Chiny Mocarstwo Xxi W.

RAPORT
Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Ireneusz Bil Dominik Mierzejewski Tomasz Otowski
WARSZAWA, SIERPIE 2008
W niniejszej pracy wykorzystano tezy i wnioski, ktre stanowi dorobek spotkania dyskusyjnego na temat polityki i pozycji midzynarodowej Chin, zorganizowanego przez Fundacj Amicus Europae na zasadach Chatham House w dniu 21 maja 2008 roku W dyskusji wzili udzia: Aleksander Kwaniewski Prezydent RP w latach 1995-2005; prof. Adam Daniel Rotfeld b. Minister Spraw Zagranicznych RP i b. Dyrektor Instytutu SIPRI w Sztokholmie; Tadeusz Chomicki Dyrektor Departamentu Azji i Pacyfiku Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP; prof. Edward Haliak Dyrektor Instytutu Stosunkw Midzynarodowych na WDiNP UW; prof. Krzysztof Gawlikowski Szkoa Wysza Psychologii Spoecznej (SWPS); prof. Stanisaw Pawlak ISM UW; Ksawery Burski b. ambasador w Chinach, wykadowca w SWPS; dr Dominik Mierzejewski Instytut Studiw Midzynarodowych Uniwersytetu dzkiego; Ryszard Malik Departament Azji i Pacyfiku MSZ RP; Andrzej Majkowski Prezes Fundacji Amicus Europae; dr Ireneusz Bil Dyrektor Fundacji Amicus Europae; Tomasz Otowski ekspert w zakresie bezpieczestwa midzynarodowego, wsppracownik Fundacji Amicus Europae.
List Prezydenta
01
Szanowni Pastwo, Fundacja Amicus Europae w ramach swoich statutowych celw realizuje program eksperckich dyskusji i wymiany pogldw na najwaniejsze aktualne tematy midzynarodowe. W tym celu organizuje konferencje i debaty, starajc si pozyska do dyskusji ekspertw o uznanej renomie w kraju i za granic. Rezultatem kadej z takich inicjatyw s raporty pokonferencyjne, ktre publikujemy i udostpniamy wszystkim zainteresowanym. W przeddzie Igrzysk Olimpijskich oddaj w Pastwa rce Raport, ktry powsta na podstawie dyskusji w Fundacji Amicus Europae w dniu 21 maja 2008 roku, powiconej Chinom. Raport przedstawia najwaniejsze procesy zachodzce w tym nowym, rozwijajcym si mocarstwie, a take stara si zarysowa kierunki rozwoju tego pastwa w najbliszej przyszoci. Mam nadziej, e Raport pt. Chiny supermocarstwo XXI wieku? posuy Pastwu do dalszej dyskusji, a take okae si pomocny w realizacji celw polskiej polityki zagranicznej.
Z wyrazami szacunku,
Aleksander Kwaniewski
Wstp
02
Od ponad dekady wiat ze zdumieniem, podziwem, ale te czsto niepokojem obserwuje zawrotne tempo rozwoju potgi ekonomicznej Chin. W lad za szybko rosnc gospodark Pastwa rodka nieuchronnie idzie take wzrost jego znaczenia midzynarodowego tak w wymiarze politycznym, jak i militarnym. Chiny z roku na rok staj si niejako wbrew swej wielowiekowej tradycji coraz bardziej aktywne i zauwaalne na caym wiecie. Obecna pozycja midzynarodowa Chin i spodziewane kierunki jej ewolucji w najbliszej przyszoci upowaniaj do okrelania tego pastwa mianem wschodzcego mocarstwa, z pewnoci o co najmniej regionalnym charakterze. W polityce Pekinu coraz czciej zauwaalne s jednak aspiracje do odgrywania roli w skali globalnej i otwartego konkurowania na wielu paszczyznach z dotychczasowymi mocarstwami wiatowymi, a take z jedynym supermocarstwem - Stanami Zjednoczonymi Ameryki. Jeli obecne tempo rozwoju chiskiej gospodarki oraz modernizacji struktur spoecznych i pastwowych utrzyma si a wszystko na to wskazuje to wedug najnowszych szacunkw Chiny ju w 2035 roku mog dogoni USA pod wzgldem wielkoci gospodarki.1 W 2050 roku chiska ekonomia ma natomiast wszelkie szanse, aby sta si a dwa razy wiksz od amerykaskiej.2 Nie sposb dzi jednoznacznie przewidzie, co scenariusz taki mgby oznacza dla geopolitycznego ukadu si na wiecie. W opinii wikszoci ekspertw, w tym rwnie czci uczestnikw debaty w Fundacji Amicus Europae, w chwili obecnej Chiny nie przejawiaj aspiracji do odgrywania roli wiatowego supermocarstwa, ani te militarnego hegemona, dominujcego w stosunkach midzynarodowych na wzr USA. Dzi chiskie plany dominacji strategicznej nie wykraczaj w zasadzie poza region Wschodniej i Centralnej Azji oraz zachodniego Pacyfiku. Czy jednak bdzie tak rwnie w przyszoci? Czy w perspektywie 10 20 lat nie zajd w Chinach procesy polityczne, ktre odmieni dotychczasowy sposb postrzegania przez Chiczykw rzeczywistoci midzynarodowej i wpyn na zwikszenie agresywnoci dziaa Pekinu? Cho obecnie Chiny mona uzna za mocarstwo typu status quo, nie dce radykalnymi rodkami do zmiany aktualnego adu midzynarodowego, to nie sposb przewidzie, w jaki sposb dugotrway i szybki wzrost gospodarczy wpynie na przysze ambicje i aspiracje Pekinu. Tym bardziej, e zawrotna szybko, z jak zachodz chiskie procesy gospodarcze i modernizacyjne, a take ich olbrzymia skala, ju dzi w niezwykle wyrany sposb wywouj niespotykane dotychczas w Chinach przemiany spoeczne i wiadomociowe. Chiski cud ekonomiczny ma przeogromny wpyw na zmiany postaw spoecznych, obyczajowych i wiatopogldowych, na funkcjonowanie modelu rodziny i stosunek do wiata zewntrznego. Generacja Chiczykw, urodzonych i wychowanych w dobie boomu gospodarczego i szerokiego otwarcia na wiat, z pewnoci prezentowa bdzie diametralnie inne postawy ni ich rodzice i dziadkowie. Zapewne bdzie mie to wpyw na przysz strategi dziaania Pekinu, zwaszcza jeli koniunktura ekonomiczna utrzyma si duej, a Chiny zyskaj odpowiednie polityczno-militarne rodki
Albert Keidel Chinas Economic Rise Fact and Fiction w: Policy Brief 61, Carnegie Endowment for International Peace, lipiec 2008. 2 Z drugiej strony, trudno oczekiwa utrzymania si dotychczasowej stopy wzrostu gospodarczego w Chinach w dugim okresie. Rozwj ju dzisiaj napotyka na wiele barier o charakterze ekonomicznym, ale take spoecznym, rodowiskowym, surowcowym czy infrastrukturalnym.
Chiski cud gospodarczy
03
oddziaywania w rodowisku midzynarodowym. Powstaje midzy innymi pytanie, czy modernizacja i awans cywilizacyjny przyczyni si do pokojowego rozwoju Chin, czy te wkrocz one na ciek ekspansji silnie zakorzenionego i umacnianego przez wadze chiskiego nacjonalizmu.
I. Chiski cud gospodarczy
Podstawowe parametry gospodarki chiskiej w 2007 roku: roczny napyw zagranicznych inwestycji bezporednich: 75 mld USD; wzrost produkcji przemysowej: 12,9 %; realny wzrost PKB (rok do roku): 11,4 %; PKB per capita: 5,300 USD; inflacja: 4,7 %; bezrobocie (w regionach zurbanizowanych i uprzemysowionych): 4%; rezerwy walutowe: 1,493 tryliona USD.
Since initiating the reforms and open policy, China has achieved tremendous success. Growth of about 9.7 percent per annum since the late 1970s has helped to lift several hundred million people out of absolute poverty, with the result that China alone accounted for over 75 percent oP poverty reduction in the developing world over the last 20 years. Between 1990 and 2004 the number of people living on a dollar per day fell by 246 million, while total population rose by over 156 million. The estimated number of people living on a dollar per day fell to 101.2 million in 2006, according to the latest East Asia & Pacific Update - Will Resilience Overcome Risk? Besides raising incomes, China 's market-oriented reforms over the last two decades also dramatically improved the dynamism of both the rural and urban economies and resulted in substantial improvements in human development indicators. Official estimates of the adult illiteracy rate fell by more than half, from 37 percent in 1978 to less than 10 percent in 2005, and, indicative of health indices, the infant mortality rate fell from 41 per 1,000 live births in 1978 to 23 in 2005. Nevertheless, substantial challenges remain. More than 128 million Chinese, many in remote and resource-poor areas in the western and interior regions, still have consumption levels below a dollar per day, often without access to clean water, arable land, or adequate health and education services./1 The rate of poverty reduction has fallen since the mid-1990s, as the country tackles remaining, and often more intractable, sources of poverty, including poverty concentrated in geographically disadvantaged regions and the emergence of increasing urban poverty. China also faces ongoing and emerging challenges related to its continued rapid growth growing income inequality, economically lagging western and northeast regions, unsustainable resource exploitation, and issues related to growing regional and global economic integration.
04
Chiska gospodarka ju od wielu lat rozwija si w zawrotnym tempie. Od koca lat 80-tych redni rokroczny wzrost PKB wynis 9.7%; w 2007 roku byo to ok. 11 %. Dziki temu setki miliony mieszkacw Chin wzbogacio si na tyle, aby utrzyma stop yciow powyej poziomu absolutnej biedy. Udzia samych Chin w redukcji biedy w pastwach rozwijajcych wynis a 75% na przestrzeni ostatnich 20 lat. Pomidzy 1990 a 2004 r. liczba osb utrzymujcych si z mniej ni 1 USD dziennie zmniejszya si o 246 mln, podczas gdy liczba mieszkacw wzrosa o 156 mln. Udao si w znaczcym stopniu zmniejszy nierwnoci regionalne (ktre wszake nadal pozostaj ogromne), a take podnie wiele wskanikw spoecznego rozwoju analfabetyzm spad z o ponad poow, z 37% w 1978 r. do 10% w 2005 r., za miertelno noworodkw z 41 zgonw/1000 urodze do poziomu 23 w 2005 r.3 Tak imponujce wskaniki s przede wszystkim efektem stopniowego, konsekwentnego wdraania kompleksowych reform gospodarczych. Reformy te, zapocztkowane pod koniec lat 70-tych ub. wieku, polegay pierwotnie gwnie na ograniczeniu kolektywizacji, zwikszeniu ekonomicznej efektywnoci w zakresie produkcji rolnej oraz stopniowej liberalizacji cen. W pierwszym okresie reformy ograniczay si jedynie do sektora rolnego i obszarw wiejskich; dopiero od 1984 roku przeniesiono je take na regiony zurbanizowane i uprzemysowione.4 Wprowadzane stopniowo i niezbyt odwanie, reformy nie od razu day pozytywne efekty gwatowny wzrost inflacji pod koniec lat 80-tych by jedn z przyczyn gwatownych protestw spoecznych, ktrych kulminacj stay si krwawe wydarzenia na Placu Niebiaskiego Spokoju w Pekinie (czerwiec 1989). Przemiany ekonomiczne nabray szybkiego tempa w latach 90-tych, po zmianach w kierownictwie pastwowym ChRL i w nowych uwarunkowaniach midzynarodowych, charakteryzujcych si zasadniczymi przemianami w rodowisku geopolitycznym Chin. Reformy polegay wwczas na decentralizacji podatkowej, zwikszeniu niezalenoci przedsibiorstw pastwowych, utworzeniu zdywersyfikowanego systemu bankowego oraz rynkw giedowych, a take na szybkim rozwoju sektora prywatnego oraz otwarciu gospodarki kraju na wymian midzynarodow i zagraniczne inwestycje. Koncepcja i teoretyczne zaoenia chiskich reform gospodarczych, zwaszcza w latach 80-tych ub. wieku, stoj w sprzecznoci z koncepcjami zrodzonymi z dorobku filozoficznego liberalnej szkoy ekonomicznej Adama Smitha. Chiskie kierownictwo zdecydowao si sign do teorii opracowanych przez Friedricha Lista, nieco zapomnianego na Zachodzie XIX-wiecznego niemieckiego ekonomisty, ktrych osi by postulat stworzenia systemu ekonomicznego opartego nie na wolnoci i sile przedsibiorczoci jednostek, ale na dziaaniach caej wsplnoty (narodu, pastwa).5 Szeroko analizowano te teorie zachodnioeuropejskiej spoecznej gospodarki rynkowej z lat 50-tych i 60-tych XX wieku. Celem strategicznym do dzi pozostaje niezmiennie wprowadzenie (w zaoeniach do roku 2020) dojrzaej socjalistycznej gospodarki rynkowej.6
Dane Banku wiatowego. Rozwj gospodarki narodowej, materia CRI (China Radio International) Online, 7 grudnia 2003 roku. 5 A. Keidel, op. cit.; 6 Rozwj gospodarki...;
4
05
Realizowany przez trzydzieci lat eksperyment ekonomiczny przynis tym razem pozytywne efekty, a chiskie reformy gospodarcze przyczyniy si do niemal dziesiciokrotnego zwikszenia PKB kraju.7 Jednak a do pocztku obecnego stulecia (a wic niemal przez wier wieku trwania chiskich reform) postpy gospodarcze Chin nie byy szerzej zauwaalne i odczuwalne na wiecie. Dziao si tak w efekcie znacznego odseparowania gospodarki chiskiej od wiatowego systemu ekonomicznego. Sytuacja ta zacza jednak ulega zmianie po wejciu Chin do wiatowej Organizacji Handlu (WTO) w grudniu 2001 roku. To od tego wanie momentu masowo importowane towary Made in China zaczy stawa si siln konkurencj dla zagranicznych przedsibiorstw i wyrobw, a coraz bogatsze i sprawniejsze firmy chiskie zaczy podbija wiatowy rynek i skutecznie konkurowa z koncernami midzynarodowymi.8 To wtedy nagle i do niespodziewanie dla Zachodu okazao si, e tanie produkty z Pastwa rodka s w stanie negatywnie oddziaywa na kondycj gospodarek rozwinitych pastw wiata, doprowadzajc nawet do upadku wielu bran, wzrostu bezrobocia itd.9 W 2007 roku chiska gospodarka mierzc j wedug parytetu siy nabycia znalaza si na drugim miejscu na wiecie po amerykaskiej, cho wedug przeliczenia w kategoriach per capita (5,300 USD na mieszkaca) Chiny s wci krajem o rednio-niskim dochodzie. Co wicej, w grudniu ub. roku okazao si, e dotychczasowe szacunki co do rozmiarw samej gospodarki Chin byy mocno zawyone. Nowe, poprawione oceny Banku wiatowego wskazuj, e ekonomia Pastwa rodka jest o 40 % mniejsza, ni sdzono dotychczas.10 Zdaniem czci ekspertw, gospodarka chiska ma due szanse, aby utrzyma wysokie tempo wzrostu pomimo negatywnych procesw, ktre zaczynaj pojawia si ostatnio w gospodarce wiatowej.11 Co wicej, ten szybki wzrost gospodarczy moe utrzymywa si jeszcze przez duszy czas, wbrew dominujcemu wrd zachodnich ekonomistw przekonaniu, e podstawowym ograniczeniem dotychczasowego tempa i zakresu rozwoju gospodarki Chin moe by niekorzystna sytuacja gospodarcza w pastwach importerach towarw i produktw chiskich (lub wytwarzanych w Chinach). Najnowsze analizy sugeruj bowiem, e chiski boom ekonomiczny ma gwnie wewntrzne rda (zwizane z rosncym poziomem krajowej konsumpcji), za wzrost dynamiki eksportu jest tylko dodatkowym impulsem rozwoju, a nie jego podstawow przyczyn.12 Analizy te wskazuj te, e chiska gospodarka jest w zasadzie uniezaleniona od wiatowych cykli ekonomicznych, zwizanych z kondycj gospodarki amerykaskiej. W ostatnich kilku dekadach Chiny zawsze rozwijay si wtedy, gdy w USA panowaa recesja lub zastj gospodarczy, i na odwrt gdy w Chinach nastpowao spowolnienie, w USA (a wic take i w wikszoci pastw rozwinitych) trwa wanie
A. Keidel, op. cit.; Zhaonan Wei Gospodarka wiatowa w rytmie Chin, Inwestor Finansowy, 30 stycznia 2006 roku. 9 ibidem; 10 Gospodarka Chin zmalaa o 40 procent, portal internetowy Money.pl, 19 grudnia 2007 roku. 11 Naley jednak odnotowa, e coraz czciej pojawiaj si take opinie przeciwne patrz m.in. China: the economy passes its peak, Stratfor, 11 czerwca 2008 roku. Analizy te zdaj si mie potwierdzenie w najnowszych danych statystycznych dotyczcych chiskiej gospodarki, wskazujcych, e wzrost gospodarczy w pierwszym proczu tego roku jest niszy ni w analogicznym okresie roku ubiegego, cho wci utrzymane zostay wartoci dwucyfrowe. Wynis on 10,4%, przy inflacji 7,9% (za: Wolniejszy rozwj Chin, Rzeczpospolita, 19-20 lipca 2008 roku). 12 A. Keidel, op. cit.;
