cemaat tarafndan idare edilmemesi, retim esaslarnn dini esasa dayanmamas ve okullara kabul iin dini inan art aranmamas ile gereklemektedir. 1982 Anayasas 24. madde 4. fkrada din kltr ve ahlak bilgisi zorunlu hale getirilmitir. Bu ynyle laiklik ilkesi ile elimektedir.200 Laikliin bir baka gereklilii olan eitlik ilkesi Anayasa 5. maddede yle ifade edilmitir: Herkes, dil, rk, renk, cinsiyet, siyas dnce, felsef inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir zmreye veya snfa imtiyaz tannamaz. Sonu olarak 1982 Anayasas 6. maddede Egemenlik, kaytsz artsz Milletindir.,Egemenliin kullanlmas, hibir surette hibir kiiye, zmreye veya snfa braklamaz. Hibir kimse veya organ kaynan Anayasadan almayan bir Devlet yetkisi
198 D NKOL VURAL, s. 104. 199 SOYSAL, M., 100 Soruda Anayasann Anlam, 7. Bas, Gerek Yay., stanbul, 1987, s. 261. 200 AKAD-VURAL D NKOL, s.357.

Hibir kiiye, aileye,

35 kullanamaz. hkmleriyle egemenliin ilahi deil beeri bir iradeden kaynaklandn ifade ederek laiklie vurgu yapmaktadr.201 1.6 Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Laiklik

1961 Anayasasnn 153. maddesi, 174. madde olarak 1982 Anayasasna olduu gibi alnm, ayrca 1982 Anayasasnn Balangcyla kimi maddelerinde aka yer verilerek laiklik anlay benimsenmitir. Bu nedenle Anayasa Mahkemesi gerek 1961 Anayasas gerekse 1982 Anayasas dneminde, laiklik ilkesini Anayasal dzenin temeli olarak kabul etmi, laikliin korunmas ynnde son derece hassas davranm, laiklik anlaynda srekli bir itihat oluturmutur.202 Kararlarda ilk gze arpan unsur bat dnyasndan alnan laiklik kavramnn Trkiyede farkl bir anlam tamas bu nedenle farkl bir uygulama eklinin gerekliliidir. Uygulama farkll lkelerin iinde bulunduklar zgn artlar, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasnda laikliin nemi, modern devlet yaratma srecinde laikliin rol ya da slam dininin znel yaps ile gerekelendirilmitir; Her eyden nce urasn belirtilmelidir ki, laiklik ilkesi din ve Devlet ilikilerini dzenleyen bir ilke olmas nedeniyle, her lkenin iinde bulunduu ve her dinin bnyesinin oluturduu koullar arasndaki ayrlklarn, laiklik anlaynda da ortaya ayrmlar karmas zorunlu bir sonutur.203 Trkiyede laiklik ilkesinin uygulanmas, rejimleri deiik kimi batl lkelerdeki laiklik uygulamalarndan farkldr. Laiklik ilkesinin, her lkenin iinde bulunduu koullarla her dinin zelliklerinden esinlenmesi, bu koullarla zellikler arasndaki uyum ya da uyumsuzluklarn laiklik anlayna da yansyarak deiik nitelikleri ve uygulamalar ortaya karmas doaldr.204 slamlk bireylerin yalnz vicdanlarna ilikin olan din inan blmn dzenlemekle kalmam, ayn zamanda btn toplum ilikilerini, devlet faaliyetlerini ve hukuku da tanzim etmitir205 Anayasa Mahkemesi deiik kararlarnda tekrar ettii laiklik anlayn yle

201 AKAD-VURAL D NKOL, s.356. 202 YZBAIOLU, s.174. 203 AMK., E. 1970/53, K. 1971/76, k.t.21.10.1971. 204 AMK., E. 1989/1, K. 1989/12, k.t.7.3.1989. 205 AMK., E. 1995/17, K. 1995/16, k.t.21.06.1995.

36 aklamaktadr:206 1. 2. alnmas, 3. Dinin, bireyin manevi yaamn aarak toplumsal yaam etkileyen eylem ve davranlara ilikin blmlerinde, kamu dzenini, gvenliini ve yararn korumak amacyla snrlamalar yaplmas ve dinin ktye kullanlmasnn ve smrlmesinin yasaklanmas, Kamu dzeninin ve haklarnn koruyucusu sfatyla, dinsel hak ve zgrlkler konusunda devlete denetim, yetkisi tannmas. Grlyor ki Anayasa Mahkemesi din ile devletin birbirinden ayrlmasn laikliin gerei saymtr: Hukuki ynden, klasik anlamda laiklik, din ve Devlet ilerinin birbirinden ayrlmas anlamna gelmektedir. Ayrlk, dinin Devlet ilerine, Devletin de din ilerine karmamas biimindedir. ...207 Ancak Cumhuriyetin ilk yllarnda Laiklik ideolojisinin bir paras haline gelen: dinin ait olduu yere, vicdanlara dnmeli ve slamiyette din ve devlet birbirinden ayrlamyorsa, devletin dinden bamszln salayabilmek iin din devletin kontrol altna alnmal208 eiliminin Anayasa Mahkemesinin eitli kararlarnda etkin bir biimde yer ald gzlenebilir: ... dinin toplum iin manevi bir disiplin olmasnn salanmas ve bylece Trk Milletinin ada uygarlk seviyesine erimesi, ycelmesi ana ereinin gerekletirilmesinin temin edilmesi olarak ifade edilmitir.209 Devlete, dinsel konularda denetim ve gzetim hakk tannmas, din ve vicdan zgrlnn demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr bir snrlama saylamaz.210 Laik dzende zgn bir sosyal kurum olan din, devlet kuruluuna ve ynetimine egemen olamaz snrsz, denetimsiz bir din hrriyeti ve bamsz bir dini rgtlenme anlaynn lkemiz iin pek ar tehlikelerle ykl olduu uzak ve yayn tarihi tecrbelerle anlalmtr. Bu nedenlerle Anayasa Koyucu, mabedin ve din ileriyle uraan kimselerin zerklii veya, bamszl biiminde snrsz ve Devlet denetimi dnda kalan bir din hrriyeti anlaynn Anayasa'da kabul edilen laiklik dzeni ve ilkelerine uygun Dinin devlet ilerinde etkili ve egemen olmamas, Dinin, bireyin manevi yaamna ilikin olan dini inan blmnde, aralarnda

ayrm gzetilmeksizin, snrsz bir zgrlk tannarak dinlerin anayasal gvence altna

206 AMK., E. 1989/1, K. 1989/12, k.t.7.3.1989; E. 1995/17, K. 1995/16, k.t.21.06.1995. 207 AMK., E. 1970/53, K. 1971/ 76, k.t.21.10.1971. 208 SAYARI, s. 180. 209 AMK.,E.1970/53, K. 1971/ 76, k.t.21.10.1971. 210 AMK., E.1989/1, K. 1989/12, k.t.7.3.1989.

37 grmemitir211 Temel hak ve zgrlkler asndan konuya yaklatmzda Anayasa Mahkemesinin, devlet ynetiminde din kurallarndan esinlenilmemesi gerektii biimindeki en geni laiklik anlalna bal kaldn gryoruz: laik devlette, kutsal din duygular politikaya, dnya ilerine, hukuksal dzenlemelere kesinlikle kartrlamaz. Bu tr dzenlemeler, dinsel gerekler ve dncelerle deil, bilimsel verilerden yararlanlarak kii ve toplum gereksinimlerine gre yaplr.... Dinsel kurallardan arndrlm, akla ve bilime dayanan, dinsel inanc kiilerin vicdanlarna brakan laik devlette, hukuk dzeninin dinsel gereklerle salanp srdrlmesi benimsenemez.... Yasalar dine dayanamaz ve balanamaz. Yasalar ilkelerini dinden deil, yaamdan ve hukuktan almazlarsa hukuk devleti nitelii zedelenir. Yasalar dinsel temele oturtulamaz.212 Anayasadaki laiklik ilkesine ... kar eylemlerin demokratik bir hak olduu savunulamaz. Anayasal ayrcala sahip laiklik ilkesi, demokrasiye aykr olmad gibi tm hak ve zgrlklerin de bu temel ilke ele alnarak deerlendirilmesi zorunludur.... laiklik ilkesine zel bir nem ve stnlk tanyan Anayasa, zgrlklere kar laiklik ilkesini zenle korumay amalam ve bu ilkenin zgrlklere kydrlmasna olanak tanmamtr.213 Mahkeme kararlarnda laikliin sadece geni yorumlanmakla kalmadn, devletin temel ideolojisi olduuna vurgu yapld grlmektedir. Trk anayasal sisteminde Anayasa Yargc, nce, Anayasa ideolojisinin yargcdr. Ve bu ideolojik yaplanmada laiklik ilkesi kilit ilkelerden biridir.214 Trk Ulusunun ycelmesi bakmndan laikliin Anayasada ngrlen kimi snrlamalar zorunlu klan bir neden, Anayasada benimsenmi btn temel ilkelere egemen bir dnce olduu yinelenerek ortaya konulmutur.215 laiklik kart beyan ve davranlaryla, demokratik hak ve zgrlkleri, demokrasiyi ortadan kaldracak olan eriat dzeninin getirilmesi iin ara olarak kullandklar anlalmtr. Bu tr davranlarn, . . .korunmalar olanakszdr.216 Bu tavr laiklikle Cumhuriyetin dier nitelikleri arasnda zorunlu ba kuran Mahkeme kararlarnda aka grlmektedir. Demokratik dzen, dinsel gerekleri egemen klmay amalayan eriat dzeninin

211 AMK., E.1995/17, K. 1995/16, k.t.21.06.1995. 212 AMK., E.1989/1, K. 1989/12, k.t. 7.3.1989; E.1990/36, K. 1991/8, k.t. 9.4.1991. 213 AMK., E:1989, K. 1989/12, KT. 7.3.1989. 214 ALAR, s.116. 215 AMK., E. 1989, K. 1989/12, k.t. 7.3.1989. 216 AMK., E.1997/1 K.1998/1, k.t. 16.1.1998.

38 kartdr. Dinsel gereklere ynetimde arlk veren bir dzenleme demokratik olamaz. Demokratik devlet ancak laik devlettir217 Hukuk Devleti, hukukun stnl ilkesi gcn laiklikten alm, milliyetilik ilkesi laiklikle tamamlanm, Trk Devrimi laiklikle anlam kazanmtr.218 Laikliin, Trk Devriminin, Cumhuriyetin z ve ulusal yaamn temeli olduu bir gerektir.219 Anayasa Mahkemesinin kararlarnda Laiklik akl ve bilim ile zdeletirilirken, bir deerler atmasnn varlna (din ile bilimin badamazl, dinin bilime aykrl, dinle bilim arasnda bir atma olduu) vurgu yaplmtr. Bu tr tanmlar laiklii deil, pozitivizmi yani bir felsefi dnceyi ifade etmektedir. Bunun ad da laiklik deil, laisizmdir. Bir gre gre, Laikleme srecinin dinsel inantan bamsz olduu sylense de laisizm dine kaytsz deil, btnyle kardr. Laisizm ideolojisini savunanlar, dini gelimeye engel, banazlk kayna, uyutucu, belirsizlik iinde bir snak ve kar gelinmesi ezilmesi ve yok edilmesi gereken bir insan zayfl olarak grrler220 Bu anlayn laiklii anayasal bir ilke olmaktan kararak kavrama akn anlamlar ykledii kesindir. Ancak bu anlamlar arasnda mantkl bir btnlk kurmak ok mmkn deildir. Ayn kararda, laiklie hem ada deer hem aklc ve insani deer; hem bir yaam tarz hem insanlk ideali gibi kavramlarn pe pee yklenmesi ayrca laikliin bir felsefe olduunun iddia edilmesi, laiklie dinin karsnda bir kutsallk kazandrma abas gibi gzkmektedir. Gerekte laiklik din-devlet ileri ayrl biiminde daraltlamaz. Boyutlar daha byk, alan daha geni bir uygarlk, zgrlk ve adalk ortamdr. Trkiyenin modernleme felsefesi, insanca yaama yntemidir, insanlk idealidir.221 Laiklik, orta a dogmatizmini ykarak akln ncl, bilimin aydnl ile gelien zgrlk ve demokrasi anlayn, uluslamann, bamszln, ulusal egemenliin ve insanlk idealinin temeli klan bir uygar yaam biimidir. ada bilim, skolastik dnce tarznn yklmasyla domu ve gelimitir222 Devlete egemen ve etkin g, dinsel kurallar ve gerekler deil, akl ve bilimdir. Din, kendi alannda, vicdanlardaki yerinde, Tanr-insan arasndaki inan olgusudur. Kiinin i-

217 AMK., E:1989, K. 1989/12, KT. 7.3.1989. 218 AMK., E:1989, K. 1989/12, KT. 7.3.1989. 219 AMK., E. 1989/1, K. 1989/12, k.t.7.3.1989. 220 MICHAEL, s. 104. 221 AMK., E.1989, K.1989/12, k.t. 7.3.1989. 222 AMK., E.1989/1, K.1989/12, k.t.7.3.1989.

39 inan dnyasnn dzenleyicisi olan dinin, devlet ilerinde sz sahibi ve ada deerlerle, hukukun yerine geerek yasal dzenlemelerin kayna ve dayana olmas dnlemez.223 adalamay hzlandran ve Trk Devrimi'nin kayna olan laiklik ilkesi toplumun akl ve bilim d dncelerle yarglardan uzak kalmasn amalar224 Fransz Temel Eitim Kanununda yer alan laiklik tanm: Devlet, din, felsefe ve politika konularnda tarafszdr. ifadesiyle, devletin dinler karsndaki tarafszlnn tesinde, herhangi bir felsefi gr de savunamayacan anlatmaktadr. Devlet dinlere kar tarafszken, din kart felsefelerden birini savunursa tarafszln yitirmi olur. Bu yzden din kart dnceleri, en bata da pozitivizmi laiklik olarak niteleyenler en ok laikliin kendisine zarar vermektedir. Sonu olarak laiklik bir dnya gr veya ontolojik ve etik bir sistem zellii tamaz. Bir felsefe, bir doktrin veya bir ideoloji deil, devlete dair anayasal bir prensiptir. Laikliin norm alan bireysel alan ilgilendirmez, sosyolojik gereklik de laikliin norm alanndan bamszdr.225 nsanlar laik olamaz; laiklik devlete zg bir tutum ve yntemdir. Akln ve bilimin nclnde, uluslamann temeli... diye balayan tanmlar laiklii felsefe akl ve teknikten ruhunu alan bir tr din olarak kabul ederek, kavrama kutsallk atfetmektedir. Laikliin esas amac kutsalla kutsal olmayan birbirinden ayrmak olduuna gre, byle bir durumda ilk olarak laiklik dini ortadan kaldrlmaldr.226 1.7 ada Anayasalarda Din ve Laiklik

1.7.1 Anayasalarnda Resmi Din baresi Olan Devletler 1.7.1.1 ngiltere Anayasalarnda resmi din ibaresi bulunan devletler arasndan seilen rnekler unlardr: Yazl bir anayasas bulunmayan ngilterede Anglikan kilisesi 16. yzyln yarsndan bu yana resmi kilisedir. Sadece Anglikan Hristiyan doktrinlerini koruma altna alan rtidat Yasas (blashemy law) bu zel yasal staty yanstan bir dzenlemedir.227

223 AMK., E.1989, K.1989/12, k.t. 7.3.1989. 224 AMK., E.1989/1, K.1989/12, k.t.7.3.1989. 225 ERDOAN, Secularism, s. 184. 226 BAUBEROT, s. 13. 227 MONSMA.- SOPER, s.138.

40 ngiliz kilisesi organik olarak monariye zellikle de Protestan olma artn tayan kral ve kralieye baldr. Act of Settlement hkmlerine gre kraliyet ailesi yelerinin kiliseye katlmas zorunlu olup, kral veya kralieye ta, Canterbury Bapiskoposu tarafndan giydirilir.228 Kilise Lordlar Kamarasnda Babakann setii piskoposlar tarafndan temsil edilir. Canterbury ve York bapiskoposlar ile 24 Anglikan piskoposu Lordlar Kamarasnn yesidir. Dier dinlerin tannm temsilcileri de bu kamaraya ye seilebilirler.229 Yeni seilen Avam Kamaras yeleri dini bir ierik tayan Monarka ballk yemini ederken, ellerinde kendi dinlerine ait kutsal kitab tutarlar. Ancak her hangi bir dini inanc olmayanlar iin bu zorunluluk yoktur. Dini inanc olmayanlar dini ierikten soyutlanm bir yemin metni okuyabilirler. ngilterede yazl bir anayasa olmadndan temel hak ve zgrlkler anayasal statde korunmu deillerdir. Ancak uygulamada mdahaleci anlamda bir din zgrl yoktur.230 Dini zgrlkler yasal artlar, uluslar aras hukuk ve kamuoyundan oluan bir kombinasyon ile korunmaktadr.231 Bu nedenle ounluun inancna sahip olmayanlarn inanlarndan dolay madur edildikleri zaman bavuracaklar hukuksal bir yol mevcut grnmemektedir.232 Devlet dini sosyal kurumlar kamuya yararl nitelikte olduklar gerekesiyle desteklemekte, farkl din ve inanlara sahip insanlarn oluturduu hayr kurumlar arasnda olduka eit davranmaya almaktadr. 1.7.1.2 Danimarka 1953 tarihli Danimarka Anayasasnda milli kilise olarak belirtilen Evangelique Lutherienne kilisesi devletle organik iliki iindedir. Anayasaya gre kilise devleti destekler ve kilisenin stats kanunla belirlenir. Danimarkada da ngilterede olduu gibi Kraln Lutherienne mezhebinden ve kilisenin mensubu olmas zorunludur. Kilise ileri merkezi hkmette yer alan ve din ilerinden sorumlu olan bir bakan tarafndan yrtlr. Papazlar memur statsnde olup, devletten maa alrlar.233 Danimarkada Lutherienne Protestan Kilise sivil topluma, sala ve eitime ilikin

228 STEL, s. 101. 229 BAUBEROT, s. 171. 230 SOYSAL, s. 255. 231 MONSMA.- SOPER, s.142. 232 MONSMA.- SOPER, s.160. 233 BAUBEROT, s. 17.

41 faaliyetleri iin kamusal sbvansiyonlardan yararlanmakta, milli kilise ve tannm statye sahip dier dini cemaatler bir arada bulunmaktadr. Anayasann 67. ve 70. maddeleri din zgrln ve siyasi zgrl tam olarak salamakta, btn dini veya milliyeti ayrmlar yasaklamaktadr.234 Din eitimi, retimin her aamasnda resmi mfredatn bir paras olarak vardr ve devlet tarafndan desteklenmektedir. 1.7.1.3 talya talyada ise din devlet ileri Anayasa ile deil kilise ile yaplan anlamalarla belirlenmitir. Katolik kilisesi yzyllardan beri kendisini ve devleti ayn lde ilgilendiren konular konkordato denilen uluslar aras anlamalarla dzenlemektedir. Bunun en nemli nedeni Vatikann
235

talya snrlar

iinde

bulunarak

maddi

ve

manevi

arln

hissettirmesidir.

1947 talyan Anayasasnda devletin ve Katolik kilisesinin kendi aralarnda

bamsz ve egemen olduklar; aralarndaki ilikinin 1929 ylnda Mussolini tarafndan imzalanan Laterano Szlemesiyle belirlenecei ifade edilmektedir. Laterano Szlemesi Vatikan bamsz bir devlet haline getirmi ve Katolik kiliseye ulusal kilise nitelii kazandrmtr.236 Son olarak 1984 ylnda hkmet ile papalk arasnda yaplan anlama ile Katolikliin talyann resmi dini olma stats kaldrlarak, devlet ve kilisenin kendi aralarnda bamsz olduklar teyit edilmitir. Anlamann 8. maddesine gre Btn mezhepler kanun nnde eit olarak serbesttir. Anlamaya gre devletin dier dinlerle ilikisi de kanunla dzenlenecektir. Ancak dzenleme yaplmadan nce devletin ilgili grubun temsilcisi ile anlamas arttr. Bu dzenlemenin zerine 1986 tarihinde Yedinci Gn Adventistleri Hristiyan Kiliseleri ile 1986 tarihinde talya Tanr Cemaatleri ile 1987 tarihinde talya brani Cemaatleri Birlii ile 1993 tarihinde talya Protestan-Hristiyan Baptistler Birlii ile ve 1993 tarihinde Protestan-Lutheryen Kilisesi ile stat anlamalar yaplmtr. 1.7.1.4 ran ran slam Cumhuriyeti Anayasasnda devletin resmi dininin slam olduu

belirtilmekle kalmam, mezhebi de Caferi-i sna-aeri olarak belitilmitir. Dier mezhep

234 BAUBEROT, s. 78-80. 235 D NKOL VURAL, s. 44. 236 BAUBEROT, s. 133.

42 ve din mensuplarna inan ve ibadet zgrl tannm, hi kimsenin inanc yznden saldr ve knamaya hedef olmayaca belirtilmitir. Bununla birlikte resmi grevler rnein Cumhurbakanl dini aznlklara kapaldr. 1.7.2 Anayasalarnda Resmi Din baresi Olmayan Devletler

1.7.2.1 Fransa Fransa laikliin en kat uyguland lkelerden biridir. 1791 tarihli ilk Fransz Anayasas, anayasann teminat altna ald tabii haklar ve vatandalk haklar bal altnda her insann mensup olduu dinin ibadetini yapma zgrln tanmaktadr. 1793 tarihli Jakoben Anayasann 7. Maddesi dinlerin yasaklanmasna izin vermeyerek serbeste yaanmasn teminat altna almaktadr Kilise ve devlet 1905 ylnda 3. Cumhuriyet dneminde kesinlikle birbirinden ayrlmtr. 1958 Anayasasnn 2. maddesinde Cumhuriyetin nitelikleri arasnda laiklik ikinci srada saylrken, yine ayn maddede tm yurttalarn yasa nnde eit olduklar ve Cumhuriyetin tm inanlara sayg gsterdii belirtilmektedir.237 Devlet, dini inanlarnn gereklerini zgrce yerine getirmeleri bakmndan vatandalarn dinlerine sayg gstermekte, fakat dinleri resmen kabul etmemektedir. stisna olarak Elsas ve Moselde 1802de Vatikan ile yaplan ve halen yrrlkte olan anlama gerei mevcut olan drt mezhebi (Latin-katolik, Lutheryen, reformcu ve Yahudi mezhebi) tanyan yerel bir yasa vardr. Fransz Anayasas din ve vicdan zgrln tam olarak tanmakla kalmaz, her birey iin, mensup olduu dine inanmama hakkn da garanti altna alr. Kamu eitimi tamamen bamszlatrlm, kamu eitiminde hibir mezhebe yer tannmamtr.238 Fransada dini cemaatlerin cemaat olarak zel bir statleri yoktur. Ancak 1924ten beri associations diocsaines denilen kamu yararna alan derneklerle e deer tutulan cemiyetler olumutur. Bu cemiyetlere yaplan maddi yardmlar, daha ok vergi indirimi eklinde olmaktadr. Anayasa Konseyi 1962 tarihinde bu vergi muafiyetinin laiklie aykr olmadn aklamtr. Ayrca devletin Alsace ve Moselle illerinde, kiliselerin ynettii okullar dorudan sbvanse ederek, inaat ve bakm masraflarn hatta kiliselerin ve kiliselerin emrine verilen dier kamu binalarnn kiralarn ve kalorifer masraflarn karlad bylece dini cemaatlere
237 GRBZ, Y., Anayasalar, Filiz Kitabevi, stanbul 1981, s.106. 238 BAUBEROT, s. 105.

43 zellikle de Katolik kilisesine ekonomik destek verdii grlmektedir.239 1.7.2.2 Almanya Almanyada devletin resmi bir dini yoktur. 1919 Weimar Anayasasnn din ve vicdan zgrln dzenleyen 136. maddesi, 1949 tarihli Temel Yasann 140. maddesi uyarnca halen geerliliini korumaktadr.240 Din zgrl Glaubensfreiheit temel yaklamdr ve her trl siyasi bask dlanmtr. Anayasa vicdana uygun davranma ve yaama zgrln tanm; inan zgrlne, vicdan felsefi ve dini inan zgrlne dokunulamayacan; dinin serbeste icra edilmesinin salanacan hkme balamtr. Almanyada da talyada olduu gibi devlet ile kilise veya devlet ile cemaat arasndaki btn ilikileri srekli ekilde dzenlemeyi amalayan stat anlamalar yaplmaktadr. Bu Anlamalarla daha ok devlet kilise ibirlii, devlet kilise arasndaki geleneksellemi hizmet ilikileri ve bu ilikilerin ortadan kaldrlmas gibi uygulamalar dzenlenmekte; anlamalarn ieriini din hrriyetinden doan kolektif haklarn anayasal dzenlemesi, res mixtae yani devlet okullarnda din dersi, ilahiyat faklteleri, hastane ve askeriyede din hizmetleri, radyo ve televizyon yaynlarnda dini ierik, mezarlk hakk, okullarn ve retmen yetitiren kurumlarn mfredat, kilise vergisi yasas, kltr eserlerini koruma gibi konular oluturmaktadr. ki Almanyann birlemesinden nce Federal devlet veya eyaletlerle yaplan 169 nemli konkordato ve kilise anlamas bulunmakta, bunlardan 82 tanesi Katolik kilisesiyle, 77 tanesinin Protestan kilisesiyle, 10 tanesinin Yahudi cemaatleri, eski Katolikler, Rus Ortodoks, Yunan Ortodoks, Protestan-metodist kiliseler ve lkedeki serbest dini cemaatlerle ilikileri dzenlemektedir.241 Almanyada kiliselere Weimar Anayasas 137/3 maddesinde geen Her kilise veya din, kendi ilerini bamsz olarak dzenler ve ynetir cmlesi ile otonomi verilmitir. Kiliseler istedikleri gibi rgtlenebilir ve birleebilir, kendi ilerini bamsz biimde dzenleyebilir ve ynetebilirler. Ayrca Weimar Anayasasnn 137/6 maddesi nedeniyle vergi toplama hakkna sahiptirler.242 Belli bir mezhebe mensup vatandalardan mensup olduklar ilgili kiliseye aktarmak zere vergi yasalarnn zorlaycln kullanarak alnan kilise vergisi

239 STEL, s. 95. 240 GRBZ, s.103. 241 MONSMA.- SOPER, s.182-197. 242 BAUBEROT, s. 21.

44 devlet yardmlarnn esas kaynan oluturmaktadr.243 Din eitimi devletin denetim hakk sakl kalmak kaydyla, farkl dinlerin kendi prensiplerine uygun olarak verilir ve devlet okullarnda devaml ders niteliindedir.244 Dini eitim verme hakkna, kabul edilmi olan dinler sahiptirler ve gelir vergisinden, Kirchensteuer denilen bir pay alrlar. 1.7.2.3 ABD Anayasasnda resmi din ibaresi olmayan devletler arasnda setiimiz son rnek, Amerika Birleik Devletlerinde kilise ve devletin kat bir ekilde birbiriden ayrld bir model benimsemitir. Vicdan zgrl ilk kez ABDnin kuruluunda yaymlanan 12 Haziran 1776 tarihli Virginia Haklar Bildirgesinin 16. maddesinde herkesin dininin gereklerini vicdannn emrine gre yerine getirmek hakkna sahip olduu ilan edilerek yanksn bulmutur. Kurucu Atalarn, dini yurttalarn zgr iradelerinin ve tmyle zel alann konusu saymalarnn245 kkeninde; aydnlanma dnrlerinin devletin dinden bamszlamasna dair dnceleri246 ve Avrupada gelien laikleme hareketinin kilise ile devlet arasnda nasl bir gerilime sebep olduunu grmeleri yatmaktadr. Birleik Devletler Anayasasnda devletin dini olmadna dair net bir ibare yer almyorsa da 17 Eyll 1787 Tarihli ABD Anayasasnn eki olan ve 15 Aralk 1791 tarihinde onaylanan (Bill of Rights) Haklar Bildirgesinin 1. maddesinde kongrenin bir din kuran veya dinin gereklerinin serbeste yerine getirilmesini yasaklayan hibir hkm karamayaca ilan edilmitir. Maddede kurulu hkm (establishment clause) ve ibadet zgrl (free exercise clause) olarak bilinen iki temel dzenlemenin sz konusu olduu grlmektedir. Bu ilkeye gre devlet herhangi bir dini resmi din olarak tanyamamaktadr. Arslann aktardna gre Yksek Mahkeme 1947 tarihli Wverson v. Board of Education kararnda kurulu hkmnn anlamn u ekilde tespit etmitir: .. din tesisi hkm en azndan u anlama gelir: Ne bir eyalet ne de federal hkmet bir kilise kurabilir. Ne de her ikisi bir dine ya da btn dinlere yardm ngren veya bir dini dierine tercih eden yasalar karabilir.247 Grlyor ki hibir dinin devlet tarafndan dzenlenemeyecei ile din devlet ayrl; dinin

243 MONSMA.- SOPER, s.184. 244 BAUBEROT, s. 22. 245 STEL, s. 96. 246 MONSMA.- SOPER, s.52. 247 ARSLAN, Z., Anayasa Teorisi, Sekin Yay., Ankara 2005.

45 gereklerinin serbeste uygulanmas ile din vicdan zgrl ifade edilmekte, devlet ile din arasna kesin bir snr (Jefferson Duvar) ekilmektedir.248 ABDde din zel alann konusu saylmakta ve hibir din yardm alamamaktadr. zel hayr kurumlar dini karakterleri baskn deilse sekler amalar iin kullanmak zere desteklenirken, din eitimi iin kamu fonlarndan herhangi bir denek ayrlmamaktadr. Kiliseler de dier dernekler ve vakflar gibi gelir vergisinden muaf tutulmulardr.249 Bylece ABDde devlet, din karsnda beki/koruyucu konumuna gemi, din ve vicdan zgrln zedeleyen bir durum ba gstermedike kaytsz kalmtr. Ancak bu kaytszlk devletin dine yardmn kategorik olarak yasaklanmaktadr. dinsel kurulularn baz kamusal kurululardan yararlanmas, dinsel kurululara yaplan yardmlara getirilen vergi muafiyeti, parann zerinde yazan Tanrya gveniyoruz (In God We Trust) cmlesi gibi devletin kanlmaz olarak dine yardm ettii durumlar da sz konusu olabilmektedir. Ne tr yardmlarn kurulu hkmn ineyecek denli izin verilmez olduunun karar Yksek Mahkemeye braklmaktadr.250 Yine Arslann aktardna gre Yksek Mahkeme 1940 tarihli Cantwell v. Jeanette Kararnda badet zgrlnn de snrsz olmadna ve biri mutlak dieri snrl olmak zere iki boyutu olduuna dikkat ekmektedir. .. iki kavram kapsamaktadr, -inanma ve ibadet zgrl. Birincisi mutlaktr, ancak doas gerei ikincisi snrsz olamaz. badet, toplumu korumak iin dzenlemeye tabidir.251

248 STEL, s. 96. 249 MONSMA.- SOPER, s.45. 250 ARSLAN, Anayasa, s.194-195. 251 Age, s.196.

46

2 2.1 2.1.1

Din Ve Vicdan zgrl nsan Haklar nsan Haklar Kavramnn Geliimi

Donnelyye gre insan haklar kavramnn kkeni, eski Yunanda Aristoteles'in, Stoa'clarn ve
252

daha

sonra

Roma'llarn

doal

hukuk

(ius

naturale)

retisine

dayanmaktadr.

Kabolu ise siyaset ve hukuk felsefesinin nsan haklar belgeleri zerindeki

katksn drt kuramn ifade ettiini belirtmektedir: doal hukuk, toplum szlemesi, fizyokratlar ve kuvvetler ayrl253 Doal Hukuk doktrini denilince ilk akla gelen dnr Aristotelestir. Ona gre: doaya gre hakl olan her ey yasalara gre hakl deildir ve insanlarn dnce biiminden bamsz her yerde geerli olan bir doal adalet bulunmaktadr. Zenon'un kurucusu olduu Stoa'c gre gre ise, site dzeni dnda ve stnde bir us, yasa ve adalet vardr. Kii, evrensel usa uygun davranmakla, sitenin snrlarndan uzaklaarak, bir dnya vatanda (kozmopolites) durumuna gelmektedir. Erdem, doayla uyum iinde yaamak; zgrlk doaya, akla ve akln gerektirdii etik deerlere uygun davrantr.254 Ksaca Stoaclarn us (logos) ile uyumlu eitliki bir doal hukuktan yana olduklarn syleyebiliriz.255 nsan haklar kavram doal hukuk retisine dayandrmayanlarn ska dile getirdii gibi, dnemin doal hukuk anlay iersinde, gnmz anlamnda insan haklarnn temelini oluturan zgrlk ve eitlik gibi deerler yer almamaktayd. Roma'da ve eski Yunan'da, Stoaclarn haricinde kleliin doal hukuk retisine aykr dt dnlmyordu.256 O nedenle Stoaclarn eitlik konusundaki fikirleri, alar gz nne alndnda olduka nemlidir. Doal hukuka bal haklar ile liberal dnce akmnn ngrd zgrlkler
252 DONNELY, J., Teoride ve Uygulamada Evrensel nsan Haklar, ev. Mustafa Erdoan- Levent Korkut, Yetkin Yay., Ankara 1995, s.37. 253 KABOLU, . , zgrlkler Hukuku, 6. Bas. (gzden geirilmi ve geniletilmi), mge Kitabevi Yay., Ankara 2002, s.42-45. 254 L PSON, L., Siyasetin Temel Sorunlar, ev. Fgen Yavuz, Trkiye Bankas Kltr Yay., stanbul 2005, s. 122. 255 AAOULLARI, M. A., Eski Yunan'da Siyaset Felsefesi, Verso Yay., Ankara 1989, s. 293. 256 L PSON, s. 122-124.

47 arasndaki balant, Ortaa takiben Rnesansla, aydnlanma dneminin dnrleri tarafndan kurulmutur. lk kez XVII. Yzyl dnr Hugo Grotius, toplumlar yneten yasalara, eskilik, rf-adet, ortak rza gibi grecelik ieren kantlardan daha geerli bir meruiyet kayna ararken, insann doal haldeki naturasndan yola karak doal hukuk dncesine ulam, hukukun akla ve doaya uygun olmas gerektiini ileri srmtr. Ona gre, doal hukuk nitelik, zaman ve yer asndan deimeyen Tanrnn bile mdahale edemeyecei hukuktur.257 Ayn Yzyl dnr Thomas Hobbes iin bireyin ve toplumun z kavga, sava, gvensizlik ve kaostur. Hobbes insann doasnda, insanlar kazan iin mcadele etmeye iten rekabet, gvenlik iin mcadele etmeye iten gvensizlik ve hret iin mcadele etmeye iten san-eref tutkusu olmak zere temel kavga nedeni kefetmitir.258 Hobbesu nl Homo homini lupus (insan insann kurdudur) sonucuna ulatran dnceler bunlardr. zm, insanlarn bir szleme ile doal durumdaki tm haklarn bir egemene devretmeleri olacaktr: Yani, kendi kiiliklerini tayacak tek bir kii veya bir heyet tayin etmeleri ve, herkesin, bu kii veya heyetin ortak bar ve gvenlikle ilgili ilerde yapaca veya yaptraca eylerin amili olmay kabul etmesi, ve kendi iradesini o kii veya heyetin iradesine ve muhakemesini de onun muhakemesine tabi klmasdr... Bu yapldnda, tek bir kiilik halinde birlemi olan topluluk, bir devlet olarak adlandrlr. te o, Leviathanin (ejderha) veya daha saygl konuursak, lmsz tanrnn altnda, bar ve savunmamz borlu olduumuz, o lml tanrnn dousudur.259 Ona gre, insan yaamla kazand doal hakka (jus naturale) sahiptir. Hobbes jus naturaleyi her insann kendi doasn, yani yaamn korumak iin kendi gcn kullanma zgrl olarak tanmlamaktadr. Bu durumda devlet o byk Ejderha (Leviathan), doal insann korunmas ve savunulmas iin tasarlanm olup ondan daha byk bir cesarete ve kudrete sahip260 olacaktr. Hobbes iin siyasal iktidarn meruiyeti halkn gvenliinin salanmasnda yatar; egemen, bu greve doa yasasyla baldr ve bunun hesabn, doa yasasn yaratan Tanrya ve sadece ona vermekle ykmldr.261 Leviathan szlemenin taraf olmadndan bir snrlandrmayla bal deildir ve mutlak otorite sahibidir. Sonu olarak Hobbes'e gre devlet sadece, insann kendi yaamna zarar verecek her hangi bir ey yapmasn yasaklayan ve us
257 GEMALMAZ, M. S., nsan Haklar Hukukunun Genel Teorisine Giri, Beta Yay., stanbul 1997, s. 28. 258 HOBBES, T., Leviathan, ev. Semih Lim, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1993, s.94. 259 HOBBES, s. 130. 260 Age, s.17-18. 261 Age,s.234.

48 yoluyla ortaya kan genel kurala, yani hi kimse tarafndan deitirilemeyen tanrsal nitelikli doa yasasna (lex naturalis'e) tabidir. XVIII. Yzyl dnr John Locke ise insann baz haklarnn, srf insan olmasndan dolay var olduunu, toplumsal szleme ncesinde iinde yaad doal durumda da bu haklara sahip olduunu ileri srmektedir. Lockea gre siyasal toplumun douu zgr insanlarn istek ve iradesine dayanmaktadr.262 zgr insanlar siyasal toplumu oluturarak ounluun iradesine uymay kabul etmilerdir. Toplum szlemesi ile kurulan devlet herkesin zgrln ve mallarn daha iyi korumak amacyla yapldndan toplumun ya da onlarca kurulan yaamann etki alannn genel iyiliin tesine yaylaca dnlemez Ksaca devletin amac bar, gvenlik ve kamu iyiliinden baka bir ey deildir.263 Hukuk bireyi kontrol etmek iin topluma yaylan bir yap deil, bireysel zgrlklerin siyasal iktidarn egemenliine kar korunmasn garanti eden bir erktir. nk doal durum zgrlk durumudur. Bu durum, insanlarn kimseden izin almadan ve baka birinin iradesine bal olmadan, doa yasasnn snrlar iinde, eylemlerini dzenlemek, mallarn ve kiiliklerini uygun bulduklar gibi kullanmak konusunda yetkin bir zgrlk durumudur.264 Doa durumu tam bir zgrlk durumu ise devlet bireyi ve toplumu bundan daha az bir zgrle mahkum edecek hukuk dzenlemelerine gidemez. Hi kimse zgrlk hakkma aykr olarak zorla kle yapmaktan baka bir ey iin beni mutlak erki altna almak istemez265 Devlet koruma grevini yerine getirmezse, insanlarn kar koyma yani direnme hakk doacaktr. Lockea gre hibir egemen halkn hem onaylama zgrl hem de gerekten onay olmadan yasal bir hak kazanamaz ve adalete aykr olarak zor kullanamaz266 Daha sonra Montesquieu, Voltaire ve Jean-Jacques Rousseau gibi dnrler, Lockeun grn desteklemi ve gelitirmilerdir. Kaboluna gre insan ve yurtta haklar belgelerinin esinleyicileri arasnda lml hkmet, kuvvetler ayrl ve zgrlk anlay asndan Montesquieunun; eitlik ve genel iradenin ifadesi asndan Rousseaunun etkisi aktr.267 Montesquieu, hukukun toplumlarn yaama koullarnn doal sonucu olduunu

262 KAPAN , s.31-32. 263 LOCKE, J., Uygar Ynetim zerine kinci ncelemeden Seme Paralar, ev. Mete Tunay, Batda Siyasi Dnceler Tarihi, Seilmi Yazlar II, Der. Mete Tunay, ASBF Yay., Ankara 1969, s. 177. 264 LOCKE, s.167. 265 Age., s.172. 266 Age., s.182-184. 267 KABOLU, zgrlkler, s.42.

49 dnr. Bu nedenle doa yasalarnn toplumsal yasalardan nce geldiini, dinin ve devletin yasalarndan stn olduunu ileri srmektedir. Ona gre, zgrlk uygar yasalarn izin verdii her eyi yapabilme hakkdr.268 Montesquieu, zgrlk bir dzenin yalnzca lml rejimlerde kurulabileceini dnd iin iktidarn ktye kullanlmasnn nlenmesi gerektiini sylemektedir. Bu amala ngiliz siyasal siteminden hareketle, devlet yetkilerinin farkl organlar araclyla kullanlmas gerektiini ileri srmektedir. Daha sonradan Kuvvetler Ayrl olarak isimlendirilen bu ilke, mutlak monarilerin baskc dzeninden kii hak ve zgrlklerinin gvence altna alnd liberal demokratik rejimlere geiin bir simgesi olmutur.269 nsan haklar doktrine yapt katklar en ok tartlan dnr ise hukukun milletin genel iradesi olduunu syleyen Rousseaudur. Ona gre, doal durumdaki insanlar arasnda var olan eitsizlik, insan aklnn ve yeteneklerinin gelimesi, teknik ilerleme, zel mlkiyet, zengin - yoksul kartl ile ortaya kmtr. Bozulan dzenin tekrar salamas iin insanlar stn bir erk altnda toplanmal, doal durumda sahip olduu haklarn, bireylerin istenlerinin toplamndan ibaret olan stn erke (genel iradeye) bir szlemeyle devretmelidirler. Rousseauya gre genel irade genelin karn ve refahn amalamaktadr. Ancak genel irade ve ahlaksal kar kamuoyuna gre deil, semenin karnn tamamen dnda ve bamsz olan rnek akla gre birbirinden ayrlmaldr. Grnrde doal durum sosyal szleme gibi doal hukuk okulunun argmanlarn savunan yazarn, toplum szlemesine katlma iradesi gsteren bireyin kendi iradesini toplumun iradesine katarak, genel iradenin bir paras olduu ve bylece kendisinin katld kanunlara tabi olduu270 dncesi, insan haklar doktrini ile ok uyumlu grnmemektedir. Bu uyumsuzluu dikkat eken Kapani Rousseauyu Lockeun aksi kutbunda konumlandrmaktadr.271 Gerekten de Rousseauda genel irade kiisel iradeye kar her zaman nceliklidir. Genel irade daima doru yoldadr ve kamu yararn hedefler. Fakat halkn kararlar her zaman ayn ekilde doru deildir. Rousseaunun dncelerini kabul edilirse, kanun ve hukuk genel iradenin emirlerinden ibaret saylabilir. Genel iradeye dayanmayan hibir emir meru saylmaz.272

268 H R, E., Hukuk Felsefesi ve Hukuk Sosyolojisi Dersleri, ev. Seluk Baran (Vezirolu), 3. Bas., Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits, Ankara 2001, s. 231. 269 AKAD - VURAL D NKOL, s.133-137. 270 H R, s. 123. 271 KAPAN , s.37. 272 H R, s. 123.

