AZRBAYCAN ATALAR SZLRN NFORMATK YANAMA

nsanlar arasnda informasiya mbadilsi bir ne milyon il bundan vvl yaranmdr. Adamlar bir-birlrin informasiyan ilk nsiyyt formalar olan ss, mimika, jest v toxunma vasitsil atdrrdlar. ifahi nitq yaranandan sonra, insanlar canl v cansz tbit haqqnda uzunmddtli mahidlr nticsind yaddalarnda topladqlar informasiyalar, biliklri, ydnsihtlri, hikmtli szlri dil vasitsil nsildn-nsl trmy baladlar. bs deyil ki, nallar, dastanlar, aqlar, asaqqallar qdim biliklrin daycs, qoruyucusu v yayan insanlar kimi hr zaman cmiyytd byk hrmtl qarlanrlar. Mhz onlarn saysind qorunub saxlanlm Azrbaycan ifahi xalq dbiyyatnn nmunlri - nallar, fsanlr, dastanlar, bayatlar, atalar szlri v s. bir-bir toplanaraq yazya krlr v geni oxucu ktlsin tqdim olunur. Qdim folklor nmunlrindn biri olan Azrbaycan atalar szlri znn bugnk aktuall il ifahi xalq dbiyyatnda xsusi yer tutur. Yksk ustalqla deyilmi bu szlr znn srrastl, aydnl, hatliliyi il seiln byk bir hikmt xzinsidir. Bu xzinnin bykly ondadr ki, onda olan ibrtamiz szlr bu gnd z hmiyytini itirmmidir. Sanki ulu babalarmz onlar bu gn n deyiblr. Hyatn btn sahlrini hat edn, insanlar n vacib olan eylr bard nsiht dolu mslhtlr vern atalar szlri hm d qiymtli bir informasiya mnbyidir. Onlarn informasiyall ondadr ki, byk bir kitabn, srin insanlara demk istdiyini atalar szlri qsa bir cml il ox dqiq ifad ed bilir. Yni miqdarca ycam v mzmunca hikmtlidir. nsan n cr yaamal, mr srmli, tin situasiyalarda zn nec aparmal, dostluqda, yoldalqda, qohumluqda, qonuluqda, sevgid nec olmal, mumiyytl sl insan hans parametrlr cavab vermlidir suallarna cavab vern atalar szlri hyat, davran stereotiplri haqqnda informasiya il dolu bur xlaq kodeksidir. Mlumdur ki, nformasiya sz z digr dillr

Latndan keib v onun srf hrfi mnas mlumatlandrmaq, xbrdar etmk demkdir(informatio). Bizim atalar szlrimiz d mlumatlandrmaq, xbrdar etmk, yd-nsiht v mslht vermk baxmnda informasiyaya tamamil uyun glir. Yni bu szlr znd hr zaman qiymtli, dyrli v aktual olan informasiyalar dayr. Bu hikmtli szlr adi szlr deyil, tarixin snandan xm, srlrdn cilalanm, ffaflam v tam konkretldirilmidir. nsan htta vvllr eitdiyi atalar szlrin mracit ednd bel, hmin szlr ona yeni tsiri balayr. Atalar szlrinin gc ondadr ki, insan z alnn ucbatndan tin vziyyt dnd, sf hrkt ednd hmi atalar szlrini yada salr, onlara ml etmdiyin gr pemanlq hissi keirir v bir d bel etmycyin zn sz verir. Bu mdrik szlr insan qflt yuxusundan oyadr, onu dnmy v gtr-qoy etmy mcbur edir. Atalar szlri informasiya mnbyi olmaqla brabr, hm d informasiyann z, yni deyiln szn doruluu, ifad edilm formas, gc, tsiri v hmiyyti haqqnda xeyli klamlarla zngindir. Ulu babalarmz dzgnly, dz danmaa, doru sz demy (btn bunlar hm d informasiyann xasslridir) ox byk