Migratie is altijd een positieve kracht geweest

Migratie is vandaag een hot item op de politieke agenda, maar is de bezorgdheid over de impact van migratie op onze maatschappij wel terecht? Een gesprek met professor Tim Hatton van de Australian National University en de University of Essex, die onderzoek doet naar de wisselwerking tussen economie en migratie in de voorbije twee eeuwen.
Manu Sinjan

Wat waren de drijvende krachten van migratie in de laatste twee eeuwen? Hatton: Als je de periode van 1850 tot 1914 bekijkt, dan was dat de tijd waarin grote aantallen Europeanen migreerden naar Amerika, Nieuw-Zeeland en Australi. Uit historische bronnen blijkt duidelijk dat loonverschillen wellicht de belangrijkste factor waren in de beslissing om te vertrekken. Maar daarnaast was er ook een belangrijke demografische druk. Er ontstond in de meeste Europese landen een grote groep jonge mensen, en de grote meerderheid van de migranten was toen en is nu nog steeds tussen 16 en 35 jaar oud. En dan was er nog het effect van de industrialisatie. Met andere woorden: verstedelijking en industrialisatie zorgen voor een grotere mobiliteit, binnen een land maar ook tot ver buiten de grenzen. Spoorlijnen werden overal aangelegd en de prijs van een oceaanovertocht daalde, zodat de reis geleidelijk aan
26

binnen het bereik van een steeds grotere groep mensen kwam. Op veel kortere termijn speelde ook het economische eb en vloed een rol van betekenis. Als de economie in de Verenigde Staten sterk presteerde, waren Europeanen meer geneigd om te emigreren, en omgekeerd bleven mensen eerder in eigen land als het daar goed ging. Ik moet er wel bij zeggen dat het immigratiebeleid ook toen al een invloed had, hoewel die periode traditioneel beschouwd wordt als de tijd van de vrije emigratie. Dat was het ook wel voor Europeanen, maar niet voor mensen uit de rest van de wereld. Als je de vergelijking maakt met de migratie vanaf de tweede helft van de 20ste eeuw, dan blijkt dat er niet zoveel veranderd is. Het grote verschil is dat alle landen die aantrekkelijk zijn voor migranten nu een strikt migratiebeleid voeren. Daardoor wordt het effect van de drijvende krachten uit de 19de eeuw in grote mate afgezwakt. Het migratiebeleid fungeert dus als een filter, waardoor je die fundamentele krachten min-

Memo

TiM HaTTon over MigraTie

inTerVieW

der makkelijk opmerkt. Een ander voor de hand liggend verschil is dat nieuwe werelddelen de migratiearena hebben betreden. Wie waren de eerste kandidaten voor emigratie? Het klinkt misschien paradoxaal, maar het waren niet de mensen uit de armste landen die het eerst aan emigreren dachten. In de 19de eeuw waren het aanvankelijk vooral inwoners van relatief rijke landen als Groot-Brittanni, Duitsland en Scandinavi die hun heil gingen zoeken aan de overzijde van de oceaan. Dat kwam voornamelijk doordat de reis zelf zo duur was dat migreren lang niet voor iedereen haalbaar was. En dan bedoel ik niet alleen de overtocht per boot, maar ook de kosten om bij de haven te geraken en je weg te vinden in het land van bestemming. Het waren dus in de eerste plaats geschoolde ambachtslui die de sprong naar Amerika waagden, mensen die het al vrij goed hadden in hun land van herkomst. Pas toen de transportkosten afnamen en sommige landen subsidies

gaven aan immigranten, gingen ook gewone arbeiders massaal op zoek naar een nieuwe toekomst. Er bestaat trouwens ook zoiets als een psychologische kostprijs: als er al familie of vrienden aanwezig zijn, wordt de kans veel groter dat mensen gaan migreren. De prijs van het transport speelt vandaag nog steeds een rol van betekenis bij de armste mensen, hoewel die in principe het meest te winnen hebben bij emigratie. Als je bijvoorbeeld kijkt naar de bevolking van Afrika bezuiden de Sahara, dan hebben zij weinig redenen om niet te migreren. Maar uit onderzoek blijkt dat er eerst een kritische massa van migranten aanwezig moet zijn in het land van bestemming om de migratie te versnellen. Er wordt geld naar huis opgestuurd, maar zon netwerk van migranten levert natuurlijk ook praktische hulp. Migratiebewegingen versterken zichzelf dus? O, absoluut! Als je migratiebewegingen wil verklaren, zal je altijd zien dat de aanwezigheid van bekenden in het land van bestemming een

