Architektura analogowa i digitalna

W tytule sesji, ktrej to wystpienie jest czci, znajdujemy sformuowanie: Wobec dziedzictwa XIX wiecznej architektury. Ja chciabym sprbowa skonfrontowa wspczesne sposoby mylenia o architekturze z tym, jak wygldao to w wieku XIX. W tym celu chciabym zaproponowa Pastwu pewn analogi, ktra nie roci sobie pretensji do bycia prawdziw. Jest to raczej pewna gra intelektualna, ktra by moe pozwoli na zwikszanie naszej samowiadomoci w obrbie rozumienia architektury. Analogia zaproponowana w tytule odnosi si do podobiestwa midzy architektur i muzyk, czy raczej zapisem dwiku. Chciabym wskaza zwizek rozwoju architektury od XIX wieku do dzi z przemianami, ktre nastpiy w tym czasie w zakresie zapisu dwikowego. Nastpnie za sprbowa zobaczy, jakie to ma konsekwencje w naszym obcowaniu z architektur. Rozumiem, e taka prosta analogia nie jest moliwa, ze wzgldu na rne dziaanie dwiku i architektury. Muzyka ma w duej mierze charakter abstrakcyjny, architektura za bardzo konkretny, zanurzony w realnoci, wpywajcy bezporednio na nasz przestrze yciow. dotycz zreszt wielu aspektw naszego ycia. Przejdmy zatem do konkretw i przedstawmy krtko zmiany jakie nastpoway w zapisie dwikowym. Pierwszym pomysem bya mechaniczna metoda zapisu dwiku. W roku 1878 Tomasz Edison skonstruowa przyrzd, w ktrym iga poruszana przez drgajc pod wpywem fal dwikowych membran obia spiralny rowek na wprawionym w ruch walcu woskowym. By to fonograf, ktry oprcz zapisu, by te w stanie dwik odtwarza. Dziesi lat pniej powstaa pyta gramofonowa. Pierwsze gramofony napdzane byy mechanicznie za pomoc spryny. Nastpnie wprowadzono adapter, sucy do zamiany drga mechanicznych na impulsy elektryczne, co dao moliwo w przyszoci odtwarzania zapisanego dwiku przez wzmacniacz i goniki, wprowadzono take silnik elektryczny. Gwn jednak wad tego zapisu i odtwarzania byo niszczenie nonika podczas wielokrotnego odtwarzania. Antidotum na to okazaa si technologia laserowa i zapis cyfrowy, ktre dzi s w powszechnym uyciu. Dzi zamiast mechanicznie odtwarzanej pyty mamy odtwarzacze MP3. To s oczywicie wielkie Tym niemniej na przestrzeni czasu od XIX wieku moemy przeledzi podobne przemiany, ktre

pozytywy, ktre przynosi rozwj technologiczny moemy cieszy si znakomit jakoci dwiku przy minimalnych rozmiarach odtwarzacza. Zobaczmy jednak, jakie s inne konsekwencje tego rozwoju. Daje on niesamowite moliwoci w czasie tworzenia materiau dwikowego. Przy zapisie mechanicznym nie dawao si suchacza oszuka. Trzeba byo dobrze gra lub piewa. Dzisiejsze moliwoci pozwalaj na takie poprawki materiau wyjciowego, ktre kolosalnie go zmieniaj. Std tyle we wspczesnym wiecie show-biznesu piosenkarzy, ktrzy piewaj z playbacku, poniewa de facto nie potrafi piewa. Mamy wiele przykadw koncertw na ywo z faszujcymi piosenkarzami. Tak wic zapis cyfrowy daje moliwoci wikszej manipulacji i przenosi czsto ciar odpowiedzialnoci z twrcy na technologi. Chciabym wskaza, e podobne przemiany nastpuj take w obrbie architektury, zwaszcza w obrbie jej tworzenia. Zaproponowana analogia jest o tyle uprawniona, e uywana jest ju w obrbie uczelni architektonicznych, jako okrelenie metod nauczania. Mwi si dzi o metodach analogowych czyli odrcznym rysunku, ksztatowaniu form przestrzennych za pomoc wasnych rk. Natomiast metody cyfrowe to wszystkie zwizane z uyciem mediw cyfrowych, przede wszystkim programw komputerowych, fotografii cyfrowej itp. Takie okrelenia stosuje na przykad California Polytechnic State University. Sprbujmy wic zastanowi si na czym zasadza si rnica midzy architektur analogow i cyfrow (digitaln) i zobaczmy, gdzie mona sytuowa pocztki tego rozrnienia. Zgodnie z definicj sownikow: Analogowy (ang. analog) to - zmieniajcy si w sposb cigy, mogcy przyjmowa cigy. za Cyfrowy (ang. digital) to - wyraony za pomoc cyfr (najczciej tylko ze zbioru zawierajcego wartoci binarne: 0 i 1), przyjmujcy skoczon liczb wartoci lub stanw. Oczywicie definicje te nie dotycz architektury. Chcc je zinterpretowa w tym kontekcie, architektur analogow mona nazwa ten rodzaj budowli, ktry w procesie tworzenia posuguje si metodami zwizanymi z fizyczn ingerencj w wiecie realnym np. rysunek, fotografia (nie cyfrowa), model, itp. Architektura w przedziale zmiennoci nieskoczenie wiele wartoci, reprezentowany za pomoc wielkoci fizycznych zmieniajcych si w sposb