qiymt vermi, onlarn gcn, qdrtin inanaraq, hmi onlara riayt etmy almlar. Adamlarn qorxusundan dorunu demk olmur, allahn qorxusundan - yalan deyn atalarmz doru danmaq bzn n qdr tin v ac olsa da onu yegan dzgn variant, sl kiilik hesab etmilr. Sz odur ki, haqqa vara, Kiinin sz bir olar, Doru szdn xta glmz, Doru bdrr, amma yxlmaz, Doru ol, asan yol il get v s. klamlar insanlar dzgnly, doru danmaa, haqqa, dalt syknmy dvt edir. Atalarmz szn gcndn bir silah, yaraq kimi d istifad etmilr. Sz insann vuran lidir, Sz qlncdan ksrlidir, Dz sz dadan ker, Qlnc yaras saalar, dil yaras saalmaz ifadlri buna misal ola bilr. nformasiya cmiyyti quruculuunda dyrli informasiya, sz v ya xbr insanlar n tbii

ehtiyatlar qdr mhm hmiyyt ksb edir. Lakin onlarn tbii ehtiyatlardan bir ox stnlklri var. Birincisi, qiymtli sz dflrl ildil bilr, istifad edildikc is onlar ninki itmir, ksin daha da mkmmllir. Dahilr demikn: Sz qzldr, srtdkc parldar. Ulu babalarmz dyrli szn, ifadnin mnbyindn asl olmayaraq xalq arasnda hmi ildildiyini, onlarn yaddalarda qaldn v nsildn-nsl trldyn mahid edrk bel demilr: Zaman ker, sz qalar, Sz sahibi ls d, sz qalr. kincisi is dyrli fikirlr ox ildildikc bir nv szgcdn keir v artq szlrdn azad olaraq daha da drstlir. Sonradan bel szlr eld, obada, mclislrd vziyyt uyun ildildikc, mna dyimmk rti il myyn dyiikliklr mruz qalr v onlardan yeni klamlar alnr. gr onlar uurlu alnrsa, yeni hikmtli ifad kimi ildilir, uursuzlar is tez unudulur, el deyildiyi yerd d qalr. Bunun nticsidir ki, eyni mvzuya aid, eyni mnal, sz trkibi mxtlif olan oxlu atalar szlri yaranmdr. Bu xsusiyytlr eynilikl informasiyaya da aiddir. mumiyytl, informasiya v ya sz qbul edilndn sonra vvl drk olunur, saf-rk edilir, sonra onlar hmiyytin gr glck istifad n hazrlanr. Mzmununa gr informasiya insan faliyytin xidmtindn asl olaraq elmi, istehsal, idar, hquqi v s. formalarda istifad edilir. Msln elmi informasiyaya hmi mracit v istinad oluna bilr v onlarn zrind ildikd yeni elmi ntic v informasiyalar alnr. Ona gr d Sz sz kr, Szdn sz xar, Sz szdn alarlar, Sz doar, Bir szn min bir buda var, Danql sz dalar aar, Szn d qanad var, Sz szn sykyidir v s. kimi atalar szlrind shbt adi szlrdn deyil, dyrli fikirlrdn gedir. mumiyytl, biz sl informasiyann strukturuna fikir versk grrik ki, onun quruluu atalar szlrinin formas il st-st dr, yni zahirn aydn v ycam, daxiln is dzgn, dolun v hmiyytli olmaldr. Bu qaydaya cavab vern sz, nlumat v ya xbr dyrli informasiya saylr. nformasiya bu formuldan knara xdqda onun dyri ya azalr v ya itir, bzi hallarda is

