Liljana Nikollari

LIBR PR MSUESIN

BIOLOGJIA 10
(brtham)

T gjitha t drejtat jan t rezervuara Pegi 2011 T gjitha t drejtat lidhur me kt botim jan ekskluzivisht t zotruara nga shtpia botuese Pegi sh.p.k. Ndalohet do riprodhim, fotokopjim, prshtatje, shfrytzim ose do form tjetr qarkullimi tregtar pjesrisht ose trsisht pa miratimin paraprak nga botuesi.

Shtpia botuese: Tel: 042 374 947 cel: 069 40 075 02 pegi@icc-al.org Sektori i shprndarjes: Tel/Fax: 048 810 177 Cel: 069 20 267 73 Shtypshkronja: Tel: 048 810 179 Cel: 069 40 075 01 shtypshkronjapegi@yahoo.com

Libr pr msuesin

PRMBAJTJE
Hyrje ..................................................................................5 Objektivat..........................................................................6 Plani msimor ...................................................................7 Sugjerime ........................................................................22 Ushtrimet t zgjidhura sipas krerve ...........................38 Teste pr kontrollin e njohurive ....................................61 Modele testesh ............................................................... 78 Metodika t hartimit t ditarit msimor ..................... 86 Modul msimor ...........................................................104

Libr pr msuesin

HYRJE
Teksti biologjia 10 studion linjn: Studimi i s gjalls. Kndvshtrimi dhe mnyra e trajtimit t temave sht n prputhje t plot me programin msimor. Prmes informacionit q ofron dhe trajton, teksti krijon mundsin pr lidhje ndrlndore. Shprndarja e temave msimore sht n prputhje t plot me udhzimet e MASH-it, 70% e temave jan shtjellim njohurish dhe 30% prpunim i njohurive. Shtjellimit t njohurive i sht kushtuar kujdes i veant. do tem msimore sht e trajtuar mbi bazn e objektivave, t cilat jan pasqyruar n OLEULQ H PsVXHVLW QGsUVD REMHNWLYDW SsU oGR NUH PsVLPRU MDQs SDUDTLWXU Qs OOLP Ws WLM dhe n planin msimor, t ndara pr do nivel nxnsi. Pr realizimin sa m t mir t objektivave dhe nga prvoja e mparshme n msimdhnie, grupi i autorve e ka par t arsyeshme t ndryshoj renditjen e temave n kreun IV, dy prej t cilave kan kaluar n kreun V. Ky kalim nuk cenon programin e MASH-it, pasi autori, si dhe msuesi/ja ka t drejt t ndryshoj me 10% temat e programit brenda linjs. 1s IXQNVLRQ Ws SsUPEDMWMHV MDQs YHQGRVXU JXUDW SsUNDWsVH SRWKXDM SsU oGR WHPs 1s shtjellimin e njohurive t reja n kreun I Kimia e jets, pr t kuptuar m mir lidhjen ndrmjet strukturave kimike dhe rolit biologjik t prbrjeve, kemi vendosur formulat e strukturave t prbrjeve karbohidrate, yndyra, proteina, nukleotide t ADN-s, si dhe strukturn e ATP-s. Rekomandojm q msuesi/ja nuk duhet t krkoj t msohen nga nxnsi e t paraqiten n tabel ose t jen pyetje testimi. T njjtin sugjerim do t bnim dhe pr skemat e reaksioneve t kondensimit, hidrolizs, frymmarrjes qelizore, tabeln e kodit gjenetik n kreun IV etj. *MLWKDVKWX UHNRPDQGRMPs Ts PsVXHVLMD Ws VKIU\Ws]RMs JXUDW H VNHPDW H WHNVWLW RVH WL zbrthej n skema m t thjeshta, si pr kontrollin e temave t shpjeguara, ashtu dhe gjat dhnies s informacionit t ri. Pr temat fotosintez e frymkmbim jemi ndalur vetm n reaksionet baz dhe etapat, pa kaluar n biokimin e ktyre proceseve. Pr tema q msuesi/ja mendon se jan t gjata mund t bj ndarje t tyre, ose t bashkoj tema pa shum ngarkes dhe t shkurtra. N tekstin e nxnsit dhe n at t msuesit kemi dhn tipa t ndryshm ushtrimesh, SsUJMLJMHW H Ws FLODYH GR WL JMHQL Qs OLEULQ H PsVXHVLW 3XQsW SUDNWLNH H ODERUDWRULNH MDQs shprndar n prputhje me programin msimor. N fund t do kreu, n prputhje me objektivat kemi prcaktuar dhe konceptet kryesore, si dhe nj prmbledhje t shkurtr t kreut prkats.

Biologjia 10 (brtham)

OBJEKTIVA
1. Synimi i lnds Mbshtetur n standardet e shkencave t natyrs, biologjia si shkenc e jets synon q t gjith nxnsit t kuptojn kompleksitetin e organizmave t gjall, duke prfshir strukturn, funksionet, organizimin dhe ndrvarsin ndrmjet tyre, si dhe ndrmjet W\UH GKH PMHGLVLW *MLWKDVKWX GLMHQ GKH SsUYRMDW LQGLYLGXDOH WL EsMQs Ws YOHIVKPH SsU rritjen e respektit ndaj natyrs, si dhe pr prfshirjen e njeriut n veprime pr mbrojtjen e vlerave t saj. Objektiva t programit msimor N fund t klass s 10-t, nxnsi/ja duhet: T thelloj njohurit, aftsit, qndrimet n konceptet pr Kimin e jets. 7s LGHQWLNRMs QMsVLWs ED]s Ws VXEVWDQFDYH RUJDQLNH Ws THOL]sV GXNH DQDOL]XDU rolin biologjik t tyre (proteina, karbohidrate, yndyra, vitamina, acide nukleike). T analizoj rolin e ujit dhe kriprave minerale pr jetn. T formuloj parimet e teoris qelizore. T analizoj strukturn dhe funksionin e t gjitha organeleve t qelizs. T krahasoj qelizn bimore dhe at shtazore. T analizoj proceset e rndsishme q kryhen n qeliz, si: osmoza, shprhapja, transporti aktiv, frymmarrja dhe fotosinteza. T analizoj rndsin dhe etapat e ciklit jetsor t qelizs. T analizoj rndsin dhe etapat e ndarjes qelizore me mitoz dhe mejoz. T analizoj ligjet e tejimit t tipareve. 7s WRMs QMRKXUL DIWsVL TsQGULPH SsU ED]sQ PDWHULDOH Ws WUDVKsJLPLVs GKH transmetimin e tipareve nga prindrit t pasardhsit. T tregoj se organizmat kan nj numr karakteristik kromozomesh ku nj ift i tyre prcakton seksin, ndrsa t tjert quhen ifte autozomike. T diskutoj me an t shembujve ndikimin e mjedisit n shprehjen e tipareve. T analizoj trashgimin e tipareve nga prindrit t pasardhsit. T diskutoj se informacioni trashgues ndodhet n gjene, t cilat ndodhen n kromozome. 7s GLVNXWRMs VH NRGL JMHQHWLN SsUJMLJMHW SsU VHNXHQFD VSHFLNH Ws DPLQRDFLGHYH T analizoj procesin e biosintezs s proteinave si informacioni gjenetik q kalon nga gjeni te tipari.

x x x x x x x x x x x x x x x x x

Libr pr msuesin x x x x T zgjidh ushtrime n lidhje me kimin e jets, trashgimin dhe kodin gjenetik. T ndrtoj hartn e koncepteve pr t gjith krert e programit msimor. 7s SsUNX]RMs WHRULQs H HYROXFLRQLW T diskutoj pr provat e evolucionit dhe problemet e teorik s evolucionit sot.

PLANI MSIMOR

PLANI SINTETIK
36 jav x 2 or /jav = 72 or

1. Shtjellim njohurish Njohuri t reja 2. Prpunim njohurish Pun laboratori dhe praktike Ushtrime Prsritje Test Projekt

48 or 48 or 24 or 6 or (3+3) 6 or 4 or (3P+1 Pv) 4 or 4 or

PLANI MSIMOR ANALITIK BIOLOGJIA 10

Objektivat Nxnsi/ja n fund t do linje duhet: Prbrja e lnds Uji dhe vetit e tij Prbrjet organike t qelizs Karbohidratet Yndyrat ose lipidet Proteinat Acidet nukleike Temat

Or gjithsej

Or pr kre

Kreu

I. Kimia e jets 9 or =7T+1PL+1U

Biologjia 10 (brtham)

Objektiva t nivelit minimal: t shkruaj 6 elementet kimike q ndrtojn molekulat me rndsi biologjike t dalloj makroelementet nga mikroelementet t tregoj rndsin e prbrsve kimik inorganik dhe organik pr jetn t dalloj njsit ndrtuese t molekulave me rndsi biologjike t dalloj monosakaridet nga polisakaridet, aminoacidet nga proteinat, ADN nga ATP Ws SsUNX]RMs NDWsU WLSDW H VWUXNWXUsV Vs proteinave Objektiva t nivelit mesatar:

Pun laboratori nr. 1. Prcaktimi i prbrjeve organike n ushqime Ushtrime

t tregoj lidhjen ndrmjet strukturs dhe aktivitetit biologjik t karbohidrateve, yndyrave, proteinave, acideve nukleike, vitaminave dhe ATP

Libr pr msuesin

t shpjegoj tre tipat e lidhjeve kimike q mundsojn formimin e molekulave biologjike t prdor njohurit pr grupet funksionar pr t ndar prbrsit organik t qelizs t krahasoj amidonin me glikogjenin e celulozn, monosakaridet me polisakaridet, aminoacidet me proteinat, ADN me ATP, kondensimin nga hidrolizn Ws OLGKs YHWLWs NLPLNH H ]LNH Ws +2O me rolin biologjik t tij t skicoj prqindjen e elementeve kimike q ndodhen n qeniet e gjalla me an t nj diagrame triprmasore Objektiva t nivelit lart: t analizoj ndrtimin e nukleotidit, vargut GKH KHOLNVLW Ws G\VKWs Ws $'1Vs t krahasoj ndrtimin dhe funksionin e ADN dhe ARN Ws HYLGHQWRMs PH DQs Ws UHDNVLRQHYH VSHFLNH pranin e proteinave, karbohidrateve dhe yndyrave n ushqime t realizoj hartn e koncepteve pr prbrsit organike t qelizs t zgjidh ushtrime n lidhje me kimin e jets

II. Ndrtimi i qelizs 9 or = 5T+1U+1P+1PL+1T Objektiva t nivelit minimal:

10

11

12

13

14

Biologjia 10 (brtham)

10

15

16 17

7 8

18

Teoria qelizore Ndrtimi i qelizs t formuloj parimet e teoris qelizore prokariote t prshkruaj strukturn e qelizs prokariote Qeliza eukariote t listoj pjest ndrtuese t qelizs eukariote Organele t tjera dhe funksionet prkatse t tyre qelizore t emrtoj n skicat e qelizave prokariote dhe eukariote membrann qelizore, murin qelizor nse ka, citoplazmn, brtham, Krahasimi i qelizave mitokondrit, ribozomet, kloroplaste nse ka etj. Pun laboratori nr. 2. Vzhgimi n Objektiva t nivelit mesatar: mikroskop i qelizs eukariote t analizoj strukturn e qelizave prokariote Ushtrime t shpjegoj strukturn e qelizs eukariote Prsritje t analizoj strukturn e organeleve qelizore, duke br lidhjen me funksionin biologjik t Testim kreu I dhe II tyre t diferencoj mitokondrin, kloroplastin, brthamn si organele dy membranore t prgatit preparatet pr vzhgimin n mikroskop t qelizave bimore e shtazore Objektiva t nivelit t lart: t krahasoj qelizn prokariote me eukariote dhe qelizn bimore me shtazore

III. Funksionet e qelizs 9 or=6T+1PL+1P+1U Objektiva t nivelit minimal: t prshkruaj ndrtimin e membrans qelizore dhe ta skicoj thjesht

t realizoj hartn e koncepteve pr ndrtimin e qelizs t vlersoj rndsin q pati teoria qelizore n zbulimet e mtejshme n fushn e biologjis t zgjidh ushtrime q kan t bjn me ndrtimin e qelizs t analizoj strukturn e qelizs bimore pas vzhgimit n mikroskopin me drit Nxnsi/ja duhet t:

19

Ndrtimi dhe funksionet e membrans qelizore Transporti aktiv

Libr pr msuesin

11

20

21

t tregoj mnyrat e transportit t lndve prmes membrans qelizore

22

Pun laboratori nr. 3. Vzhgimi i procesit t osmozs Enzimat dhe reaksionet kimike n qeliz Metabolizmi dhe energjia Frymmarrja qelizore

23

24

Ws SsUNX]RMs WHUPDW RVPR]s VKSsUKDSMH transport aktiv, ekzocitoz, endocitoz, frymmarrje, fermentim, ATP t interpretoj skemn e ndrtimit t membrans qelizore, t veprimit t enzims mbi substratin dhe fagocitozn t shkruaj reaksionet prfundimtare t fotosintezs, frymmarrjes, fermentimit

25 Prsritje Ushtrime

Fotosinteza

26

27

Biologjia 10 (brtham)

12

Ws LGHQWLNRMs VXEVWDQFDW QLVWRUH SURGXNWHW dhe etapat n t cilat kalojn kto procese (pa trajtuar mekanizmat biokimike t tyre) Objektiva t nivelit mesatar: t shpjegoj pse membrana qelizore ka veti transportuese dhe gjysmprshkuese t lidh mnyrat e transportit dhe lndt q transportohen prmes tyre t vzhgoj procesin e osmozs t shpjegoj pse enzimat ndikojn n rritjen e shpejtsis s reaksioneve kimike t shpjegoj ndrtimin e ATP-s dhe rolin e saj pr qelizn t krahasoj transportin aktiv me transportin pasiv t prdor karakteristikat e mnyrave t transportit n zgjidhjen e testeve q kan t bjn me funksionet e membrans qelizore Objektiva t nivelit t lart: t kategorizoj mnyrat e transportit prmes membrans qelizore t vlersoj rndsin e proceseve metabolike n qeliz t vlersoj rolin e enzimave, koenzimave ATP-s n proceset metabolike q ndodhin n qeliz t shpjegoj pse fotosinteza dhe frymmarrja qelizore n qelizat e organizmave fotosintetike ka natyr ndrvepruese

IV. Ndarja qelizore

t ndrtoj hartn e koncepteve t kreut t vzhgoj procesin e osmozs dhe t diskutoj pr rndsin e ktij procesi n qeliz t zgjidh ushtrime q kan t bjn me funksionet jetsore t qelizs t krahasoj fotosintezn me frymmarrjen, frymmarrjen me fermentimin Nxnsi/ja duhet:

7 or=4T+1PP+1U+1T Cikli jetsor i qelizs Ndarja e qelizs eukariote: Mitoza

28

29

Libr pr msuesin

13

30

31

Objektiva t nivelit minimal: Ws SsUNX]RMs WHUPDW FLNsO MHWsVRU L THOL]sV mitoz, mejoz, kryqkmbim, kromozom homolog kromatid, centriol, centromer t dalloj etapat e ciklit jetsor dhe ta skicoj at t tregoj fazat dhe rndsin e mitozs dhe mejozs n riprodhimin qelizor Ws WUHJRMs oQGRGK Qs VHFLOsQ HWDSs Ws FLNOLW jetsor

32

Ndarja e qelizs me mejoz Krahasimi ndrmjet mejozs dhe mitozs Pun praktike nr. 4. Modelimi i mitozs dhe i mejozs

33

34

t emrtoj fazn e ndarjes qelizore (profaz, metafaz etj.) n skicat e mitozs dhe Ushtrime mejozs Testim kreu III dhe Objektiva t nivelit mesatar: IV

Biologjia 10 (brtham)

14

t shpjegoj etapat e mitozs dhe mejozs n ndarjen e par dhe t dyt t analizoj pse procesi i mitozs ka rndsi n ruajtjen t pandryshuar t numrit t kromozomeve gjat riprodhimit joseksual t analizoj pse procesi i mejozs ka rndsi n riprodhimin seksual t lidh proceset me fazat n t cilat ato kryhen n skicat e mitozs dhe t mejozs t llogaris numrin e kromatideve dhe t kromozomeve n do etap t ndarjes qelizore t ilustroj me skema etapat e ndarjes qelizore t zgjidh ushtrime q kan t bjn me ndarjen qelizore Objektiva t nivelit t lart: t krahasoj fazat e ciklit jetsor t krahasoj ndarjen e par me ndarjen e dyt mejotike t krahasoj etapat e mitozs me etapat e mejozs t interpretoj proceset q ndodhin gjat ndarjes s brthams me mitoz dhe me mejoz t realizoj hartn e koncepteve pr ndarjen qelizore t hartoje nj raport n grup pr rndsin e ndarjes qelizore

Ws SODQLNRMs QMs HNVSHULPHQW SsU PRGHOLPLQ e mitozs dhe t mejozs Nxnsi/ja duhet:

V. Mekanizmat e trashgimis

13 or=10T+PP+ 1U+1T Objektiva t nivelit minimal: Kromozomet mbartse t ADN-s Teoria kromozomike e trashgimis Trashgimia e nj tipari

35

36

37

t formuloj kuptimin pr termat: kariotip, gjen, alel, fenotip, gjenotip, homozigot, heterozigot t dalloj alelet zotrues, i fsheht, bashkzotrues, si forma t ndryshme t shprehjes s gjenit t shkruaj gjenotipa t ndryshm homozigot dhe heterozigot pr nj dhe dy tipare Ws SsUNX]RMs OLJMHW H 0HQGHOLW

Libr pr msuesin

15

38

39

Pun praktike nr. 5. Modelimi i kryqzimit monohibrid Trashgimia e njkohshme e dy tipareve Kryqzimi prov dhe lidhja e gjeneve Kryqkmbimi

40

41

t tregoj se njerzit kan 23 ifte kromozomesh, ku ifti i 23-t prcakton seksin, ndrsa 22 iftet e tjera kromozomike prcaktojn tiparet trupore t tregoj se numri i kromozomeve n qelizat e individit t nj lloji sht konstant Ws SsUVKNUXDMH DOHOL]PLQ H VKXPsVKWs Qs sistemin e grupeve t gjakut AB0 dhe MN

42

Trashgimia e lidhur me kromozomet e seksit

43 Objektiva t nivelit mesatar:

t zgjidh ushtrime pr trashgimin e nj tipari bashkzotrimin e tipareve dhe me grupet e gjakut dhe sistemin Rh. Duke shkuar prtej Mendelit

44

10

45

11

46

12

47

13

Biologjia 10 (brtham)

16

Alelizmi i VKXPsVKWs t dalloj n ushtrime gjenet e lira nga gjenet Shmangie t tjera e lidhura nga ligjet e Mendelit t vendos gjenet n kromozom dhe t Ushtrime prcaktoj tipat e gametave q formohen t prdor katrorin Punnett pr t prcaktuar t probabilitetet n kombinimet e gjenotipave Test kreu V dhe t fenotipave t ndryshm n kryqzimin mono dhe dihibrid t zgjidh ushtrime pr trashgimin e tipareve q tejohen s bashku me kromozomet e seksit t ndrtoj pemn gjenealogjike t familjes pr nj tipar t caktuar t zgjidh ushtrime pr trashgimin zotruese, bashkzotruese, alelizmin e VKXPsVKWs HWM Objektiva t nivelit t lart: t interpretoj ligjet e Mendelit dhe shmangiet prej tyre n zgjidhjen e ushtrimeve dhe problemeve t kreut t vlersoj katr elementet ku u mbshtet gjenetika mendeliane, duke diskutuar edhe pr rndsin q patn pr gjenetiken molekulare

t hartoj nj raport n grup mbi arritjet e gjenetikes moderne t realizoj hartn e koncepteve t kreut t diskutoj pr ndikimin e mjedisit n shprehjen e tipareve t llogaris prpjestimet gjenotipike dhe fenotipike sipas ligjeve t Mendelit

VI. Si funksionojn gjenet

Nxnsi/ja duhet:

Libr pr msuesin

17

12 or=8T+1PP+1U+1P+1T Gjenet dhe tiparet

48

49

Objektiv t nivelit minimal: t formuloj kuptimin pr termat: ADN, gjen, cistron, rekon, kod gjenetik, transkriptim, translatim, mARN, tARN, mutacion, mutacion numerik, mutacion strukturor, smundje e trashgueshme, GDOWRQL]sP KHPROL t kujtoj ndrtimin e ADN-s, ARN-s dhe G\VKLPLQ H $'1Vs t tregoj vetit e kodit gjenetik

Kodi gjenetik

50

51

Biosinteza e proteins. Transkriptimi Biosinteza e proteins. Translatimi

52

t dalloj smundjet gjenetike t trashgueshme t njeriu

Pun praktike nr. 6. Modelimi i biosintezs s proteinave

53

54

55

Biologjia 10 (brtham)

18

56

57

10

58

11

59

12

t prshkruaj disa smundje me shkaqet, pasojat dhe diagnostikimin e tyre, si: Mutacionet jan daltonizmi, hipertonin, albinizmin, anemin baza e ndryshimeve mesdhetare Mutacionet t tregoj tipa t ndryshm mutacionesh dhe numerike pasojat e tyre n organizmin njerzor kromozomike Mutacionet t tregoj rolin e ADN-s, mARN-s, tARNstrukturore s, snARN-s n biosintezn e proteinave kromozomike Smundjet e Objektiva t nivelit mesatar: trashgueshme te njeriu t analizoj dy etapat e biosintezs s Ushtrime proteinave, transkriptimin dhe translatimin t shpjegoj pse mutacionet jan ndryshime gjenetike t dobishme, neutrale dhe t Prsritje dmshme t analizoj tipat e mutacioneve gjenetike, Testim kreu VII kromozomike, numerike dhe strukturore t analizoj trashgimin e smundjeve autozomike dhe t lidhura me seksin t skicoj biosintezn e proteinave dhe procesimin e mARN-s

Libr pr msuesin

19

t skicoj procesin e translatimit dhe ta interpretoje at t prdor njohurit pr ADN-n dhe proteinat pr t kaluar nga gjeni te tipari Objektiva t nivelit t lart: t argumentoj se cistroni sht njsia m e vogl e trashgimis t interpretoj pohimin: Nj gjen mban informacionin pr sintezn e nj vargu polipeptidik t shpjegoj rolin e moszbrthimit t iftit t kromozomeve homologe gjat mejozs n shfaqjen e mutacioneve numerike t vlersoj rolin e mutacioneve n shfaqjen e smundjes s kancerit t hartoj nj raport n grup mbshtetur n informacionet e marra pr mutacionet n tekstin msimor, nga interneti ose buletinet shkencore me tem: Kanceri sht nj form e rebelimit qelizor t zgjidh ushtrime n lidhje me funksionimin e gjeneve dhe me kodin gjenetik t interpretoj nj pem gjenealogjike, ku pasqyrohen smundje t trashgueshme autozomike ose seksuale (t fshehta ose zotruese) t modeloj transkriptimin dhe translatimin t ndrtoj hartn e koncepteve t kreut

VII. Teoria e evolucionit

Nxnsi/ja duhet:

8 or = 8T Objektiva t nivelit minimal: Mendimet e Lamarkut dhe t Kyvierit Teoria darviniane e evolucionit

60

61

Ws SsUNX]RMs HYROXFLRQLQ WHRULQs H evolucionit, przgjedhjen natyrore, SsU]JMHGKMHQ DUWLFLDOH SsUVKWDWVKPsULQs dhe mekanizmat e evolucionit t tregoj provat e evolucionit organik

62

Biologjia 10 (brtham)

20

63

64

Przgjedhja natyrore, forc e evolucionit Prshtatja e organizmave Mekanizmat e izolimit riprodhues Provat e evolucionit

65

t mbroj pikpamjen personale pr evolucioni e bots s gjall t dalloj mekanizmat e izolimit riprodhues nga njri-tjetri t prshkruaj me shembuj procesin e koevolucionit t organizmave Objektiva t nivelit mesatar:

66

67

t analizoj parimet mbi t cilat bazohet teoria e Lamarkut dhe e Kyvierit t shpjegoj me an t shembujve aftsin e RUJDQL]PDYH SsU WX SsUVKWDWXU t analizoj teorin e evolucionit t Darvinit

Przgjedhja natyrore dhe ndryshimet gjenetike Koevolucioni dhe teoria e evolucionit sot

Libr pr msuesin

21

68

t shpjegoj pse przgjedhja natyrale dhe PHNDQL]PDW VSHFLNs Ws QGU\VKLPHYH gjenetike mund t ndryshojn shumllojshmrin e gjallesave t analizoj mekanizmat e izolimit riprodhues Objektiva t nivelit t lart: t krahasoj teorin e Lamarkut me at t Kyvierit t krahasoj przgjedhjen natyrale me at DUWLFLDOH t diskutoj parimet mbi t cilat bazohet teoria e Lamarkut, Kyvierit dhe e Darvinit t diskutoj provat e evolucionit t diskutoj pr pikpamjet e sotme pr teorin e evolucionit t prdor fjalor terminologjik pr interpretimin e ideve, procedurave dhe prgjithsimeve OR PROJEKTI OR PROJEKTI OR PROJEKTI OR PROJEKTI Prsritje vjetore