Memo 27

voorspellende factor is. Je kan je voorstellen dat het niet alleen bepaalt of iemand vertrekt, maar ook waar hij precies naartoe gaat. De aanwezigheid van migranten heeft dus een cumulatief effect. In recente tijden is het wel zo dat het migratiebeleid daar een stokje voor steekt: veel regeringen kiezen er bewust voor om enkel geschoolde arbeidskrachten toe te laten, maar via het systeem van familiehereniging wordt het effect toch weer voelbaar. In welk opzicht is migratie verder nog veranderd na de Eerste Wereldoorlog? De richting van de migratiestromen is sterk veranderd. Migranten komen steeds meer uit Afrika en Oost-Europa, wat voorheen niet of nauwelijks mogelijk was. En vanuit Azi is er een sterke migratiebeweging op gang gekomen richting de Golfstaten. Latijns-Amerika was in de 19de eeuw een bestemming voor migranten, terwijl het vandaag een bron van migratie is. En ook voor West-Europa liggen de kaarten nu totaal anders. De patronen zijn dus veranderd, maar de onderliggende redenen zijn volgens mijn onderzoek nog precies dezelfde. De tendens dat armoede steeds minder mensen verhindert om te emigreren is nog steeds zichtbaar, terwijl anderzijds het economische succes van nieuwe regios het omgekeerde effect heeft. Zo zien we bijvoorbeeld dat de migratiedruk vanuit landen als India en China geleidelijk afneemt. Het mes snijdt dus aan twee kanten: meer mensen hebben de mogelijkheid om te migreren, maar anderzijds voelen ze zich minder geroepen om hun land te verlaten wanneer ze welvarender worden. En het ziet ernaar uit dat die laatste trend in de nabije toekomst dominant zal worden voor India en China. Wat zijn de belangrijkste effecten van migratie op de wereldeconomie? Eerst en vooral is het heel belangrijk om de zaken in perspectief te bekijken: niet meer dan 3% van de wereldbevolking leeft buiten het land waar hij of zij geboren is. Dat is niet gigantisch veel, en de impact van migratie zal dus evenmin enorm zijn. Dat neemt niet weg dat economen al twintig jaar stevig debatteren over de effecten van migratie op de economie, en met name over de vraag of die effecten positief dan wel negatief zijn. Mijn conclusie is dat migranten het er meestal goed van af brengen in het land van bestemming. Dat gebeurt niet van vandaag op morgen, en het hangt er sterk van af wat voor migrant ze zijn: een arbeidsmigrant, een vluchteling of iemand die migreert via familiehereniging. En in tegenstelling tot wat vaak beweerd en geloofd wordt, heeft de komst van migranten weinig gevolgen voor de bestaande bevolking. De gevolgen voor de landen van herkomst worden ook druk bestudeerd. Zo wordt er veel gezegd en geschreven over de zogenaamde braindrain, het wegtrekken van mensen met talent en een hogere opleiding. Ook daar moet je met de nodige nuance over spreken. Allereerst is het geld dat migranten naar huis sturen absoluut een positief

