Nikola uti

Antiliberalizam kod Srba u Kraljevini Jugoslaviji 1934-1941. godine

U radovima o liberalizmu iznijeli smo tezu koja glasi: Srbi su svim svojim ideolokim i politikim biem prihvatili ideologiju graanskog liberalizma u razdoblju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS)/Jugoslavije.1 Naime, analizirajui ideoloku sutinu kljunih srpskih dravnih, politikih, vjerskih, kulturnih i nacionalnih institucija te pojedinaca, dolazi se do zakljuka da je ideologija liberalizma (liberalne demokratije) u potpunosti prihvaena od strane srpske elite. Iz ove konstatacije proizlazi logian zakljuak da su antiliberalne tendencije i pojave bile sporadine i nedovoljno utemeljene u srpskom ideolokom i politikom miljeu. U ovom pregledno-raspravnom radu upravo smo obradili osnovne smjernice antiliberalnih kretanja kod srpske elite u vreme namesnikog reima kneza Pavla. U to vrijeme se upravo i poinju, kao eho nacionalsocijalistike instalacije u Njemakoj, pojavljivati antiliberalne (korporativne) tendencije i u dijelu srpske politike i kulturne elite.
1

Up. N. uti, Srbi i graanski liberalizam u Kraljevini SHS 1918-1929. godine, u: Dijalog povjesniara/istoriara, 4, prir. H.-G- Fleck i I. Graovac, zbornik radova sa meunarodnog skupa odranog u Peuju 20.-22.10. 2000. godine, Zagreb, 2001, 341-358, te Liberalizam hrvatskih, srpskih i jugoslavenskih Sokola (1862-1991), u: isto, 5, prir. isti, zbornik radova sa meunarodnog skupa odranog u Herceg Novome 2.-4.3.2001. godine, Zagreb, 2002, 305-322.

230

Antiliberalizam kod Srba 1934-1941. godine

1. Stereotipi o antiliberalizmu (naci-faizmu)

estojanuarske diktature

Komunistika internacionala, komunisti u Kraljevini Jugoslaviji, kao i partijski istoriari starije generacije estojanuarskoj diktaturi su pridavali naci-faistiko obiljeje. Jugoslavenski nacionalizam je tako, u zvaninim partijskim dokumentima, dobijao totalitarno naci-faistiko obiljeje. Proklamovani totalitet drave i nacije za komuniste je bio dovoljan argument da diktaturi i svim politikim strankama i jugoslovenskim nacionalnim organizacijama (Jugoslovenska nacionalna stranka/JNS, Borbai, etnici, Sokoli, Narodna odbrana, Jadranska straa itd.), koje su je podravale, daju naci-faistiko obiljeje. Sokoli su, na primjer, nazivani faistikom, policijskom, antidemokratskom nenarodnom organizacijom. Argument za takvu tvrdnju bio im je Aleksandrov koncept sprovoenja totaliteta drave i nacije, odnosno koncept jugoslavenske nacionalne i socijalne unifikacije stanovnitva. Novija srpska, ali i ira jugoslavenska istoriografija argumentovano su odbacile takvu ocjenu. Pored uspostavljanja osnovnih dravnih funkcija, estojanuarska diktatura promovisala je novu dravnu ideologiju integralnog jugoslavenstva. Dravno konsolidovanje i jaanje bilo je neophodno zbog neprijateljskog revizionistikog okruenja. Oekivalo se da e diktatorski zaokret pripomoi konsolidaciji meunarodnog poloaja Jugoslavije, a u sklopu uvrenja postojeeg frankofilskog liberalnog evropskog poretka na Balkanu i Podunavlju. Zapravo, u razdoblju diktature dravnu politiku su izvana odreivali Francuska i Velika Britanija (uz puni blagoslov ehoslovake), a iznutra

Nikola uti

231

jugoslavenski unitarni liberali srpske, hrvatske i slovenske nacionalnosti.2 U cilju sprovoenja potpunog dravnog jedinstva, koncepta integralnog jugoslavenstva, jugoslavenski integralci okupljeni oko JNS zalagali su se za radikalnu dekoncentraciju vlasti u smislu da dravnu administraciju obavljaju banske vlasti, ime bi jaala i banovinska samouprava. Na taj nain trebala je banovinska samouprava na sebe da preuzme brigu za ostvarenje privrednih, socijalno-zdravstvenih, kulturnih i saobraajnih interesa banovine i njenog stanovnitva. U cilju neutralisanja znaaja plemenskih podjela i okupljanja, JNS se zalagao za koncept dravnog organizovanja na proizvodnoj osnovi, kako bi ideologiju jugoslavenskog nacionalizma dopunio ekonomsko-socijalnim vizijama dravnog preureenja. JNS je, naime, zahtijevao, ne na korporativnoj nego na proizvodnoj osnovi, formiranje narodnih predstavnitava, a putem uvoenja privrednih vijea u sreskim i banovinskim nadletvima, ali i u vrhovnim dravnim nadletvima. Prema toj zamisli ekonomska i socijalna politika drave trebala je da stvori jedinstvo naroda kao jedinstvo socijalnog i privrednog organizma.3 Jugoslavenske nacionalne organizacije ipak nisu bile postojane u svom liberalnom ideolokom opredeljenju. Takav je bio sluaj sa Jugoslavenskom akcijom (JA) koja je svoju jugoslavensku misiju otpoela kao organizacija bliska libe2