yalana evrilir. Yni veriln mlumat aydn deyils baa dlmr, ycam olmadqda onu qavramaq ox vaxt aparr, hmiyytsizdirs tsiri olmur, dolun olmadqda qiymti azalr, dzgn olmadqda v ya bilrkdn thrif edildikd is dezinformasiyaya, ayiy, bhtana gtirib xardr. sassz, qeyri-dqiq informasiyalarn yaylmas z nvbsind halid aqnlq ml gtirir. ox tssf ki, bel neqativ hallara bu gn respublikamzn bzi ktlvi informasiya vasitlrind d rast glirik. Ona gr d babalarmz hl o vaxtlar dediyi: Sz unamadan yiysini qnama, yrinin szyl dorunu qnamazlar, Azdan-aza doru xbr yoxdu, ayi hr yan gzr, ox mal haramsz olmaz, ox sz yalansz, Yalann mnzilincn qovarlar, Yalanla dnyan gzmk olar, amma qaytmaq olmaz, Uzun yolun bu banda yalan danan, o banda z d inanar kimi ifadlr bu gn d z hmiyytini itirmyib v onlar insanlar yalana, ayiy uymamaa, aldqlar mlumat, xbri saf-rk etmy, mumiyytl yeni informasiyaya ehtiyatla yanamaa arr. Yalann, bhtann, ayinin ziyanna gldikd is atalar deyir: Yalanlq z qzardar, silsiz sz sahibin z qaras gtirr, Yalannn ipiyl quyuya dn quyuda qalar. Bir bhtan min ziyana brabrdir. Yalannn evin od dd, he ks inanmad, Klk il gln, klk il gedr v s.. (2, s.168., 178) Hr gn biz z hyat faliyytimizl laqdar yeni mlumatlarla rastlarq. Htta evdn l xmayanda da biz televizor, radio, telefon v s. vasitsil n is bir tz xbr mtlq eidirik. Yaadmz informasiya srind qida acl il brabr insanda informasiya acl da yaranr. Bu acl df etmk n insan hr gn informasiya qidas qbul etmlidir. Atalar demikn: Qulaq deyr: gnd bir ss eitmsm, qalxana dnrm, Gnd bir sz eitmsm qulaqlarm tutular v yaxud Qulaq hr gn tz bir ss eitms kar olar. Masir dnyada mlumatszlq, hadislrdn gec xbr tutmaq z bir eyiblik, gerilik lamti saylr. nformasiya cmiyytinin sas prinsiplrindn biri d vtndalar lazmi informasiyalarla tmin etmkdir. Bilmmk ayb deyil, sorumamaq aybd, Bilmsn,

bir bilndn sor, Bilsydim, drdim iki olmazd Soruan dalar aar, sorumayan dzd aar, Sorua-sorua stanbula getmk olar, Adam soruub yrnmkl alim olar klamlar bilik v ya informasiya alman insann inkiaf n nec vacib olduunu gstrir. mumiyytl respublikamzda informasiyann ld olunmas azaddr. Bu bard Azrbaycan Respublikas Prezidentinin 30 sentyabr 2005-ci il tarixli srncam il qvvy minmi nformasiya ld etmk haqqnda Azrbaycan Respublikas Qanununun 2-ci maddsinin 2.2 bndind xsusi olaraq qeyd olunub ki, Hr ks z birbaa v ya nmayndsi vasitsil informasiya sahibin mracit etmk, informasiyann nvn v ld etm formasn semk hququna malikdir. (4) nformasiyann thlksizliyi, sirrin qorunmas briyyt yaranandan gnn vacib msllrindn biri olmudur. Kemi zamanlardan bri insanlar qiymtli informasiyan hmi gizltmi, qorumu v ondan gcl silah kimi istifad etmilr. Sirrin he kim verilmmyi informasiya thlksizliyinin sas rtlrindn biridir. Bizim kemi rvaytlrin birind (onun haqqnda cizgi filmi d var) bir qbil bas qzna eli gln cavana, digr qbilnin gizli saxlad odu ourlayb gtirmyi tlb edir. Hmin cavan da odu yox, onun ld etmk sirrini yrnib gtirir v bellikl bir qbilnin sirrinin