69 70 71 72

10 11 12 13

Biologjia 10 (brtham)

SUGJERIME
.\ SODQ PsVLPRU sVKWs RULHQWXHV 0sVXHVLMD PXQG Ws SODQLNRMs QMs VKSsUQGDUMH ndryshe t orve t shtjellimit t njohurive e prpunimit t informacionit, duke respektuar udhzimet e MASH-it. Msuesi saktson objektivat e arritjeve t nxnsve mbi bazn e synimeve dhe t standardeve t programit msimor. N tekstin e nxnsit, n planin msimor dhe n kt libr jan vendosur objektiva sipas nivelit t nxnsit pr kapitull dhe pr do tem msimore. Objektivat minimal q harton msuesi nuk mund t jen nn standardet dhe objektivat e programit msimor. Objektivat minimal duhet t jen realiste e ambicioze sipas nivelit t nxnsve t klass, prandaj theksojm se msuesi nuk duhet t kopjoj objektivat e ktij plani, por ti prshtat ato me nivelin e klass s tij. Objektivat minimal jan themeli sipas s cilit ndrtohen objektivat e niveleve t tjera. Jan objektivat, synimet dhe standardet e vendosura ato q e drejtojn msuesin/en n msimdhnien e biologjis. Punt praktike e laboratorike jan t realizueshme, por VXJMHURMPs Ts PXQG WL ]sYHQGsVRQL PMHWHW H SXQsV PH Ws WMHUD Ts MX GXNHQ Ps Ws thjeshta dhe konkrete. P.sh., modelimi i mitozs sht pun praktike n t ciln mund WL ]sYHQGsVRQL PMHWHW H YHQGRVXUD Qs WHNVW PH  SLUXQs  OXJs GKH  WKLND SODVWLNH PH G\ QJM\UD OO Ws NXT OODVWLNs Ws KROOs GKH VSDQJR SsU MHW H ERVKWLW VLSDV QMs PRGHOL Ws ofruar nga udhzuesi kurrikular pr kt tem. N tekstin msimor jan vendosur skeda pothuajse n fund t do kreu. Kto skeda prmbajn informacione m t thelluara pr ngjarje dhe dukuri t trajtuara n temat PsVLPRUH Ws FLODW PsVXHVLMD PXQG WL VKIU\Ws]RMs SsU WHPD SURMHNWL Pr ort e lira, msuesi/ja n bashkpunim me nxnsit do t prcaktoj disa tema projektesh dhe m pas n ort e projektit do t przgjedhin nj prej tyre. N kt tekst po sugjerojm disa tema projektesh. Mundet q pr shkak t lidhjes q kan temat me njra-tjetrn, t prcaktoni nj tem t vetme q do t prfshij t gjith kapitujt. Tema projektesh q sugjerohen prej nesh jan:  6sPXQGMHW WRQD L NDQs UUsQMsW H W\UH Qs JMHQH  .DQFHUL QMs IRUPs H UHEHOLPLW THOL]RU  6NOOHYsU RVH ]RWs Ws JMHQHYH WRQD 4. Gjenetika molekulare dhe teoria e evolucionit e Darvinit. 3sU]JMHGKMD H WHPDYH GR Ws EsKHW Qs PXDMW H SDUs Ws OOLPLW Ws YLWLW Qs QMs RUs PsVLPL

22

Libr pr msuesin ku prve saj do t ndahen dhe grupet e puns pr nxnsit. Gjat muajve n vazhdim Qs QMs RUs Ws SODQLNXDU SUHM PsVXHVLWHV GR Ws GLVNXWRKHW PH Q[sQsVLW HFXULD H SURMHNWLW Objektivat e projektit prcaktohen nga msuesi/ja dhe prezantimi i projektit bhet n dy or, q do t jen njra pas tjetrs, t pasqyruara n regjistr.

Objektivat e krerve sipas niveleve Kreu I Kimia e jets

Objektiva t nivelit minimal: Nxnsi/ja duhet: Ws WUHJRMs HOHPHQWHW NLPLNH Ts QGsUWRMQs PROHNXODW PH UsQGsVL ELRORJMLNH Ws GDOORMs PDNURHOHPHQWHW QJD PLNURHOHPHQWHW Ws WUHJRMs UsQGsVLQs H SsUEsUsVYH NLPLNs LQRUJDQLNs GKH RUJDQLNs SsU MHWsQ Ws GDOORMs QMsVLWs QGsUWXHVH Ws PROHNXODYH PH UsQGsVL ELRORJMLNH t dalloj monosakaridet nga polisakaridet, aminoacidet nga proteinat, ADN-n QJD $73MD Ws SsUNX]RMs NDWsU WLSDW H VWUXNWXUsV Vs SURWHLQDYH Objektiva t nivelit mesatar: Nxnsi/ja duhet: t tregoj lidhjen ndrmjet strukturs dhe aktivitetit biologjik t karbohidrateve, \QG\UDYH SURWHLQDYH DFLGHYH QXNOHLNH YLWDPLQDYH GKH $73Vs t shpjegoj tre tipat e lidhjeve kimike q mundsojn formimin e molekulave ELRORJMLNH t prdor njohurit pr grupet funksionale pr t ndar prbrsit organik t THOL]sV t krahasoj amidonin me glikogjenin e celulozn, monosakaridet me polisakaridet, DPLQRDFLGHW PH SURWHLQDW $'1Qs PH $73Qs NRQGHQVLPLQ QJD KLGUROL]sQ Ws OLGKs YHWLWs NLPLNH H ]LNH Ws +2O me rolin biologjik t tij. Objektiva t nivelit t lart: Nxnsi/ja duhet: t skicoj prqindjen e elementeve kimike q ndodhen n qeniet e gjalla me an t QMs GLDJUDPH WULSsUPDVRUH Ws DQDOL]RMs QGsUWLPLQ H QXNOHRWLGLW YDUJXW GKH KHOLNVLW Ws G\VKWs Ws $'1Vs Ws NUDKDVRMs QGsUWLPLQ GKH IXQNVLRQLQ H $'1Vs GKH Ws $51Vs Ws HYLGHQWRMs PH DQs Ws UHDNVLRQHYH VSHFLNH SUDQLQs H SURWHLQDYH NDUERKLGUDWHYH GKH \QG\UDYH Qs XVKTLPH Ws UHDOL]RMs KDUWsQ H NRQFHSWHYH SsU SsUEsUsVLW RUJDQLNs Ws THOL]sV t zgjidh ushtrime n lidhje me kimin e jets.

x x x x x x

x x x x x

x x x x x x

23

Biologjia 10 (brtham)

Kreu II Ndrtimi i qelizs

Objektiva t nivelit minimal: Nxnsi/ja duhet: Ws IRUPXORMs SDULPHW H WHRULVs THOL]RUH Ws SsUVKNUXDMs VWUXNWXUsQ H THOL]sV SURNDULRWH Ws OLVWRMs SMHVsW QGsUWXHVH Ws THOL]sV HXNDULRWH GKH IXQNVLRQHW SsUNDWsVH Ws W\UH t emrtoj n skicat e qelizave prokariote dhe eukariote, membrann qelizore, murin qelizor nse ka, citoplazmn, brthamn, mitokondrit, ribozomet, kloroplastet etj. Objektiva t nivelit mesatar: Nxnsi/ja duhet: Ws DQDOL]RMs VWUXNWXUsQ H THOL]DYH SURNDULRWH Ws VKSMHJRMs VWUXNWXUsQ H THOL]sV HXNDULRWH t analizoj strukturn e organeleve qelizore, duke br lidhjen me funksionin ELRORJMLN Ws W\UH WsGLIHUHQFRMsPLWRNRQGULQsNORURSODVWLQGKHEsUWKDPsQVLRUJDQHOHG\PHPEUDQRUH t prgatit preparatet pr vzhgimin n mikroskop t qelizave bimore e shtazore. Objektiva t nivelit t lart: Nxnsi/ja duhet: Ws NUDKDVRMs THOL]sQ SURNDULRWH PH HXNDULRWH GKH THOL]sQ ELPRUH PH DWs VKWD]RUH Ws UHDOL]RMs KDUWsQ H NRQFHSWHYH SsU QGsUWLPLQ H THOL]sV t vlersoj rndsin q pati teoria qelizore n zbulimet e mtejshme n fushn H ELRORJMLVs Ws ]JMLGKs XVKWULPH Ts NDQs Ws EsMQs PH QGsUWLPLQ H THOL]sV t analizoj strukturn e qelizs bimore pas vzhgimit n mikroskopin me drit.

x x x x

x x x x x

x x x x x

Kreu III Funksionet jetsore t qelizs

Objektiva t nivelit minimal: Nxnsi/ja duhet: Ws SsUVKNUXDMs QGsUWLPLQ H PHPEUDQsV THOL]RUH GKH WD VNLFRMs DWs Ws WUHJRMs PsQ\UDW H WUDQVSRUWLW Ws OsQGsYH SsUPHV PHPEUDQsV THOL]RUH Ws SsUNX]RMs WHUPDW RVPR]s VKSsUKDSMH WUDQVSRUW DNWLY HN]RFLWR]s HQGRFLWR]s IU\PsPDUUMH IHUPHQWLP $73 t interpretoj skemn e ndrtimit t membrans qelizore, t veprimit t enzims PEL VXEVWUDWLQ GKH IDJRFLWR]sQ Ws VKNUXDMs UHDNVLRQHW SsUIXQGLPWDUH Ws IRWRVLQWH]sV IU\PsPDUUMHV GKH IHUPHQWLPLW Ws LGHQWLNRMs VXEVWDQFDW QLVWRUH SURGXNWHW GKH HWDSDW Qs Ws FLODW NDORMQs NsWR

x x x x x x

24

Libr pr msuesin procese (pa trajtuar mekanizmat biokimik t tyre). Objektiva t nivelit mesatar: Nxnsi/ja duhet: Ws VKSMHJRMs SVH PHPEUDQD THOL]RUH ND YHWL WUDQVSRUWXHVH GKH JM\VPsSsUVKNXHVH Ws OLGKs PsQ\UDW H WUDQVSRUWLW GKH OsQGsW Ts WUDQVSRUWRKHQ SsUPHV W\UH Ws Ys]KJRMs SURFHVLQ H RVPR]sV Ws VKSMHJRMs SVH HQ]LPDW QGLNRMQs Qs UULWMHQ H VKSHMWsVLVs Vs UHDNVLRQHYH NLPLNH Ws VKSMHJRMs QGsUWLPLQ H $73Vs GKH UROLQ H VDM SsU THOL]sQ Ws NUDKDVRMs WUDQVSRUWLQ DNWLY PH WUDQVSRUWLQ SDVLY t prdor karakteristikat e mnyrave t transportit n zgjidhjen e testeve q kan t bjn me funksionet e membrans qelizore. Objektiva t nivelit t lart: Nxnsi/ja duhet: Ws NDWHJRUL]RMs PsQ\UDW H WUDQVSRUWLW SsUPHV PHPEUDQsV THOL]RUH Ws YOHUsVRMs UsQGsVLQs H SURFHVHYH PHWDEROLNH Qs THOL]s t vlersoj rolin e enzimave, koenzimave dhe ATP-s n proceset metabolike q QGRGKLQ Qs THOL]s t shpjegoj pse fotosinteza dhe frymmarrja qelizore n qelizat e organizmave IRWRVLQWHWLNs ND QDW\Us QGsUYHSUXHVH Ws QGsUWRMs KDUWsQ H NRQFHSWHYH Ws NUHXW t vzhgoj procesin e osmozs dhe t diskutoj pr rndsin e ktij procesi n THOL]s Ws ]JMLGKs XVKWULPH Ts NDQs Ws EsMQs PH IXQNVLRQHW MHWsVRUH Ws THOL]sV t krahasoj fotosintezn me frymmarrjen dhe frymmarrjen me fermentimin.

x x x x x x x

x x x x x x x x

Kreu IV Ndarja qelizore

Objektiva t nivelit minimal: Nxnsi/ja duhet: Ws SsUNX]RMs WHUPDW FLNsO MHWsVRU L THOL]sV PLWR]s PHMR]s NU\TNsPELP NURPR]RP KRPRORJ NURPDWLG FHQWULRO GKH FHQWURPHU Ws GDOORMs HWDSDW H FLNOLW MHWsVRU GKH WD VNLFRMs DWs Ws WUHJRMs ID]DW GKH UsQGsVLQs H PLWR]sV GKH Ws PHMR]sV Qs ULSURGKLPLQ THOL]RU Ws WUHJRMs oQGRGK Qs VHFLOsQ HWDSs Ws FLNOLW MHWsVRU t emrtoj fazn e ndarjes qelizore (profaz, metafaz etj.) n skicat e mitozs dhe t mejozs. Objektiva t nivelit mesatar: Nxnsi/ja duhet: Ws VKSMHJRMs HWDSDW H PLWR]sV GKH Ws PHMR]sV Qs QGDUMHQ H SDUs GKH Ws G\Ws t analizoj pse procesi i mitozs ka rndsi n ruajtjen t pandryshuar t numrit

x x x x x

x x

25

Biologjia 10 (brtham) x x x x x Ws NURPR]RPHYH JMDWs ULSURGKLPLW MRVHNVXDO Ws DQDOL]RMs SVH SURFHVL L PHMR]sV ND UsQGsVL Qs ULSURGKLPLQ VHNVXDO Ws OLGKs SURFHVHW PH ID]DW Qs Ws FLODW NU\KHQ Qs VNLFDW H PLWR]sV GKH Ws PHMR]sV t llogaris numrin e kromatideve dhe kromozomeve n do etape t ndarjes THOL]RUH Ws LOXVWURMs PH VNHPD HWDSDW H QGDUMHV THOL]RUH t zgjidh ushtrime q kan t bjn me ndarjen qelizore. Objektiva t nivelit t lart: Nxnsi/ja duhet: Ws NUDKDVRMs ID]DW H FLNOLW MHWsVRU Ws NUDKDVRMs QGDUMHQ H SDUs PH QGDUMHQ H G\Ws PHMRWLNH Ws NUDKDVRMs HWDSDW H PLWR]sV PH HWDSDW H PHMR]sV t interpretoj proceset q ndodhin gjat ndarjes s brthams me mitoz dhe me PHMR]s Ws UHDOL]RMs KDUWsQ H NRQFHSWHYH SsU QGDUMHQ THOL]RUH Ws KDUWRMs QMs UDSRUW Qs JUXS SsU UsQGsVLQs H QGDUMHV THOL]RUH Ws SODQLNRMs QMs HNVSHULPHQW SsU PRGHOLPLQ H PLWR]sV GKH Ws PHMR]sV

x x x x x x x

Kreu V Mekanizmat e trashgimis

Objektiva t nivelit minimal: Nxnsi/ja duhet: t formuloj kuptimin pr termat: kariotip, gjen, alel, fenotip, gjenotip, homozigot GKH KHWHUR]LJRWs t dalloj alelet zotruese, e fsheht, bashkzotruese, si forma t ndryshme t VKSUHKMHV Vs JMHQLW t shkruaj gjenotipa t ndryshm homozigot dhe heterozigot pr nj dhe dy WLSDUH Ws SsUNX]RMs OLJMHW H 0HQGHOLW t tregoj se njerzit kan 23 ifte kromozomesh, ku ifti i 23-t prcakton seksin, QGsUVD  oLIWHW H WMHUD NURPR]RPLNH SsUFDNWRMQs WLSDUHW WUXSRUH Ws WUHJRMs VH QXPUL L NURPR]RPHYH Qs THOL]DW H LQGLYLGLW Ws QMs OORML sVKWs NRQVWDQW Ws SsUVKNUXDMs DOHOL]PLQ H VKXPsVKWs Qs VLVWHPLQ H JUXSHYH Ws JMDNXW $% GKH 01 t zgjidh ushtrime pr trashgimin e nj tipari, bashkzotrimin e tipareve, grupet e gjakut dhe sistemin Rh. Objektiva t nivelit mesatar: Nxnsi/ja duhet: Ws GDOORMs Qs XVKWULPH JMHQHW H OLUD QJD JMHQHW H OLGKXUD Ws YHQGRVs JMHQHW Qs NURPR]RP GKH Ws SsUFDNWRMs WLSDW H JDPHWDYH Ts IRUPRKHQ

x x x x x x x x

x x

26

Libr pr msuesin x x x x t prdor katrorin Punnett pr t prcaktuar probabilitetet n kombinimet e t JMHQRWLSDYH GKH Ws IHQRWLSDYH Ws QGU\VKsP Qs NU\Ts]LPLQ PRQR GKH GLKLEULG t zgjidh ushtrime pr trashgimin e tipareve q tejohen s bashku me NURPR]RPHW H VHNVLW Ws QGsUWRMs SHPsQ JMHQHDORJMLNH Ws IDPLOMHV SsU QMs WLSDU Ws FDNWXDU t zgjidh ushtrime pr trashgimin zotruese, bashkzotruese, alelizmin e VKXPsVKWs HWM Objektiva t nivelit t lart: Nxnsi/ja duhet: t interpretoj ligjet e Mendelit dhe shmangiet prej tyre n zgjidhjen e ushtrimeve GKH SUREOHPHYH Ws NUHXW t vlersoj katr elementet ku u mbshtet gjenetika mendeliane, duke diskutuar GKH SsU UsQGsVLQs Ts SDWsQ DWR SsU JMHQHWLNHQ PROHNXODUH Ws KDUWRMs QMs UDSRUW Qs JUXS PEL DUULWMHW H JMHQHWLNsV PRGHUQH Ws UHDOL]RMs KDUWsQ H NRQFHSWHYH Ws NUHXW Ws GLVNXWRMs SsU QGLNLPLQ H PMHGLVLW Qs VKSUHKMHQ H WLSDUHYH t llogaris prpjestimet gjenotipike dhe fenotipike sipas ligjeve t Mendelit.

x x x x x

Kreu VI Si funksionojn gjenet

Objektiva t nivelit minimal: Nxnsi/ja duhet: t formuloj kuptimin pr termat: ADN, gjen, ciston, rekon, kod gjenetik, transkriptim, translatim, mARN, tARN, mutacion, mutacion numerik, mutacion VWUXNWXURU VsPXQGMH H WUDVKsJXHVKPH GDOWRQL]sP GKH KHPROL Ws NXMWRMQs QGsUWLPLQ H $'1Vs $51Vs GKH G\VKLPLQ H $'1Vs Ws WUHJRMs YHWLWs H NRGLW JMHQHWLN Ws GDOORMs VsPXQGMHW JMHQHWLNH Ws WUDVKsJXHVKPH WH QMHULX t prshkruaj disa smundje me shkaqet, pasojat dhe diagnostikimin e tyre, si: GDOWRQL]PL KLSHUWRQLQs DOELQL]PLQ GKH DQHPLQs PHVGKHWDUH Ws WUHJRMs WLSD Ws QGU\VKsP PXWDFLRQHVK GKH SDVRMDW H W\UH Qs RUJDQL]PLQ QMHUs]RU t tregoj rolin e ADN-s, mARN-s, tARN-s, snARN-s n biosintezn e proteinave. Objektiva t nivelit mesatar: Nxnsi/ja duhet: Ws DQDOL]RMs G\ HWDSDW H ELRVLQWH]sV Vs SURWHLQDYH WUDQVNULSWLPLQ GKH WUDQVODWLPLQ t shpjegoj pse mutacionet jan ndryshime gjenetike t dobishme, neutrale dhe t GsPVKPH Ws DQDOL]RMs WLSDW H PXWDFLRQHYH JMHQHWLNH NURPR]RPLNH QXPHULNH GKH VWUXNWXURUH

x x x x x x x

x x

27

Biologjia 10 (brtham) x x x x Ws DQDOL]RMs WUDVKsJLPLQs H VsPXQGMHYH DXWR]RPLNH GKH Ws OLGKXUD PH VHNVLQ Ws VNLFRMs ELRVLQWH]sQ H SURWHLQDYH GKH SURFHVLPLQ H P$51Vs Ws VNLFRMs SURFHVLQ H WUDQVODWLPLW GKH WD LQWHUSUHWRMH DWs t prdor njohurit pr ADN-n dhe proteinat pr t kaluar nga gjeni te tipari. Objektiva t nivelit t lart: Nxnsi/ja duhet: Ws DUJXPHQWRMs VH FLVWURQL sVKWs QMsVLD PH H YRJsO H WUDVKsJLPLVs t interpretoj pohimin: Nj gjen mban informacionin pr sintezn e nj vargu SROLSHSWLGLN t shpjegoj rolin e moszbrthimit t iftit t kromozomeve homologe gjat PHMR]sV Qs VKIDTMHQ H PXWDFLRQHYH QXPHULNH Ws YOHUsVRMs UROLQ H PXWDFLRQHYH Qs VKIDTMHQ H VsPXQGMHV Vs NDQFHULW t hartoj nj raport n grup mbshtetur n informacionet e marra pr mutacionet n tekstin msimor, nga interneti apo buletinet shkencore me tem: Kanceri sht QMs IRUPs H UHEHOLPLW THOL]RU Ws ]JMLGKs XVKWULPH Qs OLGKMH PH IXQNVLRQLPLQ H JMHQHYH GKH PH NRGLQ JMHQHWLN t interpretoj nj pem gjenealogjike ku pasqyrohen smundje t trashgueshme DXWR]RPLNH RVH VHNVXDOH Ws IVKHKWD RVH ]RWsUXHVH Ws PRGHORMs WUDQVNULSWLPLQ GKH WUDQVODWLPLQ t ndrtoj hartn e koncepteve t kreut.

x x x x x x x x x

Kreu VII Teoria e evolucionit

Objektiva t nivelit minimal: Nxnsi/ja duhet: Ws SsUNX]RMs HYROXFLRQLQ WHRULQs H HYROXFLRQLW SsU]JMHGKMHQ QDW\URUH SsU]JMHGKMHQ DUWLFLDOH SsUVKWDWVKPsULQs GKH PHNDQL]PDW H HYROXFLRQLW Ws WUHJRMs SURYDW H HYROXFLRQLW RUJDQLN Ws PEURMs SLNsSDPMHQ YHWMDNH SsU HYROXFLRQL H ERWsV Vs JMDOOs Ws GDOORMs PHNDQL]PDW H L]ROLPLW ULSURGKXHV QJD QMsULWMHWUL t prshkruaj me shembuj procesin e koevolucionit t organizmave. Objektiva t nivelit mesatar: Nxnsi/ja duhet: Ws DQDOL]RMs SDULPHW PEL Ws FLODW ED]RKHW WHRULD H /DPDUNXW GKH H .\YLHULW Ws VKSMHJRMs PH DQs Ws VKHPEXMYH DIWsVLQs H RUJDQL]PDYH SsU WX SsUVKWDWXU Ws DQDOL]RMs WHRULQs H HYROXFLRQLW Ws 'DUYLQLW Ws VKSMHJRMs SVH SsU]JMHGKMD QDW\UDOH GKH PHNDQL]PDW VSHFLNs Ws QGU\VKLPHYH JMHQHWLNH PXQG Ws QGU\VKRMQs VKXPsOORMVKPsULQs H JMDOOHVDYH t analizoj mekanizmat e izolimit riprodhues.

x x x x x

x x x x x

28

Libr pr msuesin Objektiva t nivelit t lart: Nxnsi/ja duhet: Ws NUDKDVRMs WHRULQs H /DPDUNXW PH DWs Ws .\YLHULW Ws NUDKDVRMs SsU]JMHGKMHQ QDW\UDOH PH DWs DUWLFLDOH t diskutoj parimet mbi t cilat bazohet teoria e Lamarkut, Kyvier-it dhe e 'DUYLQLW Ws GLVNXWRMs SURYDW H HYROXFLRQLW Ws GLVNXWRMs SsU SLNsSDPMHW H VRWPH SsU WHRULQs H HYROXFLRQLW t prdor fjalor terminologjik pr interpretimin e ideve, procedurave dhe t prgjithsimeve.

x x x x x x

Objektivat sipas niveleve pr do tem msimore t do kreu

Shnim. Numrat nga 1-3 tregojn 1- objektiv i nivelit t ult 2- objektiv i nivelit mesatar 3- objektiv i nivelit t lart.

KREU 1 KIMIA E JETS

TEMA 1. PRBRJA E LNDS  7s LGHQWLNRMQs PDNURHOHPHQWHW GKH PLNURHOHPHQWHW Ts PDUULQ SMHVs Qs SsUEsUsVLW kimik t qelizs. 2. T dallojn elementet kimike, molekulat e thjeshta dhe prbrjet, tipat e lidhjeve kimike q realizohen ndrmjet tyre. 3. T realizojn lidhjen midis bots s gjall dhe jo t gjall mbshtetur n prbrjen e lnds. TEMA 2. UJI DHE VETIT E TIJ 1. T tregoj rolin e ujit pr jetn e gjallesave.  7s OLGKs YHWLWs NLPLNH GKH DWR ]LNH Ws XMLW PH UROLQ ELRORJMLN Ws WLM 3. T diskutoj pr rndsin dhe vlerat e pH n tretsirat qelizore. TEMA 3. KOMPONIMET ORGANIKE 1. 7s LGHQWLNRMs JUXSHW NU\HVRUH Ws SsUEsUMHYH RUJDQLNH Qs THOL]s 2. T dalloj grupet funksionale karakteristike te molekulave me rndsi biologjike. 3. T krahasoj hidrolizn dhe kondensimin si reaksione q mundsojn formimin dhe shprbrjen e makromolekulave biologjike. TEMA 4. KARBOHIDRATET 1. T tregoj prbrsit elementar dhe rolin biologjik t karbohidrateve. 2. T analizoj rolin biologjik t monosakarideve dhe t polisakarideve. 3. T krahasoj monosakaridet me polisakaridet, amidonin me celulozn dhe amidonin me glikogjenin.

