T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2487 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1458

FELSEFE

Yazar Prof.Dr. Ahmet CEVZC (nite 1-8)

Editr Prof.Dr. Ahmet CEVZC

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ara.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmcs Do.Dr. T. Volkan Yzer Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danman Okt. Serdar en Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Felsefe

ISBN 978-975-06-1158-2

1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 48.800 adet baslmtr. ESKEHR, Mays 2012

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ vii

Felsefe Nedir?...........................................................................
GR .............................................................................................................. BLGELK SEVGS OLARAK FELSEFE ......................................................... FELSEFE VE DER DSPLNLER ................................................................ KNC DZEY BR ETKNLK OLARAK FELSEFE...................................... FELSEFENN KURUCU, ANALTK VE ELETREL ..................................... Felsefenin Kurucu veya Btnletirici Boyutu ............................................ Felsefenin Analitik Boyutu ........................................................................... Felsefenin Eletirel Boyutu ........................................................................... FELSEFENN KONULARIYLA ALT ALANLARI ............................................ FELSEFENN DEER ................................................................................... Felsefenin Bireysel Dzeydeki Katklar ...................................................... Felsefenin Toplumsal Dzeydeki Katklar.................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

2
3 4 7 11 13 14 15 16 17 20 20 22 24 26 27 28 28 29

1. NTE

Epistemoloji.............................................................................. 30
GR .............................................................................................................. BLGNN DOASI........................................................................................ eli ya da Koullu Bilgi Anlay ......................................................... Entelektel Gelime Sreci Olarak Bilgi Anlay ....................................... Bilgiyi Nesnesiyle Tanmlayan Bilgi Anlay .............................................. BLGNN DORULUU .............................................................................. Mtekabiliyeti Doruluk veya Uygunluk Teorisi ..................................... ltlerle Uyuma Olarak Doruluk ........................................................... BLG TRLER.............................................................................................. BLGNN KAYNAI ..................................................................................... Aklclk .......................................................................................................... Deneyimcilik.................................................................................................. Sentezci Yaklam.......................................................................................... Sezgicilik ........................................................................................................ BLGNN MKNI......................................................................................... BLGNN SINIRLARI..................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 31 32 33 34 35 36 36 37 39 40 40 41 42 43 44 47 49 50 51 52 52 53

2. NTE

iv

indekiler

3. NTE

Metafizik ................................................................................... 54
GR .............................................................................................................. METAFZN MKNI ................................................................................. Varlk Sorusu ................................................................................................. METAFZN KONUSU VE ALANLARI....................................................... ONTOLOJ OLARAK METAFZK................................................................. Tz Metafizii ................................................................................................ Klasik Tz Metafizii ve Tmeller Problemi ......................................... Modern Tz Metafizii............................................................................ Sre ya da Olu Felsefesi............................................................................ Varolu Felsefesi............................................................................................ TEOLOJK/KOZMOLOJK METAFZK ........................................................ Teoloji Olarak Metafizik ............................................................................... Metafiziksel Kozmoloji .................................................................................. LK LKELERN BLM OLARAK METAFZK.............................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 55 56 57 58 59 59 60 61 65 67 69 69 71 73 75 76 77 78 78 79

4. NTE

Bilim Felsefesi........................................................................... 80
GR .............................................................................................................. BLM FELSEFESNN KONULARI ................................................................ MANTIKI POZTVST BLM ANLAYII ................................................... Dorulanabilirlik lkesi ................................................................................. Bilimin Birlii................................................................................................. Bilimde Keif ve Pekitirme Balam........................................................... Mantk Pozitivist Bilim Anlaynn Eletirisi ............................................. YANLILAMACI BLM GR.................................................................. Dorulanabilirlik lkesinin Reddedilmesi..................................................... Yanllanabilirlik lt ............................................................................... Keif Balamyla Pekitirme Balam........................................................... DEVRMC BLM GR .......................................................................... Bilimin lerleme Tablosu .............................................................................. Bilimsel Deimenin Doas......................................................................... E llemezlik ve Teori Ykllk ............................................................. OULCU BLM GR.......................................................................... Disipliner oulculuk ................................................................................... Teorik oulculuk......................................................................................... Metodolojik oulculuk................................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 81 82 82 83 84 85 86 87 88 89 90 92 92 95 95 97 97 98 99 101 103 104 105 105 106

indekiler

Etik .......................................................................................... 108

GR .............................................................................................................. TEORK ETK: I) NORMATF ETK.............................................................. NORMATF ETK: 1) TELEOLOJK ETK ..................................................... Mutluluk Etii ............................................................................................... Yararclk........................................................................................................ NORMATF ETK: 2) DEONTOLOJK ETK................................................. Din Etik......................................................................................................... dev Etii ...................................................................................................... NORMATF ETK: 3) ERDEM ET ............................................................ TEORK ETK: II) METAETK ....................................................................... Realizm ve Anti-Realizm .............................................................................. Biliselcilik ..................................................................................................... Gayr-Biliselcilik ........................................................................................... UYGULAMALI ETK ...................................................................................... Krtaj.............................................................................................................. lm Cezas ................................................................................................. tenazi ......................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 109 111 113 113 114 116 116 117 119 121 121 121 122 124 125 126 128 129 130 131 132 132 133

5. NTE

Siyaset Felsefesi ....................................................................... 134

GR .............................................................................................................. SYASET FELSEFESNN TEMEL PROBLEMLER ......................................... DEVLET NEDR? ............................................................................................ Devlet ve Anarizm ....................................................................................... TOPLUM SZLEMES.................................................................................. DEMOKRAS .................................................................................................. Demokrasinin Trleri .................................................................................... Demokrasinin Temel zellik ya da Unsurlar............................................. Demokrasinin Meziyetleri ve Kusurlar........................................................ SYASET FELSEFESNN METAFZKSEL BOYUTU..................................... Liberalizm ...................................................................................................... Komnoteryanizm ......................................................................................... SYASET FELSEFESNN EPSTEMOLOJK BOYUTU .................................. Muhafazakrlk .............................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 135 136 138 140 143 145 146 148 149 150 150 152 154 154 156 158 159 160 160 161

6. NTE

vi

indekiler

7. NTE

Estetik ....................................................................................... 162

GR .............................................................................................................. ESTETK FENOMENLERN FELSEFES OLARAK ESTETK.......................... Estetik Nesne ................................................................................................. Estetik Deer ................................................................................................. Estetik zne .................................................................................................. Estetik Tutum................................................................................................. Estetik Yarg................................................................................................... SANAT FELSEFES ........................................................................................ Sanatlarn Snflandrlmas............................................................................ Sanat Teorileri................................................................................................ zc Kuramlar ........................................................................................ zclk Kart Kuramlar ....................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 163 163 164 164 167 167 168 170 170 172 173 178 183 184 185 186 186 187

8. NTE

Eitim Felsefesi ........................................................................ 188

GR .............................................................................................................. KLASK ETM FELSEFESNDE TEMEL AKIMLAR..................................... dealist Eitim Felsefesi................................................................................. Realist Eitim Felsefesi.................................................................................. Natralist Eitim Felsefesi............................................................................. Eitime Kltrel Yaklam ............................................................................ Pragmatist Eitim Felsefesi ........................................................................... Egzistansiyalist Eitim Felsefesi.................................................................... ANALTK ETM FELSEFES ...................................................................... Eitim Teriminin Anlam............................................................................... Eitimin Amalar .......................................................................................... Eitimi Belirleyen Temel ltler ................................................................ ELETREL ETM FELSEFES ..................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 189 191 191 193 194 196 197 199 201 201 202 205 206 211 213 214 215 215 216

Szlk ................................................................................... 217 Dizin ...................................................................................... 225

nsz

vii

nsz
Felsefe, ister akademide dorudan eitimi alnsn, isterse insann kiisel okuma ve aratrmalaryla hayatna bir ekilde dhil ettii bir disiplin ve dnce alan olsun, kiinin hayatna her ynden olumlu katklar yapmaya aday bir kltr esine, dnme biimine ve hayat tarzna gnderme yapar. Kii ister hekim, ister mhendis, ister retmen ya da ister hukuku olsun, ksacas hangi meslei icra ederse etsin, gerek yapt ii anlamlandrp laykyla yapmada, gerekse bir btn olarak hayatn anlamlandrma noktasnda felsefeye ihtiya duyar. Bu bakmdan Akretim Fakltesinin programlar arasna felsefeye yer vermi olmas, fevkalade doru bir kararn hayata geirilmi olmasn ifade etmektedir. Bu kitap, ite byle bir lisans felsefe programna temel oluturup giri yapmak amacyla kaleme alnmtr. Sekiz blmden oluan bu kitapta, nemli olann filozof adn verdiimiz birtakm zel insanlarn grlerini renmek deil de felsefe yapmay, felsefece dnmeyi renmek olduuna batan sona vurgu yapmaya alm olsam da, bu filozoflarn felsefenin belli birtakm alt alanlarnda belirli soru ve problemler zerine nasl dndklerini grmeden felsefede kiisel olarak ilerlemenin pek kolay olmayaca inancyla, btn nitelerde felsefeye sistematik veya tematik yaklam ile tarihsel yaklamn bir sentezini yapmaya altm. Bunu gerekli klan bir baka husus ise, kitabn ayn zamanda sz konusu felsefe programnn renci tarafndan daha sonra grlecek alt alanlar iin de bir giri ve temel oluturmas zorunluluu oldu. Kitabn hazrlanmas noktasnda, nce editrlk grevini stlendim. Fakat farkl felsefe anlaylarna sahip uzmanlar tarafndan kaleme alnacak blmlerden yola karak editrlk yapmann sonuta ortaya kacak kitabn kalitesine u ya da bu lde olumsuz etki yapacan ve iimi zorlatracan dndm. Bu trden temel giri kitaplarndan ikisini daha nce Bat dillerinden tercme ettiim, ikisini de kendim yazdm, fazladan kitabn blmlerini oluturan alt alanlardan drd, yani metafizik, epistemoloji, etik ve eitim felsefesi zerine referans kitaplar kaleme aldm iin, eseri batan sona kendim yazmaya karar verdim. Kitabn birinci nitesi felsefeyi, onun deerini ve konu alanlarn tantan bir giri blmne karlk gelmektedir. kinci nite epistemolojiyle ilgili olup, bilgi felsefesinin bilginin doas, imkn, kayna, doruluu ve snrlar benzeri konular zerinde younlamaktadr. nc nite metafizikle ilgili olup, varlk felsefesinin btn konu ve problemlerini byk lde sistematik bir yaklamla ortaya koymaktadr. Drdnc niteyi meydana getiren bilim felsefesinde biraz daha arlkl olarak tarihsel yaklam benimsenmi ve yirminci yzylda ortaya kan drt bilim felsefesi anlay tantlmtr. Beinci nite etikle ilgili olup, etik burada hem teorik etik hem de uygulamal etik olarak, tarihsel olduu kadar sistematik bir yaklamla ele alnmtr. Altnc nite siyaset felsefesi zerinedir. Burada, siyaset felsefesinin gerek klasik gerekse modern siyasete zg tm problemleri, modern diye niteleyebileceimiz ideolojilere de yer vermek suretiyle ayrntl bir biimde tart-

viii

nsz

lmaktadr. Yedinci nite olan estetikte, hem estetie zg temel kavram ve problemlere hem de estetiin nemli bir blmn oluturan sanat felsefesi balamnda farkl anlaylarn sanat teorilerine yer verilmitir. Sz konusu yedi nite, dnyann farkl niversitelerinde yaynlanan felsefe kitaplarnn standart konularn oluturur. Sekizinci nite sz konusu olduunda, bir yn ya da veheleriyle ilk yedi niteden birinin konusuna indirgenebilecek veya yakn decek bir alana yer vermektense, eitim felsefesine yer vermeyi tercih ettim. Bu tercihte hi kuku yok ki, tandm ok sayda retmenin Akretim Fakltesinde ikinci bir eitim olarak felsefe tahsil ediyor olmalar etkili oldu. Kitabn bu dersi alan ve felsefeyi istemli, bilinli bir biimde seen herkese yararl olmasn diliyorum. Editr Prof.Dr. Ahmet Cevizci

1
FELSEFE
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Felsefenin bilgelikle olan ilikisini aklayabilecek, Felsefenin veya onun bilinen ve yaygn kabul gren ekli olarak Bat felsefesinin douunun ancak muthostan logosa gei yoluyla olabileceini aklayabilecek, Felsefenin bilim, din ve sanat gibi disiplinlerle olan ortakln ve farkllklarn ayrt edebilecek, Felsefenin ikinci dzey bir etkinlik olduunu aklayabilecek, Felsefenin kurucu, analitik ve eletirel boyutlarn ayrt edebilecek, Felsefenin konularyla alanlarn sralayabilecek, Felsefenin deerini ifade edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Bilgelik Sevgisi Merak Sorgulama Anlamlandrma Analiz phe Logos Felsefenin Deeri

indekiler
Felsefe Felsefe Nedir? GR BLGELK SEVGS OLARAK FELSEFE FELSEFE VE DER DSPLNLER KNC DZEY BR ETKNLK OLARAK FELSEFE FELSEFENN KURUCU, ANALTK VE ELETRC BOYUTLARI FELSEFENN KONULARIYLA ALT ALANLARI FELSEFENN DEER

Felsefe Nedir?
GR
Bir eyin ne olduunu sylemenin eski alardan beri kabul edilen en iyi yolu, o eyi tanmlamaktr. nk iyi ve doru bir tanm, tanmlanan eyin ayrt edici zelliini gzler nne sererek ne olduunu ortaya koyar. Bununla birlikte, bunu felsefe iin yapmak ne kolay ne de doru bir eydir. Felsefeyi tanmlamann kolay bir i olmamasnn nedeni, ncelikle onu tanmlayacak kiilerin ve bu arada farkl tarihsel ve sosyal koullardan etkilenen filozoflarn ilgilerinin, dnyaya bak tarzlarnn farkllk gsterebilmesidir. Sz konusu farkllk doal olarak filozoflarn felsefe anlaylarna ve felsefeyi tanmlama tarzlarna da yansmtr. rnein pek ok filozof felsefeyi belli zellikleri olan bir dnme tarz zerinden dnyay anlama ve yorumlama faaliyeti olarak tanmlarken Karl Marx (1818-1883) filozoflarn imdiye kadar dnyay sadece anlamaya altklarn oysa nemli olann dnyay anlamaktan ziyade onu deitirmek olduunu ne srmtr. Felsefenin tanm ve anlam, sadece filozoflar arasnda deil, kltrden kltre de deiiklik gstermitir. rnein felsefenin en eski merkezlerinden biri olan antik Yunanda, felsefe, milattan nce altnc yzyldan balayarak varla, neyin gerekten var olduuna ilikin teorik bir aratrma olarak balamt. Oysa yaklak olarak ayn dnemlerde, Douda, dnrlerin ilgileri daha farkl bir nitelik arz etti. Bu dnemde, rnein inlilerin felsefelerinin daha somut ve pratik olduu sylenebilir. Nitekim inli dnrler felsefeden, sosyal evre iinde ahenkli ilikiler gelitirmenin yollar zerine dnmeyi anladlar. Sz gelimi nl Konfysn felsefesi, hemen hemen sadece toplumsal ve politik meselelerle, doru ve dil ynetim gibi konularla, aile ve cemaat deerleriyle ilgili olmutu. Gerekten de o, hep uyumlu ilikiler, nderlik ve devlet adaml zerine konumu, kiinin kendisini sorgulamasndan, dntrmesinden, bakalarna ilham vermesinden ve erdemli biri olmak iin sergilemesi gereken abalardan sz etmiti. Bu adan bakldnda, Konfysn kendisinin ve bu arada temsil ettii Dou felsefesinin, Batdaki filozof ya da bilgelerden, Yunan tarz felsefe anlayndan farkl olarak doayla veya eylerin zyle hi ilgilenmedii rahatlkla ne srlebilir. nsani olmayan gerekliin veya bir btn olarak realitenin nihai doas konusuna hemen hi eilmeyen Konfysn aklndan, insanlarn gerek olduunu bildikleri veya dndkleri eyin salt bir grn ya da yanlsama olabilecei dncesi hi gememiti. Felsefeyi belli bir tanm zerinden anlamaya almann doru olmamasnn nedeni ise hi kuku yok ki onu belli bir tanmla karakterize etmenin felsefenin im-

Felsefe

knlarn snrlamas, felsefeyi belli bir faaliyet ya da kemiklemi bir disipline indirgeyerek insanlar yanl ynlendirebilmesi olgusunda yatar. Hem kabul etmek gerekir ki felsefenin zn ortaya koyacak snrlayc tanmlardan, mutlak ve kesin aklamalardan kanmak, felsefenin ruhuna ok daha uygun der. Zira felsefe olmu bitmi dncelerin, nihayete erdirilmi fikirlerin toplamndan ibaret bir ey deildir. Nitekim felsefeyi esas itibaryla bir eletiri ve sorgulama, karlkl bir tartma faaliyeti olarak anlayan Sokrates (469-399), bu yzden insan zihnini tembelletirdiine inand yazl sze deer vermemi ve fikirlerini ortaya koyduu yazl hibir ey brakmamtr. Onun rencisi Platon (427-347) da bu gelenek iinde yer alr nk o, zamannn sekin felsefeci ve matematikilerini bir araya getirdii Akademisinde, darya hemen tamamen kapal bir biimde felsefe yaparken sadece ortalama okuyucular iin birtakm diyaloglar kaleme almtr. Bu yzden, nemli lde Sokrates ve Platona dayanan bir gelenee gre, hakiki felsefe kitaplarda veya yazl metinlerde bulunmaz. Fakat bu, hi kuku yok ki filozoflar tarafndan kaleme alnan eserlerin deersiz veya nemsiz olduu anlamna gelmez. nk bu eserler, dnce dnyamz zenginletirecek zerlerine kendi fikirlerimizi ina etmemizi mmkn klacak felsefi problem ve fikirlerle doludur. Nitekim nl Alman air ve dnr Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) bin yln hesabn gremeyen karanlkta yolunu bulamaz, gn gnne yaar ancak derken muhtemelen bunu anlatmak istiyordu. Fakat felsefe de filozoflar ile onlarn dncelerinin resmi geidinden ibaret bir ey deildir. Felsefe, Sokratesin yaptna benzer bir biimde, dnmeye ve sorgulamaya istekli insanlarn hayata geirdikleri ve entelektel bir al-veri sreci iinde, karlkl muhabbet ya da tartmalarla ortaya kabilen bir ey olmak durumundadr. Gerekten de felsefeyi felsefe yapan ey, felsefi problemlere filozoflar tarafndan getirilmi olan zmleri okumaktan veya felsefe bilmekten ziyade, tefekkr, sorgulama ve tartmadr. O, znde dnen, sorgulayan, aratran, felsefi soru ve problemlere kendi yantlarn vermeye alan insanlarn dnce alveriiyle yaayan bir aratrma trdr.

BLGELK SEVGS OLARAK FELSEFE

Thales ile onu alaya alan klesi iki farkl insan temsil eder. Klesi, esas itibaryla karnn doyurmaya alan, gndelik hayatn sorunlaryla ba etmeye alan sradan insan temsil eder. Oysa Thales, maddi problemlerini halletmi bir kimse olarak dnyay anlamaya, olup bitenleri kavramaya alan dnr simgeler.

nl Yunan filozofu Aristoteles (384-322), felsefenin antik Yunandaki douunda ilk felsefeci ya da filozoflarn duyduklar merak ve hayretin ok belirleyici bir rol oynam olduunu syler. Nitekim Bat felsefesinin ilk filozofu olarak kabul edilen Thalesle ilgili olarak aktarlan bir yk ya da anekdot, bu durumu iyi bir biimde aklar. Bat Anadolu kylarnda yaayan, geim sknts ekmeyen bir filozof olarak Thalesin ilgileri, ortalama insann ilgilerinden farklyd. Gndelik ilerini klesi veya hizmetkrna yaptran Thales, bir eylerin neden var olduunu merak ediyordu. Hatta yeryzndeki eyleri bir tarafa brakp gkyznde olup bitenlere ilgi gstermiti. O, bir gn yannda Trakyal hizmetkr da olacak ekilde gezintiye kmt; anlatlanlara gre gkyzne bakarken nndeki ukuru gremeyip yere boylu boyunca serilmiti. Thales yere serilmekle de kalmayp klesinin alayna hedef olmutu. Klesi Siz filozoflar bylesiniz; ayanzn altndakileri grmezken gklerde olup biteni anlamaya alrsnz! demiti. Thales dnyann neredeyse kusursuz dzeni, mevsimlerin birbirlerini kusursuzca izleyii karsnda hayrete dmt; gkyzndeki gne, ay ve yldzlarn muhteem grnm ve dizilii karsnda deta dehete kaplmt. Bu dzenin kaynan, gkyzndeki dev nesneler arasndaki ilikiyi, var olanlarn nereden gelip nereye gittiklerini merak ediyordu. Felsefeyi ve bilimi yaratan da onun bu merakyd. Gerekten de insan, merak eden ve dier canl trlerinden farkl olarak

1. nite - Felsefe Nedir?

olup biten hemen her eyi hayretle karlayan bir varlktr. nsann bu zelliini en iyi ifade edenlerden biri de mehur ngiliz filozofu Thomas Hobbes (1588-1678) olmutur. Nitekim Hobbes, Grd olaylarn sebeplerini aratrmak insanolunun doasna zgdr. Bazlar daha ok aratrr, bazlar daha az ama herkes kendi iyi ya da kt kaderinin sebeplerini aratracak kadar merakldr. diyordu. Felsefeyle uraabilmek, felsefeci olabilmek iin en ok ihtiya duyduumuz ey, ite bu merak ve hayret etme yeteneidir. Bu yetenek aslnda btn ocuklarda, zellikle de kk ocuklarda vardr. Hepimiz ocuklarn Yalan sylemek neden yanltr?, nsanlar lnce nereye giderler? benzeri sorularna muhatap oluruz. Hele hele biraz daha gelien ve byyen ocuklar Eer zgr bir lkede ya- Amerikal nl dnr Ralph Waldo Emerson yorsam, yapmak istediim her eyi neden yapamyorum? trnden yantlanma- (1803-1882) Tanr her s kolay olmayan sorular sormadan yapamazlar. Fakat ocuklarn ve genlerin b- zihne, kiinin gereklik ile yk bir ksm sonraki yalarnda hayret ve meraklarn yitirirler; alkanla teslim rahat bir yaam arasnda kendi tercihini yapmas iin olurlar. Gerekten de felsefi sorular btn insanlar ok yakndan ilgilendirmekle bir imkn sunar; bunlardan birlikte, herkes felsefeci olamaz; herkes felsefi sorularla ilgilenmez. nsanlar gn- hangisini seecei insana kalm bir eydir. Ama o, lk hayata ok farkl nedenlerle ylesine sk bir ekilde balanrlar ki hayata ve ikisini birden asla seemez. dnyaya hayret etme duygularn bastrrlar. Felsefeciler gibi ocuklar iin de dn- demekteydi. ya ve onun zerinde olup biten her ey yenidir; bu yzden her ey, onlarn merak ve aknlna konu olur. Oysa yetikinlerin pek ou dnyay olaan bir ey olarak grr. Onlar, artc grnmler sergileyen hayat olduu gibi benimserler; kalabaln bir paras haline gelip alkanln etkisiyle herkesin yaad gibi ve sorgulamadan yaarlar. Gerekten de oumuz mrmzn bir noktaResim 1.1 snda, felsefi sorular unuturuz. Bunun nemli nePlaton ile rencisi Aristotales denlerinden bir dieri de phe etmekten vazgememiz, dogmatik yantlarla yetinmemizdir. phe, sunulan aklamayla yetinmeme, var olan eylerin olduklarndan baka trl olabileceklerini dnme eilimi olarak ortaya kar. O, merak ve hayret duygusunun tamamlaycs olan nemli bir faktrdr. phe, felsefi sorgulamay harekete geiren en temel g ya da etkenlerden biridir. phe eden insan, gerekliin grnd gibi olmayabileceini, grnn gerisinde farkl nedenler olabileceini dnen ve dolaysyla algsal grnlerin tesine geebilen insandr. Bununla birlikte phe ederek ve sorgulayarak yaamak her zaman ve herkes iin kolay olmaz. Bu yzden insanlarn byk bir ounluu kendilerine ak iki alternatiften biri olarak phe yerine rahat bir yaam seerler. phenin ve sorgulamann riskinden, zaman zaman kaygya yol aabilen yapsndan kaan insanlar, ou zaman alkanlklara bel balarlar. Alkanlklarnn etkisiyle davranan ya da phe etmeden yaayanlar, ou zaman bireyselliklerini veya bireysel kimliklerini unutarak kolektif kimliklerine balanrlar; herkesin yapt gibi yaparak, yaad gibi yaayarak, dogmatik kalplarn cenderesine skm bir biimde sradan bir hayat srdrrler.

Felsefe

Sokratesin dostlarndan biri Delphoi tapnandaki khine insanlarn en bilgesinin kim olduunu sormu. Khin duraksamadan Sokrates yantn vermi. Oysa Sokrates, Bildiim tek bir ey var, o da hibir ey bilmediim diyen biridir. Mesaj Sokratese ulanca filozof ondaki hikmeti ortaya karmak amacyla insanlar sorgulamaya balam. Sonuta khinin sylediinin doru olduunu anlam. nk grm ki insanlar hayatn anlamyla ilgili salam bir kavraytan yoksun olduklar gibi, bu durumun farknda bile deillermi.

Bu durumu en iyi anlatan filozoflardan biri mehur Maara Benzetmesiyle antik Yunan filozofu Platondur. Platon, bu benzetmesinde bizden bir yer alt maarasnda yaayan birtakm insanlar dnmemizi ister. Bu insanlar, dardan en kk bir n girmedii byk yer alt maarasnn en dibinde ellerinden, ayaklarndan ve boyunlarndan zincire vurulmu olarak oturmaktadrlar. Bu yzden yalnzca nlerindeki duvar grebilirler. Onlarn arkalarna uzun ve byk bir perde ekilmitir. Perdenin gerisinde ise birbirleriyle konuarak kouturup duran insanlar bulunmaktadr. Bu kouturan insanlarn arkalarnda byk bir ate bulunduu iin onlarn glgeleri duvara vurmaktadr. Zincire vurulmu insanlar, perdeden duvara vuran glgeleri gerek sanrlar; aslnda arkadan gelen insan seslerinin duvardaki glgelerden geldiini dnrler. Onlar btn hayatlar boyunca grp durduklar bu glgelerin gerek olmayabileceinden en kk bir phe duymazlar. Platon bu noktada bir teklifte bulunup, bizden bu kez bu mahkmlardan birinin prangalarndan kurtarlarak, yznn geriye, k kaynana evrilmesinin salandn dnmemizi ister. Eski mahkm bu yeni duruma, muhtemeldir ki uyum salamayacaktr; onun gzleri kamaacak, hatta belki de kr olabilecektir. Platonun yorumuna gre insann alkanlklarn terk etmesi ok zor olduu iin, o eski yerine, zincirlerine dnmek isteyecektir. Felsefenin douunda, merak ve phenin nemli bir rol oynadn dile getiren antik Yunan dncesi felsefeyi Greke philosophia szcyle karlamtr. Gerekten de philosophia szc, sevmek anlamna gelen phileo fiiliyle bilgelik anlamna sophia szcklerinden tretilmi olup bilgelik sevgisi veya hikmet aray anlamn tar. Bilgelik, kesinlikle ok fazla ey bilme, eitli kaynaklardan ansiklopedik bilgiler veya gzlem yoluyla ok sayda deneyim biriktirme anlamna gelmez. Bilgelik, belli bir zihinsel olgunlua sahip olma, sorgulayc bir tutumla sahip olunan bilgileri anlaml ve ilkeli bir hayat dorultusunda salkl kullanma, hayat iyi okuyup doru ve anlaml bir ekilde yorumlama anlamna gelir. Buna gre bilgelik sadece bir yaama sanat, uygun ya da doru eylemde bulunmak, arlktan ya da lszlkten saknmak, felaketleri metanetle karlamaktan ibaret olan bir ahlak kavray ya da moral duru deildir. O, ayn zamanda ve ok daha nemlisi, belli bir entelektel tutum, olup bitenlerin nedenlerine dair salam bir kavray, varln yapsna ve hayatn anlamna dair derinlikli bir vizyon, eylemlerin ilkeleri ve nihai amalarla ilgili kuatc bir dnm anlamna gelir. Sz konusu bilgelii, antik Yunanda olabilecek en iyi ekilde aklayanlardan biri de Platondur. Nitekim o, hocas Sokratesin hayatn ve idam cezasyla yarglanmak zere verildii mahkemede yapt savunmay anlatt eseri Sokratesin Savunmasnda, bilgelie sahip olan veya onu arayan kiiye filozof derken sz konusu bilgelii eletirel tartma ya da sorgulamadan geebilen, sorgulayc bir snamay baaryla aabilen bir bilgelik olarak ifade eder. Felsefeye zg bu bilgeliin dier bilgi veya bilgelik trlerinden tamamen farkl olduunu savunan Platona gre, ne devlet adam ne zanaatkr ne de ozan, fiilen icra etmekte olduu ii neden yapmakta olduunu, hayatnn nihai amacn aklayabilecek durumdadr. Zira farkl meslekten olan bu insanlar amalarn bilgisinden yoksun olmaya ek olarak yapp etmeleri iin temel ilke ve fikirlerden oluan ak ve sorgulanabilir bir sistem oluturmu deildirler. Platonun sz konusu felsefe telakkisinin bak asndan, bir kimsenin zaman zaman bilgece veya dil ya da gzel bir ey yapm olmas, onun gerek bilgelie sahip olduu anlamna gelmez. Her yn ve btn dayanaklaryla temellendirilmi bir hayata eriebilmesi iin, onun eylemlerinin, yapp etmelerinin ve bir btn olarak da hayatnn hesabn, her tr eletirel snama veya sorgulamadan baaryla geecek ekilde verebilmesi gerekir.

1. nite - Felsefe Nedir?

Platonun izdii filozof resmi ve ifade ettii bilgelik anlay, antik Yunanda Pythagoraslar tarafndan milattan nce altnc yzyldan itibaren gelitirilen felsefeci imgesiyle tamamen uyumludur. Sz konusu felsefeci imgesi, Olimpiyat Oyunlarnda biri an eref iin komaya gelen atletin, dieri oyunlar vesilesiyle bir eyler satarak para kazanmaya alan satc ya da tccarn ve sonuncusu da btn bu curcuna iinde, insanlarn ne yapmaya altklarn, hangi motiflerle eylediklerini anlamaya alan filozofun duruu veya hayat olmak zere, farkl hayat tarz bulunduunu dile getiren hayat retisinden kan filozof resmidir. Bu metaforda, satc ya da tccarlar, maddeye belli bir dknlk gsteren, yalnzca parayla mutlu olunabileceini dnen insan tipini ifade eder. Atlet ise egosu gl, an ve eref peinde koan, her daim kendini kantlama mcadelesi veren insan gsterir. Oysa felsefeci, olup bitenleri anlamaya alan, insanlar pelerinden koturan ey ya da glerin gerek deerini kavrama abas iinde olan, ksacas sadece insanlar deil, bir btn olarak hayat anlamaya alan insan ifade eder.