almas digr qbilnin oda olan ehtiyacn dmi olur. Bu onu gstrir ki, strateji informasiyalarn sirr kimi qorunmas hl ibtidai icma quruluundan mvcud olub. Bizim atalarmz sirr saxlama mrdlik hesab etmi, zgnin szn zgnin evind danma, sz gzdirmyi qbaht saymlar. Sirrivi verm yaruva, yaruvun da yar var, Hr grdyn dost sanb, sirrini ama. Dmn sirr, dosta yalan sylm, Ev bizim, sirr bizim, N dil bilsin, n dodaq klamlar sirr saxlamaq n onu he kim etibar etmmyi mslht grr, nki Sirr, ikinin arasnda qalar, kedi, qapn aar. Digr ifadlr is: zgnin szn zgnin evind danma, Sirr aandan el qaar, zgnin szn zgy demy n var? gstrir ki, bildiyin sirri amaq n asan i olsa da o, adam gzdn salr, bel

adamlara hr yerd hrmt edilmir. nformasiya qorunmasnn bir sulu da onun kodladrlmasdr. Bu suldan da babalarmz istifad edirdilr. Yni sirli mlumatlar baqasna mlum olmayan dild, formada v ya vzedici yalarla gndrirdilr. Bir qalann sirri kinosunda hkimin saxlad qanl da, sim, nar v qfla n demk istdiyini bir adam bel baa dms d, onun dostu, el asaqqal hmin yalara gr hkimin Simnar xan trfindn Qanl qayada zindanda saxlanldn myynldir v bu informasiyann kmyi il hkimi xilas edirlr. Dost sirrin dost bilr deyn mdrik adamlar hm d qeyd edirlr ki, Sirr ucunu, sz aar Atn sirrin gzndn; mrdin sirrin szndn, yidin sirrin sz aar, yolu getdikc qsalar, Sirri biri deyr, mini basdrar, on mini aar, Dmnin bilgisi, sirrivin bilmyi demkdir, Kiri kir aar, sirri sirr Axamn sirrin, dan bilir v s.. (2, s. 12, 55, 153) Cmiyytin informasiya potensial yalnz ictimaiyytd informasiya texnologiyalarnn inkiaf v onlarn istifad sviyysi il tyin edilmir. ox ey hm d informasiya mdniyytinin inkiaf sviyysindn, yni informasiyan nec vermk v qbul etmkdn asldr: Sz mqamnda deyrlr, Deycyini fikir el, sonra syl, vvl dn, sonra dan. Sz aznda biir, sonra xart, vvl dan, sonra gl Sfrd lini saxla, mclisd - dilini, kimi atalar szlri sz demk mdniyytin, Sylyndn dinlyn arif grk, Sz eitmk dbdndir, Sylyn baxma, sylnn bax, Adam dindir, sonra qiymtini ver, Qaa baxma, gz bax, azdan xan sz bax klamlar is sz qulaq asmaq mdniyytin aiddir. Asaqqallarmz hmi mslht grblr ki, insan dilin irin elsin, mmkn qdr xo szlr iltsin, htta ac szlri d nzaktl desin. irin szn irin d cavab olar, Dilin xkat xeyir sylmkdi, Dil var bal gtirr, dil var bla gtirr, Dadl sz - can arzusu, dadsz sz - ba ars. Ac, kobud, yersiz danman ziyan bard is atalar deyib: Ac danan irin sz eitmz, Szn bilmyn az baa toxmaq vurdurar, Szn bilmyn aa bada da yer yoxdur, Bildiyindn dan, bilmdiyin sni gdaza verr. Mdrik insanlar hm d qeyd edirlr ki,