29

Biologjia 10 (brtham) TEMA 5. YNDYRAT 1. T tregoj yndyrat q gjenden n prbrsit kimik t qelizs dhe rolin biologjik t tyre. 2. T dalloj karakteristikat e trigliceridit, fosfolipidit dhe t kolesterolit. 3. T diskutoj pr rolin e vitaminave n organizmin ton (vitamina B, K, E, A). TEMA 6. PROTEINAT 1. 7s LGHQWLNRMs PRQRPHUHW H SURWHLQDYH GKH UROLQ ELRORJMLN Ws W\UH 2. T analizoj strukturn e nj aminoacidi, lidhjen peptidike, vargun polipeptidik dhe proteinn. 3. 7s VKSMHJRMs VWUXNWXUDW H SURWHLQDYH GKH WL NUDKDVRMs DWR TEMA 7. ACIDET NUKLEIKE T tregoj se nukleotidet ATCGU jan monomeret e acideve nukleike. 7s DQDOL]RMs VWUXNWXUsQ H QMs QXNOHRWLGL Ws QMs YDUJX Ws KHOLNVLW Ws G\VKWs Ws ADN-s, ATP dhe lidhjet kimike q realizohen n to. 3. T krahasoj ADN-n me ARN-n. 1. 2. TEMA 8. PUN LABORATORI T tregoj zbuluesit dhe ngjyrat q marrin tretsirat nga prania e glukozit, e amidonit dhe e proteinave. 2. 7s SsUFDNWRMs QsVH SsUEsUsVLW VSHFLNs QGRGKHQ Qs QMs WUHWsVLUs Ws SDQMRKXU 3. T realizoj teste kimike, duke prdorur substanca t quajtura indikatore. 1. TEMA 9. USHTRIME 1. T zgjidh teste t thjeshta n lidhje me kimin e jets. 2. T skicoj n nj diagram prqindjen e elementeve kimike n qeniet e gjalla. 3. T realizoj hartn e koncepteve t kreut. 4. T shpjegoj lidhjen ndrmjet strukturs dhe aktivitetit biologjik t prbrjes.

KREU 2
TEMA 1. TEORIA QELIZORE 1. T formuloj parimet e teoris qelizore. 2. T dalloj qelizat pr nga struktura, forma, prmasat dhe jetgjatsia. 3. T diskutoj pr rndsin q pati teoria qelizore n zbulimet e mtejshme n fushn e biologjis qelizore. TEMA 2. NDRTIMI I QELIZS PROKARIOTE 1. T prshkruaj strukturn e qelizs prokariote. 2. T shpjegoj ndrtimin dhe funksionet jetsore t pjesve prbrse t qelizs

30

Libr pr msuesin 3. prokariote. T krahasoj bakteret me cianobakteret prmes skicimit t tyre.

TEMA 3. QELIZA EUKARIOTE 1. T prshkruaj strukturn e qelizs eukariote. 2. T shpjegoj ndrtimin dhe funksionet e organeleve me dy membrana qelizore. 3. T diskutoj pr rolin dhe rndsin e brthams, kloroplastit dhe mitokondris n qeliz. TEMA 4. ORGANELE T TJERA QELIZORE 1. T listoj organelet e tjera qelizore dhe t tregoj funksionet e tyre. 2. T shpjegoj ndrtimin dhe funksionin e aparatit t Golxhit, REP, ribozomeve, organeleve t lvizjes, lizozomeve dhe vakuolave. 3. T skicoj nj qeliz eukariote me t gjitha organelet dhe prbrsit kimik t saj. TEMA 5. KRAHASIMI I QELIZAVE 1. T skicoj nj qeliz prokariote dhe nj qeliz eukariote. 2. T plotsoj tabelat e paraqitura n tekstin msimor. 3. T vlersoj pse qeliza eukariote sht m komplekse sesa ajo prokariote. TEMA 6. USHTRIME 1. T zgjidh sakt alternativat S,G dhe testet e thjeshta n ushtrimet e tekstit. 2. T shpjegoj sakt termat dhe t bj plotsimet e duhura n ushtrimet e tekstit. 3. T realizoj hartn e koncepteve pr ndrtimin e qelizs. TEMA 7. PUN LABORATORI VZHGIMI N MIKROSKOP ME DRIT I QELIZS BIMORE DHE SHTAZORE 1. 7s LGHQWLNRMs PXULQ THOL]RU PHPEUDQsQ THOL]RUH FLWRSOD]PsQ GKH EsUWKDPsQ n qelizn bimore dhe at shtazore. 2. T prgatis preparatin pr vzhgim, t vzhgojn qelizat dhe t skicojn pamjet e vzhguara. 3. T krahasoj qelizn bimore me at shtazore.

KREU 3 FUNKSIONET JETSORE T QELIZS

TEMA 1. NDRTIMI DHE FUNKSIONET E MEMBRANS QELIZORE 1. T tregoj ndrtimin dhe funksionet e membrans qelizore. 2. T shpjegoj karakteristikat e transportit pasiv, shprhapje dhe osmoz. TEMA 2. TRANSPORTI AKTIV 1. T prshkruaj karakteristikat e transportit aktiv.

31

Biologjia 10 (brtham) 2. 3. T shpjegoj mekanizmat e realizimit t transportit aktiv, endocitozs dhe ekzocitozs. T krahasoj transportin aktiv me transportin pasiv.

TEMA 3. ENZIMAT DHE REAKSIONET KIMIKE 1. 7s SsUNX]RMs HQ]LPDW GXNH GKsQs VKHPEXM HQ]LPDVK 2. T shpjegoj mekanizmin e veprimit t enzims me substratin. 3. T shpjegoj vetit e enzimave dhe faktort q ndikojn n veprimtarin e tyre. TEMA 4. METABOLIZMI DHE ENERGJIA 1. T kuptoj se ATP-ja sht molekula transportuese e energjis n qeliz. 2. T diferencoj anabolizmin dhe katabolizmin si reaksione metabolike t rndsishme t qelizs. 3. T krahasoj prodhimin e ATP-s ndrmjet fotosintezs dhe frymmarrjes qelizore. TEMA 5. FRYMMARRJA QELIZORE 1. T shkruaj reaksionin e frymmarrjes qelizore dhe t tregoj rndsin e saj pr jetn. 2. T shpjegoj etapat e frymmarrjes, substancat nistore dhe produktet e tyre. 3. T krahasoj frymmarrjen me fermentimin. TEMA 6. FOTOSINTEZA 1. T shkruaj reaksionin e fotosintezs, duke treguar dhe rndsin e tij pr jetn. 2. T shpjegoj etapat e fotosintezs, substancat nistore dhe produktet e tyre. 3. T krahasoj fotosintezn me frymmarrjen qelizore. TEMA 7 PUN LABORATORI TEMA 7. USHTRIME 1. T zgjidh testet dhe ushtrimet S,G t tekstit. 2. T zgjidh ushtrime q kan t bjn me funksionet jetsore t qelizs. 3. T ndrtoj hartn e koncepteve t kreut.

KREU 4
TEMA 1. CIKLI JETSOR I QELIZS 1. T skicoj ciklin jetsor duke treguar etapat dhe rndsin e tij pr qelizn. 2. T shpjegoj far ndodh n do etap t ciklit jetsor. 3. T diskutoj pr rndsin e ndarjes qelizore n riprodhimin joseksual dhe seksual. TEMA 2. NDARJA E QELIZS EUKARIOTE: MITOZA 1. T formuloj kuptimin pr mitozn dhe rndsin e saj.

32

Libr pr msuesin 2. T shpjegoj procesin e mitozs me t katr fazat dhe procesin e citokinezs n qelizn bimore. 3. T llogaris numrin e kromozomeve, kromatideve n mitozn e nj qeliz me komplet kromozomik 2n = 46.

TEMA 3. NDARJA E QELIZS ME MEJOZ 7s WUHJRMs osVKWs PHMR]D GKH UsQGsVLQs H VDM SsU ULSURGKLPLQ VHNVXDO T shpjegoj proceset q ndodhin gjat ndarjes s par dhe t dyt mejotike n do faz t saj. 3. T shpjegoj kryqkmbimin si proces q on n formimin e qelizave bija t ndryshme gjenetikisht me nnn. 1. 2. TEMA 4. KRAHASIMI NDRMJET MEJOZS DHE MITOZS 1. T tregoj se mejoza ka rndsi n riprodhimin seksual dhe mitoza n riprodhimin joseksual. 2. T plotsoj tabelat e tekstit msimor. 3. T krahasoj etapat e profazs, metafazs, anafazs s mitozs me profaz, metafazs, anafazs s par t mejozs pr nj qeliz me komplet kromozomik 2n=4. TEMA 5. USHTRIME 1. T zgjidh ushtrime me alternativa dhe S,G t ushtrimeve n tekstin msimor. 2. T zgjidh ushtrime q kan t bjn me ndarjen qelizore. 3. T realizoj hartn e koncepteve pr ndarjen qelizore. TEMA 6. PUN PRAKTIKE: MODELIMI I MITOZS DHE I MEJOZS N fund t ors msimore, nxnsi/ja duhet t jet i aft: 7s PRGHORMs PLWR]sQ GKH PHMR]sQ 7s GDOORMs NURPR]RPHW QJD NURPDWLGHW THOL]sQ GLSORLGH QJD KDSORLGH 7s DQDOL]RMs VH oQGRGK PH NURPR]RPHW QJD SURID]D Qs WHORID]s 7s OORJDULVs QXPULQ H NURPDWLGHYH GKH NURPR]RPHYH Qs oGR ID]s Ws QGDUMHV qelizore.

KREU 5
TEMA 1. KROMOZOMET MBARTSE T INFORMACIONIT GJENETIK 1. T tregoj se numri i kromozimeve n qelizat e individit t nj lloji mbetet i pandryshuar. 2. T shpjegoj kariotipin, kromozomet homologe, alelin, gjenotipin dhe fenotipin. 3. T shkruaj formulat kromozomike pr kariotipin e njeriut dhe t tregoj

33

Biologjia 10 (brtham) ndryshimet. TEMA 2. TEORIA KROMOZOMIKE E TRASHGIMIS 1. T formuloj kuptimin pr termat: alel, gjen, kromozom. 2. T analizoj katr elementet ku u mbshtet Mendeli n zbulimin dhe formulimin e ligjeve. TEMA 3. TRASHGIMIA E NJ TIPARI 1. T formuloj ligjin e par t Mendelit. 2. T shpjegoj mekanizmat e primit t tipareve. 3. T ndrtoj katrorin Punnett dhe t prcaktoj shpeshtsit fenotipike dhe t gjenotipike. TEMA 4. TRASHGIMIA E NJKOHSHME E DY TIPAREVE T TRASHGIMIS 1. T krahasoj objektin e studimit t gjenetiks mendeliane me gjenetikn molekulare. 2. T formuloj ligjin e tret t Mendelit. 3. T analizoj mekanizmin e tejimit t dy tipareve. 4. T shpjegoj hap pas hapi n ushtrime mnyrn e zgjidhjes s nj ushtrimi gjenetik. TEMA 5. PUN LABORATORI: MODELIMI I KRYQZIMIT MONOHIBRID 1. 3DUDVKLNLPL L UDSRUWLW JMHQRWLSLN GKH IHQRWLSLN Ws SDVDUGKsVYH Ts SsUWRKHQ QJD iftzimi rastsor i gametave. 2. Llogaritja e raportit gjenotipik dhe fenotipik midis pasardhsve t nj kryqzimi monohibrid.

TEMA 6. KRYQZIMI PROV DHE LIDHJA E GJENEVE T shpjegoj termat: kryqzim prov, lokus, gjen i lir, gjen i lidhur, kryqkmbim, gamet rikombinante, gamet prindrore. 2. T paraqes gjenet n kromozom n t dyja rastet: gjene t lira dhe gjene t lidhura. 3. T shpjegoj ndryshimet ndrmjet gjeneve t lira dhe t lidhura. 1. TEMA 7. KRYQKMBIMI T tregoj se largsia ndrmjet gjeneve prcakton prqindjen e rikombinantve. T prcaktoj n gjenotipa t ndryshm vendosjen e gjeneve n kromozom, gametat dhe zigotat prindrore dhe rikombinante. 3. T interpretoj tabeln e tri rasteve t paraqitura n tekstin msimor. 1. 2. TEMA 8. TRASHGIMIA E LIDHUR ME KROMOZOMET E SEKSIT T tregoj se kromozomet XX dhe XY prcaktojn gjinin e individit.

1.

34

Libr pr msuesin 2. T shpjegoj mekanizmin e tejimit t tipareve t tjera me kromozomet e seksit GDOWRQL]PLQ KHPROLQs 3. T ndrtoj dhe t interpretoj pemn gjenealogjike pr tipare t ndryshme q tejohen me autozome ose kromozome seksuale. TEMA 9. DUKE SHKUAR PRTEJ MENDELIT T dalloj n ushtrime zotrimin e plot nga bashkzotrimi. T shpjegoj mekanizmin e trashgimis s tipareve bashkzotruese. T diskutoj me an t shembujve ndikimin e mjedisit n shprehjen e tipareve.

1. 2. 3.

TEMA 10. ALELIZMI I SHUMFISHT 7s IRUPXORMs NXSWLPLQ H DOHOHYH Ws VKXPsVKWD VLVWHPLQ $% 5K 01 DOHOH letale. 2. T shpjegoj mekanizmat e tejimit t tipareve q prcaktohen nga alele t VKXPsVKWD $% 3. T prcaktoj raportet fenotipike dhe gjenotipike t pasardhsve n kryqzime t ndryshme. 1. TEMA 11. SHMANGIE T TJERA NGA LIGJET E MENDELIT 7s SsUNX]RMs WUDVKsJLPL SROLJMHQHWLNH SOHMWURSL DOHO OHWDO JMHQ OHWDO T bj lidhjen ndrmjet trashgimis s ndrprer dhe ligjeve t Mendelit dhe trashgimis s vazhduar me shmangiet nga ligjet e Mendelit. 3. T zgjidh ushtrime pr t par ndryshimin e raportit fenotipik nga raportet mendeliane. 1. 2.

KREU 6. SI FUNKSIONOJN GJENET

1. 2. 3. TEMA 1. GJENET DHE TIPARET T formuloj konceptin e sotm pr gjenin. T ilustroj me shembuj natyrn kimike t gjenit. T interpretoj katr prova q tregojn se gjenet ndodhen n kromozome. TEMA 2. KODI GJENETIK T prcaktoj kodin gjenetik si gjuha e jets. T shpjegoj mnyrn e ndrtimit t kodit gjenetik. T diskutoj pr rndsin q kan dy vetit e kodit gjenetik.

1. 2. 3.

TEMA 3 BIOSINTEZA E PROTEINS: TRANSKRIPTIMI 7s SsUNX]RMs WUDQVNULSWLPLQ GKH Ws WUDQVNULSWRMs $'1Qs Qs P$51 T tregoj rolin e ADN-s, ARN polimerazs, introneve, ekzoneve, snARN n procesin e transkriptimit. 3. T skicoj dhe t interpretoj transkriptimin e ADN-s n mARN. 1. 2.

35

Biologjia 10 (brtham) 1. 2. 3. TEMA 4. BIOSINTEZA E PROTEINS: TRANSLATIMI T dalloj kodonin nga antikodoni, tARN nga mARN dhe t formuloj translatimin. T shpjegoj tri etapat e translatimit. T skicoj dhe t interpretoj lidhjen nj gjen-nj protein. TEMA 5. MODELIMI I BIOSINTEZS S PROTEINAVE Objektivat: Nxnsit duhet t jen t aft t modelojn me mjete rrethanore strukturn e: aminoacideve, molekuls s ARNm (prej jo m pak se 27 baza t azotuara), ribozomeve, molekuls s proteins, duke pasur si baz vargun e modeluar t mARN-s.

4. 5. 6. 7.

TEMA 6. MUTACIONET JAN BAZA E NDRYSHIMEVE 1. 7s WUHJRMs oMDQs PXWDFLRQHW GKH WL NODVLNRMs DWR 2. T shpjegoj mutacionet gjenetike, shkaqet dhe pasojat e tyre. 3. T diskutoj pr mutacionet q shkaktojn smundjen e kancerit. TEMA 7. MUTACIONET NUMERIKE KROMOZOMIKE T dalloj natyrn e smundjeve, t tilla si: Down, Turner dhe trizomit. T shpjegoj shkaqet gjenetike t mutacioneve numerike. T diskutoj pr rndsin dhe mnyrat e diagnostikimit t anomalive numerike kromozomike. TEMA 8. MUTACIONET STRUKTURORE KROMOZOMIKE T prshkruaj katr tipat e mutacioneve strukturore. T analizoj mekanizmat e realizimit t mutacioneve strukturore. T krahasoj mutacionet brendakromozomike me ato ndrkromozomike.

1. 2. 3.

1. 2. 3.

TEMA 9. SMUNDJET E TRASHGUESHME TE NJERIU 1. 7s SsUFDNWRMs VsPXQGMHW H WUDVKsJXHVKPH GKH WL NODVLNRMs DWR 2. T analizoj smundjet e albinizmit, anemis mesdhetare, hipertonis, daltonizmin, si dhe shkaqet e pasojat. 3. T diskutoj pr smundjet e trashgueshme dhe rndsin e diagnostikimit t tyre.

KREU 7. TEORIA E EVOLUCIONIT

1. 2. TEMA 1. MENDIMET E LAMARKUT DHE T KYVIERIT 7s SsUNX]RMs HYROXFLRQLQ GKH WHRULQs H HYROXFLRQLW T diskutoj parimet mbi t cilat bazohet teoria e Lamarkut dhe e Kyvierit.

36

Libr pr msuesin 3. T krahasoj teorin e Lamarkut me at t Kyvierit. TEMA 2. TEORIA DARVINIANE E EVOLUCIONIT 1. T prshkruaj rndsin q pati udhtimi i Darvinit rreth bots. 2. T analizoj teorin e evolucionit t Darvinit. 3. T krahasoj teorin e evolucionit t Darvinit me at t Lamarkut dhe Kyvierit. TEMA 3. PRZGJEDHJA NATYRORE, FORC E EVOLUCIONIT 7s SsUNX]RMs SsU]JMHGKMHQ QDW\UDOH GKH DUWLFLDOH T analizoj rolin e przgjedhjes natyrore. T diskutoj pse przgjedhja natyrale mund t ndryshoj shumllojshmrin e gjallesave. TEMA 4. PRSHTATJA E ORGANIZMAVE T ilustroj prmes shembujve se prshtatja sht veori e gjallesave. T analizojn rolin e faktorve jetsor dhe jojetsor q ndikojn n prshtatje. T vlersojn rolin e prshtatjes n evolucionin e gjallesave.

1. 2. 3.

1. 2. 3.

TEMA 5. MEKANIZMAT E IZOLIMIT RIPRODHUES 1. 7s SsUNX]RMs OORMHW H PHNDQL]PDYH Ws L]ROLPLW ULSURGKXHV 2. T analizoj mekanizmat e izolimit riprodhues. 3. T krahasoj mekanizmat e izolimit riprodhues. TEMA 6. PROVAT E EVOLUCIONIT T listoj provat e evolucionit t bots s gjall. T analizoj provat e evolucionit. T vlersojn rolin e t dhnave biokimike pr evolucionin organik.

1. 2. 3.

TEMA 7. PRZGJEDHJA NATYRORE DHE NDRYSHIMET GJENETIKE 1. T tregoj disa faktor q shkaktojn ndryshime gjenetike n popullat. 2. T shpjegoj rolin e mutacioneve gjenetike, kromozomike dhe rikombinimit n ndryshimet gjenetike. 3. 7s VKSMHJRMs SVH SsU]JMHGKMD QDW\URUH GKH PHNDQL]PDW VSHFLNs Ws QGU\VKLPHYH gjenetike mund t ndryshojn shumllojshmrin e gjallesave. TEMA 8. KOEVOLUCIONI DHE TEORIA E EVOLUCIONIT SOT 1. T formuloj konceptin e koevolucionit. 2. T dalloj teorin e sotme t evolucionit me teorin darviniane. 3. T vlersoj teorin e evolucionit duke shprehur dhe mendime personale.

37

Biologjia 10 (brtham)

Ushtrimet t zgjidhura sipas krerve

Ushtrime pr kreun 1
1. .ODVLNRQL HOHPHQWHW H PsSRVKWPH Qs G\ JUXSH O, C, K, Cu, N, Mg, H, P, Fe, S, Na, Al, Cl, J, Mn. 2. Tregoni ku ndryshon formula H2 dhe O2 nga H2O, MgSO4 dhe C6H12O6. 3. Skiconi diagramin q tregon prqindjet e gjasht elementeve q ndrtojn trupin e gjallesave. 4. Cilat nga lidhjet duhen t kputen pr kalimin e ujit nga gjendja e lngt n gjendje t gazt? D NRYDOHQWH E NRYDOHQHW SRODUH F MRQLNH d) hidrogjenore. ) gj 5. 1[HKWsVLD H ODUWs VSHFLNH H XMLW sVKWs SDVRMs D H SsUPDVsV Vs YRJsO Ws PROHNXOsV Vs XMLW E H Q[HKWsVLVs Vs ODUWs VSHFLNH Ws DWRPHYH 22 dhe H2 F H WKLWKMHV GKH H o  M oOLULPLW Ws HQHUJMLVs NXU OLGKMHW KLGURJMHQRUH NsSXWHQ GKH ULIRUPRKHQ JM M JM S  d) e paaftsis s ujit pr ta humbur nxehtsin n ajrin e that. 6. Cili nga shembujt e mposhtm paraqet dukurin e hidrolizs: a. Aminoacid + aminoacid GLSHSWLG  XMs b. Dipeptid + uj $PLQRDFLG  DPLQRDFLG F 7s G\MD MDQs Ws VDNWD d. Asnjra nga kto nuk sht e sakt. 7. Cila nga kto veti nuk sht karakteristik pr atomin e karbonit? a) IRUPRQ NDWsU OLGKMH NRYDOHQWH b) OLGKHW PH YHWYHWHQ c) IRUPRQ OLGKMH M M MRQLNH  d) formon zinxhir t gjat. 8. Makromolekulat biologjike jan: D SURWHLQD OLSLGH DPLQRDFLGH GKH NDUERKLGUDWH

38

Libr pr msuesin E SURWHLQD DPLQRDFLGH OLSLGH GKH DFLGH QXNOHLNH F SURWHLQD DFLGH QXNOHLNH NDUERKLGUDWH GKH DQWLWUXSD d) proteina, acide nukleike, karbohidrate dhe lipide. )p , , p 9. Nj triglicerid zbrthehet n dy prbrje kimike nga t cilat sht formuar. Cili sht emri i ktyre prbrjeve q sht i tretshm n uj? D DFLG \QG\URU E VWHURLG F JOLNRJMHQ d) glicerol. )g  1Ms JUXS KLGUROLN sVKWs D DWUDNWLY QGDM XMLW E QMs JUXS SRODU RVH L MRQL]XDU F JMHQGHW Qs DFLGHW \QG\URUH d) t gjitha kto j ) gj jan t sakta. 11. Diferenca midis nj aminoacidi dhe nj tjetri sht gjetur: a) Qs JUXSLQ DPLQ b) Qs JUXSLQ NDUERNVLO c) Qs JUXSLQ 5 J S  d) n lidhjen peptide. 12.Karbohidratet, lipidet dhe proteinat jan t ngjashme, sepse ato t gjitha jan: a) VLQWHWL]XDU SUHM PRQRPHUHYH PH DQs Ws KLGUROL]sV b) VLQWHWL]XDU S M PRQRPHUHYH PH DQs Ws GHKLGUDWLPLW SUHM  c) VLQWHWL]XDU PH DQs Ws OLGKMHYH SHSWLGLNH PLGLV DPLQRDFLGHYH d) t prbra nga azoti n monomeret e tyre. 13. Struktura parsore e proteins prfshin: a) YHWsP OLGKMH GLVXOGH b) YHWsP OLGKMH S S M SHSWLGLNH  c) YHWsP OLGKMH KLGURJMHQRUH d) ndrveprime t grupit R. 14. Renditja e molekulave me rndsi biologjike sipas ndrlikimit strukturor t molekulave do t ishte: a) \QG\UD NDUERKLGUDWH DFLGH QXNOHLNH SURWHLQD b) NDUERKLGUDWH SURWHLQD \QG\UD DFLGH QXNOHLNH c) NDUERKLGUDWH \ \  S  \QG\UD SURWHLQD DFLGH QXNOHLNH   d) proteina, yndyra, acide nukleike, karbohidrate. 15. Shfaqja e ngjyrs s kuqe portokalli n nj tretsir tregon pranin e: D PRQRVDNDULGHYH  

39

Biologjia 10 (brtham) b) yndyrave; c) polisakarideve; d) proteinave. Krahasoni ADN-n me ARN-n.