Up. isti, Diktatura kralja Aleksandra i Rimokatolika crkva 1929-1934. godine, u: isto, 2, prir. isti, zbornik radova sa meunarodnog skupa odranog u Peuhu 19.-21.11.1999. godine, Zagreb, 2000, 503-520. 3 Up. isti, Sokoli ideologija u fizikoj kulturi Kraljevine Jugoslavije, Beograd, 1991, 172-173.

232

Antiliberalizam kod Srba 1934-1941. godine

ralima.4 Meutim, od vremena ustolienja nacionalsocijalizma u Njemakoj 1933. godine, pojedinci iz JA poinju da zastupaju ideje pribliavanja Jugoslavije nacistikoj ideologiji (korporativno jugoslavenstvo). U tom je sklopu ilustrativan primjer aktivnosti Mjesnog odbora JA u Osijeku tokom 1934. godine. Naime, Dragutin Moderanin, predsjednik JA u Osijeku na nekoliko zborova i sastanaka JA nastupao je kao propagator antisemitizma i ideologije novog vremena. Nastupajui kao jugoslavenski rodoljub, optuio je strani kapital, poistovjeujui ga sa jevrejskim, da izaziva teke novane krize u zemlji, dok puna poreska optereenja, po njemu, snose samo radnici i sirotinja:
Naom finansijom upravlja strani kapital, najvie idovski, i sve je u rukama stranaca, a mi hoemo da mi budemo gospodari u svome, da se na novac ne odnosi u vajcarsku i druge strane drave.5

U djelatnosti JA u tom gradu, inae, zajedno djeluju Srbi i Hrvati, a protiv razornog rada inostranog kapitala. No, Moderin i drugovi su optuivani da se u svojim akcijama slue terorom i da ga preporuuju kao sredstvo za postignue politikih ciljeva. On je, dalje, optuivan i da bi - kao dravni inovnik - trebao da se bori protiv terora a ne da ga propovijeda:
Sa takvim metodama njemaki nacionalsocijalisti su doli na vlast, takve metode upotrebljavaju austrijski nacional-socijalisti, a takve metode preporuuje, evo, i jedan aktivni sudija kod nas u Jugoslaviji //. Takvi inferiorni ljudi // preporuuju i nama
Poneki JA svrstavaju u tabor profaistikih organizacija, i to ve od vremena osnivanja (up. B. Gligorijevi, Osobenosti faizma u Jugoslaviji dvadesetih godina, Marksistika misao, br. 3, Beograd, 1986). 5 Arhiv Jugoslavije (AJ), Beograd, Ministarstvo pravde (MP) - pov. Arhiva, f. 21, Ministarstvo unutranjih poslova (MUP) MP-u, 19.9.1934. godine.
4

Nikola uti

233

stanje kakvo u Njemakoj vlada, odnosno da terorom zgaze kranstvo, odbace jednoga Boga i zavedu narod poganstvu i vandalizmu.6

Moderin je, dakle, optuivan od reimskih novina da u ime nekog supernacionalizma podmee dinamit reimu kojemu slui, koji ga plaa i za koji je pozvan da ga brani od terorizma. Program JA je, pak, predstavljen kao program koji se osniva na trgovakom, bezvjerskom i protukranskom principu i teroristikoj akciji.7 Moderin je, uz to, direktno optuivan i da je u ime JA u Beliu traio novac od Jevrejina industrijalca Gutmana za potrebe JA. Stoga su lokalne dravne vlasti i MUP osudili takve aktivnosti JA u Slavoniji.8 2. Antiliberalni staleki Zbor Dimitrija Ljotia Od sredine tridesetih godina 20. st., zahvaljujui izmijenjenim ideolokim i politikim prilikama u Evropi i Kraljevini Jugoslaviji, kod Srba se u veoj mjeri poinju pojavljivati antiliberalne organizacije i pokreti. Prvi nagovetaj takvih novih ideolokih kretanja daje smederevski advokat D. Ljoti.

