Mehmet YARDIMCI* Demet GLEK** AIT ve TRKLERMZDE BU DNYADAN TE DNYAYA G G, tm topluluklar etkileyen, insanlk tarihiyle zde bir olgudur.

Doal afetler, ekonomik skntlar, savalara bal olarak can gvenlii nedeniyle oluan gler gn toplumsal boyutunu vurgularken, iyi bir yaam beklentisi vb. nedenlerle oluturulan gler, gn bireysel boyutunu sergiler. Gn bireysel boyutunun en nemli yan ise, fani dnyadan gerek dnyaya gtr. Gn toplumsal boyutu edebiyatmzda eitli biimlerde ilenmitir. Destanlarda gler kklerinden koparlma olarak olduka ilevli bir biimde ele alnmtr. Acl anlarla yaanan muhaceret, Bat Trakyada 93 Harbi denilen Abdlhamit dnemindeki byk gler, 1980li yllardaki Bulgaristandan yaplan toplu gler ve Almanyaya giden iilerin durumlar roman ve yklere konu olmutur. Bekir Yldzn Trkler Almanyada, lhan Tekelinin G ve tesi gibi kimi eserlerde gn toplumsal boyutu ilenmitir. Toplumun en nemli paras olan, gelecei kuracak ocuklar, gn nasl etkiledii ocuk edebiyat yazarlarnca konu edilmitir. Glten Dayolunun Geriye Dnenler, Geride Kalanlar gibi eserlerinde Almanyaya yaplan toplu glerin ocuklar zerindeki sanclar dile getirilmitir. G olgusunun bireysel boyutu ise, bu dnyadan te dnyaya g olarak, at ve trklerde zgn syleyilerle ifade edilmitir. G, bir yerden baka bir yere temelli yerlemektir. G ederken geride braklan, terk edilen bir yer ve yeni gidilecek bir baka yer vardr. Tpk lm olgusunda olduu gibi. lm de, geici olan bu dnyay terk edip, teki dnyaya g etmektir. Bu dnyaya gelen ger Gelen ger konan ger (YARDIMCI,2009:31) Yalanc dnyaya konup genler Ne sylerler ne bir haber verirler zerinde trl otlar bitenler Ne sylerler ne bir haber verirler(TANSU,1991:216)
*

Yrd. Doc.Dr. DE Buca Eitim Fak. Trke Eitimi Blm Bakan ,mehmet.yardimci@deu.edu.tr

** DE Eitim Bilimleri Enstits Yk. Lis., demetgulcicek@hotmail.com

diyerek bu dnyadan g en doal ve iten syleyilerle anlatan Yunus Emreden, Sarayname adl eserinde dnyay bir kervansaraya benzetip konann gtn syleyen Kaygusuz Abdala; smi zam duasdr Hergiz usanlmaz imi Utu blbl kafesinden Gen canlar dnmez imi(YARDIMCI,2009:129) drtl ile balayan, Yunus Emreye yapt naziresiyle Pir Sultan Abdaldan; Karacaolan der ki konup gersin Ecel erbetini bir gn iersin Srat kprsn elbet geersin Amelin eline verilir bir gn.(YARDIMCI,2009:200) diyen Karacaolana ve Can kafeste durmaz uar Dnya bir han konan ger Ay dolanr yllar geer Dostlar beni hatrlasn (ZTELL,1983:237) diyerek gnlmze seslenen Ak Veysele kadar pek ok amz, lm olgusunu g etmek olarak grm, bunu zgn syleyilerle dile getirmitir. Trk Dil Kurumu Szlnde g etmenin bir anlam olarak da, lmek szc verilmitir. Szlkte kavram aklamak iin verilen Bedri Rahminin En gzel halk trkleri ok sevilen bir insann anszn gp gitmesiyle kopan bir feryattr. deyii, hem g olgusunun lmek szcnn karl olarak dilimizde yaygn kullanldnn gstergesi olmu; hem de trklerimize, atlarmza kaynaklk eden ana duygulardan birinin, bu dnyadan te dnyaya g olduunu ortaya koymutur. Pnarbann Karamanl kynden, drt bacnn bir erkek kardei olan Yusuf u ryasnda iki kara ylan sokar. Bu srada uyanr ki susuzluktan yanm. Karsna der ki: Kalk anamgilden bana biraz su getir! Kadn utanr ve gitmez. Yusuf: Kar, etme eyleme! Hi olmazsa anam babam ar. diye yalvarr. Anas ile babas gelirler ki olan lm. Yusufun anas bu acyla oluna at yakm ve lmn g etmek olarak dile getirmitir. Gutnu dek gutnu yorgan Beledim guzum beledim Sabahanan er grdm Meledim guzum meledim(GRKEM,2001:270)