V gj Vargjet Sheqeri q Nukleotide Funksioni Llojet j

ADN 2 Dezoksiriboz A,C, , , ,T,G informacioni gjenetik i trashgimis g Universal

ARN 1 Riboz A,C,U,G , , , prgjegjs i biosintezs s p proteinave 3 lloje mARN, tARN, rARn j , ,

16. Nj nukleotid sht i prbr nga VKHTHUL ED]D H D]RWXDU dhe PEHWMD IRVIDWH q lidhen ndrmjet tyre me lidhje kovalente sipas renditjes: 0EHWMH IRVIDWH VKHTHr ED]s H D]RWXDU r 17. Qarkoni pohimin (S - e sakt, G - e gabuar). k a S G Karbohidratet kan funksion ndrtues n qeliz. d a rt S G Fosfolipidet ndrtojn murin qelizor t bimve. f t r o mu S G Acidet nukleike ndodhen vetm n brtham. t d rt S G Molekula e ARN-s prmban timin, n vend t uracilit. k R rm a u 17. Argumentoni lidhjen q ekziston ndrmjet numrit t elementeve ndrtues t nj r dh r nu rt n molekule, strukturs dhe aktivitetit biologjik t saj. k t kt d k g a 20. Ndrtoni hartn e koncepteve: prbrs organik, kripra minerale, yndyra, ATP, A P ndrtues, hormone, transportues, prgjegjsi i biosintezs s proteinave, informacioni gjenetik.
Prbrsit kimik t gjalless

Inorganik an

Organik ndrtues

Kripra minerale l Yndyra

Karbohidrate ate burim energjie hormon

H2O

Rezerv ez energjie ATP

Protein ndrtues tu transportues enzima inf informacion gjenetik

transportuesi i p po energjis

p prgjegjsi i biositenzs s proteinave

40

Libr pr msuesin

Ushtrime pr kreun 2
1. Qarkoni njrn prej dy alternativave (S - e sakt, G - e gabuar). S * THOL]D sVKWs ]EXOXDU QJD 5REHUW +XNX S G EDNWHUHW MDQs THOL]D PH EsUWKDPs S * 6KODMGHQL GKH 6KYDQL MDQs WKHPHOXHVLW H WHRULVs THOL]RUH S G NLWLQD QGsUWRQ PXULQ THOL]RU Ws ELPsYH S G ULER]RPHW MDQs RUJDQHOH HQHUJMHWLNH Qs THOL]s S * THOL]DW VLSDV VWUXNWXUsV NODVLNRKHQ Qs G\ WLSD SURNDULRWH GKH HXNDULRWH S * $51MD H ULER]RPHYH VLQWHWL]RKHW Qs EsUWKDPs]DW H EsUWKDPsV S G IRWRVLQWH]D NU\KHW Qs PLWRNRQGULWs H THOL]sV ELPRUH S G FHQWULROHW MDQs RUJDQHOH Ws SsUKHUVKPH Qs THOL]sQ ELPRUH S G lizozomet e marrin origjinn nga fshikzat e aparatit t Golxhit. 2. Gjeni prkatsin. a) gjallesa q nuk kan vemes brthamore b) njsia themelore e gjith gjallesave c) organel qelizor ku kryhet biosinteza G PLNURJ\SDW QGsUWRMQs e) organel q gjendet n t gjitha qelizat t f) qeliza bimore ndryshon nga qeliza shtazore nga prania e 3. Cila nga strukturat e mposhtme nuk prmban mikrogypa? D DJMHOsW GKH FLOLHW E FHQWULROHW GKH ERVKWL L QGDUMHV F FLWRVNHOHWL d) ribozomet. ) 4. Cili nga iftet e mposhtme prbn nj iftim jokorrekt t organelit me funksionin? D PLWRNRQGUL  SURGKLPL L $73Vs E ULER]RPH  ELRVLQWH]s H SURWHLQDYH c) aparati i Golxhit - shprbrje e molekulave komplekse ) p p j p d) lizozome - tretje e molekulave komplekse. 5. Cila nga kto karakteristika e dallon m mir qelizn prokariote nga ajo eukariote? D THOL]DW SURNDULRWH MDQs VKXPs Ps Ws PsGKD VHVD DWR HXNDULRWH E THOL]DW HXNDULRWH NDQs QMs PXU THOL]RU Ts THOL]DW SURNDULRWH QXN H NDQs F THOL]DW SURNDULRWH NDQs DJMHO QGsUVD THOL]DW HXNDULRWH QXN NDQs d) qelizat p )q prokariote nuk kan nj membran brthamore, ndrsa q j , qelizat eukariote kan. 6. Brthama nuk prmban: D ULER]RPHW Ts IXQNVLRQRMQs E NURPDWLQD Ts NRQGHQVRKHW Qs NURPR]RPH

ribozome bakteret qeliza DJMHOHW mur qelizor kloroplasti

41

Biologjia 10 (brtham) F EsUWKDPs]D Ts SURGKRQ $51 d) nukleoplazm n vend t citoplazms. 7. Funksioni i lizozomeve sht: D VLQWH]D H SURWHLQDYH E WDKLWMD GKH SDNHWLPL F WUHWMD EUHQGDTHOL]RUH  M T  d) sinteza e yndyrave. 8. Mitokondria... D sVKWs H S  SsUIVKLUs Qs IU\PsPDUUMHQ DHUREH \ M  E sVKWs H SsUIVKLUs Qs IU\PsPDUUMHQ DQDHUREH F sVKWs PRQHGKs XQLYHUVDOH H HQHUJMLVs d) prmban tilakoide dhe grana. 9. Cilat organele lirojn oksigjen? D ULER]RPHW E DSDUDWL L *RO[KLW F PLWRNRQGULD d) kloroplastet. ) p 10. Cila nga pikat e mposhtme nuk sht e vrtet? D ODPHQWHW H DNWLQsV MDQs Qs THOL]DW H PXVNXMYH E PLNURJ\SDW IRUPRMQs FHQWULROHW Qs T  J\S M THOL]sQ ELPRUH  F PLNURJ\SDW IRUPRMQs ERVKWLQ H QGDUMHV Qs THOL]sQ ELPRUH G PLNURMH]DW SsUEsMQs FLWRVNHOHWLQ H THOL]sV 11. Plotsoni vendet bosh me fjalt q mungojn. - Qeliza sht njsia funksionale dhe ndrtimore e gjallesave. j - Protoplazma ndrtohet nga citoplazma dhe brthama. p - Qeliza bimore ndryshon nga ajo shtazore nga muri q qelizor, kloroplastet, centriolet. , p , - Aparati i Golxhit ndrtohet nga trastza dhe fshikza, n t cilin kryhet funksioni sekretues dhe tahits. - ADN-ja citoplazmike gjendet n dy organele kloroplaste dhe mitokondri, duke u p siguruar atyre shumimin. - Lizozomet jan organele sferike t mbushura me enzima me funksion t fuqishm g trets. Ato prodhohen nga fshikzat e aparatit t Golxhit. p - REP-i kryhen funksion transportues dhe sht kokrrizor dhe jokokrrizor. Ribozomet r j ndodhen n REP-in kokrrizor. 12. Shfrytzoni internetin pr t shkruar ese pr rolin e mjeteve t zmadhimit n zbulimin e qelizs dhe ndrtimin e saj.  *MHQL OLGKMHQ PLGLV THOL]sV SURNDULRWH GKH THOL]sV HXNDULRWH SsU WL GKsQs SsUJMLJMH pyetjes se cila prej tyre ka lindur m par.

42

Libr pr msuesin  $QDOL]RQL UsQGsVLQs H PHPEUDQsV Vs G\VKWs Qs RUJDQHOH EsUWKDPs PLWRNRQGUL H kloroplaste.  1GsUWRQL KDUWsQ H NRQFHSWHYH THOL]s SURNDULRWH HXNDULRWH FLWRSOD]Ps PHPEUDQs brtham, mur qelizor, celuloz, kafsh, krpudha protiste, protoplazm, duke plotsuar skemn e mposhtme.

43

Biologjia 10 (brtham)

3.7 Ushtrime pr kreun 3

1. Qarkoni njrn prej alternativave (S - e sakt, G - e gabuar). S G Metabolizmi sht trsia e reaksioneve t shprbrjes dhe t sintezs n qeliz. S G Reaksionet e sintezs shoqrohen me lirim energjie. S G Fotosinteza sht reaksion sinteze. S G ATP-ja sht transportuese e hidrogjenit n qeliz. S G Enzimat jan katalizator biologjik. S G Faza jodritore e fotosintezs ndodh n tilakoide. S G pH ndikon n veprimtarin e enzimave. S G Transporti aktiv i lviz lndt nga nj vend me prqendrim m t madh drejt nj vendi me prqendrim m t vogl. S G Glikoliza sht frymmarrja aerobe e qelizs. S G Shprhapja dhe osmoza jan mnyra t transportit pasiv t membrans qelizore. 2. Gjeni prkatsin dhe lidhni me shigjet. transportues i glukozs ATP transportues i hidrogjenit NAD transportues i elektroneve proteina transportuese transportues energjie sistemi i citokromeve  6LSDV PRGHOLW Ws PR]DLNXW XLG Ws PHPEUDQDYH THOL]RUH FLOL QJD WLSDW H PsSRVKWsP t molekulave e prshkojn tej pr tej membrann? D JOLNROLSLGHW E IRVIROLSLGHW F S  SURWHLQDW  d) kolesteroli. 4. Lvizja e molekulave nga zona me prqendrim m t lart n zona me prqendrim m t ult quhet: D WUDQVSRUW DNWLY E RVPR]s F VKSsUKDSMH  S SM  d) ekzocitoz. 5. Cila nga molekulat apo jonet e mposhtme mund t kaloj m shpejt prmes dy shtresave lyrore t membrans qelizore? D QMs DPLQRDFLG E . c) CO2 ) d) glukoz. 6. Rruazat e bardha t gjakut i glltisin bakteret me an t: D HN]RFLWR]sV

44

Libr pr msuesin E SLQRFLWR]sV F RVPR]sV d) fagocitozs. ) g 7. T gjitha fjalit e mposhtme n lidhje me strukturn dhe funksionin e membrans jan t vrteta, me prjashtim t: a) Shprhapja, osmoza dhe shprhapja e lehtsuar nuk krkojn energji. b) Monomeret e molekulave biologjike e kalojn membrann me shprhapje t lehtsuar. c) Proteinat transportuese transportojn lnd q gj ) p p j do q gjendet n kontakt me membrann q qelizore. d) Makromolekulat nxirren nga qeliza prmes ekzocitozs. 8. Glikoliza ndodh: a) n prani t O2 b) n munges t O2 ) g F Qs PLWRNRQGUL d) n mitokondri e citosol. 9. Reaksioni 6CO2 + 6H2O + ED = C6H12O6 + 6O2 paraqet: D IU\PsPDUUMH DQDHUREH E IRWROL]s F IRWRVLQWH]s   d) frymmarrje aerobe. 10. Energjia e liruar nga proceset energjetike n qeliz grumbullohet n pjesn m t madhe n: D DFLGHW QXNOHLNH E Qs OLGKMHW SHSWLGLNH Ws SURWHLQDYH F Qs OLGKMHW IRVIDWH Ws $73Vs  M  d) n nukleotide. 11. Cikli Kalvin-Benson ndodh: D JMDWs IU\PsPDUUMHV DQDHUREH E JMDWs IU\PsPDUUMHV DHUREH F Qs ID]sQ GULWRUH Ws IRWRVLQWH]sV d) n fazn jodritore t fotosintezs. ) j 12. N mitokondri zhvillohet: D FLNOL L .UHEVLW GKH IRVIRULOLPL RNVLGDWLY   E FLNOL L .UHEVLW GKH JOLNROL]D G FLNOL L .UHEVLW GKH IRWROL]D e) glikoliza dhe fotoliza.

45

Biologjia 10 (brtham) 13. Fermentimi laktik: a) ka produkte prfundimtare CO2 dhe H22 E QGRGK YHWsP Qs THOL]DW VKWD]RUH F M S Ps S HQHUJML VH S  MHS SDN JM SURFHVHW DHUREH  d) jep m shum energji se proceset aerobe. 14. ATP-ja sht energjia q siguron n qeliz: D WUDQVSRUWLQ H KLGURJMHQLW JMDWs SURFHVHYH HQHUJMHWLNH E WUDQVSRUWLQ H HOHNWURQHYH JMDWs SURFHVHYH HQHUJMHWLNH F UHDOL]LPLQ H UHDNVLRQHYH ELRNLPLNH HQGRWHUPLNH   d) realizimin e reaksioneve biokimike ekzotermike. 15. Enzimat jan: D SsUEsUsV Ws DFLGHYH QXNOHLNH E NDWDOL]DWRUs ELRORJMLNs  JM  F VKNDWsUUXHV Ws PLNUREHYH d) frenues t reaksioneve biokimike n qeliz. 16. Roli i oksigjenit n frymmarrjen qelizore sht: D Ws OLGKHW WH 1$' E Ws IRUPRMs $73 c) t formoj H22 ) j  d) t formoj CO2. 17. Plotsoni fjalit. a) Membrana qelizore ndrtohet nga dy shtresa yndyrash dhe proteina, q notojn n t. y y b) Proteinat q ndrtojn membrann jan tri llojesh: transporti, receptore, p p , p , pore. c) Nga molekulat kimike q e ndrtojn membranat vetm yndyrat nuk hyjn n y y t brendsi t saj. d) Enzimat jan substanca proteinike q ulin energjin e aktivizimit. gj e) Fermentimi sht procesi i prodhimit t energjis n munges t oksigjenit. p gj g f) Glikoliza, cikli i Krebsit dhe fosforilimi oksidativ jan tri fazat e frymmarrjes t y j q qelizore. g) Procesi i bashkimit t ADP-s me nj mbetje fosfate n prani t ATP sintetazs quhet j j fosforilim. gj) Faza me drit e fotosintezs ndodh n tilakoide. i) Reaksioni i frymmarrjes qelizore sht: C6H12O6 + 6O2=6CO2 + 6H2O + 36 ATP. P 18. Prse n nj mjedis ku pihet duhan pasojat jan t njjta, si pr ata q e pin dhe ata q nuk e pin duhanin? 19. Shkruani nj ese t shkurtr shkencore, duke i prdorur konceptet e mposhtme: membran qelizore, yndyr, osmoz, transportues, transport pasiv, proteina, transport DNWLY PR]DLN XLG IXQNVLRQ VKSsUKDSMH JM\VPsSsUVKNXHV SsU]JMHGKsV HN]RFLWR]s fagocitoz, shprhapje e lehtsuar. 20. Plotsoni tabelat e mposhtme:

46

Libr pr msuesin a) Krahasimi i mnyrave t transportit t lndve prmes membrans qelizore. Kriteret e krahasimit Tipi i transportit Krkesa pr ATP Ndryshon ose jo forma e membrans Krkon ose jo proteina transportuese Drejtimi i lvizjes s lnds Lndt q transportohen Osmoza PASIV JO JO Shprhapja e thjesht e lehtsuar PASIV PASIV JO JO JO JO Transporti aktiv AKTIV PO PO Ekzocitoza AKTIV PO PO

JO

JO

PO

PO

JO

C > n C< H 2O

C > n C< CO2,O2

C > n C<

C< n C>

Monomeret

do lnd e nevojshme pr qelizn

Makromo lekulat

47

Frymmarrje Qeliz eukariote C6H12O6+6O2=6CO2+6H2O+36 ATP O2 C6H12O6 CO2 H2O, 36ATP SHPRBRJE LIRON 36 ATP MITOKONDRI 1. Glikoliz 2. Cikli i Krebsit 3. Fosforilim oksidativ, STE C6H12O6 1. Etanol, CO2, ATP 2. Acid laktik, 2 ATP SHPRBRJE LIRON 2 ATP CITOPLAZM 1. Glikoliz 1. C6H12O6 2. C6H12O6

Fermentim Qeliza eukariote dhe prokariote 2CH3CH2OH+2CO2 2CH3CHOHCOOH

b) Krahasimi i proceseve energjetike t qelizs. Kriteret e Fotosintez krahasimit Qelizat ku Cianobaktere, alga, qeliz bimore kryhet

Reaksioni prfundimtar

6CO2+6H2O+ED=C6H12O6+6O2

Substanca nistore

Substanca prfundimtare

CO2 H 2O C6H12O6 O2

Biologjia 10 (brtham)

48

SINTEZ

merr dhe shndrron Ed n energji kimike

Tipi i reaksionit metabolik Krkon apo liron energji? Vendi ku kryhet procesi

KLOROPLAST

Fazat n t cilat kalon

1. Me drit 2. Pa drit

Bilanci energjetik

Libr pr msuesin

4.5 Ushtrime pr kreun 4

1. Qarkoni njrn prej alternativave (S - e sakt, G - e gabuar). S G Ndarja qelizore ndodh n do organizm. S G Ndarja qelizore bhet e domosdoshme kur raporti vllim/siprfaqe sht i vogl. S G Cikli jetsor i qelizs ka vetm nj faz, interfazn. S G Mitoza sht faza e ciklit jetsor t qelizs. S G *MDWs ID]sV 6 QGRGK G\VKLPL L $'1Vs S G Gjat fazs G1 qeliza prgatitet pr ndarje. S G Ecuria kronologjike e fazave t ciklit jetsor sht G1-S1-G2-mitoz. S G Mitoza dhe mejoza jan mnyra t ndarjes s qelizs nn n dy qeliza bija gjenetikisht t njjta. S G Kromatidet motra ndahen nga njra-tjetra gjat anafazs s par t mejozs. S G Kromozomet homologe ndahen nga njri-tjetri gjat anafazs s par t mejozs. 2. Lidh me shigjet. 1. ndan qelizn nn n dy qeliza bija a 2. ndan qelizn nn n katr qeliza bija 3. sht faza ndrmjet dy ndarjeve qelizore 3. 1. 2. 3. 4. Lidh me shigjet. sht faz e mitozs sht faz e ciklit jetsor sht faz e ndarjes s dyt mejotike sht faz e ndarjes s par mejotike

interfaz mitoz mejoz

anafaza e par mitoz anafaza metafaza e dyt

4. Pohimi i vrtet pr qelizn pas mejozs s par sht: S G sht haploide S G sht diploide 5. Gjat anafazs s par, qeliza prmban n pole: S G kromatin S G njrin prej kromozomeve homologe  1s PHWDID]s MHW H ERVKWLW PLWRWLN OLGKLQ S G kromozomet S G kinetokort 7. Gjat anafazs s mitozs ndahen: S G NURPR]RPHW KRPRORJH QJD QMsULWMHWUL S G kromatidet nga njra-tjetra.

49

Biologjia 10 (brtham) 8. Kur nj qeliz nuk ndahet, n far stadi mund t jet ajo? a) S b) G1 c) G2 d) G0  '\VKLPL L $'1Vs QGRGK Qs a) mitoz b) G2 c) S ) 10. Mitoza ndryshon nga mejoza nga: a) numri i qelizave t formuara b) numri i ndarjeve t brthams c) ngjashmria e qelizave t formuara d) t gjitha kto  1s TRIWs VH Qs OOLP Ws PLWR]sV QMs THOL]s SsUPEDQ  NURPR]RPH VD NURPR]RPH do t prmbaj n fund t saj? a) 12 b) 8 ) c) 4 d) 6 12. T gjitha ngjarjet e mposhtme ndodhin n metafaz, me prjashtim t: D NURPR]RPHW YHQGRVHQ Qs SOODNsQ HNXDWRULDOH E MHW H ERVKWLW Ws QGDUMHV OLGKHQ PH MHW H ERVKWLW Ws NLQHWRNRUsYH F NURPDWLGHW PRWUD QGDKHQ QJD QMsUDWMHWUD d) prfundon kondensimi i kromozomeve.  1s oIDUs VWDGL OORQ FLWRNLQH]D" a) profaz b) anafaz d) G1

c) telofaz

d) interfaz

14. Nse nj qeliz n G1 ka 12 centromer, sa sht numri diploid i kromozomeve t saj? a) 6 b) 12 c) 24 d) 36 15. Nse numri diploid i kromozomeve sht 46, sa kromozome ka qeliza vez? a) 46 b) 23 c) 92 d) 48 16. Nse numri diploid i kromozomeve sht 46, sa kromozome ka nj qeliz n anafazn e mitozs? c) 92 d) 48 a) 46 b) 23 17. T gjitha pohimet e mposhtme kan lidhje me mejozn, me prjashtim t: D QGRGK NRPELQLPL L PDWHULDOLW JMHQHWLN E QXPUL L NURPR]RPHYH SsUJM\VPRKHW F SURGKRKHQ  THOL]D ELMD Ws QJMDVKPH PH SULQGsULW d) prodhohen 4 qeliza bija t ndryshme nga prindrit.  3DUDTLWQL VNHPsQ H FLNOLW MHWsVRU Ws THOL]sV GKH WUHJRQL oQGRGK Qs oGR ID]s

50

Libr pr msuesin 19. Paraqitni skemat e profazs dhe anafazs s mitozs pr nj qeliz me komplet kromozomik 2n = 4 dhe krahasojni me skemat e profazs dhe anafazs s par t mejozs (2n = 4) 20. Hartoni n grup nj raport pr rndsin e mitozs dhe t mejozs n jetn dhe veprimtarin e gjallesave. 21. Ndrtoni hartn e koncepteve: G1 *2 3URID] 3 0HWDID]s 0 7HOHID]s 7

Cikli jetsor

Mitoz

Interfaz

G1

G2

Ushtrime pr kreun 5
1. E sakt apo e gabuar: S G *MHQHWLND VWXGLRQ OLJMHW H QGU\VKXHVKPsULVs GKH Ws WUDVKsJLPLVs S G 1XPUL L NURPR]RPHYH QGU\VKRQ QJD QMs OORM WH WMHWUL S G .URPR]RPHW SsUPEDMQs YHWsP $'1 S G .URPR]RPHW KRPRORJH NDQs SsUPDVD Ws QMsMWD SRU IRUPD Ws QGU\VKPH S G $OHOL sVKWs IRUPD H VKIDTMHV Vs QMs WLSDUL S G *MHQHW Ts QGRGKHQ Qs Ws QMsMWLQ NURPR]RP TXKHQ Ws OLUD S G 5DSRUWL IHQRWLSLN Qs NU\Ts]LPLQ GLKLEULG sVKWs 

51

Biologjia 10 (brtham) S G )DNWRUsW PMHGLVRUs QGLNRMQs Qs IHQRWLS S G Kromozomet seksuale trashgojn prve tipareve t seksit edhe tipare t tjera WUXSRUH S G Pr grupin A t gjakut jan prgjegjs dy alele IA dhe IO S G Kryqkmbimi ndodh ndrmjet kromozomeve homologe gjat procesit t mejozs. 2. Vendosni sakt shigjetat pr t treguar prkatsin. $OHO WsUsVLD H WLSDUHYH Ws MDVKWPH GKH Ws EUHQGVKPH Ws RUJDQL]PLW SsUPEDQ $'1 GKH SURWHLQD *MHQ )HQRWLS IRUPD H VKIDTMHV Vs WLSDULW /RNXV VHJPHQW L $'1Vs Ts SsUJMLJMHW SsU QMs WLSDU Kromozomi vendndodhja e gjenit n kromozom. 3. Vendosni sakt shigjetat pr t treguar prkatsin: 5DSRUWL IHQRWLSLN  5DSRUWL  Raporti 9:3:3:1 'XNXULD H VKSUHKMHV Vs JMHQLW QJD Ps WHSsU VH G\ DOHOH H 7s JMLWKs SDVDUGKsVLW OLQGLQ PH Ws QMsMWLQ WLSDU

VKSUHK OLJMLQ H ]EsUWKLPLW VKSUHK OLJMLQ H ]RWsULPLW shpreh EDVKNs]RWsULP OLJML L NRPELQLPLW DOHOL]sP L VKXPsVKWs

4. Plotsoni vendet bosh n fjalit e mposhtme: Forma zotruese e tiparit kontrollohet nga aleli zotrues. Trashgimia kromozomike shpjegon ndryshueshmrin dhe ngjashmrin e tipareve y gj p tona. Gregor Mendeli sht themeluesi i gjenetiks. Gjenetika molekulare studion ndrtimin dhe funksionin e kromozomeve dhe t gjeneve. gj Quhet kryqzim p yq prov kryqzimi ndrmjet nj homozigote t fsheht dhe nj heterozigoti. 4. Plotsoni hapsirat bosh: a. Meshkujt kan 22 ifte autozomike dhe iftin XY t kromozomeve t seksit. b. Femrat kan 22 ifte autozomike dhe iftin XX t kromozomeve t seksit. 5. Fenotip zotrues ka: D JMHQRWLSL KRPR]LJRWs ]RWsUXHV E JMHQRWLSL KRPR]LJRWs L IVKHKWs F JMHQRWLSL KRPR]LJRWs ]RWsUXHV GKH KHWHUR]LJRWs d. t gjitha kto. 6. Nga kryqzim midis bimve homozigot me ngjyr vjollc t lules me bim me ngjyr t bardh t lules s pasardhsit do t formohen: D $$ E $$ $D GG