50 Tarihsel srete geliimini aamada273 gerekletiren insan haklarnn ilk aamas ngiliz, Amerikan ve Fransz devrimlerinde gzlenen birinci kuak haklarn ortaya kdr. Bireysel nitelikli klasik hak ve zgrlkler dar anlamda bireyin gvenlii ve zerkliini salarken, geni anlamda gelecein koullarn seerek kiinin kendini gelitirmesine olanak salarlar. Kii zgrlkleri ve Siyasal Haklar da denilen yasal eitlik, kii gvenlii, dnce ve ifade zgrl, inan zgrl, siyasal ve mlkiyet haklar gibi rnekleyebileceimiz bu haklar daha ok aristokrasi ve burjuvazi arasndaki ekimeye dayanmakta olup dnemin devrimci snf burjuvazinin taleplerini yanstmaktadrlar.274 Haklar kategorinde birinci kuak haklar olarak geen sivil ve siyasi zgrlklerin temelinde, odak noktas birey olan liberal reti yatmaktadr. Liberal retiye gre birey devlet ve hukuktan nce gelen zgl haklara sahiptir.275 Bu aamada ortaya kan haklar karsnda devletten beklenen bekilik greviyle yetinmek ve sz konusu haklara karmama olduu iin, Jelinek bu haklar negatif statl haklar olarak nitelendirmitir.276 nsan haklar listeleri ise insan onuru iin yaplan siyasal mcadelelerin sonucunda kabul edilmeye balanmtr. Tartmal olmakla birlikte, Donellyye gre gnmzde onurlu bir hayat iin zorunlu olan asgari n artlar hakknda genel kabul grm fikir birliini, nsan Haklar Uluslararas Yasasndan saylan hak listeleri temsil etmektedir. nsan haklarnn korunmas ile ilgili ilk hkmlerin snrl da olsa 1215 tarihli Magna Carta Libertatumda (Byk Hrriyet Ferman) yer ald kabul edilmektedir. Aslnda kral ile soylular arasndaki yetki ve sorumluluk ilikilerini yeniden belirleyen belge, halkn zgrlklerini tanan bir belge olmaktan ok Feodal Bir Manifestodur. 277 Ancak belgenin yoruma ak hkmleri ve esnek yaps daha sonraki srete yeniden yorumlanarak yeni zgrlk belgeleri iin kaynak oluturmasna neden olmutur.278 ngilizlerin ikinci nemli haklar bildirgesi, 1628 tarihli Petition of Rights yani Haklar Dilekesidir. Bu belge Kral I. Charles ile parlamento arasnda kan kar uyumazlna
273 Bu konuda drdnc bir aamadan bahseden ve Amerika'da James Buchanan, Brennan, F.A. Hayek ve Friedman, Trkiye'de Vural Sava gibi yazarlarca savunulan baka bir gr de mevcuttur. Buna gre: hkmetlerin snrsz ve hesapsz i ve d borlanmalarla, para basm ve yksek dzeyde enflasyonist uygulamalar kiilerin ve yeni doacak ocuklarn geleceklerini ipotek altna almakta, dolaysyla insann geleceini kendi kararlaryla belirleme hakkna aykrlk tamaktadr. Bu gre gre gelecein belirlenmesi hakknn mali anayasalarla korunmas gerekmektedir. 274 KABOLU,zgrlkler, s.41. 275 Age, s.267. 276 KAPAN , s.151. 277 Age , s. 41. 278 AKAD - VURAL D NKOL, s.191.

51 zm getirmekte ve Magna Carta Libertatumda yer alan haklara gndermeler yapmaktadr.279 Bir sonraki belge ise zellikle kii gvenliine dair hkmler tayan ve Kral II. Charles dneminde basit bir yasama ilemiyle kabul edilen 1679 tarihinli Habeas Corpus Acttr.280 ngiliz haklar belgeleri genellikle kral ile parlamento arasndaki mcadelenin sonucunda ortaya kmlardr. Anayasaya en yakn belge saylan 1689 tarihli Bill of Rights da byle bir srecin sonunda, 1688 ihtilalinin sonucu Fransaya kaan II. Jacquesin kznn kocas ile parlamento arasnda imzalanmtr.281 Kapaniye gre ngiliz belgeleri Amerikan ve Fransz bildirileri ile karlatrldklarnda tam anlamyla birer Haklar Bildirisi saylmazlar. Hatta Jelinekten aktardna gre Amerikan zgrlk belgeleriyle aralarnda bir uurum yer almaktadr. nk, ngiliz belgeleri genellikle dorudan doruya kii hak ve zgrlkleriyle ilgili olmadklar gibi, temel felsefi dncelerden hareketle ortaya kan soyut ve evrensel prensipleri iermemektedirler.282 Akad ve Dinkol ise kii zgrl kuramlarnn ortaya kmasndan ok daha nce ngilterede zgrlklerin pratik olarak yaandna dikkat ekerek, ngiliz belgelerindeki ortak amacn, hangi snf iin olursa olsun hak ve zgrlklerin gvence altna alnmas olduunu dnmektedirler.283 Bununla birlikte ngiliz belgelerinin on sekizinci yzyl sonuna doru Amerikada ilan edilen eitli haklar bildirileri zerinde nemli bir etki yarattklar grmezden gelinemez. Genel gre gre insan haklar doktrinin dayand felsefi grn ilk resmi ifadesini Thomas Jefferson tarafndan kaleme alnan 4 Temmuz 1776 tarihinde Amerikan Haklar Bildirileri ile bulmutur. Ancak Akn da Kapani de bu bilginin doru olmad konusunda fikir birliine sahiptirler.284 Yazarlara gre bu nitelikteki ilk belge 12 Haziran 1776 tarihli Virginia Anayasasnn bandaki Bill of Rightsdr. 18. yzyln son eyreinde Anavatan ngiltere ile sava halindeki on Amerikan kolonisinin temsilcilerinden oluan Philedelphia Kongresi 10 Mays 1776 tarihinde tm kolonilere birer Anayasa ilan ederek devlet inasna girimelerini nermiti. Anayasa yaparak neriyi hayata ilk geiren eyalet Virginia oldu.285 1176 Virginia Haklar Bildirisi olarak anlan belge ile insanlarn devletten nce mevcut olan,

279 Age, s.192. 280 KAPAN , s. 42. 281 AKAD - VURAL D NKOL, s.195. 282 KAPAN , s. 42-43. 283 AKAD - VURAL D NKOL, s.194 284 KAPAN , s. 43; AKAD - VURAL D NKOL s.195. 285 KAPAN , s. 42.

52 doutan bir takm tabii haklara sahip olmalar nedeniyle, devlet iktidarnn bu haklarla snrlanmas gerektii dncesi hukuki formllerle doktrin alanndan uygulama alanna gemitir.286 Amerikan Haklar Bildirilerinin ilanndan ksa bir sre sonra Fransz htilali ile birlikte ilan edilen 1789 nsan ve Vatanda Haklar Bildirisi ile kii haklar doktrini Avrupa ktasnda somut ifadesini bulmutur. Orijinal bir belge olmamasna ve Amerikan Haklar Bildirilerine nazaran byk bir yenilik ve deiiklikler getirmemesine ramen287 1789 nsan ve Vatanda Haklar Bildirisi slubunun daha berrak olmas, genel olarak kullanlan formllerin daha evrensel nitelik tamas ve Bildirinin o dnemde ngilizceye gre daha yaygn bir dil olan Franszca olarak kaleme alnm olmasndan dolay daha ok nlenmi ve daha byk etki yaratmtr.288 On yedi maddeden oluan belgede, belirli insan ve vatanda haklarnn saylarak haklarn znn tespit edildii maddelerin yan sra, baz siyasal ilkeler ve anayasal esaslarn belirlendii dzenlemeler de yer almaktadr.289 nsan Haklarnn geliim srecindeki ikinci aama XIX. Yzyln ikinci yarsnda ekonomik, sosyal ve kltrel nitelikli ikinci kuak haklarn ortaya kdr. Herkese tannm olmalarna ramen, kii zgrlkleri ve siyasal haklarn esasn oluturan eitlik ve zgrlkten sadece kk bir zmrenin yararlanmas, insann zgr saylmasnn yeterli olmad, pratikte de gerekten zgr olmas gerektii dncesini dourmutur. Marksist ve sosyalist dnce akmlar ile pozitivist hukuk doktrininin bireyci zgrlk anlayna getirdii sistemli eletiriler de iktisaden gsz durumda olan snflarn ekonomik ve siyasal eitsizliklere duyduklar tepki ile birleince Sosyal ktisadi ve Kltrel Haklar ve zgrlklerin doumu kanlmaz olmutur. Sonuta bu kuak haklarn sanayinin gelimesiyle birlikte ortaya kan ii snfnn siyasal haklar ve iktisadi talepleri ve bu taleplerin szcln yapan sosyalist akmlarn mcadeleleri sonucu ortaya ktn sylemek yanl olmayacaktr.290 kinci kuak haklarn dier bir zellii de bireyci zgrlklerin yan sra toplu zgrlklere de yer verilmesi ve insana insanca bir yaam salanabilmesi, ekonomik ve sosyal yaamnn iyiletirilmesi iin devletin seyirci kalmak yerine ekonomik ve sosyal yaama mdahale etmesinin talep edilmesidir. Bu zellikleri nedeniyle ikinci kuak haklar

286 Age., s. 45. 287 Age., s. 46. 288 AKAD - VURAL D NKOL, s.196-201. 289 KAPAN , s. 47. 290 KABOLU,zgrlkler, s.42-45.

53 Jelinek tarafndan Pozitif Stat Haklar olarak nitelenmitir.291 nsan haklar katalogunun sosyal haklarla genilemesi, XX. Yzyl Anayasal belgelerinde sosyal haklarn yer almasna ve anayasalarda sosyal devlet olgusunun ortaya kmasna da yol amtr. 292 XX. Yzyln ikinci yarsnda kinci Dnya Savandan sonra insan haklar kavramnn uluslar aras bir nitelik kazanmaya balamasyla Jelinekin Aktif Stat Haklar olarak nitelendirdii293 Dayanma Haklar da denilen nc kuak haklar anayasalarda yer almaya balamtr. Bu haklarn temelinde toplumsal ve uluslar aras dengesizlik,294 dnya leinde sreklilik tayan sava ve atmalar, tarihsel ve doal mirasn hzla yok olmas gibi etmenler yatmaktadr. Sonu olarak uluslarn, sosyal, kltrel, ekonomik kaynaklarn korumaya ve geleceklerini belirlemeye ilikin bar hakk, salkl ve dengeli bir evrede yaam hakk, doal kaynaklardan ekonomik biimde yararlanma hakk, tarihsel kalntlar ait olduklar yerlerde grebilme hakk gibi haklar, insan haklar listelerine eklenmitir. evre, Bar ve Gelime Haklar bal altnda toplayabileceimiz bu haklar, insann yaad evreyle bark; doal, sosyal, ekonomik ve kltrel btnlk iinde olmas ve bu denge iinde varln devam ettirmesi gereine inanan gre dayanmaktadr. 295 II. Dnya Sava sonrasnda imzalanan Birlemi Milletler Antlamas insan haklar ve temel zgrlklerini sadece anmakla yetiniyor, bunlar teker teker belirlemiyor ve aklamyordu. Bu eksiklik Birlemi Milletler bnyesindeki nsan Haklar Komisyonunca hazrlanan ve 10 Aralk 1948 gn Birlemi Milletler Genel Kurulunca kabul ve ilan edilen nsan Haklar Evrensel Bildirisi ile giderilmitir. Bildiri teknik olarak Birlemi Milletler Genel Kurul karar olma vasfn tamakta, imzalayan devletlere hibir ykmllk yklememektedir. Bununla birlikte, platonik nitelikte bir haklar listesi olan Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Bildirisi, dzenledii haklarn hukuki ynden balaycl bulunmasa da insanln gelime sreci iinde bir dnm noktasn simgeleyen ve insanlk tarihinin sayl belgelerinden biridir.296 Bildirinin balayclndaki eksiklik Birlemi Milletler bnyesinde kurulmu olan komisyonun hazrlad szlemelerle giderilmeye allmtr. Hazrlk aamasnda insann

291 KAPAN , s.6.; AKAD - VURAL D NKOL, s.151. 292 KABOLU,zgrlkler, s.45. 293 KAPAN , s.6.; AKAD - VURAL D NKOL, s.151. 294 KABOLU,zgrlkler, s.46. 295 Age., s.45-47. 296 KAPAN , s. 62.

54 kiiliine bal temel haklarn tam ve acilen salanmas gerektii buna karn sosyal ve kltrel haklarn soysa-ekonomik gelime dzeylerine ve olanaklarna gre deiik llerde aamal olarak gerekletirilmesinin mmkn olduu dncesi, farkl denetim mekanizmalarnn ngrld iki szlemenin hazrlanmasna neden olmutur: 1966da imzaya alp Ocak 1976 tarihinde yrrle giren Kiisel ve Siyasal Haklara likin Uluslararas Szleme ile Mart 1976 tarihinde yrrle giren Ekonomik, Kltrel ve Sosyal Haklara likin Uluslararas Szleme Szlemeler kiisel, hukuki, sivil, siyasal, geim, iktisadi, sosyal ve kltrel haklar gibi geni bir yelpazeyi kapsamaktadrlar.297 nsan haklarnn uluslararas dzeyde korunmas bakmndan szlemelerin son derece gevek esnek ve kademeli bir mekanizma getirdiine dair grler mevcutsa da298 ierdikleri haklarn birbiriyle balantl ve etkileim iinde bir gvenceler sistemi oluturduu konusunda genel bir fikir birliine ulalmtr.299 nsan haklarn blgesel dzeyde koruyan belgelerin en nemlisi 4 Kasm 1950 tarihinde on be devlet tarafndan imzalanan Avrupa nsan Haklar Szlemesi tam adyla nsan Haklarn ve Temel zgrlkleri Korumaya likin Avrupa Szlemesidir. Szleme ierdii hak ve zgrlkleri salamak ve korumak konusunda taraf olan devletlere hukuki zorunluluk yklemektedir. Bu ynyle yani bireylere salad hak ve zgrlklerin gvencesini yaptrma dayanan yargsal bir denetime tabi klmas zellii ile nsan Haklar Evrensel Bildirisinden farkldr.300 Ayrca A HSnin Evrensel Bildirinin daha dar bir liste iermekle birlikte, haklarn Bildiriden farkl olarak sadece ismen saylmakla yetinilmeyerek, mmkn olduu kadar ak ve geni bir ekilde tanmland grlmektedir.301 nsan haklarnn korunmas asndan blgesel koruma sistemlerini gelitirilmesi Birlemi Milletler tarafndan da desteklenen bir abadr. A HSden sonra blgesel dzeydeki en nemli belge 22 Kasm 1969da imzalanp, 18 Temmuz 1978de yrrle giren Amerika nsan Haklar Szlemesidir.302 Ktada daha nce de Bogota'da toplanan Amerikan Devletleri rgt, 1948 IX. Pan-Amerikan Konferans'nda, Amerikan nsan Haklar ve devleri Bildirisini yaymlamt. Amerika ktasn takiben 1981 ylnda Afrika Birlii rgt, 1986 ylnda yrrle giren, Afrika Halklar ve nsan Haklar Szlemesini kabul etti.

297 DONNELY, s.34. 298 KAPAN , s. 69. 299 DONNELY, s.39. 300 AKAD - VURAL D NKOL, s.253. 301 KAPAN , s. 69. 302 Age., s. 74.

55 Bu alandaki dier belge ise eski SSCB'ne dahil devletlerin bir blmnn, birliin dalmas zerine oluturduu Bamsz Devletler Topluluu'na bal yedi devletin, 1995 ylnda kabul ettii "Bamsz Devletler Topluluu nsan Haklar ve Temel zgrlkleri Szlemesidir.303 Uluslararas alanda insan haklarna sayg gsterilmesini salamaya ynelik dier bir belge (AG K) Avrupa Gvenlik ve birlii Konferansna katlan 35 lkenin 1975 ylnda imzaladklar Helsinki Nihai Senedidir. Belge esasnda insan haklarn gvence altna alma amac tamad gibi hukuksal adan bir szleme niteliine de sahip deildir. Ancak lkelerin egemen eitlii, snrlarn deimezlii gibi ilkeler yannda insan haklarna ve temel hak ve zgrlklere sayg esasna dayal bir andlama zerine kurulmutur. Bu nedenle Helsinki Nihai Senedinin nemi insan haklar kavramnn ideolojiler aras ortak bir deer olarak benimsenmi olmasnda yatmaktadr. 304 AG Knn 19-21 Kasm 1990 Zirvesinde ise, silahszlanma andlamas olarak da bilinen Avrupa Konvansiyonel Kuvvet Andlamas (AKKA) ve insan haklar, demokrasi ve aznlk konularndaki grlerini yenileyen Paris art kabul edilmitir. Paris artnda insan haklar ve temel hrriyetler, tm insanlarn doumlaryla birlikte iktisap ettikleri vazgeilmez haklardr ve kanunla garanti altna alnmlardr. Bunlarn korunmas ve gelitirilmesi devletin bata gelen grevidir. Bunlara sayg, zorba bir devlete kar asl gvenceyi oluturur. Bunlara uyulmas ve tam olarak uygulanmas hrriyetin, adaletin ve barn temelidir denilmektedir. Bu alandaki son Avrupa belgesi ise 7 Aralk 2000 tarihinde Nice/Fransa'da imzalanan ve gelecekte Avrupa Birlii Anayasasnn bir paras olacak olan Avrupa Temel Haklar artdr. Avrupa Temel Haklar art sayd haklar, zgrlkleri ve ilkeleri tanyan bir Bildirge nitelii tadndan, dzenledii haklarn hukuki ynden balayc olduu sylenemez. Dolaysyla, bildiriyi ve bildiride saylan haklar tanyan devletlere herhangi bir ykmllk getirmemektedir. Belgenin giri ksmnda bu nitelikler yle ifade edilmitir: Avrupa halklar, aralarnda daha yakn bir birlik oluturmak iin ortak deerlere dayal bar bir gelecei paylamaya kararldr. Ruhani ve manevi mirasnn bilincinde olan Birlik, blnmez ve evrensel deerler olan insan onuru, zgrlk, eitlik ve dayanma deerleri zerine ina edilmitir. Demokrasi ve hukukun stnl ilkelerine dayanmaktadr. Birlik vatandaln tesis ederek ve bir zgrlk, gvenlik ve adalet blgesi oluturarak bireyi, faaliyetlerinin merkezine yerletirir. Bu Bildirge, Topluluk ve Birliin yetkileri ve

303 Human Rights, Information Sheet, Council of Europe, No. 37, July- December 1995. 304 KAPAN , s. 75.

56 grevlerini ve yetki ikamesi ilkesini dikkate alarak zellikle ye Devletlerin ortak uluslararas ykmllkleri ve anayasal gelenekleri, Avrupa Birlii Antlamas, Topluluk Antlamalar, Avrupa nsan Haklar ve Temel Hak ve zgrlklerin Korunmas Szlemesi, Topluluk ve Avrupa Konseyi tarafndan kabul edilen Sosyal Bildirgeler ve Avrupa Topluluklar Adalet Divan ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesi'nin itihat hukukundan kaynaklanan haklar yeniden teyit etmektedir...305 Ancak bu durum belgenin siyasi arln etkileyen bir unsur deildir. Tm AB devletleri liderlerinin onaylad bu belge AB tarafndan i ilikilerinde temel bavuru kayna olma yannda aday lkeler iin de Kopenhag Zirvesinde belirlenen insan haklar kriterlerinin ne anlama geldiini tespite yarayan bir argmandr. 2.1.2 nsan Haklar Kavram

nsan haklar kavram haklarn zel bir grubu olup, bir kiinin yalnzca insan olduu iin sahip olduu en stn ahlaki haklar ifade etmektedir.306 Kiinin insan haklarna sahiplii, mensubiyetine doutan getirdii zelliklerine veya kazanlm donanmlarna bal olarak deimez, nk; kavramn bandaki insan szcnn iaret ettii hakkn kayna, insanlk (humanity) veya insann ahlaki doasdr.307 Dolaysyla insan haklar dorudan doruya insan kiiliini ve onurunu koruyan, btn insanlar iin geerli olan haklardr.308 nsan haklarnn geerliliklerini stn bir ahlaki ilkeden ald, bireylerin sadece insan olmak itibariyle sahip olduklar en stn ahlaki hak olduu dncesi, birey merkezli, bireyi kendi bana deer olarak ele alan aydnlanma dncesinin rn bir paradigmaya dayanmaktadr.309 Kiinin doal hukuktan kaynakl siyasal iktidara kar korunmas gereken zgrlk ve haklarnn olduu fikrine liberal Jeremy Bentham, sosyalist Karl Marx, muhafazakar Edmund Burke gibi deiik dnce akmlarna mensup yazarlar tarafndan yaplan eletiriler, insan haklar kavram savunucular tarafndan, Kantn insana ara olarak deil, ama olarak davranlmasn emreden kategorik buyruu esas alnarak savuturulmaya allmtr.310 Kavramn savunucularna gre insan haklar iddialar esas itibariyle extralegal yani

305 http://www.deltur.cec.eu.int. 306 DONNELY, s. 22. 307 DONNELY, s. 27. 308 ERDOAN, M., Demokrasi Laiklik Resmi deoloji, 2. Bas.(geniletilmi), Liberte yay., Ankara 2000, s.31. 309 ARSLAN, Anayasa, s.25. 310 Age, s.25.

57 hukukun dndadr.311 nk, insan haklar pozitif hukuk tarafndan tannm olsun ya da olmasn, belli bir tarihsel aamada insanlarn sahip olmalar gerekli saylan tm hak ve zgrlkleri kapsar.312 Tanre gre insan haklar kavram, varolan ya da yazl hukukun tand haklarla olduu kadar, olmas gereken evrensel olanla da ilgisi olan, insanln ulat gelimenin
313

her

aamasnda

btn

insanlara

tannmas

gereken

hak

ve

zgrlklerdir.

Bireyin sahip olduu haklarn her hangi bir yer veya zamanda inkar ve ihmal edilmesi, bireye kendi bana bir ama olarak deil, bakas iin bir ara olarak kullanlmas sonucunu douracaktr.314 O nedenle nsan haklarna hayat iin deil, fakat onurlu hayat iin ihtiya duyulmaktadr.315 Bir gre gre hukukun kiilere tand yetkiler niteliklerine gre zel haklar, kamu haklar, temel haklar olarak ayrlabilir.316 Literatrde insan haklar deyimi yerine temel haklar kavramn kullanan yazarlara rastlanmaktadr. Ancak bu iki kavramn aynlndan bahsetmek ok isabetli deildir. Hak hukukun kiilere tand yetki olma ynyle bir taraftan hukukun koruduu bir kar anlatrken, dier taraftan sahibine yararlanma yetkisi verir. nsan haklar temel haklar kavramlar arasndaki anlam farkna deinen Mmtaz Soysal, temel haklar, Trkiye Cumhuriyetince benimsenen ayrntlaryla dzenlenen, belirli bir gvenceye kavuturulan haklar.. olarak aklarken, insan haklar deyiminin bu temel haklar da iine alacak biimde fakat onlarn zerinde ve tesinde genel bir felsefeyi, insan odakl genel bir yaklam ifade ettiini317 belirtmektedir. nsan haklar deyimi yerine Kamu Hrriyetleri kavramn tercih eden Kapaniye gre ise, insan haklar deyiminden, daha ok olandan ok olmas gereken haklar listesi, platonik bildirilere geen bir ulalacak hedefler program kavram ile anayasalarda dzenlenen ve gvence kastedilmektedir.318 Ksaca genel eilime gre insan haklar olmas gereken ve evrensellik boyutu olan bir ideali; temel haklar pozitif hukuk tarafndan tannan ve gvence altna alnan haklar, ortaya anlalrken, temel haklar alnan insan haklar altna

311 DONNELY, s. 24. 312 TANR, Trkiyenin, s.14. 313 Age, s.14. 314 ARSLAN, Anayasa, s.25. 315 DONNELY, s. 27 . 316 EREN, s.11. 317 SOYSAL, s.189. 318 KAPAN , , s.14.

58 konan bir realiteyi, ifade etmektedir.319 Realite her zaman ideal olan aradna gre insan haklar, yrrlkteki hukuk sistemlerinin iyiletirmesi konusunda l alnacak bir mihenk ta, aktel hukuk dzenlerinin deer ls320 olarak grlebilir. Ksaca insan haklar iddialarnn esas amacnn mevcut hukuki uygulama ve kurumlarn deitirilmesi olmas321 sebebiyle kavram en geni anlamyla siyasal meruluun bir ltdr.322 2.1.3 zgrlk Kavram nsan haklar literatrnde zgrlk kavram ve kavramn insan haklaryla ilikisi ska tartma konusu olmutur. Kaboluna gre zgrlk fiili bir durumu ifade eder; kii karar verme, yapma veya yapmama iradesine sahip olduu lde zgrdr.323 zgrln bir eyi yapma veya yapmama serbestisi olduunu dnen Tanr ise kamu otoritesinin dayataca buyruklarn tutsa olmamaya vurgu yapmaktadr.324 zgrln insanlk durumunun ayrlmaz bir paras olduunu dnen Erdoan zgrln znn; engellenmeme, kstlanmama ve zorlamalara maruz kalmama olduunu ifade etmektedir. Baka bir deyile zgrlk, kiinin yapmak veya olmak istedii bir ey konusunda, dardan gelen ve doal olmayan yani insan yaps veya insani mdahale ile deitirilebilir olan herhangi bir engelleme veya kstlama altnda olmamas durumudur.325 Baka bir adan ise zgrlk, herhangi bir harici ve keyfi kstlama altnda bulunmadan seenekler arasnda tercihte bulunabilme kapasitesi olarak tanmlanabilir. Ancak bu tanm alternatif bir tanm deil, kstlanmamlk anlamnda zgrlk kavramnn tamamlaycsdr.326 Yazara gre zgrlk kiinin ahlaki doasn gerekletirmek zere tercih yapmasyla kendini gstermekte; bir eylem potansiyeli olmasyla kiinin ahlakiliin ve kiisel zerkliin temelini oluturmaktadr.327 zgrlk tm haklarn ortak kkeni olup, haklar zgrlkleri salamak iin kiilere

319 EREN, s.11. 320 ERDOAN, Demokrasi, s.31. 321 DONNELY, s. 24. 322 Age, s. 25. 323 KABOLU, zgrlkler, s.15. 324 Age, s.13. 325 ERDOAN, M., Sivil zgrlk Olarak Din ve Vicdan zgrl, Demokratik Hukuk Devletinde Din ve Vicdan Hrriyeti, Ensar Neriat, stanbul 2002, s.63. 326 ERDOAN, Dersimiz, s.17. 327 Age., s.33.

59 hukuka tannan meru yetkilerdir. Dolaysyla zgrlk herkese tannm bir insan hakkdr. Bu nedenle zgr olmak bakalarna kar ileri srlebilen haklara sahip olmak anlamna gelmektedir.328 Nitekim 1789 Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirisinde, hakkn cevherinde bir zgrlk sakl olduu, dar vurulmas ya da dardan saldryla karlalmas durumunda zgrln hak biimini ald vurgulanmaktadr. Sonu olarak Belgeden insan haklarnn zgrln aklan da vurulmas olduu sonucu karlabilir.329 nsan haklarn ksaca zgrlk haklar olarak nitelendiren Erdoan da ou insan hakknn, insann ontolojik gereklii olan zgrlkten trediini, temel haklarn zgrln almlar veya onun trevleri olduunu dnmektedir. Dolaysyla kiinin seme zgrln korumaya dnk talepler, insan haklarnn zn oluturmaktadrlar.330 Yukardaki grlerden farkl olarak, Kubal hak ve zgrlk arasnda bir anlam fark olmadn, hak ve zgrln bir gerein iki yn olduklarn savunmaktadr. Ona gre zgrlk bir haktr ve hak ancak zgrlkle gerekletirilebilir.331 Buna karn zgrlk hak ilikisinde aynln olmadn zgrlk herkese tannm bir haktr fakat btn haklar zgrlk deildir cmlesi ile belirten Kabolunun grlerine yeniden dnmekte fayda var: zgrlk bireyin toplum iinde sahip olduu bamszlk alandr. Bu alan toplumsal ve kamusal arasndaki ayrmn snrdr.332 2.1.3.1 Sivil ve Siyasi zgrlkler Siyasi bir program olarak ele alndnda insan haklarnn nihai amac siyasi iktidarn bireyler karsnda zora bavurma olanaklarn azaltmak ve bu yolla kiilerin cebre maruz kalmadan tercihte bulunabilme kapasitelerini arttrmaktr. Tercih zgrlklerinin balca grnmleri olan sivil zgrlkler ise bu zgrlk programnn yani insan haklarnn ekirdeini oluturmaktadr.333 nsan haklar kavramnn felsefi ve siyasal dnceye, siyasal meruluun hakim ilkelerine meydan okuyarak girmesi334 sivil ve siyasal alanda kendini gsterir. Sivil alan her

328 KABOLU, zgrlkler, s.15. 329 AKAD - VURAL D NKOL s. 200. 330 ERDOAN, Demokrasi, s.33. 331 EREN, s.10. 332 KABOLU,zgrlkler, s.15. 333 ERDOAN, Demokrasi, s.34. 334 DONNELY, s.38.

60 bireyin zerklii yaam ve davran tercihini serbeste belirleyecei alan iken siyasal alan katlma haklarnda somutlamaktadr. Donnellyye gre sivil zgrlkler hem vicdan ve inan alann hem de bu zel konularn serbeste ifade edilebilecei bir kamusal alan tanmlamaktadr.335 Erdoana gre de Sivil zgrlkler bar, medeni zgr bir toplumsal varoluun, baka bir ifadeyle sivil toplumun temelini oluturan zgrlklerdir.336 Donnelly bu gr yle ifade etmektedir: Sivil zgrlkler baz etkinlik alanlarn devletin mdahalesinden korur ve onurlu bir hayatn kamusal sylem ve etkinliine girmeyi mmkn klacak olumlu dnce toplanma dernekleme zgrlklerini gerektirdii dncesiyle devlete getirilen olumsuz snrlamalar kapsar.337 Siyasal zgrlk ise kiilerin gvenlii, ruhun huzuru demektir, ynetim yle olmaldr ki, hibir yurtta bir dierinden korkmasn.338 nsanlar zgr ve eit doduuna gre iktidarn emanet edildii kiilerin neyi yapp neyi yapamayaca belirlenmelidir.339 nk iktidar elinde bulunduran onu ktye kullanma eilimindedir ve karsna bir engel kana kadar devam eder.340 Bu nedenle kuvvetler ayrln savunan Montesquieu siyasal zgrln her istenilenin yaplmas deil, yasalarn izin verdiini yapma hakk olduunu dnmektedir.341 2.2 Din zgrl Kavram

nsan haklar ve zgrlkler pozitif hukuk snrlarn taan, hukuka erevelenmi veya gvencelenmi beeri ayrcalklardr.342 Din zgrl ise bir gre gre zgrlklerin asl kalk noktasn olutururken343, baka bir gre gre dnce, kanaat ve vicdan zgrlnn tabi bir sonucu ve tezahrdr.344 Demokrasi ve oulculuk kavramlar da din zgrl ile yakndan ilgilidir. nsan

335 Age., s.44. 336 ERDOAN, Demokrasi, s.34. 337 DONNELY, s.44. 338 AKAD - VURAL D NKOL s. 134. 339 KABOLU,zgrlkler, s.268. 340 AKAD - VURAL D NKOL, s. 134. 341 Age., s. 134. 342 KABOLU,zgrlkler, s.12. 343 ALDIKATI, O., s.46. 344 EREM, F., Ceza Hukuku Bakmndan Vicdan ve Din Hrriyeti, AHFD, C.VIII, S.3-4, 1951, S.67.

61 haklarnn temelinde din zgrlnn yattn savunanlar345 kadar demokrasi ve din zgrlnn birbiriyle balantl kavramlar olduunu, dini hogrnn tesisine ynelik abalarn demokratik toplumlarn ortaya kmasnda itici g rol oynadn ileri srenler346 de vardr. Aslnda din ve vicdan zgrl temelde kiinin vicdani bir kanaate sahip olmas ve bu kanaatin da vurulmas olmak zere insanlk durumunun iki ynyle ilgilidir. Din zgrl kavramnn nsan Haklar Evrensel Beyannamesinde vicdan ve dnce zgrl ile birlikte zikredilmesi, bu kavramlar arasnda yakn bir iliki olduunu ima etse de, gerek vicdan gerekse dnce zgrlnn kapsam din zgrlnn kapsamndan daha genitir. Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin 18. maddesi, Herkes dnce, din ve vicdan zgrlne sahiptir. bu hak, herkesin istedii dine yada inanca sahip veya bunlar benimseme zgrln kapsad gibi, herkesin ister tek tek isterse bakalar ile birlikte toplu olarak, kendi din yada inancn tapnma, uyma ve uygulama veya retme bakmndan, ak yada kapal biimde ortaya koyma zgrln kapsar. Ayrca BM Genel Kurulu din ve inan zgrl ile ilgili olarak Din veya nanca Dayal Her Trl Hogrszlk ve Ayrmcln Kaldrlmas Bildirgesi ile bu konudaki genel prensipleri belirlemitir. Bildirgenin 6. maddesi u ekilde dzenlenmitir: Madde-6. Bu Bildirgenin 1. Maddesi uyarnca ve 1. Maddesinin 3. Fkras hkmleri sakl kalmak zere, dnce, vicdan, din ya da inan zgrl hakk dierlerinin yan sra, a) Bir din ya da inancn gerekleri uyarnca ibadet ya da toplanma ve bu amala ibadet yerleri kurma ve koruma, b) Uygun yardm ve insancl amal kurumlar kurma ve koruma, c) Bir din ya da inancn tren ya da trenlerine ilikin ara ya da gereleri yeterli lde yapma, edinme ya da kullanma, d) Bu alanlarda ilgili metinleri yazma, yaynlama ve yayma, e) Bir din ya da inanc bu amalara uygun yerlerde retme, f) Bireylerden ve kurumlardan gnll maddi ya da baka yardmlar isteme ya da alma, g) Herhangi bir din ya da inancn gerekimleri ve standartlarnn ngrd uygun liderleri yetitirme, atama, seme ya da yerini alacak olan belirleme, h) Dinin ya da inancn kurallar uyarnca tatil gnlerine uyma ve bayram ve trenleri kutlama,

345 KTEM, A. E., Uluslararas Hukukta nan zgrl, Liberte Yay., Ankara 2002, s. 46. 346 HABERMAS, J., Religious Tolerance-The Pacemaker for Cultural Rights, Philosophy, 79, 2004, s.15.

62 i) Din ve inan konularnda ulusal ve uluslararas dzeylerde bireylerle ve topluluklarla iletiim kurma ve srdrme,zgrlklerini ierir. Avrupa Birlii Temel Haklar Anlamasnn 10. maddesi ise dnce, inan ve din zgrln hibir tereddde yer brakmayacak ekilde yer kalmayacak ekilde dzenlemektedir: Herkes dnce, vicdan ve inan zgrl hakkna sahiptir. Bu hak, tek bana ya da bakalaryla birlikte topluluk halinde ve herkesin nnde veya zel olarak, din ya da inan deitirme zgrlnn yan sra, ibadette, retimde, uygulamada ve trenlerde dinini veya inancn aka ortaya koyma zgrln de ierir.347 2.2.1 Bir Dine inanma ve nanmama zgrl Bir dine inanma ve inanmama zgrl din ve vicdan zgrlnn birinci boyutunu ifade etmektedir. Bireyler bir dine inanp inanmamakta serbesttir baka bir deyile inanma ve/veya inanmama tutumu din ve vicdan zgrlnn korumas altndadr. Dolaysyla din ve vicdan zgrl sadece herhangi bir dinin inananlarn veya dindarlarn deil, ayn zamanda dine ilgisiz veya kaytsz olanlarla, herhangi bir dine inanmayanlar ve tanrtanmazlar da korumaktadr. Din ve vicdan zgrlnn bu boyutu, dini inanc olup olmamasna ya da ayn dini inanca sahip olmakla birlikte farkl mezheplere, dini cemaatlere ve engellemektedir. Ayrca bu korumaya, mensup olunan dini deitirmek ve dinden kmak da girmektedir. Din ve vicdan zgrlnn bu yn nsan Haklar Evrensel Bildirisi, m. 18; Avrupa nsan Haklar szlemesi, m. 9; Sivil ve siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi, m. 24; Avrupa nsan Haklar Yasa Tasars, m. 10/1 gibi balca uluslararas insan haklar belgelerinde aka gvence altna alnmtr. 2.2.2 Dinin Gereklerini Yerine Getirme zgrl Dinin gereklerini yerine getirme zgrl, inananlarn bireysel hayatlarnda ve toplumsal ilikilerinde dini inanlarnn gerektirdii ekilde davranma zgrlklerini iermektedir. nk din ve vicdan zgrl sadece bireylerin inanlarn ve vicdani kanaatlerini gvence altna almakla gereklemi olmaz. Din srf bir inantan ibaret deildir.
347

kiliselere mensup

olunmasna veya bamsz dindarlar olunmasna gre insanlar arasnda ayrm yaplmasn

Avrupa in Bir Anayasa Oluturan Antlama Tasla, Avrupa Konvansiyonu, 2003, s. 59.

63 Din, ayn zamanda ameli bir hayat yolu; emirler yasaklar ihtiva eden ilahi bir kanundur. Dindar olan bir kimsenin bu yolda yrmesi ve bu kanunun emirlerini yerine getirmesi, yasak ettii fiil ve hareketlerden kanmas, hlasa dindarln gereini yapmas lazmdr.348 Dinin gerektirdii bireysel ve toplu ibadetler ve dini ayinler, yine dinin inanan kiiye ykledii bireysel ve toplum hayatyla ilgili devler bu zgrln konusunu oluturmaktadr. badet Tanrya kulluk etmek, kutsala yaklamak ve yaknlamak iin yaplmakta olan dini eylemlerdir.349 badet zgrl din zgrlnn doal bir uzants olarak, konviksiyonu ortaya koyma hakkn anlatmaktadr. Birey tek bana veya toplu halde, zel veya kamusal yaamda ibadet ve ayinler yoluyla inanc dorultusunda hareket etme serbestliine sahiptir.350 Bu zgrlk 1948 tarihli Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Beyannamesi 18. madde 1. fkrada kiinin dinini ve inancn tek bana veya dier insanlarla birlikte cemaat halinde, alenen veya gizli renme, uygulama, ibadet ve ritelleri yerine getirmek suretiyle yaama zgrl cmlesi ile yer almaktadr. Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Beyannamesindeki bu ibare 1950 tarihli Avrupa nsan Temel Hak ve zgrlkleri Szlemesinde, 1966 tarihli Uluslararas Medeni ve Siyasi Haklar Paktnda (m. 18) ve ileride kacak Avrupa Anayasasnda yer alacak Avrupa Temel Haklar Bildirgesinde (m. 10) tekrarlanmaktadr. Fakat ayn zgrle hem Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirisinde, hem Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Beyannamesinde (m. 10/ 2) hem de Uluslararas Medeni ve Siyasi Haklar Paktnda (m. 18/3) birok snrlama getirilmektedir (m. 29). 2.2.3 Dini Tebli ve Telkin Etme zgrl Tm dinler en stn inan sistemi olma iddiasna sahiptirler ve inananlara tebli etme grevi yklerler. Ancak din ve vicdan zgrlnn unsurlarndan olan kiinin dini inancn yaymak zere bakalarna tebli ve telkinde bulunabilmesi, dini bir referanstan deil, zgrln doasndan kaynaklanmamaktadr. Herhangi bir dini inancn yaylmas amacyla yrtlen propaganda faaliyetlerinin yasaklanmas veya cezai meyyideye balanmas din ve vicdan zgrlne aykrdr. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi 9. madde ile ilgili ilk verdii

348 KUZU, B., Din-Vicdan Hrriyeti ve Trkiye'de Laiklik Anlay, Demokratik Hukuk Devletinde Din ve Vicdan Hrriyeti, Ensar Neriat, stanbul 2002. 349 TAPLAMACIOLU, s.285. 350 KABOLU,zgrlkler, s.367.

64 kararda dini telkinin ikna etme hakkn da kapsadn belirtmitir.351 2.2.4 Dini Eitim ve retim zgrl Evrensel Bildiri bata olmak zere btn uluslararas hukuk belgelerinde din ve vicdan zgrlnn "retim" hakkn da ierdii hkm altna alnmtr. retim zgrl, kamu okullar yannda, dini arlkl olanlar da dahil olmak zere her trl zel eitim kurumunun kurulup iletilmesinin serbest olmasn gerektirir. Nitekim, 1966 tarihli Birlemi Milletler Siyasal Haklara likin Uluslararas Szlemesi 18. maddesinin son fkras ile ebeveynlerin ocuklarnn din ve ahlak eitimini kendi inanlar dorultusunda grmelerini salama zgrlne, taraf devletlerin sayg gstermeleri ykmll getirilmitir: Bu szlemeye taraf devletler, anne-babalar ile mmknse vasilerin, kendi inanlarna uygun biimde, ocuklarna din ve ahlak eitimi verilmesini isteme zgrlne riayet etmeyi taahht ederler. Ayn konu ktisadi, Toplumsal ve Kltrel haklar Uluslararas Szlemesinin 13. maddesinde de yer almakta, akid devletlere, ebeveyn veya kanuni temsilcilerin devlete kurulanlar dnda okul seme zgrlklerine sayg gstermeleri ykmll getirilmektedir. UNESCO bnyesinde imzalanan Eitimde Ayrmcla Kar Szlemenin 2. maddesi de eer artlar gerektiriyorsa dil ve din gerekesi ile ayr eitim sistem ve kurumlarnn kurulmasnn ayrmclk saylmayacan ifade eder. Son olarak Avrupa nsan Haklar Szlemesi'ne Ek 1 Nolu Protokoln 2. maddesi, ana-babalarn kendi dini ve felsefi inanlarna uygun bir eitim ve retim salama hakkn gvence altna almaktadr: "Hi kimse eitim hakkndan yoksun braklamaz Devlet, eitim ve retim alannda yklenecei grevlerin yerine getirilmesinde, ana ve babann bu eitim ve retimin kendi dini ve felsefi inanlarna gre yaplmasn salama haklarna sayg gsterir."352 2.3 Anayasal Adan Din ve Vicdan Hrriyeti

1961 anayasasnn 2. maddesi aralarnda din ve vicdan hrriyetinin de bulunduu insan haklarn kapsar: Vicdan ve Din Hrriyeti baln tayan 19. madde ise Herkes vicdan ve dini inan ve kanaat hrriyetine sahiptir. Kamu dzenine veya genel ahlaka veya bu amala karlan kanunlara aykr olmayan ibadetler, dini ayin ve trenler serbesttir. Kimse
351 ARSLAN, Anayasa, s.112. 352 Avrupa nsan Haklar Szlemesi Protokol 1, Madde 2.

65 ibadete, dini ayin ve trenlere katlmaya, dini inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz. Kimse dini inan ve kanaatlerinden dolay knanamaz. ifadesini iermektedir. 1982 Anayasas ise din ve vicdan zgrln laiklik ilkesinin vazgeilmez unsuru olarak grm ve dnce zgrlnden nce dzenlemitir. Anayasada bu zgrln ncelikli olarak yer almasnn nedeni, laikliin dier zgrlklerin dl yata olarak kabul edilen dnce zgrlnn de temeli zemini olduunu vurgulamak iindir.353 Baka bir deyile, dncenin zgr olabilmesi iin ncelikle vicdanlarn zgr olmas gerektii dncesi bu bakn kaynan oluturmaktadr. Din ve vicdan zgrl hakknn salad somut gvence, devletin dini-vicdani inanlar veya kanaatleri nedeniyle bireyleri herhangi bir ekilde knamaya, hak mahrumiyetine ve ayrmc muameleye maruz brakamamas ve inancn deitirmek iin bask yapamamasdr. Anayasal alanda din zgrlnn kapsam din eitlii, ibadet, eitim ve propaganday kapsarken; zgrln yasak blgesini ktye kullanlmas oluturur.354 2.3.1 Dini Eitlik T.C. Anayasasnn "Kanun nnde eitlik" balkl 10. maddesine gre: "Herkes, dil, rk, renk, cinsiyet, siyasi dnce, felsefi inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir. Bylece Anayasa din asndan yurttalar arasnda bir ayrm olamayacan hkme balam, maddenin devamnda, Devlet organlar ve idare makamlar btn ilemlerinde kanun nnde eitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadrlar cmlesiyle devletin dini eitlik karsndaki konumu belirlenmi olmaktadr. Dini eitlik ilkesi Anayasa Mahkemesi kararnda yle yorumlanmaktadr: yasalarda devlete kabul edilen din, kabul edilmeyen din ayrm bulunmamaktadr. Hi kimse bakasnn inancna ya da inanszlna karmamaktadr.355 Dier yandan Dantayn E. 1993/73 sayl kararnn kar oy gerekesinde u ifadelere yer verilmitir: laik devlet kavram devletin dinler arasnda yanszln ve btn dinsel inanlar edeerde grmesini gerektirir. Anayasann 10 uncu maddesine gre, eit uygulamay konu yaplmas zorunludur. Eit uygulama zorunluluu, her dinsel inancn beenilsin beenilmesin, benimsensin benimsenmesin, Anayasann 24 nc maddesinde yer alan din ve vicdan

353 YZBAIOLU, s. 171. 354 TAPLAMACIOLU, s.282-283. 355 AMK., E.1995/17, K. 1995/16, k.t.21.06.1995.

66 hrriyetinin yaratt haklardan yararlanmasn zorunlu klar.356 2.3.2 Dini nan veya Vicdani Kanaate Sahip Olma ve Deitirme T.C. Anayasasnn Din ve Vicdan Hrriyeti balkl 24. maddesinin 1. fkrasna gre: Herkes, vicdan, dini inan ve kanaat hrriyetine sahiptir. Baz yazarlara gre dini inan, dnce ve kanaat, din zgrlnn subjektif yn iken, ibadet, tekilat, propaganda ve retim ilkenin objektif ynn oluturmaktadr.357 Din ve vicdan zgrl olaanst hal ve skynetim durumunda dahi anayasal koruma altna alnmtr. Anayasann 15. maddesinin 2. fkrasnda sava, seferberlik, olaanst hal ve skynetim durumlarnda dahi kimse din, vicdan, dnce ve kanaatleri aklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolay sulanamaz. Bylece din ve vicdan zgrlnn dokunulmaz, ekirdek alanl haklardan olduu ortaya konmaktadr. 2.3.3 Din veya nanc Aa Vurma Biimleri ve Snrlar Anayasada din veya inanc aa vurma biimleri 24. maddede yle saylmtr: vicdan, dini inan ve kanaat, ibadet, dini ayin ve trenlere katlma dini eitim ve retim Dantayn 1992/3226 Esas sayl kararnda Trkiye Cumhuriyetinin kabul etmi olduu laiklik ilkesinin balca koruyucu arac, kiilere salanm olan din ve inan zgrldr Anayasann 24. maddesi ile herkes iin dini inan ve kanaat hrriyetini tanm ve bu hrriyetin alt blmleri saylabilecek ibadet, dini ayin ve tren yapma; bu gibi ilere katlmama; dini inan ve kanaatlerini aklamama ya da korkusuz ve cezasz aklama hrriyetlerini de gvence altna almtr358 denmitir. Dini inanc aa vurma biimleri A HS 9. madde hkmnn 1. fkrasnda dzenlenmitir. Szlemenin Franszca ve ngilizce metinlerinde aa vurma biimleri yani izhar ekilleri yle belirtilmektedir; ibadet (par le culte/in worship), retim (lenseignement/teaching), uygulama veya ayin icras (les pratiques/practise), yerine getirme veya kural niteliindeki hareketlerin yaplmas (laccomplissement des rites/observance)359 Bununla birlikte resmi Trke metinde izhar ekilleri, ibadet ayin retim olarak belirtilmektedir.