digitalna za, to ta, ktra powstaje przy pomocy metod cyfrowych w wirtualnym a nie rzeczywistym wiecie i dopiero potem realizowana jest w ludzkiej przestrzeni. To rozrnienie nie do koca jednak jest suszne, bowiem dzi waciwie kady budynek powstaje najpierw w pamici komputera, dlatego naleaoby je jako doprecyzowa. Budynkiem analogowym nazywam takie, ktre w swej wizualnoci odwouj si do tradycyjnie rozumianej architektury i pojcia czowieka jako czci wiata naturalnego. Digitalnym za, taki, ktry podkrela swoim wygldem wiat wirtualny i odwouje si do koncepcji czowieka jako neurobiologicznej maszyny. W tym drugim przypadku wane jest take posugiwanie si metodami komputerowymi w samym istnieniu i dziaaniu budowli oraz wizualnym jej ujawnianiu. To rozrnienie odwouje si do silnego obecnie sporu midzy technofobami i technofilami1. Pocztkw tego rozrnienia doszukiwabym si w wieku XIX, kiedy doszo do podziau na architektur tzw. wysok i inyniersk. Tendencja pierwsza, dominujca wwczas, a zwizana z akademiami architektury, posugiwaa si tradycyjnym warsztatem architektonicznym, materiaami takimi jak kamie, cega, drewno, odnosia si z wielkim szacunkiem do przeszoci. Tendencja druga, ktr dzi najczciej okrela si mianem architektury inynierskiej, nastawiona bya na nowe technologie budowlane, zastosowanie maszyn, uywaa nowoczesnych materiaw: stali, eliwa, szka, rezygnowaa z historycznych odniesie. Tendencja akademicka zostaa w XX wieku odrzucona jako wsteczna i nie odpowiadajca nowym czasom. Modernizm powoywa si za na odkrycia inynieryjne i nowe technologie. Bohaterami nowoczesnoci stali si twrcy dworcw, fabryk, pawilonw wystawowych, wrd nich szczeglne miejsce zajmowa John Paxton i jego Crystal Palace, jeden z pierwszych budynkw zrealizowanych metod prefabrykacji. Tak wic wydawao si, e dylemat stworzony w wieku XIX zosta rozstrzygnity na korzy nowoczesnoci. Byo to jednak pozorne zwycistwo. Szybko bowiem okazao si, e modernistyczne rozwizania, szczeglnie w obrbie urbanistyki, przynosz co najmniej wtpliwe korzyci. Zauwaono powane problemy zwizane szczeglnie z estetyk maszynow i redukcjonistycznym podejciem do architektury. Reakcj na to byo powrcenie do metod i konwencji obowizujcych przez cae wieki od staroytnoci.
1