FELSEFE VE DER DSPLNLER

Felsefe dnyay, hayat ve toplumu sadece anlamaya almaz, fakat bir yandan da btn bunlar anlaml klmaya ve aklamaya alr. Nitekim felsefenin, yine Platon tarafndan gelitirilen ve baka pek ok filozofta daha karlatmz bir tanm da, onun veya felsefeyle megul olan filozofun algsal grnlerin tesine ykselerek gereklie eriebildiini, gndelik dnyann srekli bir deiim iindeki gelip geici eylerinden farkl olarak kalc gereklie nfuz edebildiini dile getirir. Felsefenin mevcut grleri, sorgulanmadan doru kabul edilmi fikirleri, bilimlerin n kabullerini sorgulayp eletiri szgecinden geirebilmesini salayan ey, onun ite bu yndr. Felsefe, kalc veya nihai gereklie nfuz edebildii, gerekten var olann ne olduunu gsterebildii iindir ki n kabullere, sorgulanmam kanaatlere, ksmi grlere ihtiya duymaz. Felsefe, Platonun gznde kesin bilgiyi mmkn klan yegne nesneler olarak dealar, yani ezeliebedi ve deimez varlklar konu ald iindir ki filozof doallkla ok zel trden bir bilgelii, yani gerekliin hakiki doasyla ilgili kesinlii arayan kimse olarak ortaya kar. Algsal grnlerin tesine geerek kalc gereklie erimek, gerekliin doasn kavramak ise elbette var olanlara ilikin olarak bir aklama getirebilmek, tek tek her eyin ne iin olduunu bilmek, yani amalarn bilgisine sahip olmak anlamna gelir. Bu adan bakldnda, sz gelimi beeri gereklie nfuz etmek veya insann gerek doasn kavramak, insan insan yapan eyin ne olduunu, onun hangi ideale ynelmi bulunduunu veya daha dorusu ynelmesi gerektiini bilmek demektir. Bu durumu bize Phaidon adl diyalogunda, bu kez hapishanedeki Sokratesi anlatan Platon aklar. Sokrates, felsefi sorgulamalarndan rahatsz olduklar iin kendisini bir ekilde susturmak isteyen kimse ya da evrelerin aslnda nemli lde temelsiz sulamalaryla mahkemeye verilmitir. O, savunmasyla kendisinin bir filozof olarak ilahi bir misyonla, toplumu ve yurttalarn deer vermemeleri gereken eylere deer verdikleri, deer verilmesi gereken eylere de deer vermedikleri iin eletiren bir at sinei olma misyonuyla yklenmi olduunu dile getirir. Kendisine verilmesi muhtemel idam cezasndan kurtulmas fazlasyla mmkn iken hayatn bir btn olarak tekzip etmemek adna lm cezasn bir anlamda kabul etmek zorunda kalr. Hapishanede cezasnn infaz edilmesini beklerken kendisini karmak isteyen dostlarnn teklifini, Yunan yasalaryla yapt anlamaya ve yurttalk ykmllklerine sadk kalmak adna reddeder. Platon i-

Platon, varl grnler ve dealar dnyas olarak ikiye ayrm, nihai gerekliin dea cinsinden varlklar olduunu sylemiti. O, felsefenin dealara eriebildiini dnd iin, felsefeyi btn disiplinlerin kraliesi yapmt.

Felsefe

te bu noktada kendisinden nceki doa filozoflarnn, beeri gereklie ve insann amalarna ilikin bilgiden bihaber olmalar nedeniyle, gerek bir bilgelikten yoksun kaldklarn ima eder. Onlar Sokratesin hapisten neden dolay kamadn aklayamazlar; bu filozoflarn bildikleri yegne aklama tr maddi aklama olup onlar Sokratesin hapishanede olmasn filozofun kemiklerinin ve kaslarnn hareketiyle aklarlar. Oysa Sokratesin eylemini anlamak iin, bu filozoflarn onun vcut yapsn deil de, ideallerini veya amalarn hesaba katmalar gerekir. Bu rnekten hareket edildiinde, felsefenin, sadece neyin gerek olduunu deil fakat bir yandan da hangi aklamann temele alnacan, dnyann esas itibaryla hangi ynlerinin gerek ve kalc olduunu kavramaya yneldii sylenebilir. Felsefe, anlaml klmaya ve aklamaya ynelik bu ynn, elbette insann varlk yaps ve antropolojik zellikleriyle aklar. Buna gre insan dier canl trlerinden veya hayvandan ayran nemli bir zellik, onun sadece hayatta kalmaya alan ve trn devam ettiren salt bir doal varlk olmayp iinde yaad dnyay veya evresini anlaml klmaya ve aklamaya kalkmasdr. Sz gelimi hayvan bir dierine sadece doal yapsnn ve ihtiyacnn doal bir sonucu olarak ynelip onu kendisiyle iftlemeye zorlar. Oysa insan kar cinse olan bu ynelimini, doal bir boyuttan kartarak manevi bir boyuta tamakla, onu sevgiyle bezemekle kalmaz, btnyle anlaml hale getirir. Yine bir kpek ya da at kendisine sunulanlar veya evresinde bulduklarn doal bir biimde tketerek beslenme ilevini yerine getirip yaamn srdrr. Bunu elbette, insan da yapar. Ama insan bunu yapmakla yetinmeyip beslenme ve sindirim fonksiyonlarnn canllarda nasl gerekletiini sorgular, sz konusu fonksiyonlara ilikin olarak anlaml aklamalar gelitirir. Hayvanlar da hi ku yok ki yaknlarndaki veya evrelerindeki dier canllarn lmne tank olurlar fakat onlar buna hibir ekilde anlam veremezler. Oysa insan, lme tanklk etmekle kalmaz, sonlu ve snrl varlnn bilincine varan yegne varlk olarak kendisine kayg veren bu durumu zihninde tasarlayp lmn anlamn sorgular. Hatta sadece lme deil fakat lm olgusu zerinden, hayatna da bir anlam ykleme durumuna gelir. Buna gre insan karlat tikel olgular anlaml klan, onlara bir aklama getirebilen bir varlktr. O, bunu ou zaman tek tek olgularn gerisindeki tmellere, algsal grnlerin tesindeki gereklie nfuz etmek suretiyle yapar. nsann bunu yapabilmesini, sadece kendisine zg olan bu baary hayata geirebilmesini mmkn klan ey ise hi kuku yok ki onun hayvan gibi, salt maddi bir varlk yapsyla snrlanmayp ayn zamanda manevi bir varlk olmas olgusudur. nsann sz konusu ruhsal boyutu, hi kuku yok ki farkl ekillerde tezahr eder. O, bu ruhsal boyutu sayesinde aklyla olduu kadar duygular, imgelemiyle de kendisini gerekletirir. Bu durum, hi kuku yok ki onun varla tek ve monolitik bir biimde deil de, farkl ekillerde anlam ykleyebilmesini, dnyay farkl perspektiflerden aklayabilmesini mmkn klar. Baka bir deyile, dnyann aklanmas ve anlaml klnmas, insann ok boyutlu yaps veya farkl katmanlara ayrlm manevi gereklii sayesinde, drt eksen zerinden gerekleir: Bilim, din, sanat ve felsefe. Birbirlerinden nemli farkllklar gsteren, hatta tarihsel sre iinde en azndan bazlarnn birbirleriyle att ileri srlm olan bu drt disiplinin tek bir ortak noktas vardr. Bu ortak nokta da onlarn varl ya da dnyay anlaml klmaya kalkmalarndan ve bunu algsal grnlerin tesine geerek yapmalarndan meydana gelir. Sz gelimi bilim adamlar, insan tarafndan alglanan dnyada olup bitenleri birtakm yasalar zerinden aklayp anlamak amacyla gen, elektron ve

1. nite - Felsefe Nedir?

9
nsan, bir akl varl olmas dolaysyla, dnyay ve dnyada olup bitenleri anlayp aklamaya ynelir. Sz konusu anlama ve aklama faaliyeti, onun tekil olgular ve grnleri aarak btne ve nihai gereklie ulaabilmesiyle mmkn olur. O, bu abasn bilim, felsefe, sanat ve din zerinden gerekletirir.

molekl benzeri teorik nesnelere ve aksiyomatik yaplara bavurur. Dnyay sz konusu nesne ve yaplar zerinden aklayp sadece akl yoluyla kefedilebilir olan birtakm yasalar yoluyla anlaml hale getirir. Din de, bilim gibi dnyann kaotik olmayp bir dzen sergilediini kabul eder. Fakat bilimin sz konusu dzeni doaya ikin nedensel yasalar zerinden aklad yerde, din onu doal dzene akn bir varln amal ve yaratc eylemi yoluyla anlamlandrr. Dinin dnyay Tanrnn yaratc eylemiyle anlaml klarken sanatn sz konusu anlamlandrma etkinliini sanatnn yaratclna balad sylenebilir. Buna gre, sanat duygularn ve snrsz ifade gcn kullanarak maddi dnyaya onun kendisinde bulunmayan bir anlam katar. Bu durum elbette felsefe iin de geerlidir. Felsefe de dnyay, grnlerin gerisindeki gereklie ulamann kendisine verdii temsil ve aklama imknlarn kullanarak anlaml hale getirir. Sz konusu ortaklk bir tarafa braklacak olursa bilim, sanat, felsefe ve dinin anlama ve anlamlandrma biimlerinde nemli farkllklar olduu sylenebilir. Bunlardan bilim ile felsefe btnyle rasyonel bir temel zerinde ykselirken din ile sanat glerini ve temellerini akli bir kaynaktan almaz. Kayna rasyonel deil de ilahi olan dinde, insan, varln Tanrnn yaratc eylemi yoluyla anlamlandrlmasn ifade eden din hakikatleri ilahi mesaj yoluyla renir. Baka bir deyile dinin bak asndan, insan, birtakm din ve ahlaki dorular, kendi bana bulamaz. Bu yzden, dinde temel tavr, mutlak teslimiyettir; dindar kii, Tanrnn arzusu nnde, alakgnlllkle boyun een kiidir. Bundan dolaydr ki din hakikatler sorgulanamaz, tartlamaz. Ayn durum nemli lde sanat iin de geerlidir. Dnyaya anlam, sanatnn biraz da Tanrnn yaratcln artran yaratc eylemi ve ifade gc yoluyla sokan sanat da akldan ziyade, yaratc sezgiye, hayal gcne dayanr. Bu, sadece sanat iin deil, fakat sanat eserinin almlaycs iin de byledir. Sanatn almlaycs da bir tabloya bakarken, bir iir okurken, sezgisine ve duygularna dayanr. Dahas sanatta dnyaya katlan anlamn en nemli bileenini meydana getiren gzellik, en azndan modern estetiin azmsanmayacak bir blm iin znel ve greli bir deer olduu iin, sanat alannda da rasyonel tartma ve sorgulamaya pek yer yoktur. Demek ki bilim ile felsefe, din ve sanattan rasyonel bir temele dayanma, anlaml klma ve aklama faaliyetine akl katma noktasnda farkllk gsterir. Bunu en iyi bir biimde Yunanda milattan nce altnc yzylda gerekleen mitolojiden felsefeye ve dolaysyla muthostan logosa gei olgusunda grebiliriz. Muthos efsane anlamna gelmekte olup mitolojide ortaya konan aklamann, dnyada olup bitenleri Olympos danda oturan ve pek ok zellikleriyle insana benzeyen tanrlarn marifet ve eylemleriyle izah eden bir aklama olduu sylenebilir. Logos ise sosyoloji, psikoloji, biyoloji, jeoloji benzeri bilimsel disiplinlerin adlarndan da anlalaca zere, bakaca eyler yannda, bilim, akl ve rasyonel aklama anlamna gelir ve bilim adamyla felsefeciye zg anlama ve aklamann temel zelliini gzler nne serer. Gerekten de bilim ile felsefe arasnda bir ayrmn olmad bir ada yaayan Thales, Batl anlamda ilk filozof ve bilim adam olarak kabul edilir. Felsefi grleri yannda astronomi ve matematie dair almalaryla da tandmz Thalesin ilk bilim adam-filozof kabul edilmesinin en nemli nedeni, onun doal olaylarn, doast g ve nedenler yoluyla deil de doal nedenleriyle aklanmas gerektii kabuldr. Buna gre, doadaki olaylar tanrlarn hiddetiyle izah etmekten oluan aklama, efsaneye dayal bir aklamadr; o, belli bir olaya ilikin genelletirilemeyen, hibir ekilde test edilip sorgu-

Felsefenin Yunanda, muthosun yerini logosun almasyla balad kabul edilir. nk muthosta, tekil olaylarn doast nedenlerle aklanmas sz konusu olup, bu aklama sorgusuz sualsiz kabul edilir. Oysa bilim ve felsefede tikel olaylarn gerisine geilerek, doal olaylar sorgulanarak akl yoluyla aklanr.

10

Felsefe

lanamayan ve sadece kabul edilmesi istenen bir aklamadr. Oysa olup bitenleri veya doadaki deimeleri, Pythagoraslarn veya Empedoklesin yapt gibi, nitelikleri nicelie indirgeyerek veya nesneleri meydana getiren temel elerin oransal deiimleri yoluyla aklamak, tamamen doal nedenlere dayanan, btnyle akli ve test edilebilir bir aklamadr. Dahas, akla dayal bir anlaml klma abasndan oluan bilim ya da felsefede sunulan aklama genel ya da evrensel bir aklama olmak durumundadr. Yaklak drt yzyl ncesine kadar, akla dayal yaps dolaysyla felsefenin bir parasn oluturan bilim, Yeni adan itibaren felsefeden kopmu, bata doa bilimleri olacak ekilde btn bilimler felsefeden ayrlmlardr. Bu, elbette, akl temeli zerinde veya rasyonel bir faaliyet olma noktasnda birleen bilim ile felsefenin birbirinden en az noktada farkllk gsterdii anlamna gelir. Buna gre, bilim ve felsefeden ikisi de varl konu alr. Fakat bilimler, varl bilmeye ve aklamaya alrken, onu paralar ve belli bir ynden ele alrlar. rnein fizik varl hareket, biyoloji canllk asndan inceler. Oysa felsefe varl paralamaz, onu bir btn olarak ele alr ve varlk olmak bakmndan inceler. Sz konusu btnclne ramen, bilimlerin hemen tamamen nesnel normlarla i grdkleri yerde, felsefe daha ziyade znel bir aba olarak ortaya kar. Baka bir deyile, hem felsefe ve hem de bilim akla dayal disiplinler olmakla birlikte, yntem bakmndan farkllk gsterirler. Bilimi, kulland deneysel ynteme ve matematiksel aklama tarzna ek olarak, kantlama veya ispat karakterize eder. Yani, doa bilimlerinde kiinin yapt kefi, ulat sonucu kantlamas gerekir. Formel bilimlerde ise kantlamann yerini ispat alr. Bu yzden, bilimin ulat sonular herkesi balayan genel geer sonular olarak ortaya kar. Felsefede de filozof akl yrtr veya birtakm argmanlar gelitirir. Ama bu akl yrtme veya argmantasyon, bir kantlama ya da ispattan ziyade, bir gerekelendirme veya hakllandrma ilemine karlk gelir. Yani, filozofun gelitirdii argmanlar, bilimlerin btnyle nesnel bir temele dayanan kantlama ya da ispatlarndan farkl olarak zneye bal olan, onda temellenen znel abalar olarak gerekleir. te bu yzden, felsefede, matematiksel bir teorem veya bir fizik yasasyla ayn dzeyde dorular yoktur; onda herkesi balayan genel geer sonular olamaz. Bunun tersine, pek ok konuda birbirlerinden farkllk gsteren bir grler eitliliiyle karlarz. te yandan, bilim lmek ister; onda, bilgi, formllerle ifade edildii veya nicelletii lde, bilimseldir. Dahas, bilime Yeni adan itibaren, g dncesi elik etmeye balamtr. Yani, insanolu bilime sahip olduu lde, doal ve sosyal evreyi kontrol altna alabileceini dnm ve bunda da yanlmamtr. Baka bir deyile, on yedinci yzyln mehur bilimsel devriminden sonra, doa bilimlerinde deney yoluyla test edilebilir bir bilgi birikimi gereklemi ve bu birikim, teknolojinin douuna yol amtr. Felsefede, byle bir pratik kar ya da yarar dncesi yoktur; onun temelinde, aslnda yeni bilgi retme arzusu da bulunmaz. Onun temelinde, insann anlama ve gerei grme arzusu bulunur; yani felsefeyi, kar gzetmeyen bir bilgi anlay harekete geirir. nk insan yalnzca kara ya da yarara ynelik bir varlk deildir. nsan, evrenin yap ve dzenini, yaamann deer ve amacn, iyilik, adalet ve gzelliin anlamn bilmek, dnyay anlamlandrmak ister. Felsefe, ite bu istei karlama abasdr ve onun yerini hibir ey alamaz.

1. nite - Felsefe Nedir?

11

Dnyay anlama ve aklama abalarna rnekler bulun. Sonra da buSIRA SZDE kapsam iine giremeyecek rnekler tespit edin ve ikisi arasndaki farklar belirlemeye aln. kisi arasndaki farklar nelerdir?
DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

KNC DZEY BR ETKNLK OLARAK FELSEFE

S R U Felsefeyi, bilim de dhil olmak zere, dier disiplinlerden ayranOok daha nemli bir zellik, onun ikinci dzeyden bir etkinlik olmas olgusuna iaret eder. Baka bir deyile, sz gelimi bilim, doay veya evrende karmza kan olgular aklaDKKAT maya alan birinci dzeyden bir etkinliktir. Bilimin zerine gelen bilim felsefesi, doay, doal olaylar aklayan bilimin kendisini aklamaya ynelirken ikinci dSIRA SZDE zeyden bir aklama ya da betimleme sunar. Bu durum, hi kuku yok ki din ve sanat iin de geerlidir. Yani, din felsefesiyle sanat felsefesi bizatihi dinin kendisiyle sanatn kendisine ilikin ikinci dzeyden aklamalar getirir. AMALARIMIZ Felsefe, bunu, yani bir btn olarak dinin, sanatn ve bilimin kendisiyle tek tek bilimler zerine ikinci dzeyden bir aklama temin etme iini, bu disiplinlerin kendilerini ele alp onlarn yaplarn ve snrlarn gstererek K T A Ama o, bu ii yapar. P biraz da ilgili disiplinlerin kendi kapsamlar iinde kalmakla birlikte onlar tarafndan nelii veya doas ortaya konamayan eylere bir aklama getirerek yapar. rnein sanat, gzellik kavram zerine ykselir. Bununla birlikte, Z Y O N T E L E V gzelliin tam olarak ne olduuna, onun znel mi yoksa nesnel bir deer mi olduuna hi bakmadan, onunla ilgili bir kavramsallatrmaya girimeden gzellik yaratmaya ynelir. Ayn ekilde matematik saylarla urar. Peki ya Say nedir? diye bir soru soNTERN T rulacak olursa, bilinmelidir ki matematikinin bu konuda syleyecekE ok fazla bir eyi yoktur. nk bu soruyla anlatlmak istenen 2nin, iftin veya IInin ne olduu deildir. Fakat daha ziyade belli bir rakam veya sembol ile gsterilen bu eyin gerekte ne olduudur. Matematikilerin yantlayamadklar bu soruyu yantlamak iin alanlar, Thales, Sokrates ve Platondan beri filozoflar olmulardr. Newtonun kuvvetin ktle ile ivmenin arpmna eit olduunu bildiren ikinci yasasn [F = ma] dnelim. Bu nl formlde geen ivme, hzn zaman bakmndan ilk trevini ifade edecek ekilde dv/dt olarak hesaplanr. Peki ya, ortalama insann veya hepimizin ok aina olduu ama fizikinin tam olarak ne olduunu hibir zaman syleyemedii zaman gerekte nedir? Zaman, fizikinin sklkla yapt zere, saatle, dakikayla veya saniyeyle anlatmaya, tanmlamaya almak, zaman lt birimlerle kartrmak anlamna gelecei iin, hibir ie yaramaz. Bu da, bilimin en azndan yz yldan beri felsefeye havale etmi olduu bir sorudur. Yine, psikoloji bilimi, ruh anlamna gelen Yunanca psukhe ile bilim anlamna gelen logos szcnden tremi bileik bir szckle ifade edilir. O, ad zerinde veya etimolojik kkeninden de anlalaca gibi, ruhun bilimidir. Nitekim psikologlar, ruhsal bozukluklar olan hastalarn rahatszlklarn tehis edip tedavi etmeye alrlar. Ama ruhun ne olduu sorusu, onlarn sorduu bir soru deildir. Ayn ekilde hukuk bilimi de bir toplumda adaleti hayata geirmek iin yasalar yapar, yasalar ihlal edenler iin cezalar koyar. Ama hukuk adaletin tam olarak ne olduunu tanmlamaz, cezay hakllandrma veya temellendirme abas iine girmez. Hakk, adaleti, cezay ve zgrl tanmlamak, kabul etmek gerekir ki felsefeye der. Demek ki felsefe tarafndan yantlanan sorular, en azndan azmsanmayacak bir blmyle bilimler faaliyetlerini tamamladktan veya ilerini bitirdikten sonra gndeme gelen sorulardr. rnein bilim nedenselliin yani her olayn kendisi-

DKKAT

SIRA SZDE

Felsefe, iki adan meta ya da ikinci dzey bir etkinliktir. rnein bilim, doayla ilgili sorular sorar. K T A P Oysa felsefe, bilimin kendisiyle ilgili sorular sorar. Felsefe, ikinci olarak yine bilimin hibir ekilde T E eylerle ilgili aklayamad L E V Z Y O N sorular sorar. Bundan dolay, bilim tarafndan yantlanamayan, sadece felsefe tarafndan NTERN yantlanmayaallan E T sorulara byk sorular ad verilir.

AMALARIMIZ

12

Felsefe

Resim 1.2 Immanuel Kant

ni douran bir nedeni olduu ilkesinin geerli bir ilke olduunu kabul eder. Ama o, bu ilkeyi hi sorgulamaz; aratrmalarn onun geerliliini kabul ederek yrtr. Onu sorgulamak, neliini ortaya koymak bilim tarafndan felsefeye havale edilmi bir i olmutur. Nitekim nedensellik konusunu ilk ve en ayrntl bir biimde ele alan kimselerin Aristoteles, David Hume (1711-1776) ve Immanuel Kant (1724-1804) gibi filozoflar olduklar sylenebilir. Doay birtakm yasalar zerinden aklayan bilimin kendi normal faaliyetini birinci, bilimin kendisini aklayan bilim felsefesinin faaliyetini ikinci dzeyden bir etkinlik olarak tanmlamaktayz. Bu balamda doaya ilikin olarak bilimin yantlad sorulara birinci dzey sorular, buna mukabil bilimin, sanatn veya dinin kendisiyle ilgili sorulara ikinci dzey sorular ad verilir. Sz konusu ikinci dzey sorular, ou zaman ruhun, saynn, gzelliin, varln ne olduuyla ilgili byk sorularla tamamlanr. Byk sorularn kapsamna demek ki bilimlerin, sanat ve dinin yantlayamadklar ve muhtemelen hibir zaman yantlayamayacaklar sorular girer. Nedensellikle, zamanla, ruhla, adalet ve zgrlkle ilgili olan bu byk sorular, insann sormadan yapamad, onun hayatn bir ekilde anlamlandracak sorulardr. Bu geree en ak ekilde iaret edenlerden biri Alman filozofu Kant olmutur. Kant varln yaps, Tanrnn var oluu ve ruhun doasyla ilgili bu sorularn ortak paydasn oluturan temel bir nokta olduunu ne sryordu: Bu sorular, insann ilgisiz kalamayaca sorulardr. Gerekten de hayatn anlamlandrmak isteyen hibir insan, bu sorulara kaytsz kalamaz. nk varln nasl bir yap sergiledii sorusuna verilecek yantlar hayatmzn anlamn deitirir; varln yalnzca madde mi olduu, yoksa manevi bir boyutu da m bulunduu sorusuna getirilecek yant, hayatmzn anlamn belirler. Byk sorular, ayn zamanda anlam ve deerle ilgili olan sorulardr. Bu yzden onlar, sadece felsefe tarafndan yantlanabilen sorulardr. ok daha nemlisi byk sorularn net ve deimez yantlar, herkese uygulanabilecek hazr reeteleri yoktur. Daha dorusu, bu sorularn tek tek kiilerin kendileri tarafndan sorulup yine kendileri tarafndan, kendileri iin yantlanmalar gerekir. te bu durum, felsefenin znel abalara dayanan bir aklama ve anlamlandrma tr olduunu ortaya koyar. Kendi kanatlaryla uamayan hibir kuun yksee kamayacan syleyen mehur ngiliz airi, ressam ve dnr William Blakein de ima ettii zere, insan, hayatn byk sorulara bakalarnn verdii yantlarla ne ynlendirebilir ne de anlamlandrabilir.
SIRA SZDE Felsefenin sorduu sorularn ikinci dzey sorularla byk sorular, verdii yant ya da aklamalarn da ikinci dzey aklamalar olduunu syledik. Siz de buradan hareketle, ikinci dzey sorularla byk sorulara rnekler bulun.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

1. nite - Felsefe Nedir?

13

FELSEFENN KURUCU, ANALTK VE ELETREL BOYUTLARI

imdiye kadar ortaya koyduumuz, birbirleriyle ne kadar ilikili olursa olsun, son tahlilde farkllk gsteren iki ayr felsefe tanm, yani bilgelik sevgisi olarak felsefe anlayyla ikinci dzey bir etkinlik olarak felsefe telakkisi, en azndan onun farkl boyutlar olduunu veya farkl ekillerde yaplabildiini gzler nne sermek bakmndan nem tar. Gerekten de ou yer ve durumda ikinci dzey bir etkinlik olarak ortaya kan felsefenin kendisinin de farkl dzey veya boyutlar vardr. Felsefi faaliyeti belirleyen, felsefenin kurucu unsurlarn meydana getiren bu boyutlar, srasyla kurucu veya btnletirici, analitik ve eletirel boyutlardr. Felsefenin sz konusu ayr boyutu, aslnda onun farkl tarihlerde ortaya kp gelien tarz ya da eklini karakterize eder. Buna gre, kurucu ya da btnletirici boyut, felsefenin ta ilk balangcndan itibaren, yani Thalesten bu yana yaklak iki bin be yzyllk sre boyunca eitli ekillerde karmza kan klasik felsefe anlaynn tanmlayc yn veya ayrt edici zelliini meydana getirir. Sz konusu felsefe tasavvurunun en nemli temsilcileri arasnda Platon, Aristoteles, Aquinal Thomas (1225-1274), Farabi (874-950), Ren Descartes (1596-1650), Gottfried Leibniz (1646-1716), Baruch Spinoza (1632-1677), Kant ve Georg Wilhelm Hegel (1771-1831) gibi dnrler bulunur. Felsefenin nemli lde metafiziksel ynn aa vuran bu boyut, filozoflarn bata varlk olmak zere, bilgi, deer ve toplum zerine gelitirdikleri, ok zerindeki biri ortaya koyan teorilerde somutlar. Felsefenin zmleyici boyutu veya ynelimi, yirminci yzylda Anglo-Sakson dnyada byk lde klasik ya da metafiziksel felsefe geleneine bir tepki olarak gelien ve felsefenin metafizikle uramak veya dnya zerine kuatc sentezler retmek yerine kendisini analizle snrlamas gerektiini bildiren analitik felsefe anlayn karakterize eder. Dile dayal bir felsefe anlayn cisimletiren ve daha ziyade kavram analizi almalaryla belirlenen analitik felsefenin nemli temsilcileri arasnda Bertrand Russell (1872-1970), George Edward Moore (18731958), Gilbert Ryle (1900-1976), Ludwig Wittgenstein (1889-1951) benzeri dnrler bulunur. Felsefenin eletirel boyutu ise esas itibaryla yirminci yzylda Almanya ve Fransada sadece klasik veya metafiziksel felsefeyi deil, analitik felsefeyi de eletirerek ortaya kp gelien Kta felsefesinde somutlar. Bu yzden sadece belli bir felsefe anlayn deil, bir btn olarak Bat felsefesinin geliimini, temel kabul ve dayanaklarn sorgulayan Kta felsefesinin eletirel ynelimi, Friedrich Nietzsche (1844-1900), Martin Heidegger (1889-1976), Jacques Derrida (18302004) ve Michel Foucault (1926-1984) benzeri dnrlerde olduka ak bir biimde ortaya kar. Felsefenin, Bat felsefesinin birbirlerine kart felsefe gelenekleri tarafndan temsil edilmeleri nedeniyle birbirlerini tamamen dlayc bir ekilde sunan btnletirici, analitik ve eletirel boyutlarnn aslnda dlayc ve kart olmalar hibir ekilde gerekmez. Felsefenin birbirlerini ou zaman dlarm gibi grnen bu boyut ya da ynelimleri, aslnda felsefenin kendisinde ou zaman birbirlerini tamamlayan kurucu unsur ya da bileenler olarak ortaya kar. Nitekim sz konusu kurucu ynelim veya oluturucu boyutlardan en az ikisi farkl filozoflarda sklkla birlikte veya birbirini tamamlayc bir tarzda ortaya kar. Sz gelimi Aristoteles, kendi felsefesini oluturmadan nce hocas Platonun idealizmini; Descartes zne merkezli kendi modern felsefesini ne srmeden nce, Tanr merkezli skolastik

14

Felsefe

dnceyi eletirmitir. Ayn ekilde Kant szcn gerek anlam iin de kurucu bir felsefe olan transendental felsefesini ina etmeden nce aklclkla deneyimcilii, Marx da materyalist felsefesini ne srmeden nce idealizmi sk bir eletiri szgecine tabi tutmutu.