356 D DDGK., E. 1993/73, K. 1994/310, k.t. 10.06.1994. 357 TAPLAMACIOLU, s.284 . 358 D10.DK., E. 1992/3226, K. 1995/4872, k.t. 25.10.1995 . 359 GLCKL-GZBYK, s.352.

67 2.3.3.1 Dini Eitim ve retim Anayasann 24. maddesi 4. fkrasna gre, Din ve ahlak eitim ve retimi Devletin gzetim ve denetimi altnda yaplr. Din kltr ve ahlak retimi ilk ve ortaretim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda yer alr. Bunun dndaki din eitim ve retimi ancak, kiilerin kendi isteine, kklerin de kanuni temsilcisinin talebine baldr. Din zgrl kavramnn vazgeilmez bir unsuru olan dini eitim ve retimin, 1982 Anayasasnda zorunlu hale getirilmesi laiklik ilkesi asndan youn tartmalara yol amtr. Ancak Tanre gre 1982ye kadar din dersleri zaten fiilen zorunludur. Anayasa sadece bu samimiyetsizlii ortadan kaldracak dzenlemeyi getirmitir.360. Nitekim Dantay 8. Daire 1971/1678 esas sayl kararnda sene arka arkaya din dersine devam ettii halde velisi yazl veya szl olarak buna itiraz ettiini iddia etmediine gre zmnen olunun bu dersi okumasna muvafakat etmi saylr. Yine ayn kararda ..din dersinin, semeli ve uygulamal bir ders olmad, ancak derse girmeyi kabul edenler iin zorunlu, fakat girip girmeme konusunda renci velisinin ihtiyarna braklan bir ders olduu..361 belirtilmitir. Dier bir gre gre ise Anayasaya bu fkrann eklenme nedeni, 1980 darbesi sonrasnda ynetimin lml slam genleri siyasal sapmalardan koruyacak bir panzehir olarak grmesidir.362 Nitekim din derslerinin zorunlu olmas ilkesi Danma Meclisi Anayasa Komisyonunun deil, Milli Gvenlik Konseyinin rndr.363 Ayrca din, darbeyi yapan kadro tarafndan toplumu birletirici bir unsur olarak grlmtr.364 Avrupa nsan Haklar Szlemesi 1 Nolu protokoln 2. maddesine gre, ".. Devlet, eitim ve retim alannda yklenecei grevlerin yerine getirilmesinde, ana ve babann bu eitim ve retimin kendi dini ve felsefi inanlarna gre yaplmasn salama haklarna sayg gsterir."365 Her ne kadar Trkiye 1 Nolu protokol onaylarken bu maddeye ekince koysa366 da protokol ve szleme birlikte yorumlandnda zorunlu din eitiminin din ve vicdan

360 TANR, Trkiyenin, s. 49. 361 D8.DK., E. 1971/1678, K. 1972/2522, k.t. 04.071972. 362 NARLI, N., Trkiyede Laikliin Konumu, Cogito (Laiklik zel Says), S.1, Yap Kredi Yay., stanbul 1994, s.29. 363 KUZU, B., 1982 Anayasasnn Temel Nitelikleri ve Getirdii Yenilikler, 1. Bas., Filiz Kitabevi Yay., stanbul 1990, s. 257. 364 TANR, Trkiyenin, s. 51. 365 KUZU, 1882, s. 779. 366 GLCKL GZBYK, s.435.

68 zgrlne zarar verdii aktr. 367 Erdoana gre devlet okullarnda din eitim-retimi ancak istee bal olarak yaplmas halinde din ve vicdan zgrl ile uyuabilir; kimse kendi dini inancna veya vicdani kanaatine aykr olarak din eitimi almaya zorlanamaz.368 Serbestlik ilkesiyle gerekleen zgrlk, zorunluluk durumunda ortadan kalkmaktadr.369 2.3.3.2 badet Herkes, vicdan, dini inan ve kanaat hrriyetine sahiptir. fadesi ile din ve vicdan zgrln mutlak bir ekilde kabul eden Anayasa, 24. madde 2. fkradaki 14 nc madde hkmlerine aykr olmamak artyla ibadet, dini ayin ve trenler serbesttir ifadesiyle, ibadet zgrlnn, dier hak ve zgrlkler gibi Anayasada belirlenen snrlar iinde kullanlabileceini belirtmitir.370 Anayasa Mahkemesi din zgrlnn kimi kiilerin i aleminden taarak toplumun huzurunu karacak boyutlara ulamasna, kamu dzeninin korunmas ve ilerliinin uyum iinde salanmas dncesi izin vermez. Bu nedenle ngrlen bu snrlama ile, toplumun btn bireylerinin ayn zgrlkten yararlanabilmelerinin ama edinildiinde ve bylece bireylerin bu alandaki zgrlklerinin gvence altna alnmak istendiine kuku edilmemek gerekir.371 badet zgrl ayn zamanda hi kimsenin ibadete zorlanamayacan da kapsamaktadr. Anayasa ayn maddenin 3. fkrasnda Kimse, ibadete, dini ayin ve trenlere katlmaya, dini inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz; dini inan ve kanaatlerinden dolay knanamaz ve sulanamaz. demekle zgrln bu ynne vurgu yapmaktadr.

2.3.3.3 Uygulama Din ve vicdan zgrl inanc olduu kadar inanlarn d dnyada ortaya konulmasn izhar ekillerini de kapsamaktadr.372 Ancak dini inanc aa vurma
367 A HMnin konuyla ilgili Kjeldsen, Busk Madsen ve Pedersen / Danimarka karar almann ilerleyen blmlerinde incelenecektir. 368 ERDOAN, s. 68. 369 KABOLU,zgrlkler, s. 369. 370 YZBAIOLU, s. 172. 371 AMK, E.1979/9, K.1979/44, k.t. 27.11.1979. 372 D NKOL VURAL, s.85.

69 biimlerini dzenleyen A HS hkmnn resmi Trke evirisinde, Franszca ve ngilizce asllarnda yer ald halde uygulamaya yer verilmemitir. 373 Burada bir dier sorun da uygulama hareketlerinin din veya inancn emrettii toplumsal davran ierip iermedii konusunda kmaktadr. A HK nceleri uygulama hareketleri kavramn geni yorumlasa da sonradan kavramn bir din ve inancn emir, telkin ve tavsiye ettii tm davranlar iermedii eklinde itihat gelitirmitir. Anayasa Mahkemesininse bu konuda olduka dar bir yorumu benimsedii grlmektedir: Ferdin manevi hayatna ilikin olan dine inan blmnde snrsz bir hrriyet tannm olmakla birlikte, din hrriyetinden doan haklarn bireyin (hayatndan kp) toplum alanna tamas ve toplumun huzurunu ve karlarn tehdit eden eylem ve davranlara dnmesinin, milletin karlarn ve huzurunu korumakla ykml olan Devlete nlenmesi zorunludur. Bu nedenle, din hrriyetinin bu blmnn snrlamalara tabi tutulmak zorunluluk374 Bu konudaki temel snrlama ltn, kamu dzeni ve kamu gvenlii oluturmaktadr. 2.3.3.4 Dini Propaganda Anayasada dini propagandann serbest olduuna dair ak bir hkm yoktur. Ancak din zgrlnn tannmas ve dini inanlarn aklanmasnn serbest braklmasnn, dini propagandann da serbest olmasn beraberinde getirdii dnlmektedir.375 Bununla birlikte Dantay ve Yargtayda Hristiyanlk propagandas konulu pek ok dava grlmtr. Aslnda halen yrrlkte olan Lozan Antlamas dikkate alndnda byle bir sutan bahsetmek anlamszdr. nk 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Antlamas 38. madde 2. fkrada Trkiyede oturan herkes, her inancn, dinin ya da mezhebin, kamu dzeni ve ahlak kurallaryla atmayan gereklerini, ister aka isterse zel olarak, serbeste yerine getirme hakkna sahiptir.376 Buna karn Dantay pek ok kararnda Hristiyanlk propagandas yapt gerekesiyle, kiilere pasaport verilmemesi ilemini hukuka uygun bulmutur. rnein Dantay 10. Daire 1978/5826 Esas sayl kararnda, davacnn eitli tarihlerde Hristiyanlk propagandas yaparken ve bu konuda bror ve kitaplar datrken yakaland , lkemizde faaliyeti yasaklanan Yehova ahitleri adl rgtn dzenledii toplantlara katld gz

373 GLCKL GZBYK, s.352. 374 AMK, E. 1989, K. 1989/12, k.t. 7.3.1989. 375 TAPLAMACIOLU, s.286-287. 376 KUZU, 1882, s.967.

70 nne alndnda, yurt dna kmas sakncal grlerek, yasa hkm uyarnca pasaport verilmemesi suretiyle tesis edilen ilemde hukuka aykr bir husus bulunmamaktadr.377 ifadesi yer almaktadr. Baka bir kararda ise Hristiyanlk propagandas yapt belirlenen yabanc uyruklu kiinin ikamet izni verilmeyip, snr d edilmesinde mevzuata aykrlk olmad378na karar verilmitir. Yargtayn konuyla ilgili kararlarnn ise farkl dorultuda olduu grlmektedir. Ceza Genel Kurulu Hristiyanln deiik bir yorumundan ibaret bulunan Yehova ahitleri inancn paylaanlarn topluluk oluturmalarnn, toplanp birlikte ibadet etmelerinin, inanlarn retme ve yayma, yani propagandasn yapma eylemlerinin Anayasann 24. maddesinin kapsamna dahil olduuve su tekil etmedii 379 ne karar vermitir. 2.4 Din ve Vicdan zgrlnn Snrlar ve Ktye Kullanlmas

2.4.1 Genel Olarak zgrlklerin Snrlanmas Kapaniye gre snrsz ve mutlak hrriyet kavram toplum ve devlet hayat iinde yer alamamakta, devletin ve toplumun var olabilmesi, srekliliinin salanmas iin zgrlklerin snrlandrlmas kanlmaz bir zorunluluk olarak gzkmektedir380. Ancak, demokratik bir toplumda, temel hak ve zgrlkler snrlandrlsa bile, bu snrlandrma, snrsz keyfi bir ekilde olmamal ve temel hak ve zgrlkler btnyle yok edilmemeli, snrlandrmann da snrlar olmaldr. 1789 Bildirgesinden beri kabul edilmi bir prensibe gre, temel hak ve zgrlkler ancak yasama organ tarafndan kanunla381, ayrca keyfi olarak, zevk iin deil, ancak kamu dzeninin, genel saln, genel asayiin korumas gibi belli sebeplere dayanlarak snrlanabilir. Bu snrlama kanunla yaplsa ve kamu yararn amalasa dahi, temel hak ve hrriyetin snrlandrlmasnda bavurulan ara, ulalmak istenen amala lsz bir oran iinde bulunmamal382, snrlama, anayasaya aykr olmamaldr. nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin 29. maddesi ikinci fkrasnda temel hak ve

377 D12.DK., E. 1978/5826, K.1980/4070, k.t.25.22.1980. 378 D10.DK., E. 1993/3535, K.1995/4616, k.t.19.10.1995. 379 YCGGK, E. 1985/9-596, K. 1986/293, k.t.26.05.1986. 380 KAPAN , s.228. 381 ZBUDUN, s.103; KAPAN , s.230. -232. 382 MET N, Y., lllk lkesi: Karlatrmal Bir Anayasa Hukuku ncelemesi, Sekin Yay., Ankara 2002.

71 zgrlklerin genel snrlama nedenleri yle saylmaktadr: Herkes haklarn ve zgrlklerini kullanrken, bakalarnn hak ve zgrlklerinin gerei gibi tannmasn ve bunlara sayg gsterilmesini salamak ve demokratik bir toplumda genel ahlakn kamu dzeninin ve genel refahn meru gereklerini karlamak iin sadece hukuk tarafndan belirlenmi snrlamalara tabidir. Her hak ve hrriyetin, Anayasada belirtilmemi olsa bile, o hrriyetin niteliinden doan, yani eyann tabiatnda mevcut olan, objektif snrlar mevcuttur.383 Ayrca baz temel hak ve zgrlkler bizzat anayasalar tarafndan, daha tannrken snrlandrlm olup ayrca kanunla snrlandrlmalarna gerek yoktur. Bu ekilde objektif veya Anayasal snrlarn varl durumunda temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmasndan deil, snrllndan bahsedilir. Bu snrlar aslnda temel haklara ait olan nesnel snrlardr. Ancak anayasalarn ideolojik, otoriter niteliine gre bu snrlar yeterli gelmemekte, anayasalar kendileri soyut ya da somut nitelikte snrlar ve yasaklar koymaktadrlar. Anayasalarn hak ve zgrlklerin etrafnda dorudan doruya ya da dolayl olarak izdii snrlar dahilinde kalan zgrlk alan, anayasal korumadan yararland iin, anayasal snrlar haklarn garanti snrn belirlemektedirler. Anayasalarn otorite hrriyet ikileminde ald konum buradan baklarak deerlendirilebilir. Gemalmaz, haklarn snrlandrlmasnda kullanlmas gerekli ltleri yle sralamaktadr: bakalarnn hak ve zgrlklerinin tannmas ve sayg gsterilmesi, bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas, bakalarnn hretine sayg gsterilmesi, genel ahlak, kamu dzeni, genel refah, kamu yarar, genel gvenlik ya da kamu gvenlii, ulusal gvenlik, genel salk ya da kamu sal, zel yaamn korunmas, ocuklarn karlarnn korunmas, adaletin gerei, lke btnlnn korunmas ya da yarar, suun nlenmesi, gizli bilginin aa kmasnn nlenmesi, lkenin ekonomik refahnn yarar, vergilerin ya da dier itirak ve cezalarn denmesinin gvence altna alnmas, kamu hizmeti nedeni, hukukun ve dzenin korunmas, yargnn yetke ve yanszlnn devam.384 2.4.2 2001 Anayasa Deiikliinden nce 1982 Anayasasnda zgrlklerin Snrlanmas 1982 Anayasas zgrlk otorite ikileminde otoriteden yana tercih kulland ve

383 ZBUDUN, s.103. 384 GEMALMAZ, Ulusalst, s. 755.

72 zgrlk olmad gerekesiyle eletirilmektedir.385 Bu tercih 1982 Anayasasn hazrlayan Anayasa Komisyonu Bakan Orhan Aldkat tarafndan 25 Nisan 1986 gn Anayasa Mahkemesi tarafndan dzenlenen Anayasa Yargs Sempozyumunda yle gerekelendirilmitir: imdi... beni asl zen tenkit, devletin ferdin zerine kartlddr... Anayasamzda hibir ekilde byle bir dnceyi, byle bir dnya grn gerekletirmek yolunu semedik, dnmedik dahi. Kendilerine unu hatrlatmak isterim ki, gerekte 12 Eyllden evvel devlet otoritesi zayflamt; devlet gcn yitirmiti. Biz, bir devletin haiz olmas gereken otoriteyi, bir devletin haiz olmas gereken gc yeniden tesis etmek istedik. Yoksa, devlete birtakm yetkiler vererek ferdin zerine karmak istemedik... Bunu da Anayasann 5 inci maddesinde gayet ak bir ekilde devletin temel ama ve grevleri blmnde belirttik. Anlatmak istedik ki..., bu devletin grevleri vardr. Bu devletin grevleri arasnda neler vardr; kiilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluunu salamak. Devlet ferdin hizmetindedir. Burada kiinin temel hak ve hrriyetlerini devletten de ne koyuyoruz 386 1982 Anayasasnda temel hak ve zgrlklerin snrlanmas belli bir temel hak ve hrriyetin koruduu alana dardan girilmesi ve bu alann daraltlmas eklinde olmaktadr. Anayasa hak ve zgrlkleri snrlama yetkisini sadece kanun koyucuya tanmtr. Kanun koyucu bu snrlamay ancak, genel veya zel sebeplere dayanarak, kanunla yapabilecektir. Bu nedenle belli bir temel hak ve zgrln snrlanmas kurucu nitelikte olmakta, snrlamayla temel hak ve zgrln alan, snrlama ncesine gre daralmaktadr387. 1982 Anayasas temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmasn olaan ve olaanst dnemlerde iki ayr sisteme balamtr. Olaan dnemlerde temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmas sistemi Anayasann 13. maddesinde dzenlenirken, olaanst hallerde temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmas Anayasann 15. maddesinde dzenlenmitir. Bu nedenle 1982 Anayasasna gre temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmas sistemini olaan ve olaanst dnem olmak zere ikiye ayrarak incelemek uygun olacaktr. 2.4.2.1 1982 Anayasasnda Olaan Dnemlerde zgrlklerin Snrlandrlmas 2001 deiikliinden nce1982 Anayasas olaan dnemlerde temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmasn 13. maddede dzenlemiti: Temel hak ve hrriyetler, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, milli egemenliinin, Cumhuriyetin,
385 SOYSAL, s.126-135; TANR, ki Anayasa, s.197. 386 ALDIKATI, s.53. 387 SALAM, F., Temel Haklarn Snrlanmas ve z, ASBF Yay., Ankara 1982, s.33.

73 milli gvenliin, kamu dzeninin, genel asayiin, kamu yararnn, genel ahlakn ve genel saln korunmas amac ile ve ayrca Anayasann ilgili maddelerinde ngrlen zel sebeplerle, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak kanunla snrlanabilir. Temel hak ve hrriyetlerle ilgili genel ve zel snrlamalar demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olamaz ve ngrldkleri ama dnda kullanlamaz. Bu maddede yer alan genel snrlama sebepleri temel hak ve hrriyetlerin tm iin geerlidir. Madde metninden temel hak ve zgrlkleri snrlamann kanunla yaplmas, Anayasann szne ve ruhuna uygun olmas, genel snrlama sebeplerine veya anayasann ilgili maddesinde ngrlen zel sebeplere dayanmas, demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olmamas, ngrld ama dnda kullanlmamas gibi artlara balandn anlalmaktadr. 2.4.2.2 Snrlama Kanunla Yaplmaldr Demokratik hukuk devletlerinde temel hak ve zgrlklerin ancak yasama organ tarafndan kanunla snrlanabilir388. Kapaniye gre iktidarn kaynann halkta olduu demokratik devlette, temel hak ve zgrlkleri snrlama yetkisinin halk temsil eden parlamentoya tannmas, yerinde bir uygulamadr. Snrlamann herkes iin geerli genel kurallar koyan kanun ile yaplmas snrlamann objektifliini salanm ve belli kiilerin hedef tutmas ihtimalini nlenmi olacaktr.389 Ayrca kanunun yasama organnda ak grme ve tartma usulleri ile hazrlanmas, snrlandrmann kamu oyu denetimi altnda olmasn salayacaktr. 1982 Anayasas da temel hak ve zgrlklerin ancak kanunla snrlanabilecei prensibini 13. maddesinin birinci fkrasnda kabul etmektedir: temel hak ve hrriyetler... kanunla snrlanabilir. Buradan kan sonu temel hak ve zgrlklerin kanun hkmnde kararnameyle, tzkle, ynetmelikle veya dier idari ilemler ile snrlanamayaca, yasama organ dnda bir organn bu alana mdahale edemeyeceidir. Anayasa Mahkemesi bir kararnda maddedeki kanun kelimesinden ekli ve organik anlamda kanunu anladn u ekilde ifade etmektedir: 13. maddenin birinci fkrasnda kanunla denilmek suretiyle temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmasnn mnhasran yasama tasarrufuyla mmkn olabileceine

388 KAPAN , s.230. 389 Age, s.231.

74 iaret edilmitir390. 2.4.2.3 Snrlama Genel veya zel Sebeplere Dayanmaldr Temel hak ve zgrlklerin kanun koyucu tarafndan ve ancak kanunla snrlanabilmesinin yeterli gvenceyi oluturamayabilecei ihtimali, genellikle snrlama sebeplerinin anayasalarca nceden belirlenmesi ilkesini ortaya karmtr. Bu ilkenin yansmasn 2001 deiikliinden nce 1982 Anayasasnn 13. maddesinin birinci fkrasnda bulmak mmkndr: temel hak ve hrriyetler, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, milli egemenliinin, Cumhuriyetin, milli gvenliin, kamu dzeninin, genel asayiin, kamu yararnn, genel ahlakn ve genel saln korunmas amac ile ve ayrca Anayasann ilgili maddelerinde ngrlen zel sebeplerle... snrlanabilir. Maddenin metninden de anlalaca zere Anayasa, birinci fkrada saylan genel snrlama sebepleri ve Anayasann ilgili maddesinde dzenlenen zel snrlama sebepleri olmak zere iki tr snrlama sebebi ngrmektedir. 2.4.2.4 Genel Snrlama Sebepleri 03.10.2001 tarihli Anayasa deiiklii ile kaldrlan genel snrlandrma sebepleri temel hak ve zgrlklerin tm iin geerli olan snrlama sebepleri idi. Anayasann 13. maddesinin son fkrasnda bu durum yle ifade edilmekteydi: bu maddede yer alan genel snrlama sebepleri temel hak ve hrriyetlerin tm iin geerlidir. Ayrca maddenin gerekesinde bu cmle yle aklanmaktayd: Hak ve hrriyetlerin snrlandrlmasn hkm altna alan genel maddenin birinci fkrasnda nce btn hak ve haklar iin geerli yani genel nitelikte olan snrlama nedenleri gsterilmitir... Bu nedenlerden herhangi birisi tek bana yahut birka bir arada, belli bir hak ve hrriyetin snrlanmasna meru gereke tekil eder. Daha nce de belirtildii gibi genel nitelikteki bu snrlama nedenlerinin belli bir hak ve hrriyet konusunda uygulanabilmesi iin, o hak ve hrriyete ait zel maddede ayrca ngrlm olmas yani aka kendisinden sz edilmi bulunmas gerekmez391. Bu bak as Anayasa Mahkemesinin farkl kararlarnda da ifadesini bulmaktadr: Genel nitelikteki bu snrlama nedenlerinin herhangi bir hak ve hrriyet konusunda uygulanabilmesi, o hak ve zgrle ait maddede ayrca ngrlm olmas gibi bir koula

390 AMK, E.1985/21, K.1986/23, k.t. 06.09.1986. 391 AKAD, M. -D NKOL, A., 1982 Anayasas: Madde gerekeleri ve Maddelerle lgili Anayasa Mahkemesi Kararlar, Alkm Yay., stanbul 1998, s.71.

75 bal deildir. Maddede o hak ve hrriyet iin hibir snrlama nedeni gsterilmemi olmas o hak ve hrriyetin hibir nedenle snrlanamayaca anlamna da gelmez392. Btn hak ve zgrlkler iin geerli genel nitelikte olan snrlama nedenleri Anayasann 13. maddesinde yer almaktadr. Bu nedenlerden herhangi birisi tek bana yahut birka bir arada belli bir hak ve zgrln snrlandrlmasna hakl gereke tekil eder393. Anayasann 13. maddesinin deiiklikten nceki halini incelediimizde devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl, milli egemenlik, Cumhuriyet, milli gvenlik, kamu dzeni, genel asayi, kamu yarar, genel ahlak ve genel salk olmak zere dokuz adet genel snrlama sebebinin yer aldn gryoruz. 2.4.2.5 zel Snrlama Sebepleri Deiiklikten nceki 13. maddenin birinci fkrasna gre, temel hak ve hrriyetler... ayrca Anayasann ilgili maddelerinde ngrlen zel sebeplerle... snrlanabilir. fadeden anlalan tm hak ve zgrlkler iin geerli olan genel snrlama sebeplerinin yan sra kanun koyucunun baz temel hak ve zgrlkler iin sadece ilgili olduklar hak ve zgrlkleri snrlayabilecek zel sebepler ngrebilmesidir. Bu durumda eer bir maddede zel snrlama sebepleri ngrlm ise, o maddedeki temel hak ve hrriyet, hem 13. maddenin birinci fkrasnda ngrlen genel snrlama sebepleri ile hem de o madde de ngrlen zel snrlama sebepleri ile snrlandrlabilecektir. rnein Anayasann 23. maddesine gre, yerleme hrriyeti hem genel salk genel sebebiyle hem de salkl ve dzenli kentlemeyi gerekletirmek zel sebebi ile kanunla snrlanabilecektir. Anayasa Mahkemesinin bir kararnda zel snrlama nedenlerine rnekler verilmitir: Anayasann kimi haklar ve zgrlklerle ilgili zel maddelerinde de bu genel snrlama nedenlerine ek olarak zel snrlama nedenlerine yer verilmitir. rnein dnceyi aklama ve yayma hrriyeti ile ilgili olarak 26. maddede sularn nlenmesi, meslek srrnn korunmas, yarglama grevinin amacna uygun biimde yerine getirilmesi maksadyla yaplan snrlamalar zel snrlama sebeplerinden bazlarna tipik birer rnek tekil ederler. Belli bir hak ve zgrln bu genel ve zel snrlama nedenlerinden biri ya da birka ile snrlandrlabilmesi mmkn bulunmaktadr 394.

392 AMK, E.1985/21, K.1986/23, k.t. 06.09.1986. 393 AMK., E.1985/8 ,K. 1986/27, k.t. 26.11.1986. 394 AMK, E.1985/21, K.1986/23, k.t. 06.09.1986.

76 2.4.2.6 1982 Anayasasnda Olaanst Dnemlerde zgrlklerin

Snrlandrlmas Olaanst hal rejimlerinde temel hak ve hrriyetlerin snrlandrlmas sistemi Anayasann 15. maddesinde belirtilmitir: Sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hallerde, milletleraras hukuktan doan ykmllkler ihll edilmemek kaydyla, durumun gerektirdii lde temel hak ve hrriyetlerin kullanlmas ksmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar iin Anayasada ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir. (Deiik: 7.5.2004-5170/2 md.) Birinci fkrada belirlenen durumlarda da, sava hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen lmler dnda, kiinin yaama hakkna, madd ve manev varlnn btnlne dokunulamaz; kimse din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolay sulanamaz; su ve cezalar gemie yrtlemez; sululuu mahkeme karar ile saptanncaya kadar kimse sulu saylamaz. Maddeden de aka anlald gibi, 1982 Anayasas, olaanst dnemlerde temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmas bakmndan 13. maddenin dnda ve tesinde bir snrlandrma sistemi ngrmtr. Buna gre olaanst dnemlerde, temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmasnda 15. madde uygulanacak, Anayasann dier maddelerinde belirtilen gvenceler geerli olmayacaktr. Bu durum Anayasa Mahkemesinin kararnda yle ifade edilmektedir: Anayasa genel olarak temel hak ve hrriyetlerin snrlandrlmasn 13. maddesinde dzenlemitir. Ancak, sava, seferberlik, skynetim ve olaanst hallerde hak ve zgrlklerin snrlandrlmasn ve hatta durdurulmasn zel olarak dzenleyen 15. maddedir.395 Anayasann 15. maddesinde geen durdurma kavram, 13. maddede yer alan snrlama kavramna gre daha genitir. Snrlamadan sonra genellikle temel hak ve zgrlk tamamyla ortadan kalkmamakta, baz kullanm olanaklar yine de devam etmektedir. Durdurma ise belli bir hakkn, belli bir sre iin kullanlmasnn mmkn olmamasdr. Dier bir ifadeyle, durdurma, temel hak ve hrriyetin kullanlmasnn geici olarak ertelenmesi anlamna gelir.396 Anayasann 15. maddesine gre temel hak ve zgrlkler ancak, sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hallerden birinin mevcut olduu durumlarda, Milletleraras hukuktan doan ykmllkler ihlal edilmeden, lllk ilkesine uyularak durdurulabilir. Ancak hibir art ve durumda 15. maddenin ikinci fkrasnda saylan hak ve ilkelerden oluan

395 AMK., E.1990/25, K.1991/1, k.t.10.01.1991. 396 SALAM, 180-181.

77 ekirdek alana dokunulamaz. 1982 Anayasasnn 15. maddesinin ikinci fkrasnda olaanst hallerde, hatta sava halinde bile dokunulamayaca ngrlen bu ekirdek alan Anayasa Mahkemesine gre u hak ve zgrlklerden olumaktadr: a) Sava hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen lmler ile, lm cezalarnn infaz dnda397, kiinin yaama hakkna, madd ve manev varlnn btnlne dokunulamaz; b) Kimse din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz; c) Su ve cezalar gemie yrtlemez; d) Sululuu mahkeme karar ile saptanncaya kadar kimse sulu saylamaz. u durumda olaanst ynetimlerde, milletleraras hukuktan doan ykmllklere aykr olmamak ve lllk ilkesine uyulmak kouluyla, yukarda saylan hak ve zgrlkler, snrlandrlabilecek, hatta bu hak ve zgrlklerin snrlandrlmas ksmen veya tamamen durdurulabilecektir 398 2.4.3 2001 Anayasa Deiikliinden Sonra 1982 Anayasasnda zgrlklerin Snrlanmas 1982 Anayasasnn zgrlk olmadna dair grlerin doktrinde yaygn olarak savunulduu belirtilmiti. zgrln kural, snrlamann istisna olduu liberal anayasaclk geleneine ters den dolaysyla 1982 Anayasasn liberal anayasalclk geleneinden uzaklatran hkmlerin banda 13. madde gelmekteydi399. zellikle maddenin genel snrlama sebeplerini saymas snrlamann kural, zgrln istisna olduuna dair kanlar glendirmekle kalmyor, A HKin De Becker kararnda belirttii Szlemeyi hazrlayanlar tarafndan kabul edilen metot, her bir hak ve hrriyeti ayr bir madde olarak belirtmek ve tanmlamak ve her bir maddeye sz konusu hak ve zgrlklere ilikin, kabul edilebilir zel kayt ve istisnalar ilave etmekten ibarettir anlayna aykrlk tekil ediyordu.400 Bu eksiklikler, Avrupa Birliine giri srecinde, Kopenhag Kriterleri ve Katlm Ortakl Belgesinin gereklerinin yerine getirilmesi ve ulusal hukukun Avrupa Birlii Hukuku ile uyumlulatrlmas amacyla oluturulan Ulusal Program erevesinde giderilmeye alld.

397 2004 Anayasa deiiklii ile lm cezalarnn infaz dnda ibaresi 15. madde metninden karlmtr. Bu nedenle artk ekirdek alann korumasna dahil edilmemelidir.. 398 AMK., E.1990/25, K.1991/1, k.t.10.01.1991. 399 TANR, ki Anayasa, s.135. 400 TANR, B. -YZBAIOLU, N., Trk Anayasa Hukuku, YKY, stanbul 2002, s.137.

78 Ulusal Programn bir paras olarak yaplan kapsaml Anayasa deiikliinde, 3.10.2001 tarihinde kabul edilen 4709 sayl Kanunun 2. maddesi ile Anayasasnn 13 nc maddesi u ekilde deitirilmitir: Temel hak ve hrriyetler, zlerine dokunulmakszn yalnzca Anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla snrlanabilir. Bu snrlamalar, Anayasann szne ve ruhuna, demokratik toplum dzeninin ve laik Cumhuriyetin gereklerine ve lllk ilkesine aykr olamaz. Maddede ilk dikkati eken genel snrlama sebeplerinin tmnn metinden karlarak, yerine her temel hak ve hrriyetin, yalnzca Anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak snrlandrlabilecei ilkesinin konulmasdr. Bylece, katmerli snrlama sistemi terk edilerek, her hak ve zgrln niteliine uygun farkllam kademeli snrlama sistemine geilmi401 olmakta, temel haklarn snrlama sistematiinde kkl bir deiiklik meydana getirilmektedir. Bu bir bakma 11. maddesinin ilk halinde Temel hak ve hrriyetler, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak ancak kanunla snrlanabilir. Kanun, kamu yarar, genel ahlak, kamu dzeni, sosyal adalet ve milli gvenlik gibi sebeplerle de olsa bir hakkn ve hrriyetin zne dokunamaz. ifadesi yer alan 1961 Anayasas snrlandrma sistematiine bir geri dn anlamna da gelmektedir. Sonu olarak13. maddenin yeni hali ile deiiklik ncesinin aksine, snrlama nedenlerine ve olanaklarna deil, kanun koyucunun snrlama yetkisine snr getirilmesi esasna dayanan, zgrlk bir anlay tarz hakim olmaktadr.402 Baka bir deyile A HS sistemine uygun bir yaklam yanstan yeni metin, genel snrlandrma maddesi olmaktan karak, genel gvence maddesine dnmtr.403 Bununla birlikte genel snrlama sebeplerinin ortadan kalkmas sonucu dnce ve kanaat hrriyeti (m.25), hak arama hrriyeti (m.36), kanuni hakim gvencesi (m.37), ispat hakk (m.39), alma ve szleme hrriyeti (m.48), vatandalk hakk (m.74), kamu hizmetine girme hakk (m.70), dileke hakk (m.74) gibi baz temel hak ve zgrlklerin tamamyla; Anayasann 18-74. maddelerinde yer alan temel hak ve zgrlklerin ksmen snrlamayacak hak ve zgrlklere dnt; Anayasada saylmayan ve doktrininde isimsiz hrriyetler olarak sfatlandrlan zgrlklerin de hibir ekilde snrlandrlmas mmkn olmayan mutlak zgrlkler haline geldiini dnmektedir. Bu nedenle Gzlere
401 EREN, s.77. 402 SALAM, M., Ekim 2001 Tarihinde Yaplan Anayasa Deiiklikleri Sonrasnda Dzenledikleri Maddede Hibir Snrlama Nedenine Yer Verilmemi Olan Temel Hak ve zgrlklerin Snr Sorunu, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesi Yay., S.19, Ankara 2002, s. 247. 403 EREN, s.77.

79 gre 2001 Anayasa deiiklii bir abesle itigal rnei404dir.Ancak Balang ve 14. madde bir arada dnldnde anayasal snr niteliinde olduklarndan, yasal dzenlemelerle somutlatrlarak ad geen zgrlklere snr izilebilecei anlalr.. 13. Maddenin yeni halinde temel hak ve hrriyetin snrlandrmalarda, ze dokunmama lllk ilkesine aykr olmama ve laik Cumhuriyetin gereklerine aykr olmama eklinde gvence ilkesine yer verilmektedir. Maddenin eski halinde ze dokunma yasa yerine demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olmama ifadesi yer alrken; lllk ilkesi yerine temel hak ve hrriyetlerle ilgili snrlamalar... ngrldkleri ama dnda kullanlamaz eklinde rtl bir ifade yer almaktayd. Bununla birlikte Anayasa Mahkemesinin maddeyi geni yorumlayarak, hem ze dokunma yasan hem de lllk ilkesini 1982 Anayasas dnemindeki kararlarnda da dzenli olarak kulland gzlenmektedir.405 Anayasa Mahkemesi Kiinin sahip olduu dokunulmaz, vazgeilmez, devredilmez, temel hak ve zgrlklerin zne dokunulup tmyle kullanlamaz hale getiren kstlamalar, demokratik toplum dzeni gerekleriyle uyum iinde saylamaz.406 diyerek, demokratik toplum dzeninin gerekleri ve ze dokunmama ltlerini birbirlerini tanmlayan ve tamamlayan ltler olarak ele alsa da 1982 Anayasasnn hazrlk dneminde iki ltn birbirinin alternatifi olarak deerlendirildii anlalmaktadr.407 1961 Anayasasnda yer ald halde z gvencesinin metinde yerini demokratik toplum gereklerine brakmas gerei Anayasa Komisyonu Bakan vekili Feyyaz Glckl tarafndan yle aklanmaktadr: demokratik toplum gereini bilmek, z tayin etmekten ok daha kolaydr.408 1961 Anayasasnn kabul ettii ze dokunmama kstasndan daha belirgin, uygulanmas daha kolay olan bir kstastr. 409 Bununla birlikte z gvencesinin tercih edilmeyiinin altnda yatan esas ekince Anayasa Komisyonu yelerinden Fikret Alpaslan tarafndan ifade edilmitir: zgrlklerin zne dokunmamak iin lkede otoriteyi ne hale getirdiimiz hepinizce malum 410. Nitekim
404 GZLER, K., 3 Ekim 2001 tarihli Anayasa Deiiklii: Bir Abesle tigal rnei, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesi Yay., S.19, Ankara 2002, s. 348-354. 405 AMK., E. 1985/8, K. 1986/27, k.t.26.11.1986; E. 1987/16, K.1988/8, k.t.19.4.1986; AMK., E. 1988/14, K.1988/18, k.t.;86, E.1986/17,K.1987/11, k.t.22.05.1987. 406 AMK., E. 1985/8, K. 1986/27, k.t.26.11.1986. 407 ARSLAN, Z., Temel Hak ve zgrlklerin Snrlanmas: Anayasann 13. Maddesi zerine Baz Dnceler, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesi Yay., S.19, Ankara 2002, s. 151. 408 Danma Meclisi Tutanak Dergisi, C. 8, TBMM Basmevi, Ankara 1982, s. 66-67. 409 Danma Meclisi Tutanak Dergisi, C. 8, TBMM Basmevi, Ankara 1982, s. 16. 410 Danma Meclisi Tutanak Dergisi, C. 8, TBMM Basmevi, Ankara 1982, s. 70.

80 Komisyon Bakannn ifade ettii gibi: 13. madde dzenlendii ekilde, ok daha elastiki, devlet iktidarna imkanlar verebilen maddedir. halbuki z kavram, geri imdiye kadar hibir glk karmamtr, Anayasa Mahkemesi gayet ustaca kararlar vermitir, ama bu kararlar tenkitlere, ileride demokrasi daha gelitike memleketimizde, tenkitlere yol ap, Anayasa Mahkemesi bir iktidar ok g durumlarda brakabilir.411 Aslnda demokratik toplum dzeninin gerekleri ibaresi uluslararas nsan Haklar belgelerinde snrlamann snr ltlerinin banda gelmektedir. nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin haklarn snrlanmasna dair olan 30. maddesinde Herkes haklarn ve zgrlklerini kullanrken, bakalarnn hak ve zgrlklerinin gerei gibi tannmasn ve bunlara sayg gsterilmesini salamak ve demokratik bir toplumda genel ahlakn, genel kamu dzeninin ve genel refahn meru gerekelerini karlamak iin sadece hukuk tarafndan belirlenmi snrlamalara tabidir. ifadesi yer almaktadr. Benzer bir ekilde Ekonomik Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesinin 4. maddesinde geen Bu szlemeye taraf devletler demokratik bir toplumda sadece kamunun yararn korumak amacyla ve yalnzca bu haklarn niteliine uygun dt lde, ancak hukuk tarafndan tespit edilmi snrlamalara tutulmay kabul eder. cmlesi ve Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesinin 18. maddesindeki demokratik bir toplumda gerekli olan snrlamalara tabi tutulabilir ifadesiyle snrlamann snr belirlenmi olmaktadr. Bununla birlikte karmza kan sorun 13. maddedeki demokratik toplumun nasl anlald, hangi demokrasinin gereklerinin esas alnaca, snrlamalarn milli demokrasiye gre mi bat anlamnda klasik demokrasiye gre mi yaplacadr. zbuduna gre kararlarda demokratik toplum dzeninin gerekleri ve ze dokunmama ltlerinin birbiriyle balantl kullanlmas, Anayasa Mahkemesinin tercihinin hrriyetten yana olduunun gstergesidir. Nitekim Mahkeme bir kararnda demokrasiyi u ekilde aklamaktadr: Klasik demokrasiler temel hak ve zgrlklerin en geni lde salanp gvence altna alnd rejimlerdir. . zgrlk olmak yannda, hukuk devleti olmak ve kiiyi n planda tutmak da ayn rejimin elerindendir. u halde getirilen snrlamalarn, Anayasann 2. maddesinde ifadesini bulan Cumhuriyetin temel niteliklerine de uygun olmas gerekir. Bu anlay iinde zgrlklerin yalnzca ne lde kstland deil, kstlamann koullar, nedeni, yntemi, kstlamaya kar ngrlen kanun yollar, hep demokratik toplum dzeni kavram ierisinde deerlendirilmelidir. zgrlkler, ancak; istisnai olarak ve demokratik toplum dzeninin sreklilii iin zorunlu olduu lde snrlandrlabilirler. Demokratik hukuk devletinde, gdlen ama ne olursa olsun, zgrlk kstlamalarnn bu

411 Danma Meclisi Tutanak Dergisi, C. 8, TBMM Basmevi, Ankara 1982, s. 77.

81 rejimlere zg olmayan yntemlerle yaplmamas ve belli bir zgrln kullanlmasn ortadan kaldracak dzeye vardrmamasdr. Ancak karar metninde 2. maddeye yaplan atf gstermektedir ki, Anayasa Mahkemesi, demokratik toplum dzenini Cumhuriyetin temel nitelikleriyle de tanmlamaktadr. Bu atf gz nne alndnda Mahkemenin Siyasi Partilerle ilgili kararlarnda mcadeleci bir militan demokrasi anlayn benimsemesi412 daha anlalr olmaktadr.. Nitekim, Avrupa nsan Haklar Komisyonuna bireysel bavuru hakkn tandn bildiren bavuruda, Trkiye tarafndan talep edilen demokratik toplum dzeni kavramndan, Anayasada belirtilen demokrasi anlaynn anlalmas gerektii iddias, Avrupa nsan Haklar Komisyonu tarafndan kabul edilmemitir.413 Sonu olarak demokrasi ve dolaysyla demokratik toplum dzeninin gerekleri de en az ze dokunmama kadar tanmlamas ve somutlatrlmas zor bir kavramdr.414 Tezie gre tanmlama ve konuyla ilgili kanun koyucunun tercihlerini denetleme grevi Anayasa Mahkemesine braklrsa, Mahkeme kendi kendisini balam olur ve yapt denetim, yerindelik denetimine dnebilir. Bu da gelecekte yarglar hkmetinin domasna elverili bir zemin oluturur. Bu nedenle ilke Anayasa Mahkemesine tarafndan, eitlik ve zgrlk anlay balamnda Anayasann 2. ve 5. maddesinden hareketle yorumlanmaldr.415 Doktrinde hakkn z kavram; zn ne olduu, nereden balayp nerede bitecei, ze dokunma yasann somut olaydan bamsz mutlak bir ekilde mi, yoksa her somut olay iin ayr ayr birey-devlet dengesini salayacak ekilde mi yorumlanaca gibi pek ok tartmaya konu olmutur. 416 Bununla birlikte her hakkn tarihsel sre iinde koruma altna ald nesnel snrlar olduu, bu snrlar dahilinde nesnel yaam ilikilerine zgr bir alan salad genel kabul gren bir grtr. Ancak temel hak normunun bu alan ayn younlukta koruduu sylenemez. Hakkn z bu alan iinde en youn korunan, vazgeilmez ekirdei ifade etmektedir. yle ki bu vazgeilmez ekirdek temel hak normunun varlk nedenidir ve ona dokunulduu takdirde temel hak gvencesi nesnesiz kalacaktr.417

412 AMK., E.1990/2, K.2001/2, k.t.22.6.2001; E.1989, K.1989/12, k.t.7.3.1989. 413 Vurgu bana ait. TANR,-YZBAIOLU, s. 82-83-149. 414 TURHAN, M., Anayasamz ve Demokratik Toplum Dzeninin Gerekleri, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesi Yay., S. 8, Ankara 1991, s. 403. 415 TEZ , E., Anayasa Hukuku, 1.basm, Beta yay., stanbul 1986, s. 196. 416 SALAM, s.169-171. 417 SALAM, s.158.