Zbor je nastao sredinom tridesetih godina 20. st., i to fuzionisanjem Zbora (pod drugim nazivom: Za Boga, Otadbinu i rod) i jugoslovenskih unitaristikih organizacija (JA i sloSa sastanka JA u Vukovaru, Jugoslovenska zastava, br. 2. Osijek, avgust 1934. godine (napis je, inae, prije toga objavilo Slobodno slovo iz Vukovara). 7 Isto. 8 Up. AJ, Beograd, MUP pov. Arhiva, f.. 21, MUP MP-u, 4.7.1934. godine.
6

234

Antiliberalizam kod Srba 1934-1941. godine

venaki Boj). Zbor je, tvrde neki, nastao pod uticajem italijanskog faizma i nemakog nacionalsocijalizma:
Zbor je delimino finansirala nacistika Nemaka. Ljoti je svoju korporativnu (staleku) dravu vezao za pobjedu Njemake i uspostavljanje novog evropskog poretka. /.../. Smederevski advokat D. Ljoti /.../ izgradio je kult voe po ugledu na faistiku Italiju i nacionalsocijalistiku Nemaku, odnosno Musolinija (Due) i Hitlera (Firer). Spajao je u svom ideolokom programu faistiku ideologiju i doktrinu sa slavenskom i pravoslavnom mistikom. Nosio je ogromni krst oko vrata, pozivao se na Bibliju i Hrista u svojim istupanjima, predstavljao kao izabranik boji koji narodu duguje da otvori oi i pokae mu put spasenja. Vjerski fanatizam je jedna od bitnih sastavnica Zbora. Druge sastavnice su antikomunizam, antidemokratizam i antijevrejstvo.9

Stoga je, kako poneki i naglaavaju, glavna Ljotieva misao sljedea:

Nije Hitler taj koji izaziva rat, ve su to Jevreji, koji u saradnji sa komunistima ele svjetsku katastrofu, da bi preko revolucije unitili hrianske i nacionalne drave i uspostavili svoju dominaciju svetom.10

Ljoti je, dalje, tadanje meunarodne odnose posmatrao kroz prizmu borbe izmeu dvaju blokova: na jednoj strani drave liberalne demokratije i Savez Sovjetskih Socijalistikih Republika, koje treba unititi, a na drugoj strani drave faistikih sila Osovine, kao osnovnih kanalizatora novog poretka u Evropi. Ukljuenje Jugoslavije u Hitlerov novi poredak Evrope jedini je, po Ljotievoj zamisli, nain da se zemlja spasi od boljevike revolucije.11

B. Petranovi i M. Zeevi, Jugoslovenski federalizam - ideje i stvarnost, Beograd, 1987, 422. 10 B. Gligorijevi, n.d., 38. 11 Up. isto.
9

Nikola uti

235

Ipak, pojedini politikolozi i istoriari daju i drugaije vienje linosti i pokreta D. Ljotia, odbacujui opeprihvaena miljenja o faistikoj (korporativnoj) ideologiji i politikoj sutini njegova pokreta. Ljoti je, tvrdi se, najei zagovornik staleke drave, a ne korporativizma. Suboti je hrianski dravnik, politiar s krstom, koji svoje djelovanje zasniva na tri temeljne politike ideje: ideja staleke drave, antikomunizam i antijevrejstvo. Ljoti je, stoga, odbacivao i prezirao ideologiju graanskog liberalizma i poredak zapadnih liberalnih demokratija (Francuska, Sjedinjene Amerike Drave i Velika Britanija). Ipak, Ljoti je odricao Zboru svako faistiko obiljeje, ak i formalnu slinost sa faizmom i hitlerizmom. Prividna slinost dolazila je od injenice negiranja liberalne demokratije.12 Zbog svog jugoslovenstva D. Ljoti nije podravao vladu Milana Stojadinovia, i pored toga to je on, u estojanuarskom razdoblju (1929-1935), bio rezervisan prema diktatorskom reimu kralja Aleksandra. U namjesnikom razdoblju on ak paktira sa opozicionim estojanuarcima, unitarnim liberalima, u zajednikoj borbi protiv reima M. Stojadinovia. Jugoslovenski Sokoli, kao ortodoksni unitarni liberali, izraavaju odreenu podrku politikom pokretu D. Ljotia zbog zajednike borbe protiv reima M. Stojadinovia koji je, s protokom vremena, sve vie iao u pravcu dekoncentracije Jugoslavije. Stoga je svim sokolskim upama sredinom 1938. D. Ljoti uputio svoje antivladine broure i pismo:
Dana 17. februara 1938. sasluan sam kod Okrunog suda za grad Beograd. Po predlogu dravnog tuioca osumnjien sam da
12

Up. D. Suboti, Zatomljena misao - o politikim idejama D. Ljotia, Beograd, 1994.