52

Libr pr msuesin F $D  d. 3Aa, 1aa. 7. Simboli A shpreh: D IHQRWLS E JMHQRWLS F JMHQRWLS KRPR]LJRWs ]RWsUXHV d. alel zotrues. 8. Gjenotipi AaBb sht: D KRPR]LJRWs ]RWsUXHV SsU QMs WLSDU E KRPR]LJRWs ]RWsUXHV SsU G\ WLSDUH F KRPR]LJRWs ]RWsUXHV SsU WLSDULQ H SDUs GKH L IVKHKWs SsU WLSDULQ H G\Ws d. heterozigot p tiparin e p , heterozigot p tiparin e dyt. g pr p par, g pr p y 9. Nse nj prind sht heterozigot, cila sht mundsia q pasardhsit t trashgojn alelin zotrues nga prindi: D   E   F QJMDUMH H SDPXQGXU d. ngjarje e sigurt? 10. Nga martesa e dy prindrve Ee x Ee, cila sht mundsia e lindjes s individve me gjenotip Ee: D   E   F   d. 75%? 11. Te mizat e frutave krahu i gjat L sht zotrues mbi krahun e shkurtr l. Trupi gri T sht zotrues mbi trupin e zi. Kryqzohen miza me krah t gjat dhe ngjyr gri me miza me krah t shkurtr dhe trup t zi (prindrit linja t pastra). Prcaktoni: 1. Gjenotipat e prindrve dhe pasardhsve n F1 dhe F2  5DSRUWHW GKH OLJMHW H ]EsUWKLPLW Zgjidhje: a. Prcaktojm alelet: L - krah i gjat l - krah i shkurtr T - trup gri t - trup i zi b. Prcaktojm gjenotipat n F1: Prindrit LLTT x lltt pasi jan linja t pastra T t Pasardhsit 100% LlTt , gjen zbatim ligji i par i Mendelit t

53

Biologjia 10 (brtham) c. Prcaktojm gjenotipat n F2: Prindrit LlTt x LlTt t d. Gametat LT,Lt,lT,lt e. Rrjeta punnett: Raporti i zbrthimit 9:3:3:1. Gjen zbatim ligji i tret i Mendelit. LT Lt lT lt LT LLTT LLTt LlTT LlTt Lt LLTt LLtt LlTt Lltt lT LlTT LlTt llTT llTt lt LlTt Lltt llTt lltt

12. Gjenet Ee dhe Dd jan t vendosur n kt mnyr n kromozom. d E D e d

Prcaktoni: D JMHQHW MDQs Ws OLUD E JMHQHW MDQs Ws OLGKXUD SD NU\TNsPELP c. gjenet jan t lidhura me kryqkmbim. - Prqindjet e gametave t formuara jan: D   E  c. 35:17:15:33. - Tipat e gametave t formuara jan: D '( 'H G( GH     E 'G GG (( (H F (' (' GH HG d. DD, ed, EE, ee. 13. Shpeshtsia e lart e kryqkmbimit n gjene tregon se gjenet jan: D ODUJ QMsULWMHWULW J M M  E Ws OLGKXU PH VHNVLQ F DOHOH ]RWsUXHVH d. jan n mutacion. 14. N nj kryqzim prov t nj diheterozigoti me nj homozigot t fsheht, pr dy tipare jan marr kto rezultate: 130 individ me t dyja tiparet zotruese, 112 individ me t dyja tiparet e fshehta, 35 individ me tiparin e par t fsheht dhe t dytin zotrues dhe 28 individ me tiparin e par t fsheht dhe t dytin zotrues. Shkruani:  *MHQRWLSDW H SULQGsUYH GKH Ws SDVDUGKsVYH  9HQGRVQL JMHQHW Qs NURPR]RP  3sUFDNWRQL WLSDW H JDPHWDYH GKH Ws ]LJRWDYH Ws IRUPXDUD 4. Llogarisni largsin ndrmjet dy gjeneve.

54

Libr pr msuesin 1. Prcaktojm alelet: A,B - zotruese a,b - t fshehta Prcaktojm gjenotipat e prindrve: AaBb x aabb, sepse pasardhsit jan me numr t till q dshmojn pr nj kryqzim prov ndrmjet tyre. 2. A B a a b b

a b 3. Gametat: AB,Ab,aB,ab x ab Rrjeta Punnett:

ab

AB AaBb

Ab Aabb

aB aaBb

ab aabb

AB,ab gamet prindrore Ab,aB gamet rikombinante AaBb,aabb - zigota me tipare prindrore Aabb,aaBb - zigota me tipare rikombinante 4. Largsia ndrmjet gjeneve A-B sht 21%. 15. Nga kryqzimi i nj individ AaBb me aabb u morn rezultatet mposhtme: 830 individ Aabb 770 individ aaBb 125 individ AaBb  LQGLYLGs aabb. Prqindja e formimit t gamets AB sht: D   E   F   d. 24%. 16. Largsia midis gjeneve A dhe B sht 24 njsi kryqkmbimi. Prqindja e individve rikombinant sht: D   E   F   d. 18%. 17. N qelizat e lkurs s njeriut ndodhen 46 kromozome. Sa autozome ndodhen n qelizn e veshks s njeriut: D  E  F   G 

55

Biologjia 10 (brtham) 18. Meshkujt e smur me smundjen e daltonizmit kan: D G\ NURPR]RPH ; E QMs NURPR]RP ; PH DOHO ]RWsUXHV F QMs NURPR]RP ; PH DOHO Ws IVKHKWs M  d. dy kromozome Y. 19. N nj familje q ka dy vajza pritet t lind fmija i tret. Mundsia pr t qen djal sht: D   E   F   d. 75%.  '\ SULQGsU PH RNs Ws GUHMWs SRU QRUPDOs SsU KHPROLQs NDQs QMs YDM]s PH RNs Ws GHUGKXU GKH QRUPDOH SsU KHPROLQs 1sVH QsQD H h H X X Aa X Y Aa sht shtatzn me nj vajz, sa sht mundsia q NMR H IXQGLW Ws OLQGs PH RNs Ws GUHMWs GKH QRUPDOH SsU KHPROLQs D  E  H -H X X aa X X AA F   d. ngjarje e pamundur. Paraqisni pemn gjenealogjike t ktij ushtrimi. 21. N nj familje ku nna sht daltonike lind nj vajz normale. Gjenotipi i babai sht: a. Dd xD\ b. xd\ c. xD\ d. dd. 22. Nga martesa e nj gruaje me grup gjaku A dhe rezus pozitiv me nj burr me grup gjaku A rezus negativ lind nj fmij me grup gjaku 0 rezus negativ. Shkruani: D *MHQRWLSDW H IsPLMsV GKH Ws SULQGsUYH b. Prcaktoni probabilitetin e lindjes s fmijs. a. Gjenotipat e prindrve pr grupin e gjakut: IAI0 x IAI0 pr rezusin Dd x Dd. d d 0 0 Gjenotipi i fmijs pr grupin e gjakut: I I pr rezusin dd. d b. Probabiliteti i lindjes s ktij fmije sht 1/16. 23. Nga martesa e dy prindrve me grupe gjaku prkatsisht AB dhe B nuk ka mundsi t lind fmij me grup gjaku: D $% E % F   d. A.

56

Libr pr msuesin 24. Nga kryqzimi i Aa x Aa, cila sht mundsia q tri pasardhs t lindin sipas ktij rendi: i smur-i shndosh-i shndosh: D  E  F  d. 9/64. 26. Ndrtoni hartn e koncepteve me termat: kromozom, homozigot zotruese, gjenotip, 44 autozom, protein.

ADN+ proteina Kromozome Gjen Gjenotip 44A+ XY Kariotip 44 A+ XX

Heterozigot

Homozigot

Zotrues

I fsheht

57

Biologjia 10 (brtham)

Ushtrime pr kreun 6
1. Prcaktoni nse alternativat e mposhtme jan t sakta ose t gabuara: S G JMHQL sVKWs QMsVLD Ps H YRJsO H ULNRPELQLPLW S G $'1MD WHN HXNDULRWsW JMHQGHW YHWsP Qs EsUWKDPs S G GDOWRQL]PL WUDVKsJRKHW QJD NURPR]RPHW VHNVXDOH S G WUDQVODWLPL sVKWs NRSMLPL L LQIRUPDFLRQLW Ws $'1Vs Qs P$51 S G HN]RQHW MDQs VHNXHQFD Ws NRGXHVKPH Ws $'1Vs S G DQHXSORLGLD sVKWs PXWDFLRQ VWUXNWXURU S G NRGL JMHQHWLN SsUPEDQ  NRGRQH Ws WUDQVODWXHVKPH S G WUDQVNULSWLPL QGRGK Qs ULER]RPH S G WUDQVORNDFLRQL L 5REHUWVRQLW QGU\VKRQ QXPULQ H NURPR]RPHYH Qs THOL]s S G gjenet ndodhen n kromozome. 2. Vendosni sakt shigjetat pr t treguar prkatsin: LQYHUVLRQ WUHVK QXNOHRWLGHVK SROLSORLG G VHNXHQFD $'1MH Ts YHWsP WUDQVNULSWRKHQ DQWLNRGRQ VKXPsVKLP L QXPULW Ws NURPR]RPHYH LQWURQ PXWDFLRQ VWUXNWXURU 3. Vendosni fjalt q mungojn n vendet e lna bosh. Transkriptimi sht kopjimi i informacionit t ADN-s n mARN. pj Translatimi sht prkthimi i informacionit nga mARN n protein. p p Kodi gjenetik ka dy veti: universalitetin dhe prishjen. y p j Faktort q shkaktojn mutacione quhen mutagjene. gj Rekoni sht njsia m e vogl e rikombinimit. Translokacioni ndodh ndrmjet kromozomeve t t ifteve j johomologe. g 4. Informacioni pr sintezn e proteins sht lokalizuar n: D P$51 E $51W F ULER]RPH d. ADN. 5. Kodi gjenetik prmban: D  NRGRQH E  NRGRQH F  NRGRQH d. 64 kodone.

58

Libr pr msuesin 6. tARN n qeliz jan: D  E  F   d. 64. 7. Ngjarja e par gjat translatimit sht lidhja e mARN me: D QsQQMsVLQs H YRJsO Ws ULER]RPLW  M J  E QsQQMsVLQs H PDGKH Ws ULER]RPLW F W$51 d) rARN. 8. N nnnjsin e vogl t ribozomit nuk ndodh: D OLGKMD H NRNsV Vs P$51 E OLGKMD NRGRQDQWLNRGRQ F OLGKMD H DPLQRDFLGHYH  M  d) lidhja e ARNt n vatrn e poshtme. 9. Antikodoni sht pjes e: D $'1 E W$51   F P$51 d) rARN. 10. Pas transkriptimit molekula e ADN-s: D ]KYHQGRVHW WH QMs ULER]RP E VKSsUEsKHW Qs QXNOHRWLGH F G\VKRQ YHWYHWHQ d) formon strukturn e saj origjinale. ) j gj 11. Transkriptimi sht: a) zhvendosja H P$51 SsUPHV EsUWKDPsV EsUWKDPRUH E HOLPLQLPL L LQWURQHYH QJD P$51 F NRSMLPL LQIRUPDFLRQLW Ws $'1Vs Qs P$51  SM  G G\VKLPL L $'1Vs 12. N pemn gjenealogjike t mposhtme prcaktoni fenotipat dhe tregoni tipin e trashgimis: D VHNVXDOH E DXWR]RPLNH ]RWsUXHVH c) autozomike e fsheht.

59

Biologjia 10 (brtham) 13. Cili nga proceset do t preket i pari, nse qeliza trajtohet me nj lnd kimike q bllokon sintezn e acideve nukleike: D VLQWH]D H W$51 E VLQWH]D H P$51 F G\VKLPL L $'1  \  d) sinteza e proteinave. 14. Renditja e nukleotideve n nj fragment t ADN-s sht ATGCCTAAC. Renditja n mARN-s sht UACGCGAUUG. Mutacioni q ka ndodhur sht: D PH VKWLP   E PH HOLPLQLP F PH ]sYHQGsVLP Ws QMs QXNOHRWLGL PH QMs WMHWsU d) kromozomik. 15. Nj molekul ADN-je prmban 10% timin. Prqindja e guanins sht: D  E  F    d) 80. 16. Masa molare e nj proteine sht 450 000 g/mol. Prcaktoni masn molare dhe gjatsin e gjenit q kodon kt protein. Masa molare e aminoacidit sht 100 g/mol, masa molare e nukleotidit sht 300 gr/mol dhe largsia ndrmjet dy nukleotieve 0,34 nm. 1. Prcaktojm numrin e aminoacideve q ndrtojn proteinn 450 000g/mol/100 g/ mol=4500 aminoacide. 2. Prcaktojm numrin e nukleotideve n gjenin prgjegjs 4500 x 3=13500. 3. Prcaktojm masn molare t gjenit 13 500 x 300 g/mol=4,05 x 106 g/mol. 4. Prcaktojm gjatsin e gjenit 13 500 x 0,34 nm=4590 nm. 17. Masa molare e gjenit sht 30 000 g/mol. Prcaktoni masn molare t proteins q kodohet nga ky gjen. 1. Prcaktojm numrin e nuleotideve q prmban gjeni 30 000g/mol/300g/mol=100 nukleotide. 2. Prcaktojm numrin e aminoacideve q prmban proteina: 100/3=33 aac. 3. Prcaktojm masn molare t proteins: 33 x 100 g/mol=3300 g/mol. 18. N nj molekul ADN-je numri i lidhjeve hidrogjenore q lidhin dy vargjet sht 1500 dhe numri i timin nukleotideve 150, prcaktoni numrin e A,C,G nukleotideve t ksaj ADN-je. 1. Prcaktojm numrin e lidhjeve hidrogjenore ndrmjet A-T: 150 x 2=300. 2. Prcaktojm numrin e lidhjeve hidrogjenore ndrmjet C-G: 1500-300=1200.

60

Libr pr msuesin 3. Prcaktojm numrin e C=G 1200/3=400. 4. ADN-ja prmban 150 T,150 A,400 G dhe 400 C. 19. N nj varg t ADN-s raporti A+T/C+G=0,6. Sa do t jet raporti G+C/A+T? Raporti G+C/A+T=1/0,6=1,66. Ky raport i prket vargut komplementar. 20. Ndrtoni hartn e koncepteve me termat e mposhtm: ADN, numerike, gjenike, strukturore, gjenotip normal, fenotip normal, me eleminim, me zvendsim.

ADN

Gjen

Renditje normale Gjenotip normal Gjenik Fenotip normal

Mutacion

Kromozomik
strukturore numerike

me eliminim me shtim me zvendsim

Protein normale

TESTE PR KONTROLLIN E NJOHURIVE, KREU 1, 2, 3

1) Gjeni far duhet t vendoset n vend t ? te reaksionet e mposhtme: Peptid + ? = aminoacid + aminoacid+ aminoacid glikogjen + ? = glukoz + glukoz +................... Yndyr +? = acid lyror + glicerol D OLSD]s E DPLOD]s c) XMs G SHSVLQs 2) Glukoza sht: D 'LVDNDULG E 3ROLVDNDULG c. .DUERKLGUDW  d. Katalizator.

61

Biologjia 10 (brtham) 3) Centriolet: D OXDMQs URO Qs VLQWH]sQ H SURWHLQDYH E oLIWs]RKHQ PH OOLPLQ H QGDUMHV THOL]RUH o M T  F WDNRKHQ YHWsP Qs QMsTHOL]RUs d. takohen n paretet e rrjetit endoplazmatik. 4) Rrjeti endoplazmatik gjendet n: S  a. FLWRSOD]Ps E FLWRSOD]Ps GKH EsUWKDPs F FLWRSOD]Ps GKH ULER]RPH d. citoplazm, ribozome dhe brtham. 5) Ribozomet jan organele ku: D VLQWHWL]RKHQ SURWHLQD S  E VLQWHWL]RKHQ SURWHLQD GKH DFLGH QXNOHLNH F KLGUROL]RKHQ SURWHLQD d. depozitohen proteina. 6) Sinteza e proteinave ndodh n: D EsUWKDPsQ THOL]RUH E UUMHWLQ HQGRSOD]PDWLN F ULER]RPHW H J S JUXSXDUD GKH Ws YHQGRVXUD PEL PHEUDQsQ H UUMHWLW HQGRSOD]PDWLN M S  d. lizozomet e lira t shprndara n citoplazm. 7) Vendosni saktsisht shigjetat D JOLNROL]D E FLNOL L .UHEVLW W F WUDQVSRUWXHV Ws KLGURJMHQLW d. fosforilimi oksidativ

SURGKRKHW VDVLD Ps H PDGKH H $73Vs IRUPLPL L XMLW 1$'L GKH )$'L shprbrje e glukozit.

8. Cila nga frazat e mposhtme nuk sht e vrtet pr fermentimin. D JMLWKVHM SsUIWRKHQ  $73 E QGRGK Qs FLWRVRO c. 1$'+ L GKXURQ HOHNWURQH VLVWHPLW Ws WUDQVSRUWLW Ws HOHNWURQHYH S  G OORQ PH JOXNR]sQ 9. Reaksionet e ndrmjetme: a. lidhin glikolizn me ciklin e Krebsit b. lirojn CO2 c. prdor NAD+ d. T gj gjitha j jan t sakta  .ORUROL JMHQGHW D Qs Ws JMLWKD THOL]DW HXNDULRWH

62

Libr pr msuesin E Qs Ws JMLWKD THOL]DW SURNDULRWH F YHWsP Qs ELPs d. n bim, alga dhe cianobaktere. , g 11. Ka nevoj pr energji: a. WUDQVSRUWL DNWLY S  E GLIX]LRQL F WUDQVSRUWL L OHKWsVXDU d. t gjitha jan t sakta. 12. Transporti aktiv: D NsUNRQ QMs SURWHLQs WUDQVSRUWXHVH E OsYL] QMs PROHNXOs NXQGsU JUDGLHQWLW Ws SsUTHQGULPLW F NsUNRQ IXUQL]LP PH HQHUJML d. t gjitha j gj jan t sakta.

TESTE PR KONTROLLIN E NJOHURIVE, KREU 4

1) Numri diploid i kromozomeve: D sVKWs QXPUL Q E LVKWH Q Qs THOL]DW SULQGsURUH GKH sVKWs Qs Q THOL]DW ELMD Ts GDOLQ QJD PLWR]D F QGU\VKRQ Qs RUJDQL]PD Ws QGU\VKsP d. t gjitha j gj jan t sakta. 2) Vendosni prkatsin ndrmjet termave: a. centriole 1. pika e lidhjes s kromozomeve motra E NURPDWLGH  JMHQGHQ Qs SROH Qs OOLP Ws QGDUMHV THOL]RUH c. kromozome 3. kromatin e kondensuar dhe e ngjeshur d. centromere e 3) N ciln faz t mitozs, kromatidet lvizin drejt poleve? D SURID]s E PHWDID]s c. DQDID]s  d. telofaz. 4) Interfaza: D sVKWs H QMsMWs PH SURID]sQ PHWDID]sQ DQDID]sQ GKH WHORID]sQ b. prfshin fazat G1, S dhe G2 p

63

Biologjia 10 (brtham) F NsUNRQ SsUGRULPLQ H EUDYH SRODUH GKH EUDYH Ws NLQHWRNRULW d. ndodh rrall. 5) Duke prdorur kodin e numrave, listo cilat nga gjendjet e mposhtme sht e sakt pr anafazn I t mejozs dhe cilat pr anafazn e mitozs. 1. Kromozomet shkojn drejt poleve. 2. Kromatidet e ndara shkojn drejt poleve. 3. Lvizja e kromozomeve prfshin dy kromatidet. 4. Kromatidet e secilit tetrad ndahen n ifte. A. Anafazn I t mejozs --------------B. Anafazn e mitozs ----------------6) Cili prej proceseve t mposhtme nuk i prket mitozs: $ VLJXURQ UULWMHQ H JMDOOHVDYH E VLJXURQ ULSDULPLQ H LQGLW Ws GsPWXDU F VLJXURQ ULSURGKLPLQ MRVHNVXDO d) siguron prodhimin e gametave. 7) N ciln nga fazat e mitozs kromozomet lvizin drejt poleve? D SURID]s E PHWDID]s F DQDID]s d) telofaz. 8) Interfaza: D sVKWs H QJMDVKPH PH SURID]sQ PHWDID]sQ DQDID]s GKH WHORID]sQ b) prfshin fazat G1, S, G2 F SsUNRQ PH IRUPLPLQ H ERVKWLW PLWRWLN d) ndodh rrall. 9) Citokineza: D sVKWs PLWR]D WH THOL]D ELPRUH E SsUNRQ PH IRUPLPLQ H SOODNDYH THOL]RUH Qs THOL]sQ ELPRUH F sVKWs QMs SHULXGKs H JMDWs H FLNOLW THOL]RU d) sht gjysma e numrit t kromozomeve. 10) Cili nga pohimet e mposhtme sht i prbashkt pr mitozn dhe mejozn II? D 0DWHULDOL JMHQHWLN L QMsMWs VKNRQ Qs VHFLOLQ SRO E ,QWHUID]D QGRGK JMLWKPRQs SsUSDUD VH Ws OORMs QGDUMD c. T dyja kromozomet e secilit ift t kromozomeve homologe vendosen n ekuator JMDWs PHWDID]sV d. Brthama pson dy ndarje t njpasnjshme.

64

Libr pr msuesin 11) Kromatidet ndahen gjat: D PHWDID]sV E PHWDID]sV Vs SDUs F DQDID]sV Vs SDUs d. anafazs. 12) N procesin e mejozs, shkmbimi i segmenteve ndrmjet kromozomeve homologe ndodh n: D LQWHUID]s E SURID]sQ , F SURID]sQ ,, G PHWDID]sQ , e) metafazn II. 13) Nj tetrad sht: D QMs NURPR]RP KRPRORJ E QMs oLIW NURPR]RPHVK KRPRORJH F QMs NURPR]RP L G\VKXDU L SsUEsUs QJD NURPDWLGH PRWUD d) dy qeliza bija t formuara pas mejozs I. 14) Nse nj qeliz prindrore ka 12 kromozome qelizat bija n fund t mejozs kan: D  NURPR]RPH E  NURPR]RPH F  NURPR]RPH d) secila prej ktyre mund t jet e sakt. 15) N metafazn I t mejozs kemi: D NURPR]RPH QMsVKH E QMs oLIW NURPR]RPHVK Ws G\VKXDUD F WHWUDGH d) gjithmon 23 kromozome. 16) N metafazn II t mejozs kemi: D NURPR]RPH QMsVKH E QMs oLIW NURPR]RPHVK Ws G\VKXDUD F WHWUDGH d) gjithmon 23 kromozome.

65

Biologjia 10 (brtham) 17) Krahasoni mitozn me mejozn

MITOZA

MEJOZA

  ( PHUU OOLPLQ QJD THOL]D GLSORLGH   ( PHUU OOLPLQ QJD THOL]D GLSORLGH somatike. burimore. 2 - formohen 2 qeliza bija. 3 - Brthama ndahet nj her. 2 - Formohen katr qeliza bija. 3 - Brthama ndahet dy her.

4 - Qelizat bija kan t njjtin numr 4 - Qelizat bija kan numr t prgjysmuar kromozomik me qelizn nn. kromozomik me qelizn nn. 5 - Nuk ndodh kryqkmbimi. 5 - Ndodh kryqkmbimi.

6 - Kromozomet e qelizs bij jan t 6 - Kromozomet e qelizave bija jan t njjta me t qelizs nn. ndryshme me ato t qelizs nn.