82 Konuyla ilgili tartmalarn ana eksenini zn ieriinin belirlenmesi

oluturmaktadr. ounluk gr, bir hakkn znn nereden bittiini, z olmayann nerede baladn nceden belirlemenin mmkn olmayaca bu nedenle takdir yetkisinin Anayasa Mahkemesine braklmas gerektii ynndedir.418 Salamn grne gre doktrin tarafndan konuyla ilgili kriter gelitirmekte yalnz braklsa da419 Anayasa Mahkemesinin mutlak z teorisini benimsedii kolayca anlalmaktadr: Bir hakkn ya da hrriyetin kullanlmasn aka yasaklayc veya rtl bir ekilde kullanlamaz hale koyucu veya ciddi surette gletirici ve amacna ulamasn nleyici ve etkisini ortadan kaldrc hkmler o hak ve hrriyetin zne dokunur.420 Mahkeme dier kararlarnda da bu grn tekrar etmektedir: bir hak ve hrriyetin gayesine uygun ekilde kullanlmasn son derece zorlatran veya onu kullanlamaz duruma dren kaytlara tabi tutulmas halindedir ki, o hak ve hrriyetin zne dokunulmu olmas sz konusu edilebilir.421 Doehringe gre ze dokunmama gvencesi, mmkn olan yasal snrlama yaplrken dahi temel haklarn ekirdek evresine dememek.422tir. Buradan snrlamann snrlar bakmndan, z gvencesinin bir n koul halinde ortaya kt sonucuna ulalabilir.423 Bununla birlikte z gvencesinin haklarn snrlandrlmasn dier ltlere gre ok daha fazla zorlatrmas, snrlamann son snr olarak kabul edilmesine yol amaktadr. 424 Nitekim demokratik toplum dzeni gerekleri kavram iinde ze dokunma yasa lt de bulunmaktadr grnn sanld kadar problemsiz olmadn dnen Arslan z gvencesinin demokratik bir toplumda mmkn grnen baz snrlandrmalarn yaplmasna msaade etmedii grn tekrarlamaktadr.425 Ayrca Arslana gre; yeni 13. maddenin formlasyonu z gvencesi ile demokratik toplum kriterini zdeletirmeye msait deildir. z gvencesi ncelikle uyguland takdirde, demokratik toplum dzeninin gerekleri lt sadece retorik bir neme sahip olacak ve ilevini byk lde yitirecektir. Zira haklarn zne dokunan her snrlama
418 SOYSAL, s.129. 419 SALAM, s.188. 420 AMK., E. 1962/208, K. 1963/1, k.t. 4.1.1963 421 AMK., E. 1963/25, K. 1963/87, k.t. 8.4.1963. 422 DOEHRING, K., Genel Devlet Kuram (Genel Kamu Hukuku), ev. Ahmet Mumcu, 2. Bas.(gzden geirilmi), nklap Yay., stanbul 2002, s. 266. 423 ARSLAN, Temel, s.155. 424 SALAM, s.156. 425 ARSLAN, Temel, s. 151.

83 zorunlu olarak demokratik toplumun gereklerine aykr olacaktr. Tersinden baktmzda da, ze dokunmayan snrlamalar yine mantksal olarak demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olmayacaktr. Sonu olarak, 13. maddede snrlamalarn snr olarak belirtilen ze dokunmama ve demokratik toplum dzeninin gerekleri kriterleri arasndaki iliki zannedildii gibi problemsiz deildir. Anayasa Mahkemesinin bundan sonraki itihatlarnda bu iki kriteri ksmen birbirinden bamsz yorumlamas gerekecektir. 13. maddenin metni, haklarn zne dokunmayan snrlamalarn demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olabilecei varsaymn yanstmaktadr. Dolays ile bu varsaym dikkate alan ve demokratik toplum kriterini ilevsel klmay amalayan yaklam, bu kriteri z gvencesinden daha geni ve daha zgrlk ekilde yorumlamak durumundadr.426 2001 deiikliinin getirdii bir baka yenilik Bu snrlamalar lllk ilkesine aykr olamaz. ifadesinin 13. maddenin yeni metninde yer almas, bylece llk ilkesinin temel haklarn snrlanmas konusunda olaan ve olaanst dnemler iin pozitif temelini bulmu olmasdr427. Snrlamann amac ile snrlamada bavurulan ara arasndaki ilikiyi gz nnde tutmay gerektiren llk ilkesi, yasayla yaplacak, meru bir amaca dayanan her hangi bir snrlamann nasl ve ne lde yaplabileceini gsterir428. lllk ilkesi bu ilev erevesinde elverililik, genellik ve orantllk olmak zere alt ilkeden olumaktadr429. Elverililik, temel hak ve zgrl snrlamak iin kullanlan aracn yani getirilen yasal dzenlemenin snrlama amacn ksmen veya tamamen gerekletirmek bakmndan elverili olmas430; gereklilik her somut olayda ayr ayr ele alnmak zere snrlama amacna ulamak bakmndan snrlamada bavurulan aracn gerekli olmas431; oranllk aracn yani belirli bir yasal nlemin yneldii kiiye lsz bir ykmllk getirmemesi, onun iin beklenmedik bir nitelikte olmamas432 olarak zetlenebilir. 13.maddede dikkat eken dier deiiklikse, ilk metindeki demokratik toplum dzeninin gerekleri ibaresine laik Cumhuriyetin gerekleri ibaresinin eklenmesidir. phesiz bu ifadenin eklenmesi Avrupa hukukuna uyum abas olarak grlemez. Uluslararas nsan Haklar belgelerinde yer almayan Laik Cumhuriyetin gerekleri

426 Age, s. 152. 427 EREN, s.94. 428 EREN, s.95. 429 SALAM, s.110-128. 430 SALAM, s.114. 431 ZBUDUN, s.86. 432 SALAM, s.116.

84 ifadesinin, snrlamann snr lt olarak yeni dzenlemeye eklenmesi, ancak Trkiyenin laik dzeni koruma konusundaki hassasiyet ve kararllnn vurgulanmas olarak anlalabilir. almann ilk blmnde laiklik ilkesinin Anayasa Mahkemesi neznindeki ayrcalkl konumu aklanmaya allmt. Burada sadece u ifadeye yer vermek yeterince hatrlatc olacaktr: Anayasal ayrcala sahip laiklik ilkesi; demokrasiye aykr olmad gibi tm hak ve zgrlklerin de bu ilke temel alnarak deerlendirilmesi zorunludur. zelde korunmas gereken laiklikle badamayan zgrlk savunulamaz ve korunamaz433 Anayasa Mahkemesi kararlarnda Laikliin Trk demokrasisinin olmazsa olmaz koulu haline getirildii ortadadr. Demokratik dzen, dinsel gerekleri egemen klmay amalayan eriat dzeninin kartdr. Dinsel gereklere ynetimde arlk veren bir dzenleme demokratik olamaz. Demokratik devlet ancak laik devlettir.434 Anlalan odur ki Mahkeme Laik cumhuriyetin gereklerine aykr her snrlamay ayn zamanda demokratik toplum dzeninin gereklerine de aykr kabul edecek, baka bir deyile laik cumhuriyetin gerei yaplan her snrlama, demokratik toplum dzeninin gereklerine de uygun kabul edilecektir.
435

Anayasa Mahkemesi laiklik ve demokrasi kavramlarn laiklie ncelik vererek birbiri iinde eritmeye alsa da, doktrinde konuyla ilgili youn tartmalar devam etmektedir. Aliefendiolu iki kavram arasndaki ilikiyi, oulculuk dolaysyla demokrasi teorisi asndan ele almakta ve kavramlar arasnda vazgeilmez bir badam olduu sonucuna varmaktadr: Laiklik demokratik oulculuun dayand farkl olabilme ve farkll ifade edebilme zgrlnn bir sonucudur. oulcu demokraside, hibir dnsel ya da dinsel bakalk yok edilemez. Demokrasiyle oulculuk, oulculukla laiklik arasnda vazgeilmez bir balam (korelasyon) vardr. Laiklik demokrasiyle balantl olduu kadar, ekonomik ve sosyolojik temelde toplumsal yapyla da yakndan balantldr.436 Tanr ise uygulamadan yola karak iki kavram arasndaki ilikiyi yle aklar: Btn laik sistemler demokratik ve laik deildir, ama btn ada demokrasiler ya da oulcu zgrlk sistemler fiilen laik ya da seklerdir. Devletin ve hukukun dine dayanmamas ya da din-devlet ayrl ilkesi pratikte genel geer dorudur437 Erdoan ise laikliin demokrasinin gerekli art olmakla birlikte yeterli art

433 AMK., E.1989/1, K.1989/12, k.t.07.03.1989. 434 AMK., E. 1989, K. 1988/12, k.t. 7.3.1989. 435 EREN, s.134. 436 AL EFEND OLU, Y., Laiklik ve Laik Devlet, Laiklik ve Demokrasi, Der. brahim . Kabolu, mge Kitabevi Yay., Ankara 2001, s.79. 437 TANR -YZBAIOLU, s.93.

85 olmadn dnmektedir: tarihsel olarak demokrasi siyasal iktidarn laiklemesi dorultusundaki gelimenin tamamlanmasnn dorudan bir sonucu olarak ortaya km olmad gibi, gnmzde de laiklik kendi bana demokrasinin varlnn bir kant deildir. Laiklik hukuk dzeninin dine dayandrlmamas ve devletin dinler (ve mezhepler) karsnda tarafsz olmas anlamna gelirken, demokrasi ynetimin halkn rza ve onayna dayanmasn ifade eder. Bu nedenle dine dayanmayan (laik) bir devlet pekala otoriter ve totaliter nitelikte olabilir. Baka bir ifade ile, laiklikle demokrasi arasnda, birincisinden ikincisine doru giden zorunlu bir iliki bulunmamaktadr. Nitekim gnmz dnyasnda da laik esaslar zerine kurulu pek ok siyasal sistem demokratik deildir. Bunun tipik rneini hepsi de laik olduu halde totaliter zellik gsteren eski sosyalist lkelerin rejimleri oluturmaktadrBuna karlk aralarnda din-devlet ilikilerinin yaps bakmndan nemli farklar bulunmakla birlikte, demokrasi siyasal sistemlerin hepsinde, siyasal iktidarn meruluunun dinden kaynaklanmad ve hukukun dinden bamsz olarak oluturulduu gzlenmektedir. Yani demokratik rejimler ayn zamanda laik sistemlerdir. yleyse, laiklik demokrasinin gerekli art olmakla beraber, yeterli art deildir. Bu durumda laiklik olmadan demokrasi olmayacan sylemek dorudur, fakat demokrasisiz bir laiklik de hibir ahlaki deer tamaz438 Son olarak laiklik ile demokrasi arasnda hibir ilikinin olmadna dair gr Gzler tarafndan savunulmaktadr.: Laik bir devlet, demokratik olabilecei gibi, anti-demokratik de olabilir. rnein Fransa laik ve demokratik; eski Sovyetler Birlii ise laik, ama antidemokratik bir devlettir. Demokratik bir devlet de, laik olabilecei gibi laik olmayabilir de. rnein Fransa demokratik ve laik bir devlettir. Buna karlk srail demokratik, ama laik olmayan bir devlettir. srail Anayasas Yahudilii aka devlet dini olarak kabul etmitir. Yunan Anayasas Dou Ortodoks Hristiyanlna stnlk tanmakta ve onu zel olarak himaye etmektedir. Laiklik ilkesi devletin bir resmi dininin olmamasn ve devletin dinler karsnda tarafsz olmasn gerektirdiine gre, Yunanistan laik olarak kabul etmek mmkn deildir. Oysa Yunanistan yukarda grdmz ampirik demokrasi teorisinin koullarn yerine getirmektedir. 1974ten beri kimse Yunanistann demokratik olmadn iddia etmemektedir.439 Konuyla ilgili farkl grler incelendiinde demokrasi ve laiklik arasnda vazgeilmez bir balamn olmad ancak ikisi asndan da nem tayan oulculuk ilkesinin kavramlar aras geii kolaylatrd sylenebilir.

438 ERDOAN, Anayasal, s.275. 439 GZLER, K., Trk Anayasa Hukuku, Ekin yay., Bursa 2001, s.153-154.

86 Sonu olarak hak ve zgrlklerin korunmasnda Anayasa metninin nemini gz ard etmeden, anayasann yorumlanmas ve uygulanmasndaki rol nedeniyle Anayasa Yargsnn temel hak ve zgrlkler konusunda ortaya koyaca tavr ve izgiye440 dikkat ekmek yerinde olacaktr. Bu konuda iki farkl gr ortaya kmaktadr. Birinci gre gre, laiklik lt Anayasada snrlamann snrlar ierisinde yer aldna gre hak ve zgrlkler aleyhine kullanlamayacaktr. kinci gre gre ise ltn metne eklenmesi ve Trkiyeye zg laiklik anlayna yaplan vurgu, Cumhuriyeti laiklik savunucularnn halen dini laik cumhuriyet asndan canl bir tehdit olarak alglamalarnn bir sonucudur. Bu alg siyasal zgrlkler, din zgrl, eitim zgrl, ifade zgrl alannda snrlamalara yol amaktadr.441 Dolaysyla laiklik ltnn Demokratik toplum dzeninin gerekleri ve Anayasann Balang, 2, 6, 10, 14, 24, 68, ve 69 maddeleri varken metne eklenmesinin zgrlkler lehine gvence oluturaca phelidir. Tam tersine snrlamann snr nitelii olmamasna ramen ilkenin, 13. madde metnine dahil edilmesi, maddenin koruyucu etkisinin ortadan kaldrlmasna hizmet edecektir. Nitekim Anayasa Mahkemesi kararlar incelendiinde laik cumhuriyet kavramnn pozitivist bir yaklamla ele alnd ve yalnzca temel hak ve zgrlklerin snrlamas nedeni olarak algland grlecektir.442 Bu durumda ilkenin temel haklarn snrlanmasnda koruyucu nitelik kazanabilmesi, ancak ilkenin yorumlanmasnda Fransada bile terk edilerek yerini ak laiklik anlayna brakmaya balayan monist laiklik anlaynn terk edilerek, kta-avrupas sekler anlaynn benimsenmesi ile mmkn olacaktr443 2.4.4 Temel Hak ve zgrlklerin Ktye Kullanlamamas Temel hak ve zgrlklerin ktye kullanlamamas Anayasann 14. maddesinde dzenlenmektedir. Deiiklikten nce maddenin metni yleydi: Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmak, Trk

440 ARSLAN,Temel, s.163 441 BOCKEL, A., Laiklik ve Anayasa, Laiklik ve Demokrasi, Der. brahim . Kabolu, mge Kitabevi Yay., Ankara 2001, s.54. 442 ERDOAN, M., Anayasa Deiiklikleri Ne Getiriyor?,

http://www.liberal-

dt.org.tr/at/atme35.htm, 10.12.2001.
443 Agm

87 Devletinin ve Cumhuriyetin varln tehlikeye dnmek, temel hak ve hrriyetleri yok etmek, Devletin bir kii veya zmre tarafndan ynetilmesini veya sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde egemenliini salamak veya dil, rk, din ve mezhep ayrm yaratmak veya sair herhangi bir yoldan bu kavram ve grlere dayanan bir devlet dzenini kurmak amacyla kullanlamazlar. Bu yasaklara aykr hareket eden veya bakalarn bu yola tevik ve tahrik edenler hakknda uygulanacak meyyideler, kanunla dzenlenir. Anayasann hibir hkm, Anayasada yer alan hak ve hrriyetleri yok etmeye ynelik bir faaliyette bulunma hakkn verir ekilde yorumlanamaz 2001 Anayasa deiiklikleri ile metin yle deitirildi: (Deiik: 3.10.2001-4709/3 md.) Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan faaliyetler biiminde kullanlamaz. Anayasa hkmlerinden hibiri, Devlete veya kiilere, Anayasayla tannan temel hak ve hrriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geni ekilde snrlandrlmasn yorumlanamaz. Bu hkmlere aykr faaliyette bulunanlar hakknda uygulanacak meyyideler, kanunla dzenlenir. Deiiklikten sonra metinde ilk dikkati eken nokta ama yerine faaliyet kelimesinin kullanlmasdr. Bylece 14. maddenin A HSin 17. maddesine uyumu salanm olmakla kalmayp, dncenin deil faaliyetin yasakladna vurgu yaplmaya allmtr.444 Buradan objektif olarak yasal olmayan bir amacn deil, amac gerekletirmeye ynelik faaliyetin cezalandrldn anlayabiliriz. Kanun koyucunun yaptrm konusunu belirlerken ...amacyla kullanlamazlar yerine ...amalayan faaliyetler biiminde kullanlamazlar terimini tercih etmesi maddeyi ktye kullanm yasa niteliine brndrmektedir. 14. madde temel haklarn norm alanlar dnda kalan ve demokratik toplum dzenince korunmayan faaliyetleri yasaklamaktadr. 445 Sorun almay bir etkinlik iinde bulunmay ifade eden faaliyet kavramnn Anayasada tzk, program ve eylem kavramlarn kapsayacak ekilde geni yorumlanmasdr. 2001 deiikliklerinin yaplma amac asndan, kavramn Szlemenin 17. maddesi, konuyla ilgili A HM kararlar ve Anayasann 17. maddesinde geen etkinlik ve eylem amalayan bir faaliyette bulunmay mmkn klacak ekilde

444 EREN, s.33. 445 Age, s.39.

88 kavramlarn ierecek ekilde dar yorumlanmas daha uygun olacaktr.446 Bunun dnda yeni metinde gze arpan asl nemli yenilik ktye kullanma yasann kapsamna sadece temel haklarn kullanan bireylerin deil, ayn zamanda devletin faaliyetlerinin de dahil edilmi olmasdr. Buna gre, devletin temel hak ve zgrlklerin Anayasada belirtilenden daha geni ekilde snrlanmasn amalamas da bir ktye kullanma biimi saylacaktr. Bu bakmdan yeni 14. madde, Avrupa Szlemesi'nin 17. maddesine olduka yaknlam grnmektedir. Ayrca Anayasa hkmlerinden hibiri, Devlete veya kiilere, Anayasayla tannan temel hak ve hrriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geni ekilde snrlandrlmasn yorumlanamaz amalayan biimindeki bir 14/2. faaliyette madde bulunmay hkm ile mmkn ktye klacak ekilde amacn kullanma nsan Haklar

gerekletirmek bir hakka dayanlarak hak tretmek yasaklanmtr. Ancak Anayasann balang hkm karsnda bu yeniliin de anlam kalmamaktadr. 2.5 Avrupa nsan Haklar Szlemesi (A HS)

2.5.1 A HSin Hukuk Asndan Durumu 4 Kasm 1950de imzalanarak 3 Eyll 1953te yrrle giren Avrupa nsan Haklar Szlemesi blgesel dzeyde insan haklarnn korunmas asndan en etkili belge olarak kabul edilmektedir. Trkiye Szlemeyi imzalayarak, 10 Mart 1954 gn ve 6366 sayl onay yasas ile vatandalar ve lkede yaayan yabanclar asndan Szlemede yer alan btn hak ve zgrlklere uyma ykmll altna girmitir.447 Szleme'nin Trk hukuk sistemindeki yeri ve etkisi youn tartmalara yol amtr. Ancak Trkiye Devletinin 21 Nisan 1987 tarihinde bireysel bavuru hakkn, 27 Eyll 1989 tarihinde nsan Haklar Divannn zorunlu yarg yetkisinin tanmas ve bu beyann Avrupa Konseyi Genel Sekreterliine 22.01.1990 tarihinde depo etmesi448 ile Trk hukukunda Szlemenin yeri ve etkisi glenmitir. 2.5.1.1 2004 Deiikliklerinden nce 2004 deiikliinden nce 1982 Anayasasnn 90. maddesi son fkras yleydi:

446 Age, s.34-35. 447 ARSLAN, Anayasa, s.13. 448 GEMALMAZ, Ulusalst, s.434.

89 Usulne gre yrrle konulmu milletleraras anlamalar kanun hkmndedir. Bunlar hakknda Anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz Bir gre gre bu metin usulne uygun olarak yrrle girmi bulunan uluslararas szlemelerin anayasaya aykr olduklar iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamayacan hkme balamakla, uluslararas szleme hkmleri ile yasa hkmlerine eit bir stat salamaktadr. Hatta bu ifade ile usulne gre yrrle girmi uluslararas szlemelere, kanunlar karsnda bir derece daha stnlk tanmaktadr. Soysal bu hkmle Avrupa nsan Haklar Szlemesinin i hukukumuzun ayrcalkl bir paras haline geldiini dnmektedir.449 Soysalla ayn grte olan ve muhtemel bir normlar atmasnda, anayasa st bir konumda olan Szleme'ye ncelik verilmesi gerektiini dnen Gzbyk de yle demektedir: hukukun bir paras olan szleme, Anayasaya aykr bir hkm tasa bile uygulanmaktan al konamaz...Anayasaya uygunluu aranmadan, uygulanmas gereken szlemenin, kendisinden nce, ya da sonra km olan yasalara aykrl, ya da sonradan kan yasann szleme kurallarn deitirdii ileri srlerek, uygulanmas savsaklanamaz. Ksaca belirtmek gerekirse, szleme ile Anayasann, ya da herhangi bir yasann atmas durumunda szleme uygulanr.450 Kart gre gre ise Szleme'nin Anayasaya aykrlnn ileri srlememesi ona kanunlar nnde bir stnlk kazandrmaz. nk Szleme, i hukuktaki bir kanunla atrsa, lex posterior (sonraki norm) kural uygulanacaktr. Anayasann geici 15. maddesi korumasndaki kanunlar Anayasaya uygunluk denetiminin dnda tuttuuna gre, bir kanun karsnda dahi stnl olmayan Szleme'nin, Anayasadan stn olmas zaten sz konusu olamaz.451 Aybayn grlerinin aksine Yzbaoluna gre 15. maddenin olaanst durumlarda uluslararas szlemelerden doan ykmllklerin ihlal edilemeyeceini belirtmesi ve Anayasa'nn 2. maddesinde Cumhuriyet'in temel niteliklerinden birisi olarak insan haklarna sayg ilkesine yer verilmesi, kanunlar nnde Szlemeye stnlk tanndn ve Szlemenin dorudan uygulanmas gerektiini gstermektedir.452

449 SOYSAL, M., Uluslararas Andlamalar Konusunda Anayasa Yargs, Anayasa Yargs, S. 14, Anayasa Mahkemesi Yay., Ankara 1997, s,172. 450 GZBYK, ., Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Bireysel Bavuru Hakk, nsan Haklar Yll, C.9, 1987, s.7. 451 AYBAY, R., Trk Hukukuna Gre Uluslararas Antlamalarla Kanunlar Arasndaki Altlk stlk likisi, II.Ulusal dare Hukuku Kongresi: dari Yargnn Dnyada Bugnk Yeri, Ankara 1993, s.284-286. 452 YZBAIOLU, s.34.

90 Doktrinde devam eden tartmalara ramen uygulamada szlemenin kanunlar nnde stnlne dayanan bir bakn etkin olduu sylenebilir. Dantay 5. Dairesi'nin szlemenin i hukuktaki stnl vurgulad bir karar bu baka rnektir: usulne uygun ekilde onaylanarak yrrle konulmu...bir szlemenin Anayasa'ya aykr hkm tasa bile uygulanmaktan alkonulamayaca, kendisinden nce veya sonra km olan yasalara aykrl ya da sonradan kan yasann szleme kurallarn deitirdii ileri srlerek uygulamasnn savsaklanamayaca Trk hukukunda genellikle kabul edilmektedir. Anayasa, andlamalarn Anayasa'ya aykrlnn ileri srlemeyeceini aklamak suretiyle, i hukuk ynnden andlamalarn stnl ilkesini benimsediini belirtmi olmaktadr.453 Anayasa Mahkemesinin ise 2004 deiikliklerinden nce konuya dair iki farkl uygulamas olduu gze arpmaktadr: lk ekilde Mahkeme insan haklarna sayg ilkesi yoluyla nsan Haklar Evrensel Bildirgesi ile Avrupa nsan Haklar Szlemesi'ne ve Avrupa Temel Haklar artna yollama yapmaktadr.454 kinci ekilde ise zellikle, zel hukuk alanndaki hak ve zgrlklerle ilgili Anayasaya uygunluk denetimi yaparken, uluslararas adlamalar destekleyici norm olarak kullanmaktadr.455 Bununla birlikte Mahkeme'nin baz kararlarda Szlemeyi stn norm olarak kabul ettiinin izleri bulunabilir: Sz konusu bildiri ve szlemenin, buyurucu ve balayc ierii, sanklar iin bir hak olduu kadar, insan hak ve zgrlkleri ynnden de bir gvence olarak hukuk dzenimizde kurumlaan masumluk karinesi ilkesini glendiren stn ve evrensel hukuk kural niteliini tamaktadr.456 Konuya Szleme asndan bakldnda ise Szlemenin, akid devletlere, egemenlik alanlar ierisinde, Szlemede korunan haklar tanma ykmlln getirdii grlr. Bu ykmllk ak ve net bir biimde 1. maddede ifade edilmitir: Yksek akid taraflar, kendi yarg yetkileri iindeki herkes iin, bu szlemenin Birinci Blmnde tanmlanan hak ve zgrlkleri gvence altna alrlar. Strasbourg Mahkemesi rlanda/ ngiltere davasnda Szlemenin bu zelliini yle ifade etmektedir: Klasik uluslaras andlamalardan farkl olarak, Szleme sadece akid taraflar arasndaki karlkl ykmllkleri iermemektedir. Szleme, karlkl ykmllkler ann tesinde, nsz'de ifade edilen, mtereken salama taahhdnden

453 AMK., E.1986/1723, K.1991/1993. 454 AMK., E.1996/1, K.1997/1, k.t. 14.2.1997. 455 AKILLIOLU, T., Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Hukukumuz, ASBFD, C.XLIV, S.3-4, Ankara 1989, s.170. 456 AMK., E.1979/38, K.1980/11, k.t.29.1.1980.

91 beslenen objektif ykmllkler yaratmaktadr.457 Ayrca Szlemenin 1, 13 ve 19. maddeleri gz nne alndnda taraf devletlerin yasama, yrtme ve yarg organlar olmak zere btn organlaryla szleme hkmlerine uygun ilemde bulunmay taahht ettikleri grlmektedir. Dolaysyla nsan Haklar Avrupa Mahkemesi, taraf devletlerin herhangi bir ulusal ilemle Szleme hkmlerinden birini inediini saptarsa, daval devlet mahkeme kararnn gereini yerine getirmeye zorunludur. Buradan, i hukukta yaplacak her trl deiikliin, deitirilmesi gereken kural bir anayasa hkm dahi olsa, A HM kararnn yerine getirilmesi erevesinde grld anlalmaktadr.458 Aklloluna gre eer Szleme i hukukta kanunlar ve anayasal hkmler karsnda stn olamayacaksa, bu balaycln ok da fazla anlam olmayacaktr: btn bir hukuk sisteminin uyum iinde olmak zorunda olduu bir Szleme'nin anayasal deerde olduunu hatta kimi ynlerden anayasa st konumda bulunduunu ayrca sylemek fazladr.459 Ksacas 2004 deiikliklerinden nce, doktrinde arlkta olan gr Szlemenin anayasa st bir zellik tad eklindedir: A HS yalnzca anayasal dzeyde olmayp ayn zamanda anayasa st nitelik tar.460 2.5.1.2 2004 Deiikliklerinden Sonra 2004 Anayasa deiikliklerinden sonra Anayasann 90. maddenin son fkras u hale gelmitir: Usulne gre yrrle konulmu milletleraras andlamalar kanun hkmndedir. Bunlar hakknda Anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz. (Ek: 7.5.2004-5170/7 md.) Usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras andlamalarla kanunlarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle kabilecek uyumazlklarda milletleraras andlama hkmleri esas alnr. Sonu olarak 2004 deiiklii ile temel haklarla ilgili uluslar aras szlemelerin kanunlarn zerinde olduu tam anlamyla netlik kazanm, Aybayn savunduu kanunlarn Szleme ile atmas durumunda lex posterior kuralnn uygulanmas gerektii gr geerliliini kaybetmitir. Bununla birlikte 90. madde hali hazrda szleme hkmlerinin anayasa ile elitii

457 rlanda/Birleik Krallk, par. 239. 458 GLCKL GZBYK, s.22 459 AKILLIOLU, s.42. 460 YZBAIOLU, s.34

92 durumda nasl bir yol izlenecei konusunu aa kavuturmamaktadr.461 2.5.2 A HS erevesinde Din ve Vicdan zgrl Din zgrl Avrupa nsan Haklar Szlemesinde bata 9. madde ve Ek 1.

Protokol 2. madde olmak zere, ifade zgrl, rgtlenme zgrl, zel hayatn korunmas, eitim hakk, ayrmclk yasa gibi konularn dzenlendii 8,10,11,14. maddelerle de dolayl olarak korunan temel bir insan hakk ve zgrldr. 2.5.2.1 Szlemenin 9. Maddesi Szlemenin din zgrln dorudan koruyan 9. maddesi, din zgrlne dair genel dzenlemelerin yer ald 1. paragraf ve dini aklama, aa vurma zgrlne ynelik snrlandrma nedenlerinin yer ald 2. paragraf olmak zere iki paragraftan olumaktadr. nsan Haklar Szlemesi'nin 9. maddesi yledir: 1. Herkesin dnce,vicdan ve din zgrlne hakk vardr; Bu hak, din ya da inancn deitirme zgrlyle, din ya da inancn tek bana veya topluca ve ak ya da zel olarak ibadet, retme, uygulama ve gzetme yoluyla aklama zgrln de kapsar. 2. Din ve inanc aklama zgrl, ancak, demokratik bir toplumda kamu gvenliinin gerekleri -kamu dzeninin, genel salk ve ahlakn ya da bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas iin gerekli olan ve yasayla konulan snrlamalara baldr. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi din zgrl ile ilgili verdii ilk karar olan Kokkinakis/Yunanistan davasnda din zgrlnn demokratik toplumun temel talarndan biri olduuna dikkat ekmitir. A HMne gre din zgrl u ilkeleri iermektedir: 9. maddede korunan, dnce, vicdan ve din zgrl, szlemedeki anlamyla demokratik toplumun temel talarndan birisidir. Bu zgrlk, dini boyutuyla, insanlarn kimliklerini ve yaam biimini ekillendiren en nemli unsurlardan biri olmann yan sra, ayn zamanda da ateistler, agnostikler, septikler ve din karsnda kaytsz kalanlar iin de ok kymetli bir deerdir. Yzyllar sren bir mcadele sonunda, byk bedellerle kazanlan ve demokratik toplumun ayrlmaz bir unsuru olan oulculuk da bu zgrle dayanmaktadr. Din zgrl her ne kadar ncelikle bireysel vicdan ilgilendiren bir mesele olsa da, o ayn zamanda, dier eylerin yan sra, kiinin dinini aklama zgrln de ifade etmektedir.462
461 ARSLAN, Anayasa, s.28. 462 Kokkinakis/Yunanistan, BN.3/1992/348421

93 Bu karara gre, din zgrlne dair 9. maddenin, herkesin dnce, vicdan ve din zgrlne sahip olduu mutlak isel alan (forum internum) ve bu hakkn da vurulmas sonucu ortaya kan snrl dsal alan olmak zere iki alan koruduu anlalmaktadr. 2.5.2.2 sel Alan Din ve inan zgrlnn isel alan olan forum internum, inan zgrlnn kamu dzeni gerekesiyle dokunulamayan baka bir deyile snrlanamayan ksmdr.463 Bu nedenle kstlama halini dzenleyen ikinci fkra hkmnden tamamen bamszdr. Devletler bu hakka mutlak olarak sayg gstermek durumundadrlar. Maddenin ikinci fkrasndaki meru kstlama gerekesi olabilecek durumlar, maddenin birinci fkrasnn tm iin deil sadece din ve inanlarn aklama hakk ksm iin geerlidir. Komisyon pek ok kararnda forum internumun mutlakln ifade etmitir: 9. madde esas olarak kiisel inanlar ve dini iman esaslar alann, baka bir ifadeyle bazen forum internum olarak adlandrlan alan korumaktadr. Buna ek olarak, Madde bu alanla yakndan balantl olan, genel olarak kabul edilen ekliyle bir din veya inancn uygulama boyutlar olan ibadet ve ballk gibi faaliyetleri de korumaktadr.464. Metinde snrlanamayacak isel grnmlerin ne olduu konusu ak bir biimde tanmlanmamtr. Bu nedenle insanlarn vicdan, dnce ve din zgrlklerine, i dnyalarna istenilse bile mdahale edilemeyecei varsaym, isel alannn 9. madde ile korunmasnn pratikte bir deeri olup olmad sorusunun domasna yol amtr. 465 Tpk Szlemenin 10. maddesinde korunan dnce zgrl gibi, 9. madde asndan da isel alann mdahale edilemezlii byk lde dorudur. Bununla birlikte 9. maddedeki koruma, kiinin, din inan ve dncelerini aklamaya ve deitirmeye zorlanmamas, bunlardan dolay knanmamas ve bask altnda tutulmamasn da kapsamaktadr.466 Bu ekilde bireyler istediklere inanca sahip olabilecek ve bunu aklamaya zorlanamayacak, inanlarndan vazgeirilemeyecek veya bireylere serbest iradeyi etkileyecek yollarla bir inan kabul ettirilemeyecektir. Nitekim 9. maddenin ilk paragrafnn ikinci cmlesi, din ve kanaat deitirme zgrln de din zgrlnn gerekleri arasnda saymaktadr. Kokkinakis/Yunanistan

463 TEZCAN, D. ERDEM, M. R.-SANCAKDAR, ., A HS Inda Trkiyenin nsan Haklar Sorunu, Sekin Yay., Ankara 2002, s.297. 464 Van den Dungen/Hollanda,BN.22838/93 465 ARSLAN, Anayasa, s.34 466 bid

94 kararnda Mahkeme, devlet dini ya da hakim bir din anlaynn mevcut olduu lkelerde grlen baz uygulamalar karsnda, din deitirme zgrlnn snrlanamayacak nitelikte olduunu vurgulamaktadr. Mahkemeye gre: 9. maddenin 1. fkrasnn gvence altna ald haklarn temel nitelii, snrlamalarna ilikin hkmn kaleme aln biiminde de belirmektedir: lk paragraflarnda saylan haklarn btnn ieren 8, 10 ve 11. maddelerin ikinci paragraflarnn aksine, 9. maddenin ilk paragraf sadece dinini ya da kanaatlerini izhar etme zgrlne yneliktir. 467 Karardan anlald kadaryla ikinci paragrafta yer alan snrlama sebepleri 8, 10 ve 11. maddelerden farkl olarak, 9. maddenin ilk paragrafnda yer alan haklarn tamamna uygulanamayacaktr. Snrlama sadece din ve inanc aa vurma / izhar etme zgrl konusu ile snrldr. Yine mahkeme baka bir kararnda nan zgrlnn isel alan boyutunun, kiinin inancna dardan gelecek taciz ve hareketlere kar korunmasn da gerektirdiine iaret etmitir. Mahkemeye gre farkl dncelerin zgrce tartlmas zerine kurulu demokratik bir toplumda din zgrl belli bir dini inan veya mezhebe eletirilerden korunmas iin bir hak vermemektedir. Ancak belli bir dine ynelik olarak eletiri ve tacizler din zgrln tehlikeye sokacak seviyeye ularsa, kamu gleri buna kaytsz kalmamaldr. Aksi takdirde devlet sorumlu tutulacaktr.468 sel alanna yaplacak bir dier mdahale devletlerin bireylere eitim-retim vb. yollarla sistematik dini telkin (endoctrinement) uygulamas olabilir. Mahkeme, Devletin, ebeveynin dini ve felsefi inanlarna saygszlk saylabilecek bir biimde sistematik dini telkin gtmesi(nin) yasak469 olduunu belirtmitir. Bununla birlikte inansz bir anne ve kznn okuldaki din eitiminden ikayeti olduklar davada, dini eitimin olduu yerde bu eitimden muaf tutulma hakknn da olmas gerektiini ilke olarak belirttikten sonra, olayda din eitiminin rencilere belli bir ibadet biimi alamay deil bilgi sunmay hedeflediine ve derslerin Hristiyanlk bilgileri zerinde younlamasnn genler iin dini telkin olarak yorumlanamayacana karar vermitir.470 Valsamis / Yunanistan kararnda ise pasifist grleri nedeniyle milli bir bayramda renci tren alayna katlmamak nedeniyle disiplin cezas alan Yehova ahidi inancna mensup, pasifist grl bir renci ile ilgili olarak, rencilerin inanlarna ters dse bile, askeri nitelik tamayan yrye zorunlu katlmn dini telkin saylamayacana
467 Kokkinakis/Yunanistan, BN.3/1992/348421 468 X ve Scientology Kilisesi / sve, BN: 7805/77 469 Kjeldsen, Busk Madsen ve Pedersen / Danimarka 470 Angelini / sve

95 hkmetmitir.471 sel alan boyutu kiiyi yesi olmad bir dinin faaliyetlerine iradesine ramen dorudan katlma mecburiyetine kar korumaktadr.472 sel alannn bu geni bir yorumunu Mahkemenin Darby / sve kararnda bulmak mmkndr: bavuru sahibinin, kanuni ykm gerei dini bir vergi demesi, dininin tezahr saylamaz. Burada sz konusu olan, 9. maddenin 1. fkrasnn ilk ksmnn hedefledii, bavuru sahibinin genel din zgrldr. . bu hak, her kiiyi, mensubu bulunmad bir dini grubun yrtt dini etkinliklere rzas hilafna dorudan katlmaya mecbur tutulmaktan korur.473 Sonu olarak Reisolunun grleri de dikkate alndnda 9. madde ilk fkrann tamamen pratik deerden yoksun olduu dncesinin yanll ortaya kmaktadr: Avrupa Konseyine ye devletler, dini inan ve ibadet zgrlne ilikin tutum ve ykmllklerini belirlerken, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin yukarda deindiimiz 9. maddesini gz nnde bulundurmak zorundadrlar. Bylece: a) Devletler, bireylerin dnce ve dini inan zgrln salayacak nlemleri almakla ykmldrler. b) Devletler, bireyleri, belli bir dini inanca yneltmeye, belli bir dini faaliyete katlmaya, belli bir dini inantan veya faaliyetten uzaklatrmaya ynelik etkinliklerden (rnein belli dini inan sahiplerine yarar salayan dierlerine glk karan tutumlardan ) kanmaldrlar. c)Devletler, bireyleri, ilke olarak, dini inanlar ile badamayan iler yapmaya zorlamamaldrlar. Byle bir zorlama szlemenin 9. Maddesine aykr olacaktr.474 2.5.2.3 Din ve nancn Davurumu Din zgrl ncelikle, bireysel vicdana ait bir konu olmakla birlikte 9. maddenin ilk paragrafnn ikinci cmlesinden anlald kadaryla kiinin aleni biimde dinini da vurma zgrl anlamna da gelmektedir. Kiinin dinini veya inancn hangi ekillerde da vurabilecei Szlemede yle ifade edilmitir: Bu hak, din ya da inancn deitirme zgrlyle, din ya da inancn tek bana veya topluca ve ak ya da zel olarak ibadet, retme, uygulama ve gzetme yoluyla aklama zgrln de kapsar. Metinden anlald kadaryla din zgrl, ibadet etme (tapnma), retme, uygulama ve dini bir

471 Valsamis / Yunanistan, BN.21787/93 472 GLCKL GZBYK, s.351. 473 Darby / sve 474 RE SOLU, s.60

96 kural yerine getirme eklinde da vurulabilecektir.475 Akit devletler inanlara saygy, yani bu zgrln gerekten ve fiilen kullanlmasn salamak iin gerekli tedbir ve gvenceleri getirmekle ykml olduklar gibi Bireylerin, zellikle ibadet yoluyla dini ibadetlerini uygulamalarn mmkn klacak fiziki artlarn yaratlmasn bir kamu hizmetinin gerei saymaldrlar476 Bununla birlikte Komisyona gre 9. madde kamusal alanda inan kurallar gereince davranma hakkn her zaman gvence altna almamakta, maddedeki uygulama szc, bir din veya inancn motive ettii veya etkiledii her trl eylemi kapsamamaktadr: 9. Maddenin ilk paragrafnda kullanlan pratiques - practice terimi din veya inan saikiyle ya da etkisiyle yaplan her eylemi kapsamaz. Bireylerin eylemleri, sz konusu inanc gerekten ifade etmiyorlarsa, bu inan saikiyle ya da etkisiyle yaplsalar bile 9. maddenin korumas altnda saylamazlar.477 Dolaysyla eylemleri inancn uygulamasn oluturan eylemler ve inan saikli (etkili) eylemler olarak ikiye ayrmak mmkn. Aradaki snr tam anlamyla belirgin olmamakla birlikte mahkeme baz kararlarnda bu ayrmn ipularn vermekte, nne gelen vakalarda ilgililerin talepleri ile kanaatleri arasnda zorunluluk ve samimiyet ilikisini tespit etmeye almaktadr. Komisyonun bir davran inancn uygulamas olarak deerlendirebilmek iin bavurduu Arrowsmith testinde ispat yk bavurucuya ait olmak zere, sz konusu eylemin bir din veya inancn zorunlu ifadeleri olup olmad ve eylemin din ve inancn samimi biimde davurumu saylp saylamayaca eklinde iki temel lt ngrlmektedir.478 Strasbourg organlarnn Arrowsmith testini ok tutarl bir ekilde uygulad sylenemez.479 Mahkeme, ngilterede bir lkokulda grevli Mslman bir retmenin Cuma namazna gitme talebine, bavuru sahibinin halen srmekte olan i szlemesini ihlal ederek okul zamannda camiye gitmesinin slam dini asndan zorunlu olduunu ikna edici biimde ispatlayamad gerekesiyle red etmitir. Karaduman/Trkiye davasnda, diplomaya yaptrlan fotorafn dini inanlar aa vurmak deil, kiinin tehis edilmesini salamak amacn tadn belirterek; niversiteden

475 Kokkinakis/Yunanistan, BN.3/1992/348421 476 RE SOLU, S., Uluslararas Boyutlaryla nsan Haklar, Beta Yay., stanbul 2001, s.61 477 Arrowsmith/Birleik Krallk,BN.7050/75 478 ARSLAN, Z., s.35.
479

ARSLAN, Z., Avrupa nsan Haklar Szlemesinde Din zgrl, Liberal Dnce Topluluu, Ankara

2005.