236

Antiliberalizam kod Srba 1934-1941. godine

sam publikovanjem izvesnih napisa u Otadbini poinio krivino delo iz lana 4. Zakona o zatiti drave.13

D. Ljoti je, naime, priveden na sud zbog podnoenja predloga da se protiv M. Stojadinovia povede krivini postupak za djela podstrekavanja na iskorenjivanje dinastije Karaorevi i pripremanja atentata na kralja Aleksandra. On je traio podrku Sokola Kraljevine Jugoslavije protiv terora predsednika vlade, koji ugroava dinastiju i jugoslovensku celovitost, a pri tome postavlja i pitanje:
Mogu li Sokoli utke prei preko strahovite optube koju sam pred sudom izneo? Da li bi se takvo dranje slagalo sa sokolskom Petrovom petoletkom /koja je obuhvatala period od 1936. do 1941. i bila posveena kralju Petru II/ i sa vitetvom Sokola. Znamo da je Sokol Kraljevine Jugoslavije doneo hvale dostojnu odluku o Petrovoj petoletki koja odgovara narodnom duhu. /.../.
Sokoli, iz tih razloga treba da anatemiu rad njihovog lana, brata

M. Stojadinovia, te da, s druge strane, podre Ljotiev politiki rad koji je usmeren /ka optenarodnom i optedravnom interesu, a protiv partijskih koterijakih klika i interesa vlade M. Stojadinovia/.14

M. Stojadinovi je u oktobru 1938. uhapsio D. Ljotia, jer je, smatraju neki, demagoki hteo da stavi do znanja javnosti:
ve mi: Pavle i Olga i vladajua troglava jereza.15
/N/i faizam, ni komunizam, ni krajnja desnica ni krajnja levica,

Na kraju, poslije ostavke generala Milana Nedia na poloaj ministra vojske i mornarice, 7. novembra 1940. dolo je
AJ, Beograd, Zbirka M. Stojadinovia, Proglas D. Ljotia upuen Sokolima, s.a. 14 Isto. 15 Isto, D. Jovanovi, Politike uspomene, knj. IV, 260.
13

Nikola uti

237

do zabrane Zbora i stavljanja voe D. Ljotia u kuni pritvor. Pojedini lanovi Zbora su hapeni jer je postojala sumnja da Zbor i dio oficira, koji podravaju M. Nedia, mogu izvriti dravni prevrat.16 3. Antiliberalne tendencije u jugoslovenskom dravnom vrhu - jaanje jugototalitarizma 1940-1941. godine Prema ideolokoj koncepciji italijanskog faizma i njemakog nacizma vladajui evropski poredak, zasnovan na premisama ideologije graanskog liberalizma, morao je biti zbrisan. Novo vrijeme totalitarizma trebalo je da uniti, kako su naglaavali isticali jugoslavenski korporativci, plutokratski ideoloko-politiki savez jevrejskog kapitala i liberalizma, olien u slobodnom zidarstvu, kako bi se sprovela nova pravednija privredna i kolonijalna svetska preraspodjela. Hitlerov poziv na likvidaciju postojee plutokratije (kapitalistike meunarodne klike jevrejstva i slobodnog zidarstva) prihvatile su revizionistike zemlje i zemlje otpadnice od liberalizma. Nova revanistika nacifaistika ideologija iri svoj jak uticaj na raun defanzivnog liberalizma, koji u svim zemljama, naklonjenima Osovini, prosto nestaje sa lica zemlje. Politiki i dravni vrh Kraljevine Jugoslavije prisiljen je, po ugledu na okolne zemlje faistikog i nacistikog bloka, da istim primerom zadovolji apetite Italije i Njemake. Postepeno potiskivanje nosilaca jugoslavenske unitarne graanske ideologije (masoni, politike partije Jugoslovenska nacionalna, Demokratska, Zemljoradnika stranka itd., te Sokol Kraljevine Jugoslavije, etnici, Narodna odbrana) nastupa sa dolaskom kneza Pavla na mjesto namjesnika.
16

Up. B. Petranovi i M. Zeevi, n.d, 423.