Postmodernistyczny

przeom

otworzy

ponownie

moliwoci

Elizabeth Diller, Nie teraz [w:] Co to jest architektura. Antologia tekstw, red. A. Budak, Bunkier Sztuki, Krakw, 2002, s. 275

nawizywania do historycznych wzorw i stylw, a take powrotu do tradycyjnych metod i materiaw. Okazao si, e w gruncie rzeczy spr rozpoczty w XIX wieku nadal jest nierozstrzygnity. Dzi znowu moemy zapyta: co jest bardziej spucizn XIX wieku tradycja czy nowoczesno (analogowo czy cyfrowo)? Wydaje si, e dobrej odpowiedzi nie ma, co wicej, ci, ktrzy opowiadaj si za pierwszym bd drugim rozwizaniem traktuj si czsto jak wrogw. Dochodzi do coraz wikszej polaryzacji stanowisk, coraz bardziej radykalnego rozdwiku midzy obrocami tradycji i propagatorami nowoczesnoci. Jak by nie byo jestemy nadal spadkobiercami XIX-wiecznego dylematu stylu2. Przyjrzyjmy si wic pokrtce tym dwu obozom i sprbujmy wskaza gwne cechy architektury analogowej i digitalnej, ich odmiennoci i konsekwencje z tego wynikajce. Pierwsz tendencj reprezentuj gwnie przedstawiciele kierunku okrelonego mianem Nowego Klasycyzmu. S to architekci, ktrzy uwaaj, e nowoczesna architektura bya bdem i narobia tyle szkd, e jedyn moliwoci aby je naprawi jest powrt do tradycji. Twierdz oni, e tradycja architektoniczna wytworzya ponadczasowe kanony, ktre obowizuj niezalenie od upywajcego czasu3. Podstaw tego mylenia s take staroytne porzdki i przywizanie do architektury jako rzemiosa, a nie przemysu. Do najbardziej znanych architektw nale Quinlan Terry, Julian Bicknell, Demetri Porphyrios i Robert Adam w Wielkiej Brytanii oraz Leon Krier, Allan Greenberg, John Blatteau, czy spki Duany & PlaterZyberk i Fairfax & Sammons w Stanach Zjednoczonych. Architekci ci twierdz, e najwiksze spustoszenia poczyni modernizm w obrbie miast. Nowoczesne technologie budowlane (elbet, metal, szko), a przede wszystkim traktowanie przestrzeni miejskiej, jako przeznaczonej dla maszyn (samochodw), a nie dla ludzi, spowodowao niepowetowane straty w jej organizmie. Dlatego sympatycy Nowego Klasycyzmu zaoyli organizacj New Urbanizm, w ktrej propaguj idee odnowy miast odrzucajc koncepcje nowoczesne. Tezy ruchu zawarte s w wydawnictwie, ktre zaczyna preambua, czytamy w niej m.in.:

J.M. Crook, The Dilemma of Style: Architectural Ideas from the Picturesque to the Postmodern, Londyn, 1988 3 J.F. Gabriel, Classical Architecture for the Twenty-First Century. An Introduction to Design, Nowy Jork 2004, s. 12-35

Optujemy za odnowieniem istniejcych centrw miejskich i miast, przeksztaceniem bezadnych przedmie w prawdziw wsplnot ssiedzk i zrnicowane okrgi, oraz za ochron naszej budowlanej spucizny Opowiadamy si za przeksztaceniem polityki spoecznej i praktyki developerskiej tak, by wspomaga nastpujce zasady: okolica powinna by zrnicowana zarwno funkcjonalnie, jak i populacyjnie; wsplnoty powinny by budowane biorc pod uwag nie tylko samochody, ale take przechodniw i transport lokalny; miasta i miasteczka powinny by ksztatowane przez fizycznie okrelone i dostpne dla wszystkich publiczne przestrzenie i instytucje wsplnotowe; miejskie place powinny by otoczone architektonicznymi i krajobrazowymi realizacjami, celebrujcymi lokaln histori, klimat, rodowisko i praktyk budowlan 4.

Charter of the New Urbanizm, red. M. Leccese I K. McCormick, Congress For The New Urbanizm, McGraw-Hill, 1999, s. 2-3.