97 mezun olan bayan rencinin mezuniyet belgesi iin zorunlu olan trbansz fotoraf ekilmesini reddetme eylemini, dini inan saikli olsa da, inancn tezahr saymamtr.480 Deerlendirme kriteri olarak zorunlu ifade kriterinin kullanlmas yerleik, yaygn ve bilinen dinlerin mensuplar iin kolayca uygulanabilecekken, bu tr zelliklere sahip olmayan dinlerin mensuplarnn 9. madde gvencesinden mahrum kalaca kaygsn dourmaktadr.481 A HM din veya inanc net olarak tanmlamaktan kanmtr.482 ktemin aktardna gre doktrinde Mahkemenin dini tanmlamaya yetkili olmad ve bu kavramn ieriinin tezahre ilikin snrlamalar sakl kalmak zere bireylerin takdirine brakld savunulmaktadr.483 Bununla birlikte 9. maddenin sadece geleneksel dinleri deil, marjinal dinleri, dinsel olmayan inanlar ve aznlkta kalan pek ok dnceyi de kapsad anlalmaktadr.484 nan terimi 9. maddede kan (gr), vicdan ve din zgrl balamnda yer almaktadr. Mahkeme soyut olarak ele alndnda, kavramnn fikirler ve dnceler terimleriyle e anlaml olmad sonucunu karmaktadr. 485 Bir grn inan kategorisinde yer alabilmesi iin temel sorunlar hakknda tutarl herhangi bir grn da vurumu lt 486 ile kuvvet487 (ikna edicilik488), ciddilik, btnlk489 (tutarl olma490) ve nemli olma ltlerini belli bir seviyede karlamas gerekir. 9. Maddenin 1. fkras gerei retim yoluyla aa vurma da dinini aa vurma hakknn bir paras olarak kabul edilmektedir. Bu kavram sadece okullardaki dini retim faaliyetini artrsa da kavram Mahkeme tarafndan geni yorumlamtr: 9. madde anlamnda dinin izhar etme zgrl ilke olarak retim yoluyla ikna etme hakkn (da) ierir, aksi takdirde 9. maddenin ngrd dinini veya kanaatini deitirme zgrl hkmsz, l bir ifadeden ibaret kalacaktr.491

480Karaduman/Trkiye, BN.16278/90 481 KTEM, Uluslararas, s. 310. 482 ARSLAN, Z., s.36. 483 KTEM, Uluslararas, s. 310. 484 ARSLAN, Z., s.36.
485 486 487 488 489 490

GLCKL-GZBYK, s.436 X/Federal Almanya, BN. 8741/79 GLCKL-GZBYK, s.436 GEMALMAZ, M. S., Trk Kyafet Hukuku ve Trban, Legal Yay., stanbul 2005, s.1281. GLCKL-GZBYK, s.436 GEMALMAZ, Trk, ,s.1281.

491 Kokkinakis/Yunanistan, BN.3/1992/348421

98 phesiz dinini aa vurma zgrl, ayn zamanda dinini aa vurmama hakkn da iermektedir. Uluslararas nsan Haklar Belgelerinin en nemli amac her trl ayrmcl ortadan kaldrmak olduuna gre, A HS 9. madde, devletin bireyleri dini ayrmcla kar koruma ve bireylerin dinini aratrmaktan kanma ykmllne sahip olduu eklinde yorumlanabilir.492 2.5.2.4 1 Nolu Protokoln 2. Maddesi Avrupa nsan Haklar Szlemesi'ne Ek 1 No.lu Protokoln 2. maddesi "Hi kimse eitim hakkndan yoksun braklamaz Devlet, eitim ve retim alannda yklenecei grevlerin yerine getirilmesinde, ana ve babann bu eitim ve retimin kendi dini ve felsefi inanlarna gre yaplmasn salama haklarna sayg gsterir."493 demekle ncelikle bireye renim hakkn tanmakta sonra da devlete, stlendii retim ve eitim fonksiyonunu yerine getirirken, ana babann dini ve felsefi inanlarna uyma ykmll getirmektedir. Bu hkm Glckl/Gzbyk'e gre devletin, ana-babann dini ve felsefi inanlarna aykr nitelikte belli bir fikri alama amac gtmesini yasaklamaktadr.494 Mahkemenin eitim ve renim hakkn yorumlad Kjeldsen, Busk Madsen ve Pedersen / Danimarka kararna gre, eitimde ailelerin dini ve felsefi inanlarna aykrlk varsa devlet bu ailelerin ocuklarna derslere girmeme hakkn tanyabilir veya zel okullara gitmelerine msaade edebilir. Yorumdan da anlald gibi ncelikle temel eitimi hedef alan495 maddenin ncelikli amac, zellikle devlet okullarnda ana babann dini ve felsefi inanlarna korumay ve saygy salamaktr. Ancak bu hkm devletin renimi dzenleme hakkn engellememekte496, ana babaya din ve felsefi bilgileri ieren eitim ve retimin ders programlarna konulmasna kar gelme hakkn vermemektedir. Sonu olarak maddenin 2. cmlesi devletlerin dini ve felsefi nitelikli haber ve bilgileri eitim ve retim yoluyla dolaysz ya da dolayl yollardan yaymasna engel deildir.497 Ailelerin dini ve felsefi inanlarna sayg ykmll, eitim ve retimin ieriini kapsad gibi; eitim ve retimin organizasyonu, finansman ve disiplin sistemi gibi onunla

492 KTEM, Uluslararas, s. 335. 493 Avrupa nsan Haklar Szlemesi Protokol 1, Madde 2. 494 GLCKL GZBYK, s.433. 495 Yanask/Trkiye, BN. 14524/89 496 Yanask/Trkiye. BN. 14524/89 497 GLCKL GZBYK, s.433.

99 birlikte doal olarak var olan ilevlerini de kapsamaktadr.498 Bununla birlikte maddenin 2. cmlesinin eitimde oulculuu salamay garanti altna almay amalad aktr.499 Devlet eitim ve retim alannda stlendii grevi yerine getirirken, programlarda yeralan bilgilerin objektif eletirel ve oulcu olmasna zen gsterme 500lidir. 2.5.3 Dini nanc Aklama zgrlnn Snrlanmas ve Mdahale Edilmesi 2.5.3.1 Genel Olarak A HS sisteminde gre haklar ancak belli ekillerde snrlanabilmektedir. Bunlardan birincisi, Szlemenin hakk tanmlarken ortaya koyduu, hakkn kendinden kaynaklanan snrlamalardr. rnein Szlemenin 4. maddesine gre, angarya yasaktr ama doal afetlerde bireye hizmet ykmll getirilmektedir. kincisi zel statl baz kiilere getirilen snrlamalardr; rnein A HSin 11. maddesine gre gvenlik glerinin dernek kurma hakk snrlanabilir. ncs A HSnin 8-11. maddelerinin 2. paragraflarndan kaynaklanan, devletlerin meru amalarla sz konusu haklar snrlayabilmesidir. Drdncs, 15. maddeye dayanarak Devletin sava halinde Szlemeden doan ykmllklerini askya alabilmesidir. Beincisi, Szlemenin 17. maddesinde yer alan ktye kullanamama snrdr. Snrlamann snr ise A HS 18. maddedir: Bu szlemenin hkmleri gereince, sz edilen hak ve zgrlklere getirilen snrlamalar ancak ngrlen amalar iin kullanlr. A HS 9. madde 2. paragrafta geen din ve inan zgrlne getirilebilecek snrlamalar 8,10 ve 11. maddeler iin de ngrlen genel snrlama sebepleridir: Dinini veya inanlarn aklama zgrl ancak kamu gvenliinin, kamu dzeni, sal veya ahlaknn ya da bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas iin demokratik bir toplumda gerekli tedbir olarak ve yasayla snrlanabilir. Daha nce de belirtildii gibi, din ve inan zgrlnn isel boyutu forum internum mutlak olup hibir ekilde snrlanamamakta, ancak din ve inancn aa vurulmasna ilikin durumlarda din ve vicdan zgrlnn snrlanmas sz konusu olabilmektedir. Bu dzenleme ile din ve vicdan zgrlnn dier zgrlklere nazaran daha imtiyazl bir konumda ele alnd sylenebilir. Ancak BM Medeni ve Siyasi Haklara likin

498 Campell ve Cosans/ ngiltere 499 Kjeldsen, Busk Madsen ve Pedersen / Danimarka 500 GLCKL GZBYK,, s.433.

100 Szlemesi 4. maddede olaanst durumlarda dahi snrlanamayacak haklar arasnda saylm olmasna ramen, Din ve vicdan zgrl A HSin 15. maddesindeki olaanst dnemlerde dahi snrlanamayacak haklar kategorisine alnmamtr. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, Szlemede belirlenen haklarn ihlali iddias sz konusu olduunda, 8, 9, 10 ve 11. maddelerdeki birbirine benzeyen snrlama sebeplerinden yola karak ulat drt kriteri uygulamaktadr: 1- ikayet konusu hakka bir mdahalenin olup olmad 2- Mdahalenin kanun tarafndan ngrlm olup olmad 3- Kanunen ngrlen mdahalenin meru bir amaca ynelik olup olmad 4- Bu kriterin varl halinde, hakka mdahalenin demokratik toplum dzeni iinde ll ve gerekli olup olmad 2.5.3.2 Dini nanc Aklama zgrlne Mdahalenin Varl A HM din ve vicdan zgrlne getirilen snrlamann Szlemeye uygunluunu denetlemeye balamadan nce, temel hak ve zgrln snrlanmasnda gerekletiren eylemin, sz konusu hakka bir mdahale nitelii tayp tamadn inceler.501 Bu inceleme srasnda Mahkeme, nne gelen her somut olay dierlerinden bamsz bir ekilde ele almaktadr. A HM dorudan doruya din zgrlne ynelik ilk kararnda, bavuru sahibinin dini propaganda yapmas nedeniyle mahkum edilmesini, din ve inancn aa vurulmas hakkna aka bir mdahale saymtr502. zinsiz ibadethane aan bavuru sahiplerinin mahkum edilmesi de Mahkemeye gre dinlerin ibadet ve ayin yoluyla aa vurulmas zgrlne mdahaledir.503 Bat Trakya Trk toplumu tarafndan mft seilen erifin Yunan makamlar tarafndan, seimin yasal olmad, dinin nemini aklayan mesaj yaynlad, dini kyafet giydii ve dini toplantda konuma yapt gerekesiyle mahkum edilmesi, A HMe gre demokratik toplumun dini oulculuk anlay ile badamamaktadr504. Bunun yannda Mahkemeye gre dini inanlar nedeniyle tren alayna katlmayan rencinin disiplin cezasna arptrlmas, din ve vicdan zgrlne bir mdahale

501 KTEM, Uluslararas, s. 339. 502 Kokkinakis/Yunanistan, BN.3/1992/348421 503 Manoussakis/Yunanistan, BN.59/1995/565/651 504 erif/Yunanistan, BN.38178/97

101 saylmaz.505 Yine Mahkemeye gre ar dindar Musevi bir rgte mezbahada Musevi cemaatin ounluundan daha kat kurallarla kesim yapma izni verilmemesi, dini aklama zgrlne bir mdahale saylmamaktadr.506

2.5.3.3 Dini

nanc Aklama zgrlne Mdahalenin Kanun Tarafndan

ngrlm Olmas A HSnin 8-11 maddelerinde gvence altna alnan haklarn kullanlmasnda, yrtmenin keyfi mdahalesinin nne geebilmek amacyla kullanlan Kanunilik ilkesi, Szlemenin 8-11. maddeleri asndan ortak bir unsurdur. Bununla birlikte kanun teriminden ne anlalmas gerektii sorunu ortaya kmaktadr. Mahkemeye gre kanun iin gereken iki koul: accessibility yani yurttalarca ulalabilir, nfuz edilebilir olmas ve percision, foreseable yani yeterince ak ve anlalabilir olmasdr.507 Hukuk terimi ise sadece ekli deil ieriksel olarak da yorumlanmtr. Terimden, yasalardan daha alt dzeydeki kararnameler508 ve parlamentonun yetkilendirdii mesleki dzenleme organlarnca alnan kural ierikli nlemleri509 de kapsayan yazl ve yazl olmayan hukuk anlalmaktadr. Sonu olarak kanunilik ilkesinin gerei olarak, kanuni dzenlemeler, ak, kesin, ngrlebilir, kolaylkla ulalabilir ve keyfi mdahaleye kar gvenceler ngrm olmaldr. lke bu yanyla hukuk devletinin polis devletinden ayrlmasnn ekli artn oluturmaktadr510. Kanunilik ilkesi Mahkeme tarafndan ilk kez Kokkinakis/Yunanistan davasnda incelenmitir. Bavuru sahibi mahkumiyetine dayanak oluturan 1363/1939 sayl kanunda, prozelitizm suunun maddi unsurunun kasti olarak tanmlanmam olduunu iddia ederek, maddenin dini ierikli her trl sohbet ve iletiimi kapsayabilecek biimde, bulank terimleri zellikle ierdiine iaret etmitir. Mahkeme ise pek ok kanunun ar derecede kat ifadelerden kanmak ve durum deiikliklerine uyum salamak amacyla bulank formller ierebildiine ancak yarg

505 Valsamis/Yunanistan, BN.74/1995/580/666 506 Chaare Shalom ve Tsedek/Fransa, BN.27417/94 507 Sunday Times/ ngiltere; Silver/ ngiltere 508 De Wilde, Ooms ve Versyp/Belika 509 Bartold/Almanya. 510 KTEM, Uluslararas, s. 342-343.

102 itihatlaryla yorumlandna dikkat ekerek, mdahalenin kanunen ngrlm olduuna hkmetmitir511. Baka bir kararda ise, Mahkeme, dini cemaatlerin tescile tabi tutularak, yneticilerin resen deitirilmesi sonucu baz yneticilerin blnm Mslman cemaatin bir ksmn temsil etme imkannn fiilen kaldrlmasn, kanunun yrtmeye snrsz yetki vermesi olarak alglam ve bu uygulamay, kanunilik ilkesinin gerei olan kesinlik ve ngrlebilirlik gereklerine uymad gerekesiyle hakka mdahale olarak deerlendirmitir512. 2.5.3.4 Dini nanc Aklama zgrlne Mdahalenin Meru Bir Amaca

Ynelik Olmas 9. maddenin 2. paragrafna gre din ve inanc aklama zgrl ancak ..kamu gvenliinin, kamu dzeninin, genel salk ve ahlak ya da bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas amacyla snrlanabilecektir. Benzer nitelikte amalar 8-11 maddelerin her birinin 2. paragraflarnda saylmtr. Bunlar, ulusal gvenlik, toprak btnl, kamu dzeni, su ilenmesini nlemek, ahlak, salk, bakalarnn hret hak ve zgrlklerinin korunmas, lkenin ekonomik kalknmas, gizli haberlerin aklanmasnn nlenmesi, yargnn tarafszlnn korunmas gibi konulardr. Din ve inanc aklama zgrlnn snrlanmas asndan 9. maddenin daha ksa bir liste sunduu kuku gtrmez. Ancak ktemin aktardna gre Strasburg organlar, 9. maddeyi dier maddelerle ayn biimde ele alma eilimi tamaktadr513. Mahkemeye, devletin mdahalesinde gtt amacn sorgulanmas imkan tanyan, meru ama kriteri, genel olarak devletin ve toplumun korunmasn amalayan kamusal amalar ve kiilerin hak ve zgrlne ynelik bireysel menfaatleri koruyan amalar olarak ikili ayrm ile ele alnmaktadr. 2.5.3.5 Kamusal Amalar nsan Haklar belgelerinde, dinsel zgrlklerin devletin ya da toplumun korunmasna ynelik kamusal gerekelerle snrlandrlmasnn kkeni514, 10. maddesinde Kimse, dini bile olsa, fikirlerinden dolay rahatsz edilemez, yeter ki bunlarn tezahr kanun tarafndan tesis

511 Kokkinakis/Yunanistan, BN.3/1992/348421 512 Hasan ve avu / Bulgaristan, BN.30985/96. 513 KTEM, Uluslararas, s. 349. 514 Age, s. 350.

103 edilmi kamu dzenini bozmasn. ifadesi yer alan 1789 nsan ve Vatanda Haklar Bildirisine kadar uzanmaktadr. A HSde kamusal amalar belirten ifadelerin geni yorumlanmaya olduka elverili olmas nedeniyle, deerlendirmilerdir. Komisyon askerleri firara tevik eden brorler datt iin bavuru sahibinin hapis cezasna mahkum edilmesi uygulamasnn, inan zgrln ortadan kaldrmak amacyla deil; kamu dzenini korumak, karklklar nlemek ve milli gvenlii salamak gibi meru amalarla gerekletirildiine hkmetmitir515. ngilterede yasal mevzuat gerei motosiklet kullanan herkesin emniyet kask takmak zorunda olmas, inanc gerei trban giymesi zorunlu olan Sikh erkeklerinin bu kurala uymasn imkansz klmaktayd. Bunun zerine Sikhlerin kask takma zorunluluu Avrupa nsan Haklar Komisyonuna tanmtr. Ancak Komisyon bavuruyu incelerken, ngiltere Sikhler Erkekleri kask takma zorunluluundan muaf tutan bir kanun karmtr. Bu gelimeye ramen Komisyon, bavurucunun kask takmad iin defalarca mahkum edilmesini, inan zgrlne mdahalenin kamu salna ynelik koruma amac ile yaplmas gerekesiyle meru kabul etmitir516. Komisyonun bu kararna ramen, ngiliz Parlamentosu yeni dzenlemelerde Sikhleri kask takma zorunluluundan muaf tutmu, inaat alanlarnda da kask takma ykmllne ilikin kurallarn Sikhlere uygulanamayacana hkmetmitir. 517 Doktrinde, Szlemede geen kamu dzeni kavram ile devletin ve toplumun karlarn savunmaya ynelik kamu dzeni anlay deil, karmaa yokluu kastedildiine dair bir dnce vardr. Ancak kamu gvenlii zellikle mahkumlar sz konusu olduunda Strasburg organlar tarafndan ska kullanlan bir snrlama sebebi olmaktadr. 518 Musevilikten Budizme geen bir mahkumun, hayat felsefesini gelitirmek iin zorunlu sayd yayn ve kitaplara ulama, yoga eksersizleri yapma, sakal brakma ve tespih bulundurma taleplerinin hapishane ynetimi tarafndan reddedilmesi, Komisyon tarafndan sakal brakmann mahkumun tehis edilmesini gletirebilecei dikkate alnarak, gvenlik gerekesiyle zgrln ihlali saylmamtr519. Baka bir olayda Komisyon, Budist bir mahkumun smarlad kitaba hapishane
515 Arrowsmith/Birleik Krallk,BN.7050/75. 516 X/Birleik Krallk. 517 ARSLAN, Z., s.64. 518 KTEM, Uluslar aras, s. 351. 519 X/Avusturya, No.1753/63.

Strasburg organlar nlerine gelen her somut olay

ayr ayr

104 ynetimince el konulmasn, kitabn sava sanatlar ve kendini savunma teknikleri ierdiine dikkat ekerek, kamu gvenlii amacna ynelik bulmu ve ihlal saymamtr.520 Mahkeme ngilterede dini inanlarna aykr olduu gerekesiyle Sih bir mahkumun niforma giymeyi reddederek yirmi ay boyunca havlu ve battaniye ile rtnmesi zerine hcreye nakledilmesi, bunun zerine yine dini inanlar gereince hcresini temizlemeyi reddetmesi olaynda, kamu salna ynelik koruma amac nedeni ile inan zgrlne mdahalenin meru olduuna hkmetmitir.521 Bir filme ounluun mensup olduu Katolik inancna hakaret ettii gerekesiyle el konularak, gsteriminin yasaklanmas, Mahkeme tarafndan ifade zgrl (10.madde) kapsamnda ele alnm ve dindalarn dini duygularnn rencide edilmemesi amac snrlama gerekesi olarak meru kabul edilmitir.522 Karar bir lkedeki nfus ounluunun mensup olduu dinlerin, az bilinen dinler veya (felsefi) inanlara gre daha ok koruma grebildiini gstermektedir. 2.5.3.6 Bireysel Amalar Devletler, kamusal amalarn yan sra bakalarnn hak ve zgrlklerinin yani bireysel menfaatlerin korunmas iin de din ve inan zgrlnn grnmlerine snr getirebilmektedir. Yunanistan hkmeti Kokkinakis davasnda demokratik bir devletin zerinde yaayanlarn bireysel zgrlklerinden huzur iinde yararlanmalarn salama ykm altnda olduunu ileri srerek, dava konusu olaydaki mdahale gerekesini, bireyin dini uur ve onurunun ahlakd ve yalan dolu yntemlerle etkilenmesine kar koruma olarak aklamtr.523 Nitekim Komisyon da hkmet tezini aynen kabul ederek, bakalarnn hak ve zgrlklerini korumak iin gerekleen mdahalenin meru bir ama gttne karar vermitir. Bireysel menfaatlerin korunmas kriterine bireyin bizzat kendi ocuu da dahil olabilmektedir. Musevi bir iftin kendi ocuklarna branice bir isim verme isteklerinin nfus sicili tarafndan reddedilmesi zerine, Mahkeme 9. maddenin hibir snr gzetmeksizin ebeveynin isim seme hakkn da kapsadna hkmetmitir.

520 X/Birleik Krallk, No.6886/75. 521 ARSLAN, Z., s.52. 522 Otto Preminger Institut / Avusturya, BN.11/1993/406/485. 523 Kokkinakis/Yunanistan, BN.3/1992/348421.

105 2.5.3.7 Mdahalenin Demokratik Toplumda Zorunlu Olmas (lllk / Orantllk) A HSde yer alan haklarn snrlanmasnn meruluunun incelenmesinde en nemli nokta, devletin mdahalesinin demokratik bir toplumda zorunlu olup olmaddr. Bu ilke ayn zamanda meru bir ama gdlerek yaplan mdahalenin orantl/ll olmas anlamna gelmektedir. Aslnda nsan Haklar Avrupa Szlemesinde ve ek protokollerde orantllk kavramna aka yer verilmemitir. Ancak oranllk ilkesi ounlukla Szlemenin 2, 8, 9, 10, 11, 15. maddelerinde ve 4 Nolu Protokolun 2. maddesinde yer alan gereklilik ya da zorunluluk kapsamnda uygulanmaktadr. Komisyon ve Mahkeme kararlarnda lllk ilkesinin maddelerde aka ngrlm olmasa da Szlemenin tmne egemen bir ilke olduu vurgulanmtr.524 A HSnin 8, 9, 10 ve 11. maddeleri 2. fkra hkmlerine gre, bu haklar demokratik toplum dzeninin gereklerine uygun olmak artyla kamu yararnn gerektirdii baz amalar iin snrlanabilirler. Ancak maddelerde yer alan haklarn snrlanmasnda yalnzca meru bir amacn bulunmas yeterli deildir. Sz konusu snrlamalarn, demokratik bir toplumda, ulalmak istenen amaca erimek iin gerekli olduu lde yaplmas zorunludur. A HM, hedeflenen meru amala ll olma gereini, bamsz bir art olarak deil, demokratik toplum dzeni gereinin bir sonucu olarak grmektedir: Gereklilik kavramnn mdahalenin, zorlayc sosyal bir ihtiyaca karlk gelmesi ve zellikle de hedeflenen meru amala ll olmas gereine iaret eder.525 A HM lllk ilkesini dorudan Szlemede dzenlenen temel haklarn dnda 18. maddedeki haklarn kstlanmasnn snrlar, 17. maddede haklarn ktye kullanlmasnn yasaklanmas ve 14. maddedeki ayrmclk yasa gibi uygulamalardan da tretmektedir: Kullanlan ara ve gdlen ama arasnda lsz bir orant olduu tartmasz tespit edilirse, bu halde 14. madde de ihlal edilmi olur.526 Ayrca A HS 15. madde hkm, Szlemeye taraf devletlere, sava ya da ulusun varln tehdit eden olaanst hallerde kesinlikle durumun gerektirdii lde olmak zere Szlemede ngrlen ykmllklere aykr tedbirler alabilme yetkisi tanmaktadr. Metinde yer alan durumun gerektirdii lde ifadesi, alnan tedbirlerin tehlikenin boyutlaryla orantl olmas gereine iaret eder.
524 GLCKL GZBYK, s.343. 525 Olsson/ sve, 526 Belika Dil Davas

106 A HSnin 10. maddesinin 2. paragraf akit devletlerin organlarna takdir hakk tanmaktadr. Takdir yetkisi szleme ile korunan haklar zerinde etki douran ulusal tasarruflarda taraf devletin yetkili makamlarnn A HMnden ok daha isabetli karar verebilecek durumda olduklar varsaymna dayanr. Ancak takdir yetkisi snrsz deil, AIHMin denetimine tabidir. Szlemeye uygunluk denetiminde A HM, snrlamay gerektiren zorlayc sosyal bir ihtiyacn bulunup bulunmadn ve snrlamann Szlemede ngrlen meru amala orantl olup olmadn incelemektedir. Ksaca bakt ey gerekli ve yeterli sebeplerin var olup olmaddr. Gerekli ve yeterli sebeplerin bulunmas lllk ilkesi ile dorudan ilikilidir. Nitekim A HM, bir ok olayda yeterli sebebin bulunmamasn lllk ilkesine uyulmamas olarak deerlendirmi ve ihlal karar vermitir: bavurucular hakknda verilen yasak iin gsterilen gerekeleri, 10uncu maddenin 2inci fkrasna gre yeterli bulmamtr. Bu yasan, aranan meru amala orantl olmad ortaya kmaktadr; bu yasak yarglama organnn otoritesini srdrmek iin demokratik bir toplumda gerekli deildir.527 Cezaevinde kalmakta olan bir mahkuma gelen mektubun Cezaevi idaresi tarafndan okunmas zerine yapt bavuru, AIHM, tarafndan idarenin ll davranmad gerekesiyle hakkn ihlali olarak grlmtr. AIHMe gre mahkumlarn mektuplar okunabilecektir ancak bunun iin makul bir kukunun olmas gerekmektedir. Ayrca idare bu hakkn ktye kullanamaz. Sonu olarak her tr yazmann denetime tabi olmas kuralnn, elde edilmek istenen amala orantl olmas gerekmektedir.528 Bavurucunun Deniz Gezmi ve arkadalar iin dzenlenen bir anma trenine gnderdii mesaj nedeniyle bir yl sekiz ay hapis ve 208 milyon TL cezaya mahkum edilmesi zerine AIHM, trene katlan ok az insann olduunu, ulusal gvenlik, toprak btnl zerindeki etkisinin ok snrl kaldn, iddete, silaha bavuru veya isyana tevikin bulunmad nedenleriyle, verilen cezann elde edilmek istenen amala orantl olmadna ve sonuta A HSnin 10. maddesinin ihlal edildiine karar vermitir. 529 Ksaca alnan nlemlerin koullarn gerektirdii bir nlem olup olmadnn denetlenmesi aamasnda kullanlan ilke, devletlerin mdahalesini meru grmek veya mahkum etmek zere A HMe en geni takdir yetkisini veren ilkedir.

527 Sunday Times/Birleik Krallk 528 Campbell/ ngiltere 529 Gerger/Trkiye

107 2.6 Eitim ve renim Hakk

Eitim ve renim hakk renme zgrl ve retme zgrl olmak zere iki eyi ieren, hemen hemen tm ulusal st belgelerde tannm sosyal bir haktr.530 Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin eitim hakkna ilikin hkmler tayan 26. maddesi u ekildedir: Herkes eitim hakkna sahiptir Yksek renim yetenee gre herkese eit olarak salanr. Eitim insan kiiliini tam gelitirmeye ve insan haklarna ve temel zgrlklerine saygy glendirmeye ynelik olmaldr. Eitim tm uluslar, rklar ve dinsel gruplar arasnda anlay, ho gr ve dostluu zendirmeli ve Birlemi Milletlerin bar koruma yolundaki etkinliklerini daha da gelitirmelidir. Bu ifadelerle Birlemi Milletlere ye devletlerin vatandalarnn her tr mesleki ve bu arada dini eitimi ve retimi ile ilgilenmek ve bunlar gerekletirmek zorunda olduklar ifade edilmektedir. Eitim hakk asndan nemli hkmler tayan dier bir belge ise , UNESCO bnyesinde akdedilerek yrrle konulmu olan Eitimde Ayrmcla Kar Szlemedir. Szlemenin 1. maddesinde dzenlenmitir: Bu szlemenin amac bakmndan ayrmclk terimi, rk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal yada baka bir gr, ulusal yada toplumsal kken, ekonomik koul yada dou temeli zerinde eitimde davran eitliini kaldrmak yada bozmak amac ya da sonucuyla ve zellikle, - herhangi bir kii yada grubu herhangi bir tr yada dzeyde eitim grmekten yoksun brakmak; - Her hangi bir kii yada grubu dk standartl bir eitimle snrlamak; - Bu szlemenin ikinci maddesinin hkmleri sakl kalmak zere kiiler yada gruplar iin ayr eitim sistemleri yada kurumlar kurmak yada srdrmek; ya da - Herhangi bir kii ya da gruba; insan onuruyla badamaz koullar uygulamak; zere yaplan her hangi bir ayrm, dlama, snrlama ya da yelenmeyi ierir hkmn getirmektedir. 2.6.1 Eitim ve renim Hakknn Anayasal Dzenlenii Eitim ve renim hakk 1982 Anayasasnn 42. maddesinde dzenlenmitir: Kimse, eitim ve renim hakkndan yoksun braklamaz. renim hakknn kapsam kanunla tespit edilir ve dzenlenir.
530 KABOLU, zgrlkler, s. 488-489.

108 Eitim ve retim, Atatrk ilkeleri ve inklaplar dorultusunda, ada bilim ve eitim esaslarna gre, Devletin gzetim ve denetimi altnda yaplr. Bu esaslara aykr eitim ve retim yerleri alamaz. Eitim ve retim hrriyeti, Anayasaya sadakat borcunu ortadan kaldrmaz. lkretim, kz ve erkek btn vatandalar iin zorunludur ve Devlet okullarnda paraszdr. zel ilk ve orta dereceli okullarn bal olduu esaslar, Devlet okullar ile eriilmek istenen seviyeye uygun olarak, kanunla dzenlenir. Devlet, maddi imkanlardan yoksun baarl rencilerin, renimlerini srdrebilmeleri amac ile burslar ve baka yollarla gerekli yardmlar yapar. Devlet, durumlar sebebiyle zel eitime ihtiyac olanlar topluma yararl klacak tedbirleri alr. Eitim ve retim kurumlarnda sadece eitim, retim, aratrma ve inceleme ile ilgili faaliyetler yrtlr. Bu faaliyetler her ne suretle olursa olsun engellenemez. Trkeden baka hibir dil, eitim ve retim kurumlarnda Trk vatandalarna ana dilleri olarak okutulamaz ve retilemez. Eitim ve retim kurumlarnda okutulacak yabanc diller ile yabanc dille eitim ve retim yapan okullarn tabi olaca esaslar kanunla dzenlenir. Milletleraras andlama hkmleri sakldr. Maddeyi dier yasal dzenlemelerle birlikte ele aldmzda eitim ve retim alannda u anayasal ilkelere ulaldn gryoruz:531 Kimse, eitim ve retim hakkndan mahrum tutulamaz; ilkretim, kz ve erkek, kyl kentli, zengin yoksul btn vatandalar iin zorunlu ve devlet okullarnda paraszdr; mesleki ve teknik eitimden herkes yararlanabilmelidir; Yksekretim yeteneklerine gre herkese ak olmaldr; devlet, durumlar nedeniyle zel eitime ihtiyac olanlar topluma yararl klacak nlemler alr. Ayrca hakkn kapsam kanunla tespit edilir ve dzenlenir; eitim ve retim, Atatrk ilkeleri ve inklaplar dorultusunda, ada bilim ve eitim esaslarna gre, devletin gzetimi ve denetimi altnda yaplr; bu esaslara aykr eitim ve retim yerleri alamaz; bu haklarn kullanlmas ve hrriyeti anayasaya sadakat borcunu ortadan kaldrmaz; zel ilk ve orta dereceli okullarn bal olduklar esaslar, devlet okullar ile eriilmek istenen seviyeye uygun olarak, kanunla dzenlenir; devlet maddi imkanlardan mahrum baarl rencilerin renimlerini srdrebilmesi iin gerekli yardmlar yapar; eitim ve retim kurulularnda sadece bu faaliyetler yrtlr ve bu faaliyetler engellenemez; ana dil olarak Trkeden baka bir retilemez yabanc dillerin eitimi hususu kanunla dzenlenir.

531 KABOLU, zgrlkler, s.490.

109 2.6.2 Eitim ve renim Hakknn A HSde Dzenlenii Eitim ve retim hakknn Avrupa nsan Haklar Szlemesinde en ak

dzenlendii yer: 20 Mart 1952 de imzalanan ve sonradan Szlemenin bir paras olan Birinci Protokoln ikinci maddesidir. Maddeye gre: "Hi kimse eitim hakkndan yoksun braklamaz. Devlet, eitim ve retim alannda yklenecei grevlerin yerine getirilmesinde, ana ve babann bu eitim ve retimin kendi dini ve felsefi inanlarna gre yaplmasn salama haklarna sayg gsterir."532 Burada ilk dikkati eken Szlemede garanti altna alnan dier haklardan farkl olarak eitim hakknn Devlete negatif ykmllk getirmesidir. Yani Devlet eitim hakkn inkar ve ihlal etmemeli, bir ahsn eitim hakkna, sunulan eitim imkanlarna ulamasna ve bu imkanlar kullanmasna mdahale etmemelidir. Ayrca devletin ocuklarn eitiminde ailelerin dini ve felsefi inanlarna sayg duymas da gerekmektedir. Bununla birlikte devlet, herhangi bir ahsn talep edecei eitim ve retim tarzn ve frsatn sunmakla ykml deildir. nk madde, devlete eitim ve retimin ierii-mfredat ve seviyesi konusunda tam bir mdahale hakk tanmaktadr. Burada Devletin grd bu hizmet kamu hizmetidir. Ancak gnmz dnyasnda kamu anlay deimi bir lkenin insanlarn ifade etmekten karak btn insanl ifade eder duruma gelmitir. Dolaysyla her hangi bir gereke ile eitim ve renim hakknn ortadan kaldrlmas yalnz hakk ihlal edilene deil, btn insanla zarar vermektedir. Bu nedenle eitim hakkna zorunluluklar gerei getirilen meru snrlamalar istisna olmaldr. Birinci protokoln 2.maddesi hkmnn szleme organlar tarafndan yaplan yorumundan ve uygulanmasndan yola karak, maddenin en nemli amacnn eitim hakkna ulamay salamak ve ilke olarak mevcut zamanda var olan eitim aralarna ulamay yani girmeyi salamak olduu sylenebilir. Dolaysyla Etkili bir eitim alabilme hakk szleme tarafndan korunmaktadr. Mahkeme kararlarndan anlald kadaryla madde ile korunan dier bir hak ise rencinin baaryla tamamlad eitiminin resmen tannmas hakkdr.533

532 Avrupa nsan Haklar Szlemesi Protokol 1, Madde 2. 533 HARRIS, D.J.- O'BOYLE, M.- WARBRICK, C., Law of the European Convention on Human Rights, Butterworths, London, 1995, s. 542.

110

3 3.1

Laiklik Ve Din zgrl Asndan Trban Trbanl rencilerin Okula Alnmamasnn Bir Problem Olarak Ortaya

Konulmas 3.1.1 Dier Devletlerdeki Uygulamalar 3.1.1.1 Fransa Trban sorunu, toplam nfusunun % 8inin Mslman olmas nedeniyle Avrupadaki en byk Mslman nfus oranna sahip lke olan Fransa gndemini, 15 yldr megul etmektedir.534 lkede ilk bart krizi, 1989 ylnda Mslman kz rencinin GabrielHavez Kolejine trbanl olarak devam etmek istemeleriyle kt. Okul idaresinin olumsuz grne ramen, ebeveynler kzlarn trbanl olarak okula gndermekte srar edince, kolejin mdr, bu kz rencinin kendi okulunda renim grmelerini yasaklad. Konunun Dantaya aksetmesi zerine, Dantay 27 Kasm 1989 tarihli kararnda, laisitenin, retmen ve programlar asndan eitimde tarafszl, renciler asndansa eitimin din ve vicdan zgrlklerine saygyla yerine getirilmesini dayattna vurgu yaparak, rencilerin okul iinde dini simgeler tama zgrl ilkesini kabul etmitir. Ancak yasal olarak tannm bulunan bu hak, kamu hizmetinin ileyiine ilikin gerekliliklerle erevelenmek istenmitir. ngrlen bu gereklilikler yle sralanmaktadr: Bask, kkrtma, inan dayatma ya da propaganda eylemleri yasaklanmtr. rencinin ya da eitim camiasnn herhangi baka bir yesinin onuruna, oulculuuna ya da zgrlne dokunabilecek, yan sra onlarn salk ve gvenliklerine zarar verecek davranlar dlanmtr. Eitim faaliyetlerinin ifasna, retmenlerin eitsel rollerine ynelik her trl dzensizlik ve eitim kurumu iindeki dzeni ya da hizmetin normal ileyiini bozan her trl davran yasaklanmtr; Kamusal eitim hizmetine verilmi olan grevler, rencilerin davranlar ve zellikle de programlarn ierii ve devam mecburiyeti araclyla etkilenmeyecektir.535 Dantay kararnn ardndan, 1990 ylnda Parisin yakn semtlerinden olan

534 http://www.beliefnet.com/story/137/story_13798_1.html, 09.03.2005. 535 Fransa'da Laisitenin Uygulanna likin Stasi Raporu, ev. Der. Turhan Ilgaz, Paragraf yay., Ankara 2005, s.66.

111 Monfermeildeki Jean-Jaures ortaokulundan; dinsel, politik, ideolojik nitelikte olan giyim veya simgelerine yasak getiren i tzk gereince, bart takan be Mslman kz renci okuldan atld. Yine, 1993 retim ylnda Nantuadaki Xavier-Bichat Ortaokulunda Trk ve Fasl drt rencinin snfa trbanl gelmesi zerine kan tartmalar sonucu bu rencilerin velileri, ocuklarn okuldan alarak, eitimlerine mektupla devam ettirme karar aldlar. Kriz iki rencinin daha, ayn okula bart ile gelmesiyle yeniden patlak verdi. Bu iki renci, 4 Aralk 1993te disiplin kurulu kararyla okuldan uzaklatrld ve uzaklatrma karar daha sonra Lyon mahkemesi tarafndan onayland.. Grenoblede baka bir lisede bir Fransz renci beden eitimi derslerine trbanl katlma isteinde direnince 18 Aralkta liseden atld. ehrazat isimli renci karar okulun nnde 22 gnlk alk grevi yaparak protesto etti. Bu ve benzeri sorunlar nedeniyle Pariste toplanan Stasi komisyonu 11Aralk 2003 tarihinde Fransa'da Laisitenin Uygulanna likin Stasi Raporunu hazrlamtr. Raporda okullardaki trban sorununa ilikin u saptamalar yaplmaktadr: Trban, takanlar asndan farkl anlamllklar kazanabilmektedir. Kiisel bir tercih olabildii gibi, tersine, zellikle de en gen yatakiler zerinde zellikle hogrlebilmez bir bask olabilmektedir. Takmayan kadnlar iin slami trban, erginlik andaki gen kz ya da kadn erkein arzusunun tek sorumlusu olarak gsterdii iin yaralayc bir anlam tamakta, kadnlarla erkekler arasndaki eitlik ilkesine temelden ters den bir dnya gr olarak belirmektedir. Grnr nitelikteki bir dini simge, pek oklar iin, bir tarafszlk uzam ve eletirel bilincin uyand yer olmak gereken okulun misyonuna ters den bir ey gibi hissedilmektedir. Bu ayn zamanda da, okulun retmek zorunda olduu ilke ve deerlere, en bata da kadnlar ve erkekler arasndaki eitlie kar bir saldrdr.536 Komisyon ayrca Okulda belirgin bir dini simgenin tanmas byk bir ha, kippa ya da trban okul yaamnn dinginliini altst etmeye esasen yetmektedir.537 saptamasn da yaparak, sorunun artk bir vicdan zgrl sorunu olmayp, kamusal dzeye tat sonucuna ulamtr. Sonu olarak komisyon laisite konusunda hazrlanacak yasa metnine u dzenlemenin eklenmesini nermektedir: "Vicdan zgrlne, ve szlemeye bal zel kurumlarnn kendi zgnlklerine sayg iinde, okul, kolej ve liselerde, dini ya da siyasi bir aidiyeti gsteren kyafet ve iaretler yasaktr. Her trl yaptrm orantldr ve renci stne den

536 Age., s.105-106. 537 Age., s.81.

112 mecburiyetlere uymaya davet edildikten sonra alnr538 Raporun Cumhurbakanna sunulmasnn ardndan, devlet okullarnda Mslmanlarn trban, Yahudilerin kippa, Sihlerin sark giymeleri ve Hristiyanlarn grnr biimde ha takmalarn yasaklayan yasa tasars 10 ubat 2004de Fransa Parlamentosunda onayland. zel ilkretim okullar ve kiliseye ait ilk-orta renim okullar ise yasan kapsamna girmemektedir. 08 Temmuz 2004de Fransa Eitim Bakan Francois Fillonun, yeni eitim-retim ylnda okullara trbanyla gelecek rencilerin derslere alnmayacan aklamasyla uygulamada kendini gsteren yasann 1. maddesi yledir: Devlet ilk ve orta okullarnda renciler tarafndan aka bir dini ifade eden kyafet giyilmesi ya da sembollerin taklmas yasaktr. Okul (disiplin) kurallar, disiplin ilemlerinin ncelikle rencilerle diyalog kurulmas suretiyle yrtlmesini dzenleyecektir.539 Trban takmaya ilikin herhangi bir yasan olmad niversite asndan ise Stasi raporunda u saptamalara yer verilmitir: Kamusal eitim hizmetinin ayrlmaz bir paras olmakla birlikte, niversitedeki durum okuldakinden tmyle farkldr. Burada yetikin kiiler eitim yapmaktadrlar. niversite dnyaya ak olmak zorundadr. Dolaysyla rencilerin orada dini, siyasi ya da felsefi kanaatlerini ifade edebilmelerinin engellenmesi sz konusu deildir. Buna karlk, bu tr gsterilerin niversite kurumunu dzenleyen kurallar inememesi gerekir. Eitmenlerin cinsiyetleri ya da varsaymsal dinleri ilevinde yadsnmalar, ya da eitimin ilkeye bal olarak engellenmesi kabul edilemez. Komisyonumuz, yksek renim kurumlarnn bu dorultuda bir dzenlemeye gitmesinin temenniye ayan olduu grndedir.540 3.1.1.2 Belika Belikada da dier Avrupa lkelerinde olduu zere inan zgrl yasalarla teminat altna alnm olmakla birlikte bart asndan baz yerel sorunlar yaanmaktadr. lkenin Franszca konuulan blmlerinde bir dizi devlet okulu slami trbana izin vermeyi kabul etmemitir. Belika mahkemeleri, alan davalarda srekli olarak devlet eitiminin eitlik ve tarafszlk ilkelerinin din zgrlnden nce geldiini kabul etmi ve ikayetilerle ailelerinin aleyhinde karar vermitir.
538 Age., s.108. 539 Leyla ahin/ Trkiye, BN.44774/98. 540 Fransa'da, s.110-111.