Dil adam byan edr, Dilini saxlayan ban saxlayar, Bir doru ki, yalana oxad, onu sylm, Dediyindn dnsn, el dnr sndn, dediyini tutsan, el tutar sndn. Tcrb gstrir ki, eyni sz v ya informasiya ayrayr xslr trfindn mxtlif cr qbul edilir. O, bir insan sevindir, birini kdrlndir, digrini is bigan qoya bilr. Bunun sbbi mlumat qbul edn insann drraksinin, bilik ehtiyatnn, tsvvrnn hmin mlumatn tsiri altnda n drcd v hans istiqamtd dyimsinddir. gr msbt istiqamtd dyiirs bu msbt emosiyalar, mnfi trf dyiirs mnfi hisslr v nhayt dyiiklik olmursa onda biganlik yaradr. nsann bilik ehtiyatnda dyiiklik ml gtirn mlumat insan n informasiya sayla bilr. Atalarmz Szn yars onu deyn, yars da qulaq asana mxsusdur deynd yqin ki, onu nzrd tutublar ki, sz baa dmk n onu qbul edn, n aas, shbt gedn obyekt v ya mvzu haqqnda myyn biliy malik olmaldr. ks halda deyiln sz onun n tam tsirsiz olacaq v ya he bir hmiyyt ksb etmyck. Arif birc iar d bsdir, Sz xiridar olana deyrlr, Drdini drd biln syl, Sz deynn alana, qulanda qalana, Sn sz at, yiysi z gtrr, Sz at yer, gedr yerin tapar, Anlayana birc milk d sazdr, anlamayana zurnaqaval da azdr, Qanan il da da, qanmazla yem a, Qanana bir sz yetr, qanmayana yz oxu, Sz syldiyin adam tan, sonra ona sz syl. (2, s. 153156) mumiyytl insann baa dlmmsi masir dnyada da problem olaraq qalr. nsan baa dlmynd zn narahat v sbi hiss edir. Ona gr d insan shbti alnmayan, onun dediyi sz, fikri, verdiyi informasiyan anlamayan adamdan hmi uzaq olmaa alr. Babalarmzn dediyi: Dnyada iki xs he vaxt dost olmaz: biri qanan, biri qanmaz, Dnyada n zor i anlamaza sz anlatmaqdr, Dadsz aa duz neylsin, alsz baa sz neylsin klamlar baa dmzliyin btn dvrlrd problem olduunu gstrir. Bu problem o qdr ciddidir ki, mdriklr htta

arzulayrlar ki, ka adamn dmni d all olsun. Dli dostun olunca all dmnin olsun, All dmn nadan dostdan yaxdr ifadlri buna misal ola bilr. Baa dn can qurban deyn ariflr deyir ki, Baa d, bam yar, Necsn qanmaym atan yansn!. Btn bunlar gstrir ki, xalqmzn daxilindn gln, byk xlaqi-trbiyvi hmiyyt v flsfi dyrlr malik atalar szlri zlrind bu gn d ox aktual v qiymtli olan informasiyalar dayrlar. Bu sbbdn onlar he vaxt unudulmayacaq v hr dvrlrd olduu kimi informasiya sri olan XXI srd d masir olaraq qalacaqlar. Ona gr d hr hans bir i balayanda, qrar qbul ednd, baqasna mslht grnd, bir yer v ya mclis gednd znd xalqn ydnsihtini yaadan atalar szlrini yada salmaq, onlara mracit v ml etmk insana yalnz xeyir gtir bilr. Atalar sz Qurana girmz, amma Quran yannda gedr deyn mdrik insanlarn tbil desk: Atalar sz elin gz, Atalar sz, aln gz, Atalar sz, szlrin dz, Atalar sz, szn z. (1, s. 22) STFAD OLUNMU DBYYAT 1. Atalar Sz. Toplayan Hsn By Hadi. Hazrlayan li Braznd Trk. 2006, 280 s. 2. Azrbaycan mdniyytind ata-babalar szlri, Toplayan hriyar Rhnmayan v Vhid Grusli. 192 s. 3. Atalar sz. Trtib v n szn mllifi: Clal Bydili, ndr nriyyat, 2004, 264s.. 4. nformasiya ld etmk haqqnda Azrbaycan Respublikas Qanununun law19.doc __________________