238

Antiliberalizam kod Srba 1934-1941. godine

Duh ideoloke naci-faistike mobilizacije rasplamsava se

tokom 1940. godine. Pogodna klima, stvorena propagandnim napisima u beogradskoj antiliberalnoj tampi, doprinosila je broj ideolokoj i dravnoj preorijentaciji u pravcu provoenja antiliberalnog kursa u zemlji. Lov na vetice, u liku masonstva i jevrejstva, poinju Novi Balkan i Vreme, preko ideologa srpskog antiliberalizma Krste Cicvaria i Danila Gregoria (po porijeklu Slovenac). Oni su, napisima u svojim listovima, nastojali u javnosti pripremiti teren za uvoenje korporativne (staleke) privrede i rasne zakonske regulative. K. Cicvari, direktor novoosnovanog Novog Balkana u maju 1940. pokree, putem pisane rei, i javnu hajku na Jevreje.17

Liberalne institucije i pojedinci u tom sklopu poinju dobijati jeretika obiljeja. Stoga je za K. Cicvaria poetak nove epohe - 22. juli 1940. godine - dan kada je lankom D. Gregoria poela borba protiv masona, kao nosilaca ideologije graanskog liberalizma:
Doiveli smo taj znaajan dan da najvei beogradski dnevnik Vreme otpone borbu protiv masonske teroristike gangsterske nemani od koje dravi i njenom opstanku preti velika opasnost. Do sada je jedino Novi Balkan vodio borbu, uz veliku smetnju i tekoe, protiv masonerije, ali Novi Balkan nije uspeo tu borbu da vodi sam kada je ostala tampa utala.18

Pored masona, kao centrale liberalizma, u Jugoslaviji su napadi poeli i na ostale nosioce ideologije liberalizma (jugoslovenske politike partije i jugoslovenske nacionalne organizacije), a pod optubom da su im vodstva u masonskim rukama:
17 18

Up. Novi Balkan, Beograd, br. 1, 26.5.1940. godine. Isto, br. 12, 4.10.1940. godine.

Nikola uti

239

Sokolstvo, naa /je/ najnacionalnija organizacija, a ipak je njegovo celokupno vodstvo u masonskim rukama. Narodna odbrana,

istorijska nacionalna organizacija, je u rukama masona. Nae nacionalno /jugoslovensko/ zadrugarstvo je masonsko i pored toga to predsednik zadrugarstva A/nton/ Koroec vodi otvorenu borbu protiv masona nazivajui ih crnim krticama; stranka JNS celokupno vostvo je u masonskim rukama; Zbor D. Ljotia dobro je proaran u svom vostvu masonima; Srpski kulturni klub, sa listom Srpski Glas sa izrazito srpskim nacionalnim programom, imaju za voe poznate masonske prvake Slobodana Jovanovia i Dragiu Vasia. Kada je Balkan poeo da napada S. Jovanovia dobio je primedbu da treba tedeti nae autoritete. Sada je drava poela borbu protiv masona, a A. Koroec, kao ministar prosvete, penzionie masona dr S. Jovanovia.19

Nosioci jugoslavenskog antiliberalizma iz Vremena i Novog Balkana u javnosti su se predstavljali kao veliki Jugosloveni, dokazujui to napadima na nosioce srpskih punktacija S. Jovanovia i D. Vasia:
bio linost koju e pomagati. Partijsku zabrinutost za sudbinu domovine suprotstavljali su/ /.../ defetistikom i tetnom radu /liberalnog vodstva Srpskog kulturnog kluba/ /.../. Velikosrbi iz Jovanovievog Kluba parolom Srbi na okup tetno deluju na potpunu konsolidaciju Jugoslavije. Gospodo iz Srpskog kulturnog kluba nije vreme za prepirke dok ova oluja ne proe, kao to nema ni mesta vaoj paroli: Srbi na okup. Batalite, dakle, ovu

Za njih, kao monarhiste i dinastiare, /mandator krune je uvijek

parolu jer joj nije vreme, nego svi na okup Srbi, Hrvati i Slovenci; pomognimo vladi da uzmogne izvesti Jugoslaviju iz ovog evropskog haosa netaknutu.20

Dakle, iz ovog napisa provejava zalaganje za sprovoenje politike neutralnosti, priklanjanja dominantnoj svjetskoj sili

19 20

Isto. Isto, br. 1, 26.5.1940. godine.

240

Antiliberalizam kod Srba 1934-1941. godine

u tom trenutku, kako bi se narod i drava izvukli iz moguih meunarodnih komplikacija. Antiliberalni Novi Balkan zahtjeva od vlade Dragie Cvetkovia da uradi sljedee: da naredi cjelokupnoj tampi da povede kampanju protiv masonerije; da se dekretom ukinu i rasture sve masonske loe, da se objavi spisak svih masona u zemlji i da se dravni funkcioneri, masoni, odmah smjene; da Ministarstvo vojske i mornarice utvrdi u kojoj su se mjeri masoni uvukli u vojsku; da Sokoli odmah smjene svoja cjelokupna vodstva koja su masonska, da postave novo rukovodstvo i da otvore oi da im se masoni ponovo ne uvuku; da se JNS, ije je vodstvo masonsko, rasturi kao tetna stranka; da se preduzme generalno ienje masona iz svih nacionalnih udruenja, naroito Rezervnih oficira i ratnika, Narodne odbrane itd.; da se cio javni, politiki, kulturni i prosvjetni ivot oisti od masona. Prema procjeni Novog Balkana, njih, ipak, nije bilo mnogo u zemlji, svega oko hiljadu:
Ali nisu oni bezopasna jagnjad, umeju oni no u lea da zabodu svojim protivnicima. Traimo da drava podigne ceo narod na ustanak protiv masonskih loa i masonskih dahija i klika.21

