Univerzitet u Novom Sadu

Prirodnomatematiki fakultet
Departman za Fiziku










ULTRAZVUK




Seminarski rad iz predmeta OSCILACIJE I TALASI






Ime, prezime i broj indeksa studenta: Filip Uljarevi 156/10





Novi Sad, januar, 2012.

Ultrazvuk


2

SADRAJ

KARAKTERISTIKE .................................................................................................................. 3
PROSTIRANJE ULTRAZVUKA .............................................................................................. 4
GENERISANJE ULTRAZVUKA ............................................................................................. 6
Elektrostrikcija ....................................................................................................................... 6
Magnetostrikcija ..................................................................................................................... 7
DEJSTVO ULTRAZVUKA ...................................................................................................... 8
Fiziko dejstvo.........................................................................................................................8
Hemijsko dejstvo.....................................................................................................................8
Bioloko dejstvo......................................................................................................................9
PRIMENA ULTRAZVUKA .................................................................................................... 10
Poeci primene ..................................................................................................................... 10
Ispitivanje homogenosti sastava materijala .......................................................................... 11
Primena u medicini ............................................................................................................... 12
Ultrazvuk i priroda................................................................................................................ 14
LITERATURA ......................................................................................................................... 16





.
Ultrazvuk


3

KARAKTERISTIKE

Zvuk je mehaniki longitudinalni talas koji se prostire kroz materijalnu sredinu u sva tri
agregatna stanja, pri emu se vri zgunjavanje i razjedinjavanje sredine.Zvuk ne moe da se
prostire kroz bezvazduni prostor. Kada deluje na ljudsko uho u rasponu frekvencija 16 -
20.000 Hz, u svesti se izaziva oseaj sluha.
Prema frekvenciji, zvuk se deli na:

1. Infrazvuk frekvencija nia od 16 Hz;
2. Zvuk koji ovek registruje frekvencija od 16 Hz do 20 kHz;
3. Ultrazvuk frekvencija preko 20 kHz.



















Mehanicki talasi ija je frekvencija via od 20 kHz(iznad oblasti ujnosti ovjeijeg sluha)
nazivaju se ultrazvuk.Zbog velike frekvencije imaju veliku energiju.Ultrazvuni talasi sastoje
se od naizmjenino sabijenih i rastegnutih zona elastine sredine kroz koju se prostiru.Brzina
prostiranja ultrazvunih talasa zavisi od svojstava elastine sredine po istim zakonima kao i za
zvune talase.

Ultrazvuk


4

PROSTIRANJE ULTRAZVUKA

Ultrazvuk se od normalnog zvuka izdvaja po tome sto ga ne mozemo uti i to ima mnogo
vecu frekvenciju i prodornu mo,kao i po tome to se slabije prostire kroz gasovite
sredine..Sve sto vazi za zvuk vazi isto i za ultrazvuk.Limit od 20 kHz je grubo uzet,jer gornja
granica ujnosti varira od osobe do osobe .

Prostiranje ultrazvunih talasa kroz realne nehomogene elastine sredine praeno je talasnim
pojavama deliminog odbijanja(refleksije), prelamanja(refrakcije),doplerovog efekta i
apsorpcije.

U viskoznim sredinama sa poveanjem rastojanja od izvora zvuka amplituda talasa a time i
intezitet zvuka ce opadati.

U homogenoj sredini intezitet opada po eksponencijalnom zakonu i vai:



gdje je
koeficijent priguenja
2 -koeficijent apsorpcije zvuka

zavisi od kinetike viskoznosti,temperature i toplotne provodljivosti sredine kao i od
frekvencije zvunih talasa,vetra,prisustva slojeva razliitih gustina.

je eksponent koji zavisi od sredine kroz koju se prostire.
f je uestanost.

Prostiranje zvuka zavisi od akusticne impedance:


v-brzina prostiranja talasa
-gustina sredine


Ultrazvuk


5

Prilikom prelaska ultrazvuka iz jedne u drugu sredinu nastaje refleksija i
refrakcija(prelamanje).Koji dio energije ce biti reflektovan zavisi od akustinih impedanci.

Da bi prenos akustine energije bio efikasan potrebno je da granicne sredine imaju sline
akustine impedance.







One su sline ako im je koeficijent refleksivnosti mali.Tako se za graninu povrinu izmedju
jetre(Z=1,66 x 10) i bubrega(Z=1,63 x 10) dobija koeficijent refleksivnosti 0.0000008.To
znai da e se manje od stohiljaditog dijela energije odbiti od ove povrine.S druge strane na
povrini masnog tkiva i vazduha R=0.9987.To znai da e se 99% energije ultrazvuka odbiti
od ove povrine.Kad se ima ovaj podatak u vidu jasno je da se ultrazvuk u medicini ne moze
primjeniti na dijelove ispunjene
gasovima i na plua.