Ilustracja 1. Q. Terry, Willa Joska, Regents Park, Londyn, 1990

Podstaw architektury Nowych Klasycystw jest studiowanie zabytkw przeszoci, doskonale opanowany detal architektoniczny, znakomita znajomo proporcji, rzetelny rysunek oraz znajomo tradycyjnych materiaw. Szczegln estym darz oni twrczo Palladia i czsto wykorzystuj stosowane przez niego motywy, a nawet inspiruj si w sposb bezporedni jego budowlami, jak uczyni to Julian Bicknell w swojej Henbury Rotonda w Cheshire. Uznaj oni mdro przeszych pokole, a za gwne cele architektury uznaj nadal te, ktre dwa tysice lat temu wskaza Witruwiusz. Uznanie zwaszcza elementu estetycznego jako jednego z podstawowych wyznacznikw dobrej architektury rni ich wyranie od twrcw architektury cyfrowej. A moe rni ich jedynie sposb rozumienia pikna, ktre wspczesny wiat pojmuje w zupenie inny sposb.

Ilustracja. J. Bicknell & Associate, Henbury Rotunda, 1983

Chciabym teraz przedstawi kilka przykadw architektury digitalnej. Do tej kategorii mona bez wtpienia zaliczy twrczo Zahy Hadid. Ju sama jej kariera ma wirtualny charakter, bowiem znana bya powszechnie nie wybudowawszy adnego znanego budynku. Jej kariera rozpocza si od wykonanych cyfrowymi metodami znakomicie plastycznie opracowanych projektw, ktrymi wygraa kilka konkursw architektonicznych. Jednym z najbardziej znanych projektw by Peak Club w Hongkongu, ktry jak wikszo wczesnych projektw Hadid nie zosta zrealizowany. W projektach tych wida wiele cech charakterystycznych dla cyfrowej architektury: subiektywizm, ekspresjonizm, kreowanie wasnych wiatw, odejcie od rzeczywistoci, na rzecz jej stylizacji, czy estetyzacji. Wan cech jest te zniesienie opozycji midzy konstrukcj a ornamentem, ktra w tradycyjnej architekturze ma podstawowe znaczenie. Projektowanie za pomoc cyfrowych narzdzi tworzy zupenie now przestrze, jest to przestrze

wirtualnego rodowiska oddzielnego od realnego. Mog si w niej pojawi najbardziej nawet fantastyczne, niemal niemoliwe do pomylenia w przestrzeni rzeczywistej, formy. Jest to wic zupenie inna ni dotychczasowa metoda projektowania, ktra wymaga nowej skadni, gramatyki i nowego rozumienia. Takim wanie nowym problemem pojawiajcym si w architekturze cyfrowej jest odejcie od dychotomii konstrukcja - dekoracja. W tego rodzaju projektowaniu konflikt, na ktrym zasadzaa si architektura od wielu wiekw znika. Mona bowiem formy architektoniczne swobodnie rozciga, kurczy, wydua i skraca. W realnym wiecie ma to ogromne konsekwencje, konieczne jest dostosowanie dekoracji do konstrukcji lub odwrotnie. W wiecie cyfrowym ta konieczno zostaje wyeliminowana. Oczywicie ma to konsekwencje w jzyku jakim posuguj si architekci, formy tej architektury s najczciej abstrakcyjne. Jzyk architektury digitalnej idzie w stron zoonoci morfologicznej, natomiast konstrukcja i metody budowlane podporzdkowane s estetycznej i plastycznej wraliwoci projektantw. Innym bardzo wanym zagadnieniem jest dynamizm i zmienno, ktre take charakteryzuj tego rodzaju architektur. Do tego dojdzie ju w najbliszej przyszoci interaktywno, niejako uczestnictwo publicznoci w wygldzie budynku5. Budynek analogowy nie zmieni wygldu, zawsze jest taki sam, budynek digitalny moe by rny w zalenoci od naszych potrzeb. Czsto zreszt wprzga si cyfrowe technologie do stworzenia wizualnego charakteru budowli. Chciabym tu przytoczy przykady pokazujce jak w rny sposb mona to zrealizowa. Pierwszym z nich jest Biaoruska Biblioteka Narodowa w Misku zrealizowana w 2006 roku przez Wiktora Kramarenko i Michaia Winogradowa. Jest to ogromna budowla w ksztacie diamentu, ktry jest symbolicznym odniesieniem do wartoci wiedzy zawartej w ksikach. Szklany diament posiada ukryte pod zewntrzn powierzchni rda wiata, ktre w nocy zmieniaj go w niezwyky rnokolorowy obiekt. System skada si z 4646 diod, 1349 sterownikw, 54 rozdzielaczy, konwertera USB/RS485-1 oraz komputera. Protoku RS485 zosta wybrany dla maksymalnej stabilnoci systemu6. Dziki tej cyfrowej technologii mamy budowl, ktra przynajmniej po zmierzchu moe zmienia swj wizualny charakter a widzowie mog obserwowa wietlny spektakl nawet z duej odlegoci. Spoeczestwo spektaklu jakim jestemy otrzymuje kolejny gadet.
5 6