Vlada D. Cvetkovia je, pred spoljnopolitikim pritiskom, morala uvaavati savjete i vienja beogradskih antiliberalnih listova, koji su bili direktno finansirani od nacistike Njemake. Napadi na masonstvo, u navedenim antiliberalnim listovima, postaju bjesomuni zbog njihovog liberalnog avangardizma (tvrava liberalizma) i zbog spoznaje da su neki pripadnici masona Jevreji. Novi Balkan propagira rasno i nacionalno ouvanje naeg naroda, is21

Isto, br. 12, 4.10.1940. godine.

Nikola uti

241

otjeraju anacionalni i ekstremni paraziti tue narodnosti. Vladine organizacije nove Jugoslovenske radikalne zajednice (JRZ) (Jugoras, Omladina JRZ-a, Slovenski jug itd.) u punoj mjeri podupiru avangardnu ulogu srpske totalitarne tampe. Masoni se, tako, oznaavaju kao faktori koji su uvijek krojili spoljnu i unutranju politiku:

totu naroda. Trai da se iz nacionalne sredine uklone i

Masoni su kroz 20 godina donosili odredbe o najvanijim pitanjima naeg narodnog ivota. Oni su opredeljivali nau meunarodnu politiku, oni su odreivali pravac nae unutranje politike, oni su udarali svoj peat na na privredni i socijalni ivot, a taj peat je reakcionarno kapitalistiki. Ono to je za nas u ovom trenutku, kada stojimo pred velikim socijalnim reformama, najvanije, to je vladavina masonerije u odnosima izmeu oveka i maine, izmeu rada i kapitala. Nije sluajno da je masonerija bila uvek branilac liberalno-kapitalistike privrede, kao to je ona branilac /i/ liberalno-demokratskog poretka. Masonerija je organizacija koja titi interese buroazije u politici i u privredi.22

Masoni su, zbog pritisaka antiliberalnih grupacija, morali da obustave svoj organizovani rad. Pred oekivanom odlukom rasputanja slobodnozidarskih loa od strane dravnih vlasti, Upravno vijee Velike loe Jugoslavije donijelo je 1. avgusta 1940. odluku da se obustavi svako djelovanje Masona i da se izvri likvidacija svih podrunih loa na teritoriji Jugoslavije:
Velika loa sa bolom izvetava sve radionice i svu brau da je pod pritiskom dananjih prilika morala doneti odluku o obustavi rada u svim radionicama. Velika loa dobro zna da se slobodni zidari nae otadbine, kao ni ona sama, nisu ogreili o svoje patriotske dunosti i da su uvek bili spremni da za Kralja i Otadbinu podnesu svaku rtvu.23
22 23

2.8.1940. godine (raspis).

Jugoslovenski radnik (organ Jugorasa), Beograd, 13.8.1940. godine. AJ, Beograd, 100-14-48, Velika loa Jugoslavije svim saveznim loama,

242

Antiliberalizam kod Srba 1934-1941. godine

I ban Banovine Hrvatske, Ivan ubai, donio je 14. avgusta 1940. Odluku o rasputanju svih loa slobodnih zidara na podruju Banovine. Na osnovu l. 11. Zakona o udruenjima, zborovima i dogovorima, a u vezi sa l. 1. Uredbe o Banovini Hrvatskoj, banska vlast je donijela sljedeu Odluku:
Rasputa se udruenje Velika loa Jugoslavije 18. distrikt nezavisnog ordena Bene Berit /jevrejske loe/ - i sve loe u istu ulanjene, /.../ /i to iz sljedeih razloga/: ovo drutvo nije u mogunosti da izvrava svoj, pravilima odobreni djelokrug, nezavisno od stranog uticaja, pa je isto, s obzirom na neutralni stav nae drave u dananjim evropskim prilikama, u interesu dravnog poretka valjalo raspustiti.24