in tegenstelling tot wat vaak beweerd wordt, heeft de komst van migranten weinig gevolgen voor de bestaande bevolking
aspect. Daarnaast keren sommigen na verloop van tijd terug en brengen hun opleiding en moderne technologie mee, waardoor ze bijdragen aan de ontwikkeling van hun land. Ten slotte lijkt het er ook op dat het vertrek van hoogopgeleide mensen hun landgenoten stimuleert om ook een hogere opleiding te volgen, ook met het oog op migratie. Doordat die mensen niet allemaal vertrekken, zou het best kunnen dat hoogopgeleide migranten vanzelf vervangen worden. De experts zijn er nog niet uit welke effecten het zwaarst wegen, de positieve of de negatieve. En zaak staat wel als een paal boven water: veruit het grootste deel van de bijdrage die migratie levert aan de wereldeconomie komt ten goede aan de migranten zelf. Migranten uit arme landen vermenigvuldigen hun inkomen met een factor vijf tot tien, of zelfs meer als het om Afrikanen gaat. U benadrukt in uw boek dat er weinig bewijsmateriaal is voor het idee dat migranten banen van autochtonen inpikken. Waar komt dat gevoel dan vandaan? Het mag duidelijk zijn dat dat algemene anti-immigratiegevoel geen nieuwigheid is. In de 19de eeuw bestond dat net zo goed. Het beschikbare feitenmateriaal slaat voornamelijk op ongeschoolde arbeiders, die in sommige gevallen wel naadloos vervangen konden worden door goedkopere nieuwkomers. Op wat langere termijn vormt dat echter geen serieuze bedreiging voor autochtone werknemers. De laatste jaren gaat er nogal wat aandacht naar de vraag waarom Europeanen over het algemeen eerder kritisch staan tegenover immigranten. De argumenten die het meest worden aangehaald zijn bezorgdheid over jobs, lonen en de welvaartsstaat in zijn geheel. Mogelijk ligt daar een verschil met de Verenigde Staten, waar de sociale voorzieningen veel minder sterk zijn uitgebouwd. Over al die argumenten valt in elk geval n ding te zeggen: de naakte cijfers ondersteunen ze niet of nauwelijks. Gemiddeld dragen migranten zelfs meer bij aan de welvaartsstaat dan ze eruit halen! Dat geldt niet voor de armste en laagst opgeleide migranten, die een netto verlies opleveren voor de maatschappij. Maar dat wordt meer dan gecompenseerd door wat hoger opgeleide migranten bijdragen. Er is

Bio

Tim Hatton is hoogleraar economie aan de Australian National University en de Universiteit van Essex, en is lid van het Europese Centre for Economic Policy Research (CEPR) en het Duitse Institute for the Study of Labor (IZA). Zijn belangrijkste onderzoeksonderwerpen zijn de oorzaken en effecten van internationale migratie, de integratie van migranten en de wisselwerking tussen immigratie en asielbeleid. Ook de economische geschiedenis van diverse arbeidsmarkten heeft zijn interesse. Momenteel werkt hij aan een onderzoek naar de gezondheid en de lengte van Britten in de late 19de eeuw.

28

Memo

dus niet echt een objectieve reden voor die negatieve houding. Pakken Angelsaksische landen zoals de VS, Canada en Australi het dan slimmer aan, door in hun beleid te focussen op hoogopgeleide mensen? Dat speelt mee, ja. De EU krijgt veel meer te maken met asielzoekers ongeveer twee derde gaat op zoek naar opvang in Europa. Dat komt doordat de welvaartsstaat aantrekkelijk is voor hen, maar ook door het geografische feit dat de meeste vluchtelingen uit Afrika, Azi en Oost-Europa komen. Voor hen is Europa dus simpelweg makkelijker te bereiken. Hetzelfde gebeurde in de jaren 80 en 90 met de VS, toen er grote onrust was in Centraal-Amerika. Engelstalige landen trekken bovendien een massa studenten uit de hele wereld aan, en een deel daarvan keert niet naar huis terug. Een andere reden waarom de EU relatief veel vluchtelingen moet opvangen is het koloniale verleden, waardoor er vaak al een omvangrijke gemeenschap uit het moederland aanwezig is. Daar kwam nog bij dat heel wat landen (waaronder ook Belgi en in mindere mate Nederland, red.) vanaf de late jaren 60 ook actief laaggeschoolde gastarbeiders hebben aangetrokken. Verwacht u in de komende decennia een afname van de migratie, bijvoorbeeld door demografische ontwikkelingen? Demografie heeft een grote invloed op de lange termijn, maar de inkomensverschillen zullen blijven bestaan, ook als alle ontwikkelingslanden hun demografische revolutie hebben doorgemaakt. In grote delen van Azi is het geboortecijfer sterk gedaald, in Latijns-Amerika daalt het al sinds de jaren 60 en geleidelijk aan zie je hetzelfde gebeuren in Afrika. Al die ontwikkelingen zijn belangrijk, omdat we weten dat migranten meestal jong zijn. En als de basis van de bevolkingspiramide smaller wordt, zal ook het tempo van migratie afnemen. Maar migratie zal blijven bestaan zolang mensen in een ander land een veelvoud kunnen verdienen van hun inkomen in het thuisland. Voor een wetenschapper bent u een vrij uitgesproken voorstander van migratie. Hoe komt dat? Ik weet niet of mijn co-auteur Jeffrey Williamson en ik zon uitgesproken standpunt hebben verkondigd in Global Migration and the World Economy (lacht). Maar ik geloof inderdaad dat migratie over het algemeen een goede zaak is. Er zijn wel degelijk winnaars en verliezers, maar globaal bekeken is migratie altijd een positieve kracht geweest, en dat is het vandaag nog steeds. De richting van de migratiestromen verschuift mee met het wereldwijde eb en vloed van de economie, en daar is niets mis mee. Kan migratie een oplossing bieden voor de vergrijzing van onze samenleving? Dat idee duikt regelmatig op, maar ik denk niet dat migranten meer