Takie uczestnictwo zaproponowa w swoim budynku-rzebie Lars Spuybroek. Belarus library gets LED lighting treatment, LEDs Magazine, grudzie 2006

Ilustracja 1. W. Kramarenko, M. Winogradow, Biaoruska Biblioteka Narodowa w Misku, 2006

Jeszcze dalej idzie w swoim pomyle Lars Spuybroek z firmy NOX, ktry zmiany w wygldzie budynku poddaje Zrealizowa demokratycznemu on projekt uczestnictwu w w spoeczestwie obywatelskim. architektoniczny

miejscowoci Doetinchem nazwany D-tower. W swoim zamierzeniu twrca chcia pomiesza elementy intymne, subiektywne - uczucia z zewntrznymi, obiektywnymi przestrze. Budowla wykonana z ywicy epoksydowej uksztatowanej za pomoc techniki komputerowej, poczona jest z portalem internetowym. Ostateczna wizualizacja zaley od mieszkacw Doetinchem, ktrzy odpowiadaj na kwestionariusz na temat swoich uczu. Uczucia maj swoje barwy: bkitny szczcie, ty strach, czerwony mio, zielony nienawi. Odpowiedzi skadaj si na obraz uczu miasta wizualizowany za pomoc lamp odpowiedniego koloru7.

Opis dziaania znale mona na stronie internetowej: www.arcspace.com/architects/nox/d_tower/index.htm

Ilustracja. NOX, D-Tower, Doetinchem, 2006

Na koniec chciabym przywoa jeszcze jedn budowl zwizan z digitaln rzeczywistoci pokazujc, jak bdzie musia ulec zmianie nasz stosunek do tego czym jest architektura. Mam tu na myli zrealizowany w 2002 roku przez biuro Diller & Scofidio budynek-chmur Blur Building na jeziorze Neuchatel. Jest to umieszczona na metalowej konstrukcji dwukondygnacyjna platforma, wok ktrej wytworzona jest chmura mgy, mogca pomieci na raz do 400 odwiedzajcych. Konstrukcja ta o

wymiarach 60x100x20 metrw, przypominajca dziea Buckminstera Fullera, wypuszcza w gr niezliczone iloci kropelek wody z jeziora z 31400 dysz. Zastosowanie technologii wysokiego cinienia powoduje, e wytworzona chmura jest widoczna kadego dnia niezalenie od pogody i temperatury. System komputerowy ocenia si wypuszczania kropel w zalenoci od danych klimatycznych: temperatury, wilgotnoci, siy i kierunku wiatru. Ksztat Blur building zmienia si bez przerwy, tworzc raz bardziej gst i zwart chmur innym razem rozrzedzon i rozprzestrzenion.