Anadolunun sevdalar dillere destandr. Nice halk hikyesine, iirlere kaynaklk etmitir. Ayn ekilde, sevdalarn kaybedilmesiyle oluan yrek yangn trklerde, atlarda, hikyelerde dile getirilmitir. Bir gen, nianlsnn lm haberini alnca u acl szlerle at yakar: ekmem gasevet gavili Srmedim dnya demini Hatice deyin ardm Vermedin hatn sesini .. Hatice evinden gm Anas bohasn am unu daym alsn demi Bohasn derbeder (MEK,1993:169-170) lm iirlerimizde her zaman g etmek olarak ele alnmam, bazen de g szcn karlayan; gitmek, terk etmek, yolcu etmek szleriyle ifade edilmitir. lmle bir yere gittiine inanlarak, gidenin geri dnmesi iin yalvarlmtr. Mzka alnd dn m sandn Al beyaz bayra gelin mi sandn Yemene gideni gelir mi sandn Dn gel aam dn gel dayanamiram Uyku gaflet basm uyanamiram Aam ldne inanamiram (ELN,1990:63) G etmek, bir daha geri gelemeyecek kadar uzaklara gitmek olarak grld iin, baz atlarmzda g ediyorum, lyorum demek yerine gidiyorum, gelmem geri denmitir. Al yaprak rtt lm Dnyadan kesti mrm Gidiyorum gelmem geri ok yaasn kalan geri(BAL,1997:67) Eceli biten bu dnyadan elini eteini eker ve br dnyaya gider. Bu gidi bazen de Tanr tarafndan alnp gtrlmek olarak ifade edilmitir. allar iek am dallar gtrmez Yollar ptrak olmu kervan gtrmez Gadir Mevlam alup gittiini getirmez Yavrum yavrum yavrum yavrum (ELN,1990:123) Bir adam hanmnn lm zerine at yakarak ona yle seslenir: Bunu bana niye yaptn Kocan evini terk ettin Sen sznde duruyon da Ben onnara teslim ettim(MEK,1993:93)

Ad yakan kii annesinin hastalanmas zerine drt bacsyla beraber 15er gn srayla annelerine bakarlar. Annesinin yannda 15 gn kaldktan sonra evine dnen ahs, bir gn annesinin lm haberini alr ve annesinin g ettiini dnerek onu yolcu ettiini syler. olu var be de gz Yetim goydun hepimizi Gedin Haydar getirin Yolcu etsin hocann gz (MEK,1993:133) Yine lm g olarak gren Ahmet entrk, annesinin lmnden duyduu znty Anaya Atnda dile getirirken, bu g ifade etmek iin unlar syler: Bir hayalet gibi, korkun ve sessiz Yryen kim, kimin titrek admlar? Gelimli-gidimli dnya aresiz Mezarlk yolunda kalabalklar(ENTRK,1996:9) Mezarlar ve mezar talar dneminin inancn, adet ve sanat anlayn gsteren unsurlardandr. Mezar ta sz geleneinin ne zaman ortaya kt bilinmemektedir. Ancak 8. yzyldan kalma Orhun ve Yenisey mezar talarndaki kalplam szlere bakarak, bu gelenein ad geen tarihten ok daha nce balad anlalmaktadr.(BOYRAZ:2003) Bahsedilen bu dnemlerden gnmze kadar, pek ok mezar ta sz, lm olaynn g olduunu dile getirmitir. Mezar talarnn gerek yaznsal zellikleri, gerekse zerindeki yazlar zengin i dnyamzn, hayat, talih, kader anlaymzn aynalardr. Mezar talar, bu dnyadan te dnyaya gn, bu dnyada kalan kantlardr. Yallarn talarnda kiilikleri, hizmetleri, zverileri; genlerinkinde yaamaya doymaml ve zlemleri vardr. Kimisi ecelinden, kimisi umulmadk bir olaydan gp gitmitir. Bir kutum utum yuvadan Bir an ecel erbeti itim Bir anda kervan idim Gtm yuvadan (1984) Gel mezarma unutma beni Dnyaya her gelen g eder Allaha emanet eyledim seni(1965 ) (BOYRAZ,2003:148-151-161)