113 Beringen Blgesi'nde ise belediyenin iki Trk kadnnn kimlik belgelerinde trbanl fotoraf kullanmalarna izin vermemesi zerine Belediye idaresini mahkemeye veren Trk kadnlar, adli makamlarca haksz bulunmutur.541 3.1.1.3 svire 1996 ylnda Milli Eitim Bakanl yetkilileri, Cenevre kantonunda bulunan bir anaokulunda derslere trbanla giren Mslman retmenden bu uygulamaya son vermesini istedi. Ancak retmenin trban takmaya srar etmesi zerine, retmenin grevine son verildi. dari karardan bir yl sonra da Federal Mahkeme trban yasan onaylad.542 snfta trbanyla ders vermesi yasaklanan ve grevine son verilen svire'li kadn retmenin A HMe yapt bavuru ise Yasan, davacnn dini inanlarn hedef almadn, bakalarnn zgrlklerini ve kamu dzeni ile gvenliini korumay hedeflediini gerekesiyle reddedildi.543 3.1.1.4 Almanya Almanyada konuyla ilgili uygulamalar eyaletten eyalete farkllk gstermektedir. Bavyera'da, Anayasa Mahkemesi'nin 1995'te alm olduu bir kararla, snflarda yer alan halar, tek bir rencinin talebi zerine kaldrlabilmektedir. Almanyada yaanan en ilgin olaysa, Gney Almanyadaki bir Alman okulunda, Kemalist olduunu syleyen bir Trk retmenin, mecburi ders olmayan ve katlma zorunluluu bulunmayan Trke Kltr derslerine Trkiyedeki uygulamay rnek gstererek trbanl kzlar almamas ile yaanmtr. Bunun dnda devlet yetkilileri, rencilerin okula trbanla gelmelerine izin vermektdirlar. Afganistan'l retmen Fereshta Ludin'in trbanl retmenlik yapma istei ise, Mannheim Eyalet Yksek dari Mahkemesi tarafndan reddedilmi, karar daha sonra 24 Eyll 2003 tarihinde Baden Wrttemberg Eyaleti Yksek Mahkemesi tarafndan Trbann gze batan bir biimde tanmas ile okullardaki farkl dnya grlerinin barl birlikteliini olumsuz etkisi altna alabilecei gerekesi gsterilerek onaylanmtr.544 Karar Eyalet Hkmetinin, retmenlere trbanl derse girme yasa getiren yasa tasarsn oy birliiyle

541 Cumhuriyet Gazetesi, 03.07.1998. 542 Cumhuriyet Gazetesi, 28.02.2001. 543 Dahlab/ svire (Karar almann ilerleyen blmnde daha ayrntl olarak incelenecektir.) 544 Cumhuriyet Gazetesi, 28.06.2001.

114 kabul etmesi izlemitir. Yasann amac Eyaletin Hristiyan Demokrat Birlik Partili Babakan Erwin Teufel tarafndan yle aklanmaktadr: Yasann amac, siyasi sembol olarak alglanan trbann devlet retmenleri tarafndan kullanlmasnn srekli olarak yasaklanmasdr545 Hessen Eyalet Meclisinin de 8 ekim 2004de, kamuda alan kadnlarn trban takmasn yasaklayan bir karar ald grlmektedir. 3.1.1.5 Hollanda slamn resmi din olarak tannd Hollandada Trban konusu, Aye Kabaktepe adl, hukuk fakltesi rencisi bir Trk kznn, Zwolle Mahkemesi'nde staj yaparken trban takma istemine izin verilmemesiyle gndeme gelmitir. Hollanda Adalet Bakan Benk Korthals, uluslararas anlamalar ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesi'nin bu konuda daha nce verdii kararlar dorultusunda hareket edildiini ne srerek, yarg mensuplarnn dini, siyasi ya da toplumsal gr ve dncelerini aktif bir ekilde sergilemelerinin yasak olduunu belirtmitir.546 Ancak okullarda uzun sren hukuki tartmalardan sonra, eitim yetkililerinin Mslman rencilerin slami trban takmalarna izin verdikleri grlmektedir. 3.1.1.6 ngiltere Trban tartmalarnn olduka dnda kalan ngilterede, okul ve kamu kurulularnda trbana hi bir snrlama getirilmemitir. Sadece yksek renim deil ilkokullarda da Mslman rencilerin eitime trbanl devam etmesi sorun olmamakta, kiliselere bal okullarda dahi rencilerin trban takmalarna mdahale edilmemektedir. Konunun Fransa ve Almanyada tartld dnemlerde ngiltere Dileri Bakan Yardmcs Mike OBrien, farkllklarn etmeyeceini ifade etmitir. Nitekim ngilterede kamu grevlisi olan Metropolitan Polis Tekilat (MET) eleman polis memurlarna inanlarna gre niforma giyme zgrl tannm, Mslman bayan polislere trban takma hakk, Sikh memurlara sarkla grev yapma imkan salanmtr. Bununla birlikte Yksek Mahkeme, Shabina Begum adl rencinin okula sadece el ve yzn grnd araf benzeri bir kyafet ile gelmesine kar kmtr. Yksek Mahkeme,
545 Hrriyet Gazetesi, 12 .11.2003. 546 Hrriyet Gazetesi, 01.09.2001.

ngilterenin gcnn bir paras olduunu

belirterek, ngilterenin ne Mslmanlarn trban ne de Yahudilerin kipasna mdahale

115 kararnda ngilterede trban takmann ve Mslman kzlarn alvar benzeri geni kyafetler giymesinin serbest olduu vurguladktan sonra, Shabina Begumun kyafetinin laiklie aykr olduu iin deil, okuldaki dier ocuklara daha iyi Mslmanln ancak bu kyafetle mmkn olaca hissinin dayatlmas ihtimaline dayanlarak reddedildii kaydedilmitir.547 Yine de trban ile meclise girmenin bile serbest olduu ngiltere'de, Lordlar Kamarasnn trbanl Mslman kadn yesi Pola Manzila Uddin, siyasal ve toplumsal ortamn, 11 Eyll saldrlarndan sonra Mslmanlar iin giderek daha baskc bir hal aldn ifade etmektedir.548 3.1.2 Trkiye Cumhuriyetindeki Trban Yasa Uygulamas Trkiye niversitelerinde rencilerin dini inanlar nedeni ile trban tayp tayamayacaklar sorunu yaklak 1983 ylndan beri lke gndemini megul etmektedir. Aslnda 1960larn sonlarndan itibaren trban eksenli baz renci hareketleri grlmtr.549 Ancak 1980lere kadar bu hareketler nitelik ve nicelik olarak son derece snrl kalmtr. Tartmann 1980den sonra balamas kimilerine gre 1980 askeri darbesinin, lkedeki retim sistemi zerinde yaratt muazzam etkinin bir sonucudur.5501980 darbesi ile ynetimi ele geiren Askeri ynetim, kendisi iin siyasi anlamda kabul edilemez olan herkesi, darbe ncesi lkede varolan karkln esas sorumlusu olarak grd niversiteden uzaklatrm; ardndan da yksek renimin doru olduuna inand izgide yrmesini salamak amacyla Kasm 1981de 2547 sayl Yksekrenim Yasasn yrrle koymutur. Yasada Yksek retimin amac yle aklanmaktadr: Atatrk inklaplarn ve ilkeleri dorultusunda...rencilerini yetitirmek. Genel kabul gren gre gre, Trkiyedeki yksekrenim sistemine kat siyasi reeteler dayatan Askeri ynetim bu yasa ile yksekrenimin ideolojik olarak tartlmaz biimde denetim altna alm olmaktadr. 1982 Anayasas hkmyle kurulan Yksek retim Kurumunun (YK) Yksek retimin bana getirilmesiyle niversite sistemi zerinde merkezi denetim tam anlamyla

547 Zaman Gazetesi, 17.06.2004. 548 The Guardian, 19.06. 2004. 549 B LG N, B., slamda Kadnn Rol Trkiyede Kadn, Konrad Adenauer Vakf Trkiye Temsilcilii, Ankara 2001, s.47. 550 Yksekrenimde Akademik zgrlk ve Bartl rencilerin Yksekrenime Kabul Edilmesi Konularnda Trk hkmetine Gr Bildirgesi, nsan Haklar zleme Komitesi (Human Rights Watch), 2004, s.2-3.

116 salanmtr. Yine bu yasayla YKe niversite yaamna mdahale etme gc dnda, yargsal dokunulmazlk hakk da verilmiti. Trban konusundaki tartmay ateleyen, zamann Babakan Turgut zal dneminde 2547 sayl Yksek retim Kanununa 3511 sayl kanun ile eklenen Ek 16. maddenin, 1989 ylnda Anayasa Mahkemesi tarafndan551 iptal edilmesi olmutur. lkede siyasal slami hareketin de gzle grnr bir ekilde ykselmesiyle birlikte, trban takarak renim grmek isteyen kz rencilerin saysndaki art, niversitelerde Trban balkl bir sorunun tanmlanmasna yol am, almann ilerleyen blmlerinde incelenecek olan kanuni dzenlemeler ve yarg kararlaryla dolu bir srecin devamnda, trban takan rencilerin niversitelere devam yasaklanmtr. Bu srete 28 ubat 1997 tarihli Milli Gvenlik Kurulu Bildirisinin etkisini grmezden gelmekse mmkn deildir. nk 1997 muhtrasna uygun olarak YK, trban takan kzlarn renim grmesine ve retmenlik yapmasna izin vermemektedir.552 Bilindii gibi 28 ubat 1997de Milli Gvenlik Kurulu, dnemin Refah-Yol Hkmetine uygulanmak zere baz kararlar ieren bir bildiri sunmutur. Aslnda Anayasal konum asndan, MGK Bakanlar Kuruluna danma hizmeti vermekle grevli, merkezi idare iindeki yardmc kurululardan biridir. Dolaysyla kuruluun bildiri eklindeki irade aklamalarnn tek bana hukuki bir sonu dourduu sylenemez. Bu nedenle MGKy veya grevlendirdii personeli, bakanlar dahil tm kamu kurum ve kurulularn denetlemeye yetkili klan genelge aka Anayasaya aykrdr553. Erdoana gre 28 ubat sreci ile Silahl Kuvvetler MGK platformunu kullanarak siyasi sistemde btn inisiyatifi ele geirmi, Trkiyedeki rejimi otorite ynne kaydrarak yeniden tanmlamtr.554 Post modern darbe veya dayatma olarak nitelenen bu bildiri555, konumuza ilikin u ifadeye yer vermektedir: Kyafet Kanunu'na aykr olarak ortaya kan uygulamalara kesinlikle mani olunmal. Sonu olarak gnmzde, niversitelerde uygulanan trban yasa, her yl binlerce kz rencinin556 yksek renim kurumlarnn dnda kalmasna yol amaktadr. Sorunun

551 AMK., E. 1989/1, K. 1989/12. k.t. 07.03.1989. 552 KUZU, Din-Vicdan, s.113-114. 553 ERDOAN, M., Dersimiz zgrlk, Pnar yay., stanbul 2001, s.226-227. 554 ERDOAN, Dersimiz, s.195-196. 555 KUZU, Din-Vicdan, s.113. 556 Yksekrenimde Akademik zgrlk ve Bartl rencilerin Yksekrenime Kabul Edilmesi Konularnda Trk hkmetine Gr Bildirgesi, nsan Haklar zleme Komitesi (Human Rights Watch), 2004, s.3-4.

117 niversite snrlarn aarak tm kamuoyunda tartlmaya baladnn gstergesi konuyla ilgili yaplan anket almalardr: Mazlumder din zgrl ihlalleri ile ilgili kendisine yaplan ahsi bavuru saysn toplam 26.669 olarak aklamtr. Raporda grevden alnan, atlan, srgn edilen memur says 1.052, soruturma geiren memur says 7.126, bartl renci says 4.236, okula alnmayan ve yok yazlan renci says 8.238, eitli cezalar alan renci says 1.573 olarak belirlenmitir.557 nsan Haklar Derneinin, dernee yaplan mracaatlara gre her sene yaymlad nsan Haklar hlalleri Raporunda ise, 2001 yl, inanlar nedeniyle grevine son verileneitimi, engellenen kii saysnn 134 olup, 2002 yl, inanlar nedeniyle grevine son verilen eitimi engellenen kii saysn 368 olarak aklamtr..558 ubat 1999 tarihinde Trkiye Ekonomik ve Sosyal Ettler Vakf (Tesev)in yapt Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset konulu anket sonucu; Trbanl rencilerin okula alnmamasnn doru olmad fikrine katlanlarn oran % 76 olup, kar fikirde olanlar %16dr. Liberal Dnce Topluluunun (LTD) Trkiyede trban takmalarnn serbest olmas gerektii grndedir.559 AKART, Akademik Aratrmalar Merkezinin 2002 tarihinde 16 ilde 3 bin 224 kii zerinde gerekletirdii Avrupa Birlii, isizlik, ekonomik kriz, deprem, Internet, d g, gndem konulu, Trkiye Aratrmas sonucu: ankete katlanlarn %66,7si trbann ayrm yaplmakszn her yerde serbest olmas, %12,7si ayrm olmakszn btn okullarda ve iyerlerinde yasak olmas gerektii cevabn vermilerdir. stanbul Mlkiyeliler Vakf Sosyal Aratrmalar Merkezinin ( MV-SAM) anketinde Baz kz rencilerin niversiteye balar rtl girmek istemesini doru mu yanl m buluyorsunuz? eklinde formle edilen soruya semenlerin % 63 doru buluyorum cevabn vermitir. Milliyet Gazetesinin Trban Dosyas Balkl Yaz Dizisine gre: niversitelerde turban yasa olmamaldr diyenlerin oran %75.5dir. rts iin trban diyenlerin yzde 81.8'i Trban simge deildir derken , yzde 78'i trban laiklik kartlnn simgesi nsan Haklar Ve fade zgrlne likin almasna gre; ankete katlanlarn % 70i niversite rencilerinin

557 Trkiye nsan Haklar hlalleri Raporu, Mazlumder, 1998. 558 Bu raporlar HD Genel Merkezi Basn-Yayn Dokmantasyon Birimi'nce, dernee yaplan yazl ve szl bavurudan yararlanlarak hazrlanmaktadr. 559 Trkiyede nsan Haklar ve fade zgrl, Liberal Dnce Topluluu, Ankara 2003.

118 olarak grmemektedir.560 Trkiye Sosyal Ekonomik Siyasal Aratrmalar Vakf (TSES) tarafndan 2004de yaplan Trkiye'de Siyasi Parti Yanda ve Semenlerinin Etnik / Dinsel Kimlikleri ve Siyasal Ynelileri Aratrmas sonucu, katlmclarn yzde 71'i rencilerin niversitede trban takmasna olumlu bakmaktadr. 2004 ylnda CHPnin yaptrd Kadn anketinde niversitelerde yasan bitmesini isteyenlerin oran %82,5 iken, Hrriyet Gazetesinin mays 2005 de Internet yoluyla yapt ankette ise kyafet tamamen serbest olsun, kyafete kimse karmasn seeneine verilen olumlu yant % 92.1 iken trban bir siyasi semboldr, karym seeneine verilen olumlu yant %5.4dir. 3.2 3.2.1 Yasal Durum nklap Kanunlar

Anayasann nklap kanunlarnn korunmas balkl 174. maddesi Anayasann hibir hkm, Trk toplumunu ada uygarlk seviyesinin stne karma ve Trkiye Cumhuriyetinin laiklik niteliini koruma amacn gden, aada gsterilen inklap kanunlarnn, Anayasann halkoyu ile kabul edildii tarihte yrrlkte bulunan hkmlerinin, Anayasaya aykr olduu eklinde anlalamaz ve yorumlanamaz diyerek madde metninde saylan kanunlara dokunulmazlk stats kazandrmtr. Dokunulmazlk stats kazanan nklap Kanunlar arasnda klk kyafetle ilgili ilk dzenleme 28.11.1925 tarih ve 230 sayl apka Iktisas Hakknda Kanundur. 3.2.1.1 25.11.1925 tarih ve 671 sayl apka ktisas Hakknda Kanun Cumhuriyetin ilk yasalarndan biri olan ve kyafet devrimini simgeleyen 28 Kasm 1925 tarih ve 671 sayl Kanunun hkmleri unlardr: Madde 1- Trkiye Byk Millet Meclisi azalan ile idarei umumiye ve hususiye ve mahalliyeye ve bilumum muessesata mensup memurin ve mstahdemin Trk milletinin iktisa etmi olduu apkay giymek mecburiyetindedir. Trkiye halknn da umumi serpuu apka olup, buna mnafi bir itiyadn devamn hkmet men eder. Madde 2- bu Kanun, tarihi nerinden itibaren meriylicradr.

560 Milliyet Gazetesi, 28.05.2003.

119 Madde 3- bu Kanun, Byk Millet Meclisi ve cra Vekilleri Heyeti taraflarndan icra olunur; Bir gre gre 671 sayl kanun, her ne kadar Anayasa Mahkemesi kararnda, kanun karlrken, giyimin adalama sorunu olarak dnld ve giyim ile dinsel inanlar arasnda bir iliki kurulmamas gerektiinin vurguland ifade edilse de, trbana ya da trban yasana ilikin hibir dzenleme iermemektedir.561 Bu nedenle trban yasan Anayasann 174. maddesi hkmyle 671 sayl kanuna dayandrmak doru deildir. Gemalmaz ise kanun metninde geen Trkiye milleti ve Trkiye halk deyimlerinin kadn ve erkei birlikte kapsadndan562 ve apkann salt erkeklere mahsus giysi olmadndan hareketle Anayasa Mahkemesinin grne katlmaktadr.563 3.2.1.2 3.12.1934 tarihli ve 2596 numaral Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair Kanun Klk kyafetle ilgili dzenlemeler getiren dier kanun 1934 tarih ve 2596 Numaral Baz kisvelerin Giyilemeyeceine dair Kanundur. Kanunun 1. maddesi ruhanilerin mabet ve ayin hanicinde ruhani kisve tamalarn yasaklar. 2. madde birtakm topluluk, dernek ve kulplerin zel kyafet tayabilmelerine izin veren idari dzenlemeler yaplabileceine ilikindir. 3. madde Trkiye'de bulunan Trklerin ve yabanclarn, yabanc bir devlete ait askeri veya sair resmi kyafet ve alametlerin tamas yasaklamtr. 4. madde ile yabanc rgt mensuplarnn kendi zel kyafet ve alametleriyle lkemizi ziyaret etmeleri, Bakanlar Kurulu'nun iznine tabi tutulmu ve 5. maddede, lkemizde grev yapan yabanc devlet memurlarnn kyafetlerinin uluslararas teamllere tabi olduu belirtilmitir. Kanunun yrrle girmesinden sonra uygulamasyla ilgili olarak Bakanlar Kurulu, 08.02.1935 tarihinde Resmi Gazetede yaymlanan Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair Kanunun Tatbik Suretini Gsterir Nizamnameyi karmtr. Bir gre gre 2596 sayl Kanun da kadn kyafetiyle ilgili genel veya zel bir kural iermemektedir. Dolaysyla, niversitelerde trban yasan nklap Kanunlarna dayanarak savunmak mmkn gzkmemektedir.564

561 ULUSOY, A., Trban Sorunu ve Hukuk, Trkiye Gnl, S. 56, 1999, s.29, ERDOAN, Demokrasi, s.10-11. 562 GEMALMAZ, Trk, s.218-220. 563 Age., s. 254-257. 564 ERDOAN, Demokrasi, s.181.

120 Gemalmaza gre ise belli bir giysiyi deil kategoriletirilen belli guruplar iaret eden 2596 sayl kanunun lafznda, kadnlarn dzenlemeden hari tutulduuna dair hibir emare bulunmamaktadr.565 3.2.2 YK Mevzuat 3.2.2.1 YK Kanununa Klk Kyafetle lgili Norm Koyma Giriimleri 3.2.2.1.1 16.11.1988 Tarihli 3503 Sayl Kanun

2547 Sayl Yksekretim Kanununa klk kyafetle ilgili ilk norm koyma giriimi 16.11.1988 tarihli 3503 sayl kanunla Ek 16. maddenin eklenmesinin ngrlmesidir. Ek 16 metnine gre: Anayasann 174nc maddesinde yer alan nklap Kanunlarna aykr olmamak kayd ile Yksekretim elemanlaryla rencilerin klk kyafetleri serbesttir. Bu konu ile ilgili olarak kii veya kurumlarca snrlayc ilem yaplamaz, karar alnamaz.566 Bu giriim dnemin Cumhurbakan Kenan Evrenin kanunu yeniden grlmek zere TBMMye geri gndermesi zerine yarda kalmtr. TBMM deiiklik yoluna gitmedii iin yasalamayan 3503 sayl tasarnn iade tezkeresinin Mecliste okunmasndan sadece 10 gn sonra, konuyla ilgili yeni bir dzenlemenin yapld grlmektedir. 3.2.2.1.2 10.12.1988 Tarihli ve 3511 Sayl Kanun

10.12.1988 tarih ve 3511 sayl 2547 sayl Yksekretim Kanununun 44. Maddesinin Deitirilmesi ve Bu kanuna Bir Ek ve Drt Geici Madde Eklenmesine Dair Kanun ile Yksek retim Kanununa eklenen Ek 16. madde hkm yledir: Yksekretim kurumlarnda, dershane, laboratuar, klinik, poliklinik ve koridorlarnda ada kyafet ve grnmde bulunmak zorunludur. Dini inan sebebiyle boyun ve salarn rt veya trbanla kapatlmas serbesttir. 3503 sayl kanun teklifini TBMMye geri gnderen Cumhurbakan Kenan Evren Ek 16. maddenin de Anayasann Balang Ksm ile 2, 10, 24, ve 174. maddelerine aykr olduu iddias ile, 3511 Sayl Kanunun iptali istemiyle Anayasa Mahkemesine dava amtr. Bavuruyla ilgili kararn 07.03.1989 tarihinde veren Anayasa Mahkemesi, temelde

565 GEMALMAZ, Trk, s.218-220. 566 Aktaran GEMALMAZ, Trk, s.527.

121 sosyal, kltrel ve estetik nedenlere dayal bir toplumsal olgu niteliini tayan giyimin, evre koullar, kiisel grler, kltr ve gelenekle biimlendiini vurguladktan sonra, konuyla ilgili dinsel inan ya da dinsel kurallarla dorudan iliki ve balant kurularak yaplan dzenlemenin, hem devrim yasalarn, hem de laiklik ilkesini ilgilendireceini ifade etmitir. Mahkeme buradan yola karak zellikle dinsel gereklere gre yasal dzenlemeler yaplp yaplamayaca konusunda yargya varma amacn tadn aklamaktadr. 567 Bu nedenle Anayasa Mahkemesinin ilk ele ald sorun yasal bir dzenlemenin din kurallarna, dinsel inanlara ve gereklere gre yaplp yaplamayacadr. Mahkeme kararnda devlet ynetiminin din kurallarndan hibir biimde etkilenmemesi gerektii grnden hareket ederek, laik bir devlet dzeninde yasalarn dinsel inan ve gereklere gre yaplmasnn mmkn olamayacan vurgulamtr: Devlet ynetiminde tm dzenlemeler ancak hukuk kurallarna gre yaplr. Din kurallarna gre yaplan dzenlemeler hukuksal nitelik tamaz.568 Nitekim Tanr dinsel sebeple bartsne izin veren dzenleme, btn toplumsal ve hukuki yaamn din kurallarnn hegemonyasna girmesi kanlmaz olur.569 fadesiyle Mahkemenin grlerini desteklemektedir. Mahkemeye gre Ek 16. madde Dini inan sebebiyle boyun ve salarn rt veya trbanla kapatlmas serbesttir demekle kamu kurulularndan saylan yksekretim kurumlarnda trban kullanmna dinsel inan nedeniyle geerlik tanmakta, kamu hukuku alanndaki bir dzenlemeyi dinsel esaslara dayandrm olmaktadr. Oysa laik devlet Dinsel kurallardan arndrlm, akla ve bilime dayanan, dinsel inanc kiilerin vicdanlarna brakan devlettir ve laik devlette hukuk dzeninin dinsel gereklerle salanp srdrlmesi kabul edilemez. Bu nedenle Siyasal alanda dinsel abalar, dinsel geleneklere uygunluu aranan dzenlemeler, eylem ve ilemler ne kadar geersizse, retim ve eitim alannda da din buyruklaryla iliki kurulamaz. Anayasa Mahkemesinin, bu ifadelerle almann birinci blmnde aklanmaya allan dinin vicdanlara itilmesi eklinde zetlenebilecek laiklik anlayn ak bir ekilde ortaya koyduu grlmektedir. Nitekim mahkeme devamla yle demektedir: Din hrriyetinin kullanlmasnn bir sonucu olarak bayanlarn sa ve boyunlarn rtmeleri, bireysel hayatta dinin tezahr biimi olduu iin, zgr dnce gereklerine, akln ve bilimin gereklerine ters dmektedir570
567 AMK., E.1989/1, K.1989/12, k.t. 7.3.1989. 568 Agk. 569 TANR, Trkiyenin, s. 56. 570 AMK., E.1989/1, K.1989/12, k.t. 7.3.1989.

122 Bu laiklik anlay ne yazk ki zgrlklerin kylmasna neden olabilmektedir. Anayasa Mahkemesine gre, Anayasadaki laiklik ilkesine ... kar eylemlerin demokratik bir hak olduu savunulamaz. Anayasal ayrcala sahip laiklik ilkesi, demokrasiye aykr olmad gibi tm hak ve zgrlklerin de bu temel ilke ele alnarak deerlendirilmesi zorunludur.... laiklik ilkesine zel bir nem ve stnlk tanyan Anayasa, zgrlklere kar laiklik ilkesini zenle korumay amalam ve bu ilkenin zgrlklere kydrlmasna olanak tanmamtr.571 Mahkemeye gre giysi salt bir biimsel grnm konusu deil, kiilii yanstan bir aratr. aa, gne, ortama, koula, duruma uygun olarak herkes istedii biimde giyinebilmektedir. Ancak giyim konusu Trk Devrimi ve Atatrk lkeleriyle snrl olduu gibi vicdan zgrl konusu da deildir. Ayrca trban dini, ad gne ters den bir kurum olarak tantmaktadr. Oysa Diyanet leri Bakanl Kurulu ve Grevleri Hakkndaki Yasa gerei dini konularda devlet adna gr bildiren tek kurulu olan Diyanet leri Bakanlna bal Din leri Yksek Kurulu Bakanl, kadnlarn, salarn, balarn, boyunlarn rtmelerinin dinin kesin bir emri olduunu, bu konuda ihtilaf bulunmadn ifade etmitir. Bu durumda bartsnn din ve vicdan hrriyeti balamnda deerlendirilmesi gerektii aktr.572 Laiklikse, dnsel yapnn deitirilmesi, ada, salkl toplum oluturmann kouludur. Bu nedenle dinsel nitelikteki giysiler laiklik ilkesine ters dmektedir ve Anayasadaki laiklik ilkesine ve laik eitim kurallarna aykr olan trbann taklmasnn demokratik bir hak olduunu savunmak mmkn deildir.573 Nitekim Anayasa Mahkemesi Dantayn baz kzlarmzn ve kadnlarmzn srf laik Cumhuriyet ilkelerine kar karak dine dayal bir devlet dzenini benimsediklerini belirtmek amac ile balarn rttkleri grne katlmaktadr. Dolaysyla Anayasa Mahkemesinin kz rencilerin trban takmas ve din ve vicdan zgrl iddiasnda bulunmasn bir hakkn ktye kullanlmas olarak alglad sylenebilir. Yksek Mahkeme, , (zellikle yksek retim gren) bayanlarn sa ve boyunlarn rtmesini dini bir amatan ziyade, siyasi bir amaca dayandndan bahisle, bu ekilde rtnmeyi bir simge olarak deerlendirmitir.574 Benzer dnceleri paylaan Vural Dinkol trbana verilebilecek izni, slami reti gerei herkesin trban takmaya zorlanmas ve kzlarn ayr okullara gitmesi taleplerinin
571 Agk. 572 B LG N, s.50. 573 AMK., E.1989/1, K.1989/12, k.t. 7.3.1989. 574 Agk.

123 izleyecei grndedir. Yazara gre byle bir sre, bir kesimin dier bir kesim zerinde bask oluturmasyla sonulanacaktr.575 Kabolu ise dinin siyasete alet edilmesi grnn eylemle doruland dncesine katlmaktadr. Bununla birlikte trban yasa ile bu hareketin dnda kalan ve bireysel inan saikiyle hareket eden baz rencilerin din zgrlnn kaytland dncesindedir.576 Anayasa Mahkemesi kz rencilerin balarn bir zorlama sebebi olarak rtkleri dncesini Dantay 8. Dairesinin 13/12/1984 tarihli kararndaki ifadelere dayandrmaktadr. Yeterli retim grmemi baz kzlarmz hi bir zel dnceleri olmakszn iinde yaadklar toplumsal evrenin gelenek ve greneklerinin etkisi altnda balarn rtmektedirler577 Mahkemeye gre trban kullanmnda belli biim ve zorunluluk, vicdan ve dinsel inan zgrlkleriyle uyumamaktadr.578 Dolaysyla din ve inan hrriyetinin kullanlmasnn bir sonucu olarak niversite rencilerinin balarn rtmelerine serbestlik tannmasnn, bir tr ynlendirme, bir anlamda zorlamadr. Karar metninde Anayasa Mahkemesinin zgrln znesini belirlemeye ve zneler arasnda bir ayrm yapmaya alt aka grlmektedir. Oysa Erdoann da belirttii gibi zgrln znesi olmak iin kiinin irade zgrlne sahip olmas yeterlidir. zneler arasnda bunun tesinde bir ayrm yapmak (sahici, aydnlanm, rasyonel ya da ahlaki bir ben olabileceini ileri srmek), zgrl keyfi olarak belirli kiilere tahsis etmek sonucunu dourur. Byle bir anlayn sosyo-politik alanda eninde sonunda ulaaca yer ise kiilerin zgr olmaya zorlanabileceklerini kabul eden otoriter ya da totoriter bir sistemdir.579 Mahkemenin trban takmann yasak olduuna dair gr bildirmesinin bir dier nedeni de trban ya da belli bir tarzda giyinmenin insanlar arasnda ayrlklara yol aaca dncesidir. Mahkemeye gre giyim konusunda slami olduu ileri srlen trbana ayrcalk tanmak ncelikle biimsel ynden eitlik ilkesine ters dmektedir. nk, belli biimde giyinmek zgrl, dinsel inanc ayn, ayr olanlar ve olmayanlar arasnda farkllk yaratmaktadr.580 Nitekim slamiyet dndaki dinlerin gerektirdii rtlere olanak tanmann da laiklie aykrl ortadan kaldramayaca sonucuna varmtr. Ksaca kendi monist laiklik anlaynn bir tezahr olarak bireylerin ayrcalklarn

575 D NKOL VURAL, s.148. 576 KABOLU, zgrlkler, s.377. 577 D8.DK., E. 1984/636, K. 1984/1574, k.t. 13/12/1984. 578 AMK., E.1989/1, K.1989/12, k.t. 7.3.1989. 579 ERDOAN, Dersimiz, s.17-18. 580 AMK., E.1989/1, K.1989/12, k.t. 7.3.1989

124 ifade etmesinin toplumsal kaynamay ve btnlemeyi nleyecei dncesindedir. Yksek retim Kurumlarnda renim gren bayanlarn sa ve boyunlarn rten bir kyafetle derslere girmesine imkan tannmas, zellikle birlikte alma yapan genler arasnda sosyal gr, inan, din ve mezhep ayrln kkrtarak blnmelerine yol aabilecek, sonuta devlet ve ulus btnln, kamu dzenini ve gvenini bozabilecektir.581 Sonu olarak Mahkeme oyokluuyla, Ek Madde 16nn Anayasaya aykr olduuna ve iptaline karar vermitir.582 3.2.2.1.3 25.10.1990 Tarih ve 3670 Sayl Kanun

Ek 16. maddenin iptal edilmesi zerine, 25.10.1990 Tarih ve 3670 Sayl Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrlnn Kurulmas ile 14.1.1970 Tarihli ve 4.11.1981 Tarihli ve 2547 Sayl Kanunlarda deiiklik Yaplmas Hakknda 422 Sayl Kanun Hkmnde Kararnamenin Deitirilerek Kabulne Dair Kanun ile 2547 Sayl YK Kanununa Geici Madde 1 ve Ek 17. Madde eklenmitir. Geici Madde 1 Bu Kanunun yrrle girmesinden nce Yksekretim Kurumlarnda klk ve kyafet ile ilgili olarak verilmi her trl disiplin cezalar btn hkm ve sonularyla birlikte ortadan kalkar. Ek Madde 17 Yrrlkteki kanunlara aykr olmamak kayd ile; yksekretim kurumlarnda klk ve kyafet serbesttir. Daha nceki dzenleme gibi 3670 sayl kanun da Anayasann Balangna, 2., 7., 9., 10., 24., 153. ve 174. maddelerine aykr olduu gerekesiyle iptal davas konusu olmutur. Dava dnemin TBMM Ana muhalefet Partisi (SHP) Grubu adna Grup Bakan Erdal nn tarafndan alm ve Anayasa Mahkemesinin 09.04.1991 tarihli kararyla sonulanmtr. Anayasa Mahkemesi Ek 17. madde ve geici 1. maddeyi Anayasaya uygun bularak iptal istemini reddetmitir: Yksekretim Kanununa eklenen ve ierii bakmndan dini inan ve gereklere dayal bulunmayan, 7.3.1989 gnl, E. 1989/1, K. 1989/12 sayl kararna aykr olmayan ve Yksekretim Kurumlarnda, ada kyafet ve grnme ters den dinsel nitelikli klk ve kyafetin serbest braklmasn ngrmeyen, ancak yrrlkteki yasalara aykr olmamak kaydyla klk ve kyafette serbestlik tanyan Ek Madde 17nin Anayasaya aykr olmadna ve iptal isteminin reddine oyokluu ile karar vermitir.583

581 AMK., E.1989/1, K.1989/12, k.t. 7.3.1989. 582 Kararda imzas bulunmayp kar oy veren tek ye Mehmet narldr. 583 Mahkeme yelerinden Haim Kl dzenlemede Anayasaya aykr bir yn bulunmadna ilikin deiik gereke sunmaktayken; Mustafa ahn, Seluk Tzn, Ahmet N. Sezer ve Gven Diner Dava konusu

125 Kararda dikkat eken ilk husus Mahkemenin, dzenlemenin Anayasaya uygunluk denetimini yaparken, Yrrlkteki kanunlara aykr olmamak kayd ile ifadesine dayanarak, daha nce vermi olduu E.1989/1 Esas sayl kararn temel almasdr. Mahkemeye gre Ek 17. maddenin getirdii serbesti, yrrlkteki Yasalara aykr olmamak kouluyla snrldr. Anayasa da bir yasa olduuna gre ayn kapsam iinde deerlendirilmeli, Yrrlkteki Kanunlara aykr olmamak koulunun aratrlmasnda, Anayasaya aykrln var olup olmadnn ncelikle saptanmaldr.584 Yrrlkteki Kanun deyiminden sadece, yrrlkteki yasa anlalr ve Anayasa bu kavramn dnda tutulursa, 2547 sayl Yasaya 3511 sayl Yasayla eklenen Ek Madde 16nn da Anayasa Mahkemesince iptal edilmesinden sonra Yksekretim Kurumlarnda klk-kyafeti dzenleyen bir yasann da bulunmamas karsnda dava konusu kuralla, Yksekretim Kurumlarndaki klk ve kyafetin tamamen serbest brakld sonucu kabilecektir. Dolaysyla Anayasaya aykr bulunarak iptal edilen dini inan sebebiyle boyun ve salarn rt ve trbanla kapatlmas kural geerlik kazanm olacaktr.585 Mahkemenin bu tehlikeye kar bulduu zm, dava konusu kuraln yani Ek 17. maddenin, Mahkemenin E. 1989/1 sayl kararnda belirlenen ilkelere ve dini inan sebebiyle boyun ve salarn rt ya da trbanla kapatlmasnn Anayasaya aykr dt yolundaki yargsna aykrlnn saptanmasdr. Bylelikle dava konusu dzenlemenin Anayasa Mahkemesinin bu kararn etkisiz klp klmad anlalacaktr.586 Bu sebeple Ek 17. madde ile Ek 16. maddeyi karlatran mahkeme ikisinin ayn ya da zde nitelikte kurallar olmad sonucuna varmtr. Mahkemeye gre Ek 16. madde trban ve trban serbest brakmay amalamakta iken, Yrrlkteki Kanunlara aykr olmamak kaydn ngren Ek 17. maddenin Dini inan sebebiyle boyun ve salarn rt ve trbanla kapatlmasn iermedii kabul edilmelidir.587 Dolaysyla Ek 17. madde metninin Anayasa Mahkemesince daha nce tespit edilen hukuki aykrlklardan arnm olduu, dolaysyla Anayasaya aykrlk iermedii anlalmtr. Sonu olarak Anayasa Mahkemesinin iptal istemini reddetmesi nedeniyle niversitelerde klk kyafet asndan geerli olan dzenleme halen Ek 17. maddedir. Ancak

dzenlemenin Anayasa Mahkemesinin 7.3.1989 gnl, 1989/1-12 sayl iptal kararn etkisiz klmas, bu nedenle Anayasann zellikle 153. maddesine aykr bulunmas karsnda iptal karar verilmesi gerektii yolundaki kar oy vermilerdir. 584 AMK., E.990/36, K.991/8, k.t. 09.04.1991. 585 Agk. 586 bd. 587 bd.

126 Mahkemenin kararn gerekesinde ilgin bir biimde bu serbestliin ban rtmeyi kapsamadn belirtmesi dikkatten kamamakta ve konuyla ilgili iki farkl yorumun ortaya kmasna neden olmaktadr. lk yoruma gre Anayasa Mahkemesinin kararlarnn balaycl ret kararlarnn gerekesi ve o gerekede yer alan yargsal yorum iin de geerlidir. Sz konusu kararn gerekesinde yer alan yorumundan ise Yksek Mahkemenin trban yasan klk-kyafet serbestisinin bir istisnas gibi grd anlalmaktadr. Bu nedenle kararn gerekesi dikkate alnarak Trban takmann yasal olmad sonucuna varlmaldr.588 Bu gre ilk itiraz, kararda ne srlen gerekelerin hibir hukuki dayana olmad eklinde gelmektedir.589 lk olarak Cumhuriyet tarihinde Yksek Mahkeme'nin, bayanlarn sa ve boyunlarn rten bir kyafetle derslere girmesine imkan tannmasnn devlet ve ulus btnln, kamu dzenini ve gvenliini bozabilecek sonular dourabilecei hususundaki endiesini hakl klabilecek herhangi bir olaya ahit olunmamtr.590 Ayrca Trban veya trban kullanmay serbest brakan kanun hkmyle Devletin temel dzeninin din kurallarna dayandrlmaya alld iddiasnn hukuki veya pratik anlamda hibir dayana bulunmamaktadr. Trbann dini siyasal amalarla kullanlmas her olayda ayrca deerlendirilmesi ve ispatlanmas gereken bir husustur. Giyim-kuam eninde sonunda Devletin temel dzeniyle deil, kiinin zevki ve inancyla ilgilidir. Aksi kantlanmad srece trban bir inan sorunu olarak ele alnmaldr. Zorunluluk bulunmadka Devletin buna karmaya hakk yoktur. Bu nedenle ban rtlmesi veya almas Dava konusu kanunla bu konuda kiiye serbestlik tannm olmas Anayasann laiklik ilkesini ihlal etmez.591 Uygulamann Atatrk lke ve nklaplarna aykr olduu gerekesi asndan ise Mahkemenin E.1989/1 sayl kararnda kar oy kullanan Mehmet narlnn yazsna gz atmak yararldr: Atatrk ilke ve inklaplarn anlamak iin tutulacak en doru yol, Atatrk'n dini gerei olarak kabul ettii; ancak, bunun kadn hayatndan, varlndan soyutlamayacak; itimai ve ilmi yaayta ve geim temini konusunda erkeklerle ibirlii yapmaktan alkoymayacak basit bir ekilde olmasn istedii anlalmaktadr. Atatrk'n yaptklarna baktmz zaman, O'nun kadn giyimiyle ilgili hibir dzenlemeye hibir yasaklamaya gitmediini grrz. Kendi einin dahi trban karttrmamtr. Hal byle iken,
588 GEMALMAZ, Trk, s.530. 589 ERDOAN, M., Anayasa ve zgrlk, Yetkin yay., Ankara 2002, s. 193. 590 D DDGK., E.1993/61, K.1994/327, k.t.16.06.1994 Kararna muhalefet erhi. 591 AMK., E. 1989/1, K.1989/12, k.t.7.3.1989, Mehmet narlnn kar oy yazs.

127 trban veya trban kullanmay serbest brakmann Atatrk'n ilke ve inklaplaryla medeniyetilie ters dtnn ileri srlmesi yanl olur.592 Ksaca kimi yazarlara gre her iki karar da hem insan haklar doktrini hem de Trk pozitif hukukunu gz nne alndnda yanltr.593 Ayrca tihat kararlar bilimsel temellere dayanmazlarsa; her zaman tartma gndeme gelecek demektir. Zira, yanlg eskiyip kdem kazannca bilimsellemez, olsa olsa mzminleir. Bu ise, onu srekli sarsacak ve deiime zorlayacaktr. nk, bilimi dlamak ve yanl savunmak ayrcal, ad itihat bile olsa, hibir kuruma tannmamtr.594 Anayasa Mahkemesi kararndan yola karak ulalan trban takmann yasal olmad yorumuna dier itiraz ise Mahkeme kararlar ve gerekelerinin nitelii noktasndan gelmektedir. Anayasa Mahkemesi kararlar Anayasann 153. maddesinde dzenlenmitir. Anayasann 153. madde 6. fkrasna gre, Anayasa Mahkemesi kararlar yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn, gerek ve tzel kiileri balamaktadr. Bu cmlenin son derece geni yorumlanmas ile Yksekretim kurumlarnda klk kyafet asndan geerli olan Ek 17. madde hkmndeki Yrrlkteki kanun deyiminin Anayasa Mahkemesi kararlarn da kapsad sonucu karlabilir. Bu takdirde iptal edilen Ek 16. madde hkm gerekten de Ek 17. maddenin istisnas olarak alglanabilecektir. Ancak burada gzden kaan husus, balayc olann, bir kanun hkmnn iptalini ieren hkm fkras olduudur. Gerekenin esas amac davann taraflarn ikna etmek ve konuyla ilgili pozitif hukuk dzenlemesi yapacak olanlara dolayl olarak yol gstermektir.595 Nitekim Dantay 8. Daire kararnda ... Anayasa Mahkemesi'nce iptal edilmeyip yrrlkte braklan bir yasa kuraln grlmekte olan bir davada uygulayan yarg yerlerinin bu yasa kuralnn yorumunda Anayasa Mahkemesi'nin yorumu ile bal olmad, ... duraksamaya yer vermeyecek lde aktr;596 ifadesi yer almaktadr. phesiz bu husus iptal edilen bir kural asndan da geerlidir. Ayrca, Anayasa Mahkemesi kararlarnn balaycl, sadece, bir yasann veya yasa hkmnn hukuken geerli olup olmadn tespitle snrldr. Bu nedenle Mahkeme kararnda bir kanun hkmnn iptali asndan dorudan gereke nitelii tamayan, hukuki dayanaklardan yoksun, siyasi ve ideolojik saiklerle aklanan grlerin balaycl sz konusu deildir. Baka bir anlatmla, Mahkemenin, bir yasay veya yasa hkmn iptal
592 AMK., E.1989/1, K.1989/12, k.t. 7.3.1989. 593 ERDOAN, M., Anayasa ve zgrlk, Yetkin yay., Ankara 2002, s. 193-199. 594 YCGKK., 68/102, k.t.19.4.1993, Sami Selukun muhalefet erhi. 595 ERDOAN, M., Trban nsan Haklar ve Teamller, Trkiye Gnl, S.56, 1996, s.11-12. 596 D8.DK., E. 1986/402, K. 1988/192.