Felsefenin Kurucu veya Btnletirici Boyutu

Felsefenin kurucu veya btnletirici boyutu aslnda, insann zihninin bilisel geliiminin veya akln bir hedefe ynelimli almasnn bir sonucu olarak ortaya kar. Gerekten de insan zihni sadece birtakm izlenim veya deneyimsel verileri pasif bir ekilde almakla kalmayp, onlara yap kazandrarak anlam ykler. O, tek tek malumat ya da bilgi paralarn bir araya getirirken onlara bir ekilde kazanm olduu birtakm aklayc yaplar, kucaklayc paradigmalar veya temsil emalar zerinden anlam ykler. Bu, insann dnyay anlamlandrp aklayabilmesinin en nemli yolunu meydana getirir ve ona varln veya hakikatin tmn anlamlandrma imkn verecek teoriler temin eder. Felsefede de sz konusu olan ey, bu olmutur. Bat felsefesinin ilk filozofu olan Thales ile Anaksimandros ve Anaksimenes, d dnyaya baktklarnda neredeyse sonsuz sayda farkl eyden oluan bir okluk grm ve bu okluun ancak kendisinden tremi olduuna inanlan bir birlie indirgenerek anlaml klnabileceini dnmt. Bu durum, gerekten var olann z ya da kavram cinsinden olduunu, gerekliin maddi olmayan bir yap sergilediini dile getiren idealist bir felsefenin kurucu yaklamyla gerekliin madde cinsinden olduunu ileri sren materyalist bir felsefenin birincisine kart btnletirici yaklam zerinden ok daha iyi bir ekilde ifade edilebilir. Bunlardan birincisi Platonun idealizmi, ikincisi ise materyalist dnrler tarafndan gelitirilen atomcu teoridir. Sz konusu her iki teori de en yksek dzeyde kurucu veya btnletirici teoriler olup varln bir alanna deil, neredeyse tm ynlerine, hakikatin btnne anlaml aklamalar getirmitir. Buna gre idealist btnletiriciliin ilk ve en nemli temsilcisi olan Platon, kar karya kaldna inand felsefi problemlere bir zm getirmek amacyla felsefe tarihinin en btnletirici teorisi olarak mehur dealar teorisini gelitirmiti. nk o, var olann sadece deien algsal grnlerden ibaret olmad kanaatindeydi. Var olan her ey tikellerden, deien grnlerden ibaret olsayd, Platona gre genel geer bilgiden, szcklerin sabit anlamlarndan ve deimez deerlerden sz edemezdik. O, genel geer veya ezeli-ebedi bilgilerin en azndan matematikte var olduundan, szcklerin deimeyen ve anlamay mmkn klan sabit anlamlarndan ve kiiden kiiye, toplumdan topluma deimeyen mutlak deerlerin varlndan emindi. Bu yzden var olan btn ey trlerinin ilk rnek ya da arketiplerine karlk gelen deimez zler, tmel gereklikler ve ideal ya da kalc varlklar olarak dealarn varoluunu ne srd. Platon, bilginin konusu olduuna, szcklerin sabit anlamlarna karlk geldiine, deimez deerlerin taycs olduuna inand tmeller olarak dealar, ayn zamanda dnyadaki bireysel fenomen ya da grnlerin varlk nedeni olarak deerlendirdi. O, sz konusu dealar teorisinin btnletiriciliine o kadar inanmt ki siyaset felsefesinin problemlerini bile, ideal bir devlet anlay zerinden zme yoluna gitti. Platon dealar teorisine dayanan sz konusu kolektivist zmnde gerekten var olann bu kez btn ya da toplum olduunu ne srerken bireyin anlamn ve deerini btne olan anlaml aidiyetinden aldn savundu.

ok zerindeki bir, filozoflarn d dnyadaki okluu ya da grnleri nihai bir nedensel faktrle aklamalarna karlk gelir. rnein materyalist atomcular d dnyadaki grnleri atom adn verdikleri madde paracyla, Platon ise dea yoluyla aklar.

1. nite - Felsefe Nedir?

15

Platonun yaad srada iddetle kar kt materyalizmin btnletirici teorisi olarak atomculuk da en azndan kendisinin dealar teorisi kadar kuatc ve geni kapsamlyd. Gerekten de teori, var olan her eyin en kk, blnemez madde paracklar olan atomlardan meydana geldiini ne srmekle kalmad, bilginin ve zihin hallerinin duyu verileriyle izlenimlerin bir birleiminden meydana geldiini savundu. Btnletirici bir teori olarak atomculuk, kolaylkla grlecei zere, ayrtrarak btnletirir. Nitekim o, toplumlarn en iyi bir biimde, karlkl bir etkileim iinde bulunan bireysel birim ya da atomlardan meydana geldii dnld zaman anlalacan syler. Siyaset felsefesi asndan, Platonun btnclnn veya kolektivizminin aksine, gerekten var olann birey olduunu ne srd iin, kendisini liberalizmle ifade eder. O, toplum bilimleri alannda ise sz gelimi sosyolojinin toplumsal yaplar konu alan bir analizle deil de toplumu meydana getiren bireylere ve bireylerin eylemlerine ykledikleri anlamlara ilikin incelemelerle geliip ilerleyebileceini savunur.

Felsefenin Analitik Boyutu

Felsefenin en az btnletirici boyutu kadar nemli olan, hatta kurucu ynnn bir ekilde varsayd boyutu onun zmleyici boyutudur. Zira kavramsal bir akla kavumadan, dncelerin bilumum ierimlerini hesaba katmadan ve hepsinden nemlisi doru ve mantkl akl yrtmenin gerekli koullarn salamadan anlaml sentezler yapmak veya hakikate nfuz etmek imknsz olur. Sz konusu ilemlerin kapsam iinde kald analitik boyut ile btnletirici boyut arasndaki ilikiyi olabilecek en ak bir biimde grenlerden birisi Descartes ise bir dieri Sokratestir. Gerekten de Descartes modern felsefenin kurucusu olarak ortaya karken bir yandan da skolstik dncenin klasik aralarna kar yeni bir yntem nermiti. Akln daresi in Kurallar adl eserinde ortaya koyduu bu yntemin nc adm veya kural, dnceleri basitten karmaa ykselecek ekilde dzenlemek gerektiini dile getiren sentez kuralyd. Fakat o, sz konusu kuraln ncelikle analize bal olduunu bildiinden, sentez kuralnn nne akln esas itibaryla zmleyici faaliyetine gnderme yapan apaklk ve analiz kurallarn koymutu. Nitekim apaklk kural doru olduu apak bir biimde bilinmeyen hibir eyi doru kabul etmemek gerektiini ne srerken analiz kural dnceleri en basit unsur ya da bileenlerine ayrmann doru dnmek asndan vazgeilmez olduunu dile getirmekteydi. Ayn ekilde Sokrates de, Descartestan tam iki bin yl nce, kavramsal bulanklk ya da karkln sadece entelektel ynden deil fakat eylem ynnden de kargaaya yol aacann farkna varmt. Bu, bireysel adan olduu kadar, toplumsal adan da byle olmak durumundadr. Gerekten de yaad dnemde youn bir kavram kargaasnn hkm srdn, bunun ahlak alann da kapsadn dnen Sokrates, bilgeliin, adaletin, cesaretin vs. anlamnn ne olduu bilinmedii srece, bilgece, adil ya da cesurca eylemekten sz edilemeyeceini iddia etmiti. nk ayn szckleri ya da kavramlar kullanan insanlar, bu szck ya da kavramlarla farkl eyleri kastediyorlarsa eer, Sokratese gre, bu, insanlarn anlatklarn sanarak anlaamadan konutuklar anlamna gelir ve sonu, kargaadan baka hibir ey olmaz. Kargaa, Sokratese gre, hem entelektel hem de ahlaki ynden olur. Ona gre, entelektel olarak szck ve kavramlar, sizin kullandnz anlamdan farkl bir anlamda kullanan biriyle tartarak, bir kavga dnda, hibir yere varamazsnz ve ahlaki olarak da sz konusu szckler moral fikirlere karlk geldii iin, sonu bir anariden baka bir ey olmaz. Genel kavramlarn her

Platonun hocas Sokratesin felsefe tartmalarn anlatt btn genlik diyaloglar X nedir? sorusuyla zetlenebilecek sorular etrafnda dner. Xin belli bir ahlaki kavrama karlk geldii bu sorular zerinden, Sokrates bir kavramsal akla erimeye almtr.

16

Felsefe

Felsefeci, felsefenin analitik veya zmleyici boyutu sz konusu olduunda, kavramlar akla kavuturmaya, kavramlar arasndaki ilikileri gzler nne sermeye, akl yrtme ya da karmlarn mantksal yapsn serimlemeye, dnce ya da tezlerin salam bir ekilde gerekelendirilmesine alr.

tr rasyonel konuma ve kavramsal akln da dncenin doru geliimi iin zorunlu bir nkoul bilen Sokrates, ite bu kargaay sona erdirmek, insanlara ahlaki gelimelerinde yol gstermek iin, kendilerine bilgisizliklerini gstermek amacyla felsefi tartmalar yapmtr. Gerekten de o, btn tartmalarnda kendisine adalet, lllk, cesaret, bilgelik benzeri bir ahlaki erdemi konu alm ve X nedir? sorusunu sorarak muhataplarndan sz konusu erdemin kavramn tanmlamalarn istemitir. Bunu da, ilgili kavram en iyi bilmesi gereken insanlardan talep etmitir. Buna gre o, rnein Platonun Euthyphron adl diyalogunda anlatld zere, babasn dinsizlik suu iledii gerekesiyle mahkemeye vermeye giden Euthyphrondan dindarln, savalarda gsterdii cesaretle sekinleen general Lakhesten cesaretin ne olduunu kendisine gstermesini ister. Fakat bu tartmalar ahlaki kavramlar en fazla bilmesi gereken insanlarn bile, bu konuda bilgisiz olduklarn, en iyi durumda kavramn anlamn ortaya koyabilmek yerine rnek verebildiklerini gstermitir. Baka bir deyile o, sz gelimi Euthyphronun dindarln zn ortaya koymak yerine dindarlk imdi benim yaptm eydir veya dindarlk tanrlarn houna giden eydir diye konutuunu grmtr. Bundan dolay Sokrates, tartmalarnda insanlara birtakm kavramlar kullanmalarna ramen, bu kavramlarn ieriklerini veya anlamlarn bilmediklerini ve ok daha nemlisi, sz konusu bilgisizliklerinin farknda olmadklarn gsterme gayreti iinde olmutur. Dolaysyla o, karsndaki kiilere hazr bilgi aktarmak yerine, felsefenin ncelikle analitik bir etkinlik olduu inancyla onlarn zihinlerinde bir aklk yaratmaya almtr. te bu balamda Platonun btnletirici veya kurucu felsefe anlaynn hocas Sokratesin analitik felsefe anlayndan sonra geldii, onun kendi retilerini ortaya koyduu olgunluk dnemi diyaloglarn hocasnn tartmalarn anlatt genlik dnemi diyaloglarndan sonra kaleme ald sylenebilir.

Felsefenin Eletirel Boyutu

Felsefenin kavramlar analiz eden, dnceler arasndaki ilikileri aratran analitik boyutuyla varln veya dnyann ok eitli unsurlarn birbirine balayan kurucu veya btnletirici boyutunu tamamlayan boyutu eletirel boyutudur. Aslnda o, felsefenin tamamen yeni bir yn olmayp bir anlamda ya analitik boyutun derinletirilmesinden ya da zmleyici boyut ile btnleyici boyutun daha bir st dzeyde sentezlenmesinden oluur. Baka bir deyile o da zmleyici boyutun veya analitik felsefe anlaynn dilsel analizine benzer ekilde kavramsal bulanklk ve belirsizlikleri tespit edip ortadan kaldrmaya alr. Hatta biraz daha ileri giderek eitli kavram ya da teorilerin hem gerek yz ve ieriini hem de arka plan ya da dayanaklarn gzler nne serme abasyla belirlenir. Fakat eletirel yaklam bununla yetinmez, hatal anlam ieriklerini veya neye hizmet ettiini gsterdii kavram ve teorilere yklenmesi gereken yeni anlam ufuklarna iaret eder. Bu ise felsefenin eletirel boyutunun salt bir eletiri diliyle yetinmeyip bir de imkn dili gelitirme yoluna girdii anlamna gelir. Bunu en iyi Nietzschenin iyi ve kt kavramlarna ilikin analiziyle Foucaultnun bilgi kavramna dnk analizinde grebiliriz. Buna gre, insanlar zellikle btn bir lk a ve Orta a boyunca iyi ve ktnn, insan ve toplumdan bamsz olan mutlak deerler, verili eyler olduuna inanmlard. Bugn de oumuz nesnel olarak belirlenip tanmlanm iyi ve ktler olduuna inanrz. Oysa Nietzsche, hemen btn kavramlar gibi iyi ve kt kavramlarnn da kardan bam-

1. nite - Felsefe Nedir?

17
Nietzsche yntemini bir soy kt yntemi olarak tanmlamt. Ona gre, bu yntem kiilerin ve kltrlerin deer sistemlerini oluturma biimlerini belirleyen tarihsel koullar ve koullanmalar ortaya karmaya yarayan bir yntem olmak durumundayd.

sz olmadn ne srerek bu kavramlarn g kavramyla olan ilikilerini aratrd. Baka bir deyile o, ahlaki inanlarn tarihsel kklerini, moral kavram ve fikirlerin kkenlerini ortaya karma anlamnda bir jeneolojik etkinlik iine girmi ve iyiyle kt kavramlarnn soy ktn karmaya almt. Yani o, antropolojik bir yaklam benimsemi ve insanlarn gller ve zayflar olarak ikiye ayrldklarn ve bu insanlar arasndaki ilikilerin temelinde de ahlaki unsurlar yerine gerek hayatta bulunan her eyin olduunu ne srmt. Gerek hayatn bizatihi kendisindeki ve gerekse tek tek bireyler arasndaki ilikiler, onun gznde g ilikileri olup ahlakn mahiyetini belirleyen ey bireyin gl ya da zayf olmasdr. Buna gre, verili ahlak zayf, gsz karakterli insanlarn teekkl ettirdii bir ahlaksa eer, bu ahlak kle ahlakdr; buna mukabil o gl, kendilerine gvenen, salkl insanlar arasnda teekkl etmise, sz konusu ahlak bu kez efendi ahlak olmak durumundadr. O, on dokuzuncu yzyl koullarnda yrrlkte olan ahlakn, kayna itibariyle ok byk lde brani-Hristiyan geleneinden km olan bir kle ahlak olduu, zayflarn gllere kar duyduklar haset ve hn duygular tarafndan belirlendii kanaatindeydi. Bu yzden de mevcut iyi-kt ayrmnn gszlerin veya zayf karakterli insanlarn ahlaki deerlerinin baskn kmasnn bir sonucu olduunu gstermeye alt. Bununla birlikte o, bu noktada kalmayp bir eletiri dilinden bir imkn dili yaratma yoluna gitti ve gl karakterlerin kendi deerlerini yaratma ve bildik iyiyle ktnn tesine gemek suretiyle yeni deerler yaratma potansiyelini ortaya karma abas sergiledi. Ondan oka etkilenen Foucault da, Nietzschenin eletirel ve jeneolojik soruturmasn baka bir kavram zerinde gerekletirmiti. Burada da hemen oumuz bilgi kavramnn tpk iyi kavram gibi kardan bamsz bir kavram olduunu, merakl insanlarn d gereklii anlama ve anlamdrma abalarnn bir rn olduunu dnrz. Oysa Foucault byle bir eyin olamayaca inancyla nesnel hakikat, kar gzetmeyen bilgi, nyargsz kavray benzeri kavramlar eletirel bir tarzda sorgular. Hatta daha da ileri giderek bilgi iddialarn tarihsel bir perspektiften hareketle ele alan Foucault, iktidar ve g ilikileriyle siyasetten bamsz bir hakikat anlayna kar kar. Nitekim o, bilginin tarihsel sre iinde oluturulup tanmlandn ileri srerek nesnel, tarafsz ve evrensel olma iddiasyla ortaya konan btn bilgi iddialarnn gerekte belli bir iktidar formunu tesis etme zemini zerine ykseldiini savunur. Buna gre Foucault tarihselletirdii bilgi kavramn g ya da iktidar dncesiyle ilikilendirir. Bilgi ile iktidar arasnda sk bir iliki bulunduunu, iktidarn ilikili bir bilgi alannn oluturulmasyla mmkn klndn ileri sren Foucault, nesnel bir bilgi alannn varln reddederken iktidar ilikilerini varsayp oluturmayan bir bilginin olamayacan syler.

Foucaultnun gelitirdii kavram iktidar-bilgi kavramdr. O da, tpk Nietzche gibi, bilgi ya da hakikat isteinin ok daha temelde bulunan bir g isteminin tezahr olduunu dnr. Dolaysyla, onun sz konusu kavram, bilginin her zaman belli bir iktidar ya da g ilikileri ebekesinin greli ve sorgulanabilir ifadesi olduunu ortaya koyar.

FELSEFENN KONULARIYLA ALT ALANLARI

Felsefenin pek ok konusu vardr. Hatta onun kapsamna girmeyen bir ey neredeyse yok gibidir. Nitekim bu durumun bir sonucu olarak gnmzde felsefenin, teknoloji felsefesi, evre felsefesi, spor felsefesi gibi yeni dal ya da alanlar ortaya kmtr. Felsefenin konularnn ok eitli olmas, insan hayatnn karmaklnn ve ada uygarln ulat dzeyin bir sonucu olmak durumundadr. Felsefenin konularnn ve dolaysyla dallar ya da alt alanlarnn eitlilii, onun ayn anda birok ilevi yerine getiren bir disiplin olmasna iaret eder. nsan hayatnda ayn anda birok ii gerekletiren felsefenin sz konusu ok ilevliliine dikkat ekenlerden biri de nl ada dnr Wittgenstein olmutur. Hatta o, dikkat ekmekle kalmam, felsefeyi bu yzden bir alet kutusuna benzetmitir. Tpk farkl

18

Felsefe

aletler ieren bir alet kutusunu birok farkl ite kullanmamz gibi, felsefe de ayn anda birok ilevi yerine getirir. Onun en temel ilevleri anlama, anlaml klma ve aklama ilevleridir. Bununla birlikte, felsefenin yegne ilevleri bu teorik ilevlerden ibaret olmayp o kendisini ou zaman birtakm pratik ilevlerle de gsterir. Felsefe, btn bu ilevleri kendi alt dallarnda hayata geirip farkl ekillerde tezahr eder. 1. Gnmzn bilgi anda, hayatmzn her annda, srekli bir eyler reniyoruz. Bildik iletiim aralaryla, her ynden ar bir malumat bombardman altnda tutuluyoruz. te burada, Bilgi nedir? diye sormamz gerekmez mi? Televizyondan, gazeteden veya bir internet sitesinden rendiimiz malumatlar bilgi sayabilir miyiz? eitli ekillerde aktarlan, ou zaman farkl ideolojilerin szgecinden geirilerek ve doallkla tahrif edilerek verilen haberleri ne lde bilgi addedeceiz? Gerekten de en sradan anlarmzda bile yeni kavraylar kazandmz olur; bylesi durumlarda neyi bilip neyi bilmediimiz, neye doru dediimiz ve neleri bilip neleri bilemeyeceimiz zerinde dnrz. Farkl bilgi trleri arasndaki ayrlklar ve ortak noktalar renmek, bilgimizin snrlarn belirlemek isteriz. te bu konularda, bize bilgi felsefesi ya da epistemoloji yardm eder. 2. Ayn ekilde, hepimiz bir dil kullanyoruz. Dncelerimizi bu dil araclyla da vurduumuz gibi, yeni eyleri yine bu dil araclyla reniyoruz. Biroumuz u ya da bu amala, ana dilimiz dnda bir dil daha reniyoruz. Kendisinin en byk baarlarndan biri olan dille bu kadar yakndan ilikili olan insann u sorular sormas kanlmazdr: Dilin z nedir? letiim ya da anlam aktarm nasl mmkndr? Anlam nedir? Ka tr anlam vardr? eitli dillerin, rnein din dilinin, iir dilinin, bilim dilinin, matematik dilinin, mimiklerin ya da bilgisayar dilinin belirleyici zellikleri nelerdir? Dille bilgi, dille sezgisel kavray arasnda nasl bir iliki vardr? Dille gereklik, kavramla kavramsallatrlan arasnda nasl bir iliki bulunur? Dil hangi amalarla ve nasl kullanlr? Bu sorularmza yant verecek olan felsefe dal, dil felsefesidir. 3. Ayn ey hi kuku yok ki bilim iin de geerlidir. Hemen hepimiz, en azndan bir meslek sahibi olmak iin, bir bilim tahsil ediyoruz. Hepimiz bilimin toplum kalknmas zerindeki etkisini aka gryoruz. Bilim ve teknolojiye sahip olan toplumlarn bilimsel bilgi ve teknolojiyi yeterince retemeyen toplumlar zerinde ne kadar byk bir hegemonya kurduuna her gn tank olmaktayz. Ayn bilimsel bilginin ada dnyada, kltrel alanda fiilen sergiledii yaylmacln baka bilgi formlarn nasl tahrip ettiini hepimiz aklkla gryoruz. Bunlar, bilim zerinde dnmek iin yeterli nedenler deil midir? Bilimin doasna ve zellikle de yntemlerine, kavramlarna, n kabullerine ve bu arada, bilimin entelektel disiplinlerin genel emas iindeki yerine ilikin aratrmalardan meydana gelen, ksacas bilimi konu alan felsefe disiplini bilim felsefesidir. 4. Neyin gerekten var olduu, varlk bakmndan neyin geici, neyin kalc olduu konusunda meraka dtmz olmuyor mu? Varlk sadece madde midir yoksa maddeye ek olarak ruh da var mdr? sorusu kadar temel bir soru olabilir mi? Maddeyle zihin arasndaki bir iliki olup olmad, evrende bir nedenselliin hkm srp srmedii; sryorsa eer, bunun zgrlmz nasl etkiledii hepimizi ilgilendiren sorulardr. Varlkla ilgili bu trden sorularda yardmmza koan felsefe dal, metafizik ve zihin felsefesidir.

1. nite - Felsefe Nedir?

19

5. Bununla birlikte, felsefe deyince esas aklmza gelen felsefe disiplini, etiktir. Kendi kiisel hayatnda ahlaki doruyu yanltan, iyiyi ktden ayrma abas iine girmemi insan, gerekten de yok gibidir. Hepimiz ahlaken yapmamz gereken ey ile yapmamamz gereken ey arasnda bir ayrm yapmak isteriz. Ayn ekilde, iyi ve mutlu bir hayatn neden meydana geldiini merak eder, mutlulua erimek iin abalarz. Ahlaki hayatta erdem veya ykmlln m, yoksa mutluluun mu nce geldiini belirlemek iin abaladmz olur. Bir ekilde tekiletirdiimiz insanlara kar ykmllklerimizin neler olduu zerinde dnmemizin insanlmzn en belirleyici unsuru olduunu, hepimiz ok iyi bilmekteyiz. te ahlaki hayatmzla, ykmllklerimizle ilgili olarak gerek mutluluun ne olduu konusunda bize yardm edecek olan felsefe disiplini, etiktir. 6. Bir toplum iinde yaadmza ve baka insanlarla iliki iinde bulunduumuza gre, hayatmzn niteliinin bakalarnn davranlarndan etkilenmesi kanlmazdr. Kendimizi ve kimliimizi ancak farkl hayat tarzlarna saygl, hogrs gelimi, zgrlk bir toplumda ifade edebiliriz. Geleceimiz, iinde yaadmz toplumun bize salad eitim ve i imknlarna bal deil midir? Belli bir ynetim biiminin oluturduu temel zerinde, bireyleri bar ve i birlii iinde yaayan bir toplum asndan birtakm kural ve genel yasalarn gerekli olduunu hemen hepimiz fark ederiz. Bize bu konuda yardm eden felsefe ise hukuk felsefesi ile siyaset felsefesidir. Sz konusu felsefe disiplinlerinden hukuk felsefesi, hukukun doasyla adaletin z zerinde younlar. Buna karn siyaset felsefesi farkl ynetim tarzlarn konu edinip hangi ynetim biiminin dierlerinden daha iyi olduunu aratrr. Politik dzenin hangi ilkeler zerinde ina edilmesi gerektiini ele alr. 7. Hepimizin amac, daha nitelikli bir hayat deil midir? Varoluumuza anlam ve deer katan eylerin banda, gzellik aray gelmez mi? Doadaki gzellik ile sanat alanndaki gzelliin birbirinden nasl ayrldn, estetik tutumun kendine zg farkllklarnn ne olduunu, estetik deerin kurucu zelliklerinin nasl tanmlanabileceini bilmek isteriz. Sanat eserini belirleyen deerlerin znel mi yoksa nesnel mi; greli mi yoksa mutlak m olduu konusu zerinde ska durduumuz bir tartma konusu deil midir? Estetik nesnelerin deimez birtakm formlar m, btnlkl bir hayat m, duygular m, yoksa belli varolu imknlarn m ifade ettii konusu kadar oka tartlm bir konu var mdr? te btn bu sorular ele alp tartan felsefe disiplini, zellikle gzellik konusu zerinde younlaan ve bu arada sanatn mahiyeti zerinde duran estetiktir. 8. Dncemiz bu snrlarda kalmaz; kendimizin ve iinde yaadmz toplumun snrlarn amamz, ou zaman bir zorunluluk olur. Hayatmz imdi ve burada, maddi olanla anlamlandrp temellendirmemiz sz konusu olamayaca iin, ite bylesi anlarda, bir btn olarak evren, bu dnyadaki yaammz, dnyadaki hayattan sonras, Tanrnn varoluu zerinde dndmz olur. Felsefenin bize bu konularda yol gsterecek dal, din felsefesidir. Felsefenin birbirinden nemli bu on daln, eitim felsefesi, tarih felsefesi ve sosyal bilim felsefesi gibi son derece nemli baz felsefe disiplinleriyle zenginletirmek kadar, aslnda varlk, bilgi ve deer gibi ana alan ya da konu bal etrafnda yeniden organize etmek de mmkndr. Varl konu edinen disiplinler arasna metafizik ile zihin felsefesi girer. Bilgi konusunu ele alan tek disiplin epistemoloji

Felsefenin konular, son zmlemede ana konuya indirgenebilir. Bunlar da srasyla varlk, bilgi ve deerdir.

20

Felsefe

deildir. nk bilim de, ister doa bilimleri ister beeri bilimler olarak alnsn, son zmlemede, belli zellikleri olan bir bilgi btnn tanmlar; te yandan, dil felsefesi de bilgiyi ileten, dnceleri somutlatran dilin kendisi ve dilsel aralar zerinde younlar. Bu yzden, epistemolojinin kendisiyle bilim felsefelerini ve dil felsefesini, konular her ne kadar ayr olsa da birlikte dnmek mmkn olabilir. Ayn ekilde etik, siyaset felsefesi, estetik, hukuk felsefesi ve din felsefesi de buradaki amalarmz asndan birlikte ele alnabilir. Zira bu disiplinlerin konular ne kadar farkl olursa olsun, onlar deer ortak paydasnda birleirler. rnein etik, olanla uramaz; onun ii, insan davrann betimlemek veya aklamak deildir. Bu, psikoloji biliminin iidir; etik, bunun yerine olmas gerekenle urar, insann ahlaki ykmllklerini ele alr. Ayn durum siyaset felsefesi iin de geerlidir; o, siyasal partileri ele almaz, politik dzeni zmlemez; rnein birey devlet ilikilerinin u ya da bu lkede nasl olduunu aratrmaz. Bunu yapacak olan entelektel disiplin, siyaset bilimidir. Oysa siyaset felsefesiyle hukuk felsefesi normatif disiplinlerdir. Bu yzden, siyaset felsefesi normlarla, olmas gerekenle megul olur, ideal politik dzenin nasl olmas gerektiini ele alr, en iyi ynetimin temel elerini aratrr. Ayn durum hukuk felsefesi iin de geerlidir; nk o, adalet dncesi zerinde younlar. Bunun, ayn ekilde deerle ilgili olan din felsefesi iin de geerli olduu ak olmaldr. Bir Tanrnn varl ya da yokluu, insann ve dnyann deer yapsn dorudan etkiler. Bunu en ak gren kiinin, Tanr yoksa eer, her eye izin vardr diyen nl Rus romancs ve dnr Dostoyevski olduunu herkes bilir. Gerekten de Tanr yoksa eer, manevi hayat, imknn veya nemli bir dayanan yitirir. Bu durumda, ona kaba g ve kar ilikileri egemen olaca iin, dnyada adalete, dorulua ve iyilie yer amak, en azndan pek kolay olmaz.

FELSEFENN DEER
Modern dnyada bir eye deer bimenin en nemli yolu, yle ya da byle onun somut yararn belirlemek ya da lmekten geer. te bu noktada felsefe szcn iiten pek ok insann ilk tepkisinin, biraz da alayc bir dille, onun hibir ie yaramadn dile getirmekten meydana geldii sylenebilir. Bu, gnmzde felsefeyle ilgili olarak ok sk rastlanan bir baka yanlg veya n yargdr. Zira felsefenin yarar, dorudan olmayp olsa olsa dolayl olabilir. Felsefeden maddi deerlerin ve zenginliklerin meydana getirilmesine dorudan katkda bulunmas, elbette beklenemez. stelik maddi zenginlik ve refahn insann deer verdii yegne ey olmadn da unutmamak gerekir. Gerekte, insanlar refah ve maddi deerleri, bizatihi kendileri iin deil de mutlulua gtren yolda, birer ara olduklar iin isterler.

Felsefenin Bireysel Dzeydeki Katklar

Bu balamda, felsefe de mutluluk amac iin bir ara olabilir. Nitekim her insan maddi zenginliklere sahip olmaktan haz duymaz. Baz insanlar, tefekkrde bulunmaktan, yani derin dnmekten, insan yaamnn anlamn aratrmaktan haz alr. Bu hazza yabanc olan insanlar bile, onun nitelik ynnden olduka zengin bir yaant olduunu kabul ederler. Demek ki felsefe her eyden nce insana entelektel bir keyif, manevi bir haz verir. nsann sadece bir vcuttan ibaret olmadn, onun ayn zamanda manevi bir varlk olduunu dikkate alrsak, bu durum daha ak hale gelir. nsan, amacna sadece maddi ihtiyalarn karlayarak ulaamaz; onun manevi ihtiyalarn da tatmin etmesi gerekir. nsann manevi ihtiyalarnn

1. nite - Felsefe Nedir?