Dnyaya doyamadm Bir nefes alamadm Gtm gittim dnyadan Yaasn ocuklarm(1955) Bu dnyadan ger olduk Kalanlara selam olsun Ahret hakkn helal edip Diyenlere selam olsun(1994) Ey fani Dnyadan gtm diye Yas edip alamak niye Rabbime kavumu canlar Hep bir olur Fatiha diye(2001) (BOYRAZ,2003:177-179) Okuyan derin zntye srkleyen mezar talar szlerinde, rneklerimizde olduu gibi, kiinin bu dnyadan g etmesi sonucunda, zaman zaman geride kalanlardan dua beklendii dile getirilmi, zaman zaman da onlar iin uzun mr dilenmitir. Beni l gren ve alayan dostlarma Sakn beni gerekten lm sanma Sanmaynz lm azap ekmektir lm sadece bir evden baka eve gemektir Aznz aln ve yola hazrlann Eer aklnz varsa baka eye kanmayn Biz gittik srada siz varsnz (mam Gazali 1999 )(BOYRAZ,2003:137) mam Gazalinin bu mezar ta szleri, sylemek istediimiz eyin tanmn yapar niteliktedir. Ayn zamanda, insann neden lm g olarak grdnn ipularn vermektedir. lmn bir yok olu olduunu kabul etmek istemeyen insanolu, onu bir baka yere gitmek olarak gsterir. Bu dnyadan yok olmay dnmek, insanda kayg uyandran duygusal bir durumdur. te bu gibi durumlarda, psikolojide yaplan tanmlara gre insan, egosunun yardmyla savunma mekanizmalarn kullanr. Bu savunma yollarndan biri de soyut kavramlara brnmedir. Kii, kendinde kayg uyandran lm olgusunu, soyut kavramlarn nda grr ve gerekle ilikisini kesme eilimi gsterir. Mezar ta szmzde lm, yok olmak deil, baka dnyaya gitmektir, g etmektir. Bu yzden giderken yannza aznz alnz diyen mantkta, lm gereini kabullenmeme soyutlatrma grlmektedir. Belki de eski Trklerdeki kurganlara ly eyalaryla ve

sevdii yiyeceklerle gmme inanc da bu mantktan ileri gelmektedir. Gnmzde baz yrelerimizde halen yaayan bu inan, lmn bir baka yere gitmek olarak grldnn kantdr. Sedat Veyis rnekin Anadolu Folklorunda lm adl eserinde yapt saptamaya gre halen Sivasn mranl ilesine bal Kevenli kynde, lenin salnda kulland saat kstei, sigara tabakas; mevsim k ise yata yorgan ile(mesin diye) gmld bilinmektedir. Urfada, kadn lnn ziynet eyalar ve gelinlii ile gmld bilinirken, Bergama kylerinde lnn btn eyasnn, lyle birlikte mezara konulduu tespit edilmitir. Tm bu rneklerden de anlald gibi lm, Anadoluda yaamdan silinmek ya da bir son olarak grlmemektedir. lm, bir gtr ve yeni bir yerde yeni bir hayatn balangcdr. Geride kalanlar da, te dnyaya gidenin orada mutlu yaamasn salamak, lenin oradaki ilerini kolaylatrmak iin, stlerine den son grevi yapar, mezara lenin eyalarn brakr, mezara para saar vb. lm, zaman zaman rneklerimizde olduu gibi, insan psikolojisinin etkisiyle gerekten bu dnyadan yeni bir yaaya g olarak grlse de genellikle lmn yoklua yaplan bir g olduu bilincine varlr. Ac veren bu durumun etkisiyle de ili syleyilerin yer ald atlar dillerden dklr. Kazmanl Hfz, kendisinin ve tm akrabalarnn ok sevdii amcasnn kz Ziyadenin gen yata lm ile yazd atta nce: A msn yok mudur ekmein, an Odan ne karanlk yok mu atein Hanidir gveyin hani yoldan Yeil bal sunam gllerin hani gibi drtlklerle Ziyadeye seslenir, acsn dile getirir, sonra da Ziyadenin azndan yreimize ileyen u drtl syler: Ben gelende bizim eller yaz idi Ettiimiz cilve ile naz idi Cehiz dzemedim mrm az idi Gtm gmlek ile allarm yoktur (ZDEMR,2001:231-233) len yavrusunun yreinde at yaray dile getiren ana yavrusunun lsne g der ve u ac szleri syler G kaldrdm yurttan Gelen alar geen alar Elbet bir devasz dertten Dolan gz bir zaman alar (BAL,1997:252)