128 etmesi durumunda, hkmn hukuki varl ve uygulanabilirlii sona erecek; iptal talebini reddetmesi durumunda, iptali istenen hkm yrrlkte kalmaya devam edecektir. Bir alann kanunla dzenlenmesine ihtiya olup olmadna dair takdir ve yetki sadece yasama organna aittir. Bu sebepledir ki Anayasa Mahkemesi iptal karar verirken, Yasamann yapt bir dzenlemeyi kimi noktalardan Anayasaya aykr bulmann dnda bir dzenleme yapm saylamaz..597 Nitekim Anayasann 153. madde 1. fkras Anayasa Mahkemesi bir kanun veya kanun hkmnde kararnamenin tamamn veya bir hkmn iptal ederken, kanun koyucu gibi hareketle, yeni bir uygulamaya yol aacak biimde hkm tesis edemez. hkmn iermektedir. Bu nedenle E.1989/1 esas sayl kararndan sonra Yksekretim kurumlarnda hangi klk ve kyafetin yasalara aykr olduunun belirlenmesi ve yorumlanmas Anayasa Mahkemesinin denetim grevinin dnda kalmtr. Aksi halde Anayasa Mahkemesi uygunluk denetiminin dna karak yerindelik denetimi yapm olacaktr.598 Sonu olarak Anayasa Mahkemesinin kararlarn verirken resmi gre veya toplumdaki genel kabul gren grlere uygun davrand grlmektedir. Erdoan Anayasa Mahkemesinin yeterli bir zgrlk ve demokrasi duyarllna sahip olmadn ileri srerken, Turhana gre bu yolun seilmesinde anayasa yarglarnn klasik egemenlik anlayna bal olmalarnn etkisi bulunmaktadr.599 Ancak Anayasa Mahkemesi yarglarnn, Cumhuriyetin temel niteliklerini belirli bir ynde yorumlamas, o tutuma aykr den btn Anayasa deiikliklerinin iptal edilmesine yol aabilecektir. Byle bir durum ise lkenin Hukuk Devleti olma srecinden kp, halkn oylaryla kurulmu olan parlamentonun elindeki deitirme yetkisinin hie inecei bir yarglar devletine dnme potansiyelini tamaktadr.600 Buna karn uygulamada 09.04.1991 tarihli Anayasa Mahkemesi kararnn, trban takmann yasak olduu eklinde yorumland grlmektedir. Nitekim Dantay dari Dava Daireleri Genel Kurulunun 17.06.1994 tarihli kararnda derslere trban ile giren ve retim elemanlarnca birden fazla uyarlm olmasna ramen srarla trban takmaya devam ederek okuldaki alma dzenini de bozan davacya yksekretim kurumlar renci disiplin ynetmeliinin 7.maddesinin (a) ve (b) bentleri uyarnca knama cezas verilmesinde hukuka

597 AMK., E.990/36, K.991/8, k.t. 09.04.1991, Haim Kln Deiik Gereke Yazs. 598 Agk., Haim Kln Deiik Gereke Yazs. 599 TURHAN, M., Deien Egemenlik Anlaynn Hak ve zgrlklerin Korunmasna Etkileri ve Trk Anayasa Mahkemesi, Anayasa Yargs (Anayasa Mahkemesinin 41. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriler), S. 20, Ankara 2003, s.243. 600 SOYSAL, 100 soruda, s.219.

129 aykrlk bulunmad601 aklanmaktadr. Dantaya gre: Atatrk nklap ve ilkeleri dnda davranlarda bulunan rencinin, yksekretim rencisi olma sfatnn gereklerini tam olarak yerine getirdiinden sz etmenin imkan bulunmamaktadr. Baka deyile ada kyafet ve grnmne ters den dinsel nitelikte klk kyafet giyen, trban veya trban takan rencinin. Atatrk ilke ve inklaplarna aykr davrand, bylelikle Yksekretim rencisi olma sfatnn gerektirdii itibar ve gven duygusunu sarst ak bulunmaktadr.602 Dantayn ifadelerinden trbann dini amala ya da geleneklerin ve evrenin etkisiyle taklabilecei, ancak siyasi sebeplerle taklamayaca sonucu kmaktadr. Buna karn trban ya da trban takan bir kiiyi bu harekete sevk eden saiki tespit edecek objektif bir lt bulmak mmkn deildir. Ayrca byle bir lt aramaya gerek de yoktur, nk demokrasilerde kiilerin amalar deil, eylemleri dikkate alnmaktadr.603 3.2.2.2 YK Kararlar 3.2.2.2.1 30.12.1982 tarihli Yksekretim Kurulu Genelgesi

YKn konuyla ilgili ilk dzenlemesi 30 Aralk 1982 tarihli Yksekretim Kurulu Genelgesidir. Bu genelge ile niversite rencilerinin uymak zorunda olduklar baz klk kyafet esaslar belirlenmitir: Yksekretim kurumlarnda bulunan rencilerin Atatrk nklap ve ilkelerine uygun, uygar, arla kamayacak ekilde sade bir klk kyafette olmalar esastr. Ayn genelge ile lahiyat Fakltelerinde Kuran Kerim ders saatlerinde kz rencilerin balarn rtebilecekleri hkm getirilmiti.604 Genelge stanbul niversitesi Eczaclk Fakltesinde okuyan bir rencinin, trbanl bir ekilde faklteye alnmamas zerine at dava ile yarg konusu haline gelmitir. Cumhuriyet ilkelerinin neminin, yksek retim dzeyinde eitim gren bir renci tarafndan bilinmesi gerektii dncesine dayanarak, trbann masum bir alkanlk olmadna karar veren Dantay Dairesi Aydn, uygar ve Cumhuriyeti genler yetitirmekle grevli eitim kurumlarnn baz kurallar rencilere uygulamas(nn) doal olduu sonucuna varmtr. Dantaya gre herkese bilinen kurallar retmek ve benimsetmekle grevli eitim kurumlarnn bunlardan dn vermesi dnlemez. Bu nedenle yksek

601 D DDGKK., E.1993/61, K.1994/327, k.t.17.06.1994. 602 Agk. 603 ZAY, . H., Gnnda Ynetim, Alfa Yay., stanbul 1996, s. 98-99. 604 GEMALMAZ, Trk, s.540.

130 renim grmek zere okula geldii srada dahi trban kartmamakta direnecek lde laik devlet ilkelerine kar bir tutum iinde bulunan davacnn okula alnmamasnda yasalara aykrlk bulunmamaktadr.605 3.2.2.2.2 YK Bakanlnn 10.05.1984 Tarihli Karar

Daha sonra YK Bakanlnn 10.05.1984 tarihli karar ile genel kural olarak Yksekretim kurumlarnda trban ve benzerleri serbest braklmtr. Bu serbestlik karar metninde yle ifade edilmektedir: 20 Aralk 1982606 tarihli genelge ile ilgili olarak yaplan grmelerde Yksekretim kurumlarnda renim gren kz rencilerin balarnn ak olmas esas yer alm olmasna ramen, baz yksekretim kurumlarnda saylar az da olsa, kz rencilerin messese iinde ba rts kullandklar konusu zerinde durularak, bu durumun etkin bir surette nlenmesi, ancak; modern bir ekilde trban kullanabilecekleri gr ounlukla benimsendi.607 3.2.2.2.3 YK Bakanlnn 10.10.1984 Tarihli Karar

Trban takmann serbest braklmasnn ardndan, niversite renci belgelerine yaptrlacak fotoraflarn nasl olaca sorusu zerine, diploma ve her trl belgeye yaptrlacak fotoraflarn tannmalarn engellemeyecek bir biimde olmak koulu ile trbanl olabilecei YK Bakanlnn 10.10.1984 tarihli karar ile niversitelere bildirilmitir. 3.2.2.3 Yksekretim Kurumlar renci Disiplin Mevzuatnda Klk Kyafet 3.2.2.3.1 13.01.1985 Tarihli Yksekretim Kurumlar renci Disiplin

Ynetmelii Yksekretim Kurumlar renci Disiplin Ynetmeliinin orijinal metni, zel olarak klk kyafet konusuna dair bir dzenleme ya da trban konusunda zel bir norm ya da trbann yasaklandna ilikin bir hkm iermemektedir.608
605 D.8.D.K., E.1983/207, K.1984/330, k.t. 23.02.1984. 606 30 Aralk 1982 tarihli Genelge baz kaynaklarda 20 aralk 1982 tarihli olarak gemektedir. Bkz. KUZU, Din-Vicdan, s.113. 607 GEMALMAZ, Trk, s.541. 608 Age., s.542-543.

131 3.2.2.3.2 24.12.1986 Tarihli Duyuru Niteliindeki YK Genelgesi

Modern trban serbest brakan 10.05.1984 tarihli YK genelgesinin siyasal konjktre uygun olmamas sonucu609, dnemin YK bakan hsan Doramac imzal 24.12.1986 tarihli duyuru ile trban takma, knama cezas gerektiren bir disiplin suu haline getirilmitir610. Bildiride u ifade yer almaktadr: Modern ekilde trban kullanmaya izin veren 10.05.1984 tarihli ve 84.35.527 sayl kararmz yrrlkten kaldrlm ve Yksek renim Kurumlar renci Disiplin Ynetmeliinin 7. maddesine aadaki hkm eklenmitir. h.Yksekretim kurumlarnn dershane, laboratuar, klinik, poliklinik ve koridorlarnda ada kyafet ve grnm dndaki bir kyafet ve grnmde bulunmak611 3.2.2.3.3 08.01.1987 Tarihli Ynetmelik

24.12.1986 tarihli YK genelgesi, 08.01.1987 tarihli Yksekretim Kurumlar renci Disiplini Ynetmeliinin Bir Maddesine Bir Fkra Eklenmesine Dair Ynetmelikle somutlatrlarak, trban taklmas 7. maddenin kenar balnda belirtildii gibi knama cezas gerektiren bir disiplin suuna dntrlmtr. Sz konusu ynetmeliin 1. maddesi yledir: 13 Ocak 1985 tarih ve 18634 Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmi olan Yksekretim Kurumlar renci Disiplin Ynetmeliinin 7. maddesine aadaki fkra eklenmitir. h)Yksekretim Kurumlarnn dershane, laboratuar; klinik, poliklinik ve koridorlarnda ada kyafet ve grnm dndaki bir kyafet ve grnmde bulunmak Bu arada YK bakanlnn 24.12.1986 tarihli duyuru niteliindeki genelgesi ve 08.01.1987 tarihli Yksekretim Kurumlar renci Disiplini Ynetmeliinin h fkrasnn hkmnn iptali istemiyle alan davada, Dantay 8. Dairesi: Yksekretim Kurumlar renci Disiplin Ynetmeliinin 7. maddesinin (h) fkrasnda yer alan Yksekretim Kurumlarnn dershane, laboratuar; klinik, poliklinik ve koridorlarnda ada kyafet ve grnm dndaki bir kyafet ve grnmde bulunmann knama cezas gerektirdiine ilikin kuralda ve ayn ierii tayan YK Bakanlnn duyuru niteliindeki genelgesinde hukuka

609 Age., s.544. 610 D NKOL VURAL, s.145. 611 ALTINTA, M., YK ve Hukuk, Eitim-Sen Yay., Ankara 2002, s.181.

132 aykrlk bulunmad gerekesiyle davann reddine karar vermitir.612 3.2.2.3.4 04.12.1987 Tarihli Ynetmelik

ada kyafet ve grnm dnda klk ve kyafet giymeyi disiplin suu haline getiren 08.01.1987 tarihli ynetmeliin kmasnn zerinden bir yl gemeden, 04.12.1987 tarihli Yksekretim Kurumlar renci Disiplini Ynetmeliinin Bir Fkrasnn Deitirilmesine hakknda Ynetmelikle, trban takmak disiplin suu olma kapsamndan karlp, yeniden serbest braklmtr. Ynetmeliin 1. maddesi yledir: Yksekretim Kurumlar renci Disiplin Ynetmeliinin 7. maddesinin (h) fkras aadaki ekilde deitirilmitir. h) Yksekretim Kurumlarnn dershane, laboratuar; klinik, poliklinik ve koridorlarnda ada kyafet ve grnm dndaki bir kyafet ve grnmde bulunmak (Dini inan nedeniyle boyun ve salar, rt veya trbanla kapatlabilir.) Bu arada 08.01.1987 tarihli Ynetmelikle eklenen Yksekretim Kurumlar renci Disiplini Ynetmeliinin h fkrasnn iptali istemiyle alan bir baka davada Dantay Aydn uygar ve cumhuriyeti genler yetitirmekle grevli eitim kurumlarnn baz kurallar rencilere uygulamasnn doal olduuna vurgu yaparak izgisini devam ettirmi, davann reddine karar vermitir.613 3.2.2.3.5 28.12.1989 Tarihli Ynetmelik

Anayasa Mahkemesinin 07.03.1989 tarihli iptal karar ve Dantayn trban yasan hukuka uygun bulan kararlar yeni bir dzenlemeyi zorunlu klmaktayd. Bunun zerine 28.12.1989 tarihinde Yksekretim Kurumlar renci Disiplini Ynetmeliinin Bir Maddesinde Deiiklik Yaplmas Hakknda Ynetmelik karlmtr. Ynetmeliin 1. maddesi Dini inan nedeniyle boyun ve salar, rt veya trbanla kapatlabilir. hkmn yrrlkten kaldrmaktadr: 13 ocak 1985 tarih ve 18634 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmi olan Tarihli Yksekretim Kurumlar renci Disiplini Ynetmeliinin deiik 7. maddesinin (h) fkras yrrlkten kaldrlmtr. 3.2.2.3.6 22.06.2000 Tarih ve 4584 Sayl Kanun

612 D8.DK., E.1987/28, K.1987/486, k.t. 16.11.1987. 613 D8.DK., E.1987/728, K.1988/512, k.t. 27.06.1988.

133 22.06.2000 Tarih ve 4584 Sayl Yksekretim Kanununun Bir Maddesinin Deitirilmesi ile Bu Kanuna Geici Maddeler Eklenmesine Dair Kanun ile 2547 sayl kanuna eklenen Geici 48. madde ile disiplin cezas alan rencilerin cezalar, btn sonularyla birlikte kaldrlmtr. Doal olarak bu dzenlemenin kapsamna klk kyafet nedeniyle disiplin suu alm renciler de girmektedir. Sz konusu Geici 48. madde metni yledir: 1989-1990 eitim retim yl bandan, bu Kanunun yrrle girdii tarihe kadar, yksekretim kurumlarnn hazrlk snf, nlisans ve lisans eitim-retim programlar ile yksekokullarn herhangi bir snfnda kaytl rencilerin, 2547 sayl Yksekretim Kanunu ve bu kanuna atf yapan Yksekretim Kurumlar renci Disiplin Ynetmelii hkmlerine gre aldklar disiplin cezalar, btn sonular ile kaldrlmtr.Bunlarn sicil dosyalarndaki cezai kaytlar, ilgililerin mracaat aranmakszn dosyalarndan karlr.614 3.3 Avrupa nsan Haklar Szlemesi erevesinde Trban Sorunu

3.3.1 Avrupa nsan Haklar Komisyonu Kararlarnda Trban 3.3.1.1 Karaduman /Trkiye Eczaclk Fakltesinden mezun olmaya hak kazanan enay Karaduman isimli renci, k belgesine trbanl fotorafnn yaptrlmas talebinin darece reddedilmesi zerine A HSnin 9. maddesinin ihlal edildii gerekesiyle Komisyona bavurmutur. 615 Komisyon ncelikle niversitelerdeki gnlk yaam dzenleyen disiplin kurallaryla dorudan ilgili olmayan, diplomalara yaptrlacak fotoraflara ilikin kurallarn niversitelerin laik ve cumhuriyeti niteliini koruma amacn gden niversite kurallarnn bir paras olduunu tespit etmitir. Daha sonra somut olayda, klk-kyafete ilikin niversite ynetmeliinin, rencilere trban takmama zorunluluu getirdiine iaret ederek, yksek renimini laik bir niversitede yapmay seen bir rencinin, bu niversitenin dzenlemelerini kabul etmi saylaca grn ifade etmitir. Ayrca Komisyona gre laik bir niversitede rencilik stats, doas gerei, bakalarnn hak ve zgrlklerini sayg gsterilmesini salamaya ynelik baz davran kurallaryla ball da iermektedir. Mahkeme burada laik niversitelerde renim grmeyi tercih eden bavurucularn,
614 GEMALMAZ, Trk s.531. 615 Karaduman/Trkiye, BN. 16278/90.

134 bu niversitelerin koyduu kurallara uymak zorunda olduklarn vurgulamaktadr. Oysa Trkiyede dini nitelikli hibir niversite bulunmamaktadr. Bu nedenle tercih modelinin Trkiyede uygulanmas doru deildir. Yksekrenimin zorunlu olmamas nedeniyle kurallara uymak istemeyen kiilerin okumamay tercih edebilecei dncesi ise doru deildir. nk, bu bir tercih deil, insanlarn alternatifsizlikten dolay okuma hakkndan vazgemeleridir.616 Komisyon, daha nce, Szlemenin 9. maddesinin, kamusal alanda, bir inancn gerektirdii biimde davranma hakkn, mutlak olarak gvence altna almadna karar vermi bulunmaktadr. zellikle, 9. maddenin 1.fkras anlamnda bir dinin uygulanmas ifadesi, bir dinin veya inancn zorunlu kld ya da esinledii her trl hareketin yaplabilecei anlamna gelmemektedir. Bu durumun somut olayda deerlendirilip deerlendirilmediini anlayabilmek iin, nce, anlamazlk konusu olan dzenlemenin din zgrlnn kullanlmasna bir mdahale oluturup oluturmadnn aratrlmas gerekir. Komisyon zellikle, nfusun byk ounluunun belirli bir dine mensup olduu lkelerde, bu dinin tren ve simgelerinin herhangi bir yer ve biim snrlamas olmakszn sergilenmesinin, sz geen dini uygulamayan veya baka bir dine mensup olan renciler zerinde bir bask oluturabilecei grndedir. Bu nedenle farkl inanlardaki rencilerin birlikteliini salamak amacna ynelik olarak rencilerin dinsel inanlarn aa vurma zgrlkleri yer ve biim bakmndan snrlanabilmektedir. Nitekim Trk Anayasa Mahkemesi'nin Trk niversitelerinde slami tarzda trban takmann, bunu takmayanlara kar bir meydan okuma oluturabilecei yolundaki deerlendirmesi dikkate alndnda, Laik niversitelerin rencilerin klk-kyafetlerine ilikin kurallar koyarken, baz kkten dincilerin yksek retimde kamu dzenini bozmamalarn ve dierlerinin inanlarna zarar vermemelerini salamaya zen gstermesi anlalr olmaktadr.617 Ancak Komisyon kararnda niversitelerde kamu dzenini bozulmas tehlikesiyle trbanl fotoraf arasnda nasl bir iliki olduu, veya ounluk dinine mensup olanlarn diplomalarnda trbanl fotoraf yaptrlmasnn dier dinlere mensup olanlar zerinde nasl bir bask oluturaca hukuksal olarak temellendirilmemektedir. 618 Esas itibaryla Komisyonun inceledii bavuru, trban takt gerekesiyle okuldan uzaklatrlan bir rencinin bavurusu deil, trbanl fotorafn bulunduu bir diploma isteminin reddiyle ilgilidir. Arslana gre Komisyonun byle bir bavuruyu bu kadar genel ve
616 ARSLAN, Avrupa, s.90-91. 617 Karaduman/Trkiye, BN. 16278/90. 618 ARSLAN, Avrupa, s.75.

135 kategorik ifadelerle deerlendirmesi olsa olsa daha sonra gelebilecek bavurular iin bir n hazrlk nitelii tamaktadr.619 Komisyon bavurunun esas konusu olan diploma meselesine ancak kararn sonuna doru deinmitir. Komisyona gre, laik bir niversitenin ynetmelii, rencilere verilecek olan diplomalarn, bir dinden esinlenen ve rencilerin de dahil olabilecei (kktendinci) hareketleri hibir ekilde yanstmamasn dzenleyebilir. Bylece Komisyon, trban din zgrlnn deil kktendinciliin sembol olarak grdn ve trban takan rencilerin muhtemelen kkten dinci bir hareketin mensubu olduklar dncesini ifade etmektedir.620 Bilindii gibi Strasbourg Organlar, herhangi bir snrlamann Din zgrlne bir mdahale oluturup oluturmadn incelerken, ncelikle Arrowsmith testine bavurmakta ve kiinin snrlanan davran ile inanc arasnda dorudan bir iliki kurulup kurulmadn incelemektedir. Karaduman kararnda ise bu test uygulanmam, bavurucunun trbansz fotoraf ektirmeyi reddetmesiyle dini inanc arasndaki iliki incelenmemitir. Bunun yerine dorudan laik niversite dzeninin gerekleri dikkate alndnda, rencilerin klk-kyafetlerinin dzenlenmesinin ve bu dzenlemeye uyulmadka, kendilerine diploma verilmesi gibi baz idari hizmetlerden yararlandrlmamalarnn, din ve vicdan zgrlne bir mdahale oluturmad dncesini ifade etmitir. Komisyona gre niversite diplomas geni kesime ynelik olmayan, sadece rencinin mesleki kapasitesini gstermeye yarayan bir belgedir. Diplomaya yaptrlan fotorafn amac ise sadece ilgili kiinin tannmasn (tehis edilmesini) salamaktr. Bu nedenle fotoraf bu
621

kii

tarafndan

dini

inanlarn

aa

karmak

amacyla

kullanlamayacaktr.

Oysa bavurunun konusu, trbanl fotorafn ya da trbanl fotorafn yer ald diplomann dini aa vurmak iin kullanlp kullanlamamas ile ilgili deil, snrlama konusu olan trbann, bavurucunun dini inanlaryla ilikisidir. Dolaysyla karardan, Komisyonun bavurunun zn kard anlalmaktadr.622 Sonu olarak Komisyon bavurucunun, k belgesine trbanl fotoraf yaptrma talebinin idarece reddedilmesinin Szlemenin 9. maddesiyle korunan din zgrlne bir mdahale oluturmad gerekesiyle, bavuruyu kabul edilemez bulmutur.623
619 bd. 620 ARSLAN, Avrupa, s.76. 621 Karaduman/Trkiye, BN. 16278/90. 622 ARSLAN, Avrupa, s.77. 623 Karaduman/Trkiye, BN. 16278/90.

136 lgi eken dier bir konu ise kararda, bavurucunun i hukuktaki yarglanma aamasnda trbanl fotorafnn bulunduu nfus czdan, ehliyet ve pasaportunu ilgili makamlara sunduunun ve niversite eitimi boyunca klk kyafet konusunda bir baskya maruz kalmadnn zellikle belirtilmesidir. O halde bavurucunun trbanl fotorafnn yer ald diplomann, Komisyonun belirttii kiinin tannmas (tehis edilmesi) amacna daha iyi hizmet edecei kesindir. 3.3.1.2 Bulut/Trkiye Eitim Fakltesinden ald k belgesinin trbanl fotorafnn bulunduu bir diploma ile deitirilmesi talebinin idarece reddedilmesi zerine Lamiye Bulut, Avrupa nsan Haklar Komisyonuna bavurdu. Komisyon, hkmetin Karaduman bavurusunda da sunduu i hukuk yollarnn tketilmedii ve alt aylk sre kouluna uyulmad ynndeki usule ilikin itirazlar yerinde bulmam, fakat bavurucunun kendisine bir diplomann salayaca btn avantajlar temin eden bir k belgesine zaten sahip olduuna dikkat ekerek, bavuruyu kabul edilemez bulmutur.624 Kararn kalan ksm Karaduman/Trkiye kararyla ayn ifadelerle kaleme alnmtr. 3.3.2 Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Kararlarnda Trban 3.3.2.1 Dahlab/ svire Karar Lucia Dahlab nce Katolik iken sonra slam Dinini seen ve trban takmaya karar veren svire vatanda bir anaokulu retmenidir. Yaklak be yl sresince velilerden herhangi bir itiraz gelmeden trbanl olarak grevine devam ettikten sonra, lkretim Genel Mdrl tarafndan, trbann zellikle kamusal ve sekler bir eitim sisteminde bir retmenin rencilerine empoze ettii ak bir kimlik arac olduu gerekesiyle grevinden alnmtr. Bunun zerine, laiklik ilkesinin retmenlerin dinsel inanca sahip olmalarna ve inanlar gerei sembol tamalarna engel oluturmad ve rencilerinin farkl etnik ve dinsel kkenlerden geldii iin eitlilie alkn olduklar, dolaysyla trbanl oluunun okuldaki dinsel uyumu bozmad argmanlarna dayanan Dahlab, trbanl olduu iin grevden alnmasnn A HSnin 9 ve 14. maddelerini ihlal ettii gerekesiyle A HMne
624 Bulut/Trkiye, BN. 18783/91.

137 bavurmutur.625 3.3.2.1.1 Kanun Tarafndan ngrlme

Mahkeme bavuruyu incelerken, ncelikle kanun tarafndan ngrlebilirlik meselesini ele almtr. Bilindii gibi Mahkeme bu meseleyi ele alrken, herkes tarafndan ulalabilir ve ak yani anlalabilir olma ltlerini kullanmaktadr. Dahlab olaynda uygulanan dzenlemeler, Devlet eitimi sistemi, rencilerin ve ailelerin siyasi ve dini inanlarna sayg gsterilmesini temin eder. hkmnn yer ald 06.11.1940 tarihli Devlet Eitimi Kanununun 6. maddesi ve Kamu grevlileri sradan kiiler olmaldr; sadece niversite retim elemanlar bakmndan bu hkmn istisnalarna izin verilebilir hkmne yer veren ayn kanunun 120/2 maddesidir. Mahkeme ou kanunun lafz mutlak anlamda sarih deildir ifadesiyle, uygulanan kanun hkmlerinin, yeterince ak olmadn zmnen kabul etmitir. Ancak, ar katl nleme ve deien artlara uyum salama ihtiyacnn, kanunlarn ounun kanlmaz olarak, az ya da fazla lde, belirsiz bir dille dzenlenmesine neden olduunu dnmektedir. zm, bu tr yasal dzenlemelerin yorum ve uygulanmasnn uygulamaya balanmasdr.626 Sonu olarak Mahkeme svire Federal Mahkemesinin itihatlarn da dikkate alarak davada kanun tarafndan ngrlebilme koulunun gerekletiine karar vermitir. 3.3.2.1.2 Meru Ama

Dahlab kararnda, Bavurucu dini inanlar gerei trban takmasn yasaklayan ilemin, meru bir ama gtmediini ileri srmtr. hukukta davaya bakan yerel mahkeme ise trban sadece retim faaliyetiyle snrlayarak, okulda devleti temsil etmekte olan retmenin, eitimin dinsel tarafszln korumas gerektiine karar vermitir. Yerel mahkemeye gre rencilerin dinsel tarafszlk ortam iinde ders grme haklar, bavurucunun dini inancn gsterme zgrlne ynelik snrlandrmay meru klmaktadr. Sonu olarak A HM, rencilerin bavurucudan kolaylkla etkilenebilecek kadar kk yata olmalarnn ve bavuru sahibinin dinsel adan tarafsz davranmak zorunluluunun altna izerek, yasaklayc ilemin, bakalarnn hak ve zgrlklerini, kamu gvenliini ve kamu dzenini koruma eklindeki meru amalar gttne karar

625 Dahlab/ svire, BN. 42393/98. 626 Agk.

138 vermitir.627 3.3.2.1.3 Demokratik Bir Toplumda Gereklilik

Mahkeme bavurucunun din zgrlne ynelik mdahalenin demokratik bir toplumda gerekli olup olmadn incelerken u tespitleri yapmtr: Mahkeme trban gibi gl bir dsal semboln ok kk yataki ocuklarn din ve vicdan zgrl zerinde nasl bir etki yapabileceini deerlendirmenin ok zor olduunu kabul etmektedir. Bavurucunun rencileri, birok ey hakknda merakl olduklar ve dier rencilerden ok daha fazla etkilenmeye ak olduklar ya olan drt sekiz ya gurubuna mensupturlar. Bu artlar altnda Kurandaki bir emir tarafndan kadnlara dayatlan ve Federal Mahkemenin belirttii gibi kadn erkek eitlii ilkesi ile badatrlmas zor olan bir uygulama olarak grldnde, trban takmann bir eit proselitizm yarataca tamamen yadsnamaz. Dolaysyla slami trban takmay, tm retmenlerin demokratik bir toplumda rencilerine yaymas gereken hogr mesaj, bakalarna sayg ve her eyden te eitlik ve ayrmclk kartl ile badatrmak zor grnmektedir.628 Burada ilk olarak Mahkemenin Kurandaki trban emrini sorgulad grlmektedir. Ardndan Kurann Mslman kadnlara emri olan trban, kadn ve erkek eitliine aykr, proselitizm arac olarak kullanlmaya elverili, hogr eitlik ve ayrmclk kartl ile badamayan bir uygulama olarak nitelendirmitir. Kesinlikle hukuksal bir nitelik tamayan bu saptamalarda ncelikle dikkat eken ksm mahkemenin kadn erkek eitliine yapt vurgudur. Sonradan terk edilse bile, rtnmenin slam dndaki dinlerde de nemli bir yer igal ettii bilinmektedir. zellikle Hristiyanlkta rt, kadnn erkee baml ikinci snf insan olma statsn yanstan bir semboldr.629 slam bilginleri ise Hristiyanln tam tersine slamiyette trbann, zgrln iareti olarak algland fikrindedirler. Nitekim klelerin, zellikle cariyelerin rtnmelerine, hr kadnlarn da rtnmemelerine izin verilmedii ile ilgili bilgiler gstermektedir ki, slamiyetin ilk dnemlerde trban kullanmak, zamann hr kadnlar iin bir ayrcalktr.630 A HMnin kararnda dikkat eken dier husus Yahudi kippas ya da rahip cppesi gibi ok etkili bir harici simge nitelii tayan bart kullanlmasnn bu ynyle, proselitizm yaratmaya elverili olduuna yaplan vurgudur. Mahkemenin grev yapt dnemde

627 Dahlab/ svire, BN. 42393/98. 628 Agk. 629 GRMEZ, M., lahi Dinlere Gre Trban, slamiyat, C.4, S.2, 2001, s.25. 630 CARULLAH, M., Hatun, 3. Bas., Yay. Haz. Mehmet Grmez, Kitabiyat, Ankara 2001, s. 47; B LG N, s.45.

139 bavurucunun proselitist bir etki yaratp yaratmadn incelemek yerine, bu ihtimal zerinden karar vermesi ise hukuksal olarak aklanamamaktadr. Ayrca sembol tamak bir haktr, ancak bir eyin sembol olmas kiinin niyetine baldr. Sz veya eylemleriyle bu izlenimi vermedii srece, kiinin giyim tercihi sembol olarak nitelenmez. Bu nedenle Erdoan inanan insanlarn dini bir vecibe olarak grdkleri eyi bir sembole indirgemenin o insanlarn inanlarna yaplan bir saygszlk olduu grndedir.631 Yine trbann neden hogr eitlik ve ayrmclk kartl ile badamayan bir uygulama olduunun, Mahkeme kararndan anlalmas mmkn deildir. Ancak A HMnin, Federal Mahkemenin Devlet okullarnda halarn sergilenmesi yasaklanrken, bizzat retmenlerin hangi inanca ait olursa olsun gl dinsel sembolleri giymelerine izin verilemez grne katld anlalmaktadr. Oysa burada okullardaki halarn kaldrlmasnn kurumsal bir tercihi yanstrken, retmenlerin klk kyafetlerinin tamamen bireysel tercih konusu olduu aktr. Ayrca sadece yasaklamayla salanan bir tarafszln muhtelif gruplarn karlarn badatrmak ve herkesin inancna sayg gsterilmesini temin etmek demek olan oulculukla badamad da ortadr.632 Sonu olarak A HM bavurucunun ders srasnda trban takt iin grevine son verilmesini, din zgrlne bir mdahale saym, ancak bu mdahalenin demokratik bir toplumda gerekli olduu gerekesiyle bavuruyu kabul edilemez bulmutur. 633 3.3.2.2 Leyla ahin/Trkiye Karar Leyla ahin Cerrahpaa Tp Fakltesinde okurken, stanbul niversitesinin

23.02.1998 tarihinde yaynlad sakall ve trbanl rencilerin derslere ve pratik almalara alnmamalarn ngren genelgesi gerei derslere alnmadn ve baz blmlere kayt yaptramadn belirtmitir. Genelgenin iptali zerine alan davalar ise alnmayan bavurucunun kayt talebi de ayn gereke ile reddedilmitir. Bavurucu klk kyafet kurallarna uymad iin nce knama cezas, daha sonra trban yasan protesto gsterisine katld iin bir dnem okuldan uzaklatrma cezas almtr. Bavurucunun disiplin cezalar ile ilgili at dava stanbul dare Mahkemesi
631 ERDOAN, M., AH M: zgrle Evet Ama slamsz Olursa (II),

dari Yarg

Organlarnca reddedilmitir. Daha sonra trban takt gerekesi ile yazl snavlardan birine

http://www.hukukcularder.org/index1.htm, 16.06.2005.
632 ARSLAN, Avrupa, s.81. 633 Dahlab/ svire, BN. 42393/98.

140 tarafndan reddedilmitir. Ancak 22.06.2000 Tarih ve 4584 Sayl Kanun ile tm disiplin cezalar affedilmitir. Daha sonraki eitimine Viyana niversitesinde devam eden bavurucu yksek retim kurumlarnda trban takma yasann Szlemenin 8, 9, 10 ve 14.maddeleri ile 1.Protokoln 2. maddesindeki haklarn ihlal ettii gerekesi ile A HKna bavurmu, dava 11 Nolu Protokoln 5/2 maddesi gereince 1.11.1998de A HMne devredilmitir Bavuran, yksekretimde slami trban taklmasna getirilen yasan din zgrl hakkna ve zellikle de dinini aklama hakkna yaplan haksz bir mdahale olduunu belirtirken; Hkmet, bavurann din zgrln yerine getirme hakkna hibir mdahalede bulunulmadn, bulunulmusa da bunun geerli nedeninin Szlemenin 9.Maddesinin 2. Paragraf kapsamnda hakllnn kabulnn gerektiini belirtmitir. 3.3.2.2.1 Bir Mdahale Bulunup Bulunmad

Mahkeme ilk olarak dini boyutuyla, inananlar iin kimliklerini ve yaam anlaylarn meydana getiren hayati unsurlardan biri, ateistler, agnostikler, skeptikler iinse ok nemli bir deer olan din zgrlnn (Szlemenin anlam ierisinde oulculuun kayna olmas nedeniyle) demokratik bir toplumun temel talarndan biri olduunu vurgusunu tekrarlamaktadr. Ardndan Din zgrl ncelikle, bireysel vicdana ait bir konu olmasna ramen, baka konularn yan sra, kiinin yalnzken ve insanlardan uzakken ya da bakalaryla birlikteyken, topluluk iindeyken, inancn paylat kiilerin arasndayken dinini aklama zgrl anlamna da gelir. ifadesiyle zgrln kapsamn belirler. Ancak daha nceki muhtelif kararlarda da belirtildii gibi, 9. Madde, bir din ya da inantan kaynaklanan ya da esinlenilerek gerekletirilen btn eylemleri korumamakta ve kamu alannda bir dinin emrettii ekilde davranma zgrln her durumda gvence altna almamaktadr.634 Mahkeme bavuruda, bavurann 4584 sayl Af Kanunu ile iptal edilmelerinden nce, kendisine uygulanan disiplin cezalaryla ilgili herhangi bir ikayette bulunmamas sebebiyle, sadece stanbul niversitenin kartt 23.02.1998 tarihli genelge ve onun davadaki uygulann incelemeye karar vermitir. Kararda devamla Bavuran, trban takarak dini bir kurala uyduunu ve dolaysyla slam inancnn getirdii grevlere skca bal olma isteini gsterdiini bildirmitir. Buna gre, trban takma kararrnn bir din ya da inantan kaynakland ya da esinlendii kabul

634 Leyla ahin/Trkiye, BN. 44774/98.

141 edilebilir ve Mahkeme, bu tr kararlarn her durumda bir dini vecibeyi yerine getirmek iin alnp alnmadnn kararlatrmadan, niversitelerde slami trban taklmasn yasaklayan sz konusu dzenlemelerin bavurann dinini aklama zgrlne mdahale olduu varsaym zerinden hareket etmektedir. fadesi yer almaktadr. Burada Mahkemenin trban takmay dinini aa vurma zgrl kapsamnda ele ald anlalmaktadr. Karaduman bavurusunda niversite iinde trbanla dolamann yasaklanmasnn kesinlikle Szlemenin 9. maddesine bir mdahale oluturmadn savunan Hkmet ise, ahin bavurusunda u ifadeyle yetinerek, trbann dini aa vurma hakk kapsamna dahil olmadna dair, ak ve net bir savunma yapmaktan kanmtr: niversite dzenlemelerinin hem rencilerin klk kyafetiyle ilgili i hukuk kurallarna hem de uluslararas hukuk ilkelerine dayandn belirten Hkmet, bu iddiay reddetmitir. Szlemenin 9. maddesinin uygulanmas szlemeye gre tasarlanan ve genel olarak ve kamu alannda hibir ayrm gzetmeksizin uygulanan yasalara uymay kabul etmemek iin kiinin inanlarn kullanma hakkn vermediini ileri srmtr.635 Sonu olarak niversitelerde trban takmann slam dininin bir gerei olduu ve Szlemenin 9. maddesi kapsamnda deerlendirilmesi gerei konusunda Mahkeme ve Hkmet fikir birliine varm grnmektedir.636 Leyla ahin/Trkiye kararnn can alc noktas, Mahkemenin niversitede slami trban taklmasn yasaklayan ve bu yasaa aykr davranmay disiplin yaptrmna balayan dzenlemelerin, din ve vicdan zgrl hakkna mdahale olduunu varsaymsal olarak kabul etmesidir. nceki blmlerde de akland gibi A HS sisteminde hakka mdahalenin demokratik toplum gereklerine uygun olduu iin meru kabul edilmesi, koullar deitiinde demokratik toplum iin gerekli olmayabilecei anlamna gelmektedir. Demokratik toplum iin gerekli olmayan mdahale ise szlemeyi ihlal etmektedir. Bu nedenle Gemalmaz Leyla ahin karar ile, A HMin trban eksenli potansiyel bavurularn kazanlmasnn nn at yorumunu yapmaktadr. 637 3.3.2.2.2 Kanun Tarafndan ngrlme kanun tarafndan ngrlp

Mahkeme, varln tespit ettii mdahalenin

ngrlmediini incelemeye, bavurunun barts yznden niversiteden atlmayla ilgili

635 Leyla ahin/Trkiye, BN. 44774/98. 636 GEMALMAZ, Trk, s.1287. 637 Age., s.1293.

142 olmadn, stanbul niversitesinin 23.02.1998 tarihli genelgesi ve onun uygulanmasyla ilgili olduunu vurgulayarak balamtr. Mahkeme kanunilik lt gerei, bavurucu tarafndan ne srlen Yksek retim Yasas Ek 17. Maddenin Rektrlk Genelgesi iin kanuni bir dayanak oluturmad iddiasn ele almaktadr. Sakall ve balar kapal rencilerin ders, staj ve uygulamalara girmesini yasaklayan sz konusu genelge, stanbul niversitesi Rektr tarafndan karlan dzenleyici bir belgedir. Mahkeme ise inceleme srasnda kanun terimini sadece eklen deil z itibariyle de algladn vurgulayarak, idari mahkemelerin, Dantayn ve Anayasa Mahkemesinin yerlemi itihatlarna atfta bulunmutur. Sonu olarak i hukuku yorumlamann ve uygulamann ncelikle ulusal makamlarn, zellikle de mahkemelerin grevi olduunu ifade eden A HMin hem Rektrlk genelgesini hem de itihatlarn kanun kapsamnda grd anlalmaktadr. Sonu olarak A HM niversitelerde trbana izin vermenin Anayasaya aykr olduunun Anayasa Mahkemesince aka belirtildiini ve ayrca slami trban taklmasna ilikin dzenlemelerin, bavurucunun niversiteye kayt yaptrmasnn ncesinden itibaren mevcut olduunu vurgulayarak, davada kanunen ngrlme kriterinin gerekletiine karar vermitir. Burada dikkat eken nokta, Mahkemenin taraf devletlerin hak ve zgrlklerin snrlanmas asndan ngrd standartlar aa ekmesi,638 Trk Anayasasnda ancak kanunla snrlanabilecei ngrlen temel hak ve zgrlklerin, idarenin dzenleyici ilemleri ya da mahkeme hkmyle de snrlanabilecei sonucuna ulamasdr. Nitekim Altparmak ve Karahanoullar karar yle deerlendirmilerdir: Trkiyeli hukuku iin rektrln genelgesinin temel haklardan herhangi birini snrlamak iin uygun hukuksal ara olmad aktr. Temel haklar kanun ile snrlanr ve idari birimlerin kard genelgeler ise kanun deildir Bylelikle Mahkeme, Trk idaresi iindeki bir idari birimin, insan haklarnn snrlandrlmas konusunda genel kural koyma yetkisini tanmtr. 639 3.3.2.2.3 Meru Ama

A HM kanunilik denetiminin ardndan, yaplan mdahalenin Szlemenin 9. maddenin 2. fkrasnda saylan snrlama ltleri kapsamna girip girmediini, yani meru bir
638 ARSLAN, Avrupa, s.83. 639 ALTIPARMAK, K. -KARAHANOULLARI, O., Pyrrhus Zaferi: Leyla ahin /Trkiye, A HM HUKUK, Dzenleyici lem / Kanun, Hukuk ve Adalet, S.3, 2004, s.252.

143 ama gdp gtmediini incelemitir. Hkmetin ileri srd mdahalenin niversitelerde kamu dzeninin salanmas, laiklik ilkesinin muhafazas ve bakalarnn haklarnn ve zgrlklerinin korunmas gibi ok sayda meru amala gerekletirildii savunmas, bavurucu tarafndan her hangi bir kar argmanla yantlanmamtr. Bunun zerine A HM davann artlarn ve milli mahkemelerin kararlarndaki tabirleri dikkate alarak, sz konusu tedbirin ncelikle bakalarnn haklarnn ve zgrlklerinin korunmasna ve kamu dzeninin korunmasna ilikin meru amalar gttn tespit etmitir.640 3.3.2.2.4 Demokratik Bir Toplumda Gereklilik

Devlet mdahalesinin demokratik bir toplumda gerekli olup olmad baka bir deyile mdahalenin ll/orantl olup olmad incelemesinde Mahkeme, Trkiyede slami trbann bunu takmayanlar zerinde bask oluturabilecei ve Trkiyede slami esaslara dayanan devlet dzeni kurulma olasl argmanlarndan yola kmaktadr. A HM trban takanlarn takmayanlar zerinde bask oluturabilecei argmanna, slami trbann eitlik ilkesine aykr olduu tespitinden641 ulamaktadr. Mahkemeye gre slami trban konusunda, kamu dzeni, kamu gvenlii ve bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas amacyla snrlama getirilebilecektir. Halkn byk bir ounluunun belli bir dinden olduu Trkiye gibi bir lkede, bu dini icra etmeyenleri ya da baka bir dinden olanlar kkten dinci hareketlerden korumak iin niversitelerde alnan nlemlerin Szlemenin 9/2 maddesine gre hakl grlebilir. Bu balamda, laik niversiteler, ibadetin tezahrn ya da belirtilen dinin sembollerini, deiik dinden renciler arasnda huzurlu ortak yaam salamak amacyla byle bir tezahrn yeri ve adetine gre yasaklamalar uygulayarak, dzenleyebilir ve bylece kamu dzenini ve dierlerinin inanlarn korur. 642 Grld gibi ounluk ile aznlk arasndaki gerilimin radikal guruplar tarafndan kullanlmasna kar nlem alnmas gereini tespit eden Mahkeme, burada da aznlklarn korunmas argmanna dayanmaktadr. Demokratik lkelerde aznlkta kalan kiilerin hak ve zgrlklerinin, ounluun basks karsnda daha krlgan olduu dikkate alndnda bu tespit dorudur. Ancak haklar esas alan yaklam, haklarn kullanmnda ortaya kabilecek
640 Leyla ahin/Trkiye, BN. 44774/98. 641 Dahlab/ svire, BN. 42393/98. 642 Leyla ahin/Trkiye, BN. 44774/98.

144 bir sorunu, hakk yasaklamann dnda tedbirlerle zmeyi gerektirmektedir.643 Trkiye sz konusu olduunda ise Mahkeme, Anayasa Mahkemesi gibi, trban sorunun deerlendirilmesinde, zorunlu bir dini vecibe gibi takdim edilen veya alglanan bylesi bir simgeyi takmann, onu takmamay seenler zerinde yarataca etkiyi de gz nne almak zorunda644 kalmtr. Mahkemeye gre: Bartsnn tarafnda olanlar, taklmasn bir grev ve/veya dini kimlik ile balantl bir aklama ekli olarak grmekteyken; bartsne kar olanlar, onu dini temel alan bir rejim kurulmasn isteyen ve i huzursuzluk tehlikesi yaratan ve cumhuriyet ynetiminde kadnlar tarafnda elde edilen haklar ortadan kaldrmay hedefleyen siyasi slamn bir simgesi olarak grmektedirler. 645 Daha nce kaydedildii gibi bahis konusu tartmal hususlar, nfusunun ounluunun slam inancna, kadn haklarna ve laik bir yaam tarzna kuvvetli bir ball savlarken, dierlerinin hak ve zgrlkleri ve kamu dzeninin devamnn korunmasn salamay da iermektedir. Bu alandaki zgrle uygulanan kstlamalar, bu sebeple, zellikle Trk Mahkemelerinin bu dini semboln Trkiyede yakn zamanda siyasi nem kazandna karar vermelerinden beri, yukardaki iki yasal amaca erimek iin bir toplumsal ihtiyacn karlanmas olarak grlebilir. 646 Mahkeme trbana ve yaratt etkilere ilikin ilk tespitlerini hatrlanaca gibi Dahlab/ svire kararnda yapmtr. Trbann, takmayanlar zerinde bir bask oluturaca argman ise Karaduman/Trkiye davasnda yapt tespite dayanmaktadr. Ancak hatrlanaca zere Mahkeme (Komisyon) bu tespiti yaparken, hibir somut veriye ya da bilimsel aratrmaya dayanmadan salt bir varsaymdan yola kmtr.647 Karaduman kararndan sonra Leyla ahin kararna kadar 11 sene gemi olmasna ramen ayn tespitlerin yaplmas ise A HMnin lke koullarnda hibir deiiklik olmad varsaymyla hareket ettiini gstermektedir. Kararn temelinde yer alan dier argmansa, Trkiyede slam dini esaslarna dayanan bir devlet dzeninin kurulma olaslnn yabana atlmayacak kadar gerek648 olduudur.