Koeficijent refleksije R predstavlja
odnos upadne i reflektovane
energije,dok koeficijent transmisije
T predstavlja odnos upadne i
transmisione energije.
Mora vaiti jednakost:


R + T = 1












2 1
1 2
0
Z Z
Z Z
A
A
R
+

=
2 1
1
0
2
Z Z
Z
A
A
T
+
=
2
0 0
|
|
.
|

\
|
= =
A
A
I
I
R
R R
2
0 1
2
0
|
|
.
|

\
|
= =
A
A
Z
Z
I
I
T
T T
Ultrazvuk


6

GENERISANJE ULTRAZVUKA

Za pobudjivanje ultrazvunih izvora koriste se dve osnovne metode:Elektrostrikcija i
magnetostrikcija.
Elektrostrikcija
Ovaj metod sastoji se u obrnutom piezoelektrinom efektu.
Piezoelektrini efekat je pojava stvaranja elektrinog naboja na povrini posebno odrezanog
kristala koji je elastino deformisan vanjskom silom. Jedna strana (povrina) tog kristala
naelektrisae se negativno, a druga pozitivno. Dakle,
kristal postaje elektrino polariziran. Polarizacija
kristala je najvea kada je naprezanje usmjereno u
pravcu piezoelektrine ose kristala. Promjenom
smjera deformacije dolazi do polarizacije obrnutog
smjera. Piezoelektrini efekat otkrili su 1890. godine
Jacques i Pierre Curie. Koristi se u senzorima pritiska.
Najznaajniji piezoelektrini materijali su kvarc
(SiO
2
), Seignettova sol i turmalin, a u novije vrijeme
piezoelektrine keramike.
Obnuti piezoelektrini efekt se sastoji u tome da se
ploica izrezana na odredjenji nacin iz
piezoelektrinih kristala,pod dejstvom promjenljivog
elektrinog polja deformie,rastee se pri jednom smjeru polja i skuplja pri suprotnom.Na taj
nain se u ploici izazivaju prinudne mehanike oscilacije koje se prenose na okolnu elastinu
sredinu. u kojoj se onda javlja ultrazvuni talas.Amplituda ovog talasa bice najvea kada se
frekvencija prinudnog elektrinog polja izjednai sa frekvencijom sopstvenih oscilacija
ploice tj. kada se uspostavi rezonancija.
Posredstvom piezelektrinih ultrazvunih izvora
postiu se frekvencije do 50 MHz i to sa gustinom
fluksa energije i do 0.5 kW/cm
2
.
Generator zvuka je ultrazvuna sonda a sastoji se od
tanke piezoelektrine ploice metaliziranih povrina
(dve stranice se obloene elektrodama od srebra,
hroma ili zlata), na kojima se skuplja naelektrisanje.
One su povezane kablom za izvor naizmeninog
napona a sa zadnje strane je priguni blok koji
apsorbuje ultrazvune talase u tom smeru. Ceo sistem
je zvuno izolovan u metalnom kuitu. Dejstvom
pritiska na ploicu izaziva se njeno sabijanje koje
dovodi do polarizacije, ili istezanje koje dovodi do
polarizacije u suprotnom smeru. Ove pojave su
posledica deformacije kristalne reetke i veze meu njenim atomima.
Ultrazvuk


7

Magnetostrikcija
Magnetostrikcija je osobina feromagnetskih materijala da pod uticajem magnetskog polja
neznatno mijenjaju dimenzije. Magnetostrikcijski efekt nastaje kad tijela pri skupljanju i
rastezanju mijenjaju permeabilnost zbog magnetostrikcije.

Magnetostrikcija i magnetostrikcijski efekt se tumae teorijom magnetskih podruja (domena)
u feromagnetskim materijalima. U njima su atomski magneti domena poravnani u jednom od
6 pravaca s olakanom magnetizacijom. Domeni slinog pravca se orijentiu kao i spoljno
magnetsko polje, do odreene take take zasienja. Deformacije tijela su reda milionitih
dijelova milimetra.

Magnetostriktivna svojstva imaju eljezo, kobalt, i nikl, i veina njihovih legura. U praksi se
esto koriste legure nikl-kobalt, kobalt-elik i feriti.