Het immigratiedebat blijft de gemoederen verhitten. Links: Marine Le Pen (FN) wil migranten weren. Rechts: Manifestatie van het No Border Netwerk.

kunnen zijn dan een klein deel van de oplossing voor de demografische strop waarmee West-Europa kampt. Als je dat bekijkt door een historische bril, is het duidelijk dat nieuwkomers net zo snel vergrijzen als autochtonen. Enkele jaren geleden heeft de OESO een studie laten maken over dat vraagstuk, en daaruit bleek duidelijk dat je letterlijk miljoenen migranten zou moeten binnenhalen om het huidige niveau van werkenden versus gepensioneerden op peil te houden. Dat is dus niet echt realistisch. Immigratie kan wel een steentje bijdragen, maar er moet op alle fronten iets gebeuren: mensen moeten langer werken, de participatiegraad moet een stuk hoger, enzovoort. Zou het immigratiedebat in Europa anders verlopen als politici hun geschiedenis beter kenden? Je geschiedenis kennen is n zaak, maar ze juist interpreteren is nog iets heel anders. En als ik de heren en dames politici een beetje ken, vermoed ik dat ze dat meestal niet doen. Want als ze de geschiedenis begrepen, zouden ze weten dat migratie een cumulatief proces is, waarbij de gebeurtenissen vandaag in hoge mate het gevolg zijn van wat er in vorige jaren en generaties is gebeurd. Als politici daar oog voor hadden, zouden ze in elk geval minder domme uitspraken doen. Kan u daar een voorbeeld van geven? Toen David Cameron (huidig Brits premier, red.) campagne voerde voor de verkiezingen, beloofde hij dat hij de immigratie zou terugdringen van honderdduizenden tot tienduizenden. Neem van mij aan dat hij geen flauw benul had hoe hij dat zou moeten aanpakken. Immigratie vanuit andere EU-lidstaten kan je onmogelijk verhinderen, en het Verenigd Koninkrijk kan al evenmin asielzoekers weigeren zonder grondig onderzoek. Ook familiehereniging is geregeld door internationale verdragen, dus je snapt meteen dat daar weinig aan te doen valt. Een van de dingen die deze regering ironisch genoeg wl heeft gedaan is het moeilijker maken voor buitenlandse studenten om hier te studeren. (lacht) En dat terwijl onderwijs een florerende exportindustrie is. Je zou ze met open armen moeten verwelkomen! Als je de basiskennis mist over wat migratie drijft, kan je geen nuttige maatregelen nemen. Niet begrijpen is n zaak, maar soms is het ook gewoon een kwestie van slechte wil. Hoe belangrijk is de rol van populistische partijen en politici? Nog veel belangrijker dan je op het eerste gezicht zou denken. De immigratiepolitiek in Europa wordt gedomineerd door negatieve drijfveren, en dat komt doordat rechtse groeperingen zo zwaar wegen op de politieke agenda van meer gematigde partijen. Ze zijn meestal niet aan de macht, maar hun invloed is hoe dan ook voelbaar.

Memo 29