8
06
boom.13 Istnieje pewien punkt krytyczny, w ktrym zaamanie si zagranicznego popytu na towary produkowane w Chinach a co za tym idzie ograniczenie chiskiego eksportu i zagranicznych inwestycji bezporednich w Pastwie rodka sprawi, e chiska gospodarka nieuchronnie wyhamuje, a by moe nawet wejdzie w faz recesji. Nie jest to sytuacja niewyobraalna takie ograniczenie zagranicznego popytu na dobra chiskie moe by wynikiem choby powanego zaamania si koniunktury ekonomicznej na Zachodzie, lub te decyzji politycznych o charakterze protekcjonistycznym (np. w sytuacji, gdy zalew tanich produktw chiskich doprowadzi do fali upadkw wielu bran i pogorszenia sytuacji ekonomicznej pastwa).14 Istotne znaczenie dla szybkiego rozwoju chiskiej gospodarki maj bezporednie inwestycje zagraniczne (BIZ). Kapita zagraniczny chtnie inwestuje w Chinach gwnie z uwagi na udogodnienia podatkowe i stworzenie Specjalnych Stref Ekonomicznych (Special Economic Zone, chin. Jingji tequ).15 U progu XXI wieku, w latach 2000 2002 inwestycje rosy kolejno o 1%, 15,1% i 12,5%. W 2003 roku realnie zrealizowane inwestycje zwikszyy si tylko o 1,4%, osigajc poziom 53,5 mld USD.16 W 2004 roku zrealizowano natomiast niewiele ponad 60,7 mld USD, a w 2005 roku suma zrealizowanych bezporednich inwestycji zagranicznych wyniosa 60,3 mld USD i w porwnaniu z 2004 rokiem spada o 0,5%.17 W rok pniej nastpi wzrost zrealizowanych inwestycji o ponad 12 mld USD,18 w 2007 roku bezporednie inwestycje wyniosy 75 mld USD, a w pierwszej poowie 2008 roku cakowity napyw inwestycji do Chin wzrs o ponad 45%, wynoszc ok. 52 mld USD. W tym okresie eksport wzrs o ponad 21% w stosunku do roku poprzedniego.19 Naley przy tym zwrci uwag, i mimo napywu inwestycji ich rozmieszczenie nie jest rwnomierne. Chiny wschodnie, w tym gwnie bogate prowincje wybrzea, absorbuj ponad 86% wszystkich inwestycji, rodkowe ponad 9%, a zachodnie najubosze jedynie ok. 4,5%.20 W 2007 roku gwnym miejscem bezporednich inwestycji zagranicznych byy prowincje: Guangdong, Zhejiang, Shanghai i Fujian.21 Zachodnie prowincje, ktre s najmniej atrakcyjne dla inwestorw zagranicznych, to regiony autonomiczne: Tybet, Ningxia czy Mongolia Wewntrzna oraz prowincje: Guizhou i Qinghai.22
ibidem; Gospodarka wiatowa w rytmie...; Problem ten zaczyna ostatnio narasta ze wzgldu na pogarszajc si koniunktur gospodarcz na wiecie. Wedug Banku wiatowego, w Europie szczeglnie zagroone chisk konkurencj s kraje bakaskie, ktrym z tego wzgldu grozi wrcz recesja (patrz Chinese trade threatens Balkan economic growth, serwis AFP, 16 lipca 2008 roku. 15 Specjalne Strefy Ekonomiczne powstay w 1980 roku w: Shenzhen (granica z Hongkongiem), Zhuhai (granica z Makao), Shantou (prowincja Guangdong) i Xiamen (miasto nad Cienin Tajwask, prowincja Fujian). Natomiast w 1984 otwarto na inwestycje zagraniczne 14 portw chiskich: Dalian, Qinhuangdao, Tianjin, Yantai, Qingdao, Lianyungang, Nantong, Shanghai, Ningbo, Wenzhou, Fuzhou, Guangzhou, Zhanjiang i Beihai. 16 Gospodarka Chin w 2003 roku (http://www.exporter.pl/kraje/k_azja/chiny_2003.html) 17 Podsumowanie absorpcji przez Chiny BIZ w okresie stycze grudzie 2005 (w jz. chiskim), strona internetowa Agencji Inwestycji Zagranicznych ChRL (http://www.fdi.gov.cn/). 18 An overview of Chinas absorption of foreign direct investment in 2005, Agencja Inwestycji Zagranicznych ChRL (www.fdi.gov.cn/pub/FDI_EN/). 19 Chiskie statystyki nie uwzgldniaj inwestycji w sektor finansowy (patrz W. M. Morrison, Chinas Economic Conditions, CRS Report for Congress, 18 maja 2008 roku; Federation of American Scientists oraz FDI in China up 45.6% in Jan-June period, strona internetowa Ministerstwa Handlu ChRL http://english.mofcom.gov.cn/). 20 Podsumowanie absorpcji przez Chiny BIZ w 2004 roku (w jz. chiskim), Agencja Inwestycji Zagranicznych ChRL (www.fdi.gov.cn/). 21 Lista obszarw administracyjnych Chin pod wzgldem bezporednich inwestycji zagranicznych (w jz. chiskim), Agencja Inwestycji Zagranicznych ChRL (http://www.fdi.gov.cn/). 22 Ibidem;
14
13
07
Rwnie istotnym faktem jest sektorowo inwestycji zagranicznych. Gwnym problemem wadz chiskich jest sabe zainteresowanie inwestycjami w sektorze rolniczym i przetwrstwa ywnoci. Wedug danych chiskiej Agencji Inwestycji Zagranicznych wypada on najsabiej, wraz z sektorem edukacji i ochrony zdrowia.23 W 2006 roku inwestycje w przemys rolniczy, drzewny i rybowstwo wyniosy zaledwie 0,86% wszystkich zrealizowanych w Chinach inwestycji.24 Napyw inwestycji zagranicznych oraz akcesja Chin do wiatowej Organizacji Handlu wymusiy dalsz reform gospodarki planowej oraz centralnego zarzdzania w kierunku szerszej liberalizacji. Paradoksalnie, Chiny uwaane za sterowane odgrnie maj wiele problemw z wprowadzaniem reform. Przyczyn tego stanu moe by kilka, cho najistotniejsz z nich, jak si wydaje, jest brak dostatecznej kontroli wadz centralnych nad wadzami lokalnymi oraz szerzca si samowola aparatu partyjno-pastwowego na niszych szczeblach administracyjnych.25 Drugim elementem ograniczajcym skutecznoci wprowadzania reform jest fakt, e w Chinach nigdy nie panoway rzdy prawa, a wszystko podporzdkowane byo woli jednostki.26 Na obecnym etapie rozwoju cywilizacyjnego wiata taki stan rzeczy jest niemoliwy do zaakceptowania w stosunkach gospodarczych przez midzynarodowych partnerw Chin. Gdy pastwo rzdzone jest przez instytucje, unika si jego niepotrzebnej interwencji w ycie ekonomiczne spoeczestwa, zapewnia si koordynacj polityki i jej cigoci. Jest to warunek konieczny do rozwoju gospodarki rynkowej. Gospodarka rynkowa wymaga instytucjonalizacji, ktra jest cile zwizana z rzdami prawa. Konstytucja jest gwarantem rzdw prawa, ale do zada obywateli naley obserwacja i kontrola, w jaki sposb pastwo jest rzdzone. Akcesja do WTO wizaa si wic z koniecznoci dostosowania systemu prawnego Chin do obowizujcych zasad. Przez dugi czas w historii Chin prawo nie byo szanowane, a najwiksz wadz w pastwie posiada cesarz, a po 1949 roku przewodniczcy Mao Zedong. Dopiero reformy z 1978 roku i uchwalenie konstytucji w 1982 roku przyniosy istotne zmiany ustrojowe. Naley przy tym zauway, e wprowadzanie ich w ycie jest procesem niezwykle trudnym i czasochonnym.27 Zdaniem chiskich liberaw zmniejszony zakres rzdw bdzie stymulowa wiksz aktywno spoecznoci lokalnych, co pozytywnie wpynie na rozwj i w wikszym stopniu bdzie legitymizowao rzdzcych. W tym wypadku rzd powinien zapewni ochron wasnoci prywatnej oraz wolno
W 2004 roku zainwestowano tylko w 518 przedsiwzi, co stanowio spadek w stosunku do 2003 roku o 23,15%, a zakontraktowany kapita zagraniczny wynis 1,2 mld USD (spadek o 13,04%); zrealizowano inwestycje za 537 mln USD (spadek o 6,4% ). Patrz: Obecna sytuacja wykorzystania inwestycji zagranicznych w rolnictwie (w jz. chiskim), Agencja Inwestycji Zagranicznych ChRL (http://www.fdi.gov.cn). 24 Najwiksz popularnoci wrd inwestorw cieszy si sektor produkcyjny (ponad 55% globalnych inwestycji w Chinach) oraz inwestycje deweloperskie (11% inwestycji). Z drugie strony najsabiej, oprcz rolnictwa, wypada ochrona zdrowia (0,02% inwestycji) oraz edukacja (0,04% inwestycji). Szerzej patrz: tabela na stronie internetowej Agencji Inwestycji Zagranicznych ChRL. 25 Problemy na linii wadze centralne-wadze lokalne najlepiej obrazuje fakt, i do cigania przestpstw wadz lokalnych wadze centralne wykorzystuj m.in. program Focus (Jiaodian Fangtan). Szerzej na ten temat patrz: D. Mierzejewski, Telewizja w subie narodu, strona internetowa Polskiego Radia (http://www.polskieradio.pl/krajiswiat/archiwum) 26 Szerzej na temat spoeczestwa obywatelskiego w Chinach patrz: K. Gawlikowski, Formowanie spoeczestwa obywatelskiego w Chinach w XX wieku, w: Chiny, rozwj spoeczestwa i pastwa na przeomie XX i XXI wieku, red. Krzysztof Gawlikowski, Karin Tomala, Trio, PAN, Warszawa 2002, s. 9-34; B. Gralczyk Pekiska wiosna 1989 roku. Narodziny ruchu demokratycznego w Chinach, Elipsa, Warszawa 1999 oraz D. Kelly Citizen Movements and China s Public Intellectuals in the Hu-Wen Era, Pacific Affairs 2006, vol. 79, no 2, s. 186 i in. 27 Szerzej na temat procesw legislacyjnych w ChRL patrz: M. Scot Tanner The Politics of Lawmaking in Post-Mao China: Institutions, Processes, and Democratic Prospects, Clarendon Press, Oxford 1999, s. 44-51.
23
08
ekonomiczn, co bdzie skutkowao stabilnym rodowiskiem dla przedsibiorcw i sukcesem inwestycji. W gospodarce rynkowej pastwo i rzd odpowiadaj za ustanowienie praw regulujcych wspprac gospodarcz, wprowadzaj j i stoj na jej stray.28 Wyzwania, jakie niosy za sob procesy globalizacji, wymusiy na wadzach formalne zmiany i czciow liberalizacj centralnego systemu. Autorzy chiskich opracowa zwracaj uwag, e wadze centralne przede wszystkim musiay dokona zmian w funkcjonowaniu wadz lokalnych: od kontroli do suenia wadze lokalne jak rdo przemian rynkowych, podstaw prawnych i rzetelnej polityki informacyjnej; od penej odpowiedzialnoci za wykonanie gospodarczych planw centralnych. do ograniczonej odpowiedzialnoci; od sprawdzania i aprobaty do dopasowanego rzdu; w czasie reform chiskie wadze lokalne maj jedynie tworzy dobry klimat dla przedsibiorcw.29 Mimo kreowania decentralizacji pastwa partia zdecydowaa o wzmacnianiu systemu monopartyjnego w ChRL. Takim posuniciem byo przedstawienie teorii trzech reprezentacji, ktra umoliwia przyjmowanie do partii komunistycznej przedsibiorcw i handlowcw. Ostatecznie teori przewodniczcego Jiang Zemina ogoszono 1 lipca 2001 roku, uznajc j za twrcze wcielenie idei Marksa, Lenina, Mao Zedonga i Deng Xiaopinga.30 Majc na uwadze ogromne znaczenie relacji interpersonalnych w kulturze chiskiej, wedug danych Komunistycznej Partii Chin do 2006 roku w szeregi partii wstpio okoo 50% biznesmenw. Niektrzy byli wybierani do regionalnych Zgromadze Przedstawicieli Ludowych (9 tys.) czy do Ludowej Konsultatywnej Rady Politycznej Chin (30 tys.). W 2006 roku 9 ze 100 najbogatszych Chiczykw uczestniczyo w obradach chiskiego parlamentu Oglnochiskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych.31 Gwatowny wzrost gospodarczy, pocigajcy za sob m.in. szybki rozwj produkcji przemysowej sprawia, e dramatycznie ronie take energochonno chiskiej gospodarki. Dzi Chiny s ju drugim na wiecie konsumentem ropy naftowej (po USA) i trzecim najwikszym jej importerem. Pod wzgldem konsumpcji ropy naftowej Chiny przecigny w 2003 roku Japoni; obecnie (dane za 2007) jej poziom w Pastwie rodka wynosi 6,5 mln baryek dziennie (bpd)32 i jest wyszy o 7,7 % w stosunku do roku ubiegego.33 Obecnie chiski import ropy naftowej ksztatuje si na poziomie ok. 3 mln bpd, z czego ok. 55-
Patrz: Liu Juning Gospodarka wolnorynkowa i system pastwa (w jz. chiskim) (www.tecn.cn/data/detail.php?id=7052). Chen Xiushan, Hu Tiecheng WTO i konieczno zmian w chiskich wadzach lokalnych (w jz. chiskim), Jingji Kexue Chubanshe, Beijing 2002, s. 20-24. 30 Dong Deguang Analiza wanej teorii trzech reprezentacji z punktu widzenia procesu rozwoju, (w jz. chiskim), Xuexi Shibao, 12 wrzenia 2006 roku, Gazeta Centralnej Szkoy Partyjnej KPCh Study Times (http://www.studytimes.com). 31 Private entrepreneurs gain political status, China Daily 12 marca 2003 roku; oraz Dong Ming O wspczesnej reprezentacji politycznej wacicieli prywatnych przedsibiorstw w moim pastwie (Chinach) (w jz. chiskim), Instytut Bada Marksizmu, 2006 rok. Szerzej na ten temat patrz take: D. Mierzejewski Chiska Republika Ludowa wobec globalizacji polityczne aspekty wewntrzne [w:] Oblicza Chin na pocztku XXI wieku, red. Joanna Marszaek-Kawa, Toru 2008, s. 118-134. 32 Dla porwnania poziom dziennego zuycia ropy w USA to ok. 20 mln bpd. 33 Wszystkie dane za: BP Statistical Review of Word Energy, czerwiec 2008. Odnotowany w 2007 roku wzrost konsumpcji ropy przez Chiny by jednake najmniejszym od 2002 roku; dotychczas zuycie ropy w Chinach wzrastao co roku o ok. 10 %. Dla porwnania konsumpcja ropy w UE spada w 2007 roku o 2,2 %.
29
28
Gwne problemy wewntrzne ChRL (zarys)
09
58 % pochodzi z regionu Bliskiego Wschodu (w 2015 odsetek ten zwikszy si do 70%). Do roku 2010 Chiny bd importowa ok 60 % swojego zapotrzebowania na rop (w 2000 roku byo to ok. 30 %). Jeszcze szybciej ronie chiskie zapotrzebowanie na gaz ziemny (z 0 w roku 2000 do ok. 20-25 mln m3 w roku 2010).34 Dzisiaj zuycie pierwotne energii w Chinach opiera si gwnie na wydobywanym w kraju wglu kamiennym; przy utrzymaniu si dynamiki wzrostu konsumpcji energii elektrycznej, w cigu nastpnych kilkunastu lat Chiny bd zmuszone importowa wikszo take i tego surowca. Rosncy gd energetyczny Chin ju dzi staje si czynnikiem determinujcym okrelone kierunki dziaania Pekinu, wpywajc na konkretne decyzje polityczne wadz ChRL.35 Mona mie pewno, e w przyszoci zaleno ta bdzie jeszcze wyraniejsza, a denie do zapewnienia pastwu stabilnych i zdywersyfikowanych rde surowcw energetycznych stanowi bdzie jeden ze strategicznych imperatyww chiskiej polityki zagranicznej. Rosnca energochonno chiskiej gospodarki obnaa te przy okazji problemy wynikajce z wci duej roli pastwa w regulowaniu procesw ekonomicznych. Gdy w kwietniu 2008 roku w wielu regionach Chin zabrako benzyny na stacjach pastwowych koncernw, okazao si, e ich przyczyn nie jest brak tego surowca na rynku, ale istnienie systemowej nierwnowagi w dystrybucji paliw pynnych na rynku, wywoanej bdnymi regulacjami pastwa. Pastwowe sieci stacji benzynowych musz bowiem sprzedawa paliwo po sztywnych cenach urzdowych (a wic nierynkowych), podczas gdy szeroko rozpowszechnione w Chinach sieci dystrybucji paliw zagranicznych koncernw sprzedaj benzyn po cenach dyktowanych przez rynek. Paliwo jest tam znacznie drosze, ale nie ma przerw w dostawach. Kwietniowe braki na stacjach pastwowych byy wic spowodowane celowym wstrzymaniem dostaw benzyny przez pastwowe koncerny paliwowe, w celu zminimalizowania ich strat wobec gwatownego wzrostu cen ropy na wiatowych rynkach.36
II. Gwne problemy wewntrzne ChRL (zarys)
Po zmianach, jakie nastpiy w czasie III Plenum XI Zjazdu Komunistycznej Partii Chin w 1978 roku, Chiny wkroczyy na drog reform, okrelanych mianem czterech modernizacji i otwarcia na wiat.37 W konsekwencji podjtych dziaa, pastwo chiskie stano przed rozlicznymi wyzwaniami natury politycznej oraz spoecznej, jakie nie miay dotd miejsca w historii. Obecnie najistotniejszym z politycznego punktu widzenia problemem jest ustanowienie zasad zmian na najwyszych stanowiskach wadzy (tzw. tranzycja wadzy), a zatem wprowadzenia jej instytucjonalizacji, bd precedensu.