Ak Kerimin ad, emanet olan bu cann Tanr tarafndan bir gn geri alnacan syler, bu yolla dnyadan g edildiini dile getirir, giysilerini geride kalanlara emanet ederek onlarla vedalar. lem Fahr g eyledi fenadan Esvaplarm sizin olsun elveda Byle yazm yeri g yaradan Esvaplarm sizin olsun elveda Azraile emrolundu Hudadan Selam etti yeri g yaradan Bir gn g oldu dar- fenadan Esvaplarm sizin olsun elveda (BAL,1997:259-260) Kadirlinin Ekiler kynden bir kadnn iki olu, Poyraz ve Dede, kyllerle geinemez. 1910 da Ali Atlgann rivayetine gre, Musa adl biri, iki kardei vurur. Oullarnn lm zerine bu ad anas yakar: Bu vakit adam m ger Yaz gelsin gek yienim A Boyazm Gara Dedem Golumdan utu Doanm (KEMAL,1992:110) Yac kynde, iki aylk ocuun ardndan yaklan adn, babasnn deyii blmnde, ocuun lmnn onlar yakt, ok alatt sylenirken lm olay u ekilde ifade edilmitir. ehre doktora gtrdm Bulamad derman ona Karn imi davul gibi Kucamda gt dnyadan (ELN,1990:140) Atlar her zaman anonim olmayp ferdi atlar da yer almaktadr. Ferdi atlar, aklarn yakt atlardr. k Glhninin grev uuu srasnda ehid den kardei Gaz iin yazd at bunun en gzel rneklerinden biridir. k Kardeinin bu beklenmedik lmn, gp gitmek olarak grm ve duygularn dile getirmitir. Glhaniyim sarlmaz ki yaramz Snd ocamz yanmaz ramz Gp gittin uzak kald aramz Kayp oldu gitti izin kardeim (ELN,1990:230) Mehmet Glserenin kendisine canndan can verdiini syledii annesi Hacer Glserene yakt at bu dnyadan g anlatan ferdi atlarn bir baka rneidir. Gtn bu dnyadan bo kald yerin Braktn ac derindir derin Dileriz Mevladan Cennettir yerin Baka yere layk gremem anam (GLSEREN,1996:10)

nsan zihninde korku uyandran varlklar, kavramlar, olaylar, durumlar gerek adlaryla sylenmeyip, gzel adlandrma yaplarak sylenir. Azraile lm melei diyen anlay lm g etmek, leni de g olarak alglar ve bunu at ve trklerimize tar. Mademki bu alem lml dnya Yare krarn ver de sonra g mtihana tabi tutan yar Mevla Azgn yaralarn sar da sonra g Ali Rahmani (KOHAN,1995:22) Sevgisi kuvvetli kiiler, sevdiinin uruna lm bile gze alr. u drtlmzde sevgi uruna lmn gze alnd, gerim diyerek ifade edilmitir. Yar elinden zehirlenir lrm Serim sa olduka vaz m gelirim Ya sen benim ya ben senin olurum Ger der vaz gelmem billah yar senden (KOHAN,1995:10) Yunus Emrenin dedii gibi, bu dnyadan gen genler erken biilmi gk ekin gibidir. nsan derin zntye srkler. Gen len biri iin yazlan Mezarm derin edin Su serpin serin edin Dnyadan gen genlerin Ahretini mamur edin. (RNEK:102) biimindeki at gen genin duygularn sergiler. Dini- tasavvufi halk edebiyat rnlerinden olan devriyeler, evrenin ve insann Tanrdan kp tekrar Tanrya dnmesi felsefesini konu edinir. Devir konusuna gre; vcudu mutlak olan Allahtan ayrlan ruh, dnyaya inince nce canszlara girer. Sonra bitkilere ve en son insanlara geer. nsan- Kmilden ayrlp indii byk ruha yani Allaha kavuur.(YARDIMCI,2002:451) te bu kavuma anna kadar yani nsan- Kmil olana dek, bazen dokuz, bazen de yedi kez bu dnyadan te dnyaya gidip gelindiine inanlr. Bu her gidi geli de g olarak grlm ve Alevi- Bektai nefeslerinde ska kaleme alnmtr. imdi Hamdlilh ir dediler Geldim, gittim ztn hi bilmediler Srrm kimseler fehmetmediler Hep mahluk kuluna karda idim ben.(YARDIMCI,2002:453) drtlnde ir Baba bu geli gidileri ifade etmi, bu dnyadan srekli g edip geri geldiini anlatmak istemitir. XVI. yzyl Bektai klarndan Azm, Tanry Kervandan er gren ahsiyete benzetmi ve unlar sylemitir.