21

en banda ise merakn giderme, renme, evreni ve kendisini anlama, u dnyada geen yaamn anlamlandrma istei vardr. Bu istei de byk lde felsefe karlayabilir. Gerekten de felsefe, insann kuatc bir bilgi veya kapsayc bir kavraya ulama talebine cevap verebilen yegne disiplin olmak durumundadr. Hayatnn ak iinde kendi z kaynaklar dnda baka yerlerden ou zaman ilintisiz inan ve bilgiler, tercih ve eylem tarzlar edinen insan, varl hayat, dnya ve toplum karsnda belli bir tavr gelitirmek, bu tavr yaamnn temeline yerletirmek iin sz konusu dank materyali tutarl bir yap iinde sistematize etme ihtiyac duyar. Bunu ise, sz konusu materyalin unsurlar zerine gelitirilebilecek eletirel ve sorgulayc dnm ile ancak felsefe salayabilir. Felsefe, ok daha nemlisi, bize kendimizi tanma imkn salar. Bu genel doruyu da ilk olarak ve en iyi antik Yunanllar gstermitir. Aslnda hemen her kltrde bulunan Kendini tan! szn en erken kullanan kavim olan Yunanllar, bu sz tapnaklarnn kapsna yazmlard. Gerekten de insan, ne ve kim olduunu ancak felsefeden veya felsefe yardmyla renebilir. Bizim salt bir et ve kemik yn olmayp ayn zamanda bir ruh varl olduumuzu, bize en iyi felsefe gsterebilir. Dnyaya sadece soluk alp vermek veya salt keyif almak iin deil biraz da doaya ve bakalarna olan devlerimizi yerine getirmek iin geldiimizi felsefeden renebiliriz. Zira felsefe, her eyden nce, insan olarak varoluumuzun anlamyla ilgili baz temel sorular ele alr. imizden her birinin bu temel, byk felsefi sorular zerinde dnmesinde, varoluumuzu anlamlandrmak bakmndan byk yarar vardr. Nitekim Sokrates, incelenmemi, sorguya ekilmemi bir hayatn yaanmaya deer olmadn sylemitir. Demek ki felsefeye ilkeli bir hayat srebilmek iin gerek duyarz. nk insan, hayvanlardan farkl olarak akll bir varlktr; bu zellii dolaysyla, hayatn birtakm ilkelere dayandrr. lkesiz bir hayat, hatta ilkeleri sorgulanmam bir varolu, sradan ve temelsiz bir varolutur; hayatmzn byle ilkesiz bir varolua dnmemesi iin felsefeye ihtiyacmz vardr. Felsefe, yine bireysel olarak bu dnyadaki ksack hayatmzda bize neyin bizim elimizde olup neyin olmadn gsterir. Sadece Sokrates deil, yirminci yzyln nemli dnrlerinden Jean-Paul Sartre (1905-1980) da, olgusal koullarmz deitirmenin bizim elimizde olmadn sylemekteydi. Yani, bu dnyaya gelmisek eer, gelmemi olmak elimizde deildir. Anamz babamz, doduumuz corafyay, mensubu olduumuz dini, yesi bulunduumuz millet ya da etnik grubu semek elimizde olmad. Boyumuzu, cinsiyetimizi, bakaca biyolojik zelliklerimizi semek de elimizde deildi. Btn bunlar biz insanlar iin verili olan, deitirmenin mmkn olmad eylerdir. Ama karakterimizi ve insanlmz gelitirmek, daha iyi ve daha erdemli insan olmak iin almak, bizim elimizde olan bir eydir. Sartre bu yzden nsan kendisinden ne yaratrsa ondan ibarettir diyordu. Felsefeye hayatn ak iinde karlatmz sorunlarn stesinde gelmek iin ihtiya duyarz; ondan, bizi zorlayabilecek eitli olaylar karsnda dik duru sergileyebilmek iin destek alrz. svireli psikolog ve dnr Carl Gustav Jungun (1875-1961) da syledii zere, Hayatn akntlarnda yzen hi kimse dertsiz kalmaz. Felsefe kayglarmz hafifletmemizi, dertlerimizi amamz, bu dnyadaki hayatmz srasnda yolumuzu kaybetmememizi salayan en nemli aratr. Felsefenin yolumuzu bulmamz salayan en nemli ara olduunu gzler nne sermek zere, Wittgenstein, mehur benzetmelerinden birinde, insann bu dnyadaki durumunu bir ie iindeki sinein durumuna benzetmitir. Wittgensteina gre,

22

Felsefe

ienin iine skm olan sinek ieden dar kmak ister fakat bunu nasl baarabileceini bilmez. Felsefenin esas grevi, sinee ieden nasl kacan gstermektir. Onun bu benzetmesine gre, biz insan varlklar bu dnyadaki hayatmz srasnda, zaman zaman kendimizi kapana kstrlm hisseder ve yolumuzu bulmakta glk ekeriz. te felsefe, biz insan varlklarnn kapana kstrlmlk duygusundan kurtulmamz salar, ynmz bulmamza yardm eder. Felsefe, yine ayn dorultuda kafa ve kavram karklmz gidermeye yarar. nk gnmzde pek ok insan birtakm zihinsel karklklar yznden dertler ve kayglar iinde kvranp durur. Gerekten de insanlar son zamanlarda giderek artan bir sklkla imtiyazlar haklarla, tarafszl znellikle, istemeyi ihtiya duymakla, fiyat deerle, zenginlii baaryla kartrmaktadr. te bu kafa karkln giderecek, kavramsal akl salayacak olan ey, felsefedir. nk felsefe, insana birok konuda doru ve ak seik dnebilmeyi retir. Felsefi dncenin yntemleri, insana hemen her konuda akl yrtebilmesi iin gerekli temelleri hazrlar. Byle bir dnce tr, insann bir probleme birok ynden bakabilmesini, sorunlara n yargsz yaklaabilmesini salar; o, insann hibir eyi mutlaklatrmayp her eyi eletiri szgecinden geirebilmesini temin eder. Btn bunlar bir araya getirildiinde, felsefenin insann zgrlemesine katk yapt rahatlkla sylenebilir.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

SIRA SZDE Temelinde insann dnyay anlamlandrma abasnn bulunduu felsefenin, zihinsel bir aklk temin ettiini, kafa karkln giderdiini, bize kuatc bir kavraya erime imkn saladn, kendimizi tanma imkn temin ettiini, vb. ksacas bizi entelektel ynDNEL den zgrletirdiiniMsyledik. nsann zihinsel ynden zgrlemesi ne anlama gelir?
S R U FelsefeninO Toplumsal Dzeydeki Katklar

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Bireysel dzlemde, insan alkanlklarn cenderesinden kurtarmak suretiyle zgrletiren felsefeKgenel bir dzlemde veya toplumsal platformda da ok nemli hizD KAT metler salar. ncelikle liberalizm, muhafazakrlk, sosyalizm benzeri btn modern ideolojilerin kaynanda felsefenin bulunduunu syleyebiliriz. Baka bir SIRA SZDE deyile, sz konusu ideoloji veya siyaset felsefelerini oluturup formle edenler alarn doru okuyan filozoflar olmutur. te yandan gnmzde, kimi eksiklerine karn, demokrasinin en iyi ynetim biimi olduu hemen herkese kabul AMALARIMIZ edilmektedir. Felsefe, ite bir ynetim biimi olarak demokrasinin gelimesine ve ileyiine nemli katklar yapar. Zira demokrasi, insanlar eletirel bir bak asna sahip olduklarTzaman iler. Demokrasi kltr, insanlara olan biteni farkl ynlerK A P den grebilmeyi, kendilerini ve bakalarn sorgulayabilmeyi rendiklerinde yerleir; demokrasi ancak, insanlar banaz olmayp n yargsz ve hogrl olabildikleri zaman V Z Y O N tekini de bir deere, en azndan eit sayg ve muameleyi T E L E yrr. hak eden bir ahlaki deere sahip bir varlk olarak grebilmeyi, sadece felsefi bir bak retebilir. nsanlara bu temel alkanlklar ve erdemleri kazandracak olan ey de yalnzca felsefedir, felsefi bir bak asdr. N T R N felsefeye farkllklara sayg gstermek, bakalaryla birlikte yaaGerekten Ede E T mann asgari koullarn temin etmek iin ihtiya duyarz. Bu adan zellikle ihtiya duyduumuz felsefe, insanlar arasndaki atmalarn binlerce yldan beri srp gittiini ve insann olduu her yerde bu atmalara rastlanabileceini gsterir. Felsefe dahas, insanlar arasndaki atmalarn yksek uan bir uaktan atlacak hakkaniyet, adalet, bakalarnn dncelerine ve haklarna sayg benzeri evrensel etik ilkelerin uygulanmas suretiyle zme kavuturulabileceini gsterir.

1. nite - Felsefe Nedir?

23

Yine ancak felsefe, insanlar arasndaki atmann esas nedeninin, bireyin kimliini, fikirlerini ve kendini ifade etme tarzn feda etmesinden kaynaklandn gsterir. Bu feda ediin nedeni, ou zaman grup ya da toplulukla zdeleme isteidir. Gerekten de insanlar kendilerine gvenlik ve rahatlk temin etmek adna, bireysel kimliklerini unutup kolektif bir kimlie balanrlar. Bir gruba, cemaate ya da bir ideolojiye snrlar; Ali, Veli, Hans, George ya da mtevaz bir insan olmaktan nce, feminist, Hristiyan, Amerikal, milliyeti, sosyalist, vb. olmay tercih ederler. Bireysel kimliimizi grup kimliimizle deitirdiimiz zaman dnce, inan ve davran zgrlmzn nemli bir blmnden vazgeeriz. Topluluun dnce ve inan birliiyle davranta ahenk talebini benimseriz. Grup bizi iine alr, bize kolektif bir kimlik salar; aidiyet drtmze seslenirken bizi kendimizi arama derdinden kurtarr. Ayn topluluk kendimizi ihtiya duyulan biri olarak grmemizi salarken bize gvenlik ve yaama rahatl temin eder. Ama bunu yaptmz zaman, ait olduumuz grup ya da topluluu insanln merkezi olarak grmeye balarz. Bu gruba dhil olmayanlar, farkl dnenleri kendimize dman olarak grme durumuna geliriz. nk dnyay biz ve onlar, yani kendimiz ve dierleri, inananlar ve kfirler, vatanseverler ve satlmlar olarak ikiye ayrmzdr. Bizin onlardan her zaman ve her yerde stn olduunu sylemeye gerek yoktur. Bunun gerekte byle olmadn, bize sadece felsefi bir tutum gsterebilir. Farkllklara anlayla ve hogryle bakmakla yetinmeyip onlarn toplumsal gelime ve ilerleme iin gerekli olduunu da ancak felsefe gzler nne serebilir. Hele bir dnelim: Herkes dnyann dz ve hareketsiz olduunu dnmeye devam etseydi, bugn dnyann evrenin merkezinde, dz bir tepsi eklinde hareketsiz durduuna inanyor olurduk. yi ki gnn birinde biri kalkp da dnyann yuvarlak olduunu ve gnein etrafnda dndn, lm gze alarak syleyebilme cesareti buldu. Gemite sapkn addedilen, kabul imknsz grlen ve dolaysyla yasaklanan ne kadar ok fikrin, gnmzn en sradan dorular haline gelmi olduunu acaba hi dndk m? Tpatp ayn dnen, ayn ekilde yaayan, ayn eylere inanan atom ya da klonlardan oluan bir toplumun geliip ilerleyebilmesi mmkn olabilir mi acaba? nsanlara birbirleriyle bar iinde geinmeyi retebilecek; onlarn farkllklarn, atmalarnn deil de i birliklerinin temeli yaptklar zaman ok daha mutlu ve mreffeh yaayabileceklerini, felsefe dnda gsterebilecek bir ey var mdr? Gerei renme hakkna sahip olduumuzu, hakikati renmenin daha iyi olduunu bize gsteren felsefe deil midir? Unutulmamaldr ki dnme, tartma, fikirlerimizi ifade etme zgrlmz olmad srece, ne geree ulaabilir ne de hakikati bilebiliriz. Zira gerekler zgrce arpan farkl dncelerden doar. Aksi takdirde geriye kalan tek alternatif, hatalarn ve yanllarn bize zorla kabul ettirilmesine boyun emek olur. Bunu bize gsteren de felsefedir, felsefecilerdir. Bar ve demokrasiye yapt sz konusu katk bir yana, aslnda felsefe, byk ada dnrlerden Alfred North Whiteheadin (1861-1947) de syledii gibi, her trl medeni abann gerisinde bulunmas gereken kavray ve basireti, deer ve nem duygusunu yaratan en nemli g olmak durumundadr.

24

Felsefe

zet
A M A

Felsefenin bilgelikle olan ilikisini aklamak. Felsefe, etimolojik kkeni ya da szck anlamyla bilgelik sevgisi, bilgelik aray anlamna gelir. Felsefenin arad bilgelik ok ey bilme, malumatfuru olma anlamna gelmedii gibi, bilge kii de doallkla bilgili kii anlamna gelmez. Bilge kii, tefekkr iinde olan, olup bitenlerin gerisindeki gerek nedenleri bulmaya alan, hayat doru kavrayan, hemen her ey zerine kuatc bir kavray gelitirmi, dnsel bir akla ve zihinsel olgunlua sahip kimse olmak durumundadr. O, dahas sahip olduu entelektel kavray ve zihinsel olgunluu eylemlerine ve hayatna yanstm kmil bir insandr. Felsefenin veya onun bilinen ve yaygn kabul gren ekli olarak Bat felsefesinin douunun ancak muthostan logosa gei yoluyla olabileceini aklamak. Felsefe ya da Batda felsefe, efsane ya da mitolojik aklamadan logosa yani rasyonel aklamaya geile balamtr. Muthosun aklamas veya mitolojik aklama tekil olaylar zerine bir aklama olup doast nedenlere dayanr. stelik bu aklama test edilebilir veya sorgulanabilir olmayp olduu gibi benimsenir. Oysa logosa dayal aklama, genel ve akla dayal bir aklama olup onda doal olaylar doal nedenlerle aklanr. Bilim ve felsefeye zg bu tr bir rasyonel aklama, sorgulanp snanabilir bir aklamadr. O, sorgusuz sualsiz benimsenmek yerine, mantksal yaps ele alnarak tartlp deitirilebilir ve gelitirilebilir. Demek ki dnyaya ve onda olup bitenlere dair logosa dayal bir aklama bilim ve felsefenin zsel zellii olmak durumundadr.

A M A

A M A

Felsefenin bilim, din ve sanat gibi disiplinlerle olan ortakln ve farkllklarn ayrt etmek. nsan, dier btn canllardan ayn zamanda ruhsal bir varlk olmasyla farkllk gsterir. Bu zellii dolaysyla o, sadece grnleri alglamakla yetinmeyip grnlerin tesine geerek dnyay anlamaya ve anlamlandrmaya alr. nsan bu anlama ve anlamlandrma etkinliini bilim, din, felsefe ve sanat zerinden gerekletirir. Demek ki bu drt disiplin arasndaki ortaklk, hepsinin de dnyay anlamlandrma abas sergilemeleridir. Fakat onlar, insann ruhsal varlnn farkl ynlerine dayanrlar. rnein din insann inanma istemine, sanat hayal gcne, bilim ve felsefe ise aklna dayanr. Bilim ile felsefe arasndaki farkllk bilimsel dorularn nesnel olup kantlama ve ispata dayandklar yerde, felsefi dnce ve iddialarn byk lde znel bir abann eseri olmalar ve gerekelendirmeye dayanmalarndan kaynaklanr. Felsefenin ikinci dzey bir etkinlik olduunu aklamak. Felsefi dnce ve soruturma, ikinci dzey bir aratrma veya bir meta etkinlikten meydana gelir. Bilimin kendisi doayla ilgili sorular sorar; o, birinci dzey bir faaliyettir. Oysa felsefe, bilimin kendisinin de aklanmaya muhta olduu kabulyle bilimin kendisine dair sorular ile bilimin kendisinin yantlayamad zaman, nedensellik benzeri olgularla ilgili sualler sorar. Onun sorular bu anlamda ikinci dzey ve zaman zaman da byk sorular olup getirdii aklamalar da ikinci dzey aklamalar olmak durumundadr.

A M A

1. nite - Felsefe Nedir?

25

A M A

Felsefenin kurucu, analitik ve eletirel boyutlarn ayrt etmek. Felsefe etkinlii ayr dzeyde ve boyutta gerekleir. Bunlardan birisi kurucu ya da btnletirici, dieri zmleyici ve bir dieri de eletirici boyuttur. Bunlardan birincisinde, felsefeci d dnyadaki okluu veya grnleri birlikli teori ya da kuatc bir aklama yoluyla anlamlandrmaya alr. Buna mukabil zmleyici boyutunda, felsefeci kavramlarn zmleyip zihinsel bulanklk ve belirsizlikleri ortadan kaldrma, akl yrtmelerin mantksal yapsn serimleme abas iine girer. Buna mukabil, eletirel boyutunda felsefeci, kavram ve teorilerin arka planyla dayanaklarn, rtl anlamlarn gn a kartr. Felsefenin konularyla alanlarn sralamak. Felsefenin ana konusu vardr: Varlk, bilgi, deer. Felsefenin alt alanlar da bu konuyla ilikileri zerinden belirlenir. Felsefenin varl konu alan alt dal metafiziktir. Felsefenin bilgiyle megul olan alt alan epistemolojidir. Bilim felsefesi de bilimle ve bilimsel bilgiyle ilgili olduu iin, o da bilgi zerinden belirlenen bir felsefe disiplini olmak durumundadr. Felsefenin nc ana konusu olarak deer zerine ykselen alt alanlarndan biri etik, dieri estetiktir. Fakat deerle ilintili olan felsefe disiplinleri, bu ikisinden ibaret deildir. Siyaset felsefesi ve eitim felsefesinin de, metafiziksel ve epistemolojik boyutlar yannda normatif bir yne sahip olduklar sylenebilir.

A M A

Felsefenin deerini ifade etmek nsann en deerli yapp etmelerinden biri felsefedir, felsefe yapmaktr. Felsefenin saylamayacak kadar ok katks olabilmekle birlikte, onun deerini gn na kartan katklar, zde ikiye indirgenebilir: Bireysel ve toplumsal dzeydeki katklar. Bireysel dzeyde felsefe, insana belli bir dnme alkanl, kavramsal aklk, zihinsel olgunluk, olaylara ok ynl bakma imkn temin ederek onun entelektel zgrleimini salar. Toplumsal dzeyde ise en azndan farkllklarn olumlu karlanmasna, toplumsal bara katk yapmak suretiyle demokrasinin ileyiinde nemli bir rol oynar.

A M A

26

Felsefe

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki zelliklerden hangisi felsefeyle uraan, bilgelii arayan kiinin zelliklerinden biri deildir? a. Hayat ve dnyay anlamlandrma b. lkeli ve sorumlu yaama c. ok sayda kitap sahibi olma d. Zihinsel olgunlua sahip olma e. Gereklii kavramaya alma 2. Aadakilerden hangisi felsefeyi bilim ve dinden ayran zelliktir? a. ddialarn kantlamas b. Grnleri bir yaratcnn faaliyetiyle aklamas c. Nesnel bir faaliyet olmas d. mgeleme dayanmas e. znel bir abann eseri olmas 3. Aadakilerden hangisi Batl anlamda ilk filozoftur? a. Pythagoras b. Sokrates c. Platon d. Thales e. Konfys 4. Aadaki soru ya da konulardan hangisi felsefenin ele ald byk sorulardan deildir? a. Adaletin ne olduu b. Hayatn anlam c. nsan mrnn ka yla sd d. Ruhun ne olduu e. Mutluluun ne olduu 5. Aadakilerden hangisi felsefenin temel boyutlarndan birisi deildir? a. Kurucu boyut b. Olgusal boyut c. Analitik boyut d. Eletirel boyut e. Btnletirici boyut 6. Aadaki iddialardan hangisi yanltr? a. Nietzsche ve Foucaultnun sorgulamalar felsefenin eletirel boyutu iinde deerlendirilir. b. Felsefenin analitik boyutu erdem, adalet, cesaret benzeri kavramlarn ak bir ekilde anlalmasn salamakla ilgilidir. c. Dnyann yapsna temel bir aklama getirmek felsefenin btnletirici boyutunun en nemli zelliidir. d. Sokratesin felsefi sorgulamalar felsefenin btnletirici boyutu iinde deerlendirilir. e. okluu birlie indirgeyen kuatc aklamalar getirmek felsefenin btnletirici boyutunun temel zelliidir. 7. Aadakilerden hangisi felsefi dncenin ilk ve en temel konularndan deildir? a. Varlk b. Bilgi c. Duyusal deer d. Manevi deer e. Zenginlik 8. Aadaki alanlardan hangisi dnce tarihinde gerekleen yeni gelimelerin sonucunda ortaya km bir felsefe alandr? a. Teknoloji felsefesi b. Epistemoloji c. Etik d. Estetik e. Metafizik 9. Aadakilerden hangisi felsefenin katklarndan deildir? a. Ak seik dnmeyi rneklemek b. nsana eletirel bir bak as kazandrmak c. Dncelerin temellendirilmesini temin etmek d. lkeli yaamann deerini gstermek e. nanc ekillendirmek 10. Aadaki iddialardan hangisi yanltr? a. Felsefe insan zgrletirir. b. Felsefe alternatif grlerle zenginleir. c. Felsefe kavram karkln gidermeye yarar. d. Felsefe insana kendini tanma imkn sunar. e. Felsefe insana maddi zenginlik temin eder.

1. nite - Felsefe Nedir?

27

Okuma Paras
Kentin tanrlarna inanmayp yeni tanrlar icat etmek ve genleri batan karmak sulamasyla mahkemeye verilen Sokrates, kendisini savunmaktadr. Tanrnn mesaj zerinde bir sre dnp epeyce bocaladktan sonra, en nihayetinde biraz gnlszce de olsa, mesajn doruluunu u ekilde snamaya karar verdim. Bilgeliiyle byk n kazanm birine gidecektim, khini rtmeye, ilahi otoritenin hatasn gstermeye, baka herhangi bir yerde deil de, ancak byle birinin yannda muvaffak olabileceimi hissediyordum: Benim insanlarn en bilgesi olduumu sylyordun, al sana ite benden daha bilge biri! Evet, bu kiiye gittim ve onu iyice inceledim. smi lazm deil, fakat bu deneyimi yaadm srada sorguladm politikaclardan biri. Onunla konuurken bende, pek ok insann gznde ama zellikle de kendi kanaatine gre bilge biri gibi grnse bile, gerekte bilge olmad izlenimi olutu. Sonra ona kendisinin bilge olduunu sanmakla birlikte, gerekte olmadn gstermeye kalktm zaman, hem onun hem de orada bulunan baka insanlarn hncn ve dmanln kazandm. Ama siyasetinin yanndan ayrlrken kendi kendime yle dnmeden de edemedim: Ben bu adamdan kesinlikle daha bilge biriyim. kimizin de yle vneceimiz bir bilgisi yok fakat o gerekte bilmedii eyleri bildiini sanyor oysa ben cehaletimin fazlasyla farkndaym. Her durumda, yle grnyor ki ben, bilmediini bildiini sanmama noktasnda, ondan az buuk da olsa daha bilgeyim. Bundan sonra bilgelik asndan daha byk bir hrete sahip olan baka bir adamla konumaya gittim ve bir kez daha ayn izlenime kapldm. Burada da hem adamn hem de daha pek ok kiinin hn ve dmanln ektim stme. Bu andan itibaren neredeyse herkesi birbiri ard sra sorguladm. Tam bir umutsuzluk ve dehet hali iinde, kendimi her geen gn biraz daha sevimsiz biri durumuna soktuumu grdm ama yapacak bir ey yoktu: Din devimi her eyin stnde tutmak zorundaydm. Tanrnn mesajnn manasn aa karmaya altma gre, bilgisiyle nam salm kim varsa gidip bulmam gerekiyordu. Aziz Atinallar size hakikati sylemek boynumun borcu; izlenimim uydu: Soruturmalarm Tanrnn emrine uygun olarak srdrdke grdm ki bilgelikleriyle nam salm bu insanlarn neredeyse hibir hikmetleri yok. Onlardan aa saylanlar ise, pratik zek bakmndan onlardan ok daha iyi durumda. Seyahatlerimi ve onca kouturmam khinin szlerinin doruluunu kantlamak amacyla kutsal meknlara yaplm bir yolculuk olarak dnmenizi istiyorum sizden. Siyasetilerle devlet adamlarndan sonra, bu kez yanlarnda greli cehaletimin en sonunda aa kaca inancyla ozanlara, tragedya yazarlarna, hicivcilere ve lirik airlere gittim. Ozanlarn en mkemmel yaptlar olduunu dndm eserlerini seiyor ve onlar yazm olduklar eylerin anlamyla ilgili olarak bir yandan da bir eyler renmek umuduyla, sk skya sorguluyordum. Aziz Atinallar, doruyu syleme noktasnda tereddtlerim var ama bunun sylenmesi gerekiyor. Ozanlarn evresinde bulunan kimselerin bu iirleri yazarlarndan daha iyi aklayabildiklerini sylemek, bir abart olmaz. Bu yzden, ozanlarla ilgili kararm ok ksa bir sre iinde verdim: Onlara iirlerini yazdran ey, bilgelikleri deil, yce mesajlarn onlarn ne anlama geldiini hi bilmeden aktaran bilici ve peygamberlerde rastladmz trden bir igd ve ilah esindi. airlerin de aynen byle olduklar, benim iin ok aikrd. stelik ozanlar da, koyu bir cehalet iinde olduklar baka pek ok konuda kusursuz bir kavraya sahip olduklarn sanyorlar. Dolaysyla, ozanlarn yanlarndan ayrlrken de, politikaclardan ne kadar stnsem, onlardan da o kadar stn olduumu grdm. En sonunda usta zanaatkrlara gittim. Ben kendimin pratikte teknik hibir bilgi ve ustala sahip olmadm ok iyi biliyordum; kendimin bilmediinden ne kadar eminsem, bu zanaatkrlarn etkileyici bir bilgiye sahip olduklarndan o kadar emindim. Bunda yanlmamm: Benim bilmediim pek ok eyi biliyorlard, benden bu ynden daha bilge idiler. Yalnz Atinallar, bu profesyonel uzmanlar da, ozanlarda grm olduum ayn kusurdan muzdarip gibi grnyorlard. Onlarn, teknik ustalklarna dayanarak ne kadar nemli olursa olsun, baka her konuda bilgilik taslamalarn anlatmak istiyorum; bu hatann, zanaatkrlarn pozitif bilgilerini bastrdn hissettim. Bu yzden kendimi tanr elisinin szcs yaparak kendime Onlarn bilgelikleri de budalalklar da kendilerine kalsn, olduun gibi kalmak, senin iin daha iyi deil mi? diye sordum. Sonra yine kendim araclyla, tanr elisine Olduum gibi kalmak benim iin daha iyidir cevabn verdim. Kaynak: Platon, Sokratesin Savunmas (ev. A. Cevizci), Sentez Yaynlar, Bursa, 2009.

28

Felsefe

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz doru deilse nitenin Bilgelik Sevgisi Olarak Felsefe blmn yeniden okuyun. ok sayda kitap sahibi olmann bilge bir kii olmak iin yeterli olmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Felsefe ve Dier Disiplinler blmn yeniden okuyun. Felsefenin znel bir abaya dayandn anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Felsefe ve Dier Disiplinler blmn yeniden okuyun. Batl anlamda ilk filozofun Thales olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin kinci Dzey Bir Etkinlik Olarak Felsefe blmn yeniden okuyun. Hayatn ka yla sd sorusunun felsefe tarafndan ele alnan byk sorulardan biri olmadn anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Felsefenin Kurucu, Analitik ve Eletirel Boyutlar blmn yeniden okuyun. Olgusal boyutun felsefenin boyutlarndan biri olmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Felsefenin Kurucu, Analitik ve Eletirel Boyutlar blmn yeniden okuyun. Sokratesin felsefi sorgulamalarnn felsefenin analitik boyutu iinde deerlendirilmek durumunda olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Felsefenin Konular ve Alt Alanlar blmn yeniden okuyun. Zenginliin felsefenin temel konularndan biri olmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Felsefenin Konular ve Alt Alanlar blmn yeniden okuyun. Teknoloji Felsefesinin felsefenin yeni gelimeler sonucunda ortaya km bir alt alan olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Felsefenin Deeri blmn yeniden okuyun. nanc ekillendirmenin felsefenin katklar arasnda olmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Felsefenin Deeri blmn yeniden okuyun. Felsefenin insana maddi zenginlik salamadn greceksiniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Neden? sorusunu sorarak gerekletirdiim her faaliyet, dnyay anlayp aklama abas iin bir rnek oluturur. Sz gelimi doal dnyada bir dzen olup olmad zerinde dnmem, bir dzen tespit etmem durumunda bunu doal nedenlerle veya Tanrnn yaratc eylemi yoluyla aklamaya kalkmam dnyay anlayp aklamaya alma abama birer rnek oluturur. Ayn ekilde, dncelerin biz onlar dnmeye balamadan nce bir yerlerde var olup olmadklar zerinde dnmem, saylarn maddi varlklarla kyaslandnda daha az m yoksa daha gerek mi olduklarn sorgulamam, bir politik liderin son konumasnda sergiledii sertliin nedenlerini tespit etmeye almam dnyay anlamaya, anlaml klmaya ve aklamaya almann rneklerindendir. Buna mukabil sadece hoa vakit geirmek iin bir diziyi izlemem, salt karnm doyurmak amacyla yemek yemem dnyay anlama ve anlamlandrma abas iinde deerlendirilebilecek eylemler deildir. Bu iki eylem tr arasndaki fark, insann birincisinde aktif durumda olduu, zihinsel veya dnsel bir aba iine girdii yerde, ikincisinde tamamen seyirci veya pasif durumda kalp herhangi bir dnsel faaliyet iine girmemesinden kaynaklanr. Sra Sizde 2 Felsefe ok byk lde ikinci dzey sorularla bu sorulara getirilen ikinci dzey yant ya da aklamalardan meydana gelir. kinci dzey sorular felsefenin, sanat felsefesi, bilim felsefesi benzeri birtakm alt alanlaryla ilgili sorulardr. Bu sorular ou zaman sz konusu felsefelerin kavramlaryla ilgili olan, onlar tarafndan yantlanamayan sorulardr. rnein A metalinin neden genletiiyle ilgili soru birinci dzey bir sorudur ve neden olarak ilgili metalin stlmasn veren aklama birinci dzeyden bir aklamadr. Fakat nedenselliin ne olduu sorusu ikinci dzey bir sorudur. Ayn ekilde Rembrandtn Gece Devriyesi adl tablosunun ok gzel olduunu bildiren bir tmce birinci dzey bir tmcedir. Oysa gzelliin ne olduu sorusu ikinci dzey bir soru olup ona verilecek yant ikinci dzeyden bir tmceyle ifade edilir.

2. e

3. d

4. c

5. b

6. d

7. e

8. a

9. e

10. e

1. nite - Felsefe Nedir?

29

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Sra Sizde 3 nsann zihinsel ynden zgrlemesi, cevaplayamad sorular altnda ezilmesi, kavram karklndan muzdarip olmas, batl itikatlara bel balamas, duygularna yenik dmesi yerine neyin yantlanabilir olup neyin yantlanamayacan bilmesi, zihinsel bir aklk ve aydnlk iinde olmas anlamna gelir. Onun entelektel olarak zgrlemesi, dnmesini, dolaysyla zihinsel bir uyuukluktan kurtulup dnsel bir faaliyet iinde olmasn, olup bitenlere neden sonu ilikileri zerinden yant getirmesini ifade eder. Bu ise elbette, insann zihinsel snrlarnn genilemesi anlamna gelir. Ajdukiewicz, K., Felsefeye Giri (ev. A. Cevizci), stanbul, Say Yaynlar, 3. bask, 2007. Cevizci, A., Felsefe, Bursa, Sentez Yaynlar, 2. Bask, 2009. Cevizci, A., Felsefeye Giri, Ankara, Nobel Yaynlar, 2. Bask, 2011. Ewing, A. C., The Fundamental Questions of Philosophy, Routledge and Kegan Paul, London, 1951. Flew, A., An Introduction to Western Philosophy, London, 1976. Jones, W. T., lka Felsefesi Tarihi (ev. H. Hnler), stanbul, Paradigma Yaynlar, 2008. Krner, S., Fundamental Questions of Philosophy, The Harvester Press, Sussex, 1979. Magee, B., Byk Filozoflar: Platondan Wittgensteina Bat Felsefesi Tarihi (ev. A. Cevizci), stanbul, Paradigma Yay., 2. bask, 2007. Montaigne, M., Denemeler (ev. S. Eybolu), stanbul, Bankas Yaynlar, 4. bask, 2006. Nagel, T., Her ey Ne Anlama Gelir: Felsefeye Kk Bir Giri (ev. H. Gndodu), stanbul, Paradigma Yaynlar, 2004. Plato, The Collected Dialogues of Plato (ed. by E. Hamilton - H. Cairns), Princeton University Press, 5th ed., 1969. Randall, J. H. - Buchler, J., Felsefeye Giri (ev. A. Arslan), zmir, Ege niversitesi Yaynlar, 1982. Stroll, A., - Popkin, R.H., Introduction to Philosophy, New York, 1972. Stumpf, S. E., Elements of Philosophy, New York, 1986. Warburton, N., Felsefeye Giri (ev. A. Cevizci), Paradigma Yaynlar, stanbul, 2000.