BP Statistical..., a take: Annual Energy Outlook 2008, Energy Information Administration of the USA (www.eia.doe.gov). Marcin Tatarzyski Gd energii w Chinach a stosunki z pastwami Bliskiego Wschodu, Bezpieczestwo Narodowe (kwartalnik BBN) nr I-2006/1, 2006 36 Fuel subsidies and shortages, Stratfor, 2 kwietnia 2008 roku. 37 Cztery modernizacje zostay w 1964 roku zaproponowane przez premiera Zhou Enlaia, jednak z uwagi na kolejne kampanie polityczne, takie jak np. rewolucja kulturalna, Zhou Enlai zosta zmuszony do zawieszenia modernizacji pastwa. Dopiero Deng Xiaoping odsun od wadzy przeciwnikw zmian i rozpocz reformy ChRL w grudniu 1978 roku.
35
34
10
W kwestiach spoecznych do gwnych problemw naley z kolei zaliczy narastajce rozwarstwienie spoeczne oraz utrzymujce si nierwnoci regionalne, co pocign moe za sob wzrost niezadowolenia spoecznego. 1. Sukcesja wadzy w pastwie Pokojowa i pynna tranzycja wadzy na najwyszych szczeblach partyjno-pastwowych38 jest newralgicznym problemem natury politycznej. W historii Chiskiej Republiki Ludowej problemy sukcesji wizay si zwykle z bardzo agresywn walk frakcji i chaosem wewntrznym, majcym negatywny wpyw na kondycj wewntrzn i zewntrzn Chin. W okresie 1949-1976 niejednokrotnie dochodzio do walki o wadz, w wyniku ktrej nastpoway kryzysy polityczne. Po przejciu wadzy przez Deng Xiaopinga wydawao si, i podobnie jak kwestia reform gospodarczych i ten problem zostanie rozwizany w sposb pokojowy. Deng, poszukujc zaplecza politycznego, doprowadzi do relatywnie pokojowego usunicia swojego politycznego oponenta Hua Guofenga. Najbardziej dotkliwym w skutkach dowiadczeniem byy walki grup w Komunistycznej Partii Chin, ktre zakoczyy si krwawym stumieniem demonstracji studenckich w czerwcu 1989 roku. W wyniku zaj od wadzy odsunito sekretarza partii Zhao Ziyanga za na jego miejsce powoano Jiang Zemina, wczesnego sekretarza miasta wydzielonego Szanghaj. Spr miedzy partyjnymi liberaami a konserwatystami dotyczy gwnie dalszych reform politycznych. Zhao Ziyang w czasie XIII Zjazdu Komunistycznej Partii Chin jesieni 1987 roku postulowa reform poprzez oddzielenie aparatu pastwowego i partyjnego oraz dalsze zmiany w duchu demokratycznym. Jego postulaty zyskay szybko aplauz wrd studentw, ktrzy od poowy lat 80-tych w licznych protestach domagali si dialogu z parti, wolnoci sowa oraz wolnoci zrzesze studenckich. Niewtpliwie, po burzliwych zajciach z wiosny 1989 roku partia stana przed problemem kadrowym. Lokalne elity czciowo popary reformatorw, zamykajc sobie tym samym moliwo dalszej kariery politycznej. Efektem dojcia do wadzy partyjnych konserwatystw byo zachwianie reform i otwarcia na wiat. Dopiero trzy lata pniej, w trakcie sawnej podroy Deng Xiaopinga na poudnie pastwa z okazji chiskiego Nowego Roku, Chiny po raz wtry zaanonsoway konieczno reform i modernizacji. W tym te roku Deng wyznaczy na kolejnego lidera ChRL Hu Jintao, ktry awansowa do Biura Politycznego Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Chin. Z pewnoci cel, jaki przywieca odchodzcemu na polityczn emerytur liderowi, by jeden ustrzec pastwo przed kolejn wyniszczajc walk frakcji. Hu Jintao obj wadz dopiero po dwch kadencjach Jiang Zemina. Istotnym jest fakt, i od 1993 roku lider ChRL czy trzy funkcje: przewodniczcego pastwa, sekretarza generalnego KPCh oraz przewodniczcego Centralnej Komisji Wojskowej. Skupienie wadzy pastwowej, partyjnej i wojskowej prowadzi do wzmocnienia orodka wadzy oraz uniemoliwia ewentualne zamachy stanu. Kluczowym dla przejcia wadzy przez Hu Jintao by XVI Zjazd Komunistycznej Partii Chin w 2002 roku, kiedy to Hu przej wadz w pastwie i partii pozostawiajc nadzr nad armi w rkach Jiang Zemina.
38
W Chiskiej Republice Ludowej po ostatecznym przejciu wadzy przez Deng Xiaopinga w latach 1980-1981, obowizuje zasada, i istniej dwa organy partyjny i pastwowy, ale skad osobowy obu bliniaczych instytucji jest identyczny. Najlepszym przykadem jest Partyjna/Pastwowa Centralna Komisja Wojskowa.
11
Zachowanie wadzy nad strukturami armii przez kolejne trzy lata wiadczyo o znaczcej roli struktur wojskowych w systemie politycznym ChRL. Mimo, e po 1998 roku w wyniku regulacji prawnych znaczco zredukowano udzia armii w biznesie, to w dalszym cigu odgrywa ona rol stabilizatora sytuacji w Chinach. W czasie XVI Zjazdu wymieniono 13 z 21 czonkw Biura Politycznego i Staego Komitetu Biura Politycznego. W innych centralnych instytucjach partyjnych rwnie dokonano szerokich zmian personalnych z uwagi na nieformaln zasad, i kady, kto koczy 70 lat, przechodzi na emerytur.39 Jesieni 2007 roku odby si XVII Zjazd KPCh, na ktrym dokonano istotnych zmian w kwestiach zwizanych z przyszoci aparatu partyjnego w Chinach. Ze stanowiska wiceprzewodniczcego ChRL zrezygnowa Zeng Qinghong. Na jego miejsce awansowano Xi Jinpinga, syna zasuonego dziaacza partyjnego Xi Zhongxinga. Po objciu stanowiska wiceprzewodniczcego Xi Jinping aktywnie wczy si w dziaania aparatu partyjno-pastwowego. W pierwszej kolejnoci nowy wiceprzewodniczcy odpowiada za prace Sekretariatu i peni funkcj sekretarza wykonawczego. Ponadto peni funkcj czonka Staego Komitetu Biura Politycznego odpowiedzialnego za relacje z Hongkongiem i Makao, a take stoi na czele Centralnej Kierowniczej Grupy Roboczej ds. Struktur Partyjnych.40 Obecna kadencja Hu Jintao zakoczy si w 2013 roku (sesja Oglnochiskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych), a kluczowym dla dalszego procesu przekazywania wadzy bdzie XVIII Zjazd KPCh, ktry odbdzie si jesieni 2012 roku. Obecny wiceprzewodniczcy pastwa Xi Jinping (zgodnie z logik ostatniego przejcia wadzy) zostanie zapewne przewodniczcym. Kwesti sporn pozostaje, podobnie jak w przypadku Hu Jintao, objcie funkcji przewodniczcego Centralnej Komisji Wojskowej. Jest wielce prawdopodobne, ze Hu Jintao pozostawi w swoich rkach funkcj przewodniczcego Centralnej Komisji Wojskowej, przynajmniej na okres kilkuletni. Na podstawie analizy ukadu personalnego w KPCh jest bardzo prawdopodobne, e przyszy przewodniczcy (2013-2023) Xi Jinping zosta wskazany przez odchodzcego Jiang Zemina, a w przyszoci taka moliwo przypadnie Hu Jintao. Model taki, ktry nie bdzie stanowi litery prawa, a bdzie jedynie precedensem, moe sta si chiskim modelem tranzycji wadzy.41 Pokojowy tryb przekazywania najwyszej wadzy w pastwie o takim wanie przebiegu wydaje si nader prawdopodobny, cho nie wyklucza to rzecz jasna budowania wasnego zaplecza politycznego przez obecnego lidera Chin.42 Gwnym motywem przewodnim sukcesji jest, jak si wydaje z perspektywy ostatnich lat, zachowanie rwnowagi miedzy frakcjami w partii, ktra umoliwia dalsze pokojowe reformowanie pastwa.
39 Polubiony partii, Forum 2007, nr 44, s. 16-18 oraz A. L. Miller Chinas Leadership Transition, The First Stage, The Chinese Leadership Monitor no 5, 2006, Hoover Institution. 40 A. L. Miller Xi Jinping and the Party Apparatus, The Chinese Leadership Monitor no 25, 2008, Hoover Institution. 41 Nie jest pewne, i w przyszoci taki wanie model tranzycji zostanie zachowany. Niemniej jednak naley zwrci uwag na fakt, i dwa wielkie pastwa: Rosja (Putin-Miedwiediew) i Chiny (Hu Jintao-Xi Jinping) prbuj okreli ramy dokonywania zmian pokoleniowych na najwyszych szczytach wadzy w podobnym okresie chronologicznym. 42 Podobnie jak Jiang Zemin, ktry budowa wasne zaplecze polityczne wok tzw. grupy szanghajskiej z Zeng Qinghongiem, Huang Ju i innymi politykami zwizanymi z tym miastem, Hu Jintao poszukuje sojusznikw w Komunistycznym Zwizku Modziey Chiskiej, ktrego by sekretarzem w latach 1983-1984. wiadczy o tym nominacja byego sekretarza KZMCh Li Keqianga na wicepremiera (2008) oraz Lu Hao wicemera Pekinu, na przewodniczcego w obecnej kadencji.
12
2. Rozwarstwienie i konflikty spoeczne Mimo wzrostu gospodarczego Chiny nie unikny rozwarstwienia spoecznego. W 1989 roku w miastach rocznie zarabiano 1374 RMB43, natomiast na wsi 602 RMB; stosunek zarobkw wynosi 2,28:1. W 2004 roku przychody roczne w miastach wyniosy 9422 RMB, natomiast na wsiach 2936 RMB stosunek wzajemny zarobkw wynosi ju 3,21:1.44 Urednione dane nie obrazuj jednak skali zjawiska. Porwnujc przychody mieszkacw Szanghaju i prowincji Guizhou, odnotowuje si duo wiksze dysproporcje: w 1990 roku przychody te cechoway si relacj 7,33:1, natomiast w 2003 roku ju 12,97:1.45 Jak twierdzi profesor Hu Angang z pekiskiego Uniwersytetu Qinghua, w 2020 roku stosunek wzajemny przychodw w miastach i na wsi bdzie prawdopodobnie wynosi 5:1. Ponadto naley zauway, e sytuacj tzw. ubogich chopw pogarsza inflacja, ktra nie jest rwnomierna w caych Chinach.46 Do zmiany sytuacji doszo ju w latach 90-tych XX wieku. W 1996 roku przychody chopw wzrosy w stosunku do roku poprzedniego o 9%, w rok pniej ju tylko o 4,6%, w kolejnym 4,3%, natomiast w pierwszej poowie 2000 roku zaledwie o 1,8%. Wedug danych opublikowanych przez Chiski Urzd Statystyczny, koszty utrzymania wzrosy w 2004 roku o 12,4% a oszczdnoci chiskie o 2185 RMB. Zatem teoretyczne oszczdnoci wynosz 751 RMB.47 W ostatnich kilku latach (2003-2007) w dalszym cigu dysproporcja midzy dochodami mieszkacw miast i wsi znajdowaa si na poziomie jak 3,3:1 cho tempo przychodw na obszarach wiejskich wzroso osigajc ponad 4000 RMB w 2007 roku.48 Oprcz trudnej sytuacji ekonomicznej chopi, ktrzy tworz najwiksz grup chiskiego spoeczestwa, nie maj wasnej silnej reprezentacji politycznej w Pekinie. Rodzi to frustracj i ch odwetu. Do gwnych przyczyn wzrostu potencjau konfliktogennego zalicza si: Malejce realne dochody, a przez to fakt zwikszajcych si dysproporcji midzy miastem a wsi; Wzrost kosztw nakadw w rolnictwie, co powoduje zmniejszanie opacalnoci dziaalnoci rolniczej; Wysoki poziom korupcji wrd lokalnych kadr partyjnych; Przekwalifikowanie ziemi rolnej pod innego rodzaju dziaalno; Zobowizania chopw do nieodpatnej pracy w ramach robt publicznych bez wynagrodzenia (do 27 dni w roku); Konflikty z pastwem na tle wasnoci ziemi; Brak zabezpiecze socjalnych; Wysoki poziom analfabetyzmu.49
RMB Renmin bi (waluta ludowa) oficjalna nazwa chiskiej waluty Yuana. Stabilizacja rolnictwa, pokj pod kopu niebios (w jz. chiskim), Renmin Ribao, 8 lutego 2006 roku, s. 1. 45 Lu Xueyi Tiaozhang chenggui guanxi, jiejie hao nongcun, nongming wenti w: Bkitna Ksiga, Rok 2005: Analiza i prognoza rozwoju spoeczestwa chiskiego, red. Ru Xin, Lu Xueyi, Li Peilin, Pekin 2004, s. 180 181. 46 Ibidem, s. 181. 47 Komunikat o biedzie chiskich chopw w 2004 roku (w jz. chiskim), strona internetowa Chiskiego Urzdu Statystycznego (http://www.stats.gov.cn). 48 Komunikat statystyczny nt. rozwoju spoeczestwa i gospodarki narodowej w 2007 roku (w jz. chiskim), Chiski Urzd Statystyczny (http://www.stats.gov.cn ) 49 T. Heberer Midzy kryzysem a szans: nowe spoeczne wyzwania ze szczeglnym uwzgldnieniem wiejskich Chin, w: Chiny, przemiany pastwa i spoeczestwa w okresie reform 1978 2000, red. K. Tomala, Warszawa 2001, s. 66.
44
43
13
Jednake najczstszym powodem niezadowolenia, a take rozruchw jest brak uregulowanego statusu ziemi. W Chinach chopi mog jedynie dzierawi grunty, nie posiadajc ich na wasno. Prowadzi to do konfliktw m.in. z chiskimi inwestorami, ktrzy na tych terenach chc budowa fabryki. Mimo, e w marcu 2004 roku wprowadzono zmiany do Konstytucji ChRL umoliwiajce wypaty odszkodowa, to w dalszym cigu protesty powodowane s gwnie przez brak rekompensaty za odbierane ziemie oraz korupcj, zwaszcza wiejskich elit.50 Dobitnym przykadem wzrastajcego niezadowolenia spoecznego stay si procesy sdowe dziaaczy partyjnych, ktrzy tumili rozruchy. Wystarczy poda przykad zamieszek z czerwca 2005 roku w Dingzhou Shengyou (prowincja Hebei), czy z grudnia tego roku w Dongzhonu Shanwei (prowincja Guangdong).51 Liczba protestw z udziaem chopw sukcesywnie ronie. Jeli w 1993 roku miao miejsce 2700 protestw, to w 1997 roku blisko 10 tys., a w 2004 roku ju okoo 74 tys.52 Wedug danych Kongresu USA, w 2005 roku liczba protestw osigna 87 tys., a zatem rednio 240 dziennie.53 W odpowiedzi na wzrastajce niezadowolenie spoeczne elity Komunistycznej Partii Chin zrezygnoway z lansowania teorii trzech reprezentacji na korzy idei spoeczestwa harmonijnego, przedstawionej w padzierniku 2006 roku podczas 6 Plenum XVI Zjazdu KPCh. Przyjty wwczas plan obj: demokratyczne spoeczestwo pod rzdami prawa; spoeczestwo oparte na rwnoci i sprawiedliwoci; spoeczestwo uczciwe i solidarne; spoeczestwo funkcjonujce zgodnie z natur.54 Idealistyczna wizja spoeczestwa zaczerpnita z tradycyjnej konfucjaskiej filozofii nie zapewnia jednak praktycznej reformy wymiaru instytucjonalnego, ktry jest konieczny do dalszego rozwoju pastwa. Dzi mona ju uzna, e wadze ChRL (zarwno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym) stoj wobec powanego kryzysu organizacyjno-politycznego zwizanego z zarzdzaniem konsekwencjami gwatownego tempa przemian w pastwie spoecznymi, politycznymi i w zakresie bezpieczestwa wewntrznego.55 Tymczasem brak poprawy sytuacji spoecznej moe sta si hamulcem rozwoju gospodarczego, a take zagrozi przywdczej roli Komunistycznej Partii Chin i w konsekwencji stabilnoci pastwa.
W marcu 2004 roku w Artykule 10 Konstytucji ChRL, dotyczcym wasnoci ziemi, do jednego z zapisw w brzmieniu z 1982 roku: Pastwo, jeli wymaga tego dobro ogu spoeczestwa, moe zgodnie z prawem dokona wywaszczenia dodano zapis () moe opodatkowa ziemi bd wywaszczy i wypaci odszkodowanie. Por. Konstytucja ChRL z 4 grudnia 1982 roku w: Konstytucja Chiskiej Republiki Ludowej (w jz. chiskim), Pekin 2004, s. 7 oraz Konstytucja ChRL, 4 grudnia 1982, peny tekst konstytucji zgodnie z poprawkami (w jz. chiskim), w: ibidem, s. 52. Na temat korupcji w Chinach patrz: Yan Sun Corruption And Market In Contemporary China, Cornell University Press, Nowy Jork 2004 rok. 51 Chiska dyskusja nt. lokalnych praw przybiera na sile (w jz. chiskim), Chiska Sekcja BBC, 14 kwietnia 2007 roku. 52 Do star dochodzi we wszystkich prowincjach w Chinach m.in. w czerwcu 2005 roku w prowincji Anhui po zdarzeniu drogowym tum - z uwagi na fakt, e milicja nie ukaraa winnego - podpala samochody i zniszczy komisariat (za: T. Heberer op. cit., s. 66 67 oraz China Detains Commander in Protest Deaths, Associated Press, 11 grudnia 2005 roku. 53 J. Morse High Social Costs Accompany China's Economic Miracle, Biuletyn State Departments Bureau of East Asian and Pacific Affairs, 3 lutego 2006 roku (materia rozsyany poczt elektorniczn). 54 Por. strona internetowa Spoeczestwa Harmonijnego (http://www.chinahexie.org/) oraz Wing Thye Woo Wyzwania dla wzrostu gospodarczego Chin, Zeszyty BRE Bank CASE, Warszawa 2007. 55 The escalating internal crisis of a changing China, Stratfor, 23 lipca 2008 roku.
50
Pozycja midzynarodowa Chin
14
III. Pozycja midzynarodowa Chin