nna der mi noksan grrsn Her gnlde oturursun yrrsn Bunca can alup gene verirsin Gtrb getiren kervanc msn Geda Musl, bu dnyadan gp geri gelindiinin anlatld devriyelerin en gzel rneklerinden birini vermitir. Geda Msli ider niin lrz Evvel hr asln byle biliriz Biz geriz gh bu mlke geliriz Meyyit bizim, giden bizim, sal bizim lmn bu dnyadan te dnyaya g olarak grlmesi sadece Anadolu topraklarnda deil, ortak kltr paylatmz ve bu yolla ayn dnce tarzna sahip olduumuz tm Trk yurtlarnda grlmektedir. Kbrsda bulunan bir mezar tanda geen u dizeler bu dnyadan g u ekilde ifade etmektedir; Mal mlk servetim ah diye diye Ecel erbetini elimle itim Bu dnyadan gtm vah diye diye Geride kalanlar hkrr alar(BAIKAN,1997:333) Ayn dnce tarz Kosova Trk halk edebiyat metinlerinde de yer almaktadr. Bazen bu dnyadan g olarak geen lm bazen de: Bir sazm var alt telden balama Ben gidersem garip anam alama Anacm beni yoldan ayrma efem. Konma da blbl konma mezar tama Bu genlikte sevda geti bama. (HAFIZ,1985:103) gibi bu dnyadan gitmek olarak ele alnmtr. SONU Gemiten gnmze insan eitli nedenlerle lm bu dnyadan gerek dnyaya g olarak grmtr. Bu anlayn da en ok at ve trklerde dile getirmitir. lmn g olarak alglan tm Trk yurtlarnda gzlenmektedir. lmn g olarak grlme sebeplerini u balklarda zetleyebiliriz: 1) lmn bilinmezlii karsnda hayatn devam edecei inancnn olumas. 2) lmn yok olu olarak grlmek istenmemesi ve savunma mekanizmasnn etkisi sonucu lmn kabullenilmemesi ve zlemeyen bu yok oluun bir baka yere gitmek olarak grlmesi. 3) Dinin etkisiyle gelien cennete- cehenneme gidecei anlaynn g olarak

grlmesi. 4) Tasavvufun etkisiyle Tanr ile dnya arasndaki geli gidilerin devir olduu inancnn olmas ve bu inancn Tanrdan dnyaya, dnyadan Tanrya g olarak yanstlmas. Bunlarn yan sra yaptmz incelemelere gre g daha nce belirttiimiz gibigitmek, gelip-gitmek, terk etmek, yolcu etmek, uup gitmek vb. olarak da ifade edilmitir. Sonu olarak Trklerin varln kantlayan ilk yazlardan bugnk eserlerimize, at yakan- trk diyen bu konuda en bilgili kiiden, halkn iinden sradan birine kadar lm bu dnyadan te dnyaya g olarak grlmtr. KAYNAKA BAIKAN,Tuncer(1997).Kbrs Trk Halk Biliminde lm.Ankara:Milli KKTC Eitim, Kltr, Genlik ve Spor Bakanl Yaynlar. BAL,Muhan(1997).Atlar.Ankara:Kltr Bakanl Yaynlar. BOYRAZ,eref(2003).Trkiyede Mezar Ta Szleri. Ankara: Aka Yaynlar ELN,kr(1990).Trkiye Trkesinde Atlar.Ankara:Kltr Bakanl Yaynlar. GRKEM,smail(2001).Trk Halk Edebiyatnda Atlar ukurova Atlar.Ankara:Aka Yaynlar GLSEREN,Mehmet;KEYHIDIR,Hilmi;ENTRK,Ahmet(1996).MalatyaAtlar. Malatya HAFIZ,Nimetullah(1985).Kosova Trk Halk Edebiyat Metinleri. Piritine. KEMAL,Yaar(1992). Atlar.stanbul:Toros Yaynlar KOHAN,Lokman(1995).Halk iirinde lm(BitirmeTezi).Malatya:nn niversitesi Eitim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm. RNEK,S.Veyis.Anadolu Folklorunda lm.Ankara:Ankara nv.Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar. ZDEMR,Ahmet(2001).ykleriyle Atlar II. Ankara:Kltr Bakanl Yaynlar. ZTELL,Cahit(1983).Halk Trkleri Evlerinin n.stanbul:zgr Yayn. MEK,Esma(1993).Kadirli ve Osmaniye Atlar.Antalya. TANSU, Sabiha(1991). Yunusun lm Dile Getiren iirleri V. Uluslararas Trk Halk Edebiyat Semineri ve Sevgi Yl Kongresi(14-16 ubat).Eskiehir YARDIMCI,Mehmet(2009).Yaamlar Sanatlar ve iilerinin Yorumlaryla klarmz.zmir:rn Yaynlar. YARDIMCI,Mehmet(2002).Balangcndan Gnmze Trk Halk iiri.Ankara:rn Yaynlar.