PRGJIGJET E SAKTA: 1$  %  2 ' 3F 4E 5E 6E 7G 8E E 10 c 11 c E

PROBLEMA T ZGJIDHURA PR KREUN 5

Ushtrim 1 +HPROLD sVKWs QMs VsPXQGMH Ts SsUFDNWRKHW QJD DOHOL L IVKHKWs L QMs JMHQL Ts QGRGKHW Qs NURPR]RPLQ ; 1JD QMs oLIW QRUPDO ND OLQGXU QMs GMDOs KHPROLN 6D sVKWs PXQGsVLD Ts QJD N\ oLIW Ws OLQGs QMs IsPLMs YDM]s KHPROLNH" Zgjidhje M posht po paraqesim n mnyr simbolike alelet prgjegjse pr do form DOWHUQDWLYH Ws KHPROLVs JMHQRWLSDW GKH IHQRWLSDW SsUNDWsV VLSDV VHNVHYH XH DOHO QRUPDO Xh DOHO SsUJMHJMsV SsU KHPROLQs XHXH, XHXh IHPUD QRUPDOH XhXh IHPUD KHPROLNH

66

Libr pr msuesin XHY PDVKNXOO QRUPDO XhY PDVKNXOO KHPROLN 0HTHQsVH QJD N\ oLIW ND OLQGXU QMs GMDOs PH KHPROL DWsKHUs QsQD H WLM ND THQs EDUWsVH H DOHOLW Ws IVKHKWs SsUJMHJMsV SsU VsPXQGMHQ H KHPROLVs Skema e kryqzimit 3 1RUPDO ; XHY 1RUPDO

Gjenotipat: XHXh Gametat: Breznia F1:

XH, Xh XH, Y 'MDOs KHPROLN XhY

N tabeln e mposhtme paraqiten rezultatet e breznis F1, e cila rezulton nga kombinimi i gametave:

X Xh

XH X HX H X HX h

Y XHY XhY

6Lo H VKLNRMPs QJD JXUD  Ws JMLWKs IHPUDW H EUH]QLVs F1 jan normale (XHXH, XHXh), QGsUVD JM\VPD H PHVKNXMYH MDQs Ws VsPXUs KHPROLNs GKH JM\VPD MDQs QRUPDOs Ushtrimi 2 Lartsia te disa specie bimsh sht kontrolluar nga dy ifte gjenesh q ndahen n mnyr t pavarur. Me secilin alel pjesmarrs A ose B shtohet 8 cm te lartsia baz prej 5 cm. sht br nj kryqzim midis prindrve me gjenotip AABB dhe aabb pa marr parasysh ndikimin e mjedisit. a. Cila sht lartsia e secilit prind? b. Cila sht lartsia e pritshme e antarve t brezit n F1? c. Cilat jan raportet e pritshme fenotipike n brezin e F2? Zgjidhje Lartsia baz = 8 cm. Prderisa secili alel kontribuon me nj shtes prej 8 cm prdorim formuln e mposhtme: a) lartsia e AABB=(4 x 8)+8=40 cm lartsia e aabb=0+8=8 cm b) Prindrit AABB x aabb Gametat AB dhe ab

67

Biologjia 10 (brtham) N F1 kemi AaBb Lartsia e AaBb=(2x8)+8=24 cm. c) Pasardhsit e mundshm n F2 jan: AB AB Ab aB ab AABB AABb AaBB AaBb Ab AABb AAbb AaBb Aabb aB AaBB AaBb aaBB aaBb ab AaBb Aabb aaBb aabb

Raporti fenotipik dhe gjenotipik n F2 mund t paraqiten: Gjenotipi AABB AABb,AaBB AAbb,aaBB,AaBb aaBb,Aabb aabb Raporti fenotipik 1:4:6:4:1. Ushtrimi 3 Nga kryqzimi i nj individi diheterozigot me nj homozigot t fsheht pr dy tipare lindin kta pasardhs: Fenotipi Aa Bb Aa bb aa Bb aa bb Numri 643 95 106 630 Numri i gjeneve pr lartsin 4 3 2 1 0 F2 1/16 4/16 6/16 4/16 1/16 Lartsia 40 32 24 16 8

a) A jan kto dy gjene t lidhura apo t pavarura? b) Nse jan t lidhura, cila sht prqindja e rikombinimit q ndodh midis tyre? Zgjidhje a) Prcaktimi nse kto gjene jan t lira apo t lidhura bhet duke iu referuar numrit t pasardhsve q kan lindur. Nse gjenet do t ishin t lira pasardhsit duhet t ishin

68

Libr pr msuesin formuar me numr t barabart pr t gjitha klasat fenotipike. Lindja e pasardhsve me numr t ndryshm tregon se jan formuar dy klasa me tipare prindrore dhe dy klasa me tipare rikombinante, prandaj arrijm n prfundimin se gjenet jan t lidhura dhe ndrmjet tyre ka ndodhur kryqkmbimi. b) Pr t prcaktuar prqindjen e rikombinimit q na jep dhe largsin ndrmjet gjeneve prdorim formuln: Numrin total t pasardhsve rikombinant Prqindja e rikombinimeve = Numrin e prgjithshm t pasardhsve t lindur Pasardhsit rikombinant jan prfaqsuar prej klasave fenotipike q kan nj numr m t vogl, pra, 106 dhe 95 prqindja = 0,136 x 100 = 13,6 %. LA-B=106+95/1474=13,6%. Ushtrimi 4 Te bukuroshja e nats, ngjyra e bardh dhe e kuqe e luleve sht kodominante. Nga kryqzimi i nj bime me lule roz me nj bim me lule roz raporti fenotipik t pasardhsit do t jet: D  UR]s H EDUGKs E  UR]s  Ws EDUGKs F  H NXTH  UR]s H EDUGKs d) 1/4 e kuqe, 3/4 t bardha. Zgjidhje Shnojm me K ngjyrn e kuqe, me k ngjyrn e bardh. Prindrit sipas fenotipit: roz x roz Sipas gjenotipit: Kk x Kk k Tipat e gametave q formohen jan K dhe k. Skema e kryqzimit:

K K k KK e kuqe K Kk roz k

k Kk roz k kk e bardh k

Raporti fenotipik: 1/4 e kuqe,1/2 roz, 1/4 t bardha Raporti gjenotipik: KK,1/2 Kk,1/4 kk K Alternativa e sakt sht c. Ushtrimi 5 Grupi i gjakut M prcaktohet nga gjenotipi LMLM. Grupi N nga gjenotipi LNLN dhe grupi MN nga gjenotipi LMLN. Alelet LM dhe LN jan bashkzotruese. Nga kryqzimi i dy prindrve, njri me grup gjaku M dhe tjetri me grup gjaku MN, probabiliteti q t lindin fmij me grup gjaku N sht:

69

Biologjia 10 (brtham) D  E  F QJMDUMH H VLJXUW d) ngjarje e pamundur. Zgjidhje Prcaktojm alelet: LM grup M dhe LN grup N. Prcaktojm gjenotipat e prindrve: LMLM x LMLN. Prcaktojm gametat: LM nga njri prind dhe LM dhe LN nga prindi tjetr. Skema e kryqkmbimit:

LM
Prgjigja e sakt sht d.

LM LMLM

LN LMLN

TESTE PR KONTROLLIN E NJOHURIVE KREU 6

1) ARN-i (mesazhere) ndryshon nga ADN-ja, sepse: D sVKWs KHOLNV L QMsVKWs E SsUPEDQ  ED]D Ws D]RWXDUD F sVKWs KHOLNV L G\VKWs d) i mungon grupi fosfat. 2) Nse ndryshon nj aminoacid i nj proteine ather: D PROHNXOD QXN PXQG Ws TXKHW Ps SURWHLQs E SURWHLQD PHUU IRUPsQ H HWsV Vs SDORVXU F HQ]LPDW ULSDURMQs JDELPLQ d) ndryshon proteina. 3) Anemia falciforme (n form drapri) shkaktohet nga zvendsimi i nj aminoacidi t vetm (glutamina zvendsohet nga valina) n molekuln e hemoglobins. Bhet fjal pr: D QMs PXWDFLRQ PH ]sYHQGsVLP E QMs QJMDUMH N\o Qs HYROXFLRQLQ ELRORJMLN F PXWDFLRQ VWUXNWXURU NURPR]RPLN d) nj eliminim i nj tripleti. 4) Cili nga pohimet e mposhtme pr ARN nuk sht i sakt? a) Ndrsa ARN-i sintetizohet duke prdorur si matric ADN, ARN-t e tjera formohen

70

Libr pr msuesin Qs QXNOHROD QJD P$51 E P$51 SsUEsKHW QJD QMs VHNXHQFs ED]DVK Ws D]RWXDUD SsUSORWsVXHVH VLSDV $'1Vs F W$51 ND VWUXNWXUH Ws SDORVXU d) rARN formohet s bashku me proteinat. 5) Sinteza e ARN-i sipas nj segmenti t ADN-s bhet n prani t: D $51 WUDQVNULSWD]sV E $51 UHVWUHNOD]sV F $51 OLJD]sV d) ARN polimerazs. 6) Nj kodon prbhet nga: D QJD QMs UHQGLWMH H WUH ED]DYH Qs $51W E QJD QMs WULSOHW ED]DVK Ws $'1 F QJD QMs WULSOHW ED]DVK Ws $51L d) nga ifte bazash prplotsuese t ADN-s. 7) Procesi i sintezs s mARN-s quhet: D PXWDFLRQ E WUDQVODFLRQ F WUDQVNULSWLP G G\VKLP 8) Udhzimet pr formimin e proteinave prcaktohen nga: D oLIWLPL L ED]DYH Ws $'1Vs E UHQGLWMD H ED]DYH Ws D]RWXDUD Qs QMsULQ QJD G\ MHW H $'1Vs F VNHOHWL L QMsULW SUHM G\ MHYH Ws $'1Vs G QJD Ws G\MD MHW SsUSORWsVXHVH Ws $'1Vs 9) A sht e domosdoshme ADN-ja pr sintezn e polisakarideve? D 3R VHSVH Ws JMLWKD UHDNVLRQHW H SROLPHUL]LPLW NDQs QHYRMs SsU SUDQLQs H $'1Vs E 3R QsSsUPMHW QMs VHUL SURFHVHVK Ts SsUIVKLMQs $'1Qs PLWRNRQGULDOH F -R VHSVH SROLVDNDULGHW QGsUWRKHQ QJD PRQRPHUH Ws QMsMWD QGsUPMHW W\UH d) Po, por n mnyr jo t drejtprdrejt, sepse pr formimin e polisakarideve nevojiten HQ]LPD VSHFLNH Ws NRGLNXDUD QJD $'1MD 10) ATT GGC AGC CCC ATG sht nj sekuenc e ADN-s. 0s SRVKWs Qs IXQG Ws XVKWULPLW MHSHQ GLVD VHNXHQFD Ts IRUPRKHQ JMDWs G\VKLPLW Ws ksaj ADN-je. Prdor kto sekuenca pr t plotsuar sakt fjalit e mposhtme: 6HNXHQFD Ts SDUDTHW VDNWs G\VKLPLQ H $'1Vs sVKWsBBBBBBBBBB 6HNXHQFD NX ND QGRGKXU VKWHVs sVKWsBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB 6HNXHQFD NX ND QGRGKXU ]sYHQGsVLP sVKWsBBBBBBBBBBBBBBBBBBB 6HNXHQFD NX ND QGRGKXU HOLPLQLP sVKWsBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB

71

Biologjia 10 (brtham) a) TAACCGTCTGGGGTA b) AGCCGTCGGGGTAC c) TAA CCT CGG GGT ACT d) TAACCGTCG GGG TAC. 11) Me cilin kodon t mARN do t iftohet ARN-ja q sjell antikodonin AUG? D QMs DQWLNRGRQ QXN PXQG Ws SsUPEDMs ED]sQ $ E QMs DQWLNRGRQ QXN PXQG Ws SsUPEDMs ED]sQ 8 F 87& d) UAC. 12) Nse enzimat nuk do t prisnin intronet e ARN-i mund t sintetizohet proteina e duhur? D 0XQG Ws VLQWHWL]RKHM QMs SROLSHSWLG SRU QXN GR Ws LVKWH SURWHLQs IXQNVLRQDOH E 3R SRU GR Ws LVKWH Ps H JMDWs F -R VHSVH LQWURQHW QXN IRUPRKHQ QJD QXNOHRWLGH d) Absolutisht jo, pasi intronet nuk prmbajn kodone. 13) N nj molekul ADN-je: a) Lidhjet ndrmjet dy zinxhirve mund t realizohen vetm ndrmjet bazave purinike. b) Lidhjet ndrmjet dy zinxhirve mund t realizohen vetm ndrmjet bazave pirimidine. c) Lidhjet ndrmjet dy zinxhirve mund t realizohen vetm ndrmjet nj baze purinike dhe nj pirimidine. d) Njri zinxhir sillet si substrat dhe tjetri si enzim.  '\VKLPL L $'1Vs SsUNRQ PH D dGR KHOLNs H G\VKWs ELMs SsUPEDQ QMs ]LQ[KLU Ws UL GKH QMs Ws YMHWsU b) Gjysma e iftit t helikave prmban vetm zinxhir t vjetr dhe gjysma tjetr zinxhir t rinj. F 7s G\ ]LQ[KLUsW H Ws JMLWKs KHOLNsV Vs G\VKWs SsUPEDMQs PDWHULDO Ws UL GKH Ws YMHWsU d) Njri zinxhir prmban material t vjetr dhe tjetri prmban si material t vjetr, ashtu edhe t ri. 15) Analizo pemn e mposhtme gjenealogjike, ku katrort prfaqsojn meshkujt, ndrsa rratht femra.

72

Libr pr msuesin Tipari i paraqitur me ngjyrn sht: D L OLGKXU PH VHNVLQ NURPR]RPL ; F L OLGKXU PH VHNVLQ NURPR]RPL < E DXWR]RPLN ]RWsUXHV G DXWR]RPLN L IVKHKWs e) poligjenik. 16) 0\FREDFWHULXP WXUEHFXORVLV shkakton smundjen e turbekulozit. N ADN-n e ktij bakteri 15% jan timinnukleotide. Sa sht prqindja e guanin nukleotidit? D   E   c) 35 %. ) 17) Nj molekul ADN-je prmban 400 citozin nukleotide. Numri i lidhjeve hidrogjenore t dy zinxhirve t saj sht 2200. Sa nukleotide ka gjithsej kjo molekul ADN-je? D  E  c)  G  18) Nj protein ka pesh molekulare 33 000 g/mol. Sa nukleotide prmban gjeni prgjigjs, duke ditur se 20% e tij jan introne? (masa molare e nj aminoacidi = 110 g/mol): D O    E  F  d) 2700. PRGJIGJET E SAKTA: OD G D D G E F E G OG G F DG F G  D

73

Biologjia 10 (brtham) MNYRA E HARTIMIT DHE E VLERSIMIT T TESTIT Pr t hartuar nj test kontrolli, msuesi/ja duhet t veproj n kt mnyr: 1. Prcakton prqindjen e kreut n nnlinj. 2. Prcakton totalin e pikve q do t prmbaj testi dhe pikt pr do kre. 3. Prcakton pikt pr do nivel duke respektuar prqindjen: 40% niveli i ult, 40% niveli i mesm, 20% niveli i lart. 4. Ndrton pyetjet q mund t jen me alternativa ose t hapura, duke i kushtuar kujdes pikzimit. Nj model testi pr nnlinjn Biologjia qelizore, kreu 1 dhe 2 duhet t ndrtohet n kt mnyr: 1. Msuesi/ja prcakton prqindjen e kreut n nnlinj, duke pjestuar numrin e orve t kreut me numrin e orve t zhvilluara t shprehura n prqindje 9/18100 = 50% dhe 9/18100=50%. 9 or ka kreu i par Kimia e jets dhe 9 or kreu i dyt Ndrtimi i qelizs. 2. Prcakton totalin e pikve q do t prmbaj testi dhe pikt pr do kre. Nj test i zakonshm duhet t jet me 30 pik. Duke ditur prqinden pr do kre, prcaktojm sasin e pikve. 30 x 50/100 =15 pik kreu Kimia e jets. 30 x 50/100 =15 pik kreu Ndrtimi i qelizs. 3. Prcakton pikt pr do nivel duke respektuar prqindjen: 40% niveli i ult, 40% niveli i mesm, 20% niveli i lart. Pr kreun e par: 15 x 40/100 = 6 pik niveli I dhe II dhe 15 x 20/100= 3 niveli III (6+6+3=15). Pr kreun e dyt: 15 x 40/100=6 pik niveli I dhe II dhe 15 x 20/100 = 3 pik niveli III (6+6+3=15). 4. Ndrton pyetjet q mund t jen me alternativa ose t hapura duke i kushtuar kujdes pikzimit. Raporti i pyetjeve me alternativa ose t hapura vendoset nga msuesi/ja. N tabeln e mposhtme, pavarsisht raportit t barabart t pyetjeve pr t dy krert jan dhn m tepr pik kreut t dyt, ndrtimi i qelizs. Ndrtojm skemn e bluprintit me t gjitha t dhnat.

74

NNLINJA BIOLOGJIA QELIZORE BLUPRINTI PR HARTIMIN E TESTIT T PAR (PR KREUN 1 DHE 2)
Pyetjet e ndara sipas niveleve Alternative 2a 1h (2p) ( p) 1h (4) 20% 6 pik 10 5 4a 5 2a 3h 6h I, II, III 1a 1h (4p) 1a 1h (5p) 40% 11 pik 40% 13 pik 1a 1h (6p) 1a 1h (5p) Ushtrime i gjithsej pr fush E hapur 3h h

Fusha e prmbajtjes

% dhe pikt sipas i i krerve

Kimia e jets

9/18100=50% 50%30=15 pik

Ndrtimi i qelizs

9/18 x 100=50% 50%30=15 pik

Totali n % dhe n pik

100%, 30 pik

Libr pr msuesin

75
Konvertimi i pikve 5 8-12 13-16 6 7 17-20 8 21-24 9 25-27 10 28-30

Nota

Pikt

0-7

BLUEPRINTI PR HARTIMIN E TESTIT VJETOR

Ushtrime i gjithsej pr f h fush Alternative E hapur

Fusha e prmbajtjes

Kimia e jets

% dhe pikt sipas Pyetjet e ndara sipas niveleve krerve I II III 9/72 x 100=13% 13% x 30=4 pik

Ndrtimi i q qelizs

10/72 x 100=14% 14% x 30=4 pik

Funksionet jetsore t qelizs

9/72 x 100=13% 13% x 30=4 pik

Ndarja qelizore

7/72 x 100=10% 10% x 30=3 p pik

Biologjia 10 (brtham)

76
40 12 40 12 20 6

Mekanizmat e trashgimis

14/72 x 100=19% 19% x 30=6 pik

Funksionimi gjeneve

13/72 x 100=18% 18% x 30=5 pik

Teoria e evolucionit

9/72 x 100=13%

13% x 30=4 pik

TOTALI 72 Or

100% 30 pik

Libr pr msuesin Plotsimi i ksaj tabele me pyetje pr t tria nivelet e nxnsve mund t bhet nga do msues, duke pasur parasysh realizimin e objektivave t programit msimor:  Ws S\HWMHYH  SLNs GR Ws MHQs S\HWMH SsU QLYHOLQ H XOsW  Ws S\HWMHYH  SLNs GR Ws MHQs S\HWMH SsU QLYHOLQ PHVDWDU 20% t pyetjeve = 6 pik do t jen pyetje t nivelit t lart. 1s NsWs WDEHOs MDQs VKSsUQGDUs RUsW H SURMHNWLW SUDQGDM QGU\VKRMQs RUsW H SODQLNXDUD pr kre.

77

Biologjia 10 (brtham)

MODELE TESTESH PR TEKSTIN BIOLOGJIA 10

TEST KONTROLLI 1: KIMIA E JETS DHE NDRTIMI I QELIZS Emri Mbiemri ___________________ Klasa _______________
1. Glikogjeni sintetizohet dhe grumbullohet n: D PXVKNsUL E YHVKND F VWRPDN d. mli. 2. Me kondensim dhe hidroliz kuptojm: DBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB EBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB (1 pik)

(2 pik)

3. T gjitha pohimet e mposhtme pr centriolet jan t vrteta me prjashtim t: (1 pik) D MDQs Ws QGsUWXDUD QJD  PLNURJ\SD b. MDQs Ws S M SUDQLVKPH Qs Ws JMLWKD THOL]DW JM T  F MDQs Ws SUDQLVKPH Qs THOL]sQ VKWD]RUH d. formojn boshtin e ndarjes qelizore. 4. Hemoglobina sht protein me: D VWUXNWXUs Ws SDUs E VWUXNWXUs Ws G\Ws F VWUXNWXUs Ws WUHWs d. struktur t katrt. 5. ATP sintetaza gjendet e lokalizuar n: D PHPEUDQsQ H MDVKWPH Ws NORURSODVWLW E PHPEUDQsQ H MDVKWPH Ws PLWRNRQGULVs F Qs ULER]RPH d. n membrann e brendshme t mitokondris. 6. Tregoni funksionet e: (1 pik)

(1 pik)

(4 pik)

78

Libr pr msuesin D NDUERKLGUDWHYH E \QG\UDYH F SURWHLQDYH d. acideve nukleike.

7. Me fjalt e fjalorit formoni nj tekst t sakt shkencrisht: 0DNURHOHPHQWHBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB $PLQRDFLGBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB 3URNDULRWBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB 0LNURMs]DBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB 7LODNRLGBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB

(5 pik)

 %sUWKDPD sVKWs YHQGL L BBBB GKH BBBBBBBB Ws LQIRUPDFLRQLW JMHQHWLN $MR QGsUWRKHW QJD BBBBBBBBGKHBBBBBBBBBB 1s QXNOHRSOD]PsQ H VDM JMHQGHQ BBBBBBBBBBB NX SURGKRKHW U$51 GKH BBBBB QMs NRPSOHNV MH]RU Ts IRUPRQ BBBBBBBB NXU THOL]D SsUJDWLWHW SsU QGDUMHQ (7 pik) 9. Krahasoni ADN-n me ARN-n. (4 pik)

10. Skiconi nj qeliz prokariote, duke prcaktuar n legjend pjest ndrtuese dhe funksionet e tyre. (4 pik)

Nota Pikt

4 0-7

5 8-12

6 13-16

7 17-20

8 21-24

9 25-27

10 28-30

Sugjerojm q n vend t ushtrimit 8 mund t jepet: D QGsUWLPL L DSDUDWLW Ws *RO[KLW E ULER]RPLW F NORURSODVWLW G PLWRNRQGULVs H RUJDQHOHW H OsYL]MHV f. ndrtimi i ADN-s, ARN-s, ATP-s etj. Sugjerojm q n vend t ushtrimit 9 mund t jepet: D NUDKDVLPL L NDUERKLGUDWHYH PH \QG\UDW E NUDKDVLPL L THOL]sV SURNDULRWH PH THOL]sQ HXNDULRWH F NUDKDVLPL L THOL]sV ELPRUH PH THOL]sQ VKWD]RUH G NUDKDVLPL L PLWRNRQGULVs PH NORURSODVWLQ H NUDKDVLPL L PLNURJ\SDYH PH PLNURMH]DW HWM Sugjerojm q n vend t ushtrimit 10 mund t jepet: D THOL]D HXNDULRWH ELPRUH E HXNDULRWH VKWD]RUH

79

Biologjia 10 (brtham) c. qeliza brenda s cils t vendosen prbrsit kimik t saj etj.