1. Geopolityka Pastwa rodka. Z perspektywy geopolitycznej sytuacja midzynarodowa Chin ksztatuje si korzystnie. Chiczykom udao si osign strategiczn stabilizacj, polegajc na spenieniu praktycznie wszystkich geopolitycznych imperatyww ich pastwa, do ktrych nale: utrzymywanie jednoci obszarw kraju bdcych kolebk chiskiego ywiou etnicznego (zamieszkanych przez rdzennie chisk ludno Han;56 sprawowanie penej i mocnej polityczno-militarnej kontroli nad peryferyjnymi regionami pastwa (speniajcymi rol bufora wobec chiskiego otoczenia midzynarodowego), takimi jak Tybet, Xinjiang, Manduria czy Mongolia Wewntrzna; utrzymywanie kontroli nad wybrzeem Chin, ktre ze wzgldu na swe znaczne rozmiary (14,5 tys. km linii brzegowej) wielokrotnie w historii odgrywao rol strategicznego mikkiego podbrzusza Pastwa rodka.57 To geopolityczne spenienie Chin moe na pierwszy rzut oka sugerowa, e ich wzrastajca pozycja midzynarodowa, warunkowana gwatownym rozwojem gospodarki i rwnie duym przyspieszeniem procesw modernizacyjnych, nie bdzie pki co skierowana na zewntrz, przeciwko chiskiemu otoczeniu regionalnemu. Mocarstwowa pozycja Chin bdzie zapewne koncentrowa si na deniu do utrzymania strategicznego status quo w odniesieniu do wasnego terytorium oraz zapewnieniu stabilnych warunkw midzynarodowych (tak w skali regionu, jak i szerzej, na wiecie) dla dalszego ekonomicznego rozwoju pastwa. Nie naley jednak zapomina, e mimo wszystko istniej czynniki, ktre ju w redniookresowej perspektywie czasowej mog wpyn na zamian Chin z mocarstwa typu soft power w pastwo bardziej agresywne wobec swego otoczenia. Wikszo z tych czynnikw ma charakter wewntrzny nale do nich: gwatownie rosncy popyt chiskiej gospodarki na surowce energetyczne, w tym zwaszcza na rop naftow i gaz ziemny. W poczeniu z rosncym popytem na te surowce w skali globalnej i wzrastajc presj cenow, czynnik ten ju w niedalekiej przyszoci moe okaza si niezwykle siln determinant negatywnych z punktu widzenia rodowiska midzynarodowego zmian w chiskiej polityce zagranicznej; demografia, w tym zwaszcza zwikszanie si oglnej liczby ludnoci Chin, przy jednoczesnym zachodzeniu niekorzystnych trendw, takich jak starzenie si spoeczestwa, zachwianie
Rdzennie chiska grupa etniczna, stanowi okoo 92% ogu populacji Chin. Hanowie zamieszkuj gwnie wschodnie i poudniowo-wschodnie Chiny. Tereny te, bdce jednoczenie gwnymi obszarami koncentracji populacji i centrw ekonomicznych ChRL, uznaje si za geopolityczne jdro (heartland) Pastwa rodka. 57 Wicej na temat geopolitycznego pooenia wspczesnych Chin w: George Friedman Chinese Geopolitics and the Significance of Tibet, Stratfor, 15 kwietnia 2008 roku.
56
15
statystycznych proporcji midzy liczb kobiet a mczyzn (co oznacza ju wkrtce wzrost odsetka samotnych modych mczyzn, bez szans na zaoenie rodziny)58 oraz wyduanie redniej przewidywanej dugoci ycia (wskutek poprawy warunkw bytowych ludnoci); potrzeba zapewnienia stabilnych i trwaych dostaw ywnoci dla zwikszajcej si liczby ludnoci w coraz trudniejszych (z ekologicznego punktu widzenia) warunkach produkcji. Ze wzgldu na gwatowny rozwj ekonomiczny i wzrastajce uprzemysowienie kraju, prowadzone w rabunkowy dla rodowiska naturalnego sposb, ju dzi wywouj zmiany klimatyczne i rodowiskowe (np. pustynnienie znacznych poaci kraju, wysychanie rzek w tym take tych najwikszych). To z kolei powoduje kurczenie si obszarw uprawnych. Czynnikiem niezalenym od woli i dziaa Chin jest ksztatowanie si poday oraz cen najwaniejszych surowcw energetycznych (ropa i gaz) na rynkach wiatowych, od ktrych to surowcw chiska gospodarka bdzie coraz bardziej uzaleniona. Im trudniej bdzie zdoby stabilny dostp do z tych surowcw, tym bardziej agresywna moe stawa si postawa Chin na arenie midzynarodowej. Cz ekspertw59 sugeruje rwnie, e w miar zwikszania si geopolitycznej pewnoci siebie oraz ekonomicznych i polityczno-militarnych zdolnoci Chin, mog one rwnie pokusi si o rewizj swych granic, dc do odzyskania terytoriw utraconych kiedy na rzecz ssiadw lub po prostu atrakcyjnych z ekonomicznego punktu widzenia. Chiny mniej lub bardziej otwarcie zgaszaj dzi pretensje terytorialne wobec 11 ze swych 24 ssiadw, w tym m.in. Rosji,60 Wietnamu, Filipin, Indii i Japonii.61 W tym kontekcie ciekawa jest coraz czciej przejawiajca si w chiskiej filozofii geopolitycznej koncepcja tzw. ywotnej przestrzeni pastw. Koncepcja ta, dotyczca wszystkich strategicznych sfer funkcjonowania pastwa jako organizmu politycznego, zakada, e rozmiary ywotnej przestrzeni kadego kraju s wprost zalene od jego zdolnoci i si strategicznych (gospodarki, dyplomacji, siy militarnej, siy i jednoci narodu oraz spoeczestwa itd.). Wedug chiskich strategw, przestrze pastw silnych (mocarstw) z reguy wykracza poza ich formalne granice polityczne; z kolei przestrze pastw sabych jest czsto znacznie mniejsza ni ich aktualne administracyjne terytorium.62 Nie sposb nie zauway, e koncepcja ta moe stanowi dla Pekinu potencjalne ideologiczne i polityczne uzasadnienie dla podjcia agresywnych krokw wobec swego najbliszego otoczenia midzynarodowego.
58 Szacunki ekspertw wskazuj, e ok. roku 2020 a 37 mln modych mczyzn w Chinach trwale nie bdzie w stanie znale partnerki. Przyczyn tego stanu rzeczy jest rzdowa polityka jednego dziecka, przy cigym funkcjonowaniu utartych zwyczajw spoecznych, preferujcych mskie potomstwo oraz dostpnoci aborcji na yczenie. Tak dua rzesza bezennych, sfrustrowanych mczyzn to potencjalna spoeczna bomba z opnionym zaponem (wicej: Elizabeth O'Brien Projected Number of Men without Wives Massively Increased in China, LifeSiteNews.com, 27 sierpnia 2007 roku). 59 Wypowied red. Henryka Suchara podczas dyskusji w Fundacji Amicus Europae. Patrz take: Andriej Piontkowsky Chinas threat to Russia, The Guardian, 27 sierpnia 2008 roku. 60 Andriej Piontkowsky, op. cit. Szeroko nagonione w mediach ostateczne uregulowanie granicy midzy Federacj Rosyjsk a ChRL (poprzez przekazanie Chinom przez Rosj ostatnich dwch spornych wysp na rzece Amur), do jakiego doszo w dniu 21 lipca br., nie zakoczy jednak zapewne kwestii chiskich roszcze wobec terytoriw znajdujcych si aktualnie w granicach FR. Cho Pekin w 2005 roku oficjalnie zrzek si jakichkolwiek pretensji terytorialnych w stosunku do Rosji, to bogate w surowce naturalne, yzne i co waniejsze wyludniajce si szybko tereny rosyjskiej Syberii Wschodniej stanowi dla Chin naturalny obszar ekspansji ekonomicznej i migracji ludnoci (wicej w: ukasz Niewiadomski Stosunki chisko-rosyjskie i ich wpyw na wiat, Bezpieczestwo Narodowe (kwartalnik BBN) nr I-2006/1. 61 Ibidem. Patrz take: Mohan Malik India and China Competition Revealed in Ongoing Border Disputes, Power and Interest News Report, 9 padziernika 2007 roku; oraz China and India back to the boundary, ISN Security Network, 16 czerwca 2008 roku. 62 Andriej Piontkowsky, op. cit.
16
Wbrew potocznej opinii na temat Chin jako mocarstwa generalnie akceptujcego aktualny ad midzynarodowy, Pekin od kilkunastu lat konsekwentnie dy do zbalansowania wpyww i globalnej pozycji USA, kwestionujc hegemonistyczn pozycj Ameryki. Chiczycy prowadz jednak t polityk w sposb bardzo wywaony i dyskretny, czym rni si np. od Rosjan, rwnie sprzeciwiajcych si obecnemu ukadowi si na wiecie, lecz posugujcych si w tym celu znacznie mniej subtelnymi metodami.63 Chisk ofert dla wiata w zakresie ksztatu i porzdku stosunkw midzynarodowych jest multilateralizm, rozumiany jednak inaczej ni w Europie i Ameryce. Cz orodkw myli politycznej i strategicznej w Chinach postrzega bowiem multilateralizm z perspektywy tradycyjnych chiskich koncepcji filozoficznych, z dominujcym czynnikiem sinocentryzmu.64
2. Pozycja midzynarodowa Chin gwne wyznaczniki i aspekty. W cigu minionych dwch dekad Chiny znaczco wzmocniy sw pozycj geopolityczn, zarwno w skali regionu, jak i caego globu. Proces ten jest, jak wspomniano wczeniej, warunkowany przede wszystkim gwatownym i dugotrwaym wzrostem chiskiej gospodarki, a co za tym idzie wzmocnieniem strategicznych moliwoci i instrumentw Chin. Nie sposb jednak nie zauway, e chiskiej drodze do osignicia pozycji globalnego mocarstwa sprzyja te od kilkunastu lat koniunktura midzynarodowa. W tym kontekcie naley przede wszystkim zwrci uwag na dwa zasadnicze fakty: rozpad dwubiegunowego systemu midzynarodowego w latach 1989-91 oraz obserwowane od kilku lat osabienie midzynarodowej pozycji USA jako jedynego supermocarstwa. Dla Pekinu, w ujciu strategicznym, rozpad Zwizku Radzieckiego oznacza, e z najbliszego ssiedztwa Chin znikn ideologiczny i militarny przeciwnik oraz powany geopolityczny rywal bezporedni konkurent w walce o wpywy w regionie Azji Centralnej i Wschodniej. Czynnik ten wraz z obiektywnymi uwarunkowaniami natury ekonomicznej (rosnce potrzeby energetyczne pastwa) mia niebagatelne znaczenie dla przeorientowania chiskiego mylenia o otaczajcym Pastwo rodka rodowisku midzynarodowym, powodujc zmian jego trybu funkcjonowania z tradycyjnie zachowawczego, defensywnego na bardziej ofensywny i asertywny wobec bliszego i dalszego otoczenia. Cho obserwujemy dzi strategiczne zblienie midzy Pekinem a Moskw, nie ulega wtpliwoci, e ma ono charakter tymczasowy. Uwarunkowane jest przede wszystkim taktyczn zbienoci krtkookresowych interesw politycznych obu pastw zarwno Rosja, jak i Chiny stoj bowiem w opozycji do funkcjonujcego od czasu zakoczenia Zimnej Wojny globalnego adu midzynarodowego, opartego o prymat Stanw Zjednoczonych Ameryki. Dugookresowe interesy i cele Rosji i Chin, zwaszcza w regionie Azji Wschodniej, s jednak niewtpliwie rozbiene, a w wielu aspektach wrcz kolidujce ze sob.65
63
Wicej na temat rosyjskiej polityki zagranicznej i midzynarodowej pozycji Rosji w: Federacja Rosyjska jako supermocarstwo stan obecny i perspektywy (pr. zbior.), Raport Fundacji Amicus Europae, stycze 2008 roku. 64 Jedn z takich koncepcji jest Tianxia, idea cesarstwa (pastwa) uniwersalnego i filozoficzna podstawa koncepcji Pastwa rodka, bdca niewtpliwie przejawem tradycyjnego poczucia wyszoci cywilizacyjnej Chin nad reszt wiata (William A. Callahan Chinese visions of world order: Tianxia, empire and the world, University of Manchester, marzec 2007). 65 Wicej w: . Niewiadomski op. cit. Patrz take: Andriej Piontkowsky, op. cit.
17
Z kolei USA kolejny po Rosji przeciwnik ideologiczno-polityczny Chin od kilku lat stopniowo traci sw dotychczas pozycj globalnego hegemona. Proces ten wywoany jest gwnie strategicznym utkniciem USA w regionie Bliskiego i rodkowego Wschodu, gdzie prowadzone przez Amerykanw operacje militarne (Irak, Afganistan) okazay si duo trudniejsze ni sdzono.66 Sprawia to, e gros si i rodkw polityczno-militarnych USA skupionych jest na szerokim Bliskim Wschodzie, co w naturalny sposb odciga uwag Waszyngtonu od innych regionw wiata o strategicznym znaczeniu dla Ameryki, przekadajc si rwnie na spadek midzynarodowej sympatii i poparcia dla dziaa amerykaskich.67 Aktualna sytuacja midzynarodowa na wiecie w naturalny sposb otwiera nowe moliwoci dla tych pastw, ktre majc aspiracje, silne motywacje oraz odpowiednie predyspozycje ekonomiczne, militarne i polityczne od dawna dyy do umocnienia swej pozycji strategicznej w skali swojego regionu lub wrcz caego globu, nie mogy jednak konkurowa z USA (nie mwic ju o rzuceniu im otwartego wyzwania na arenie midzynarodowej).68 Jednym z takich pastw s wanie Chiny69. Pekin od kilku lat coraz aktywniej angauje si w dziaania polityczne i ekonomiczne w tych czciach wiata, ktre dotychczas nie tylko nie stanowiy przedmiotu zainteresowania Chin, ale wrcz naleay do regionw o dominujcych wpywach innych mocarstw.70 Najlepszymi przykadami takich kierunkw aktywnoci Pekinu s Bliski Wschd i Afryka. Dziaania te podyktowane s w duej mierze czynnikami ekonomicznymi, w tym zwaszcza koniecznoci zapewnienia coraz wikszych, zdywersyfikowanych i stabilnych dostaw surowcw energetycznych (ropa naftowa, gaz ziemny) dla rozwijajcej si w zawrotnym tempie chiskiej gospodarki. Angaujc si w odlegych regionach wiata, Chiny umacniaj te jednak przy okazji sw ponadregionaln potg polityczn, dziaajc tym samym na rzecz realizacji wymienionych wczeniej geopolitycznych imperatyww pastwa. Od 1993 roku, gdy dla zaspokojenia swych potrzeb energetycznych Chiny zmuszone zostay do polegania na imporcie surowcw z zagranicy, bezpieczestwo ekonomiczne i stabilny rozwj gospodarczy Pastwa rodka zale w duej mierze od czynnikw zewntrznych. Na wikszo z tych czynnikw (m.in. bezpieczestwo i drono morskich szlakw komunikacyjnych, stabilno i cigo produkcji surowcw energetycznych w pastwach-eksporterach, ceny surowcw itd.) Chiny nie maj wikszego wpywu, a chiska machina militarna nie jest jeszcze w stanie samodzielnie zapewni bezpieczestwa i cigoci dostaw surowcw energetycznych nawet w najbliszym otoczeniu Chin.71 Pekin ma pen wiadomo tego stanu rzeczy i podejmuje od wielu lat aktywne kroki na rzecz jego zmiany, intensywnie rozwijajc swe zdolnoci militarne, w tym zwaszcza w zakresie si morskich72 (patrz niej).