2
FELSEFE
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bilgiyi farkl ekillerde tanmlayabilecek, Doruluu belirleyen temel ltleri sralayabilecek, Bilginin imkn balamnda alternatif yaklamlar aklayabilecek, Bilginin kaynanda hangi zihinsel glerin olabileceini aklayabilecek, Bilgiye snr getirilip getirilemeyeceine karar verebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Bilgi Aklclk Deneyimcilik Hakllandrma Doruluk Kukuculuk Sezgicilik Episteme

indekiler
GR BLGNN DOASI BLGNN DORULUU BLG TRLER BLGNN KAYNAI BLGNN MKNI BLGNN SINIRLARI

Felsefe

Epistemoloji

Epistemoloji
GR
Epistemoloji, felsefenin en nemli alt dallar veya disiplinlerinden biridir. Bilgi anlamna gelen Yunanca episteme ve sz, akl, bilim, aklama, teori anlamlarna gelen logos szcklerinin birleiminden meydana gelen epistemoloji, Trkeye bilgi teorisi veya bilgi bilimi olarak evrilir. Epistemoloji, felsefenin teorik dallarndan biridir. Baka bir deyile o, doru eylemle veya iyilik, gzellik benzeri deerlerle megul olan veya olmas gereken zerinde younlaan etik, estetik veya siyaset felsefesi benzeri pratik ya da normatif disiplinlerden farkllk gsterir. Bilginin kazanlmas veya uygulanmas yerine, dorudan doruya bilgi kavramnn kendisiyle ilgilenen epistemoloji, dahas felsefenin en temel disiplini ya da alt alandr. Felsefenin dier alt alanlar veya disiplinleri arasnda, daha nce grdmz gibi, metafizik, etik, bilim felsefesi ve estetik benzeri disiplinler bulunur. Btn bu alan ya da disiplinlerin kendilerini belirleyen zel bir konu alanna sahip olmalar ak ve anlalr bir eydir. Bu konu alan, rnein metafizik iin en genel ekliyle varln nihai yaps veya doas, etik iin iyi hayatn z ve bilim felsefesi iin de bilimsel faaliyet ya da aratrmann metodolojisi ve sonulardr. Sz konusu felsefe disiplinlerinden her biri, konu alanlarnda geen bilumum kavramlara aklk, problemlere zm getirme abalarnn sonucunda, sadece alann farkl blm ve problemleriyle deil, fakat btnyle ilgili olarak da sistematik bir kavraya erimeyi amalarlar. Kavrayn sistematik olmas, bakaca eyler yannda, onun kuatc, tutarl ve rasyonel olarak savunulabilir ilke ve kabullere bal olmas anlamna gelir. Epistemoloji, btn bu disiplinlerin temelinde yer alr, nk sz konusu felsefe disiplinlerinin sistematik kavraylaryla dayandklar ilke ve kabuller, ancak epistemolojik olarak oluturulup temellendirilebilirler. stelik btn bu felsefe disiplinleri konular ve konularnn genel erevesi iinde yer alan problemlere yaklamlar bakmndan ne kadar farkllk gsterirlerse gstersinler, ortak bir yn ya da noktada buluurlar. Bu ortak nokta ise bu disiplinlerin tek tek her biri tarafndan sergilenen bir talep ya da iddia olarak, konu edinilen alanda hakikate erime, sz gelimi varln nihai unsur veya bileenleriyle, insan iin iyi hayatn anlam ya da zyle ilgili olarak doru ve salam bilgilere ulama arzusu ve hatta iddiasdr. Hakikate ulama arzusu ve iddiasnn gndeme geldii yerde, epistemolojinin gndeme gelmemesi dnlemez. nk hakikat iddialarn tartan, dorulua akli
Epistemoloji, felsefenin en temel disiplinidir. Bunun en nemli nedeni, onun dier btn disiplinlerin bilgi iddialarn sorgulayp ilke ve kavraylarn temellendirmesidir.

32

Felsefe

Epistemoloji de bilgi kavramn genel olarak ele alr, bilgiyi bilgi olmak bakmndan sorgular. O, bilginin insan zihninde nasl olutuunu aratrmaz. Bu, bilim adamlarnn ve bilimlerin konusudur. Bilgi kavramnn kendisinin incelenmesi ve aydnlatlmas, bilginin kazanlmas srelerinden farkl ve felsefi nitelikte olan bir irdelemeyi gerektirir.

bir kavrayla m yoksa ampirik veya deneyimsel yollarla m eriilebileceini sorgulayp bilginin temel unsurlarn ele alan ve insann herhangi bir alanda doru bilgiye eriip eriemeyeceine karar veren tek bir disiplin vardr. Bu disiplin de hi kuku yok ki epistemolojidir. Epistemolojiyle enine boyuna megul olan ilk filozof, nl Yunan dnr Platon olmutur. Ondan sonra da antik Yunanda bata Aristoteles ve Pyrrhon benzeri Yunan kukucularyla, Orta ada Aziz Augustinus (354-430), Aquinal Thomas ile bn Sina (980-1037) ve Farabi gibi filozoflar bilgi konusunu enine boyuna ele almlardr. Bununla birlikte, epistemolojinin bir felsefe disiplini ya da dal olarak esas modern felsefede ve bu arada yirminci yzyln analitik felsefesinde ne kt sylenebilir. Bunun nedeni ise elbette, modern uygarl belirleyen en nemli eyin bilim ve bilgi olmasdr. Bu dnemde, en n srada Descartes, Leibniz, John Locke (1632-1704), Hume, Kant ve Russell gelecek ekilde, pek ok filozof bilgi konusuna eilmi, epistemolojinin kapsam iinde kalan problemler zerinde younlamtr. Antik Yunandan gnmze kadar olan tarihsel sre iinde, epistemoloji tarafndan ele alnan ok sayda problem olmutur. Bilgi konusuna, sadece tarihsel bir perspektiften deil fakat bilgiyle ilgili problemler asndan ya da sistematik bir tarzda yaklald zaman, bata bilginin doas, trleri, kayna, imkn ve snrlaryla ilgili problemler olmak zere, epistemoloji alann meydana getiren pek ok konu ya da problem olduunu sylemek doru olur. Bu problemler, hemen hepsi birbiriyle ilintili olacak ekilde, be ana balk altnda toplanr. Bu kategorilerden birincisi, bilginin doas ve trleri bal altnda toplanan problemlerden meydana gelen btndr. kinci balk altnda, bilginin doruluuyla, doruluun znn ne olduuyla ilgili tartmalar yer alr. nc kategoride bilginin kaynayla, yani bilginin akla m, deneyime mi, yoksa bu ikisinin dnda baka bir yetiye mi dayandyla ilgili tartma ve problemler yer alr. Drdnc olarak bilginin imknyla, yani bilginin mmkn olup olmadyla ilgili tartmalar gelir. Beinci kategoride ise bilginin snrlaryla ilgili problemler yer alr.

BLGNN DOASI
Bilginin kurucu esi znedir. Zira o, bilgi ilikisinde aktif bir tavr sergiler; bir nesneye ynelerek onu kendisine konu yapabilir. Oysa nesne, bilen znenin kendisine yneldii pasif varlktr. Demek ki bilgi ilikisinde belirleyici olan znedir; zira onun amal ynelimi olmadan bilgiden sz edilemez.

Bilginin kurucu esinin olduu sylenebilir. Bilgiyi oluturan bu temel eden birincisi, bilginin znesi olarak bilen zihin, ikincisi bilginin konusu ya da nesnesi olan eydir. Bu ikinci e, alglanan bir nesne ya da canl olabilecei gibi, bir nerme de olabilir. Bilginin nc bileeni, bilen zne ile bilinen nesne arasndaki ilikinin rn olan eydir. Bilgi, ite buradan hareketle farkl ekilde tanmlanr. Baka bir deyile, bilgi konusundaki tanmlar, yani bilginin z ya da neliiyle ilgili tanmlar, balk altnda toplanr. Bunlardan ilki, bilgiyi bilen ile bilinen arasnda tesis olunan bilme ilikisinin rn olan ey zerinden ele alr veya tarif eder. kincisi, bilgiyi bilen zihnin durumu, edinimi veya belli bir srecin sonunda elde ettii kazanm zerinden tanmlar. Baka bir deyile ayr bilgi tanmndan birinci ve ikinci bilgi tanm, bilgiyi tanmlarken temele bilenin entelektel edimini veya zihin halini ya da bilme ilikisinde ortaya kan rn alr. Buna gre, bu kategori iinde yer alan bilgi tanmlar iin esas olan znenin zihinsel durumu ve sz konusu zihin halinin belirledii veya vcut verdii entelektel rndr. nc bilgi tanm ise bilgiyi daha ziyade yneldii obje tryle, yani konusu veya nesnesiyle tanmlar.

2. nite - Epistemoloji

33

eli ya da Koullu Bilgi Anlay

Birinci ya da standart bilgi tanm, bilgiyi bir rn olarak ele alr. Sz konusu bilgi tanm, ilk kez Platonun Theaetetos adl diyalogunda ne srlen gerekelendirilmi doru inan olarak bilgi anlayn ifade eder. unsurlu bu bilgi anlayna gre, bilgi hem 1. gerekelendirilmi veya hakllandrlm ve hem de 2. doru olan 3. inan olmak durumundadr. Buna gre, bilginin inan, doruluk ve gerekelendirme gibi koulu vardr; baka bir deyile, bilgi hakllandrdmz, doruluu lehinde birtakm gerekelere veya gvenceye sahip olduumuz inan ya da iddialar gerekli klar. Nitekim Platon Menon adl baka bir diyalogunda, san (doxa) ile bilgi (episteme) arasndaki fark aklamak amacyla iki adam karlatrr. Sz konusu karlatrmann noktai nazarndan ele alndnda, adamlardan biri gidecei yolun bilgisine sahip deildir; o, bu yzden bir kavaa ya da yol azna geldiinde, gidecei yne doru giden yol ya da patikaya rastlantsal olarak girer. Oysa yolu gerekten bilen adam, hangi patikann kendisini gidecei yere gtreceini gerekten grr. Bunlardan birincisi, gidecei yere gtrecek yolla ilgili olarak salt sanya sahip olan, onunla ilgili olarak her naslsa sahip olduu doru inancn hesabn (logos) veremeyen biridir. Oysa ikincisi, yol konusunda sadece san ya da inanca deil fakat gerek bilgiye sahip olan, doru inancn gerekelendiren veya hakllandran birisidir. eli standart bilgi tanmn bu kez bir nerme zerinden rnekleyecek olursak, diyebiliriz ki bir znenin kiyle ikinin toplam drt eder nermesini bilmesi iin, u koulu salamas gerekir: 1. zne, bilginin konusunu oluturan nermeye inanyor olmaldr (inan koulu). 2. nanlan nermenin doru olmas gerekir (doruluk koulu). 3. Nihayet, znenin nermeye inanmas iin, iyi ya da salam gerekelerinin olmas gerekir (hakllandrma veya gerekelendirme koulu). Sz konusu kouldan, aktr ki ikisi biraz daha ne kar. Bunlardan biri hakllandrma, dieri de doruluk kouludur. Nitekim hakllandrmann nasl olmas, gerekelendirmenin ne ekilde gerekletirileceiyle ilgili olarak alternatif yaklamlar gelitirilmitir. Sz konusu yaklamlardan biri iselcilik, dieri de dsalclktr. Bunlardan iselcilie gre, znenin doru bir nermeye besledii inancn hakllandrlmas, herhangi bir d yardm olmadan salt znenin kendi isel, zihinsel sreleri veya bilin halleri ile olur. Baka bir deyile, iselcilik gerekelendirme veya hakllandrmada sadece, znenin sz gelimi iebak ya da dnm yoluyla kolaylkla farkna varabildii eyin bir rol oynayabileceini ileri srer. O, bir nermeye inanmada hakl olup olmadmza, sadece o nermeyi enine boyuna mtalaa etmekle, ona inanma gerekelerimizin gcyle karar verebileceimizi savunur. selciliin iki farkl ekli vardr. Bunlardan birincisi, doru inanlar bilgiye dntren gereke ya da delillerin, ana inanlardan meydana gelen bir temel yapya dayandn ne sren temelciliktir. Sz konusu temelci hakllandrma anlay, btn inanlar temel inanlar ve temel olmayan inanlar diye ikiye ayrr ve bilginin genel yapsn bir piramide benzetir. Buna gre temelcilik temel ile styap arasnda bir ayrm yaparken piramidin en altnda temel olan inan ya da nermeler bulunduunu ileri srer. Bu inanlarn temel olmalarnn en nemli nedeni, onlarn hakllandrmalarn baka inanlardan almamalar veya baka inanlar ara-

San, Platonda bireysel varlklar konu alan duyu algsna dayal bili tarz olarak geer. Platon, bireysel varlklar deitikleri ve duyular da insan yanltabildikleri iin, san ya da doxann gerek bir bilgi olamayacan ileri srer. Onun gznde bilgi, genellerin ya da tmellerin akla dayal bilgisi olarak epistemedir.

znenin bir nermeye besledii inancn hakllandrlmas iki ekilde olur. Bu srete sadece bilen znenin dorudan idrak ettii isel faktrlerin etkili olduunu ileri sren yaklama iselcilik, buna mukabil gerekelendirme srecinde nermenin kendisiyle ilgili, zneye dsal faktrlerin belirleyici olduunu savunan yaklama dsalclk ad verilmektedir. Temel inanlar, baka inanlarn kendilerinden tretildii, apak, kesin olarak doru ve temel olan inanlardr. te bu temel inanlardan tretilen bakaca inan ya da dorulara ikincil dorular veya styap inanlar ad verilir.

34

Felsefe

Resim 2.1 Platon

clyla gerekelendirilmemeleri, tam tersine kendi kendilerini hakllandrmalardr. Baka inanlarn desteine muhta olmayan bu inanlar, epistemolojik adan imtiyazl bir statye sahiptirler. Doruluu apak olan bu altyap inanlar, doallkla kendilerine bir karm veya akl yrtme yoluyla eriilmi olmamak anlamnda da temel olan inanlardr. Sz konusu temel inanlar arasnda, znenin kendi duyusal ve zihinsel durumlar, dolaymsz olarak sahip olduu duyu deneyimleri ve baz a priori nermeler veya apak dorular bulunur. Sz gelimi ikiyle ikinin toplamnn drt ettii nermesi, onun doruluunu hibir kukuya yer kalmakszn bilmem anlamnda apak bir doru olmak durumundadr. selciliin ikinci versiyonu, badamclktr. Badamclk, temelciliin sadece birtakm inanlarmzn epistemolojik olarak imtiyazl olduu tezini reddetmez. O, ayn zamanda temel-styap ayrmn da reddeder. Badamcla gre bir inancn epistemolojik olarak hakllandrlmas ve dolaysyla da bilgi stats elde etmesi, znenin inanlar arasndaki badam veya tutarllk ilikisine baldr: Eer bir inan znenin btn bir inan sistemi ile badayorsa, o inan gerekelendirilmi veya hakllandrlm bir inan olarak deerlendirilir. Buna mukabil, znenin inan sistemi ile uyumayan bir inan kabul edilemez olup darda braklrken ondan bilgi stats esirgenir. Badamcla gre, zne ikiyle ikinin toplamnn drt ettii nermesini, o say, toplama ve bu arada zdelik bilgisiyle ilgili dier bilgileriyle badat iin hakllandrmaktadr. Hakllandrmada iselciliin alternatifi olan dsalclk, bilen znenin doru bir nermeye olan inancnn, sadece znenin kendi isel mekanizmalaryla gerekelendirilemeyeceini ifade eder. nk inancn hakllandrlmasnda vazgeilmez bir nemi ve ilevi olan eler, dsalc yaklama gre, bilen znenin dndan gelir. Bu e ya da faktrler ise, rnein inan oluturma srelerinin gvenilirlii, kendisine inanlan nermenin sahip olduu doruluk veya olaslk deeridir. Gvenilirlik ve olaslk gibi faktrler ise, aktr ki, dsal eler olup inanc hakl karc ve temellendirici bir ilevi yerine getirirler.

Entelektel Gelime Sreci Olarak Bilgi Anlay

Bilgiyi bilen zne veya zihin durumu zerinden tanmlayan bilgi tanm ise onu bilenin zihin hali veya entelektel bakmdan kaydettii ilerlemeyle aklar. Sz konusu anlayn da ilk rneini bize Platon verir; gerekten de bilgiyi bir zihin hali (pathema) olarak tanmlayan Platonda bilgi, olabilecek en yksek zihinsel akl (saphenia) ifade eder. Baka bir deyile, onda bilgi zihinsel bir dnmn veya duyu algsndan akla dayal dnme geiin sonucunda ortaya kar ve olabilecek en ak zihin halini tanmlar. Bilgiyi gelimeci bir perspektiften tanmlayan dier bir dnr de Alman filozofu Hegel olmutur. Gerekten de Hegel Tinin Fenomenolojisi adl eserinin hemen giri paragraflarnda, epistemolojinin konusunu bilincin belirli bir durumdan daha yksek bilin durumlarna ilerleyiinin incelenmesi olarak ifade eder. Hegelin bilgiyi bilen znenin entelektel geliimi asndan ele alan bilgi anlay, bilgi konusuna salt mantksal terimlerle yaklamaz. Onun bilgi gr tarihsel ve sosyal bir temele dayanan ilk epistemoloji anlayn oluturur. Baka bir deyile, Hegelin bilgi anlaynn k noktas bilginin tarihsel boyutudur; bu yzden onun ana problemi, ksmi ve snrl bir tarihsel perspektiften mutlak bilgiye olan

2. nite - Epistemoloji

35

geiin nasl gerekletirilebilecei problemi olmutur. Hegel, ikiyle ikinin toplamnn drt ettii nermesinin aslnda hayatmzn daha ilk yllarnda, muhtemelen abaks yardmyla rendiimiz ok sradan ve yaln bir bilgiye karlk geldiini, hibir zaman tam ve mutlak bir bilgiyi temsil etmediini savunur. nsanlar ona gre, bu balamda mutlak bilgiye ancak drt ilemin mantn, saylarn doasn ve bir btn olarak aritmetiin yapsyla statsn kavrad zaman ular. Gerekten de Hegelin bak asndan, tek bir nerme ya da tek bir kavram, bu en yksek kavram bile olsa, btn bir gereklii gstermez. Kavramlarn yalnzca ksmi dorular ifade ettiini, bilginin btn bir kavramlar sisteminden meydana geldiini ne sren Hegel asndan hakikat ve bilgi, tpk rasyonel gerekliin kendisi gibi, canl bir sretir. Bu sre, yani dncenin ilerlemesi onda diyalektik ad verilen bir ynteme uygun olarak gerekleir, yani tez-antitez ve sentez yoluyla geliip ksmi hakikatlerden mutlak dorulara doru ilerler. Buna gre, bir dnce zorunlu olarak baka bir dnceden kar. nce bir dnce ya da tez ne srlr, onu bir antitez izler. Yani, bir dnce, baka bir dnce meydana getirmek zere kendisiyle birleecei dncede bir elikiye yol aar. eliki, ancak tez ve antitezin ierdii doruluklar bir araya getiren bir sentezde alr. Diyalektik hareketin dncenin mantksal olarak kendi kendisini amlamasndan olutuunu iddia eden Hegele gre, filozofun yapmas gereken ey, dncenin tanmlanan ekilde kendi mantksal akn izlemesine izin vermektir.

Bilgiyi Nesnesiyle Tanmlayan Bilgi Anlay

Bilgiyi belli bir rn ya da entelektel gelime sreciyle aklayan bilgi anlaylarnn karsnda, bilgiyi bu kez nesnesi ya da konusuyla tanmlayan bilgi anlaylar bulunur. Bu kapsam iinde ele alnmak durumunda olan bilgi grleri, bilginin san ya da kanaatin bittii yerde baladn ne sren epistemolojik retilerden oluur. Buradaki standart gr de Platona aittir. Platonun bu grne gre, san ya da doxa deienle, yani, maddi dnyann deien ynleriyle ilgilidir. Platon burada, srekli bir ak halinde olmasndan dolay ayn nehre iki kez girilemeyeceini, ona ikinci kez girdiimizde, nehrin artk baka bir nehir olduunu dile getiren Herakleitostan yola kmt. Ondan hareketle deienin bilinemez olduunu ileri srd. Deien bir eyle ilgili olarak oluturacamz bir betimlemenin, o ey srekli deimekte olduu iin, ksa bir sre sonra geersiz hale gelecei kanaatindeydi. Dahas, o tek teklerin veya tikel olgularn da bilinemeyeceini ileri srd. Tek teklerin olsa olsa kiisel yklerinin olabileceini syleyen Platon, bununla birlikte, matematikten hareketle bilginin var olduundan emindi. Ona gre bilgi, tpk matematikte olduu gibi, deimez olan konu alr. Dahas, bilgi tmellerin, yani trlerin, cinslerin veya genellerin bilgisi olmak durumundadr. Gerekten de ada Sofistlerin kukuculuk ve greciliine kar karken kesin bilginin mmkn olduunu ne sren ve bu iddiasn kantlamak, yani kesin bilginin mmkn olduunu gsterebilmek iin, ezeli-ebedi ve deimez tmeller olarak dealarn varoluunu varsayan Platon, sadece deimez olann, dolaysyla tmellerin bilinebileceini kabul etmiti. Bu grn sadece Platonda deil fakat on yedinci yzyln Descartes, Leibniz benzeri nl rasyonalist filozoflarnda da grdmz, birincisiyle neredeyse ayn olan bir dier versiyonu, bilginin bizi gereklikle, oysa duyu-deneyimi ve sanlarla kanaatlerin sadece grnle tantrdn ifade eder.

Diyalektik, Hegelde hem varln gelime hem de dncenin ilerleme yasasdr. Ona gre, varln kendisi gibi, dnce de kartlklardan geerek ilerlemekteydi. Ayn diyalektik mantk sonradan, bir gen Hegelci olan Marx tarafndan benimsenecektir. Fakat o, kendi deyimiyle diyalektii ba aa durmaktan kurtarp ayaklar zerine oturtacaktr; yani, Hegelin idealist olan diyalektiini materyalist bir diyalektik haline getirecektir.

Grecilik ya da rlativizm, algnn ve dolaysyla bilginin kiiden kiiye deitiini, bu yzden genel geer bilgi ve dorularn olamayacan syleyen grtr.

36

Felsefe

SIRA SZDE

SIRA SZDE Bilgisayar ya da robotlar, bugn geleneksel olarak insann yapabildii pek ok eyi yapabilir duruma geldi. Ne dersiniz, bilgisayar ya da makineler bilebilir mi?
D BLGNN N E L M DORULUU

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ
Hakikat ile realite, doruluk ile gereklik birbiriyle K T A P sklkla kartrlr. Gereklik zihinden bamsz olarak ve gerekten var olan varl ifade eder, oysa doruluk, kabaca Z Y O N T E L E V gerekten var olan olduu ekliyle ifade eden nerme ya da bilginin bir zellii olmak durumundadr.

NTERNET

MAKALE

Bilginin ne olduunu belirleme noktasnda, en azndan bilginin hakllandrlm O R U doru inanSolduunu ifade eden unsurlu bilgi tanm asndan, doruluun akla kavuturulmasna da ihtiya duyulur. Gerekten, epistemolojinin temel problemlerinden Abiri de, lk adan beri tartlan bir problem olarak doruluk DKK T problemidir. Buna gre, doruluk zelliinin doasn anlamaya ve ortaya karmaya alan epistemoloji, alanndaki nermelerden hangilerinin doru olduunu, SIRA SZDE hangi nermelerin doruluk zelliine sahip bulunduunu kefetmeyi amalayan bilimden, hi kuku yok ki farkllk gsterir. nk doruluk balamnda felsefi veya epistemolojik olarak sorulacak soru, neyin doru olduu sorusundan ziyaAMALARIMIZ de, doruluun ne olduu sorusudur. Bu balamda bilinmesi gereken ilk ve en nemli ey, hakikat ya da doruluun bilen ya da bilinen varln zellii olduudur. Yani, bilen znenin de bilinen K T A P varln da doru olmasndan sz edilemez. Doruluk varln ya da gerekliin deil de, bilgi ya da nermenin bir zelliidir. Baka bir deyile, doru olan yalnzca kendisine inanlan nerme veya bilgidir, daha dorusu bilginin ifade edildiTELEV ZYON i yarg ya da nermedir. Doruluk, dahas tek tek kavramlarn ya da alglarn da zellii deildir. Kavramlar, bir yarg ya da nermede bir araya getirildikleri zaman ancak, doruluktan sz edebiliriz. rnein Kar beyazdr gibi bir nermeyi ele NTERNE alalm. Bu nerme,T bilen insan zihninin, kar ad verilen nesneye ynelmesinin ve onu gzlemleyerek kara beyazlk zelliini yklemesinin sonucunda ortaya kan bir nermedir. Burada doruluk, kar kavramnn da beyazlk kavramnn da bir M A K Doruluk, yalnzca sz konusu nermenin bir zelliidir. zellii olamaz. A L E

Mtekabiliyeti Doruluk veya Uygunluk Teorisi

Epistemolojide hakikat veya doruluun zyle ilgili olarak lk adan gnmze baz teori ya da grler ne srlmtr. Bunlardan birincisi, ilk kez Platon tarafndan Sofist adl diyalogda ortaya konan ve hakikatin zihin ile eylerin uyumasndan, dncenin eylere uygunluundan meydana geldiini ifade eden mtekabiliyeti doruluk grdr. Bu doruluk anlayna gre bir tmce ya da nerme, ona karlk gelen olay, olgu veya durumun fiilen var olmas kouluyla doru olur. Gerekten de karn beyaz olduu inanc doruluunu d dnyann belli bir zelliine, karn beyaz olmas olgusuna borludur. Ayn ekilde kedilerin miyavladklar inanc veya kedilerin miyavladklarn bildiren nerme, sz konusu hayvanlarn miyavlamalar olgusundan dolay dorudur. te bu ok sradan gzlem ve hakikatler, bata Aristoteles olmak zere, pek ok dnr tarafndan en yaygn bir biimde kabul edilen doruluk teorisi olarak mtekabiliyeti doruluk teorisine vcut vermitir. Aristoteles, ncelikle yalnzca haber kipindeki cmlelerin bir doruluk deerine sahip olabileceini, yani hkm veren, bir eyin var ya da vaka olduunu bildiren yargl cmlelerin veya nermelerin bir doruluk deeri alabileceini ne srmt. Onun bak asndan da mtekabiliyeti doruluk, doru nermenin dile getirdii veya karlk geldii olguyla ayn yapya sahip olmas durumunu ifade eder. Buna gre, doruluk cmle ya da nermelerin bir zellii ve gerekliin bir fonksiyonu olup gerekte olan olduu gibi yanstan, yani gereklikte birleik

Skolastik formlasyonuyla doruluk veritas est adaequatio rei et intellectus diye ifade edilmekteydi.

2. nite - Epistemoloji

37

olan birleik, ayr olan da ayr gsteren nerme dorudur. Sz gelimi Kar beyazdr nermesi kar ile beyazlk gerekte birbirinden ayrlmaz veya birleik olduu iin dorudur. Oysa Kar siyahtr nermesi gerekte ayr olan birleik gsterdii iin yanl olmak durumundadr.

ltlerle Uyuma Olarak Doruluk

Mtekabiliyeti doruluk anlay, gnmzde de kabul grmekle birlikte, esas olarak modern felsefe ncesi dnemde benimsenmiti. Bu dnem aslnda, epistemolojinin, bilen znenin zihinden d dnyaya veya d dnyadan zihne geite en kk bir glk grmeyen tarih ncesi dnemini ifade eder. Oysa modern felsefeyle birlikte, zihinden nesneye veya nesneden zihne gei, Descartestan itibaren benimsenen temsil epistemolojisinin ardndan problematik hale gelir. Sz konusu temsil epistemolojisinde, bilen znenin zihni ile bilinen ey arasna ideler veya nesnenin zihindeki temsilleri girer. Bu grte, znenin esas itibaryla kendi zihin ieriklerini bildii, kendi dndaki nesneleri ise onlarn zihindeki temsilleri araclyla bildii kabul edilir. Temsil ad verilen perdelerin giriinden sonra, doruluk, artk zihin veya zihnin rnleriyle d dnya arasndaki bir mtekabiliyet veya uygunluk ilikisiyle belirlenen bir ey olmaktan kar. Dahas, mtekabiliyeti doruluk anlay esas olarak ampirik nesne veya deneyimsel olgularla ilgili bir anlaytr. Fakat insan, sadece deneyimsel olgular bilmez, ayn zamanda matematiksel dorular benzeri ampirik olmayan a priori dorular bilir. te bu yzden doruluk sonradan, birtakm ltlerle, daha dorusu bilen zihin ile nesne arasndaki ilikinin taraflarndan sadece birisinin bir zelliiyle, sz gelimi inan ya da nermenin apakl, tutarll veya ie yararllyla tanmlanacaktr. Gerekten de birtakm ltlerle uyuma olarak doruluk kuramlarnn ilk ve en sekin rnei, doruluu apaklkla zdeletiren anlaytr. Apaklk olarak doruluk anlay, doru yargnn kendi i zelliklerinden tanndn, onun bizzat kendisinin doru olduunu gsterdiini, apak oluuyla doru olduunu ortaya koyduunu ne sren Descartes ve Spinoza gibi rasyonalist filozoflar tarafndan gelitirilmitir. Descartesn ne srd ekliyle apaklk, aklk ve seiklik gibi iki zellikten oluur. Bunlardan aklk, zihne dolaymsz olarak sunulmu olup zihin tarafndan kolaylkla ve kesin olarak bilincine varlan bir eyin zelliidir. Seiklik ise Descartesta tam ve dakik olup baka her eyden farkl olan ve kendisinde yalnzca ak olan ieren bir dorunun zelliidir. Ona gre, bir dnce ya da nerme seik olmakszn ak olabilir fakat ayn zamanda ak olmakszn seik olamaz. Descartes, bir dnceyi onu baka bir dnceyle kartrmayacak ekilde btn ayrmlaryla tanmladmz veya bir nermeyi baka bir nermeyle kartrlamayacak ekilde belirlediimiz zaman, onun ak olduktan baka seik hale de geleceini ifade eder. ltlerle uyuma olarak doruluk anlaynn bir baka tr de doruluu inanlar arasndaki tutarllk ilikisiyle zdeletiren badamc doruluk grdr. Sz konusu anlay dorulamann btncl olduu, yani bir inancn btn bir tutarl ve uyumlu inanlar kmesinin bir paras olduu zaman doruland dncesine dayanr. Ona gre doruluk, inanlarn, dncelerin, bilgilerin kendi

Temsil epistemolojisi, znenin zihinsel yapsnn nesneyi temsil edebilme ve d dnyaya ayna tutabilme gcn merkeze alan yeni ya da modern epistemoloji anlayn ifade eder.