TEST KONTROLLI 2 PR KREUN 3 DHE 4 Emri Mbiemri __________________ Klasa ________________

1. NADH dhe FADH jan: a) WUDQVSRUWXHV Ws HQHUJMLVs b) WUDQVSRUWXHV Ws HOHNWURQHYH c) WUDQVSRUWXHV Ws KLGURJMHQLW d) enzima.  .XU THOL]D OORQ Ws QGDKHW MH]DW H NURPDWLQsV D QJMLVKHQ E UUDOORKHQ F ]KGXNHQ d) asnjra prej tyre. (1 pik)

 SLNs

 6LSDV PRGHOLW Ws PRGHOLW Ws PR]DLNXW XLG Ws PHPEUDQsV THOL]RUH FLOL QJD WLSDW H (1 pik) mposhtm t molekulave e deprtojn tej pr tej membrann: D ELVKWDW H KLGURNDUEXUHYH E NROHVWHUROL F IRVIROLSLGHW d. proteinat. 4. Procesi q shprbn molekulat e mdha n m t vogla quhet: D NDWDOL]s E NDWDEROL]sP F PHWDEROL]sP d. anabolizm. (1 pik)

5. T gjitha ngjarjet e mposhtme ndodhin gjat telofazs s mitozs me prjashtim t: (1 pik) D YD]KGRQ FLWRNLQH]D E ULVKIDTHW PEsVKWMHOOMD EsUWKDPRUH F oGR NURPR]RP sVKWs L SsUEsUs QJD G\ NURPDWLGH d. zhduket boshti i ndarjes. 6. Lidhni me shigjet. 1. 0LWR]s 2. 0HWDID]s 3. )RWRVLQWH]s 4. (Q]LPs (5 pik) $73 VXEVWDQFs SURWHLQLNH NURPR]RPHW YHQGRVHQ Qs SOODNsQ HNXDWRULDOH JOXNR]s

80

Libr pr msuesin 5. Frymmarrje qelizore riprodhim joseksual. 6. 7. Me fjalt e fjalorit formoni nj tekst t sakt shkencrisht. 7UDQVSRUW DNWLYBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB &LNOL .DOYLQ%HQVRQ BBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB )HUPHQWLP DONRROLNBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB 0HWDEROL]sP BBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB

(4 pik)

8. Plotsoni fjalit e mposhtme: (9 pik) 7UDQVSRUWL L BBBBBBBBBBBBGKHBBBBBBBBBBBBBBSsUPHV PHPEUDQsV THOL]RUH sVKWs BBBBBBBBBBBB $L UHDOL]RKHW PH BBBBBBBBBBBB SsU JD]HW GKH BBBBBBBBBBBBBBBB SsU BBBBBBBBBBBBBBB *MDWs NsWLM WUDQVSRUWL OsQGD NDORQ QJD YHQGL PH BBBBBBBBBBBBBBBB GUHMW YHQGLW PH SsUTHQGULP Ps Ws YRJsO BBBBBBBBBBBBB SD KDU[KXDUBBBBBBBBBBB 9. Krahasoni fotosintezn me frymmarrjen. (4 pik)

10. Paraqisni skemn e profazs s par dhe t dyt t mejozs. Krahasoni proceset q ndodhin n to pr qelizn me komplet 2n=4. (4 pik)

Nota Pikt

4 0-7

5 8-12

6 13-16

7 17-20

8 21-24

9 25-27

10 28-30

* Sugjerojm q n vend t ushtrimit 4 mund t vendoset (S) (G), p.sh.: Vendosni n fjalit e mposhtme (S) ose (G). (5 pik) Korrigjoni pohimin e gabuar dhe shkruajeni t sakt prbri tij. 1. Glikoliza dhe cikli i Krebsit jan etapat e frymmarrjes qelizore. 2. Fosfolipidet ndrtojn membrann qelizore.  '\VKLPL L $'1Vs QGRGK JMDWs ID]sV 6 Ws LQWHUID]sV 4. Kromatidet motra ndahen n anafazn e par t mejozs. 5. Kryqkmbimi ndodh n profazn e par t ndarjes mejotike. * Sugjerojm q n vend t ushtrimit 9 mund t vendoset: .UDKDVLPL WUDQVSRUW DNWLY WUDQVSRUW SDVLY .UDKDVLPL HQGRFLWR]s WUDQVSRUW DNWLY Krahasimi frymmarrje fermentim. * Sugjerojm q n vend t ushtrimit 10 mund t vendosen: )D]D H PLWR]sV RVH H PHMR]sV &LNOL MHWsVRU )D]DW H IRWRVLQWH]sV )D]DW H IU\PsPDUUMHV

81

Biologjia 10 (brtham) Fermentimi

TEST KONTROLLI 3 PR KREUN 5

1. Gjenetika studion: D WLSDUHW E YHWsP QGU\VKXHVKPsULQs H WLSDULW F YHWsP WUDVKsJLPLQs H WLSDULW d. trashgimin dhe ndryshueshmrin e tiparit. 2. Heterozigoti sht: D SUDQLD H G\ DOHOHYH ]RWsUXHVH E SUDQLD H G\ DOHOHYH Ws IVKHKWD F SUDQLD H QMs DOHOL ]RWsUXHV GKH QMs DOHOL Ws IVKHKXU d. asnjri prej tyre. 3. Cila nga fjalit e mposhtme pr kromozomet homologe sht e vrtet: D oLIWs]RKHQ Qs SURID]sQ ,, E MDQs NDUDNWHULVWLNH SsU THOL]DW KDSORLGH F NDQs JMHQH Ws YHQGRVXUD Qs Ws QMsMWsW ORNXVH Ts SsUFDNWRMQs Ws QMsMWDW WLSDUH d. prmbajn alele identike. 4. Kariotipi prfaqson: D JMHQRWLSLQ H QMs LQGLYLGL E NURPR]RPHW Ts JMHQGHQ Qs JDPHWs F IHQRWLSLQ H QMs LQGLYLGL d. organizimin e kromozomeve homologe, pr sa i prket numrit, prmasave dhe tipit t tyre. 5. Me fjalt e fjalorit formoni nj tekst t sakt shkencrisht. GLSORLG BBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB DXWR]RP BBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB NURPR]RPH KRPRORJH BBBBBBBBBBBBBBBBB SHPs JMHQHDORJMLNH BBBBBBBBBBBBBBBBBBBB EDVKNs]RWsULP BBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB (5 pik)

 $OHOL sVKWs SsUJMHJMsV SsU QMs IRUPsBBBBBBBBBWs WLSDULW 7sUsVLD H BBBBBBBBBB Ws QMs JMHQL IRUPRQ BBBBBBBBBBH WLM 1JD NRPELQLPL LBBBBBBDOHOHYH IRUPRKHW JMHQRWLSL BBBBBBBBBB 1JD NRPELQLPL L G\ BBBBBBBBBBWsBBBBBBBBBB IRUPRKHW JMHQRWLSLBBBBBBBBBB .RPELQLPL L G\ DOHOHYH Ws QGU\VKPH IRUPRQ JMHQRWLSLQBBBBBBBBBB  (8 pik)

82

Libr pr msuesin

7. Kryqzohet nj bim heterozigote me krcell t gjat me nj bim me krcell t shkurtr. Prcaktoni raportin gjenotipik dhe fenotipik t pasardhsve n F1. (2 pik) 8. Nj grua daltonike martohet me nj burr normal. Cili sht probabiliteti q djemt e saj t ken kt smundje? (3 pik) 9. Nj burr me grup gjaku A martohet me nj grua me grup gjaku B. Nga kjo martes lindin dy fmij, njri grup A tjetri grup 0. Prcaktoni gjenotipin e prindrve dhe t fmijve. Tregoni raportet fenotipike t pasardhsve. (4 pik) 10. Kryqzohen lepujt e zinj qimelmuar diheterozigot me lepuj t bardh qimeashpr (tipare t fshehta). Prcaktoni raportin gjenotipik dhe fenotipik n F1, kur dihet se tiparet jan t pavarura. (4 pik)

Nota Pikt

4 0-7

5 8-12

6 13-16

7 17-20

8 21-24

9 25-27

10 28-30

83

Biologjia 10 (brtham)

TEST KONTROLLI 4 KREU 6

1. Kodi gjenetik prcakton: a) 5HQGLWMHQ H QXNOHRWLGHYH Qs PROHNXOsQ H $'1Vs b) 5HQGLWMHQ H QXNOHRWLGHYH Qs PROHNXOsQ H P$51Vs c) 5HQGLWMHQ H DPLQRDFLGHYH Qs PROHNXOsQ H SURWHLQsV d) Renditjen e nukleotideve n molekuln e tARN-s. (1 pik)

2. Enzima q katalizon formimin e lidhjes peptidike sht e lokalizuar n: (1 pik) D NRNsQ H P$51 E ]RQsQ THQGURUH Ws W$51 F QsQQMsVLQs H YRJsO Ws ULER]RPLW d. nnnjsin e madhe t ribozomit. 3. Mutacioni q shkakton anemin falciforme sht: D PXWDFLRQ QXPHULN E PXWDFLRQ JMHQHWLN PH ]sYHQGsVLP Ws QMs QXNOHRWLGL PH QMs WMHWsU F LQYHUVLRQ d. mutacion me eliminimin e nj tripleti. 4. Me fjalt e fjalorit formoni nj tekst t sakt shkencrisht 7UDQVORNDFLRQBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB 7UDQVODWLPBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB *MHQBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB 0XWDFLRQ QXPHULNBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB P$51 BBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB (1 pik)

(5 pik)

5. Nj grua normale martohet me nj burr daltonik. Cili sht probabiliteti q nga ky ift t lindin vajza daltonike? Paraqisni pemn gjenealogjike t ksaj familjeje. (4 pik) 6. N nj molekul ADN-je gjenden 7550 nukletide, prmbajta e adeninnukleotideve sht 1250. Prcaktoni sa T,G,C prmban kjo ADN? (3 pik) 7. Krahaso: (3 pik) D ,QYHUVLRQLQ PH G\VKLPLQ E 7UDQVORNDFLRQLQ H QGsUVMHOOs PH WUDQVORNDFLRQLQ H 5REHUWVRQLW c. Kputjet me translokacionet.

84

Libr pr msuesin 8. Shpjego mekanizmin e lindjes s nj vajze me sindromn trisomia X, duke paraqitur skemat e gametogjenezs, ku ka ndodhur moszbrthimi dhe skemn e pllenimit. (6 pik) 9. Skiconi transkriptimin e ADN-s n mARN dhe shpjegoni formimin e mARN s pjekur. (6 pik)

Nota Pikt

4 0-7

5 8-12

6 13-16

7 17-20

8 21-24

9 25-27

10 28-30

* Sugjerojm q n vend t trizomis X t ushtrimit 8 mund t vendosen sindromat Turner, Klinefelter. N vend t transkriptimit mund t vendoset translatimi dhe tek ushtrimi 7 mund t krkohen krahasime t tipave t ndryshm t mutacioneve, t karakteristikave t smundjeve, t ARN-s etj.

85

Biologjia 10 (brtham)

METODIKA T HARTIMIT T DITARIT MSIMOR

7HPD $FLGHW QXNOHLNH
Objektivat: N fund t ors msimore, nxnsi/ja duhet: - Ws LGHQWLNRMs SsUEsUsVLW HOHPHQWDUs Ws DFLGHYH QXNOHLNH PRQRPHULQ H W\UH - Ws DQDOL]RMs QGsUWLPLQ H QXNOHRWLGLW IRUWsVLQs H YDUJXW GKH Ws YDUJMHYH - t krahasoj ADN-n me ARN pr nga funksioni, ndrtimi dhe llojet. Metoda:Di/dua t di/msova (D.M.D) Fjal ky: QXNOHRWLG $'1 $51 SDULP SsUSORWsVLPL YHWsG\VKLP Mjete: Teksti i nxnsit, CD, kompjuter portativ. - Zhvillimi i prmbajtjes - Rifreskim njohurish Koha e zhvillimit 10 minuta. Pyetjet q u drejtohen nxnsve:  6KNUXDM Qs WDEHOs QMs Q[sQsV GKH Qs HWRUHQ H VKsQLPHYH Ws JMLWKs Q[sQsVYH SsUEsUsVLW elementar t molekulave me rndsi biologjike.  dOLGKMH HN]LVWRQ QGsUPMHW VWUXNWXUsV GKH DNWLYLWHWLW ELRORJMLN Ws W\UH" - Pse proteinat kan m tepr funksione jetsore se karbohidratet dhe yndyrat?  3DUDTLVQL Qs HWRUH NDWsU VWUXNWXUDW H SURWHLQDYH GKH GLVNXWRQL SsU IXQNVLRQHW biologjike t tyre. Informacion i ri: Koha e zhvillimit: 30 minuta. Shkruaj n tabel fjalt ADN dhe ARN dhe krko nga nxnsit q t plotsojn tabeln:

Di

Dua t di

Msova

Shfrytzohen informacionet q din nxnsit dhe shpjegohen paralelisht ato q duhet

86

Libr pr msuesin t din: - Ndrtimin e nj nukleotidi dhe dallimin ndrmjet tyre. - Ndrtimin e nj vargu ADN-je.  1GsUWLPLQ H KHOLNVLW Ws G\VKWs Ws $'1Vs - Krahasohet fortsia e nukleotidit, vargut dhe vargjeve nga natyra e lidhjeve kimike t prbrsve t tyre.  6KSMHJRKHW SDULPL L SsUSORWsVLPLW $ 7 & * GKH QXPUL L OLGKMHYH KLGURJMHQRUH Ts vendosen ndrmjet tyre.  6KSMHJRKHW G\VKLPL L $'1Vs - Shpjegohet ndrtimi dhe funksioni i ARN-s. Pas paraqitjes nga msuesi/ja i skemave q shoqrojn shpjegimin paraqitet CD me videon q paraqet ndrtimin e ADN-s, $51Vs GKH G\VKLPLQ H VDM Plotsohet tabela msova Plotsohet me nxnsit krahasimi i ADN-s me ARN-n n tabeln e zez. Minitest: koha e zhvillimit 5 minuta. Msuesi/ja ndan klasn n tri grupe 1. Shkruani prbrsit e nj nukleotidi dhe tregoni rndsin e ADN e ARN 2. Ndrtoni skemn e nj nukleotidi t nj vargu t heliksit t ADN. 3. Krahasoni ADN me ARN. Jepet detyr shtpie.

7HPD 1GsUWLPL GKH IXQNVLRQL L PHPEUDQsV THOL]RUH

Objektivat: N fund t ors msimore, nxnsi/ja duhet: Niveli minimal - t prcaktoj dy prbrsit kimik t membrans qelizore dhe IXQNVLRQHW H VDM Niveli mesatar - Ws DQDOL]RMs QGsUWLPLQ H PHPEUDQsV THOL]RUH Niveli i kart - t krahasoj shprhapjen me osmozn. Metoda: stuhi mendimesh, shpjegim, krahasim, pun n grupe. Fjal ky: PHPEUDQs PR]DLN XLG VKSsUKDSMH H WKMHVKWs VKSsUKDSMH H OHKWsVXDU transport pasiv, transport aktiv, osmoz. Mjete: teksti i nxnsit, pamje me membrann qelizore. 1. Msuesi/ja e ndan klasn n tri grupe q i korrespondon do rreshti dhe u jep detyr t paraqesin skicat e: - grupi i par THOL]sV ELPRUH - grupi i dyt THOL]s EDNWHULDOH - grupi i tret: qeliz shtazore. Duke vendosur legjendn pr seciln nga pjest prbrse t qelizave.

87

Biologjia 10 (brtham) 2. Msuesi/ja ngre nj prfaqsues pr do grup dhe n tabel jan tre tipa qelizash. Ai/ ajo krkon nga nxnsit t prbashktat dhe ndryshimet. 3. Msuesi/ja ndalet te membrana qelizore. Krkohet q t mblidhet informacion pr funksionet e saj. Kto funksione ia atribuon ndrtimit (shpjegohet ndrtimi i saj). Shfrytzohet tabela e tekstit t nxnsit. 4. Vlersohet funksioni transportues dhe msuesi/ja tregon dy mnyrat e transportit: pasiv dhe aktiv. 5. Shpjegohet shprhapja dhe osmoza si mnyra t transportit pasiv. 6. Shfrytzohet tabela e zez duke shkruar karakteristika e do mnyre transporti dhe s bashku me nxnsit bhet krahasimi ndrmjet tyre. Minitest: Grupi A shkruan tri funksionet e membrans qelizore. Grupi B, paraqesin skemn e ndrtimit t membrans qelizore, duke treguar pjest ndrtuese dhe funksionet e tyre. Grupi C krahasoni shprhapjen me osmozn. Detyr shtpie 6NLFRQL Qs HWRUH VNHPsQ H QGsUWLPLW Ws PHPEUDQsV THOL]RUH GKH listoni funksionet e saj.

7HPD 8VKWLPH PEL PHNDQL]PDW H WUDVKsJLPLVs GKH Ws ndryshueshmris

Objektivat: N fund t ors msimore, nxnsi/ja duhet: Niveli minimal:  Ws VKNUXDMs DOHOLQ ]RWsUXHV H Ws IVKHKWs JMHQRWLSLQ - t prcaktoj gameta dhe t zgjidh ushtrime pr nj tipar. Niveli mesatar: t zgjidh ushtrime duke respektuar hapat e zgjidhjes pr nj dhe dy tipare. Niveli i lart: t zgjidh ushtrime t shkalls s lart t vshtirsis dhe t realizoj hartn e koncepteve t kreut. Metoda: problemore. Materiale: teksti i nxnsit. 0sVLPL OORQ PH ]JMLGKMHQ H WHVWHYH Ws QLYHOLW Ws XOsW Ts Qs WHNVW MDQs WHVWH PH DOWHUQDWLYD me prgjigje: e sakt, e gabuar, q pavarsisht se nxnsi mund t qarkoj njrin prej tyre, msuesi/ja duhet t krkoj q pohimin e gabuar ta kthejn n t vrtet. M pas, kalohet me pyetje q krkojn shpjegimin shkencor t termave dhe plotsimin e vendeve bosh. Ushtrimet ndrlikohen, duke prfunduar me hartn e koncepteve t kreut. Msuesi/ja mund t zgjidh n tabel nj tip ushtrimi q v re se nxnsit nuk e kan prvetsuar. Ushtrim i zgjidhur: Nga kryqzimi i nj individi diheterozigot me nj homozigot t fsheht pr dy tipare, lindin kta pasardhs:

88

Libr pr msuesin

Fenotipi enotipi p Aa Bb a b Aa bb a aa Bb b aa bb

Num i Numri 6 3 643 95 106 06 630

a) Jan kto dy gjene t lidhura apo t pavarura? b) Nse jan t lidhur, cila sht prqindja e rikombinimit q ndodh midis tyre? Zgjidhje a) Prcaktimi nse kto gjene jan t lira apo t lidhura bhet, duke iu referuar numrit t pasardhsve q kan lindur. Nse gjenet do t ishin t lira pasardhsit duhet t ishin formuar me numr t barabart pr t gjitha klasat fenotipike. Lindja e pasardhsve me numr t ndryshm tregon se jan formuar dy klasa me tipare prindrore dhe dy klasa me tipare rikombinante, prandaj arrijm n prfundimin se gjenet jan t lidhura dhe ndrmjet tyre ka ndodhur kryqkmbimi. b) Pr t prcaktuar prqindjen e rikombinimit q na jep dhe largsin ndrmjet gjeneve prdorim formuln: Numrin total t pasardhsve rikombinante Prqindja e rikombinimeve = Numrin e prgjithshm t pasardhsve t lindur Pasardhsit rikombinant jan prfaqsuar nga klasat fenotipike q kan nj numr m t vogl, pra, 106 dhe 95, prqindja = 0,136 x 100=13,6%. LA-B=106+95/1474=13,6%.

T Tema: Ndarja e qelizs me mejoz

Objektivat: N fund t ors msimore, nxnsi/ja duhet: r - t tregoj karakteristikat kryesore t mejoz prmes nj skeme t thjesht; - t shpjegoj proceset q ndodhin n ndarjen e par mejotike; - t skicoj dhe interpretoj kryqkmbimin dhe rndsin e tij. Metoda: ERR Fjal ky: mejoz, kromozome homologe, kryqkmbim. Mjete: CV, kompjuter portativ, tabela. V v Evokimi: koha e zhvillimit 5 minuta pr t kujtuar mitozn dhe fazat e saj. Hapat 1. Paraqitet n tabel skema e prgjithshme t mitozs pr 2n = 4. 2. Jepni t paktn tri karakteristika q dalin nga vzhgimi i skems.

89

Biologjia 10 (brtham) 3. Tregoni rndsin e mitozs pr qelizn. Realizmi i kuptimit: koha e zhvillimit 35 minuta. Paraqes n tabel skemn e prgjithshme t mejozs dhe krkoj nga nxnsit t nxjerrin Ws SDNWsQ WUL NDUDNWHULVWLND 0sVXHVLMD S\HW Q[sQsVLQHQ Ws MDSs SsUNX]LPLQ H PHMR]sV duke u mbshtetur n karakteristikat e saj. Mejoza sht procesi i ndarjes s brthams s qelizs nn n katr qeliza bija, gjenetikisht t ndryshme. Msuesi/ja shpjegon duke u mbshtetur n dy skicat e tabels se mejoza ka dy ndarje t njpasnjshme: 1GDUMD H SDUs SsUJM\VPRQ QXPULQ H NURPR]RPHYH Q Q Ndarja e dyt ruan t pandryshuar numrin e kromozomeve. Secila ndarje ka katr etapa: p1, m1, a1, t1 dhe p2, m2, a2, t2. Ndalet n seciln prej tyre, duke shpjeguar proceset q ndodhin t shoqruar me skica t bra prej tij n tabel me shkumsa me ngjyra. Prqendrohet n profazn e par, e cila prve proceseve q ndodhin n profazn e mitozs ka formimin e ifteve t kromozomeve dhe kryqkmbimin ndrmjet tyre. N m1 L NXVKWRQ YsPHQGMH NDSMHV Vs NLQHWRNRUsYH PH MHW H ERVKWLW PLWRWLN Qs PsQ\Us Ws till q t orientojn zhvendosjen e secilit prej kromozomeve t iftit homolog drejt poleve t kundrta. N a1 trajtohet prqendrimi n pole i nj numri kromozomesh sa gjysma e numrit t kromozomeve t qelizs nn. Bashk me t1 trajtohet edhe citokineza, rezultati i t cils sht ndarja e citoplazms n dy qeliza bija. Pr ndarjen e dyt mejotike msuesi/ja aktivizon nxnsit, duke shfrytzuar njohurit pr mitozs trajtuar n orn m prpara. 5HHNWLPL: koha e zhvillimit 5 minuta. Msuesi/ja u drejton nxnsve disa pyetje:  dNXSWRQL PH WHUPDW PHMR]s NURPR]RPH KRPRORJH GKH NU\TNsPELP" 2. Interpretoni skemn e p1, m1, a1, t1. 3. Krahasoni p1 me p2. Detyr shtpie. 3DUDTLVQL Qs HWRUH VNHPsQ H PHMR]sV SsU QMs THOL]s PH NRPSOHW kromozomik 2n = 6.

7HPD 3URMHNW 6sPXQGMHW L NDQs UUsQMsW H W\UH Qs JMHQH

Synimi: T njoh smundjet gjenetikisht t transmetueshme dhe t ndrgjegjsohet pr diagnostikimin dhe mundsit e kurimit t tyre.

90

Libr pr msuesin Objektivat sipas nivelit t nxnsit: N fund t ors msimore, nxnsi/ja duhet: Objektiv minimal: Ws SsUVKNUXDMs QJD WUL NDUDNWHULVWLND SsU WDODVHPLQs KHPROLQs VLQGURPsQ 'RZQ VL VsPXQGMH JMHQHWLNLVKW Ws WUDQVPHWXHVKPH Objektiv mesatar: Ws VKSMHJRMs VH SsUTLQGMD Ps H ODUWs H VsPXQGMHYH NDQFHURJMHQH ND SUHMDUGKMH JMHQHWLNH Objektiv maksimal: Ws GLVNXWRMs VKNDTHW SDVRMDW GLDJQRVWLNLPLQ GKH PMHNLPLQ H NDQFHULW Ws JMLULW WDODVHPLVs VLQGURPsV 'RZQ KHPROLVs Zhvillimi i ors Temat q do t trajtohen jan: Talasemia Sindroma Down Kanceri i gjirit +HPROLD Nxnsit jan ndar n grupe dhe u sht prcaktuar tema e projektit dhe objektivat. Klasa ka formuar 10 grupe me 4 nxns dhe jan prcaktuar smundjet pr t cilat do t prgatisim projektin. N material krkohet shkaqet, pasojat dhe diagnostikimi i tyre. Mnyra e prezantimit: i 3RVWHU i )OHWsSDORVMH i (VH i Material prmbledhs n CD. Mnyra e realizimit dGR Q[sQsV UDSRUWRQ SsU SXQsQ H NU\HU dGR Q[sQsV L JUXSLW SUH]DQWRQ PDWHULDOLQ H SXQXDU do nxns bn t qart objektivat q ka arritur n realizimin e projektit. Vlersimi Msuesi/ja vlerson nxnsin n baz t: LQIRUPDFLRQLW Ws PDUUs DUULWMHV Vs REMHNWLYDYH PsQ\UsV Vs SUH]DQWLPLW mnyrs se si e interpreton informacionin e gjetur. Metods s zbatuar dhe mnyrs s prezantimit. Koha e realizimit: 1 or msimore (45 minuta) prezantimi nga 5 grupe. N fund t ors bhet vlersimi i nxnsve, duke argumentuar notn pr do grup

91

Biologjia 10 (brtham) prezantues.

Tema: Biosinteza e proteinave. Transkriptimi Objektivat N fund t ors msimore, nxnsi/ja duhet: Objektiv minimal: x Ws SsUNX]RMs WUDQVNULSWLPLQ GKH WD UHDOL]RMs DWs Qs QMs YDUJ Ws $'1Vs Objektiv mesatar: x t dalloj rolin e ADN-s dhe ARN-s gjat kalimit t informacionit nga brthama n citoplazm. Objektiv maksimal: x t skicoj kalimin e informacionit gjenetik nga ADN-ja n mARN heterogjene deri n mARN t pjekur dhe ta interpretoj at. METODA DDM Zhvillimi i prmbajtjes Rifreskim njohurish I krkohet nxnsit/es t kujtoj: Natyrn kimike t gjenit. T dalloj ADN dhe ARN nga njra-tjetra. Se gjenet ndodhen ndodhen n kromozome. T diskutoj dy vetit e kodit gjenetik. Zgjidhim nj ushtrim 1. Llogarisni numrin e lidhjeve hidrogjenore q ka n molekuln e ADN-s q prmban 40 adenin nukleotide. Informacion i ri Shkruhen n tabel termat: transkriptim, ADN, ARN polimeraz, brtham dhe u krkohet nxnsve t plotsojn tabeln. Di/dua t di/msova vetm pr 2 pikat e para (shfrytzojn njohurit e nxnsve pr ADN dhe ARN) 1. Shpjegoj termin transkriptim si kopim i informacionit q mbartin gjenet e ADN n ARN e informacionit 2. Shpjegohet roli i ARN polimerazs n kopjim. 1. N brtham ndodhet nj enzim polimeraz, e cila lidhet me pjesn e nj gjeni dhe ndan heliksin e ADN-s dhe prish lidhjen hidrogjenore ndrmjet bazave A, T, C, G, duke kopjuar ADN-n n mARN heterogjene pasi prball adenins s ADN-

92

Libr pr msuesin s vendos uracilin e ARN-s. mARN quhet heterogjene pasi prmban introne dhe HN]RQH 6KSMHJRKHQ VH oMDQs 3. Shpjegohet domosdoshmria e procesimit pr eliminimin e introneve dhe lnien e vargut vetm me ekzone. 4. Shpjegohet domosdoshmria e pajisjes s mARN-s s pjekur me kokn dhe polin A. 2. Kto shpjegime bhen duke marr nj varg ADN-je dhe duke treguar me radh oQGRGK PH Ws Vargu i ADN-s: ACCTTCGTATTAACGCTTTACG veprimi i ARN polimerazs Vargu i mARN: h UGGAAGCAUAAUUGCGAAAUGC procesimi Vargu i mARN p metil guanin UGGCAUGAA poli A i gatshm pr translatim. I gjith shpjegimi shoqrohet me paraqitjen n tabel t skems s transkriptimit. Minitest U krkohet nxnsve t plotsojn pjesn e tret t tabels: Msova.