Wicej na ten temat w: Tomasz Otowski Kryzys pozycji Stanw Zjednoczonych Ameryki jako globalnego hegemona. Wnioski dla Polski, kwartalnik Studia Midzynarodowe, tom 3 (1-4) 2007, Wysza Szkoa Handlowa w Radomiu, 2008; Patrz take: Samuel R. Berger i Eric P. Schwartz Americas eroding global leadership, The Boston Globe, 5 wrzenia 2007 roku. 67 ibidem; 68 James Kitfield The decline begins, National Journal, 18 maja 2007 roku. 69 Wspomniany proces zauwaalny jest na caym wiecie i dotyczy wielu pastw - oprcz Chin, rwnie Rosji, Iranu, Indii czy Brazylii. 70 John T. Tkacik, Jr. Chinas superpower economy, Heritage Foundations Web Memo #1762, 28 grudnia 2007 roku. 71 Adam Wolfe China pursues stronger navy and seeks to calm fears of arms race, PINR, 1 sierpnia 2007 roku. 72 China defends maritime rights, but silent on nuclear sub base report, serwis internetowy AFP, 6 maja 2008 roku.
66
18
Potga Chin i jej regionalne implikacje Nie mona nie zauway, e umacnianie si pozycji Chin w Azji Wschodniej i PoudniowoWschodniej oznacza narastanie napicia w stosunkach Pekinu z wieloma pastwami tego regionu, a take pogbianie strategicznej rywalizacji z USA. Szczeglne zaniepokojenie rosnc potg Chin przejawiaj Japonia i Indie, a w mniejszym stopniu take Australia. Powody do niepokoju maj zwaszcza pastwa pooone najbliej potnego chiskiego ssiada. Zwikszanie chiskiej obecnoci militarnej na morzach okalajcych Chiny, cho naturalne i uzasadnione ze strategicznego punktu widzenia, rodzi w Tokio obawy przed zdominowaniem przez Pekin azjatyckich akwenw i wiodcych przez nie szlakw komunikacyjnych. Dla Japonii, ktra jest jeszcze bardziej uzaleniona od importu surowcw energetycznych ni Chiny, perspektywa chiskiej dominacji morskiej w regionie stanowi powane zagroenie.73 Ju dzi kwestia ta wywiera znaczcy wpyw na polityk zagraniczn Japonii i jej percepcj sytuacji geopolitycznej w regionie, generujc wiksze zblienie Tokio z USA i regionalnymi demokracjami.74 Szybki wzrost pozycji Chin spowodowa take zacienienie wizi polityczno-ekonomicznych midzy Japoni a Indiami tradycyjnym rywalem Chin w regionie Azji Poudniowej.75 Rosnca aktywno regionalna Pekinu powanie zagraa bowiem strategicznym interesom Indii w regionie Zatoki Bengalskiej i Pwyspu Tajlandzkiego.76 Powany niepokj wzbudzaj rwnie w New Delhi zauwaalne ostatnio zblienie Chin z Pakistanem77 (miertelnym rywalem Indii) oraz zainteresowanie Pekinu basenem Oceanu Indyjskiego, jako akwenem bezporednio czcym roponone regiony Bliskiego Wschodu z Pastwem rodka.78 Sprzyja to poszukiwaniu przez Indie nowych sojuszy i regionalnej wsppracy na rzecz zrwnowaenia rosncych wpyww Chin. W ostatnim czasie prby te zaowocoway strategicznym zblieniem midzy Indiami a Japoni. Niewykluczone, e w przyszoci zwizki te, oparte o wsplnot fundamentalnych interesw geopolitycznych obu pastw, przeksztac si w mniej lub bardziej formalny sojusz, wymierzony w rosnc potg regionaln Chin.79
Joshua Kurlantzick Asias call to arms, Time, 13 wrzenia 2007 roku. ibidem; W 2007 roku wczesny premier Japonii Shinzo Abe wezwa nawet do utworzenia przez pastwa demokratyczne w Azji Poudniowo-Wschodniej tzw. uku wolnoci platformy wsppracy politycznej i militarnej. Zostao to powszechnie odczytane w wielu krajach regionu jako zawoalowana prba stworzenia geopolitycznej przeciwwagi dla rosncej pozycji Chin. 75 Chietigj Bajpaee Strategic interests pull Japan and India together, PINR, 16 lutego 2007 roku. 76 New Delhi uznaje za sw naturaln stref wpyww cay subkontynent indyjski z Nepalem i Bhutanem, a take Myanmar (Birm), ktra obecnie niewtpliwie znajduje si jednak w orbicie wpyww Pekinu. Wicej na temat indyjskiej percepcji sytuacji midzynarodowej w Azji Pd.-Wsch. w: Katarzyna Hodak Indie nowe mocarstwo?, Bezpieczestwo Narodowe (kwartalnik BBN) nr II-2006/2, 2006 rok. 77 Najbardziej wymownym przykadem zblienia chisko-pakistaskiego jest zgoda Islamabadu na sfinansowanie, zaplanowanie i przeprowadzenie przez Chiczykw rozbudowy bazy marynarki wojennej Pakistanu w Gwadar (prowincja Beludystan), pooonej w pobliu szlakw komunikacyjnych wiodcych do i z Zatoki Perskiej. W bazie tej ju dzi stacjonuje chiski personel wojskowy i okrty wojenne ChRL (za: M.D. Nalapat China challenges the US in the Indian Ocean, serwis internetowy UPI, 27 sierpnia 2007 roku). 78 Chiczycy intensywnie rozbudowuj port w Sittwe w Myanmar (d. Birma) dla potrzeb obsugi swej floty handlowej i jednostek wojennych. Istniej te niepotwierdzone doniesienia o podobnych pracach chiskich w porcie w Tilawa (Myanmar), a take o wybudowaniu przez marynark wojenn ChRL elektronicznej stacji nasuchowej na jednym z atoli na Malediwach (wicej w: M.D. Nalapat op. cit.). 79 Raja Mohan Japan and India - The making of a new alliance?, RSIS (http://www.rsis.edu.sg/), 28 sierpnia 2007 roku.
74
73
19
Chiny a szeroki Bliski Wschd Proces angaowania si Chin w regionie Bliskiego Wschodu siga pocztku lat 90-tych ub. wieku, gdy Pekin nawiza stosunki dyplomatyczne z wikszoci pastw tego regionu. Prawdziwe przyspieszenie w relacjach Chin z krajami bliskowschodnimi nastpio jednak ju w obecnej dekadzie, wraz ze wzrostem tempa rozwoju chiskiej gospodarki i gwatownym wzrostem zapotrzebowania na dostawy surowcw energetycznych.80 Do wanych przyczyn aktywnego angaowania si Chin w regionie bliskowschodnim naley jednak rwnie denie do osabiania pozycji USA i innych graczy obecnych w tej czci wiata. Warto zauway, e gwnymi obiektami zainteresowania Chin w tym regionie s pastwa, ktre przejawiaj wobec Waszyngtonu chodny (np. Arabia Saudyjska81, Libia, Jemen) lub wrcz wrogi (Iran, Syria, Sudan) stosunek.82 Realizacja celw ekonomicznych Chin doskonale wspgra wic z deniem do osignicia najwaniejszych strategicznych zaoe polityki zagranicznej pastwa. Bliskowschodnia polityka Pekinu pozwala angaowa si chiskim firmom wszdzie tam, gdzie korporacje zachodnie nie chc lub nie mog prowadzi dziaalnoci ze wzgldu na lokalne warunki bezpieczestwa lub kwestie polityczne (takie, jak przestrzeganie w danym pastwie praw czowieka, stosunek do terroryzmu itp.). Dobrym przykadem takiego dziaania Pekinu jest jego aktywno ekonomiczna w Iranie. Dla Chin relacje z Iranem zapewniaj kolejne po krajach arabskich rdo relatywnie stabilnych (z perspektywy Pekinu) dostaw ropy, a w przyszoci take gazu ziemnego (w postaci LNG). Dla Iranu natomiast zblienie z Chinami oznacza przede wszystkim opiek silnego globalnego gracza (zwaszcza na forum ONZ i dyplomacji wielostronnej). Jest to take pozyskanie przewidywalnego (w porwnaniu z Zachodem, kierujcym si w swych dziaaniach ekonomicznych wobec Teheranu kryteriami ideologiczno-politycznymi) odbiorcy dla surowcw energetycznych, stanowicych gwne rdo dochodw Iranu. Nie mona take pomin faktu, e oba kraje czy negatywny stosunek do obecnego adu midzynarodowego. Ten aspekt ma niebagatelne znaczenie dla midzynarodowej rozgrywki wok kwestii iraskiego programu jdrowego Chiny odgrywaj tu (wraz z Rosj) wyranie hamujc rol wobec presji Zachodu na Teheran.83 Stopniowo, wobec narastajcej niepewnoci sytuacji wok Iranu i wycofywania si z tego kraju firm zachodnich, Chiny staj si rwnie jego wiodcym partnerem handlowym.84 Bliskie stosunki z Pekinem przynosz take Teheranowi konkretne korzyci w wymiarze militarnym i technologicznym. Ze wzgldu na sankcje USA i restrykcje wielu innych pastw zachodnich odnonie dostarczania Iranowi broni i sprztu wojskowego oraz technologii podwjnego zastosowania, iraski
Marcin Tatarzyski, op. cit. Spord krajw GCC, Chiny utrzymuj najblisze stosunki z Arabi Saudyjsk. Obecnie (dane za 2007 rok) Chiny s czwartym co do wielkoci importerem ropy z Krlestwa Saudw, ktre z kolei jest dla Pekinu dziesitym co do wielkoci importerem i najwikszym dostawc ropy naftowej (17 % chiskiego importu ropy pochodzi wanie z tego pastwa). W 2005 roku wielko wzajemnej wymiany handlowej midzy oboma krajami wyniosa ok. 15 mld USD. 82 Wenran Jiang Chinas growing energy relations with the Middle East, China Brief, 12 lipca 2007 roku. 83 Wicej na temat sytuacji midzynarodowej wok Iranu i jego programu nuklearnego w: Tomasz Otowski Iran nowe mocarstwo na Bliskim Wschodzie?, Centrum Stosunkw Midzynarodowych, Raport nr 03/2007, lipiec 2007. 84 W 2006 roku oba kraje odnotoway wzrost wzajemnych obrotw handlowych o 43% w porwnaniu do roku poprzedniego. Warto wymiany handlowej Chin i Iranu wyniosa 14,45 mld USD (za: China becomes Irans biggest trade partner in 2006, replacing Japan, serwis internetowy agencji Kyodo, 9 wrzenia 2007 roku).
81
80
20
przemys zbrojeniowy pozbawiony by przez wiele lat moliwoci rozwoju. Pomoc i asysta ze strony Chin (a take Rosji), trwajca ju drug dekad, umoliwiaj Iranowi szybki rozwj i modernizacj si zbrojnych.85 Dziki wsppracy z Chinami, Iran znaczco rozbudowa swj potencja militarny w zakresie strategicznych si rakietowych, si powietrznych i marynarki wojennej oraz obrony wybrzea.86 Uzbrajanie przez Chiczykw Iranu wywouje te due kontrowersje ze wzgldu na fakt, e chiska bro jest nastpnie re-eksportowana bd przekazywana przez Teheran stronom trzecim, zarwno pastwom (Sudan, Syria), jak te grupom i organizacjom terrorystycznym (Hezbollah w Libanie, Hamas w Autonomii Palestyskiej).87 Chiny a Azja Centralna Wanym kierunkiem politycznej i ekonomicznej aktywnoci Chin jest od kilkunastu lat postradziecka Azja Centralna. Ta cz Azji, ze wzgldu na swe bogactwa naturalne (w tym szczeglnie surowce energetyczne) i geograficzn blisko wobec Chin, jest niezwykle atrakcyjnym obszarem ekspansji. Dostp do z ropy naftowej i gazu ziemnego w Azji Centralnej jest zreszt w chwili obecnej strategiczn koniecznoci dla Chin. Tak dugo, jak dugo Chiny nie bd w stanie samodzielnie zapewni bezpieczestwa swym morskim liniom zaopatrzenia w rop i gaz (poprzez dysponowanie siln i nowoczesn flot wojenn, zdoln operowa z dala od terytorium wasnego pastwa), Pekin zmuszony jest poszukiwa ldowych rde surowcw i szlakw ich transportu.88 Pastwa Azji Centralnej idealnie nadaj si do tego celu ich pooenie wzgldem Chin umoliwia poprowadzenie ropo- i gazocigw a do centralnych i wschodnich regionw Pastwa rodka. Ukoczony ju zosta ropocig o dugoci 613 mil (docelowo ponad 1800), podjto take budow gazocigu z Turkmenistanu. Gaz popynie do Chin rwnie przez Uzbekistan, ktry w lipcu 2008 r. rozpocz budow swojego odcinka gazocigu. Budow turkmeskiego odcinka rozpoczto w zeszym roku. Cay gazocig bdzie mie 7 tys. km dugoci. Gaz ma popyn nim ju w 2010 roku - pocztkowo bdzie to 4,5 mld metrw szeciennych rocznie, a docelowo - 40 mld. Chiny bd odbiorc 30 mld metrw szeciennych, a 10 mld zasili poudniowy Kazachstan, cierpicy na niedobr nonikw energii. Chiskie sukcesy sprawiaj, e polityka wobec tego regionu znajduje si na kursie kolizyjnym z interesami Rosji wszystkie projekty infrastrukturalne pomijaj Rosj jako pastwo tranzytowe oraz udziaowca. Jak wspomniano wczeniej, oba pastwa czy obecnie wycznie wsplny strategiczny imperatyw (w skali globalnej), w postaci denia do osabienia pozycji USA i przeksztacenia dotychczasowego adu midzynarodowego z jednobiegunowego w multipolarny. Obecnie gwnym instrumentem aktywnoci Chin i Rosji w regionie Azji Centralnej (i jednoczenie instytucjonalnym forum wsppracy midzy Moskw
Wicej na temat sprzeday przez Chiny uzbrojenia dla Iranu w: Bates Gill Chinese arms export to Iran, Middle East Review of International Affairs (MERIA), Vol. 2, No 2 (May 1998) oraz Andrei Chang Mideast oil for arms, serwis internetowy UPI, 26 padziernika 2007 roku. 86 Ibidem. Szczeglnie ten ostatni aspekt wymaga uwagi spoecznoci midzynarodowej. Dziki wyposaeniu iraskich si zbrojnych w nowoczesne chiskie rakiety ziemia-morze typu C-802, Iraczycy s dzi w stanie skutecznie zablokowa ruch morski w strategicznej Cieninie Ormuz, czcej akwen Zatoki Perskiej z Morzem Arabskim. Cienin t transportuje si tymczasem ok. 25% dziennej wiatowej produkcji ropy naftowej. 87 T. Otowski Iran nowe mocarstwo.... Iran przekaza Hezbollahowi m.in. wspomniane wyej chiskie rakiety C-802, ktre zostay nastpnie przez t organizacj skutecznie wykorzystane w wojnie z Izraelem latem 2006 roku (Hezbollahowi udao si uszkodzi i wyeliminowa z walki izraelsk korwet INS Hanit). 88 China: Central Asian Rumbles, Stratfor, 31 sierpnia 2007 roku.
85
21