Ilustracja. Diller&Scofidio, Blur Building, Neuchatel, 2002

Zwiedzajcy dostaj si z brzegu jeziora na platform po dugim mocie. Ich wraenia wzrokowe i suchowe staj si coraz bardziej oczyszczone wraz z dochodzeniem w stron mgielnej chmury. Na koniec pozostaje jedynie optyczna biel mgy i odgos pulsujcych kropel wody. Przed wejciem do budynku zwiedzajcy wypeniaj kwestionariusz dotyczcy ich charakteru, a nastpnie otrzymuj braincoat czyli inteligentny paszcz przeciwdeszczowy. Zabezpiecza on przed wilgoci, ale take przechowuje dane osobiste odwiedzajcego i komunikujc si z sieci komputerow Blur Buliding. Poprzez uycie technologii naprowadzajcych znana jest pozycja kadej osoby, a ich dane charakterologiczne s porwnywane i wskazuj za pomoc koloru zgodno (czerwony) albo antypati (zielony). Sie komputerowa pozwala na tak operacj w obrbie 400 osb, std taka jest wanie dopuszczalna liczba odwiedzajcych budynek. Ostatecznym celem wdrwki jest

najwysza cz platformy, na ktrej znajduje si Angel Bar, gdzie zwiedzajcy mog odpocz i napi si wody z rnych zaktkw wiata. Suy ona take jako taras widokowy, dajc odczucia podobne do lotu samolotem, poniewa na dole znajduje si chmura przez ktr nic nie wida, na nami za rozpociera si niebo. Powstaje paradoksalna sytuacja, podobna nieco do konstrukcji wiata wirtualnego, w ktrej poczucie realnoci, dziki ludzkiej ingerencji zmienia si w odczucie alternatywnej rzeczywistoci.

Ilustracja. Budynek zmienia si w zalenoci od warunkw atmosferycznych

Ilustracja. Odwiedzajcy budynek poruszaj si we mgle

Przytoczone powyej przykady maj za zadanie wskazanie zmian, jakie nastpuj w naszym postrzeganiu architektury dziki nowym narzdziom, ktrym posuguj si projektanci. Najnowsze cyfrowe technologie daj moliwo tworzenia cakowicie dowolnych ksztatw, ale take pozwalaj na zmian samego wizerunku budowli. Tworz nowy wiat form oraz dozna przestrzennych i wizualnych,

radykalnie odmiennych od tego, co do tej pory bylimy przyzwyczajeni nazywa architektur. Nie zapominajmy jednak, e nie byoby tego rodzaju pomysw i moliwoci, gdyby nie przewrt jaki mia miejsce w architekturze XIX wieku. To wtedy doszo do rozwoju technologii budowlanych, ktre postrzegane byy jako wrogie klasycznej koncepcji architektury. Wystarczy przypomnie list jaki wystosowali intelektualici i artyci francuscy protestujc przeciw wystawieniu wiey Eiffela w Paryu w 1889 roku: My pisarze, rzebiarze, malarze, architekci, rozmiowani w nie naruszonym dotd piknie Parya, pragniemy zaprotestowa ze wszystkich si, z gbi naszego oburzenia, w imi zapoznanego francuskiego smaku, w imi zagroonej francuskiej sztuki i historii, przeciw wzniesieniu w samym sercu naszej stolicy niepotrzebnej i potwornej Wiey Eiffla (). Bowiem [wiea ta], ktrej nie chciaaby nawet komercjalna Ameryka, to niewtpliwie haba Parya.8 W pewnym sensie jestemy wic spadkobiercami problemw, ktre stay si udziaem XIX-wiecznego spoeczestwa. Rewolucja cyfrowa zmienia nas, jako ludzi i nasze otoczenie w tak radykalny sposb, jak robia to rewolucja przemysowa w wieku XIX. Ocena tych zmian jest rwnie trudna, jak tych, ktre nastpiy ponad sto lat temu. By moe odnowiona refleksja na temat XIX-wiecznej architektury i prba reinterpretacji jej problemw pomoe nam troch lepiej zrozumie nas, yjcych w pocztkach XXI wieku. e jest to prba nie atwa niech wiadcz sowa wypowiedziane przez J. Mrozka w odniesieniu do architektury naszych poprzednikw: Trudne s oceny wieku XIX i jego sztuki. [] Stworzy on cudo architektury inynierskiej bezuyteczn wie Eiffla i najbardziej chyba funkcjonalny gmach epoki Oper parysk Charlesa Garniera. Jeszcze dugo bdziemy starali si go zrozumie.9

8 9

Za J. A. Mrozek, Architektura rewolucji przemysowej, [w:] Sztuka wiata, t.8, Arkady, Warszawa, 1994 Tame, s. 203