Resim 2.2 Descartes

38

Felsefe

Mutabakat, belli bir konuda ilgili kimselerin fikir birlii iinde olmas durumunu ifade eder.

Resim 2.3 William James

aralarnda birbirleriyle uyumalarndan baka bir ey deildir. rnein bir bardak suya batrlm bir ay kan dnelim. Burada, grme duyusunun yargs kan eri, buna karn dokunma duyusunun yargs kan doru olduunu syler. Burada, kan dz m, yoksa eri mi olduu konusunda, neden grme duyusuna deil de, dokunma duyusuna inanrz? nk grme duyusu tarafndan temellendirilen bilgi, geri kalan bilgilerimizle (rnein kan grnte desteksiz duran st ksmnn suyun dnda kalmasnn serbest dme yasasyla elimesi) uyumaz; oysa dokunma duyusu tarafndan desteklenen bilgi, yani kan dz ve srekli olduu bilgisi, dier bilgilerimizle tam olarak uyuur. Badamc veya tutarllk olarak doruluk grnn biraz daha gelimi versiyonu mutabakat doruluk anlaydr. Mutabakat doruluk anlaynn badamc doruluk anlayndan, dierinin doruluu bir inancn kiinin ayn konuda sahip olduu dier inanlarla veya inan sistemleriyle badamasnda arad yerde, inan ya da nermenin baka insanlarn inanlaryla badamasnda aramak bakmndan farkllk gsterdii sylenebilir. En yaln versiyonuyla veya saduyu dzeyindeki anlamyla mutabakat doruluk anlay, sz gelimi gecenin sessizliinde, hafif ve uzun sreli bir vzlt duymam ve vzltnn gerekten var olup olmadn bilmek istemem durumunda, bakalarnn yarglarna mracaat etmem gerektiini bildirir. nk salt znel bir yanlsamann kurban olabilmem de pekl mmkndr. Burada yapabileceim tek ey, benimle birlikte olan dier insanlara, ayn sesi duyup duymadklarn sormaktr. Sesi onlar da duymusa eer, vzltnn var olduu sonucuna varrm. Yani, Odada u anda bir vzlt var nermesinin doruluu, odada bulunan insanlarn mutabakatna baldr. Bir baka doruluk anlay William James (1842-1910) ve John Dewey benzeri dnrler tarafndan gelitirilmi olan pragmatist doruluk anlaydr. James ve Dewey, doruluun baka bir zellii, yani doru inan ya da nermelerin eylem iin iyi bir temel ya da rehber olmalar zellii zerinde younlar ve bu zelliin doruluun zn meydana getirdiini savunur. Burada, doru inan ya da nermelerin istenen sonulara yol aan, eylemleri tevik eden kabul ya da inanlar olduklar savunulur. Gerekten de pragmatizmde, bir inan ya da nermenin doruluu, sz konusu inan ya da nermenin yararllyla zdeletirilir. Pragmatist anlay burada, u ekilde akl yrtr: Sahip olduumuz inanlar, kanaatler ya da bilgiler, aktr ki, btn faaliyetlerimizi etkiler, onlara yn verir. Bilgimizin eylemlerimiz zerindeki bu etkisi, eylemi baarl bir eylem haline getiriyor, onu amacna eritiriyorsa, nerme ya da bilgi dorudur. rnein karanlk bir odadan ieri girdiim zaman, odann n yakmay amalarm; bu amaca uygun olarak elektrik dmesinin kapnn sanda olduunu tahmin ediyorum. Benim bu tahmin ya da kanaatim, yakma arzum ya da amacmla birlikte, elimi kapnn sana gtrr ve dolaysyla, eylemime zel bir yn verir. Bu yzden Elektrik dmesi kapnn sandadr nermesi, n yaklmas ve odann aydnlanmas sonucunu dourursa, dorudur. Ama tahminim tarafndan belirlenen dorultuda gerekleen eylemimin baarsz, yani zgl amacm hayata geirmemi mmkn klmayan bir eylem olduu ortaya karsa, nermem yanltr.

2. nite - Epistemoloji

39

SIRA SZDE Dnya dzdr. Bunu herkes biliyor! Byle bir nerme 1450li yllardan nce kurulmu olsayd, herkes bu nermenin doru olduunu sylerdi. nk Dnya, o zamanlar yaayan btn insanlara gre dzd. Bugn bizler, Dnyann dz deil, yuvarlak olduuna inanDNELM yoruz. imdi kalkp biri Dnya dzdr dese, insanlar onun aka yaptn dnr. Buradan hareketle, bir konuda bir mutabakatn olmasnn, yani insanlarn hemen tamamnn S O R U bir eyin doru olduuna inanmasnn o eyi doru yapp yapmad zerinde dnn!

SIRA SZDE

DNELM S O R U

BLG TRLER

Bilgi, epistemolojinin uzun tarihi boyunca farkl epistemolojik yaklamlarn tutumlarna bal olarak ok farkl ekillerde snflanp farkl trlere ayrlmtr. rneSIRA SZDE in hemen btn filozoflar, olduundan baka trl olamayan eyleri veya bantlar dile getiren bilgi tr olarak apodeiktik veya zorunlu bilgiyle, olduklarndan baka trl olabilmeleri bir eliki yaratmayan eylerin bilgisi anlamnda olumsal AMALARIMIZ bilgi trleri arasnda bir ayrm yapmtr. rnein Yarn yamur ya yaacak ya da yamayacaktr nermesi, nc bir alternatif olmad iin zorunlu bilgi trnn bir parasn oluturur. Oysa Yarn gne Doudan domayacaktr nermesi K T A P olumsal bilginin kapsamna girer. Yarn gne Doudan domazsa eer, varlk dzeni hi kuku yok ki altst olur. Ama bunda bir zorunluluk yoktur. Baka bir deyile, bu nermeyi olumsuzlamak bir eliki meydana getirmez. Z Y O N TELEV Sz konusu iki bilgi tr arasndaki ayrm, a priori bilgi ile a posteriori bilgi arasndaki ayrm tamamlar. A priori bilgi deneyime dayanmayan, deneyimden bamsz, tecrbe yoluyla kazanlmam olan bilgidir ve Tm babalar erkektir ben TERNET zeri analitik nermelerle ifade edilir. Bu nermenin analitikNolmasnn nedeni, mantksal analize dayanmasdr. Onda erkeklik zellii ya da yklemi baba kavram veya konusunda ierilir. Gerekten de baba kavramn analiz ettiimiz AKALE zaman, onda erkeklik zelliinin ierildiini grrz. ErkekMolmayan kii baba olamaz. Bu yzden o, deneyime dayanmayan bir nermedir. Yani, onun doruluuna karar vermemiz iin bir gzlem yapmamz gerekmez. O, tanm gerei doru olan ve a priori olarak bilinen bir nermedir. Oysa a posteriori bilgi deneyim yoluyla kazanlan bilgi olup Istlan metaller genleir benzeri sentetik nermelerle ifade edilir. Bu nerme, bilgimizi artran, ampirik aratrmann sonucu olan bir nerme olduu iin, sentetik bir nermedir. Buna gre, metalde genleme zelliinin olup olmadn grebilmek amacyla deney yapmamz gerekir. Onun a posteriori bilginin kapsamna girmesinin nedeni budur. Felsefeciler, sz konusu bilgi trleri dnda, farkl alan ya da disiplinlerde sz konusu olan bilgi trlerinden, rnein bilimsel, gndelik, teknik bilgiden de sz ederler. Bunlardan her biri belli bir bilgi trn tanmlar. Bilgi trleriyle ilgili bilme tarzna, bilinen eye veya bilme amacna bal olarak yaplan sz konusu snflamalara ek olarak temel bir ayrm daha yaplmtr. Bilgi trleriyle ilgili btn bu ayrmlarn nemli lde temelinde bulunan bu sonuncu ayrm yirminci yzyln nemli dnrlerinden Russell tarafndan gelitirilmitir. Buna gre, Russell Felsefe Meseleleri adl eserinde, dorularn bilgisini eylerin veya nesnelerin bilgisinden ayrrken bunlardan birincisine (a) betimleme yoluyla bilgi, ikincisine ise (b) tanklk yoluyla bilgi adn vermitir. Russelln bu ayrmnda iki bilgi tr birbirinden konularna gre ayrlr. Buna gre, tanklk yoluyla nesneleri, betimleme yoluyla da gerekliin doru temsilleri olarak nermeleri bilebiliriz. Bununla birlikte Russell, zelliklerin ve hatta olgularn tanklk yoluyla bilgisine inanm grnd iin, tanklk yoluyla bilgi-

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Zorunluluk - olumsallk ayrm bilginin kipi veya bilmenin tarzyla ilgili bir ayrmdr. Zorunlu bilgi ya da TELEVZYON dorular, inkr ya da olumsuzlanmalar bir elikiye yol aan dorulardr. Oysa olumsal dorularn inkr veya N T E R byle olumsuzlanmalarnda N E T bir eliki sz konusu olmaz.

K T A P

MAKALE

A priori - a posteriori ayrm yarg ya da bilginin deneyimle olan ilikisi zerinden yaplan bir ayrmdr. Buna gre a priori deneyimden nce ya da bamsz olmay, oysa a posteriori deneyimden sonra geleni ifade eder.

40

Felsefe

nin konusu nesne, olay ve olgu gibi, ne doru ne de yanl olan eylerdir. Oysa betimleme yoluyla bilginin konusu, inan ya da nerme benzeri bir doruluk deeri taycs olan zihinsel temsillerdir. Fakat Russell burada kalmayp bir adm daha ileri giderek eylerin, yani nesnelerin, zellik ve olgularn bilgisini de tanklk yoluyla bilgi ve betimleme yoluyla bilgi olarak ikiye ayrmtr. Bunu yle ifade edebiliriz: Normal, felsefi olmayan gndelik dilde ifade edildiinde, bizim tanklk yoluyla sadece algladmz eyleri, yani yakn evremizdeki eyleri veya alg menzilimiz iinde yer alan fiziki nesne ve insanlar bildiimiz sylenir. Oysa Russella gre, bizim btn bu nesne ya da varlklarla olan temasmz, bu eylerin zihnimizdeki yansmalar olan idelerin dolaymndan getii iin, dolayl olmak durumundadr. Baka bir deyile, tanklk yoluyla bilgide, bizimle fiziki dnya arasnda znel bir temsil perdesi veya duyum rts bulunur. Bundan dolay, Russella gre, tanklk yoluyla dolaymsz olarak bilebildiimiz eyler yalnzca zihin ieriklerimiz, soyut tmeller ve bizzat kendi benliklerimiz olmak durumundadr. Tanklk yoluyla bilgiyi ister birinci genel anlam iinde duyu yoluyla alglanan nesne ve olgularn bilgisi ya da ister zihinsel ieriklerimizin dorudan bilgisi anlamnda alalm, onun snrl bir bilgiyi temsil ettii aktr. nk ne kadar uzun yaarsak yaayalm veya ne kadar ok iyi gzlem yapm olursak olalm, dnyada var olan veya olup biten her eyi grebilmemiz veya izleyebilmemiz imknszdr. Baka bir deyile, dorudan tanklk yoluyla bilinemeyecek olan ok ey vardr. Sz gelimi tarihsel kii ve olaylarn bilgisini tanklk yoluyla elde etmemiz mmkn deildir. Tarihi, insanolunun yzlerce yldan beri oluturmu olduu bilgi birikimi kapsam iinde yer alan dorular, nermeler zerinden, yani betimleme yoluyla biliriz.

BLGNN KAYNAI
Bilgi trleriyle ilgili aratrma ve tartmalarn temelinde, hi kuku yok ki bilginin kaynana, yani onun akla m yoksa deneyime mi dayandna dnk tartmalar bulunur. Bilginin kayna konusu ise doru bilgiyi hangi g veya zihinsel yetilerimize borlu olduumuzla ilgili bir tartma zerine ykselir. Bu noktada karmza drt ana tutum ya da konum kar: Aklclk, deneyimcilik, sentezci yaklam ve sezgicilik.

Aklclk
Kendisine ou zaman doutancln elik ettii aklcln nemli temsilcileri arasnda Parmenides, Platon, Descartes, Spinoza ve Leibniz bulunur.

Aklclk bilginin yegne kayna ve snama ltnn akl olduunu, onun malzemesinin temel ya da ilkel birtakm kavramlardan tmdengelimsel olarak tretildiini ne sren gr ya da tutumu ifade eder. Epistemolojik bir gr olarak aklclk, gerekte olduka eski bir gr olup onun kkleri antik Yunan dnrleri Parmenides ve Platona kadar geri gider. Bununla birlikte, aklclktan daha ziyade anlalan on yedinci yzylda Descartes tarafndan kurulan ve ondan sonra Spinoza ve Leibniz tarafndan devam ettirilen epistemolojik gelenektir. Aklclk, ampirizm ya da deneyimcilie tamamen kart olan bir yaklam ifade eder; en azndan modern versiyonuyla aklclk, hi olmazsa kimi dnce ya da kavramlarn, hatta bazen birtakm ilkelerin doutan olduunu savunur. Sz gelimi, Descartes Tanr, zihin ve madde kavramlarnn, deneyim ve deneyimden yaplan soyutlama yoluyla kazanlmayp doutan olduklarn ne srer. Onun bu kavramlarn doutanlyla ilgili argmanlar ise temelde iki noktay vurgular: Bu kavramlar, her eyden nce saf kavramlardr, yani duyumsal bir malzeme ihtiva et-

2. nite - Epistemoloji

41

mezler; onlar birer imge veya tasarm olmadklar gibi, duyu deneyiminin temsilleri veya suretleri de deildirler. Tanr ve zihin kavramlar asndan apak olan bu hususun, Descartes, madde kavram iin de geerli olduunu sylemitir. Sz konusu doutan kavramlar, ikincisi rtk bir biimde de olsa bir sonsuzluk idesi ihtiva eder. Kii, bu sonsuzluk dncesini kavrarken zihin ve maddenin tabi olabilecei ok ve eitli deiim ve tezahrlerin bilincine varr; neredeyse sonsuz sayda imkn kavrama ise deneyim sadece fiilen deneyimlenmi olana tekabl eden snrl sayda deiimler kmesini verdiinden, aktr ki bize deneyimde verilmi olan amak durumundadr. Aklclk dolaysyla, akln zorunlu, kesin ve genel geer dorular bilme gcne sahip olduu iddiasyla ortaya kar. Aklcln bak asndan, sz konusu zorunlu ve kesin dorular bize deneyim hibir zaman veremez. nk deneyim ya da gzlem imdiyle snrldr. Oysa gerek bilgiyi meydana getiren dorular, yalnzca imdiyle snrlanmam dorulardr; onlar gemi ve gelecek iin de geerli olan evrensel hakikatlerdir. rnein 2 + 2 = 4 dorusu, tm zamanlar iin geerli, evrensel bir dorudur. Demek ki rasyonalizm bilgimizi akla dayandrma abas verir. stelik o, akln bizi doru bilgiye duyularn zaman zaman neden olduu hatalara drmeden gtrdn savunur. te yandan gzlem bize yalnzca tek ya da bireysel olan verebilir. Ama gerek bilgi, tek teklerle deil, genellerle veya yasalarla ilgilidir. Buna gre, bizim bildiimiz u ya da bu metalin davranndan ziyade, metaller snfyla ilgili genel yasadr. Yine, deneyim bize sadece deien varlklar verebilir. Oysa gerek bilgi, deimez olann bilgisidir. Bu yzden, rasyonalizm bilginin kaynanda akln olduunu ve birtakm dorularn, deneyimden nce ve deneyimden bamsz olarak bilindiini ne srer. Gereklik hakknda doru bilgi veya aratrma yntemi sz konusu olduunda, aklclar kendilerine matematii rnek alp tmdengelimsel sistem idealini ne karrlar. nk aklc bak asndan, bilginin doru ve zorunlu oluu ancak zorunlu olarak doru olan ncllerden baka doru sonularn karsand tmdengelimsel bir sistemde gsterilebilir. Zira yalnzca byle bir sistemde ncller mantksal olarak kendilerinden kan sonular gerektirirler. Gerekten de tmdengelimsel bir sistemin sadece ncllerin sonucu gerektirmesini deil, buna ek olarak ncllerin kendilerinin de zorunlulukla doru olmalarn talep ettiini dnen aklclar, doallkla bilginin yetkin rnei olarak matematii ne karrlar. Zira aklclar iin matematik, hemen btn alanlara uygulanmas gereken bir bilgi lt temin etmekle kalmaz, felsefi argmanlarn nasl oluturulmas gerektiinin de bir rneini salar. Aklclar bundan dolay, mantksal ve matematiksel kesinlii gerek bilginin lt yaparlar.

Deneyimcilik
Deneyimci gr veya ampirizm ise bilginin kaynan aklarken akla deil de tecrbe veya deneyime bavurur. Bilginin mmkn tek kaynann deneyim olduunu, deneyimden bamsz bir bilginin sz konusu olamayacan savunan ampirizm, insan zihninin douta zerine kendi iaretlerini yazd bo bir levha (tabula rasa) olduunu ne srer. John Locke (1632-1704), George Berkeley (16851753), Hume, John Stuart Mill (1806-1873) ve Russell gibi nl deneyimciler tarafndan savunulan ampirizm, balangta bo bir levha olan zihin zerine konan iaretlerin nce birer izlenimden baka hibir ey olmadn ileri srer. Bu izlenimlerden daha sonra bellekte birtakm tasarmlarn retildiini ve retilen bu tasarmlarn eitli ekillerde birletirilmeleri ve ilenmelerinin kompleks dncelere gPek ok dnr Sadece deneyim sayesinde bir eyler renebiliriz, bir olay hibir zaman akl yoluyla kavrayamayz der. Sz gelimi byk bir bilim adam, dnr ve devlet adam olan Benjamin Frankline gre, Deneyim okullarn en gelimiidir; o okulda budalalar bile bir ey renir.

42

Felsefe

trdn, ksacas zihinde daha nce duyularda bulunmam olan hibir ey bulunmadn ifade eder. Deneyimci gr benimsemi dnrler, elbette bilgi modeli olarak doa bilimlerini, aratrma yntemi olarak da tmevarmsal akl yrtme yntemini benimsediler. Gerekten de deneyimciler yeni yeni gelimekte olan doa bilimlerinden etkilenmilerdi. Onlara gre, doa bilimlerinin kendi doruluk standartlar vard ve bu standartlar, doa bilimlerinde retilen bilginin salt inan ya da sradan kanaate dnmesini bertaraf edecek nitelikteydi. Geometri, ideal kendiliklerin, geometrik ekillerin zelliklerini kefetmek bakmndan hi kuku yok ki nemli bir bilimdi ama dnya hakknda, her gn yaptklar bir dolu keif sayesinde, daha ok ey syleyenler, matematikiler deil, fizikilerdi. Bu aikr gzlemden hareket eden, sz gelimi Locke, istenen eyin dnyaya ilikin bilgiyse eer, felsefede kendilerine yknlmesi gereken kiilerin, birtakm tanm ve aksiyomlardan hareket ederek ampirik gzlemle hi ilgilenmeyen matematiki ya da geometriciler deil de ampirik verilere itibar eden fizikiler olduu sonucuna varmt. Bu yzden, o kendi felsefesine model olarak fizikinin ampirik analizini, tmevarmsal akl yrtme tarzn ald; gerek bilginin lt olarak da teori ya da fikirlerin gzlemlenebilir verilerle uyumas ltn benimsedi. Bundan dolaydr ki Locke benzeri deneyimcilerin program sadece felsefeye, felsefi dne ampirik bilgiye zg yntem ve ltleri uygulamakla kalmayp deneyime dayal bilginin insan varlklar iin mmkn olan yegne bilgi tr olduunu da gstermekten oluur.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

SIRA SZDE Dnyada karmza hep tek tek eyler veya nesneler kyor olsa da onlar ounluk teklikleri iinde bilemeyiz. Tek olan hakknda sylenebilecek urada duran ey gibi bir ifade bize ilgin saylabilecek bir bilgi vermez. Bilgi ancak o tek olann kapsam iine girdii geDNELM nel kavram ifade etmeye baladmz zaman ortaya kmaya balar. Baka bir deyile, bilmek ancak kavramlar araclyla olur. S O U letiimin olduuRfakat cins isimlerin kullanlmad bir dnya dnn. rnein ortak bir terim olan sra ya da masa szc kullanlmad iin, dnyada masa ya da sra verdiimiz nesneyiKadlandrmak zere farkl zel isimler kullanlacaktr. zerinde yaz yazD KAT dnz, kitap okuduunuz sralardan birine rnein Hasan, dierine Ahmet, bir bakasna Veli denecektir. Benzer bir durum renkler iin de geerli olsun: Bu demektir ki SIRA SZDE yan yana duran krmz gllerin renkleri iin krmz sfatn kullanamayacaz, her biri iin farkl isimler kullanacaz. Birine Yasemin, dierine Merve, bir bakasna Nevin diyeceiz. Byle bir durumda bilgilenmek, bilgiyi aktarmak imknsz hle gelir. Bilgide bu AMALARIMIZ kadar nemli bir rol oynayan genel kavramlar nasl kazandnz dnn!

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

MAKALE

Bilginin kayna probleminde nc alternatif, bilginin kaynanda ne sadece deneyim ne de salt akln bulunduunu, onun akl ve deneyimin ortak katklarnn rn olduunuZdile getiren sentezci yaklamdan oluur. Sz konusu yaklamn TELEV YON hatta deneyim ve akln rolnn bilginin kuruluunda neredeyse eit oluuna gnderme yapan yaklamn en nemli temsilcileri arasnda Aristoteles ve Immanuel Kant bulunur. Sz konusu her iki dnr de aklclk ile deneyimciliin tek yanl NTERNET grler olduundan hareketle, sz konusu iki yaklamn bir sentezini yapmtr. Nitekim onlar, bilginin deneyimle balayp akl yoluyla gelitiini ve temellendiini ne srerler.
MAKALE

Sentezci Yaklam K T A P

2. nite - Epistemoloji

43

rnein yirmi yl sreyle rencisi olduu Platonun radikal aklclna kar kan Aristoteles, doallkla bilginin deneyimle baladn ne srer, bilgide tmevarmsal akl yrtmeye pozitif bir deer bier. Dahas onda, gerek bilgi anlamnda episteme ya da bilimsel bilgi nedenlerin bilgisidir. Onun bak asndan kiinin bir eyi, o eyin nedenini bilinceye kadar, bildii asla sylenemez. Aristotelese gre, baka hibir olgunun deil, yalnzca sz konusu olgunun nedeni olarak onun kendisine bal olduu nedeni bildiimiz zaman bilimsel bilgiye sahip oluruz. Bu bilgi ise tasmsal, yani tmdengelimsel bir yapda olan bir kantlamann sonucuyla ortaya konan bir bilgidir. te bundan dolaydr ki bize nedeni veren ve olgunun niin olduu gibi olduunu aklayan ey kantlamadr. Bilgi her ne kadar duyum veya deneyimle balasa da salt duyumun kendi bana bize bilgi verememesinin nedeni budur. Duyum ya da deneyim bize olgularn, olup bitenlerin nedenini veremez. Duyum eylerin veya olgularn nasl olduklarn syler fakat niin olduklar gibi olduklarn syleyemez; rnein duyum yoluyla atein scak olduunu reniriz, bununla birlikte, duyum atein niin scak ve dolaysyla hep ayn olduunu asla gsteremez. Bundan dolay, Aristotelese gre, mhendisler ve mimarlar altrdklar iilerden daha bilgili olmak durumundadrlar nk iilerin sadece yaplan ii deneyimledikleri yerde, onlar yaplan iin nedenlerinin bilgisine sahiptirler. Ayn ekilde Kant da insann bilgisinin tikel ierikleri iin, her ne kadar deneyime dayansa da sz konusu deneyimin yaps ya da formunun insan zihni veya insann anlama yetisi tarafndan salandn sylemiti. Bir d dnyaya ilikin deneyim, zihin tarafndan salanan form olmadan, hibir ekilde mmkn olamaz. Bu ise Kanta gre de hem deneyimcilerin hem de aklclarn grlerinin tek yanl olduu anlamna gelir. Rasyonalistler gerek bilimsel bilgi iin vazgeilmez bir nemi olan deneyimin katksn kmserken aklclar deneyimin neminin farkndadrlar fakat kendileriyle deneyimimizin dzenlendii kavramlarn ya da formel yapnn nemini fark edemezler. Kant, bu ikisinin bilimsel bilgide oynad eit rol eriksiz dnceler bo, kavramsz sezgiler de krdr. yleyse kavramlarmz duyusal hale getirme, yani sezgide onlara nesne ekleme; sezgilerimizi de anlalr klma, yani onlar kavramlarn altna yerletirme zorunluluu vardr diyerek ifade eder. Deneyim, tecrbeye form kazandran kavramlarla, ona ieriini veren duyum ya da sezgilerin bir birleiminden meydana gelir. Buna gre, bilginin ham maddesini duyumlar salar; zihin bu malzemeyi a priori kavram veya kategorilerle ileyip, ona form verirken, insan bilgisine tmellik ve zorunluluk kazandrr.

Sezgicilik
Akl ve deneyim ekseni zerinde gelien sz konusu bilgi tarzlarnn yegne alternatifi, bilginin kaynanda sezginin olduunu ne sren gr olarak sezgiciliktir. Bu grn ideal temsilcisi ise Fransz dnr Henri Bergsondur. Bergson (1859-1941) aslnda bilgi grnde, iki tr bilgi veya bili tarz arasnda bir ayrm yapar; kuru bir aklclk ve bilimcilie kar kan Bergsonun yapt ayrmda, ilk bilgi tr deneyime ama zellikle de akla dayal, kavramsal, analitik ve rasyonel bilgiye karlk gelir. Bu tr bir bilgi, onun bak asndan bilimsel bilgidir; Bergson, bilimi reddetmez fakat kavramlarn srekli ve dinamik olan gereklii statik hale getirmek ve blmek suretiyle arpttn ne srer. Kavramsal ya da rasyonel bilginin temelinde olan zek ya da akl semboller yardmyla bilir; bu yzden, o ancak greli bilgileri gerekliin asln deil de sadece emasn veya d kabuunu verir. Bu bilginin snrl ve eksik olabileceini ne sren Bergson, bundan dolay bilimsel bilginin en nemli bilgi tr olarak grlmesine kar kar.

44
Resim 2.4 Bergson

Felsefe

Bergson, sz konusu analitik bilginin karsna sezgiyi geirir; gerekliin bizatihi kendisini veren sezgi, kavramsallatrlabilen bir bilgi deildir. Gerekten de sezgiyi kiinin kendisini nesnenin iine, onda, ona zg olanla ve dolaysyla ifade edilemez olanla karlamak iin, tad bir sempati olarak tanmlayan Bergson biricik olan gereklikle ilgili hakikatlerin kavramsal yolla sze dklemez, ifade edilemez dorular olduunu dile getirir. Ona gre, sezgi bize gerekliin emasn deil de bizzat kendisini bilme imkn verir. Bergson, sezginin bizi nesnenin etrafnda dolandrmadan, dorudan iine ynelttiini, nesnede biricik olan ve kavramsallatrlamayan eyi elde etmemizi saladn syler. Sezgi bizi gerek sre ve oluun iine ekerek onun ele geirilmesine yardmc olur; o, sembolleri bir kenara brakarak dorudan temas yoluyla bilgi elde etme yetisidir. Dahas sezgi, akl ya da zeknn asla yapamayaca bir eyi baarr: O, insan faydac grlerden bamsz olarak dnyann ierisine tar. Sezgi bize duyusal olmayan gereklikle dolaysz, yani soyutlamalardan bamsz bir temas imkn salar.

BLGNN MKNI
Epistemolojinin, imdiye kadar bilginin nelii veya doas balamnda gndeme gelen problemleri dnda, bilip bilemeyeceimiz sorusuyla ilintili olarak gndeme gelen temel bir problemi daha vardr. Baka bir deyile, bilginin analizinin ardndan epistemolojide Nereye kadar bilebiliriz? ve Herhangi bir eyle ilgili olarak gerekelendirilmi bir inanca sahip olabilir miyiz? sorular ortaya kar. te burada gndeme gelen problem, bilginin imkn veya kukuculuk problemidir. Kukuculuk bilginin imknsz olduunu, hibir eyin bilinemeyeceini, insan zihninin kesin hibir doruya ulaamayacan ne sren grtr. Bilgi iddialarna meydan okuyan kukuculuun, biri 1. genel, dieri 2. lokal ya da ksmi ve yine biri 3. bilgiyle, dieri 4. inanla ilgili olan ayr trlerinden sz etmek gerekir. Bunlardan bilgi septii bilgiye ulamann mmkn olmadn savunur ve bu iddiasn btn bilgi imknlar iin geerli genel bir iddia olarak ortaya koyabildii gibi, sadece baz bilgi alanlar iin geerli olan bir iddia olarak da ne srebilir. nan septii ise bizim herhangi bir inanca sahip olma hakkmzn bulunmadn, hibir inancn bir dierinden daha iyi olmadn savunur. Ayn inan septii, iddiasn pekl din veya ahlak alanyla snrlandrabilir. Ayn ekilde radikal kukuculuk olarak da bilinen genel septisizm, bilginin hibir yer ya da alanda, hibir ekilde mmkn olmadn ne srer. Lokal kukuculuk ise sz gelimi metafiziksel bilgi trnden baz bilgi trlerinin veya baka zihinler trnden belli birtakm eylerin bilgisinin imknsz olduunu ne srer. Kukuculuun kkleri eski Yunanistana kadar geriye gider. Nitekim kukuculuun ilk rneklerine milattan nce beinci yzylda yaam Protagoras (490-420) ve Gorgias (483-375) gibi gezgin felsefe retmenlerinde rastlanr. Bununla birlikte kukuculuu epistemolojik bir reti olarak ne srm olan dnrn Yunanl Pyrrhon (360-271) olduu sylenebilir. Onun izinden giden Timon (320-

zellikle kukucular, kendilerinden olmayan, kendileri gibi dnmeyen filozoflara dogmatikler adn verir. Buradan hareketle, kukuculuun karsnda bulunan yaklama, yani bilginin mmkn olduunu ileri sren gre dogmatizm ad verilmitir.

Dnce tarihinin nl septiklerinden biri de Descartestr. Descartesn kukuculuu genel bir kukuculuktan ziyade, metodolojik bir kukuculuk olarak bilinir. Bilginin bir alanda mmkn, baka bir alanda imknsz olduunu savunan filozoflar da vardr. rnein Auguste Comte, bilginin ampirik alanda mmkn, metafizik alanda imknsz olduunu ileri srer. Onun kukuculuuna deneyim-d bilgiye ilikin kukuculuk ad verilmektedir.