a Pekinem) jest Szanghajska Organizacja Wsppracy (SCO, Shanghai Cooperation Organization).89 Dla realizacji zasadniczego strategicznego celu, wszelkie spory i sprzecznoci interesw midzy Chinami a Moskw s na razie skrztnie skrywane i odsuwane na dalszy plan, co nie zmienia jednak faktu, e istniej nadal i w przyszoci dadz o sobie zna ze zdwojon si.90 Chiny a Afryka Ostatnie dwie dekady to take wzrost zainteresowania Chin kontynentem afrykaskim. Tu rwnie zasadniczym motorem napdowym chiskiej ekspansji s szybko rosnce potrzeby energetyczne Pastwa rodka, ale te postrzeganie Afryki jako chonnego i duego rynku, sabo wykorzystywanego przez Zachd. Z perspektywy Pekinu atutem Afryki jako rda dostaw surowcw naturalnych jest malejce zaangaowanie pastw i firm zachodnich, dla ktrych warunki bezpieczestwa w wielu krajach afrykaskich s poniej akceptowalnego poziomu ryzyka. Chiczycy s w stanie takie ryzyko ponie, co wicej ze wzgldu na sw polityk wobec reimw afrykaskich s dzi generalnie milej widziani na Czarnym Ldzie ni Amerykanie czy Europejczycy.91 Chiny rozwijaj intensywn wspprac gospodarcz (a co za tym idzie, take polityczn) rwnie z tymi reimami afrykaskimi, ktre na Zachodzie (a czsto i na forum ONZ) uznawane s za zbrodnicze i czsto objte systemami sankcji midzynarodowych i/lub midzynarodow izolacj. Najlepszym przykadem jest rosnce chiskie zaangaowanie w Sudanie.92 Strategia Pekinu wobec Afryki ma jeszcze jeden cel uzyskanie politycznego poparcia ze strony pastw lecych na tym kontynencie w midzynarodowych dziaaniach Chin, zwaszcza na forum ONZ. Polityka ta przynosi ju pierwsze owoce, nie tylko w postaci zwikszenia wzajemnej wymiany handlowej i zwizanych z tym zyskw,93 ale te zacieniania wizw strategicznej i militarnej wsppracy Chin z wieloma krajami afrykaskimi. Jednym z przejaww tego procesu jest oficjalne denie wielu afrykaskich pastw do wprowadzenia modelu chiskiego jako najbardziej atrakcyjnej drogi rozwoju spoeczno-ekonomicznego i politycznego dla Afryki.94 Nie dziwi to, jeli wemie si pod uwag, i dziaania Chin wobec Afryki s coraz czciej odbierane jako otwarte wspieranie skorumpowanych i zbrodniczych reimw w zamian za dostp do miejscowych surowcw naturalnych.95
Michael Richardson China and Russia spread their influence over Central Asia, China: Central Asian, a take Andriej Piontkowsky op. cit.; 91 Pekin nie stawia swym partnerom w Afryce adnych warunkw wstpnych zawarcia wsppracy, np. w postaci wymogu przestrzegania przez nich praw czowieka, standardw demokratycznych, zwalczania korupcji itp. Chiny nie s te w kontaktach z Afryk obcione, tak jak Europa czy USA, balastem kolonialnej czy imperialnej przeszoci (patrz m.in. Unia Europejska Afryka. Wyzwania i moliwoci wsppracy, Biuletyn OPINIE Fundacji Amicus Europae, Warszawa lipiec 2007 roku; oraz Stephenie Hanson China, Africa and oil, Council on Foreign Relations, 6 czerwca 2008 roku). 92 Ibidem, a take: Adam Wolfe China adjusts its approach in Africa, PINR, 5 lutego 2007 roku. 93 W 1995 roku warto wymiany handlowej midzy Chinami a Afryk wynosia 3 mld USD, w 2006 ju 55,5 mld USD (Adam Wolfe China adjusts...). 94 Ibidem. 95 W 2004 roku, gdy Zachd domaga si od Angoli wprowadzenia radykalnych reform jako warunku udzielenia jej dalszej pomocy ekonomicznej, Pekin od rki i bez adnych warunkw wyoy 2 mld USD w postaci dugoterminowej poyczki, w zamian gwarantujc kontynuowanie eksportu ropy do Chin na dogodnych, preferencyjnych zasadach (za: Loro Horta China and Angola
90
89
22
Warto podkreli, e take w przypadku kontaktw z Afryk Chiny stosuj strategi ropa za bro, znan z relacji z wieloma krajami bliskowschodnimi. Chiskie dostawy uzbrojenia, w zamian za dostawy ropy po preferencyjnych (a wic nierynkowych) cenach, dla pastw upadych (Somalia96) lub objtych sankcjami ze wzgldu na ich aktywno wewntrzn lub midzynarodow (Sudan), znaczco wpywaj na sytuacj w tych krajach97 i rwnowag strategiczn w ich otoczeniu.
3. Wzrost chiskiej potgi militarnej Korzystajc z koniunktury ekonomicznej i zwikszenia dochodw budetu pastwa, Chiny od kilkunastu lat intensywnie reformuj i modernizuj swe siy zbrojne. Od niemal 10 lat chiski budet obronny ronie co roku o dwucyfrowe wartoci; w ub. roku wzrost wynis ok. 17,5 %, w budecie na rok 2008 skala wzrostu signa ju ponad 19,5 %. Istniej jednak podejrzenia, e faktyczne nakady na obronno i siy zbrojne mog by nawet dwa lub nawet trzy razy wysze od tych podawanych oficjalnie.98 Gdyby tak byo w istocie, to wydatki poniesione przez Chiny na obron narodow w roku 2007 oficjalnie 58,3 mld USD99 - w istocie wyniosyby znacznie ponad 100 mld USD. Cho siy zbrojne ChRL (Chiska Armia Ludowo-Wyzwolecza, ChALW) s wci najwikszymi na wiecie pod wzgldem iloci personelu i posiadanego wyposaenia, to ich oglna kondycja jest saba. Uzbrojenie i sprzt s w duej czci przestarzae (tak w sensie fizycznym, jak i technologicznym) wikszo systemw broni i wyposaenia wesza do suby w latach 50-tych, 60-tych lub 70-tych ub. wieku; cho s sukcesywnie wycofywane, to jednak do dzi znajduj si na stanie duej czci jednostek liniowych ChALW.100 Istniej oczywicie formacje i jednostki (zwaszcza w siach powietrznych, specjalnych czy strategicznych), wyposaone w nowoczesne uzbrojenie, nie zmienia to jednak oglnego poziomu stanu uzbrojenia i technologicznego zaawansowania armii chiskiej jako caoci. Rozmiary ChALW oraz stopie jej zacofania technologicznego sprawiaj, e tempo zuywania i starzenia si sprztu oraz uzbrojenia jest wci znacznie wysze od tempa wprowadzania do suby nowoczesnych systemw, pomimo olbrzymich
strenghten bilateral relationship, PINR, 23 czerwca 2006 roku). Z kolei w 2005 roku Chiny zawary porozumienie z dyktatorem Zimbabwe, Robertem Mugabe, dziki ktremu ich wasnoci stay si drugie na wiecie co do wielkoci zoa platyny, warte dzi ok. 250 mld USD. W zamian, Pekin wybudowa dla Mugabe i jego rodziny dwa okazae, nowoczenie wyposaone paace o wartoci ok. 10 mln USD. Chiny zobowizay si te dostarczy dyktatorowi nowoczesne uzbrojenie, w tym samoloty bojowe (wicej: Christopher Booker Why China has bought Mugabe a mansion?, Telegraph.co.uk, 20 lipca 2008 roku. 96 Somalia nie posiada adnych udokumentowanych z ropy i tylko niewielkie zoa gazu ziemnego. Inwestycje chiskie w poszukiwanie z surowcw w tym kraju, o tak niestabilnej sytuacji wewntrznej, stanowi dowd na skonno Pekinu do ponoszenia ryzyka, ktrego skala daleko przekracza poziom akceptowalny dla pastw i firm zachodnich (Adam Wolfe China invests in Somalia despite instability, PINR, 23 lipca 2007 roku). 97 Istnieje wiele dowodw, e bro dostarczana przez Chiny Sudanowi pozwala kontynuowa w Darfurze zbrodnicze operacje paramilitarnych bojwek arabskich (tzw. dandawidw), wymierzone w ludno chrzecijask i animistyczn (patrz m.in.: Paul Eckert U.S. report links China arms sales to Darfur carnage, Reuters, 14 marca 2008 roku; a take: Andrei Chang Mideast oil for...). Wbrew powszechnej na Zachodzie opinii, problem chiskiego uzbrojenia w Darfurze to nie tylko bro lekka, ale take cika, w tym nawet ponaddwikowe myliwce bombardujce typu J-7 (wicej na ten temat w: J. Peter Pham Hu is selling guns to Africa, www.familysecuritymatters.org, 29 czerwca 2007 roku). 98 Daniel Schearf China defense Budget to increase 17,8% in 2007, www.globalradionews.com, 4 marca 2007 roku. 99 Ilia Kramnik Chinas weapons, UPI, 23 czerwca 2008 roku. 100 Raul Colon Chinas current military capabilities, Global Research, 9 lipca 2007 roku.
23
nakadw finansowych w ostatnich latach.101 Tym niemniej z militarnego punktu widzenia Chiny s niewtpliwie potg, z ktr nie moe si rwna adne pastwo na obszarze Eurazji. Rosnce interesy strategiczne Chin w regionie Azji i poza nim sprawiaj, e siy zbrojne Pastwa rodka stopniowo, ale konsekwentnie zmieniaj swj charakter z defensywnego (obrona terytorium pastwa) w ofensywny (operacje regionalne i ponadregionalne).102 Pierwszestwo w ramach procesu modernizacji chiskich si zbrojnych nadano takim zadaniom, jak rozwj i unowoczenienie si strategicznych (midzykontynentalne rakiety balistyczne z gowicami jdrowymi i bombowce strategiczne), rozbudowa floty (w tym zwaszcza wyposaanie jej w okrty podwodne o napdzie nuklearnym i lotniskowce) oraz modernizacja si powietrznych. Jednak z perspektywy strategicznej to wanie rozwj i modernizacja chiskiej marynarki wojennej maj szczeglnie istotne znaczenie dla umacniania midzynarodowej pozycji Chin.103 W swej dugiej historii Chiny niemal zawsze byy mocarstwem ldowym, pomimo faktu, i rdzennie chiskie obszary pastwa ssiaduj z akwenami morskimi. Katalizatorem zmiany postrzegania roli i znaczenia szlakw morskich, a co za tym idzie koniecznoci posiadania floty wojennej zdolnej do dugotrwaych dziaa z dala od macierzystych portw, stao si dla Chin rosnce uzalenienie od zewntrznych (zamorskich) rde dostaw surowcw energetycznych oraz rynkw zbytu dla swych towarw i produktw. Dzi marynarka wojenna ChRL nie jest jeszcze w stanie operowa w odlegych regionach wiata, i tym samym paradoksalnie Pekin jest uzaleniony od skutecznoci dziaa US Navy w zapewnianiu bezpieczestwa i swobody eglugi morskiej w tak newralgicznych regionach jak Zatoka Perska, Morze Arabskie czy nawet Cienina Malakka. W istotny sposb podwaa to status mocarstwowoci Chin, a take stwarza bezporednie zagroenia dla bezpieczestwa pastwa. Uzalenienie Chin od morskich szlakw dostaw surowcw energetycznych przy jednoczesnym braku zdolnoci do ich ochrony i obrony daje bowiem w sytuacji hipotetycznego konfliktu ChRL z USA bardzo istotn przewag strategiczn Amerykanom, ktrzy mog po prostu zablokowa chiskie porty i doprowadzi gospodark Pastwa rodka do upadku. Pekin intensywnie rozwija wic swe zdolnoci w zakresie projekcji siy na odlegych akwenach, kierujc si dwoma zasadniczymi imperatywami strategicznymi: obrony i ochrony morskich szlakw eglugowych; obrony wybrzea i gbi terytorium kraju przed dziaaniami morskich zgrupowa bojowych potencjalnego przeciwnika. Pierwszy z celw jest cile zwizany z bezpieczestwem ekonomicznym pastwa i koniecznoci samodzielnego zadbania przez Chiny o stabilno i cigo dostaw surowcw, zwaszcza z kierunku bliskowschodniego. W ramach realizacji tego strategicznego zadania Chiny planuj wprowadzenie (ok. roku 2015) do suby dwch lotniskowcw,104 rozbudowuj komponent morskich si uderzeniowych oraz, jak
101 102
Ibidem; John J. Tkacik Jr. Chinese military superpower?, The Heritage Foundation WebMemo #1389, 8 marca 2007 roku. 103 China: deceptive logic for a carrier fleet, Stratfor, 7 sierpnia 2007 roku. 104 Chinese navy build two carriers with Russian help, RIA Novosti, 31 lipca 2007 roku, a take China: deceptive logic....
24
wspomniano wyej, tworz zrby infrastruktury w regionie Oceanu Indyjskiego, Morza Arabskiego i Zatoki Bengalskiej, co zmniejszy ograniczenia wynikajce z geograficznego oddalenia tych akwenw od baz morskich w Chinach. W logice tych dziaa mieci si take niedawne wybudowanie przez Chiny duej bazy morskiej dla atomowych okrtw podwodnych na wyspie Hainan.105 Drugi imperatyw jest wprost, cho nie oficjalnie, wymierzony w morsk potg Stanw Zjednoczonych tylko marynarka wojenna USA jest bowiem w stanie zagrozi dzi Chinom od strony morza. Kada z amerykaskich lotniskowcowych grup uderzeniowych (CSGs Carrier Strike Groups), standardowo operujcych w regionie Azji Wschodniej i zachodniego Pacyfiku106, dysponuje potencjaem bojowym porwnywalnym z siami morskimi i powietrznymi maego pastwa. Zadanie obrony terytorium Chin przed dziaaniami si morskich USA polega ma gwnie na osigniciu przez chisk marynark wojenn takich zdolnoci bojowych, ktre pozwol na trzymanie US Navy na dystans uniemoliwiajcy (lub znacznie utrudniajcy) wykorzystanie jej potencjau militarnego przeciwko ChRL. Realizacji tego zadania suy przede wszystkim intensywny rozwj flotylli okrtw podwodnych, zarwno o napdzie konwencjonalnym (spalinowo-elektrycznym), jak i nuklearnych. Obecnie (dane za 2007 rok) chiska marynarka wojenna dysponuje 63 okrtami podwodnymi; dwa lata temu byo ich 55.107 Szybka modernizacja obja te chiskie siy strategiczne, w tym zwaszcza arsena rakiet balistycznych. Wedug ocen zachodnich, Chiny s obecnie w trakcie realizacji najbardziej rozbudowanego programu konstrukcji i pozyskiwania rakiet balistycznych, jaki realizowany jest na wiecie po zakoczeniu Zimnej Wojny. Wedug chiskiej koncepcji strategicznej, siy rakietowe wyposaone w rakiety balistyczne krtkiego i redniego zasigu (w tym take te uzbrojone w gowice jdrowe) maj charakter defensywny, a ich zadaniem jest przede wszystkim niedopuszczenie przeciwnika do wasnego terytorium (area denial capability). Z kolei rakiety midzykontynentalne (ICBM) z gowicami jdrowymi stanowi element tzw. triady odstraszania (obok bombowcw strategicznych i okrtw podwodnych uzbrojonych w rakiety nuklearne).108 Nowoci w chiskiej doktrynie militarnej jest oryginalna koncepcja zastosowania rakiet balistycznych redniego zasigu (do 3 tys. km) przeciwko morskim zgrupowaniom bojowym przeciwnika (w praktyce amerykaskim CSGs), w celu niedopuszczenia ich w poblie wasnego terytorium.109
China has secret nuclear submarine base, serwis AFP, 2 maja 2008 roku. Marynarka wojenna USA dysponuje na stae w regionie Azji Wschodniej jedn CSG, bazowan w Japonii w chwili obecnej jest to grupa bojowa lotniskowca USS Kitty Hawk, ktry od wrzenia br. zostanie zastpiony przez USS George Washington. 107 Jim Mannion China ballistic missile submarine force growing, serwis AFP, 2 marca 2007 roku. O jakoci i zdolnociach operacyjnych chiskiej marynarki wojennej moe wiadczy incydent z ub. roku, kiedy podczas manewrw morskich floty USA na zachodnim Pacyfiku, chiski okrt podwodny o napdzie konwencjonalnym nie wykryty przez Amerykanw wynurzy si na powierzchni dokadnie w rodku grupy bojowej lotniskowca USS Kitty Hawk, w odlegoci zaledwie kilku mil od niego (Matthew Hickley Chinese sub pops up in middle of US Navy exercise, The Daily Mail, 10 listopada 2007 roku). 108 Raul Colon Chinas current military...; 109 Nie wiadomo jednak dokadnie, jak miaby wyglda atak rakietami balistycznymi na nieustannie poruszajce si ze redni prdkoci ok. 30-40 wzw okrty przeciwnika. Istniej podejrzenia, e wykorzystane do tego celu rakiety musiayby by wyposaone w gowice jdrowe dla zwikszenia pola raenia ataku. Zastosowanie takiej koncepcji w praktyce jest niezwykle trudne i wymaga posiadania doskonale zorganizowanego systemu wywiadu i rozpoznania pola walki w skali strategicznej (teatru dziaa), w tym satelitarnego. Ocenia si, e siy zbrojne ChRL pki co nie dysponuj jeszcze takim systemem (wicej na ten temat w: Andrei Chang China wants to target US carriers with ballistic missiles, UPI, 21 wrzenia 2007 roku).