643 ARSLAN, Avrupa, s.83-85. 644 Leyla ahin/Trkiye, BN. 44774/98. 645 Leyla ahin/Trkiye, BN. 44774/98. 646 Agk. 647 Arslana gre Mahkemenin u iki basit soruyu sormas gerekiyordu: (a)Acaba niversitede bartller ounlukta myd? (b)ounlukta olan bartl renciler nerede, ne zaman ve hangi yollarla kendileri gibi grnmeyen kiiler zerinde bask oluturmulardr? bkz. ARSLAN, Avrupa, s.86. 648 GEMALMAZ, Trk, s.1291.

145 Mahkeme bu argmann bizzat Refah Partisine ve Refah Partisi kararnda yapt tespitlere dayandrmaktadr. ncelikle Trkiyede kendi dinlerinin sembollerini ve dini inanlar zerine kurulmu bir toplum kavramn empoze etmeye alan ar siyasi hareketlerin olduunu gzden karmamtr. diyerek tehlikeye dikkat ekmeye almtr. Ardndan Refah Partisinin, Babakan dahil, liderlerinin demokratik deerlere ballklar hakknda gsterdikleri kararszlk ve her dini cemaat iin farkl dini kurallara gre ileyecek birden fazla hukuk sisteminin varln savunmalar, Trk toplumunda cumhuriyet deerlerine ve i bara ynelik ak bir tehdit olarak alglanmtr.649 cmlesiyle tehlikenin somutlap, bir tehdit algs haline dntn ifade etmitir. Ancak Mahkeme, Refah Partisi ile trbanl rencilerin tm arasndaki otomatik zorunlu ban nasl kurulduunu veya kimlik stat ve iktidar ele geirme amac bakmndan Refah Partisi ile en ufak bir benzerlik tamayan Leyla ahinin hangi eylemiyle rejime ynelik tehdit oluturduunu aklamamaktadr. Ayrca demokratik toplumun temelini oluturan dnce ve ifade zgrl ile korunan anti-laik grlerin aklanmas ile trban takma arasnda nitelik asndan bir fark olup olmadna deinmemektedir.650 Sonuta A HM taraf devletlerin i hukuklarnda kamusal alanda trban yasana ilikin yeknesak bir uygulamann da olmamas sebebiyle, Taraf Devletlerin Szleme hkmlerine uygun olarak siyasi hareketlere kar, tarihsel deneyimlerini dikkate alarak tutum taknabileceini belirtmi, Trk hkmetine geni bir takdir yetkisi tanmtr. Demokratik toplumlarda, devlet ile dinler arasndaki ilikilerle ilgili birbirlerinden ok farkl dnceler olabileceinden hareketle Mahkeme, takdir hakknn kapsamnn, Szleme tarafndan garanti altna alnan hakkn nemine, yasaklanm eylemlerin mahiyetine ve yasaklamann amacna uygun olmas gerektiini dnmektedir. Sz konusu dzenlemeler, bu balamda ele alnmal, meru hedeflere ulamaya ve niversitedeki oulculuu korumaya ynelik tedbir niteliinde olmaldr. Nitekim Mahkeme laikliin Trkiyede demokratik deerlerin gvencesi olduuna, bireysel vicdan ilgilendirdii srece inan zgrlnn kstlanamayaca(na), vatandalarn kanun karsnda eit olduu ilkesin(e) ve laikliin ayn zamanda bireyi d basklardan koruduuna vurgu yaparak; bu tr bir laiklik kavramnn Szlemenin temelini oluturan deerlerle uyumlu olduunu belirtmitir. Ksaca Mahkeme ve bu ilkenin desteklenmesinin Trkiyede demokrasinin korunmas

649 Refah Partisi ve Dierleri/Trkiye 650 GEMALMAZ, Trk, s.1302-1303.

146 iin gerekli grlebileceini kabul ederek, kiinin dinini ifa etme hakkna bu deer ve ilkeleri korumak iin kstlamalar getirilebileceine karar vermitir. Ancak Erdoana gre laiklik ilkesi dini vecibelerin yerine getirilmesini yasaklamann deil, ancak gvence altna almann gerekesi olabilir. Esasen, kendi bana laiklik hibir kiiye hibir dev yklemez; laikliin muhatab devlettir ve dolaysyla laiklie aykr olan dindarlarn kendi inanlarna gre hareket etmesi deil, devletin dini bir emri -dindarlar dahil olmak zere- herkese dayatmasdr.651 Sonu olarak A HM, takdir yetkisinin alann gz nne alarak, stanbul niversitesinin slami trban taklmasna snrlamalar getiren dzenlemelerinin ve bunlar uygulamaya ynelik tedbirlerin, gdlen amalarla orantl ve hakl olduuna ve demokratik bir toplumda gerekli olarak kabul edilmesi gerektiine karar vermitir.

651

ERDOAN,

M.,

AH M:

zgrle

Evet

Ama

slamsz

Olursa

(II),

http://www.hukukcularder.org/index1.htm, 16.06.2005.

147

SONU
Bu almann ana eksenini bireylerin srf insan olmalar vasfyla sahip olduklar insan haklar ve insan olarak yaammz ve varoluumuzu anlaml klan zgrlk kavram oluturmaktadr. Genel olarak zgrlk insann olmazsa olmaz, tm haklarn ortak kkeni saylan bir insan hakkdr. Birinci kuak haklar kategorisinde yer alan Din ve vicdan zgrl ise kiinin herhangi bir din veya inana inanp inanmamakta serbest olmasn, inand dinin emirlerini hibir engelle karlamadan yerine getirebilmesini ve inanmad bir dinin gereklerini yerine getirmesi iin hibir zorlamaya tabi tutulamamasn iermektedir. Dnce zgrlyle ok yakn bir ilikisi olan din ve vicdan zgrl, ancak belirli hukuki ve siyasi zelliklere sahip bir ortamda yaayabilmektedir. Bu ortamn en belirleyici zellii ise laikliktir. Laik bir sistem ilk anlamyla tarafsz ve dolaysyla oulcudur. oulculua yapt vurgu ile Laiklik, demokrasi kavram ile ortak bir zemini paylamaktadr. Laik bir sistemde devlet tarafszdr; yani ne genel olarak dindarl veya belli bir dini ya da mezhebi, ne de dinden arndrmay ve toplumsal hayatn tmyle seklerletirilmesini destekleyebilir. Dolaysyla laik bir devlette kiiler hukuk nnde eittirler. Hukuk nnde eitlik, kiilerin devlet karsnda nasl davranmas gerektiiyle deil, aksine kamu otoritesi kullananlarn kiilere nasl davranmalar gerektiiyle ilgili bir ilkedir. Bu nedenle laik bir devlette kamu otoriteleri hibir dine ya da felsefi gre stnlk tanyarak onu resmi ideoloji haline getiremez. eitli dnya grlerine dini inanlara sahip bireyler zgrce din ve inanlarnn gereklerini yerine getirebilirler, ibadethanelerini aabilirler, ocuklarn kendi inanlarnn gerektirdii kurallar dorultusunda eitebilirler, serbeste rgtlenebilirler. Bu anlamyla laikliin tam kart, dinin ya da din kart bir ideoloji veya dnya grnn resmi bir ideoloji olarak benimsenmesidir. Dinin resmi bir ideoloji olarak benimsendii durumda devlet dinle temellendirilmekte ve belli bir din veya mezhep, resmi ideoloji konumuna yerletirilmekte, yani hukukun kayna sz konusu resmi din veya mezhep olmaktadr. Bu durumun ilk sakncas bizzat resmi dine inananlarn seimlerinde zgr davranp davranamadklar sorunudur. nk bir sorgulama sreci iermeden yaplan seimlerin zerklik dolaysyla zgrlkle aklanabilmesi tartma gtrmektedir. kinci sorun bu anlayn, resmi dinin dahi devlet yorumu dnda farkl yorumlanmasna izin vermeyerek, farkl yorumlar sapkn olarak deerlendirecek olmasdr.

148 Uygulamann en byk sakncas ise byle bir din devletinin yurttalar arasnda ayrm yapacak olmasdr. Bu sistemde resmi din veya mezhepten baka bir dine inanan insanlarn ve herhangi bir dini doktrini benimsemeyenlerin zgrlklerinin tehdit altnda olaca, ocuklarn eitim sistemi sayesinde resmi dine ynlendirilecekleri, bylece eitli szlemelerle korunan ana babalarn dini ve felsefi inanlarna sayg gsterilmesi ilkesinin uygulanamayaca kesindir. Eski SSCB veya demirperde lkelerinde olduu gibi, devletin din kart bir ideoloji veya dnya grn benimsemesi ve resmiletirilmesi de oulculuk ilkesine zarar veren ve devletin tarafszlna glge dren bir durumdur. Dini ya da din d bir ideolojiyi benimsemi devlet, aratan ok ama haline gelmi, kendi kurumsal kimlii yurttalarn kimliinin nne gemi olan devlettir. Byle bir durumsa devletin haklar ile yurttalarn haklar arasnda bir gerilime yol aabilir ki, bu rejimlerde yurttalk kimlii zaten ou haklarn feda eden anlamna geldiinden, atmadan zararl kan her koulda insan haklar olacaktr. Gnmzde geliim izgisi iki ana hatt takip eden Laiklik kavram, tarafszlk dolaysyla oulculuk nitelikleriyle ne kmakta ve genel olarak benzer bir ekilde uygulanmaktadr. Bat demokrasilerinde Anayasalarnda resmi din ibaresi yer alan devletlerin oulculua gsterdii zen ya da monolitik bir laiklik anlayn Cumhuriyetin temel ilkesi haline getiren Fransann uygulamada gsterdii istisnalarn artmas, bu anlay vurgulamaktadr. Farkl geliim izgilerini grece ortak noktada birletiren deerse din ve vicdan zgrl gibi gzkmektedir. Laiklik Trkiye Cumhuriyeti devletinin kurulmasndan itibaren zellikle vurgu yaplan bir ilkedir. Devletin aka din kart bir ideolojisi bulunmamakla beraber, ilkenin, bir tr din gibi alglanp yorumland ve uyguland grlmektedir. Bu gr en ok Anayasa Mahkemesi kararlarnda somutlar. Anayasa Mahkemesi laiklik ilkesini siyasi ve hukuki bir ilke olmaktan ok kapsayc bir dnya gr ve bir toplumsal mhendislik projesi olarak grmektedir. Aslnda Mahkeme kararlar Cumhuriyeti kuran aydnlanmac kadrolarn grlerinden baka bir ey yanstmamaktadr. Modernleme projesini hayata geiren bu ilerici sekinlere gre Cumhuriyet ncesi toplumun geri kalmlnn nedeni dinin toplumdaki geleneksel gcdr. adalksa esas itibariyle akln ne kmas, dolaysyla dinin toplum hayatndaki tezahrlerinin yok olmas demektir. Bu nedenle Devletin kurulma aamasnda Fransz Devriminin ilk dnemindeki uygulamalar neredeyse birebir taklit edilerek, slam dininin devlet tarafndan biimlendirilmesi deitirilmesi ve aklclatrlmas amalanmtr. Fransz devriminden

149 esinlenen hayatn btn ynlerini sekler hale getirmekten yana olan bu anlay erevesinde din ve vicdan zgrl daha ok dinden zgrleme, dinin ait olduu yere vicdanlara dnmesi olarak yorumlanm, ancak 1950lerde demokrasi ilkesinin oulculuk anlamyla hayata geirilmesi zerine toplumsal dinamikler devletin dini kontrol altna almas gereini dayatmtr. Projede referans noktas olarak slam dinini kabul etmeden nce Trklerin laik olduklar gr alnmaktadr. Bylece laikliin srf bat kaynakl bize yabanc bir zellik olmad vurgulanarak, milliyetilikle ba kurulmakta; modern ulus devlet birbiriyle uyumlu iki ilke olan milliyetilik ve laiklik erevesinde kurgulanmaktadr. Ksaca laiklik ilkesi Trkiye Cumhuriyeti devletinin esas belirleyeni saylmaktadr. Ancak byle bir laiklik anlaynn dine bireysel vicdan dnda kendini ifade edebilecek bir alan ve resmi olarak tarif edilen dnda bir ifade biimi tanmad ortadadr. Oysa dinler ve inanlar insani varoluun ayrlmaz bir paras olmakla kalmayp insann yaad ve yaratt evrenin, kltrn, sanatn, tarihin ksaca insanlk mirasnn ba kesini igal etmektedirler. Bu nedenle Laik devletin dinden bamszl ve inan istemleri ve dinler karsnda tarafszl, hibir biimde dinlerden etkilenmeyecei anlamna gelmemektedir. Demokratik sistemlerde dini temelli toplumsal taleplerin, dini duyarllklardan etkilenen hizmet taleplerinin siyasete yansmamas dnlemez. Nitekim Trkiye Cumhuriyeti Devletinin hukuksal ve kurumsal yaps iinde yer alan Diyanet leri Bakanl lkede pek ok din inan sistemi ve mezhep olduu halde, slam Dininin Suni mezhebine uygun olarak, din adamlar grevlendirmekte, yayn yapmakta ksaca dinsel ierikli hizmet vermektedir. Trban konusunda devlet kendi laiklik anlay erevesinde laik yapsn korumaya almakta, kz rencilerse din ve vicdan zgrl erevesinde dini inanlarnn gereini yerine getirmek istemektedirler. lgin olan laikliin din ve vicdan zgrl iin hem koruma alan oluturmas hem snrlandrma sebebi saylmasdr. Dolaysyla tartmann aslnda devletin ama, birey ve toplumun bu amacn kurulup yaamas iin ara olduu anlay ile devletin zgrlkleri korumak ve gelitirmek iin bireyler tarafndan kurulduunu ve snrnn da bu alan olduunu savunan anlay arasnda getiini sylemek yanl olmaz. Ksaca niversitelerde trban takmann yasaklanmas bireyin haklaryla devletin haklar geriliminin tipik bir gstergesidir. Ancak hatrlanmaldr ki insan haklar insanlarn srf insan olma vasflarndan dolay sahip olduklar haklardr. Yani bireye aittirler ve literatrde devlet haklar diye bir kavramdan bahsedilmemektedir. Temel hak ve zgrlklerse ancak belli artlar altnda ve belli bir yere kadar snrlanabilir. Bu artlarn en nemlisi ise Kanunilik artdr.

150 Her eyden nce Trbann din ve inan zgrlnn bir gerei olduu ortadr ve yrrlkteki Kanunlarda niversitelerde trban yasaklayan bir hkm yoktur, yani niversitelerdeki trban yasann hibir hukuki dayana bulunmamaktadr. Uygulamalarsa ancak fiili durumla aklanabilir. nk, uygulamalar iin dayanak olarak sunulan Anayasa Mahkemesi karar trbann yasakland eklinde yorumlanamaz. ncelikle Anayasa Mahkemesinin herhangi bir kanun metninde yer almayan bir konu hakknda, kanunlara metinlerinin dnda bir anlam yklemesi aka yetki gaspdr. Kaynan Anayasa ve Kanunlardan almayan bir yetki ihdasyla herhangi bir hak ve zgrle snrlama getirilmesi ise mmkn deildir. Ayrca Anayasa Mahkemesi'nin ancak bir kanunun iptaline ilikin karar, kii ve kurumlar balayc etki dourmakta, gerekenin snrlarn aan ve ierik olarak bir temel hak ve zgrle snrlama getiren grleri balayc etki dourmamaktadr. Anayasa Mahkemesinin kendini din istismar sylemi ile gericilie kar mcadele politikasnn bir neferi olarak grd ortadadr. Olayda hukuk, eitlik, zgrlk ve adalet sorunu olmaktan kp disiplin, hiyerari, birlik ve btnlk sorununa dnmtr. Oysa Hukukun amac insanlarn temel hak ve zgrlklerini korumak, yaamlarn gvence altna almak, adil, eit ve zgr bir toplumsal dzen kurmaktr. Bu nedenle aslnda ahlaki bir sorun olan din istismar kavramnn hukuki bir sorun hale gelmesi iin, ancak bu nitelikteki eylemlerin somut hak ihlallerine sebep olmas ya da hak ihlalinin ak ve yakn bir tehlike olarak alglanmas sz konusu olmaldr. Her eyden nce rencinin trban inanc nedeniyle mi yoksa siyasi saikle mi taktkonusunda kesin bilgi edinmek mmkn deildir. nk bu tamamen o kiinin i dnyasn ilgilendirmektedir. Trban takanlarn hepsinin ayn felsefi ve siyasi gre, ayn hayat perspektifine sahip olduklarn dnmekse byk yanlgdr ve insana yabanclamann bir sonucudur. Bunun dnda trban bakalarnn haklarn inememekte, kamu gvenliine, salna, kamu dzenine veya ahlaki deerlere kar bir tehdit oluturmamaktadr. Ayrca niversitelerde trbann ya da baka bir inancn simgesinin serbest braklmas devlet makamlarnn o inanlar onaylad anlamna gelmemekte, tam tersine inan zgrlklerini korumak, kamu kurumlarnda laikliin zerinde ykseldii dini vicdan eitliliine gsterilen saygya iaret etmektedir. Bu nedenle laiklik anlay, insann doutan sahip bulunduu temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmasnda bir l tekil etmemelidir. Ayrca bir hukuk devletinde kamu makamlarnn insanlar siyasi grlerine gre ayrp farkl ekilde davranmas dnlemez. Nitekim trban yasa ile trbanllar negatif, ba aklar pozitif ayrmcla tabi tutulmakta, bu da gerilimin artmasna insanlarn

151 gruplamasna neden olmaktadr. nk byle bir durumda hukuk, devleti snrlayc deil devlet tarafndan toplumu dzenleyici bir duruma dntrlm olur ki hukuk devleti prensibine tamamen aykrdr. Nitekim A HM bir kararnda, oulculuun ve siyasal tarafszln, anlamazln ortaya kt durumlarda oulculuu elimine ederek gerilimin nedenini ortadan kaldrmay deil, gruplarn birbirini tolere etmesini salamay gerektirdiini belirtmitir A HMin trbanla ilgili kararlarndan yola karak, trban konusunda son szn sylenmi olduuna dair varolan kanaat ise tamamyla yanltr. Her eyden nce herhangi bir insan hakknn kullanlmasnn mahkeme kararlaryla geersizletirildiini dnmek, ancak insan haklar kavramna ok yabanc bir bakn rndr. Ayrca A HMnin kararlar temel hak ve zgrlkleri asgari dzeyde korumaktadr. O nedenle kararlar koruma alann genileten bir dzenlemenin i hukukta yaplmasna engel tekil edemez. rnein A MKnun Sikhlerin motosiklet kullanrken kask takmama nedeniyle cezalandrlmasn Szlemeye aykr bulmamasna ramen, tutmutur. A HM Leyla ahin kararnda trban takmann dini inan gerei olduu ve trban yasaklayan dzenlemelerin din ve vicdan zgrlne bir mdahale olduunu ancak meru nedenlerle bu mdahalenin ihlal saylmayacan karara balanmtr. Kararda mdahaleyi hakl klan nedenlerin meruluu Trkiye asndan ele alnmaktadr. Dolaysyla baka bir lkeden yaplacak bir bavurunun ya da artlarn deimesi ile ileride Trkiyeden alacak bir davann kazanlmasnn n aktr. Sonu olarak, ideolojik modern devletler, projeleri dorultusunda yurttalar yetitirmeye almlar, bu uurda hak ve zgrlkleri kstlam ya da snrlamlar, ancak nesiller gemesine ramen kurtulduklarn sandklar hayaletler hortlamtr. nk, her insan kendi kaderini tayin etmek bakmndan bir toplumsal mhendislik projesinin unsuru olamayacak kadar bir dieriyle eittir. Bununla birlikte Trkiye asndan dinlerin toplumsal hayata bu kadar derinden nfuz etmi olmalar gerei ait olduklar yerlere vicdanlara itilmeleri projesinin hayata geirilmesi nndeki en byk engeldir. Nitekim erif Mardin slamn ayn zamanda bir praxis olduunu yeni kurulan Cumhuriyetin bu konuda bir alternatif getirmediini sylemektedir. nsanln bar iinde bir arada yaayabilmesi ise, farkllklarn zgrlk iinde ifade edebilmeleriyle mmkndr. nk farklla katlanamayan toplumlar ya da topluluklar, kamplaarak, kuru kuruya inatlap zm retemez duruma gelmektedir. Laikliinse geni bir toplumda oulculuu korumann aralarndan biri olduu tartma gtrmez bir gerektir. ngiliz Hkmeti Sikhleri motosiklet kullanma ve inaatlarda alma srasnda kask takma zorunluluundan muaf

152 Bu nedenlerle devletin bir ama deil ara olduunun aklda tutularak, insan haklarnn her anlamda gvence altna alnmas ve laikliin dogma olmaktan karlmas, oulculuk anlay ile yorumlanmas zorunludur. Unutulmamaldr ki insanlar nyarglar bir arada tutmaz ve dnce veya inan dolaysyla kimse bir dierinden stn deildir. Sadece kendinize benzeyen tek tip insanlardan olumu bir toplum yaam ekilmez klarken, farkllklar hayat zenginletirir. Toplumsal gelimenin dinamii de budur.

153

KAYNAKA
AAOULLARI, M.A., Eski Yunan'da Siyaset Felsefesi, verso Yay., Ankara 1989. AAOULLARI, M.A. & KKER, L., Kral Devlet ya da lml Tanr, 2. Bas., mge Kitabevi, Ankara 2000. AAOULLARI, M.A. & KKER, L., Tanr Devletinden Kral Devlete, mge Kitabevi, Ankara 1991. AKAD, M., Genel Kamu Hukuku, 2. Bas. (gzden geirilmi), Filiz Kitabevi, stanbul 1997. AKAD, M.- VURAL D NKOL, B., Genel Kamu Hukuku, 2. Bas. (geniletilmi), DER Yay., stanbul 2002. AKAD, M.- D NKOL, A., 1982 Anayasas: Madde gerekeleri ve Maddelerle lgili Anayasa Mahkemesi Kararlar, Alkm Yay., stanbul 1998. AKAL, C. B., Yasa ve Kl, 2. Bas.., Afa Yay., stanbul 1991. AKBULUT, A., Problem of Sovereignity in the Light of The Quran, Journal Of Islamic Research, vol. VIII, no. 3-4, 1995. ALDIKATI, O., Atatrk nklaplarnda Laiklik, Doumunun Yznc Ylnda Atatrke Armaan, HFM, stanbul 1981-1982. AKILLIOLU, T., "Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Hukukumuz", ASBFD, C.XLIV, S.3-4, Ankara 1989. AKILLIOLU, T., "Uluslararas nsan Haklar Kurallarnn Hukukta Yeri ve Deeri", HMD, C.1, S.2-3 stanbul 1991. ALDIKATI, O., Anayasa Yargs,Anayasa Mahkemesi Yay., S.3, Ankara 1987. AL EFEND OLU, Y., Laiklik ve Laik Devlet, Laiklik ve Demokrasi, Der. brahim . Kabolu, mge Kitabevi Yay., Ankara 2001. ALTINDAL, A., Laiklik Enigmaya Dnen Paradigma, 4. Bas., Alfa Yay., stanbul 2004. ALTINTA, M., YK ve Hukuk, Eitim-Sen Yay., Ankara 2002. ALTIPARMAK, K. - KARAHANOULLARI, O., Pyrrhus Zaferi: Leyla ahin /Trkiye, A HM/HUKUK, Dzenleyici lem/Kanun, Hukuk ve Adalet, S.3, 2004. AL-AZMEH, A., slamlar ve Moderniteler, 1. Bas., letiim Yay., stanbul 2003. ANTES , P., Fransa'da Sekularizm ve Laiklik, Devlet ve Din likileri Farkl Modeller, Konseptler ve Tecrbeler, Konrad Adenauer Vakf Yay., Ankara, 2003. ARSEL, ., Din ve Devlet Ayrl, AHFD, C. XVI, S. 1-4, Ankara 1959. ARSLAN, A., Modern Dnyada Mslmanlar, 2. Bas., letiim Yay., stanbul 2000.

154 ARSLAN, Z., Anayasa Teorisi, Sekin Yay., Ankara 2005. ARSLAN, Z., Avrupa nsan Haklar Szlemesinde Din zgrl, Liberal Dnce Topluluu, Ankara 2005. ARSLAN, Z., Temel Hak ve zgrlklerin Snrlanmas: Anayasann 13. Maddesi zerine Baz Dnceler, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesi Yay., S.19, Ankara 2002 Avrupa in Bir Anayasa Oluturan Antlama Tasla, Avrupa Konvansiyonu, 2003. AYBAY, R., "Trk Hukukuna Gre Uluslararas Antlamalarla Kanunlar Arasndaki Altlk stlk likisi", II.Ulusal dare Hukuku Kongresi: dari Yargnn Dnyada Bugnk Yeri, Ankara 1993. BAUBEROT, J., Avrupa Birlii lkelerinde Dinler ve Laiklik, ev. Fazl Arabac Ufuk Kitaplar, stanbul 2003. BERKES, N., Teokrasi ve Laiklik, 2. Bas., Adam Yay., stanbul 1997. B LG N, B., slamda Kadnn Rol Trkiyede Kadn, Konrad Adenauer Vakf Trkiye Temsilcilii, Ankara 2001. BOCKEL, A., Laiklik ve Anayasa, Laiklik ve Demokrasi, Der. brahim . Kabolu, mge Kitabevi Yay., Ankara 2001. BOLAY, S. H., Felsefi Doktrinler Szl, 5. Bas., Aka Yay., stanbul 1990. BULA, A., slam ve Modern Zamanlarda Din-Devlet likisi, Cogito (Laiklik zel Says), S.1, Yap Kredi Yay., stanbul 1994. CARULLAH, M., Hatun, 3. Bas., Yay. Haz. Mehmet Grmez, Kitabiyat, Ankara 2001. CLAESSEN, H. J.& SKALNIK, P., Erken Devlet (Kuramlar veriler Yorumlar), ev.: Alaeddin enel, mge Kitapevi, Ankara 1993. CANATAN, K., Kilise Devlet likilerinin Tarihsel Geliimi ve Trkiyede Laiklik, Bilgi ve Hikmet (Din-Devlet likisi Laiklik Says), S.11, 1995 . ALAR, B., Trkiyede Laikliin Byk Problemi: Laiklik ve Farkl Anlamlar zerine, Cogito (Laiklik zel Says), S.1, Yap Kredi Yay., stanbul 1994. V , H., slam Dini Avrupa Birlii!ne Girmeye Engel mi?, Marmara Journal of Europen Studies, Vol VI, N.1, Marmara niversitesi Avrupa Topluluu Enstits Yay. Danma Meclisi Tutanak Dergisi, C. 8, TBMM Basmevi,Ankara 1982. DENTREVES, A. P., Devlet Kavram, Devlet Kuram, Der. Cemal Bali Akal, Dost Kitapevi, Ankara 2000. D NKOL VURAL, B., 1982 Anayasas erevesinde ve Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Laiklik, Kazanc Hukuk Yay., No. 103, stanbul 1992. DONNELY, J., Teoride ve Uygulamada Evrensel nsan Haklar, ev. Mustafa

155 Erdoan- Levent Korkut, Yetkin Yay., Ankara 1995. DOEHRING, K., Genel Devlet Kuram (Genel Kamu Hukuku), ev. Ahmet Mumcu, 2. Bas.(gzden geirilmi), nklap Yay., stanbul 2002. DUGUIT, L., Egemenlik ve zgrlk, Devlet Kuram, Der. Cemal Bali Akal, Dost Kitapevi, Ankara 2000. DURAN, B., Seklerleme-Laikleme Sreci ve Gezegen leinde Sonular, Kpr Dergisi, S. 51, 1995. ER, ., Bugnk Avrupada Din-Devlet likiler, Bilgi ve Hikmet (Din-Devlet likisi Laiklik Says), S.11, 1995. ERDOAN, M., Anayasa ve zgrlk, Yetkin yay., Ankara 2002. ERDOAN, M., Anayasal Demokrasi, 6. Bas., Siyasal Kitabevi, Ankara 2004. ERDOAN, M., Anayasa Mahkemesi Nasl Karar veriyor?- Yksek Mahkemenin Barts Karar stne Bir Deerlendirme, Anayasaclk, Parlamentarizm, Silahl Kuvvetler, Siyasal Kitabevi, Ankara 1993. ERDOAN, M., Barts nsan Haklar ve Teamller, Trkiye Gnl, S.56, 1996. ERDOAN, M., Demokrasi Laiklik Resmi deoloji, 2. Bas.(geniletilmi), Liberte yay., Ankara 2000. ERDOAN, M., Dersimiz zgrlk, Pnar yay., stanbul 2001. ERDOAN, M., Secularism, Laicism and Religion, Journal Of Islamic Research, vol. VIII, no. 3-4, 1995. ERDOAN, M., Sivil zgrlk Olarak Din ve Vicdan zgrl, Demokratik Hukuk Devletinde Din ve Vicdan Hrriyeti, Ensar Neriat, stanbul 2002. ERDOAN, M., Trkiyede Anayasalar ve Siyaset, 4. Bas. (Gzden Geirilmi), Liberte yay., Ankara 2003. EREN, A., zgrlklerin Snrlanmasnda Demokratik Toplum Dzeninin Gerekleri, Beta Yay., stanbul 2004. EREM, F., Ceza Hukuku Bakmndan Vicdan ve Din Hrriyeti, AHFD, C.VIII, S.3-4, 1951. ERG L, D., Laiklik, ASBFD, C. XLIV, S. 3-4, Ankara 1989. EROUL, C., Anatzeye Giri, 5. Bas., maj Yay., Ankara 1997. Fransa'da Laisitenin Uygulanna likin Stasi Raporu, ev. Der. Turhan Ilgaz, Paragraf yay., Ankara 2005. GEMALMAZ, M. S., Ulusalst nsan Haklar Hukukunun Genel Teorisine Giri, 4.Bask (Geniletilmi ve Gncelletirilmi) , Beta yay., stanbul 2003.

156 GEMALMAZ, M. S., Trk Kyafet Hukuku ve Trban, Legal Yay., stanbul 2005. GKBERK, M., Felsefe Tarihi, 2.Bas., Bilgi yay., Ankara 1966. GLCKL, F. GZBYK, ., Avrupa Ankara, 2002. GRMEZ, M., lahi Dinlere Gre Barts, slamiyat, C.4, S.2, 2001. GZE, A., Siyasal Dnceler ve Ynetimler, 9. Bas., Beta yay., stanbul 2000. GZLER, K., 3 Ekim 2001 tarihli Anayasa Deiiklii: Bir Abesle tigal rnei, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesi Yay., S.19, Ankara 2002. GZLER, K., Trk Anayasa Hukuku, Ekin yay., Bursa 2001. GZBYK, ., Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Bireysel Bavuru Hakk, nsan Haklar Yll, C.9, 1987. GLE, C., Politik Psikoloji Penceresinden Siyaset Ahlak, Kimlik ve Laiklik, mit Yay., Ankara 2004. GNE, S., Kii zgrl ve Gvencesi, Kazanc Hukuk Yay., stanbul 1998. GRBZ, Y., Anayasalar, Filiz Kitabevi, stanbul 1981. HABERMAS, J., Religious Tolerance-The Pacemaker for Cultural Rights, Philosophy, 79, 2004. HAFIZOULLARI, Z., Laiklik, SHFD, Prof. Dr. Jale G. Akipeke Armaan, Hukuk Fakltesi Yay., Konya 1991. HARMAN, . F., Katolik Kilisesi ve Teokrasi, Bilgi ve Hikmet (Din-Devlet likisi Laiklik Says), S.11, 1995 . HARRIS, D.J.- O'BOYLE, M.- WARBRICK, C., Law of the European Convention on Human Rights, Butterworths, London 1995. H R, E., Hukuk Felsefesi ve Hukuk Sosyolojisi Dersleri, ev. Seluk Baran (vezirolu), 3. Bas., Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Enstits, Ankara 2001. KABOLU, . ., Din zgrl, ASBFD, Muammer Aksoya Armaan, C. XLVI, N. 1-2, Ankara 1991. KABOLU, . ., zgrlkler Hukuku, 6. Bas. (gzden geirilmi ve geniletilmi), mge Kitabevi Yay., Ankara 2002. KAPAN , M., Kamu Hrriyetleri, 7. Bas., Yetkin Yay., Ankara 1993. KILIBAY, M. A., Laiklik ya da Bu Dnyada Yaayabilmek, Cogito Laiklik zel Says, S.1, Yap Kredi Yay., stanbul 1994. KUURAD , I., Laiklik ve nsan Haklar, Laiklik ve Demokrasi, Der. brahim . Kabolu, mge Kitabevi Yay., Ankara 2001. nsan Haklar Szlemesi ve Uygulamas, 3. Bas. (11. Ek Protokole gre hazrlanp geniletilmi), Turhan Kitabevi,

157 KUURAD , I., Trkiye Felsefe Kurumu Blteni, S. 6, Ankara 1996. KUZU, B., Din-Vicdan Hrriyeti ve Trkiye'de Laiklik Anlay, Demokratik Hukuk Devletinde Din ve Vicdan Hrriyeti, Ensar Neriat, stanbul 2002. KUZU, B., 1982 Anayasasnn Temel Nitelikleri ve Getirdii Yenilikler, 1. Bas., Filiz Kitabevi Yay., stanbul 1990. KUZU, B., Olaanst Hal Kavram ve Trk Anayasa Hukukunda Olaanst Hal Rejimi, Kazanc Yay.,, stanbul 1993. L PSON, L., Siyasetin Temel Sorunlar, ev. Fgen Yavuz, Trkiye Bankas Kltr Yay., stanbul 2005. LOCKE, J., Uygar Ynetim zerine kinci ncelemeden Seme Paralar, ev. Mete Tunay, Batda Siyasi Dsnceler Tarihi, Seilmi Yazlar II, Der. Mete Tunay, ASBF Yay., Ankara 1969. MARD N, ., Trkiyede Din ve Siyaset (Makaleler ), letiim Yay., stanbul 1991. MAIRET, G., Padoval Marsiliusdan Louis XIVe Laik Devletin Douu, Devlet Kuram, Der. Cemal Bali Akal, Dost Kitapevi, Ankara 2000. MARD N, ., Trkiye Cumhuriyetinde Laik Modelin Oluumu, Devlet ve Din likileri Farkl Modeller, Konseptler ve Tecrbeler, Konrad Adenauer Vakf Yay., Ankara, 2003. MERT, N., Laiklik Tartmalarna Kavramsal Bir Bak, Balam Yay., stanbul 1994. MET N, Y., lllk lkesi: Karlatrmal Bir Anayasa Hukuku ncelemesi, Sekin Yay., Ankara 2002. MICHAEL, T., Laisizme Katolik Bir Bak, Cogito (Laiklik zel Says), S.1, Yap Kredi Yay., stanbul 1994. MONSMA, S. V.- SOPER, J. C., oulculuun Meydan Okumas- Be Demokraside Kilise ve Devlet, ev. Bilal Sambur, Liberal Dnce Topluluu, Ankara 2005. NARLI, N., Trkiyede Laikliin Konumu, Cogito (Laiklik zel Says), S.1, Yap Kredi Yay., stanbul 1994. ORTAYLI, ., mparatorluun En Uzun Yzyl, 19. Bas., letiim Yay., stanbul 2004 ORTAYLI, ., Osmanl Devletinde Laiklik Hareketleri zerine, Prof. Dr. mit Doanayn Ansna, SBF Yay., stanbul 1982. KTEM, A. E., Uluslararas Hukukta nan zgrl, Liberte Yay., Ankara 2002. KTEM, N., Din- nan zgrl ve Site, Dou Bat (Yeni Devlet Yeni Siyaset), Y. 6, S.21, Ankara 2002. KTEM, N., Dinler ve Laiklik, Cogito (Laiklik zel Says), S.1, Yap Kredi Yay., stanbul 1994.

158 KTEM, N., Laiklik Din ve Alevilik Yazlar, DER Yay., stanbul 1995. KTEM, N., Temel Hak ve zgrlklerden Dnce ve nan zgrlnn z, nsan Haklar Sempozyumu, stanbul 1995. NEN, Y. -ANBEY, C., Almanca Trke Szlk, C. I, TDK Yay., Ankara 1993. ZAY, . H., Gnnda Ynetim, Alfa Yay., stanbul 1996. ZBUDUN, E., Trk Anayasa Hukuku, 3.Bas.(gzden geirilmi), Yetkin yay., Ankara 1993. PER NEK, D., Kemalist Devrim II- Din ve Allah, 2. Bas., Kaynak Yay., stanbul 1994. PSKLLOLU, A., Trke-Trke Szlk, Arkada Yay., Ankara, 1994. RE SOLU, S., Uluslararas Boyutlaryla nsan Haklar, Beta Yay., stanbul 2001. SALAM, M., Ekim 2001 Tarihinde Yaplan Anayasa Deiiklikleri Sonrasnda Dzenledikleri Maddede Hibir Snrlama Nedenine Yer verilmemi Olan Temel Hak ve zgrlklerin Snr Sorunu, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesi Yay., S.19, Ankara 2002. SALAM, F., Temel Haklarn Snrlanmas ve z, ASBF Yay., Ankara 1982. SARA, T., Byk Franszca Trke Szlk, Adam Yay., stanbul 1985. SAYARI, B., Trkiyede Dinin Denetim levleri, ASBFD, C.XXXIII, N.1-2, Ankara 1978. SELUK, S., Yargtay Ceza Genel Kurulunun 19.4.1993 tarih ve 68/102 sayl Kararna muhalefet erhi. SELUK, S., Tartma Kltr ve tesi, Yeni Trkiye, (Medya 1), S. 11, 1996. SOYSAL, M., "Uluslararas Andlamalar Konusunda Anayasa Yargs", Anayasa Yargs, S. 14, Anayasa Mahkemesi Yay., Ankara 1997. SOYSAL, M., 100 Soruda Anayasann Anlam, 7. Bas., Gerek Yay, stanbul 1987. AYLAN, G., Trkiyede slamc Siyaset, 2. Bas. (gzden geirilmi), verso Yay., Ankara 1992. TANR, B., ki Anayasa 1961-1982, 2. Bask, Beta yay., stanbul 1991. TANR, B., Trkiyenin nsan Haklar Sorunu, 3. Bas (geniletilmi, yenilenmi), BDS Yay., Istanbul 1994. TANR, B. -YZBAIOLU, N., 1982 Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku, YKY, stanbul 2001. TAPLAMACIOLU, M., Din Sosyolojisi, 2. Bas., A F Yay., Ankara 1975. TARHANLI, ., Mslman Toplum, Laik Devlet, Afa Yay., stanbul 1993. stanbul Bykehir Belediyesi Hukuk Mavirlii Yay.,

159 TEZCAN, D. - ERDEM, M. R. -SANCAKDAR, ., A HS Inda Trkiyenin nsan Haklar Sorunu, Sekin Yay., Ankara 2002. TEZ , E., Anayasa Hukuku, 1.Bas., Beta yay., stanbul 1986. TOROSLU, N., Laik Devlet Kavram, ASBFD, C. 49, N. 3-4, Ankara 1994. TURHAN, M., Deien Egemenlik Anlaynn Hak ve zgrlklerin Korunmasna Etkileri ve Trk Anayasa Mahkemesi, Anayasa Yargs (Anayasa Mahkemesinin 41. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriler), S. 20, Ankara 2003. TURHAN, M., Anayasamz ve Demokratik Toplum Dzeninin Gerekleri, Anayasa Yargs, Anayasa Mahkemesi Yay., S. 8, Ankara 1991. TUNAYA, T. Z., slamclk Akm, stanbul Bilgi niversitesi Yay., stanbul 2003. TUNAYA, T. Z., Atatrk Laiklik Politikas, TTK Basmevi, Ankara 1970. TUNAYA, T. Z., Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, 2. Bas. (geniletilmi), Turhan Kitabevi, stanbul 1981. TUNAYA, T. Z., Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul 1960. Trkiye nsan Haklar hlalleri Raporu, Mazlumder, 1998. Trkiyede nsan Haklar ve fade zgrl, Liberal Dnce Topluluu, Ankara 2003. TRKNE, M., Modernleme Laiklik ve Demokrasi, Ark Yay., Ankara 1994. ULUSOY, A., Trban Sorunu ve Hukuk, Trkiye Gnl, S. 56, 1999. UYGUN, O., Demokrasinin Tarihsel, Felsefi ve Ahlaki Boyutlar, nklap Kitabevi, stanbul 2003. OK, C.-MUMCU, A., Trk Hukuk Tarihi, 7. Bas.(gzden geirilmi), Sava Yay., Ankara 1993. NVAR, K., ttihatlktan Kemalizme hyadan naya, Modern Trkiyede Siyasi Dnce (Cumhuriyete Devreden Dnce Miras Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi), C. 1 Edit. Mehmet . Alkan, 2. Bas., letiim Yay., stanbul 2001. STEL, F., Yurttalk ve Demokrasi, Dost Kitabevi Yay., Ankara 1999. Yksekrenimde Akademik zgrlk ve Bartl rencilerin Yksekrenime Kabul Edilmesi Konularnda Trk hkmetine Gr Bildirgesi, nsan Haklar zleme Komitesi (Human Rights Watch). YZBAIOLU, N., "Avrupa nsan Haklar Hukukunun Nitelii ve Trk Hukuk Dzenindeki Yeri zerine", HMD, C.11, S.1, stanbul 1994. YZBAIOLU, N., Trk Anayasa Yargsnda Anayasallk Bloku, Basmevi,

160 stanbul 1993. ZABUNOLU, Genel Devlet Teorisi, yaynlanmam doktora tezi.

ZGEM Ad ve SOYADI Doum Tarihi ve Yeri Medeni Durumu Eitim Durumu Mezun Olduu Lise Lisans Diplomas Tez Konusu Trban Sorunu Yabanc Dil / Diller Bilimsel Faaliyetler Antalya Barosunun dzenledii Demokratik Devlet Yapsnda Hukuk Devleti Nitelii, Demokrasilerde Hukuksal Yapnn ve Kurumlarn Varl, nemi ikincilik dl. Liberal Dnce Topluluunun Demokrasinin 55. Yl sebebiyle dzenledii zgrlk ve Demokrasi Konulu dll Yaz Yarmas birincilik dl.. Deneyimi Stajlar Projeler alt Kurumlar : :Sangari Uluslar aras Tic. A.. GOPA Cons. Bnyesinde KfW Finansman Destekli Diyarbakr Bykehir Belediyesi Kurumsal Yaplandrma Projesi Adres Tel. no :Kaptan Paa Sok. Sema Apt. No: 51/4 Gaziosmanpaa / Ankara :0 505 313 29 14 0 312 436 73 42 :Mc Donalds Trkiye Merkez Ofisi letme Staj Antalya Barosu Avukatlk Staj konulu yaz yarmas : ngilizce :Gazipaa Lisesi :Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi : Laiklik Ve Din Ve Vicdan Hrriyeti Balamnda niversitelerde : lkay OKDEM R TRKEL :10.01.1972 :Evli

Ykseklisans Diplomas:Akdeniz niversitesi Sosyal Bilimler Enstits