M. se koristi u ultrazvunim pretvaraima (generatorima i prijemnicima). Radne frekvencije
su od 1 do 100 kHz.
Za razliku od uobiajeno koritenih elektro sondi, magntne sonde se esto koristi jer
imajuveu maksimalnu snagu, izlaz, i temperaturni otpor. One se razlikuju od elektro sondi u
tome,umjesto da rade pomou izmjenine elektrine struje, oni rade pomou izmjeninog
magnetskog polja.tap i podloka (obino nikal) je lemljen zajedno i okruen magnetnim
zavojnica. Izmjenini polaritet prolazi kroz zavojnicu izmjenjujui polaritet magnetskog polja.
Nikal (ili bilo koji drugi magnetski materijal) proiruje. tapovi se koriste umjesto vrstih
blokova kako bi se izbjegle vrtlone struje. Magnetske sonde u stanju su funkcionisati na
visokim temperaturama.








Ultrazvuk


8


Dejstvo ultrazvuka

Mnogobrojna su dejstva ultrazvuka koja bi se mogla podjieliti na:fizika, hemijska i
bioloska.Osim eljenih postoje i neeljena dejstva ultrazvuka koja su posebno prisutna kod
terapisjke primjene u medicini dok su kod dijagnostifikovanja manje prisutna. Sva neeljena
dejstva ultrazvunih talasa zavise od jaine tih talasa i vremena izlaganja tkiva. Sve nuspojave
su uglavnom opisane kod eksperimentalnih ivotinja, a za dejstvo na ljudski organizam
uglavnom nema podataka koji bi bili alarmantni.
Kroz ljudsko tkivo talasi ultrazvuka se prostiru uz prelamanje, odbijanje, rasejavanje i
apsorpciju. Oni se prelamaju ili odbijaju na prelazu iz jedne akustine sredine u drugu. Uglovi
odbijanja ili prelamanja zavise od akustinih osobina sredina (tkiva). Ne prelamaju se samo
talasi koji na granicu izmeu dveju sredina padaju pod pravim uglom. Ureaji koji se u
medicini koriste u dijagnostike svrhe registruju samo odbijene talase, i to one koji su pali
pod pravim uglom, a ne mogu da registruju talase koji su pali pod nekim drugim uglom jer se
oni ili prelamaju ili odbijaju u drugom pravcu, a ne u pravcu sonde. Razlike u akustinim
osobinama tkiva su relativno male ali ipak dovoljne da se vide razlike.

Fizika dejstva ultrazvuka su stvaranje toplote u tkivu i kavitacija (stvaranje mehuria). Pod
dejstvom ultrazvunih talasa odreene jaine dolazi do stvaranja mehuria u tkivima i
tenostima, to je poznato kao kavitacija. Ako se ovi mehurii ne mogu iriti dolazi do
poveanja pritiska i prskanja elija i tkiva. Ovim dejstvom se objanjavaju fenomeni krvarenja
koji se mogu javiti kod terapijske primene, ali i kod dijagnostikih (najee ehokardiolokih)
procedura, najee iz plua ili jednjaka.

Najznaajnije hemijsko dejstvo ultrazvunih talasa je depolarizacija velikih molekula,
naroito molekula belanevina i neto manje DNK.
Ultrazvuk


9

K.


Bioloka dejstva ultrazvuka su najznaajnija. Dokazano je odavno (jo 1927) i potvreno i
kasnije da ultrazvuk ubija odreene laboratorijske ivotinje ili izaziva nekrozu u tkivima.
Wood i Loomis su objavili 1927 da odreena jaina ultrazvuka ubija abe i zmije za 1 minut.
Objavljeni su i radovi o nekrozi tkiva bubrega kod zeca, hemolizi eritrocita in vitro (doza
2W/cm2, frekvenca 1 MHz) i drugi radovi. Isto tako ultrazvuk u dozi od 10 W/cm2 ubija
larve Drosophilae.

Postoje brojni radovi koji dokazuju mutagena dejstva, ali i radovi koji to negiraju. Stella M i
saradnici su objavili (1984.) da postoje promene na hromosomima ljudskih limfocita koji su
bili izloeni dejstvu terapijskog ultrazvuka jaine 1 W/cm2 , O,86 MHz u trajanju od 40-160
sekundi. Ciaravino i saradnici (1986) ne potvruje nalaze koje su objavili Stella i saradnici. .
Objavljeni su i brojni radovi sa insektima, kulturama tkiva i drugi.