106
105
25
Dla peni obrazu skali i zakresu procesu modernizacji i rozwoju chiskich si zbrojnych naley wspomnie rwnie o intensywnej rozbudowie zdolnoci ChRL do prowadzenia dziaa zbrojnych w przestrzeni kosmicznej. Idea przeniesienia ewentualnej konfrontacji zbrojnej w kosmos nie powinna dziwi, jeli wemie si pod uwag wspomnian wczeniej chisk percepcj zagroe dla Pastwa rodka. W ocenie Pekinu, jednym z najskuteczniejszych sposobw na zniwelowanie (lub co najmniej zmniejszenie) przewagi militarnej USA podczas ew. konfliktu zbrojnego jest pozbawienie lub ograniczenie amerykaskich si zbrojnych zdolnoci komunikacyjnych i rozpoznawczych, zapewnianych gwnie przez satelity okooziemskie. Dysponowanie skutecznymi rodkami niszczenia satelitw jest wic niejako strategiczn koniecznoci dla Chin przy aktualnym ukadzie si na wiecie. Chiskie programy w zakresie broni antysatelitarnych (tzw. ASAT) s przy tym najpewniej rozwijane ju od wielu lat. Dowodzi tego test, przeprowadzony w styczniu 2007 roku, kiedy siy rakietowe ChRL zniszczyy przy pomocy rakiety balistycznej starego chiskiego satelit krcego na orbicie.110 Stopie technologicznego i operacyjnego zaawansowania tej prby zaskoczy wielu obserwatorw na Zachodzie. Z tych samych strategicznych wzgldw Chiczycy intensywnie rozwijaj swoje zdolnoci w zakresie tzw. dziaa asymetrycznych, gwnie cyberwalki i szpiegostwa elektronicznego. Zwaszcza w tym ostatnim aspekcie odnieli ju szereg sukcesw.111 Kluczowa rola systemw elektronicznych, komputerw i cznoci internetowej we wspczesnych wysoko rozwinitych pastwach (tak w aspekcie militarnym, jak i cywilnym ich funkcjonowania) sprawia, e w przypadku konfliktu zbrojnego kade wyczenie lub zakcenie dziaania tych systemw wskutek cyber atakw moe znaczco wpyn na przebieg wojny.112 Obecnie uwaa si, e ChRL dysponuje najbardziej zaawansowanymi na wiecie zdolnociami do prowadzenia cyberwalki.113 Chiska Republika Ludowa staje przed wielkimi wyzwaniami wewntrznymi, ktre w przyszoci mog zmieni pozycj Chin na arenie midzynarodowej.
Chinas offensive space capability, Stratfor, 18 stycznia 2007 roku. Jeszcze wczeniej, w 2006 roku, Chiczycy prbowali olepi przy pomocy lasera amerykaskiego satelit szpiegowskiego (za: John J. Tkacik Jr. Chinese military...). 111 Dan Verton The Evolution of Espionage: Beijings Red Spider Web, China Brief vol 8 issue 15, The Jamestown Foundation, 17 lipca 2008 roku. 112 U.S.: strenghtening cybersecurity, Stratfor, 21 lipca 2008 roku. 113 The spectrum of Beijings asymmetric warfare capabilities, Stratfor, 26 czerwca 2008 roku.
110
Podsumowanie, perspektywy
26
Chiskie reformy spoeczno-ekonomiczne oraz modernizacja pastwa s wci prowadzone wedug strategii nakrelonej w 1991 roku przez Deng Xiaopinga, wedug ktrej Chiny powinny: ukrywa swe zdolnoci i talenty, zyska na czasie, zdoby si na pewne dokonania oraz, jeli trzeba, ukrywa swe prawdziwe zamiary (keeping low profile). Cho ogoszona w zupenie innych warunkach geopolitycznych na wiecie, strategia ta sprawdza si do dzi i chcc dobrze zrozumie procesy zachodzce w Pastwie rodka, naley mie j na uwadze. Trzy dekady konsekwentnych przemian ekonomicznych i spoecznych (a w pewnym sensie take politycznych) w Chinach sprawiy, e pastwo to jest dzi bezdyskusyjnie wanym podmiotem stosunkw midzynarodowych, ktrego rola stopniowo, ale nieustannie wzrasta. Ten wzrost znaczenia i midzynarodowego oddziaywania Chin w skali regionu i globu sprawia, e s one postrzegane przez wiele pastw jako zagroenie. Niezalenie od zasadnoci tych obaw, percepcja taka jest waniejsza od faktw, wpywa bowiem na strategi dziaania wielu aktorw stosunkw midzynarodowych wobec Chin. Wadze, chcc utrzyma system monopartyjny, bd musiay wchodzi w coraz wiksz interakcj ze spoeczestwem, ktre coraz mielej i goniej domaga si wasnych praw. Fakt, i nigdy w Pastwie rodka nie byo kultury prawnej w jej zachodnim rozumieniu, bdzie przyczynia si do wyduenia tego procesu. Dalszy rozwj wewntrzny i umacnianie midzynarodowej pozycji Chin s zagroone przez szereg czynnikw, zarwno wewntrznych, jak i zewntrznych. Nale do nich zwaszcza: rola Komunistycznej Partii Chin ju dzi wida, e w Chinach narastaj powane systemowe sprzecznoci wewntrzne, wynikajce z kolizji midzy systemem politycznym pastwa a jego tworzcym si wanie systemem ekonomicznym i procesami modernizacji. Zasadniczym pytaniem pozostaje, jak dugo obecny anachroniczny, autorytarny system polityczny i ustrojowy moe wspistnie z gospodark o w zasadzie rynkowym profilu, szeroko otwart na wiat; rola si zbrojnych polityczne i gospodarcze znaczenie ChALW w yciu pastwa dalece wykracza poza analogiczn rol odgrywan swego czasu w ZSRR przez Armi Czerwon. Podstawow niewiadom w tym kontekcie jest, czy armia pogodzi si ze stopniowym ograniczaniem swej roli, jako skutkiem ubocznym procesw modernizacyjnych zachodzcych w pastwie? wzrastajcy poziom korupcji nie poddany ograniczeniom i nie zwalczany skutecznie, czynnik ten ju w nieodlegej przyszoci bdzie mie destrukcyjny wpyw na jako funkcjonowania pastwa, jego aparatu urzdniczego i politycznego oraz podstawowej infrastruktury;
27
narastanie nacjonalizmu proces ten wyranie nabra tempa w ostatnich kilkunastu latach, a jego przyczyn jest rosnca potga i znaczenie Chin na arenie midzynarodowej. Tradycyjne sinocentryczne postrzeganie wiata i roli w nim Pastwa rodka jest dzi dodatkowo stymulowane przez postawy o charakterze negatywnym, takie jak poczucie wyszoci lub wrcz arogancji wobec innych cywilizacji i pastw. Procesy te s szczeglnie zauwaalne wrd modszych generacji Chiczykw, urodzonych lub dorastajcych ju w czasach boomu ekonomicznego. Chiski nacjonalizm jest przy tym procesem cakowicie oddolnym i samorodnym, pastwo i jego komunistyczne elity jedynie go wchony do swej ideologiczno-politycznej dziaalnoci. Istnieje niebezpieczestwo, e nacjonalizm moe zastpi zarwno ideologi komunistyczn (stajc si gwnym hasem na sztandarach KPCh), jak i demokracj jako ustrojowy punkt odniesienia przemian w Chinach; czynniki demograficzne, ekonomiczne i rodowiskowe cho tempo przyrostu naturalnego w Chinach poddane zostao restrykcyjnej kontroli pastwa, to i tak Chinom nie uda si unikn w krtkim horyzoncie czasowym problemu przeludnienia. Do tego dochodzi szereg innych niekorzystnych trendw demograficznych: starzenie si spoeczestwa, wyduenie redniego czasu ycia populacji, zachwianie rwnowagi ilociowej midzy obiema pciami itd. Ze wzgldu na zwikszanie si liczby ludnoci powanym problemem bdzie kurczenie si obszarw rolnych, co skutkowa bdzie ograniczeniem poday wytwarzanej w kraju ywnoci. Dodatkowym czynnikiem sprzyjajcym temu procesowi jest dramatycznie wysoki poziom dewastacji rodowiska naturalnego w Chinach. Kwestie te mie bd istotny wpyw na sytuacj ekonomiczn pastwa (konieczno zwikszenia importu ywnoci i zwizane z tym obcienia dla budetu, dalszy wzrost inflacji, wzrost wydatkw na leczenie chorb wywoanych zatruciem rodowiska itd.); wzrost gospodarczy wedug wikszoci ekonomistw nie da si utrzyma na obecnym poziomie w dugim okresie, a bogacce si, chiskie spoeczestwo napotka na naturalne bariery we wzrocie konumpcji; tendencje odrodkowe w pastwie geopolityczna stabilno Chin wymaga, aby Pekin kontrolowa terytoria peryferyjne wobec etnicznie chiskich obszarw kraju. Peryferia chiskie nigdy jednak nie byy stabilne, co dobrze wida po ostatnich wydarzeniach w Tybecie, a take tlcej si wci rebelii w Xinjiangu. Wraz z otwieraniem si Chin na wiat, napywem turystw i zagranicznym inwestorw, tendencje odrodkowe o ktrych dotychczas wiat nie mia szans w peni si dowiedzie mog przybiera na sile. Sprzyja temu bdzie te fakt, e peryferie Chin to obszary najbiedniejsze, najbardziej zacofane i jednoczenie najmniej korzystajce z dobrodziejstw chiskiego cudu gospodarczego; stare i nowe konflikty w rodowisku midzynarodowym wzrost potgi Chin i umacnianie ich pozycji jako globalnego gracza nieuchronnie wpynie na utrwalenie dotychczasowych i wywoanie nowych sprzecznoci oraz konfliktw Pastwa rodka z ich otoczeniem midzynarodowym. Dotyczy to zwaszcza najbliszych ssiadw Chin: Tajwanu, Rosji, Japonii, Indii krajw Azji Centralnej oraz wielu pastw Azji
28
Poudniowo-Wschodniej, majcych z Pekinem zatargi graniczne czy terytorialne. Nieunikniony jest take wzrost sprzecznoci interesw z USA, zarwno na tle rywalizacji strategicznej w regionie zachodniego Pacyfiku, jak i relacji dwustronnych (kwestie ekonomiczne, rywalizacja globalna, wycig zbroje w kosmosie itd.). Z perspektywy politycznej i militarnej, Chiny osigny swe strategiczne cele. ywotnie wane dla funkcjonowania i trwania pastwa oraz narodu obszary chiskiego heartlandu s bezpieczne w otoczeniu kontrolowanych niepodzielnie przez Pekin obszarw peryferyjnych kraju. Pozycja midzynarodowa oraz potga polityczna, militarna i ekonomiczna Chin sprawiaj, e w istocie nie stoj one wobec adnego zagroenia z obszaru Eurazji. Zewntrzne militarne zagroenia dla bezpieczestwa pastwa, w percepcji Pekinu, pochodz wycznie z dalszych regionw globu ze strony USA. O strategii militarnej Pastwa rodka wobec tego jedynego strategicznego zagroenia dla jego bezpieczestwa narodowego stanowi okrty podwodne, siy strategiczne i zbrojenia kosmiczne, jako rodki i siy majce zniwelowa przewag militarn USA wobec Chin. Zagroenie ze strony USA jest potencjalne i teoretyczne trudno zakada, e Waszyngton pierwszy podejmie wobec Chin wrogie dziaania o charakterze militarnym. Tym samym w dajcej si przewidzie przyszoci przed Chinami nie stoj adne strategiczne problemy natury militarnej. Zasadnicze zagroenia dla stabilnoci i rozwoju Pastwa rodka tkwi natomiast w nim samym. Z perspektywy 30 lat reform wida dzi wyranie, e najwikszym wyzwaniem, przed ktrymi stoj Chiny, jest problem ubstwa chopw i mieszkacw chiskiej prowincji, ktrego nie da si rozwiza administracyjnie. O ile walczc z korupcj tym rakiem Chin mona stosowa metody administracyjne, o tyle na rozwizanie problemw wsi potrzeba czasu i przemylanych posuni. W przeciwnym razie, brak poprawy sytuacji spoecznej moe sta si hamulcem rozwoju gospodarczego, a tym samym zagrozi przywdczej roli Komunistycznej Partii Chin i stabilnoci pastwa. Jednym z trzech geopolitycznych imperatyww Chin pozostaje utrzymanie wewntrznej jednoci rdzennie chiskiej ludnoci Han, czyli spjnoci spoeczestwa i stabilnoci systemu spoeczno-politycznego jako warunku przetrwania pastwa. Tymczasem narastajce rozwarstwienie spoeczestwa chiskiego oraz wynikajce std napicia i konflikty spoeczne nios ze sob potencja destrukcji dotychczasowego stabilnego adu i jednoci Han. To za z kolei mogoby w prostej linii oznacza osabienie pastwa, zahamowanie rozwoju gospodarki i modernizacji oraz zaprzepaszczenie chiskich aspiracji do osignicia statusu globalnego mocarstwa.
Autorzy Raportu
29
Autorzy Raportu:
dr Ireneusz Bil
Dyrektor Fundacji Amicus Europae, adiunkt w Instytucie Gospodarki wiatowej Szkoy Gwnej Handlowej.
dr Dominik Mierzejewski
Adiunkt w Zakadzie Azji Wschodniej Instytutu Studiw Midzynarodowych Uniwersytetu dzkiego.
Tomasz Otowski
Ekspert i analityk w zakresie stosunkw midzynarodowych i bezpieczestwa narodowego, wsppracownik Fundacji Amicus Europae.
Nadrzdn misj Fundacji AMICUS EUROPAE jest popieranie integracji europejskiej, a take wspieranie procesw dialogu i pojednania, majcych na celu rozwizanie politycznych i regionalnych konfliktw w Europie. Do najwaniejszych celw Fundacji nale: Wspieranie wysikw na rzecz budowy spoeczestwa obywatelskiego, pastwa prawa i umocnienia wartoci demokratycznych; Propagowanie dorobku politycznego i konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej; Propagowanie idei wsplnej Europy i upowszechnienie wiedzy o Unii Europejskiej; Rozwj Nowej Polityki Ssiedztwa Unii Europejskiej, ze szczeglnym uwzgldnieniem Ukrainy i Biaorusi; Wsparcie dla krajw aspirujcych do czonkostwa w organizacjach europejskich i euroatlantyckich; Promowanie wsppracy ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki, szczeglnie w dziedzinie bezpieczestwa midzynarodowego i rozwoju gospodarki wiatowej; Integracja mniejszoci narodowych i religijnych w spoecznoci lokalne; Propagowanie wiedzy na temat wielonarodowej i kulturowej rnorodnoci oraz historii naszego kraju i regionu; Popularyzowanie idei olimpijskiej i sportu.
FUNDACJA AMICUS EUROPAE AL. PRZYJACI 8/5, 00-565 WARSZAWA, TEL. +48 22 622 66 33, FAX +48 22 629 48 16 WWW.KWASNIEWSKIALEKSANDER.PL E-MAIL: FUNDACJA@FAE.PL