2. nite - Epistemoloji

45

230), Aenesidemos ve Sextus Empirikos (150-224) gibi dnrler sonradan kukuculuu gelitirip temellendirmilerdir. Kukuculuk kendisine modern dnemde de taraftar bulmutur. Bu dnemin nemli septikleri arasnda Pierre Bayle, Michel de Montaigne (1533-1592), Blaise Pascal (1632-1662), Descartes ve Hume bulunur. Bununla birlikte sz konusu modern dnrlerden Descartes, genel bir kukuculuun savunuculuundan ziyade, ksmi bir kukuculuun savunuculuunu yapmtr. Kukuyu kesin bilgiye erimek iin bir ara olarak kullanan Descartesn kukuculuu metodolojik kukuculuk olarak bilinir. Kukuculuun hemen btn trleri ama zellikle de genel kukuculuk, bilgiye erimenin imknsz olduunu ne srmekle kalmaz. Btn felsefi grlerde olduu gibi, iddiasn birtakm argmanlarla destekleyip temellendirir. nsann veya bilen znenin kesin bilgiye ulaamayacan gstermeyi amalayan argmanlarn neredeyse tamam antik Yunan felsefesinde, eski septikler tarafndan gelitirilmitir. Modern septikler ise byk lde eskiden gelitirilmi olan kukucu argmanlardan beslenirler. Kukucu argmanlarn hi kuku yok ki en eskisi ve en yaln, grlerin elimesiyle ilgili argmandr. Bu argmann kaynanda Sofistler bulunur. Sofistler, kendilerinden nceki Yunan filozoflarndan veya doa felsefesinden hareket etmiler ve felsefenin bu dneminde, gr bir dierinin gryle belli bir kartlk ilikisi iinde olmayan, hatta elimeyen filozof olmadn grmlerdi. Nitekim Miletliler, varln temeline maddeyi yerletirirken Pythagoraslar, varln esas itibaryla say ya da form olduunu ne srmlerdi. Thalesin varln su gibi tek bir ana maddeden doduunu syledii yerde, Empedokles varln drt ana maddeden olutuunu iddia etmiti. Herakleitos gereklikte srekli bir deimenin hkm srdn sylerken Zenon ve Parmenides gibi Elea Okulu filozoflar deimenin varln inkr etmilerdi. Sofistler ayn konuda ne srlen bu eliik grlerden tek, deimez ve evrensel bir hakikate ulalamayaca sonucunu karsadlar. Onlar, Yunan dnyasnn gezgin filozoflaryd. Bu gezilerinde farkl insanlarn birbirine kar grler savunduunu, farkl deerleri benimsediini grmelerinin bir sonucu olarak hibir eye inanmaz olmulard. Sadece antik septikler deil, modern an nl kukucular da farkl dnyalarla tanm gezgin dnrlerdi. Montaigne Almanya ve talyay ziyaret etmi, zellikle ktphanesinde, ok sayda farkl sistem arasnda yolculuk yapmt. Pascal, Montaignein pheci tema ve argmanlarn, Pirenelerin bu tarafnda doru olan, br tarafnda yanltr diyerek yeniden ele almt. Kukucularn bir baka nl argman, grelilikle ilgili argmandr. Bu argman da eski Yunanistandan ve Sofistlerden gelir. Nitekim her sorunun birbirine kart iki yan olduunu ne sren Sofist Protagoras, nl l-insan kuramnda insann her eyin ls olduunu sylemekteydi. rnein ayn rzgr bir kimseye souk bir bakasna scak grnd zaman, buradan kan sonu ayn rzgrn kendisine souk grnen kii iin souk, scak grnen kii iinse scak olduudur. Btn alglarn doru olmak durumunda olduunu bildiren bu epistemolojik grten, atma durumlarnda, rzgrn veya herhangi bir eyin niteliiyle ilgili olarak bir kimsenin hakikati ifade ederken farkl grte olan dierinin yanldn bildiren bildik ya da allm grn yanl olduu sonucu kar. Protagorasn bu epistemolojik grnden, bunun dnda baka sonular da kar. Buna gre, eyler insanlara her zaman iinde bulunduklar koullar ve durumlar tarafndan belirlenen tarzda grnyorlarsa eer, bu, bilginin insann perspektifine bal olduu, belli bir zamanda bilginin temellendii perspektif tarafn-

Sofistler, milattan nce beinci yzylda yaam gezgin felsefe retmenleriydi. Aralarnda Protagoras, Gorgias, Hippias gibi filozoflarn bulunduu Sofistler, ou zaman kukuculuk ve grecilikleriyle tannmlard.

46
Perspektivizm, her eyin bireyin perspektifine bal olduunu, btn perspektiflerin ayn deerde olduunu, dolaysyla mutlak hakikatlerin olamayacan syleyen grtr.

Felsefe

dan koulland anlamna gelir. Bu tr bir epistemolojik perspektivizm ayn zamanda epistemolojik bir oulculuk anlamna gelir: eyleri alglamann, eyay grmenin birden fazla yolu vardr. Sz konusu epistemolojik perspektivizm doallkla mutlak bir grecilii temsil eder: Dnyadaki nesnelere ilikin bilgimiz, eylemlerimiz ve iinde bulunduumuz koullar tarafndan belirlenir; bilgi, insanlarn konumlarna, iinde bulunduklar durumlara bal olarak deikenlik gsterir. Grelilikle ilgili bu argmandan kukuculua gei yapmak ve dolaysyla, unu sylemek kolaydr: Nesnel dorular yoktur, sadece birbirlerinden tmyle farkl znel grler vardr. Grlerin eliikliiyle ilgili argman ve grelilikle ilgili argman kadar eski olduktan baka, en az onlar kadar etkili bir argman da hata ihtimaline gnderme yapan argmandr. Zira septiklerin zerinde srarla durduklar hata ihtimali, bilgi asndan gerekten de nemli ve ciddi bir tehdit meydana getirir. Nitekim bilen znenin hataya dmesi veya bilgiye temel tekil eden inancnn yanl olmas durumunda, bilgi asla mmkn olmaz. Hata veya yanlma olaslnn sz konusu olabilecei nokta ya da yer vardr: i. Bilisel aralarmzn yanlabilirlii, zellikle de duyumlarmzn bizi yanltabilmesi; ii. bilginin nesnesinin doas ve iii. hipotezle delil veya inanla kant arasndaki mantksal iliki. Duyumlarn bizi yanltabilecei dncesi epistemoloji tarihinde zerinde en ok durulan konularn banda gelir. Bunu en azndan Parmenides ve Herakleitostan beri biliyoruz. Bununla birlikte, onu lk ada esas ne kartanlar antik kukuculuun teorik erevesini oluturan Aenesidemos ve Sextus Emprikus olmutur. Ayn ekilde Sextus Empirikusun duyumlarmzn ounluk gvenilir olmad ynndeki dncesini ele alan Descartes, bizi bir kere yanltm olsa bile duyu mekanizmalarna gvenmemeyi sadece ynteminin deil, saduyunun da bir gerei olarak grr. Pek ok dnre gre duyularn salad malzeme olmadnda, akl da insan ok teye tayamaz. Hata ihtimalinin, bilginin nesnelerinin doasndan kaynaklanmas durumunda veya bilginin konusunu oluturan eylerin doas ile yanlma ihtimali arasndaki iliki sz konusu olduunda, birok dnr duyularn bizi sadece grne gtrdn syler. Grnler de srekli olarak deiip alglayana greli olduklarndan, nesnelerin gerek doasna hibir zaman ulaamayz. Hata ihtimali zerinden gelitirilen pheci argmanlarn nc dayanak noktas, sahip olunan inanlar ile mevcut kantlar veya gelitirilen hipotezler ile deliller arasnda ortaya kan mantksal boluktur. rnein Humeun da syledii gibi, Gne yarn da doacak hipotezinin doruluunu garanti edecek hibir delile sahip deiliz. Ya da Russelln dile getirdii gibi, sahip olduumuz hibir delil, Dnyann sadece be dakika nce yaratld hipotezini geersiz klp elimine edemez. Septiklerin bilgiyle ilgili bilumum kukucu sonular desteklemek iin, Antik Yunan kukuculuundan beri sklkla kullandklar bir baka argman, dngsellikle ilgili argman olmutur. Bu argman, birka argman veya en azndan lt problemiyle ksr dng problemini bir araya getirdii iin olduka kompleks ve nemli bir argman olarak karmza kar. Argman hazrlayan baka bir argman ise sonsuzca geriye gidile ilgili argmandr. Bu da sonsuzca geriye gidiin insan bir eyi kesin olarak bilmekten alkoyduuna iaret ettii ve dolaysyla, bir eyleri kantlamadan doru kabul etmenin gerekliliine vurgu yapp dngsellik argmann hazrlad iin nemli bir argmandr. Argman, dorunun

2. nite - Epistemoloji

47

klelerin vcuduna vurulan ve onlar sahiplerinden katklar zaman tanmaya yarayan damgaya benzer bir iareti olmad iin, hibir eyin delil ya da ispat olmadan doru kabul edilemeyeceine iaret eder. te bundan dolay, sahip olunan bir inan veya bilgiyle, ne srlen bir iddiayla ilgili bir delil ya da ispat nerildii zaman, pheci doallkla bu ispat da ispatla! der. Hal byle olduunda, iddiay temellendirmek veya kantlamak iin getirilen ispatn kendisi baka bir ispata, bu sonuncusu da bir baka ispata ihtiya duyar ve bu durum bu ekilde geriye doru sonsuzca devam edip gider. Demek ki en ufak bir eyi bilmek iin, sonsuza kadar geri gitmek, yani mevcut bilgi ya da veriyi sonsuz sayda baka veriyle ilikilendirmek gerekir. Zira her ey baka eylerle iliki iinde olup en ufak bir eyi bilmek, onun tm evrenle olan ilikisini bilmeyi gerektirir. Kukucuya gre, bunu veya hibir eyin btnn bilemeyeceimiz, her durumda sonsuzca geriye gidie mahkum olduumuz iin, hibir eyi bilemeyiz. Sonsuzca geriye gidiin yol at glkten saknmann tek yolu, tek tek her eyin ispatlanmasnn imknsz olmas nedeniyle, bir eyleri ispatlamadan doru kabul etmekten geer. Bu da bakaca bir kukucu argman olarak ksr dngye dmek anlamna gelir. Buradaki mantk, ksr dnglerden saknarak akl yrtmenin mmkn olmadna iaret eder. Szgelimi, ann doru olduunu, ancak bnin doru olduunu varsaymak suretiyle kantlayabilirim; bnin doruluunu ise ann doru olduunu farz ederek kantlamam mmkn olabilir. Hibiri bana mutlak kesin olarak veya a priori bir biimde verilmi olmayan nermeleri birbirleri araclyla ispatlamak ise ksr dngye dmek anlamna gelir. En muhteem, en gelimi ksr dng ise udur: Aklmn deerini ispatlamak iin, akl yrtmem, yani deeri pheli olan eyi, edeyile aklm kullanmam gerekir.

BLGNN SINIRLARI
Epistemolojinin, kukucularn argmanlar birtakm salam akl yrtme veya en azndan pratik baz gerekelerle savuturulduktan sonra gndeme gelen temel problemi, insan bilgisinin snrlar problemidir. Burada gndeme gelen soru, znenin kendi dndaki nesneleri gerekte olduu ekliyle bilip bilemeyecei sorusudur. Bu soruya verilen yantlardan biri olumlu, dieri ise olumsuzdur. Olumlu yant, insan bilgisine bir snr ekilemeyeceini, znenin zihin d nesneleri gerekte olduklar ekliyle bilebileceini syleyen epistemolojik realizmden gelir. Sz konusu realizm tr, her eyden nce bilen zneden deil de varlktan yola karken insandan bamsz bir d gerekliin bulunduunu teslim eder. O, ikinci olarak da akln d gerekliin aynas olduunu ve kendi dndaki varl, gerekte olduu ekliyle bilebileceini savunur. Olumsuz yant ise tam tersine insan zihninden yola kar ve znenin d gereklii veya kendisinin dndaki nesneleri, olduu ekliyle deil de kendisine grnd veya zihinsel donanmna uygun dt ekliyle bildiini ifade eder. Bu gre epistemolojik idealizm ad verilmektedir. Sz konusu idealizmin iki ayr versiyonu vardr. Bunlardan birincisi, insan zihninin bilme srecinde ancak kendi zihin ieriklerini bilebileceini ve dolaysyla zihninin dna kamayp onunla snrl kalacan bildiren ikin epistemolojik idealizmdir. Bu grn en kusursuz temsilcisi Berkeleydir. Nitekim Berkeley, sz gelimi nmde okumakta olduum kitabn ak bir sayfasna baktm zaman grdm eyin, zerine siyah szcklerden oluan satrlarn yazl olduu dikdrtgen eklinde bir kt olduunu bildirir. Bununla birlikte grdm ey, ona gre, dier yzyle birlikte sayfann bizatihi kendisi olmayp benim algsal donanmma bal olan bir izlenim olmak du-

Realizm ile idealizm, felsefenin en sklkla karlalan kartlklarndan biridir. Onunla metafizikte olduu gibi, epistemolojide de karlarz. Burada realizm, insan zihninin varlklar, gerekte olduklar ekliyle bilebileceini sylerken, idealizm zihni temele alp, insann varlklar kendisine grnd ekliyle bilebileceini ileri srer.

48
Berkeleyin var olmay, alglanm olmaya indirgeyen gr, dnce tarihinin anlalmas hi de kolay olmayan grlerinden birini meydana getirir. Ona zellikle materyalistler tarafndan iddetle kar klmtr.

Felsefe

Kant gerekletirdii epistemolojik devrime Kantn Kopernik Devrimi adn vermitir. nl astronom Kopernik, alanda biriken problemlerin sistemin merkezinde dnyann olduu hipoteziyle zlemediini grnce bir hipotez deiiklii yapmaya karar vermi ve sistemin merkezine gnei geirince btn problemlerin zldn grmtr. Epistemolojide benzer bir hipotez deiikliine giden Kant, burada Kopernikten esinlendiini ifade eder.

rumundadr. Berkeley, algsal deneyimimin konusu olan sz konusu izlenimin koullar deitike, sz gelimi miyop olduum, gzlerimden birinin zerine bir basn yapld, atelendiim zaman, hatta odadaki n durumuna bal olarak deitiini syler. Nesneyi bilen zneye tabi klan, insann bilgide kendi znel izlenimlerini, zihinsel temsil veya zihin ieriklerini aamayacan syleyen Berkeley, buradan hareketle var olmann alglanm olduunu ileri srmtr. znel idealizmin ikinci versiyonunu, Kant tarafndan temsil edilen transendental epistemolojik idealizm oluturur. Kant da bilginin snrl olduunu, bilen znenin bildii eyin nesnenin veya varln bizatihi kendisi olmayp sadece algsal deneyiminin konusu olan ey, yani fenomen olduunu ne srer. Kantn sz konusu idealizmi, onun felsefede gerekletirmi olduu byk bir devrimin sonucu olmak durumundadr. Kanta gelinceye kadar filozoflar, bilgide insan zihni ya da aklnn bilinen nesneye uyduunu, onu yansttn kabul etmilerdi. Bunun bilgide zmsz birtakm problemlere yol atn savunan Kant, hipotezi deitirerek insan zihninin bilginin nesnesine deil de nesnenin insan zihnine uyduunu ileri srer. Baka bir deyile onun akla ya da insan zihnine ykledii rol, pasif bir alclktan veya yanstclk deildir. Gerekten de Kant, akla kurucu bir rol ykler, yani bilginin nesnesi olarak fenomenin, zihinden bamsz bir nesne olmayp insan zihni tarafndan ina edildiini ve yaplandrldn syler. Buna gre Kant znenin bilgisinin byk bir blmnn deneyime dayandn, bilginin ham maddesinin veya ieriinin deneyimden geldiini syler. Bilgiye yaplan formel katky ise akl salar. Akln bu formel katks, onun kendisinde var olan, doutan getirdii a priori kavram ve kategoriler yardmyla olur. Bu ise elbette insann kavram ve kategorileriyle kendisinin ina ettii veya yap kazandrd eyleri bilebildii anlamna gelir. nsann bir anlamda ina ettii, kendisine yap kazandrd bu varla fenomen ad verilir. znenin bilgisi, onun tarafndan yaplandrlan fenomenlerle snrldr. Kanta gre, insan zihinsel yapsna uygun dmeyen eyleri, alglayamad ve bu yzden kendisinden bamsz olan, kendinde eyler olarak numenleri bilemez. Kantn bu grne transendental idealizm ad verilir.

2. nite - Epistemoloji

49

zet
A M A

Bilgiyi farkl ekillerde tanmlamak. Bilginin sz konusu olabilmesi iin, eye ihtiya vardr. Bunlardan birincisi bilen zne ya da zihindir. kincisi, bilinen eydir. Bilinen bu ey herhangi bir nesne olabilecei gibi bir nerme de olabilir. nc olarak da znenin nesneye bilinli yneliminin sonucunda ortaya kan rne ihtiya vardr. Dolaysyla, bilgi bu eden srasyla her birinden hareketle, farkl ekilde tanmlanabilir. Bilgiyi, bilen zne zerinden tanmladmz zaman, karmza kan bilgi tanm, bilgiyi entelektel gelime srecini gerekletiren ey olarak tanmlar. Buna gre bilgi, insan zihinsel olarak gelitiren eydir. Bilgi, ikinci olarak nesnesi veya objesi zerinden tanmlanabilir. Nitekim bu noktada pek ok filozof, bilginin grnlerin gerisindeki gerekliin veya tmellerin, trlerin ya da yasalarn bilgisi olduunu sylemitir. Bilgiyi rn zerinden tanmlayan ve daha sklkla kabul gren bilgi tanm, eli ya da koullu bilgi anlaydr. Bu tanma gre, benim bir eyi, sz gelimi bir nermeyi bilebilmem iin, o nermeye inanyor olmam, nermenin doru olmas ve nihayet inancmn hakllandrlmas gerekir. Doruluu belirleyen temel ltleri sralamak. Doruluk, epistemolojik bir deer olup bir yarg ya da nermenin zellii olarak ortaya kar. nermelerin doruluunu belirleyen, birden fazla lt vardr. Bu ltlerin en banda mtekabiliyet gelir. Bu lte gre, doru bir nerme ya da bilgi, d dnyadaki olgulara karlk gelen veya uygun den bir nerme ya da bilgi olmak durumundadr. Doruluun dier ltleri ise apaklk, badam ya da tutarllk, mutabakat ve yarardr. Bunlardan apaklk doru nermenin ayn anda hem ak hem de seik olmasn ifade eder. Badam nermenin ifade ettii bilginin dier bilgilerle tutarl olmasn, mutabakat nermenin ifade ettii ey zerinde evrensel bir uzlamn bulunmasn, yarar ise nermenin ortaya koyduu bilginin ie yaramasn anlatr.

A M A

Bilginin imkn balamnda alternatif yaklamlar aklamak. Bilginin imkn sz konusu olduunda iki alternatifle karlalr. Bunlardan birincisi, bilginin kesinlikle mmkn olduunu, insann salam ve kesin bilgiye ulaabileceini ne sren dogmatizmdir. Dieri ise insann kesin ve mutlak bilgiye ulaamayacan ileri sren kukuculuktur. Kukuculuun farkl trleri vardr. nsann hibir alanda kesin bilgiye ulaamayacan ileri sren kukuculuk, genel kukuculuk olarak bilinir. Buna mukabil insann baz alanlarda bilgiye ularken baz alanlarda bilgiye erimenin imknsz olduunu dile getiren kukuculuk, ksmi kukuculuk olarak geer. Kukuyu, kesin bilgiye ulamak iin bir ara olarak kullanan yaklam ise yntemsel kukuculuktur. Bilginin kaynanda hangi zihinsel glerin olabileceini aklamak. Bilginin kayna olmaya aday zihinsel g ya da yetiden sz etmek mmkndr. Bunlardan birincisi akldr. Bilgiye akl yoluyla eriildiini, bilginin kaynanda akln bulunduunu syleyen gr aklclktr. Oysa deneyimcilik, akln bir bilgi kayna olabilme iddiasn reddederek, bilgiye sadece duyu yoluyla eriilebileceini, insann ancak deneyimledii eyleri bilebileceini dile getirir. Buna mukabil sezgicilik, insann grnlerin gerisindeki gereklie sadece sezgi yoluyla eriebileceini iddia eder. Bilgiye snr getirilip getirilemeyeceine karar vermek. Epistemolojide, bilginin snrlar problemi sz konusu olduunda iki ayr tutumdan sz edilebilir. Bunlardan birincisi, insan bilgisine snr ekilemeyeceini, insann her eyi gerekte olduu ekliyle bilebileceini syleyen epistemolojik realizmdir. Bunun kart tutum, insan bilgisinin snrl olduunu, insann her eyi bilemeyeceini syleyen epistemolojik idealizmdir. Epistemolojik idealizmin bir versiyonu, insann nesnenin kendisini deil de onun zihnindeki yansmasn, yani kendi zihin ieriklerini bilebileceini syleyen ikin epistemolojik idealizmdir. Buna mukabil ikincisi, insann sadece kendisinin yaplandrd fenomenleri bilebileceini ileri sren transendental idealizmdir.

A M A

A M A

A M A

50

Felsefe

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki hangisi epistemoloji tarafndan ele alnan konulardan biri deildir? a. Bilginin oluumu b. Bilginin doruluu c. Bilginin kayna d. Bilginin snrlar e. Bilginin imkn 2. Aadakilerden hangisi, eli bilgi anlaynda bilginin temel elerinden biri deildir? a. nan b. Gerekelendirme c. Hakllandrma d. Doruluk e. Yarar 3. Bir znenin bir nermeye besledii inancn nermenin sahip olduu doruluk veya olaslk deeri zerinden gerekelendirildiini ileri sren hakllandrma teorisi aadakilerden hangisidir? a. selcilik b. Temelcilik c. Badamclk d. Dsalclk e. Aklclk 4. Doruluk aadakilerden hangisinin zelliidir? a. Varln b. Gerekliin c. nermenin d. Kavramn e. zlenimin 5. Aadakilerden hangisi yarar salayan bilgiyi doru bilgi olarak grr? a. Mutabakat doruluk gr b. dealist doruluk gr c. Pragmatist doruluk anlay d. Tutarllk doruluk anlay e. Realist doruluk anlay 6. Gereklik aadakilerden hangisinin zelliidir? a. Varln b. Kavramn c. nermenin d. Yargnn e. zlenimin 7. Deneyime dayanan bilgi aadakilerden hangisidir? a. A priori bilgi b. Zorunlu bilgi c. Analitik bilgi d. Betimleme yoluyla bilgi e. A posteriori bilgi 8. Aadakilerden hangisi ampirizmi/deneyimcilii yanstan bir yargdr? a. nsana hakikati sezgi verir. b. Akl, her eyin bilgisine sahip olabilir. c. Varln zne sezgi eriir. d. Kavramlarmz doutandr. e. nsan zihni douta bo bir levhadr. Her eyi deneyden renir. 9. Kesin bilginin mmkn olduuna inanan, bu bilgiye ulamada pheyi bir ara olarak kullanan kukuculuk tr aadakilerden hangisidir? a. Felsefi kukuculuk b. Epistemolojik kukuculuk c. Deney-d bilgiye ilikin kukuculuk d. Metodolojik kukuculuk e. Dini Kukuculuk 10. Aadakilerden hangisi Kantn epistemolojide gerekletirdii mehur Kopernik Devrimini ifade eder? a. nsan bilgisi snrszdr. b. Bilgide insan zihni bildii nesneyi olduu gibi yanstr. c. Bilgi srecinde insan zihni alcdr. d. nsann bilebilmesi iin, bilginin nesnesinin insan zihninin yapsna uymas gerekir. e. nsan, her eyi olduu ekliyle bilebilir.

2. nite - Epistemoloji

51

Okuma Paras
Bilgeliin ilk derecesinde dnmeksizin elde edilebilecek lde kendiliinden ak kavramlar, ikincisinde duyularn tecrbesinin bildirdii btn eyler, ncsnde baka insanlarla konumann bize rettii eyler bulunur. Drdnc olarak buna btn kitaplar deilse de zellikle bize iyi bilgi vermeye yetili kimselerin yazd eserleri okumak eklenebilir, zira okuma, yazarla konumann baka bir trdr. Bugne kadar elde edilen btn bilginin ancak bu drt ara ile renildiini sanyorum: nk burada ilahi vahyi hesaba katmyorum, zira o bizi basamak basamak deil, hemen bir hamlede, birden, yanlmaz bir imana ykseltiyor. Fakat ne de olsa bilgelie erimek isteiyle her devirde bu drt dereceden lsz derecede stn ve salam beinci bir derece bulmak iin uraan byk adamlar olmutur: Bu da bilmeye yetili olduumuz btn eylerin sebeplerini kendilerinden karabileceimiz ilk nedenleri ve gerek ilkeleri aramaktr. te asl bu i iin alanlara filozof ad verilmitir. Bununla beraber, filozoflar arasnda tek bir tanesini tanmyorum ki bu emelinde baarya erimi olsun. Birinci ve balcalar, btn eserleri elimizde bulunan Platonla Aristotelestir ve aralarnda ancak u fark vardr: Hocas Sokratesin at rda giden Platon, kesin ve doru hibir ey bulunmadn btn safl ile itiraf etmitir, baz ilkeler tasarlayarak onlarla dier eyleri aklamaya alm ve bylece kendisince doruya yakn, muhtemel grnen eyleri yazmakla yetinmitir. Halbuki Aristoteles daha az samimi davranmtr; yirmi yl mezi olduu Platonun ilkelerinden baka ilkeleri olmad halde, onlar aklama tarzn bsbtn deitirmi ve her ne kadar bu deiik ilkeleri doru ve emin telakki ettiine dair hibir emare bulunmasa bile, yine de onlarn doru ve kesin ilkeler olduunu iddia etmitir. Bu iki adam byk bir zek sahibi olduklar gibi, yukarda sylediimiz drt ara ile elde edilen bilgelie de bolca sahiptiler, bu da onlara byk bir otorite veriyordu. Bylece Platon ile Aristotelesten sonra gelenler, onlarn bildiinden daha iyi bir ey aramadlar, sadece statlarn fikirlerini takip etmekte srar ettiler ve aralarnda beliren balca tartma da u oldu: Her eyden phe etmeli mi, yoksa baz phe edilemez kesin eyler var mdr? Bu ise onlar her iki ynden de acayip yanllara srklemitir; zira phe taraftar olanlar o kadar ileri gittiler ki pheyi gnlk hayatn ilerine de kartrarak kendilerini sevk ve idarede tedbirli olmay dahi ihmal ediyorlard; kesinlikte srar edenler de kesinliin duyulardan geldiini kabul ettikleri iin, duyu verilerine tamamyla inanyorlard, o kadar ki Epikros astronomlarn gnderdii btn kantlara ramen, gnein grndnden daha byk olmadn sylemeye cret ediyordu. Birok tartmada grlebilen eksiklerden biri de udur ki, hakikat iddia olunan iki kanaatin ortalamas olduuna gre, her biri tekini rtmeye ne kadar fazla yeltenirse hakikatten o kadar uzaklam olunur. Fakat pheden yana fazlaca meyledenlerin hatas ardnca uzun zaman gidilmedii gibi, dierlerinin hatas da duyularn bizi birok noktada aldatt anlalarak dzeltildi. Bununla beraber, kesinliin duyuda deil de yalnz apak alglar edindiimiz zaman anlama yetimizde (mdrike) olduunu gstermek suretiyle bu yanln bsbtn nlendiini de sanmyorum. Sonra ilk drt bilgelik derecesiyle elde edilen bilgiden baka bir bilgimiz olmad srece, hayatmzn idaresiyle ilgili eylerde doru gibi grnen eylerden phe etmemeliyiz fakat bunlar, bir kantn apakl ile mecbur olunduu zaman bile fikrimizi deitirmeyecek derecede de doru ve kesin telakki etmemeliyiz. Kaynak: R. Descartes, Felsefenin lkeleri (ev. M. Karasan), stanbul, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1997, ss. 8-10.

52

Felsefe

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Yantnz doru deilse nitenin Giri blmn yeniden okuyun. Bilginin zihindeki oluumunun, epistemolojiden ziyade, psikoloji tarafndan ele alnan bir konu olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Bilginin Doas blmnn, eli ya da Koullu Bilgi Anlay adl alt blmn yeniden okuyun. Yararn bilginin kurucu elerinden biri olmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Bilginin Doas blmnn eli ya da Koullu Bilgi Anlay adl alt blmn yeniden okuyun. Doru yantn dsalclk olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Bilginin Doruluu blmn yeniden okuyun. Doruluun varln, gerekliin, kavram veya izlenimin bir zellii deil de nermenin bir zellii olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Bilginin Doruluu blmn yeniden okuyun. Yarar salayan bilginin pragmatist doruluk anlay tarafndan doru bilgi olarak grldn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Bilginin Doruluu blmn yeniden okuyun. Gerekliin, baka hibir eyin deil de varln bir zellii olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Bilginin Trleri blmn yeniden okuyun. Deneyime dayanan, tecrbe yoluyla kazanlan bilginin a posteriori bilgi olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Bilginin Kayna blmn yeniden okuyun. nsan bilgisinin douta bo bir levha olduunu syleyen gr ya da yaklamn deneyimcilik olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Felsefenin mkn blmn yeniden okuyun. pheyi bir ara kullanan kukuculuun metodolojik kukuculuk olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Bilginin Snrlar blmn yeniden okuyun. Kantn gerekletirdii devrime gre, insann bilebilmesi iin, bilginin nesnesinin insan zihninin yapsna uymas gerektiini greceksiniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Makineler bilgiyi ileyebilirler. Bilgisayarn bilgi sahibi olabilmesi iin, bu bilginin makine iin olmas gerekir; yani makinenin iledii bilgiyi anlamas, bunun iin bir eylere ynelmesi gerekmektedir. Bu ise her eyden nce, makinedeki bilgiyi (rnein veri taban ve programlar) ileyen devrelerin makinenin btn dier devreleriyle ve zellikle de girdi kt devreleriyle ok sk bir ekilde btnletirilmesini (dier devrelere entegre edilmesi) gerektirir. Makinenin anlamas iin gerekli olan bu art, aslnda makinenin ilevsel olarak nasl bir araya getirildii ile yakndan ilgilidir. kinci gereklilik, bilgiyi salayan girdinin bilginin onu oluturan dnyaya ait ilerle yakndan ilgili olmas durumudur. Buna ierik koulu da diyebiliriz. Bu, makinenin devrelerinin gerekten anlaml olmas iin neye gerek duyulduunu belirtmektedir. nsanlarda girdi devreleri alglamalarmzdr ve grsel alglamann anlam, baklan nesnenin fiziki yaps ile retina hcrelerindeki ilham verici yansmalar arasndaki kurala uygun iliki tarafndan belirlenir. Aksine, mevcut bilgisayarlarda, girdiler greli bir sembol sistemindeki dizilerdir ve biz kullanclarn onlara ykledii anlam kadar anlam tarlar. Sra Sizde 2 Mutabakat, hi kuku yok ki nemli bir doruluk ltdr. Bununla birlikte, bir dnce ya da olguya inan, bu isterse milyarlarca kii tarafndan beslenen bir inan olsun, o dnce ya da olguyu ifade eden nermeyi doru bir nerme yapmaya yetmez. Yetseydi eer, insanolu bugn dnyann bir tepsi gibi dz olduuna inanmaya ve Dnya dzdr nermesi de doru olmaya devam ederdi. Ampirik olgularn zorunluluu veya zorunlu dorularn balaycl karsnda, mutabakatn diyecek hibir eyi kalmaz. Ayn ey hi kuku yok ki badamc doruluk anlaynn temelinde bulunan tutarllk lt iin de geerlidir. Byk annelerimizden dinlediimiz masallarn isel tutarll, ortalama insan iin matematiksel ya da geometrik sistemlerin tutarllndan pek de aa saylmaz. Ama bu tutarlln sz konusu masallar doru klabilmesi mmkn olmaz. Buradan kartlabilecek en iyi sonu, tek bir dorunun bulunmad, tam tersine bir dorular okluundan sz edilebilecei ve bu farkl dorularn farkl doruluk ltlerini zorunlu hale getirdii sonucudur.