Ultrazvuk


10

Primena ultrazvuka

Zbog svoje velike energije i prodorne moi ultrazvuk se iroko primjenjuje,posebno u
medicini u kojoj je nasao najvecu primjenu ali takodje i u industriji, u mornarici i dr.
oblastima.
Poeci primene


.
Posle sudara sa ledenim bregom,Titanik,kolos dugaak 265m a irok 28m, potonuo je na
svom venanom putovanju u noi izmedju 14 i 15 aprila 1912 godine, povukavi sa sobom
1515 rtava.Tragedija putnika i mornara najluksuznijeg i najveeg broda dotad napravljenog
izazvala je optu alost i potresenost i skrenula panju naunika toga vremena na
pravovremena otkrivanje ledemih bregova i drugih prepreka
Matematiar i meteorolog Luis.F.Richardson(Lewis Fry Richardson),Englez,samo mesec
dana posle tragedije Titanika predloio je metod za otkrivanje ledenih bregova.
Hiram Maksim,pronalaza mitraljeza predloio je da se za otkrivane ledenih bregova koriste
nepoznati talasi, koje stvaraju slijepi mievi.
Aleksandra Bem(Alexander Behm),austrijski
ininjer, dao je svoju konstrukciju aparata za
otkrivanje ledenih bregova iste godine kada je
potonuo Titanik.
Kanadjanim Redzinald Fresen(Reginald
Fressenden) dao je planove i 1941 u SAD
konstruisao aparat koji je mogao da otkrije
prepreku na dve milje od broda.
uveni Francuski naunik Pol Laneven(Paul Langevin) i ruski inenjer ilovski poeli su
1915 rad na konstrukciji sonara i patentirali ga 1916.Industrijku proizvodnju tog sonara je
preuzela Markonijeva kompanija
Ultrazvuk


11

Rad sonara:
Sonar ili podvodni elektrini lokator je
elektroakustini ureaj za traenje i
otkrivanjem odreivanje daljine, dubine,
smjera i za identifikaciju podvodnih
pokretnih i nepokretnih objekata
(podmornica, mina, potopljenih brodova,
podvodnih hridi, jata riba). Slui i za
navigaciju, oceanografska istraivanja i
podvodnu vezu. Rad se zasniva na
osobinama prostiranja ultrazvunih i
zvunih talasa kroz vodu. On alje zvune
impulse i odbijenu energiju prima kao jeku.
Na osnovi izmjerenog vremenskog
intervala odreuje se istovremeno daljina,
smjer, a kod nekih i dubina cilja.
Za rad sonara je potrebno da se zna brzina
prostiranja talasa kroz sredinu v.Kad odbijeni talas dospe do prijemnika zaustavlja se vreme i
rastojanje prosto rauna:

Ispitivanje homogenosti i sastava materijala:
Metod ispitivanja bez razaranja, u cilju kojeg se zrake visoke frekvencije emituju u materijal u
cilju otkrivanja dubinskih i povrinksih greaka.
Zvuni talasi putuju u materijal i odbijaju se od prelaznih povrina.Stepen refleksije
uglavnom zavisi od fizikog stanja materijala na prelazu a manje od osobina samog
materijala.
Zvuni signali se gotovo potpuno odbijau od prelaza metal/gas.Parcijalna refleksija se javlja
na prelazima metal/tenost ili metal/vrsto tijelo.
Ultrazvukom se otkrivaju pukotine,odvajanje laminata,lunkeri, pore, nemetalni ukljuci i
druge nehomogenosti.
Vecina UZ uredjaja otkriva greke praenjem jedne od
sledeih veliina:
-Refleksija zvuka od prelaznih povrina ili
nehomogenosti u metalu
-Vreme prolaza talasa od izlaza do ulaza
-Slabljenjem zvunog talasa apsorpcijom ili rasipanjem
-Karakteristike spektralnog odziva emitovanog ili reflektovanog signala

Ultrazvuk


12

Primena u medicini
Ultrazvuk u medicini ima dijagnostiku i terapeutsku ulogu.
Pri dijagnostikoj upotrebi koriste se manje frekvencije i kao takav ne moe nakoditi
ovjeku,dok se pri terapeutskoj upotrebi koriste visoke frekvencije koje izazvati bioloske
promene u organizmu.
Ultrazvuk se u medicinskoj dijagnostici koristi za snimanje unutranjih organa.
Ultrazvuni dijagnostiki uredjaji omoguavaju:
-detekciju poloaja i veliine pojedinih organa u telu
-odredjivanje poloaja stranih tela u organizmu
-detekciju kretanja organa u telu
-merenje brzine protoka krvi u orgnizmu
-ehokardiografiju-ultrazvuno ispitivanje srca
-ehooftamologije-ispitivanje one jabuice pomou ultrazvuka
-arteriografija-ultrazvuni prikaz krvnih sudova
Znatno pre primene ultrazvuka za snimanje unutrasnjih organa otkriven je Rentgen,medjutim
zbog njegovog tetnog dejstva traeno je bolje rjeenje,posebno zbog pregleda trudnica.