Chiny Mocarstwo Xxi W.

Enviado por

Dados do documento

Título original

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Chiny Mocarstwo Xxi W.

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

RAPORT

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

WARSZAWA, SIERPIE 2008

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Chiski cud gospodarczy

I. Chiski cud gospodarczy

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Chiski cud gospodarczy

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Chiski cud gospodarczy

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Chiski cud gospodarczy

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Chiski cud gospodarczy

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Chiski cud gospodarczy

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Gwne problemy wewntrzne ChRL (zarys)

II. Gwne problemy wewntrzne ChRL (zarys)

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Gwne problemy wewntrzne ChRL (zarys)

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Gwne problemy wewntrzne ChRL (zarys)

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Gwne problemy wewntrzne ChRL (zarys)

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Gwne problemy wewntrzne ChRL (zarys)

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Pozycja midzynarodowa Chin

III. Pozycja midzynarodowa Chin

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Pozycja midzynarodowa Chin

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Pozycja midzynarodowa Chin

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Pozycja midzynarodowa Chin

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Pozycja midzynarodowa Chin

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Pozycja midzynarodowa Chin

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Pozycja midzynarodowa Chin

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Pozycja midzynarodowa Chin

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Pozycja midzynarodowa Chin

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Pozycja midzynarodowa Chin

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Pozycja midzynarodowa Chin

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Pozycja midzynarodowa Chin

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Chiny supermocarstwo XXI wieku ?

Você também pode gostar