7HPD )U\PsPDUUMD THOL]RUH

Objektivat x x x x N fund t ors msimore, nxnsi/ja duhet: Ws MDSs SsUNX]LPLQ H IU\PsPDUUMHV IHUPHQWLPLW GKH WL GDOORMs DWD t tregoj etapat dhe substancat nistore e produktet e frymmarrjes dhe fermentimit Qs UHDNVLRQHW NU\HVRUH Ws W\UH t krahasoj frymmarrjen me fermentimin.

METODA ERR Fjal ky: Frymmarrje ose frymshkmbim qelizor, glikoliz, cikli i Krebsit, faz anaerobe, faz aerobe, zinxhir elektronik, STE. Evokimi 3UH]DQWRKHW WHPD H RUsV Vs PsVLPLW 3DUDTLWHQ TDUWs REMHNWLYDW H RUsV Vs PsVLPLW 3\HWHQ Q[sQsVLW oIDUs GLQs UUHWK WHPsV Vs PsVLPLW 0EOLGKHQ PHQGLPHW H Q[sQsVYH PH WHNQLNsQ VWXKL PHQGLPHVK Pr kt prdoren pyetje dritare, si: dsVKWs PHWDEROL]PL" Cilat jan llojet e reaksioneve kimike n qeliz? Si sht ndrtuar molekula e ATP?

93

Biologjia 10 (brtham) Tregoni rndsin e ATP pr jetn. Tregoni rolin e NAD-it dhe FAD-it n qeliz. Shpjegoni me skem mekanizmin e veprimit t enzims mbi substrat.

Realizimi i kuptimit 3sUSXQR LGHWs H Q[sQsVLW PH QMRKXULWs H UHMD 3sU NsWs SsUGRU WHNQLNsQ H VKsQLPHYH RVH RUJDQL]XHVLW JUDNs dsVKWs IU\PsPDUUMD RVH IU\PsVKNsPELPL THOL]RU" Shkruani reaksionin e frymmarrjes qelizore: C6H12O6 +6 O2----->6CO2 +6H2O+38ATP+energji Veorit e frymmarrjes jan: o VKWs UHDNVLRQ HN]RHQHUJMHWLN oOLURQ HQHUJML o .U\KHW Qs PLWRNRQGUL o VKWs UHDNVLRQ VKSsUEsUMH VKSsUEsKHW JOXNR]L o sht reaksion oksidimi (ndodh n prani t O2 o Kryhet n t gjitha gjallesat aerobe.

Frymmarrja qelizore kalon n dy faza q jan: 1- Faza anaerobike (glikoliza) Veorit e saj jan: 1. Kryhet n munges t O2 DQDHUREH 2. .U\KHW Qs FLWRVRO FLWRSOD]Ps 3. 4XKHW GKH JOLNROL]s VHSVH VKSsUEsKHW JOXNR]D 4. )LOORQ PH JOXNR]sQ GKH PEDURQ PH DFLGLQ SLUXYLN 5. Prodhon 2 molekula ATP. 2. Faza aerobike Veorit e saj jan: 1. Kryhet n prani t O2 DHUREH 2. .U\KHW Qs PLWRNRQGUL 3. Fillon me acidin piruvik dhe mbaron me lirimin e 6CO2, 6H2O, 36ATP, energji. Fermentimi: a) alkoolik C6H12O6-----> alkool etilik + 2 CO2+2 ATP (qeliza bimore) b) laktik C6H12O6---> acid laktik +2 ATP 5HHNWLPL dsVKWs IU\PsPDUUMD THOL]RUH" &LODW MDQs YHoRULWs H VDM" &LODW MDQs G\ ID]DW H IU\PsPDUUMHV H oQGU\VKLP ND QGsUPMHW W\UH" dsVKWs IHUPHQWLPL" &LODW MDQs OORMHW H IHUPHQWLPLW GKH QGU\VKLPHW QGsUPMHW W\UH"

94

Libr pr msuesin

7HPD7UDVKsJLPLD H QMs WLSDUL

Objektivat pedagogjik x N fund t ors msimore, nxnsi/ja duhet: Objektiv minimal: x Ws VKNUXDMs NU\Ts]LPHW Ws OLJMLW Ws SDUs GKH Ws G\Ws Ws 0HQGHOLW Objektiv mesatar: x Ws DQDOL]RMs SHVs HWDSDW Ts QGLTHQ Qs ]JMLGKMHQ H QMs XVKWULPL Qs JMHQHWLNs Objektiv maksimal: x Ws ]EDWRMs UUMHGKRMDW H / , GKH / ,, Ws WUDVKsJLPLVs GKH WL ]EDWRMs DWR Qs ]JMLGKMHQ H situatave t ndryshme problemore. Metoda: shpjegim Fjalt ky: tipar, gjen, tipare alternative, gjene alele, gjenotip, fenotip, gjen zotrues, gjen i fsheht, linj e pastr, hibrid. Motivimi A keni dgjuar apo lexuar pr ligjet e trashgimis? Kush i zbuloi dhe kur? Evokimi Prezantohet tema e ors s msimit. Paraqiten qart objektivat. Pyeten nxnsit far din rreth tems s msimit dhe far duan q t msojn. Vilen mendimet e nxnsve me teknikn stuhi mendimesh. Pr kt prdoren pyetje dritare, si: dGLQL SsU OLJMHW H WUDVKsJLPLVs" Marrim n shqyrtim tejimin e tiparit, aftsin pr ta rrotulluar ose jo gjuhn. Realizimi i kuptimit Prpunoj idet e nxnsit me njohurit e reja. 3sU NsWs SsUGRU WHNQLNHQ H VKsQLPHYH RVH RUJDQL]XHVLW JUDNs Ushtrim Dy prindr jan homozigot, njri zotrues q e tubos gjuhn dhe tjetri i fsheht nuk e ka kt aftsi. Si do t jen fmijt e ktij ifti n lidhje me kt tipar. Si do t jet

95

Biologjia 10 (brtham) raporti gjenotipik dhe fenotipik n F2? N zgjidhjen e ushtrimit do t ndjekim 5 etapa: 1) Prcaktohet tipari, alternativat e tiparit, gjeni, simbolet e aleleve prgjegjs pr kt tipar dhe dukurin tipari (tubosja ose jo e gjuhs): tubosja, zotrues (gjeni A), mostubosja, i fsheht (gjeni) 2) Shkruhet kryqzimi fenotipik dhe pastaj gjenotipik 3 H WXERV JMXKsQ [ QXN H WXERV! " 3 $$ [ DD !" 3) Prcaktohen gametat prindrore dhe frekuencat prkatse t tyre. 3 $$  $ [ DD  D 4) Prcaktohen gjenotipat dhe frekuencat prkatse nga kombinimet e gametave n rrjetn Pennet

a A

A Aa 100%

 3sUFDNWRKHQ Qs OOLP UDSRUWH JMHQRWLSLNH L SDVDUGKsVYH GKH SDVWDM DL IHQRWLSLN 3 AA [ aa ----> 100% Aa (L I)

R.GJ: 100% heterozigot L jo p Hibrid R.F: 100% tipar zotrues Formulimi i LI: LI quhet ligji i njtrajtshmris ose i mbizotrimit t tipareve n F1. Interpretimi: Nse kryqzohen dy prindr homozigot me tipare t ndryshme, ather pasardhsit do t lindin t gjith heterozigot me fenotip zotrues. Rrjedhoj e LI: Nse n nj kryqzim t dy prindrve me tipare t ndryshme pasardhsit merren t gjith me t njjtin tipar, ather: - Tipari q kan pasardhsit sht tipar zotrues. - Prindrit jan linj e pastr njri me tipar zotrues, tjetri, i fsheht. N F2 ) $D [ $D !" Aa----- 50% A + 50% a

a 96

Libr pr msuesin

A a
R.Gj: AA Aa aa

AA Aa

Aa aa

R.F: 3 zotrues, 1 i fsheht 3:1 Formulimi i LII: LII quhet ligji i zbrthimit t tipareve me raportin 3:1. Interpretim i LII: Nse kryqzohen dy prindr, t dy heterozigot, ather raporti q merret te pasardhsit sht 3:1. Rrjedhoj e LII: Nse n nj kryqzim merret raporti 3:1, ather jan 3 zotrues dhe 1 i fsheht dhe prindrit jan t dy heterozigot me fenotip zotrues. 5HHNWLPL: Shkruani kryqzimin q shpreh LI dhe LII dhe bni formulimin, interpretimin dhe rrjedhojn e ligjit. Prmendni 5 etapat q duhen zbatuar n zgjidhjen e nj ushtrimi n gjenetik. Detyr shtpie. Ushtrimi 6 f. 78.

Si t hartojm projekte kurrikulare, module msimore dhe ese

N kurrikuln e re t gjimnazit, veprimtarit kurrikulare t prpunimit t njohurive ]sQs QMs SMHVs Ws RUsYH Qs SODQLNLPLQ OsQGRU 1s WR GR Ws YHoRMPs SURMHNWHW NXULNXODUH modulet msimore, eset, punt krkimore studimore dhe pasdite tematike. T gjitha kto veprimtari synojn zbatimin e informacioneve t marra n programet shkollore dhe prtej tyre. Thelbi i ktyre veprimtarive sht origjinaliteti n zbatimin e informacionit, t kuptuarit m t thell t njohurive lndore t msuara m par nprmjet: 1. grshetimit t njohurive t lndve t ndryshme. 2. grshetimit t njohurive midis kapitujve t nj lnde ose ndr vite. A. sht projekti kurrikular? Projekti sVKWs QMs SsUSMHNMH SsU Ws SsUPEXVKXU REMHNWLYDW VSHFLNs QsSsUPMHW QMs SDNHWs unike detyrash t ndrlidhura dhe prdorimit efektiv t burimeve. Karakteristikat e projektit - Projekti ka nj objektiv q sht i prcaktuar mir dhe sht rezultat ose produkt i parashikuar. - Projekti kryhet sipas nj radhe punsh t varura nga njra-tjetra q nuk prsriten

97

Biologjia 10 (brtham) dhe q duhen t kryhen sipas nj renditjeje t caktuar paraprakisht. - Projekti prdor burime t ndryshme pr t kryer punt.  3URMHNWL ND QMs NXDGsU VSHFLN NRKRU  3URMHNWL PXQG Ws MHWs OsQGRU RVH QGsUOsQGRU WL SsUNDVs QMs IXVKs Ws Q[sQL RVH Ws shtrihet n m shum se nj fush. Fazat npr t cilat kalon projekti: 1. Faza e konceptimit t projektit (vlersimi dhe zhvillimi i ideve). 2. Faza e studimit t projektit (studimi i ideve).  )D]D H SODQLNLPLW Ws SURMHNWLW LGHWs H ]JMHGKXUD SURMHNWRKHQ Qs GHWDMH Ts Ws PXQG t zbatohen). 4. Faza e zbatimit (grupet e puns menaxhojn projektin). Llojet e projekteve kurrikulare Projektet kurikulare jan t paktn tri llojesh: I. Projekt kurikular i planit t shkolls. Nxnsi gjat tri viteve t gjimnazit duhet t marr pjes n projekte t tilla n t paktn 36 or msimore. II. Dy llojet e tjera t projekteve i takojn planit msimor t msuesit/es, t cilat llogariten n totalin e orve t programit lndor, d.m.th., msuesi mund t zgjedh projektin kurrikular si metod pr t shtjelluar njohurit e reja (70%) ose pr prpunimin e njohurive (30%). Przgjedhja e projekteve Kur msuesi/ja ose disa msues bashk shqyrtojn idet pr projektet e mundshme do t duhet t analizojn projektin nga disa pikvshtrime, t cilat jepen n tabeln e mposhtme.

Przgjedhja e projekteve
Aspektet l. Vshtirsia 2. Njohurit shkollore Pyetjet A sht i realizueshm pr nxnsit? A prdoren njohuri nga lnda e ktij viti shkollor? PO/JO

A prdoren njohuri nga lnd q zhvillohen n vitet e mparshme shkollore? A prdoren njohuri matematike? A prdoren njohur t TIK-ut?

98

Libr pr msuesin 3. Burime t tjera informacioni A parashikon projekti prdorimin e informacionit nga libra t tjer?

A parashikon projekti prdorimin e informacionit nga media e shkruar? A parashikon projekti prdorimin e informacionit nga media vizive? A parashikon projekti krkimin elektronik t informacionit? A parashikon projekti takime me persona burimore ?

A parashikon projekti vzhgime nga nxnsit t situatave reale?

A parashikon projekte pyetsore?

4. Tema e projektit

A ka t bj projekti me situata nga jeta reale? A parashikon projekti ndrgjegjsimin e nxnsve, t komunitetit, t publikut mbi nj shtje? A zgjidh nj problem q ndeshet n jetn e prgjithshme? A merr koh t konsiderueshme puna n terren? A parashikon projekti eksperimente? A zhvillon t menduarit logjik t nxnsit? A zhvillon t menduarit kritik t nxnsit? A zhvillon aftsit komunikuese t nxnsit? A zhvillon aftsit organizuese dhe menaxhuese t nxnsit? A zhvillon aftsit e nxnsve pr punn n grup? A nxit aftsit krijuese t nxnsit? A strvit nxnsit t mbajn qndrime etiko-sociale? i i b j di ik i l

5. Aftsit

99

Biologjia 10 (brtham) Hartimi i nj projekti kurrikular nga nxnsit Titulli i projektit (tema e nj projekti kurrikular przgjidhet nprmjet bashkpunimit t msuesve me nxnsit, madje prfshihen edhe prindrit, duke krijuar ku nj bashkpunim pr realizimin e projektit)  1GDUMD H GHW\UDYH Qs PHV Ws Q[sQsVYH Ws QMs JUXSL  3sUFDNWLPL L REMHNWLYDYH  3ODQL L SURMHNWLW  %X[KHWL 5DSRUWL SsUIXQGLPWDU -Prezantimi. Detyra e msuesit sht: D 7s SODQLNRMs GKH Ws UHDOL]RMs RUsW PsVLPRUH Ws SURMHNWLW E 7s OHKWsVRMs Q[sQsVLW Qs PHQD[KLPLQ H SURMHNWLW F 7s Ys]KJRMs PLUs NU\HUMHQ QJD Q[sQsVLW Ws YHSULPWDULYH Ws SODQLNXDUD d. T vlersoj nxnsit. Menaxhimi i informacionit Teksti i nxnsit sht nj burim informimi, por nuk sht i vetmi. Msuesi/ja duhet t kmbngul q nxnsit t prdorin burime t ndryshme informacioni. Krkimi n internet, n kabinetin e TIK-ut, puna n bibliotekn e shkolls dhe n at t qytetit. Edhe n bibliotekat familjare, n medien e shkruar dhe n at vizive - ky sht rekomandim kmbnguls i msuesit. Prtej informacioneve t shkruara, duhet t jen thuajse t prhershme informacionet e gjalla, d.m.th., ato q merren prmes bisedave PH VSHFLDOLVWs ]\UWDUH G\VKLPWDUs QJMDUMHVK 1[sQsVLW PXQG Ws VKNRMQs WL WDNRMQs DWD n vendin e tyre t puns, por kta edhe mund t ftohen n klas. Gjithashtu, vizita n muze, ekspozita, institucione qeveritare ose private, n kompani biznesi, vende me interes historik ose fardo interesi tjetr, duhen rekomanduar si mundsi e madhe e informacioneve plotsuese. Vlersimi i nxnsve nga msuesi Vlersimi i puns s nxnsve n nj projekt kryhet nga disa pikvshtrime. Kto jan: Plani i projektit Sa qart e kan prshkruar nxnsit objektivin (objektivat) e projektit? A kan hartuar nj plan t mir? (A jan shprndar punt n mes nxnsve q secili t ket pr t br pun individuale? A jan parashikuar takime n grup?) Zbatimi i planit Sa i respektojn afatet? A sht prmirsuar plani gjat zbatimit? Menaxhimi i informacionit Sa shterues sht krkimi n tekstet shkollore? Sa t larmishme jan burimet e informacionit? A kan mbajtur shnime nga informacionet? A mbahet qndrim kritik

100

Libr pr msuesin ndaj informacioneve? Etika e puns n grup A punojn t gjith nxnsit? A mbizotron nj pakic n kryerjen e punve? Po n diskutime? A arrijn n kompromise? A sillen me kujdes ndaj njri-tjetrit? A sjellin argumente gjat diskutimeve? A jan bindse? Raporti prfundimtar A ka ide origjinale? (Nuk ka rndsi nse msuesi/ja sht dakord me prfundimet. E rndsishme sht q t jen t argumentuara.) A sht strukturuar qart raporti? Si sht vlersimi? Prezantimi A sht i qart? A sht trheqs? A prfshihet n prezantim disa nxns? T tjera q ndikojn n prezantimin e msuesit me not: A mos ka raporti pjes t kopjuara? Kopjimi e ul notn menjher. A sht e sakt gjuha e shkruar? A sht shkruar me stil trheqs? Ka dy mnyra t vlersimit me not t nxnsve pr nj projekt 1. T gjith pjestart e nj grupi vlersohen me t njjtn not. N grup mund t ket edhe nxns mospjesmarrs. Ideja sht q i takon vet grupit t mirorganizoj punt dhe t nxis secilin t kontribuoj. Nse nuk e arrin plotsisht kt, sht e met e grupit n trsi. 2. Secili nxns ka notn e vet, e cila del prmes ponderimit t nots si grup dhe nots si individ. P.sh., nota si grup peshon 80%, kurse si individ 20%. Nota si individ bazohet n vzhgimet e msuesit (sidomos gjat orve msimore dhe portofolit personal t nxnsit). Msuesi gjykon vet ciln mnyr t prdor, por nuk duhet kurrsesi t ul peshn e vlersimit n grup. Nj nga synimet e prhershme t projekteve kurrikulare sht t edukoj qndrimet e mira gjat bashkpunimit n grup. M posht sht nj udhzues pr vlersimin n projektet. Ndarja sht n katr nivele, t cilave u prkasin:

Niveli pakalues Niveli baz Niveli mesatar Niveli i lart l l

Nota 4 Nota 5 dhe 6 Nota 7 dhe 8 Nota 9 dhe 10

101

Biologjia 10 (brtham) Nivelet Pakalues Nuk paraqitet raporti dhe nuk dorzohet produkti (kur ka t till) ose raporti ka gabime t shumta pr sa u prket njohurive. Mungojn argumentet. Nuk ka bashkpunim n grup. Nuk jan respektuar afatet. Baz Pak burime informacioni. Kopjime nga informacionet. Pak argumente. Nxnsit prpiqen t bashkpunojn. Prgjithsisht, jan respektuar afatet. Raporti me gabime gjuhsore dhe i pastrukturuar. Prezantim i prcipt. I lart Disa burime informacioni. Prpunim i mir i informacioneve. Argumente t mira. T prpikt n afate. Nxnsit bashkpunojn. Parashtrimi me shkrim me pak gabime gjuhsore dhe i strukturuar mir. Larmi burimesh t informacionit. Gjykime kritike ndaj informacioneve. Ide origjinale. T gjith nxnsit punojn n mnyr t pavarur dhe n grup. Parashtrimi me shkrim, korrekt dhe i strukturuar mir. Paraqitja n planin ditor dhe mnyra e paraqitjes n regjistr Projektet kurrikulare prfshihen n planin msimor vjetor t secilit msues po ashtu si kapitujt lndor. Msuesi hedh n planin e tij ditor prmbajtjen e orve msimore q u prkasin projekteve kurrikulare. Po ashtu vepron dhe me ort e tjera msimore. T gjitha ort q i takojn nj projekti, duhet t vijn njri pas tjetrit, tem pas teme. Kto duhet Ws MHQs Ps YHWH Qs HWRUHQ H planit ditor. Ort brenda n klas shnohen n regjistr nga secili msues krahas orve t tjera t lnds. B. sht moduli msimor? sht nj model i realizimit t msimit nga msuesi n bashkpunim me nxnsit pr QMs QXPsU Ws NX]XDU WHPDVK RVH SsU SsUVsULWMHQ H WKHOOXDU Ws QMRKXULYH Ws PDUUD 0RGXOL shtrihet n pak or (1-2), nuk sht i mbingarkuar me njohuri t reja. Ai prqendrohet n objektiva aplikative e zbatime t thjeshta profesionale, si p.sh.: prcaktimi i grupit t gjakut etj. Modulet realizohen brenda lnds ose brenda fushs, p.sh.: Si ka QGU\VKXDU WHRULD DWRPLNH PXQG Ws LVKWH QMs WHPs PRGXOL EUHQGD IXVKsV NLPL]LNs ose: T ushqehemi shndetshm brenda fushs kimi-biologji. Struktura e modulit msimor prgatitet nga msuesi dhe realizohet n bashkpunim me nxnsit n nj or msimore nprmjet teknikave t ndryshme q synojn realizimin e nj numri t NX]XDU REMHNWLYDVK 1[sQsVLW UHIHURMQs NU\HMQs HNVSHULPHQWH DQDOL]RMQs Qs PsQ\Us krahasuese dhe nxjerrin prfundime.

sht eseja?

102

Libr pr msuesin N prgjithsi, eseja shrben pr t marr nj opinion t plot dhe sa me konciz rreth nj shtjeje t caktuar. Jan disa tipa esesh, por mund t prmendim esen shpjeguese, esen krahasuese etj. Zhvillohet n nj or msimore, n mnyr individuale. Pavarsisht nga tipi i eses struktura e saj sht pothuajse e njjt. Kshtu, organizimi i eses bhet n kto elemente: Hyrja, n t ciln prfshihet ideja e prgjithshme dhe t gjitha tezat, t cilat do t paraqiten n esen e dhen. Trupi i eses, q ndrtohet nga paragraft (zakonisht 3 paragraf). Secili paragraf duhet t jap nj ekspoze t qart pr nj nga idet e paraqitura n hyrje. Prfundimi, q paraqet nj prmbledhje t shkurtr t pikave kryesore t shqyrtuara n trupin e eses. E rndsishme sht q n ese t prcillet mendimi i autorit t eses n lidhje me shtjen pr t ciln sht shkruar eseja. Kujdes! Eseja ka nj numr t caktuar fjalsh dhe nuk duhet ta kaloj nj faqe.

103

Biologjia 10 (brtham)

MODUL MSIMOR
Vendi: Gjimnazi --------------------------------------1. Tema:........................................................ 2. Synimi i modulit: a. Aftsimi i nxnsve n pun krkimore studimore. b. Nxitja e mendimit krijues dhe shprehive praktike. c. Prfshirja n veprimtari praktike. 3. Prshkrimi i modulit Moduli bazohet dhe ka pr qllim shfaqjen e njohurive, aftsive dhe shprehive t fituara. Moduli realizohet n tri faza: i. Prezantimi me temn. ii. Punimi i moduleve n klasat prkatse. iii. Przgjedhja e punve m t mira pr veprimtari ndrkurrikulare.

 3sUWXHVLW a. Nxnsit e klass s.................. b. Videoteka dhe arkivi i moduleve t biologjis 5. Objektivat e modulit: a.______________ b.__________________ 6. Mnyra e organizimit: a. Prezantimi i tems dhe i gams s przgjedhjeve. b. Krijim i grupeve. c. Prcaktimi i mjedisit t puns dhe ruajtja e bazs materiale. d. Prcaktimi i mjeteve dhe mjedisi ku do t zhvillohet n prputhje me prezantimet. e. Marrja e masave pr t stimuluar punimet m t mira. Mjetet q duhen: a. Kompjuter portativ. b. Videoprojektor.

7.

104

Libr pr msuesin c. Kompjuter. d. USB, Flash-drive. 8. Literatura dhe burimi a. Libra shkencor b. Interneti. c. Revista shkencore. Procedura e vlersimit Kriteret Kohore. Prmbajtja. Prezantimi. Saktsia dhe cilsia e materialeve. Aftsia treguese, shpjeguese, komentuese e analizuese. Aktivizimi n punn e grupit. Aktivizimi n punn individuale.

9. a) b) c) d) e) f) g) h)

10. Kalendari i veprimit: a. dhnia e tems, p.sh.: shtator 201... b. krijimi i grupeve: x shtator 201... c. zhvillimi i modulit: x tetor 201... d. prezantimet e puns: x prill 201... e. punimet m t mira: x prill 201...

105