Tom je Odlukom... zaplijenjena i cjelokupna imovina masonske loe, a njihova arhiva zapeaena.25 A, povodom te Odluke..., i Hrvatski dnevnik od 15. avgusta 1940. iznosi stav politikog vodstva Hrvatske seljake stranke o tome:
Hrvatska seljaka stranka, kao stranka cijelog naroda /hrvatskoga/, odnosila se negativno prema jednom pokretu iji ciljevi prelaze tenje jednog naroda, koji dobija smjernice svog rada iz inostranstva i koji se, prema tome, ako je to u interesu njegove internacionale, organizuje protivno tenjama svog naroda, to je hrvatski narod teko oseao. Hrvatski narod se nije mogao saglasiti sa tenjama onih slobodnih zidara koji su esto u naim krajevima bili nosioci protivnarodnih reima.26

Pri tome je Hrvatski narod mislio na Hrvate i Srbe unitarne liberale (jugoslovenske nacionaliste) koji su bili uticajni u svim jugoslavenskim reimima do 1935. godine, odnosno do vremena uspostavljanja namjesnikog reima kneza Pavla, koji pravi postepeni ideoloko-politiki zaokret pribliavanja Njemakoj i Italiji.
24 25

Isto, Kabinet bana I. ubaia, 13.8.1940. godine. Isto. 26 Prema: Vreme, Beograd, 15.8.1940. godine.

Nikola uti

243

Dakle, masoni su u Hrvatskoj i Slavoniji predstavljani kao nosioci i stvaraoci bivih diktatorskih reima Petra ivkovia, Nikole Uzunovia i Boidara Jevtia, reima koji su mnogo zla nanijeli hrvatskom narodu. U stvari, ove linosti su pripadale ili su bile bliske slobodnozidarskoj bratiji, pa iga ola, u svom listu, otro pie protiv masona, zahtijevajui da hrvatska javnost podigne optunicu protiv sebinog i antihrvatskog rada svih loa:
jer je poznato da nijedan mason ne moe pripadati svome narodu ve samo meunarodnoj tajnoj organizaciji. Ili je mason ili je Hrvat.27

ola nastupa sa pozicije branioca ideologije rimokatolicizma i kao protivnik razornog naela iz 1789. godine, godine poetka Francuske revolucije i roenja savremenog liberalizma, u kome se vie ne pita ni za vjeru ni za nacionalnu pripadnost, ve se samo omoguava upliv tuinaca koji imaju svoje tajne planove:
Ne moe se istovremeno marirati pod zastavom loe i njenim simbolima i ostati vjeran geslu vjera u Boga i seljaka sloga, jer se u loi ne nalaze seljaci i sirotinja, a i Bog je iz nje iskljuen /.../. Krajnje je vrijeme da se raspuste masoni, ne samo radi socijalnog mira u Hrvatskoj nego, jo vie, radi ugleda /pred nosiocima ideologije novog faistikog i nacistikog pokreta/ Hrvatske u inostranstvu.28

Frankovci su sa posebnim zadovoljstvom primili Odluku...

banske vlasti o rasputanju masona u Hrvatskoj. Frankovaka omladina je, stoga, i prije objavljivanja Odluke... u tampi, ilegalno tampala i rasturala letke - spiskove svih slobodnih zidara u Hrvatskoj.
Zagrebaki list, Zagreb, 19.8.1940. godine.
Isto.

27 28

244

Antiliberalizam kod Srba 1934-1941. godine

Potom je ideoloku kampanju jugototalitarizma vlada Cvetkovi-Maek sankcionisala zakonskim propisima koji su imali za cilj ostvarenje institucionalnog preobraaja drutva na naci-faistikoj osnovi, odnosno naelu novog antiliberalnog vremena. Zbog nekonsolidovane nacije i federalizirane Jugoslavije (izdvajanje Banovine Hrvatske u corpus separatum), ne moe se govoriti o jednome dravno-integralnom konceptu antiliberalizma nego o zaecima antiliberalizma koji je imao parcijalno i regionalno obeleje. Zbog dravnopravnog poloaja Banovine Hrvatske projektovani vladini antiliberalni zakoni nisu u veini sluajeva vaili za tu teritoriju. Meutim, politiko i dravno vodstvo Banovine Hrvatske iskazivalo je punu jednodunost sa centralnom vladom u Beogradu kod pitanja prihvatanja i primene rasnih i antiliberalnih zakona uperenih protiv Jevreja i masona. Naime, vlasti Banovine Hrvatske naknadnim zakonima proirivale su vanost ovih rasnih zakona i na teritoriju Banovine Hrvatske. Serija rasnih normativnih akata protiv Jevreja poela je 5. oktobra 1940. donoenjem Uredbe o merama koje se

puta:

odnose na Jevreje u pogledu obavljanja radnja sa predmetima ljudske ishrane. Istovremeno je ve spomenuti ljotievac D. Gregori, predsjednik omladine Zbora, koji je bio u Hitlerovoj Njemakoj i oduevio se nacional-socijalizmom, u knjizi Privreda nacionalnog socijalizma uzdizao Hitlerovu politiku i nacistiku ideologiju. Pri tome je, u Proglasu Zbora omladini Jugoslavije, naglaavao da pred omladinom stoje samo dva
Put ruilakog komunistikog besa, put unitavanja. Drugi je put gradilakog oduevljenja. Prvi je put lak, drugi teak. No ba zato to je teak, to je put omladine.