Veina dijagnostikih primena ultrazvuka bazira se na pulsnoj eho tehnici.
Ultrazvuna sonda je i generator primarnog pulsa i registrator reflektovanog pulsa.
Vreme emitovanja pulsa je veoma kratko, reda veliine 1 ms. Sondi je potrebno oko 1%
perioda za emisiju pulsa. 99% perioda sonda deluje kao prijemnik reflektovanog pulsa.
Komercijalne dijagnostike sonde su ekstremno osetljivi prijemnici i mogu da registruju
reflektovane pulseve ija energija iznosi svega 1% od energije emitovanog pulsa.
Eho se vraa u sondu sa kanjenjem koje odgovara dubini reflektujue povrine.
Atenuacija (slabljenje) snopa u biolokim tkivima zavisi od upotrebljene frekvencije.
Proporcionalno vea frekvencija koristi se za ispitivanje manjih struktura.
Ultrazvuk


13

Snimanje unutrasnjih organa pomou ultrazvuka zasniva se na odredjivanju rastojanja
izmedju graninih povina pojedinih tkiva i organa u telu.Podaci o rastojanjim a predstavljaju
osnovu za odredjivanje veliine i oblika unutrasnjih struktura u organizmu.Rastojanje se
slino kao kod saonara odredjuje na osnovu vremena prostiranja signala.
Rastojanje i pozicije taaka odredjuju se za jedan poloaj sonde.Pomjeranjem sonde dobijamo
vie taaka po razliitim linijama i slino kao kod televizije dobijamo sliku.

Ultrazvuna doplerska sonografija je grupa tehnika koje koriste Doplerov efekt u cilju
merenja ili oslikavanja brzine toka krvi u krvnim sudovima i srcu. Osnovne tehnike su:
Kontinuirani ultrazvuni (CW) dopler,
Pulsni ultrazvuni (PW) dopler,
Kolor dopler.











Ultrazvuk


14

Ultrazvuk i priroda


Gornja granica ujnosti nekih ivotinja













Od davnina se zna da psi uju zvuke koje ovjek ne moe da registruje,medjutim postoje i
druge ivotinje- kitovi, delfini, slepi mievi, razne vrste insekata i kod kojih je taj prag jo
vei nego kod pasa.
Slijepi mievi se kreu kroz prostor i trae plijen na nain
da emituju i zatim detektuju odbijene ultrazvune talase
frekvencije oko 82 kHz
Nakon to je zvuk emitovan kroz imiove nosnice,moe
se odbiti od nonog leptira i vratiti u ui slijepog mia.
Kretanje nonog leptira i slijepog mia uzrokuje da se
frekvencija koju registruje slijepi mi razlikuje za
nekoliko kHz od emitovane
Slijepi mi automatski prevede ovu frekvenciju u relativnu brzinu slijepog mia i pokua ga
locirati.
Neki noni leptiri izbjegavaju biti uhvaeni tako to emituju svoje zvune talase i tako
pokuavaju zbuniti slijepog mia.
Ultrazvuk


15

Kitovi i delfini: Opte je poznato da kitovi i delfini mogu registrovatu ultrazvuk, pomou
svog navigacionog sistema takozvanog biosonara pomou koga lociraju i hvataju
plijen.Pojedini kitovi mogu registrovati ultrazvuk frekvencije 160 kHz to je najvei
zabiljeeni gornji limit.


Dijagram koji ilustruje generaciju,prenoenje i prijem ultrazvunih talasa(Zupasti kit)








Mnogi insekti imaju veliku mo registrovanja ultrazvuka.To uljuuje velike grupe
moljaca,leptirova,buba i dr.Insekti to koriste da bi oslukivali slijepog mia i tako im uju
njegov ultrazvuk prave razne manevre u cilju bijega.Insekti to rade refleksivno.Tigrasti
moljac emituje ultrazvuk u cilju zbunivanja slijepog mia dok u drugim sluajevima neki
insekti tako upozoravaju da su otrovni i tako izbegavaju da budu pojedeni.












Ultrazvuk


16

Literatura

1. F. W. Sears: Mehanika, talasno kretanje i toplota; Nauna knjiga, Beograd, 1962
2. Kurs opte fizike,Gradjevinska knjiga Beograd,1988
3. http://en.wikipedia.org/wiki/Ultrasound
4. http://www.physics247.com/physics-tutorial/ultrasound-physics.shtml