Nikola uti

245

Na kraju treba istai injenicu da su, unato prisilnog provoenja izvjesnih ideoloko-politikih koncesija prema Njemakoj, antiliberalne mjere ostale u dobroj mjeri nerealizirane od strane dravnih vlasti. Tako su, npr., navedene antisemitske uredbe i fiktivna zabrana rada slobodnim zidarima ostale uglavnom mrtvo slovo na papiru. Zabrana rada masonerije, koja se smatrala zbog svoje podlonosti Zapadu najvanijim politikim instrumentom Velike Britanije, nije sprovedena u praksi. Naime, loe su zatvorene, ali je masonski uticaj u javnom ivotu Jugoslavije ostao nepromjenjen.29

Saetak
U svojim dosadanjim radovima o liberalizmu, objavljenima i u ranijim knjigama Dijaloga povjesniara/istoriara, iznijeli smo tezu koja glasi: Srbi su svim svojim ideolokim i politikim biem prihvatili ideologiju graanskog liberalizma u razdoblju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca/Jugoslavije. Naime, analizirajui ideoloku sutinu kljunih srpskih dravnih, politikih, vjerskih, kulturnih i nacionalnih institucija te pojedinaca, dolazi se do zakljuka da je ideologija liberalizma (liberalne demokratije) u potpunosti prihvaena od strane srpske elite. Iz ove konstatacije proizlazi logian zakljuak da su antiliberalne tendencije i pojave bile sporadine i nedovoljno utemeljene u srpskom ideolokom i politikom miljeu. U ovom pregledno-raspravnom radu upravo smo obradili osnovne smjernice antiliberalnih kretanja kod srpske elite u vreme namesnikog reima kneza Pavla. U to vrijeme se upravo i poinju, kao eho nacionalsocijalistike instalacije u Njemakoj, pojavljivati antiliberalne (korporativne) tendencije i u dijelu srpske politike i kulturne elite.

29

Up. Anonim, Istorija graanskih stranaka u Jugoslaviji, 2, Beograd, 1952, 77.

246

Antiliberalizam kod Srba 1934-1941. godine

Zusammenfassung
In unseren bisherigen Aufstzen ber Liberalismus, verffentlicht auch in den frheren Bchern Kroatisch-serbischer Historikerdialog, vert-raten wir die folgende These: die Serben haben mit ihrem ganzen ideologischen und politischen Wesen die Ideologie des brgerlichen Liberalismus in der Zeit des Knigreiches der Serben, Kroaten und Slowenen/Jugoslawien akzeptiert. Durch die Analyse der serbischen Kerninstitutionen der staatlichen, politischen, religisen, kulturellen und nationalen Institutionen , sowie der einzelnen Personen, ist es ersichtlich, da die Ideologie des Liberalismus (der liberalen Demo-kratie) von der serbischen Elite in Gnze akzeptiert wurde. Daraus ergibt sich, da antiliberale Tendenzen und Ereignisse logischerweise nur Einzelflle waren und sich im serbischen ideologischen und politi-schen Milieu nicht verankern konnten. In dieser bersicht / diesen Ausfhrungen behandeln wir gerade die Hauptrichtlinien der anti-liberalen Strmungen bei der serbischen Elite in den Zeiten der Regentschaft des Frsten Pavle. Ausgerechnet zu jener Zeit erschienen die antiliberalen (korporativen) Tendenzen als Widerhall des national-sozialistischen Machtantritts in Deutschland auch in einem Teil der serbischen politischen und kulturellen Elite.

Summary
In our previous papers on liberalism, published in earlier publications of the Dialogue of Croatian and Serbian Historians, we presented the following thesis: In the time period of the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes/Yugoslavia, the Serbs had accepted the ideology of civil liberalism in all their ideological and political activities. By analysing the ideological essence of main Serbian governmental, political, cultural and national institutions and individuals, one can conclude that the Serbian elite completely accepted the ideology of liberalism (liberal democracy). Therefore, it is only a logical conclusion that the antiliberal tendencies and phenomena were only few and far between, and that they were not founded in the Serbian ideological and political milieu. In this overview, we have dealt with the main trends of antiliberal movements in the Serbian elite during the regency of Prince Pavle. This is the period when the anti-liberal (corporatist) tendencies were also expressed by a part of the Serbian political and cultural elite, as a resonance of the National Socialist regime in Germany.