2. e

3. d

4. c

5. c

6. a

7. e

8. e

9. d

10. d

2. nite - Epistemoloji

53

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Sra Sizde 3 Kavramlarn bilgisinin nasl kazanld konusu dnce tarihinin en nemli ve tartmal konularndan birini meydana getirir. nsanlarn nemli bir ksm ve bu arada deneyimciler, bu bilginin sonradan deneyim ve tek teklerdeki ortak enin soyutlanmas yoluyla kazanldn ileri srerler. Oysa aklclar, nce gelenin genel kavram olduunu, kavramlarn insan zihninde rtk olarak bulunduunu ileri srerler. Yani bu ikinci durumda, tek tekleri tanyabilmek ve bilebilmek iin nce genel kavramn bilgisine sahip olmak gerekir. rnein eitlik kavramna sahip olmayan birisi, birbirine eit iki eye eit diyemez. Ajdukiewicz, K., Felsefeye Giri (ev. A. Cevizci), Say Yaynlar, stanbul, 3. bask, 2007. Audi, R., A Contemporary Introduction to the Theory of Knowledge, Routledge, New York, 2002. Berkeley, B., nsan Bilgisinin lkeleri zerine (ev. H. Turan), Ankara, Bilim ve Sanat Yaynlar, 1996. Burnyeat, M. (ed.), The Sceptical Tradition, Oxford, University of California Press, 1983. Cevizci, A., Bilgi Felsefesi, stanbul, Say Yaynlar, 2010. Cornford, F.M., Platonun Bilgi Kuram: Metne Elik Eden Bir Yorumla Birlikte Theaetetos ve Sofistin evirisi (ev. A. Cevizci), Gndoan Yaynlar, Ankara, 1989. Dancy, J., Introduction to Contemporary Epistemology, Oxford, Oxford University Press, 1985. Denkel, A., Bilginin Temelleri, stanbul, Metis Yaynlar, 1984. Descartes, R. Felsefenin lkeleri (ev. M. Karasan), stanbul, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1997. Hamlyn, D.W., The Theory of Knowledge, London, Routledge and Kegan Paul, 1971. Hume, D., nsan Doas zerine Bir nceleme(ev. A. Yardml), stanbul, dea Yaynlar, 1997. Kant, I., Ar Usun Eletirisi(ev. A. Yardml), stanbul, dea Yaynlar, 1993. Mehdiyev, N. (haz.), ada Epistemolojiye Giri, stanbul, nsan Yaynlar, 2011. Platon, Devlet (ev. S. Eybolu - M. Ali Cimcoz), Remzi Kitabevi, 4. Basm, stanbul 1980. Platon, Menon(ev. A. Cevizci), Bursa, Sentez Yaynlar, 2007. Russell, B., Felsefe Meseleleri (ev. H. rs), stanbul, 1961. Tepe, H., Platondan Habermasa Felsefede Hakikat ya da Doruluk, Ankara, Ark Yaynlar, 1995.

3
FELSEFE
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Metafiziin olacan aklayabilecek, Metafiziin konusunu ve alanlarn aklayabilecek, Tz metafiziinin farkl trlerini aklayabilecek, Sre felsefesini tanmlayabilecek, Varolu felsefesinin varlk probleminin yeni bir grnm olduunu ayrt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Tz Varolu Nedensellik Dalizm Panteizm z Ontoloji lk Felsefe Monizm Sre

indekiler
GR METAFZN MKNI METAFZN KONUSU VE ALANLARI ONTOLOJ OLARAK METAFZK TEOLOJK/KOZMOLOJK METAFZK LK LKELERN BLM OLARAK METAFZK

Felsefe

Metafizik

Metafizik
GR
Felsefenin nemli disiplin ya da alt dallarndan bir bakas, imdilik olduka genel bir biimde varla ilikin genel ve rasyonel soruturma olarak tanmlayabileceimiz metafiziktir. Bunu dorulayan en nemli olgu, felsefenin en azndan Batdaki servenine doa felsefesi, yani metafizik olarak balam olmasdr. Gerekten de Thales, Pythagoras, Parmenides, Herakleitos ve Demokritos gibi ilk filozoflar, felsefeleriyle bir grn-gereklik ayrm yaparak neyin gerekten var olduunu aratrmlard. Onlarn zerinden ok gemeden de, Platon milattan nce drdnc yzylda, yine ayn ayrm temeli zerinde tarihin tand ilk ve en byk metafizik sistemi ina etmiti. Metafiziin felsefenin en temel disiplini veya dal olduu iddiasn dorulayan baka bir olgu da, metafizik terimini bile kendisine borlu olduumuz Aristotelesin onu ilk felsefe olarak nitelemi olmasdr. Gerekten de varla ilikin aratrmalaryla metafiziin sonraki geliimini byk lde belirledii gibi, metafizie ynelik tepkilerin de bir anlamda kaynanda bulunan Aristoteles, ayn zamanda bu alann ilk ve en temel eserini kaleme almt. O, filozofun her eyden nce doal dnyadaki varlklarn zn, hareket halindeki tz ya da maddenin zelliklerini aratrmak gibi bir grevi olduu kanaatindeydi. Aristotelese gre, filozof ikinci olarak da var olan her ey iin geerli olan hakikatleri, btn varlklarn tabi olduu genel ilkeleri, varln varlk olmak bakmndan karakteristiklerini gzler nne sermek ve eylerin en gerei olan varln doasn incelemek durumundayd. Bu aratrmalardan birincisi, aktr ki duyu yoluyla gzlemlenen somut varlklarn daha az genel bir bilimi olarak fizik biliminin kapsam iinde kalr. Aristoteles fizie, zamannda bilim ile felsefe arasnda bir ayrm bulunmad iin, ikinci felsefe adn vermiti. kinci aratrma tr ise, duyulara alabildiine uzak, bu yzden ancak akl yoluyla kavranabilir soyut konularn ve genel olarak varln bilimi anlamnda (Yunanca to on var olan, logos da bilim anlamna geldiine gre) ontolojiye tekabl etmekteydi. Aristoteles, bu ikinci bilime de ilk felsefe adn vermiti. Baka bilim ve sanatlarla ilgili olarak da yazm olduu gibi, sz konusu iki disiplin zerine de iki ayr kitap kaleme alan Aristotelesin yazma eserleri, onun lmnden sonra kaybolmutu. Bu eserler sonradan rencilerinden biri olan Rodoslu Andronikos tarafndan gn na kartlp tasnif edildi. O, ilk felsefeyle ilgili eserine bir ad bulmaya alrken ona stadn ikinci felsefeye ayrlm kitab olarak Fizikten sonra gelen eser anlamna gelecek ekilde Metafizik (meta ta phusika) adn verdi. Bileik szckteki meta n eki, Yunancada sonra ya da tesi anlamna geliyordu.
Metafiziin en temel ayrmlarndan biri grngereklik ayrmdr. Sz konusu ayrm metafiziin kendisinin de akla dayal bir soruturma olduunu gzler nne serer. Ayrma gre, insann duyular onu varln grnne gtrrken akl gereklie nfuz etmesini salar.

Metafiziin temel disiplin olmasn gzler nne seren bir baka husus da, ona Aristoteles tarafndan, dier btn felsefelerden nce gelen felsefe dal anlamnda ilk felsefe adnn verilmi olmasdr.

56
Resim 3.1 Comte

Felsefe

METAFZN MKNI
Aristoteles, sz konusu eserinde varla ilikin genel bir aratrma yrtr, varl varlk olmak bakmndan ele alp onun ilk ilkelerini ortaya koyarken bir yandan da soyut nesneler ile Tanrnn varoluunu gndeme getirir. Orta a boyunca da onun at yoldan ilerlenmi ve metafizikle varl Tanr zerinden ele alan bir aratrma anlalm olduu iin, ona modern felsefede bilimi temele alan filozoflar tarafndan zaman zaman kar klmtr. Sz konusu kar k ya da metafizik eletirilerinde, metafizik szcn, ilk felsefeyle ilgili olan esere veya Fizik adl eserden sonra gelen kitaba iaret edecek bir anlamdan ziyade, fizik veya doal varlk alannn tesinde kalan bir doast alanla ilgili, byk lde din kalnts olan speklatif ya da karanlk bir felsefe anlamnda deerlendirme olgusu bulunur. Sz konusu eletiri izgisinin banda ise btn teoloji ve metafizik kitaplarnn pe atlp yaklmasn talep etmi olan Hume bulunur. Onun eletirisi, sonradan Auguste Comteun (1798-1857) pozitivizmine ve analitik felsefeye ilham vermi olduu iin byk nem tar. Hume, metafiziin kapsam iinde kalan konularn ne deneysel bilim ne de saf akln kavramlar kullanlarak bilenemeyeceini sylyordu. Mehur nedensellik eletirisi zerinden doal alandan doast alana nedensel akl yrtmeyle geilemeyeceini gsteren Humea gre, metafizikiler, sz gelimi Aristoteles, Aquinal Thomas (1224-1274) ve Locke tam tamna fiilen imknsz olan byle bir ile megul olmulard. Bu yzden, metafizik, onun bak asndan bir imknszlk zerine bina edilmi, insanlar yoldan karmaya ynelik, modasnn getiini syleyebileceimiz bir projeye iaret eder. Ayn ekilde pozitivizmin kurucusu Comte asndan da metafizik, din ya da teolojinin bir uzants veya kalntsndan baka bir ey deildir. Onun eletirisi belli bir ideolojiyi, katksz bir bilim ideolojisini yanstan bir eletiri olmak durumundadr. Gerekten de Comte metafizii entelektel ilerlemenin tarihindeki bir evre olarak deerlendirmiti. O, bilginin standart rnei olarak ampirik bilimi grm, bilimin gzlemlenebilir olgular arasndaki yasal ilikileri aratrd iin gvenilir bir yol gsterici olduunu kabul etmiti. Bu yzden, metafiziin imknsz olduunu syledi. Bunun nedeni, onun gznde bilginin deneyime dayanmas, var olmayan bir alana ilikin salt akla dayal bir bilginin yanlsamadan baka bir ey olmamasdr. nsan zihninin sadece olgun olmayan bir evresinde ortaya kan metafizik dn, Comtea gre, ilerlemenin nnde bir engel tekil eder; o, ite bu yzden yok olmaya veya edilmeye mahkmdur. Bilim ya da epistemoloji temelli metafizik eletirisinin bir dier nemli ura da on sekizinci yzylda Kant olmutur. Humeun ardl olan Kantn eletirisi, bununla birlikte Hume ve Comteun eletirisinden farkllk gsterir. Kant, onlardan farkl olarak akln ya da rasyonel faaliyetin bilimde asla tketilemeyeceini kabul etmiti. O da bilime inan besleyen biriydi, bu yzden Newton fiziini felsefi olarak temellendirdi. Kant, bizim bilimsel bilgiye erime srecinde d dnyadan birtakm duyumlar aldmz, bilginin deneyim zerine ykselebileceini kabul etti. Ona gre, insan sadece alglad eyleri, onun ifadesiyle fenomenleri bilebilir. Bi-

Comte, pozitivizmi kuran dnrd. nsan zihninin ve uygarlk tarihinin evreden geerek ilerlediini ne srmt. Bunlardan birincisi din, ikincisi metafizik, ncs de pozitif evre olmak durumundayd. Din evrede, insanlar doal olaylar doast glerle aklarlar. kinci evrede ise insanlar doal olaylar, zlerle ve gzlemlenemeyen glerle aklama yoluna giderler. Dinin kalnts olan metafizik, onda ilerlemenin nndeki bir engel olarak grlr.

3. nite - Metafizik

57

lim alanndaki veya fizik dnya ile ilgili bu bilgi, stelik doru ve kesin bir bilgi olmak durumundadr. kinci olarak da bu bilgi duyumlar veya deneyim ile akln kolektif almasnn eseri olarak ortaya kar. Ama metafizik alana, yani numenler alanna geildiinde, akl ile deneyimin ibirliinin rn olan bilgi imknsz hale gelir. Kant ite bu temel zerinde, metafizii genel metafizik ve zel metafizik olarak ikiye ayrm, genel metafizii ontolojiyle zdeletirirken zel metafizii rasyonel teoloji, rasyonel psikoloji ve rasyonel kozmoloji olarak blmde toplamt. Baka bir deyile, metafizik alanla, yani duyularn tesinde kalan numenler alanyla ilgili sorular, balk altnda toplanabilir: 1. Tanr ile ilgili sorular, 2. ruh ile ilgili sorular ve nihayet, 3. evrenin ba sonu veya maddenin yaps ile ilgili sorular. Bu sorularn ilgili olduu konu veya varlk alanndan her de duyularn tesinde kalr. Duyularn tesinde kaldklar iin, bu konularla ilgili olarak bizim elimizde duyusal malzeme olamaz. Bu ise metafizik alanla ilgili bilgi iin gerekli duyusal malzemeden yoksun bulunduumuz anlamna gelir. Oysa bilgi, akl ile duyularn ortak almasnn rn olmak durumundadr. Duyular almaynca veya gzlem olmaynca, akl metafizik alana getiinde bir bana kalr. Akl bu alanda, Kantn deyimiyle antinomilere, yani elikilere der. Sz gelimi idealist birinin akl Tanrnn var olduu, ruhun lmsz olduu, evrenin bir balangcnn bulunduu iddialaryla ne kabilir. Buna karn materyalist birinin akl kendisini Tanrnn olmad, ruhun lml olduu ve evrenin bir balangcnn olmad iddialaryla ifade edebilir. Hangisi hakldr, hangisinin iddialar dorudur? Kant, bu konularda salam bir karar verilemeyeceini sylemitir. Karar vermek iin elimizde salam delillerin, geerli bilgimizin olmas gerekir. Ama burada bilgi yok. Metafizik alanla, yani duyularn tesinde kalan alanla ilgili bilgimiz olamaz. yleyse insan bilgisi, fenomenlerin bilgisiyle snrldr; o, numenleri bilemez. Kant, nce burada susmak gerektiini ifade etmitir. Fakat szne, yle sanlr ki, kendisi de sadk kalamamtr. Nitekim mehur szlerinden bir bakasnda nanca yer amak iin bilgiyi snrlandrdm demitir.

Antinomi, biri tez, dieri antitez olacak ekilde, birbiriyle tutarszlk ilikisi iinde bulunan iki nermeden meydana gelen nerme iftidir.

Varlk Sorusu
Gerek Kantn tutumu, gerekse bir btn olarak varlk konusunun insan iin tad byk nem, insan Hume ve Comte benzeri filozoflarda grdmz metafizik kartlnn ok yaygn bir yaklam temsil etmediini dnmeye yneltir. Gerekten de varlk szc, hayatmz boyunca en sk kullandmz szcktr. Bir an iin var olmak veya varlk zerinde durmaya baladmz varsayalm. Bunu yaptmzda, yani varlk veya varlmz zerinde durup dnmeye baladmzda, varlk szcnn ne kadar gizemli olduunun az ok farkna varmaya balarz. Buna gre, Ben varm, Dnya var ve Dnyadaki her ey var. Bu tmcelerden her biri son derece temel, fakat bir o kadar da

Resim 3.2 Heidegger

58

Felsefe

kolayca unutulan bir tmce olarak karmza kar. Bu olguya Bat felsefesinde ilk dikkat eken kii mehur Alman dnr Martin Heidegger olmutur. nk o, biz insanlarn var olanlarn varlklarna arp hayret etmediimizi, varlk olgusunu gz ard ettiimizi sylemekteydi. Aslnda Heidegger pek de haksz deildi nk byk bir ounluumuz, dnmekten ziyade yaamakla ilgiliyiz. Gndelik hayatmzn ak iinde, istek ve karlarmzn basks altnda, varlk bilmecesi ounlukla aklmzn ucundan bile gemez. Neden hibir ey yok deil de bir eyler var? sorusuyla varln anlamnn ne olduu sorusuna bir yant bulmaya almak, insan hayatnn en temel ve kalc problemlerinden birini meydana getirir. Varln anlalmas, var olmann ne anlama geldiinin belirlenmesi, Varln anlamnn ortaya konmas, hi de kolay bir ey deildir. Bu durumun felsefi anlamda farkna varan filozoflardan biri Heidegger ise dieri de Sartre olmutur. O, Bulant adl eserinde varln anlalmazln u szlerle ifade eder: u bahe, u ehir ve benim kendim, her ey veridir. Bunun farkna vardnda insana bulant gelir ve her ey havada umaya balar. Bununla birlikte, varlk zerinde dnmenin, varln gizemini hissetmenin, baka her ey bir yana varoluumuzu anlamlandrmak ve temellendirmek asndan byk bir nem tad aktr.
SIRA SZDE

Varlk sorusu, insan iin niye nemlidir? Kantn syledii zere, yantlanmas imknsz SIRA SZDE olan metafizik sorular sormadan yapamamak neden dolay insann znde bulunur?
DNELM METAFZN KONUSU VE ALANLARI

DNELM
Metafiziin konu alanlar tanedir: Ontoloji, teolojiS O R U kozmoloji ve arkeoloji. Sz konusu drt bileik szcn de kkeninde YunancaKszckler bulunur. DK AT Hepsinde ortak olan logos bilim, rasyonel aklama anlamna gelir. Ontolojideki SIRA SZDE to on var olan, teolojideki theos Tanr, kozmolojideki kosmos evren ve arkeolojideki arkhe bilgi AMALARIMIZ bakmndan ilk olan demektir.

K T A P

TELEVZYON

Tpk felsefe gibi, metafiziin kendisi de ikinci dzey bir soruturmadan meydana gelir. O, bilimlerin varsayd, E T aklama N T E R N ama getiremedii ilkeler zerinde younlar.

Metafiziin konusu, bir btn olarak varlk olup o varl varlk olmak bakmndan ele alan felsefe daln ifade eder. Buna gre, dier bilimlerin varl belli aS O R U lardan inceledikleri yerde, metafizik varl olabilecek en genel zellikleriyle ele alr ve ncelikle var olmann, bir varlk olmann ne anlama geldiini soruturur. DKKAT Metafizik, Aristoteles tarafndan ana dala ayrlmtr. Bunlardan birincisi, esas itibaryla var olana ilikin rasyonel ve kavramsal bir aratrma olarak tanmSIRA SZDE lanm olan ontolojidir. O, sadece varln ne olduu sorusuna deil, zde ne trden ayr eylerin var olduu sorusuna da yant getirmeye alr. Burada metafiziksel aratrma ou zaman var olmak iin kendisinden baka hibir eye ihtiAMALARIMIZ ya duymayan varlk olarak tanmlanan tz kavram zerinden yrtlr. Metafiziin Platondan treyen ikinci ve onu nihai gerekliin veya gerekten var olann bilimi K T A gsteren tanm, ayn kapsam iinde metafizii ya da onun asli olarak P blmesini oluturan ontolojiyi grnlerin tesindeki kalc gerekliin bilimi olarak ortaya koyar. Ontoloji olarak metafizik, u halde varlk ile varolua ve deimenin doasna Z Y O N aratrmalardan meydana gelir. ilikin TELEV Metafiziin ikinci blm, yine Aristotelesin blme ya da snflamasna gre, teolojik-kozmolojik aratrmalardan oluur. Burada metafizik, evrenin kaynana, ilk nedenine, nihai bileenlerine, evrende bir amalln olup olmadna dair N T megul aratrmalarla E R N E T olur. Onun nc blm, btn aratrmalarn temelinde bulunan ilkelere ilikin bir inceleme ve soruturmadan meydana gelir. Nitekim Aristotelesten sonra da metafizik pek ok filozof tarafndan ilk ilkelere ya da nihai ve rtlemez hakikatlere ilikin aratrma olarak tanmlanmtr. Buna gre bilimler de dhil olmak zere, btn disiplinlerin birtakm kabullerde bulunduklar, bir eyleri tartmadan kabul ettikleri yerde, hibir eyi sorgulamadan brakmayan metafizik btn disiplinlere ilk ilkelerini temin eder. zdelik, elimezlik ilkesi benzeri ilk ilkeler veya nedensellik ilkesi trnden temel ilkeler karsnda t-

3. nite - Metafizik

59

myle eletirel bir tavra sahip olan metafiziin insana bir ilk ilkeler retisi salad, sz konusu retinin de her eye ilikin olarak tutarl bir aklama gelitirme imkn veren bir kavramlar bei temin ettii sylenebilir.

ONTOLOJ OLARAK METAFZK

Var olmann ne olduunu, neyin gerekten var olduunu aratran metafizik trn ontoloji olarak tanmlamtk. Ontolojide gerekletirilen aratrmalar varla, varolua ve deimeye ilikin aratrmalardan meydana geldii iin, ontoloji olarak metafizik karmza farkl ekilde, srasyla bir tz metafizii, bir sre felsefesi ve bir varolu felsefesi olarak kar. Bunlardan tz metafiziinde, gereklik veya gerekten var olana ilikin aratrma tz kavram zerinden yrtlr. Tz metafizii, bununla birlikte statik bir varlk anlay zerine ykselir. Sz konusu tz metafiziinin deimeyi, varln deien yzn atlad gerekesiyle gelitirilen varlk grne, olu ya da deime temelli bir varlk anlay zerine ykseldii iin bu kez olu ya da sre felsefesi ad verilir. Gerek tz metafizii gerekse sre felsefesi insann dndaki nesnel varlk alanna, doal dnya ile ilgili nesnel hakikatlere yneldii iin, onlarn beeri gereklii atlayan, insan da neredeyse ta, toprak benzeri bir varlk olarak ele alan felsefeler olduklar sylenebilir. te bu duruma bir tepki olarak gelien ve varl insani bir perspektiften ele alan metafizik anlayna egzistans ya da varolu felsefesi ad verilir.

Tz Metafizii
Kkleri aslnda antik Yunana kadar geri giden tz metafiziinin dnce tarihinde iki ana dnemi bulunur. Bunlardan birincisi Rnesans felsefesine veya daha dorusu on yedinci yzyln bilimsel devrimine kadar olan tarihsel dnemde hkm srm olan klasik tz metafiziidir. kincisi ise Yeni ada, modern bilimsel devrime temel tekil eden yeni kozmolojiyle birlikte gndeme gelen modern tz metafiziidir. Tz metafiziinin sz konusu iki temel dneminin sadece ana kavramsal yap bakmndan veya terminolojik ynden bir benzerlii vardr. Bunun dnda ikisi pek ok bakmdan farkllk gsterir. Buna gre, gerek klasik gerekse modern tz metafizii, her eyden nce metafiziksel adan realist bir perspektife sahiptir; yani, d gerekliin zihinden bamsz olduunu kabul eder. Baka bir deyile, her iki dnemde de varlk, var olana indirgenir ve varl anlamann, yorumlamann veya snflamann anahtarnn tz kavram olduuna inanlr. Nitekim varlk var olmak iin kendisinden baka hibir eye ihtiya duymayan ey diye tanmlanan tz kavram iine sktrlr. Bu yzdendir ki sz konusu tz metafizii her iki dnemde de statik bir varlk anlayn ifade eder. Bu statik varlk anlay, doallkla bir eyin her ne ise o olduunu, kendisiyle bir ve ayn olduunu dile getiren zdelik ilkesine dayanr. Varlk felsefesi veya Bat metafizik geleneinin egemen anlayn oluturan sz konusu tz metafizii, elbette her iki versiyonuyla da ayn zamanda bir grngereklik ayrm benimser. Veya baka bir deyile, Heideggerin de belirttii zere, o, deime veya olu dnyasnn sandan te bir anlam tamad, dolaysyla kesin bilginin grnler dnyasnda deil de, bu dnyann tesinde aranmas gerektii anlayyla, btn bir Bat metafizik geleneinin hkim anlayn ekillendirmitir. Metafizik, tm deimelerin ardnda deimeyen bir temel arayn ifade eder. Tz metafiziinde, ite bu temele tz ad verilir. O, var olmak iin kendisinden baka hibir eye ihtiya duymayan varlktr.

60
Tz metafiziinin temel kavramlar tz ve zdr. Tz bireysel, bamsz, kendinden-kaim varlktr. z ise bir eyi her ne ise o ey yapan temel zelliktir.

Felsefe

Klasik tz metafiziiyle modern tz metafizii arasnda genel perspektif, strateji ve metodoloji bakmndan bu noktaya kadar geerli olan ortaklk, bundan sonra tamamen ortadan kalkar. Zira klasik tz metafiziinde, bir ok tzllk sz konusudur veya onda ok sayda tzn varoluu kabul edilir. Ve bu tzler, lk ve Orta an en yksekte olann en gerek olduu kabulne bal olarak Platonun yi deasndan, Aristotelesin Hareket Etmeyen Hareket Ettiricisinden ve Hristiyanln Tanrsndan aaya doru inen hiyerarik bir varlk anlayna vcut verir. Modern tz metafizii, bir tzler okluunun varlna iaret eden klasik tz metafiziinin tersine, ya salt madde ya da yalnzca ruhun varln ngren tek tzl ya da varln hem madde hem de zihinden olutuunu varsayan iki tzl bir metafizie karlk gelir.

Klasik Tz Metafizii ve Tmeller Problemi

Varl olduka genel bir perspektiften ele alan klasik gr, onun bireysel varlk ya da eylerle sz konusu birey ya da eylerin zelliklerinden olutuuna iaret eder. Gerekten de varlk genel emas iine giren eylerin bir snflamas yapld zaman, soyut varlklarla somut varlklar, fiziki nesneler ile kavramsal nesneler veya tmeller ile tikeller birbirlerinden ayrlmtr. Buna gre dnya ta, toprak, elma, armut benzeri fiziki nesneler ile ak veya be says benzeri soyut nesneleri ihtiva eder gibi grnmektedir. Bunlardan ta veya elma benzeri nesnelere, ontolojide tikeller ad verilir. Sz konusu tikeller, be duyu yoluyla alglanabilen somut varlklardr; bu somut varlklar da kendi ilerinde iki ana varlk grubuna ayrlrlar: Tzler ve tz-olmayanlar. Bunlardan tzlerin, bamsz bir varolua sahip varlk ya da kendilikler olduu kabul edilir. rnein maddi cisimler, tek tek insanlar ya da bireysel varlklar tikel tzleri oluturur. Tz olmayan somut varlklarn kapsam iine ise tek tek olaylar, mnferit nitelikler, mstakil yer ve tikel zamanlar girer. Tikellerin sahip olduklar zellik ya da niteliklere tmeller ad verilir. Tmeller, u halde soyut varlklar olup kendi ilerinde e blnrler: zellikler, trler ve ilikiler. Platon benzeri filozoflar, bu noktada kalmayp ak ya da says benzeri soyut nesneleri de tmeller arasna dhil etmilerdir. Platon, varlk anlaynda tikellerin veya u diyerek gsterdiimiz somut bireysel varlklarn deil de kendisinin biim ya da z anlamna gelen eidos szcnden hareketle eide ya da dealar adn verdii tmellerin gerekten var olduunu ne srmekteydi. Gerekten de Platon, zaman ve mekn iinde var olup be duyu yoluyla alglanan bireysel tzler ya da tikellerin, srekli bir deime sreci iinde bulunduklarn, ancak birer grnten ibaret olduklarn savunmaktayd. Sadece tmellerin gerek olduunu, bireysel/duyusal varlklarn onlardan pay almak suretiyle var olabildiklerini ne sren Platonun bu grne ontolojik realizm adn vermekteyiz. Dahas, o zellikler, trler ve ilikiler dnda say benzeri soyut nesnelerden meydana gelen tmellerin, metaforik bir anlam iinde dahi olsa zaman ve meknn dnda bir yerde bulunduklarn savunmaktayd. Tmellerin, yani genel nitelik ya da zlerin, tr ve cinslerin gerekten var olduklarn ve tikellerin tannmas, varoluunun aklanmas ve snflanmas iin vazgeilmez olduklarn dile getiren Platoncu realizm, tmellere yklenen ayr varolu yznden radikal realizm olarak geer. Onun rencisi Aristoteles ise gerekten var olann u diye gsterdiimiz somut, bireysel varlklar olduunu ne srd. Sz konusu bireysel varlklara birinci dereceden tzler adn veren filozof, onlarn bileik varlklar olduklarn iddia etti. Bileik varlklar bir madde ile bir formdan, yani bireyletirici bir unsur ile tmel unsurdan meydana gelmek durumundayd. z ya da tmellerin ayr bir varolua sahip olmayp bireysel varlklara veya duyusal tzlere ikin olduklarn ne srd. Bu yzden onun realizmine lml realizm ad verilir.

3. nite - Metafizik

61
Metafiziin kartlklarndan bir dieri de realizmnominalizm kartldr.

Realizmin karsndaki gr, nominalizm olarak geer. Nominalizm, tmellerin gerek bir varolua sahip olmadklarn, sadece azdan kan bir ses olup dolaysyla yalnzca dilde var olabileceklerini savunur. Nominalizm, tikeller veya daha dorusu ayn snftan tikeller arasnda, onlar iin ayn genel terimi kullanmamz hakl klan yeterince benzerlik bulunduunu, bu yzden ayr ya da ek bir varlk trnn varsaylmasna hi gerek bulunmadn ileri srer. Aristoteles sonras Yunan felsefesinde, Platonculuu daha byk bir gle devam ettiren Plotinos benzeri az sayda filozof dta braklacak olursa, egemen olan anlay daha ziyade sadece tikellerin var olduunu, tmellerin gerek bir varolua sahip bulunmadn ne sren nominalizm olmutur. Oysa teosantrik bir felsefe olarak Orta a felsefesine geildiinde, ona batan sona egemen olan grn realizm, stelik radikal realizm olduu sylenebilir. nk rnein tikellerin ya da somut bireylerin tmellerden daha az gerek olduunu, ilk rneklerinden pay almak suretiyle varla geldiini dile getiren radikal realist gr, Hristiyanln ve slamiyetin, iinde yaadmz dnyann tam anlamyla ve gerekten var olmad, gerekten var olann te dnya olduu tezini anlalr hale getirir, ahiret inancn temellendirir. Yine ayn gr, Hristiyan Orta a felsefesinin konu alann tanmlar ve dikkatleri akn bir gerek alanna yneltirken Kilisenin din ve kurumsal otoritesini pekitirmeye yarar. Hristiyan Orta a dnrlerinin bu felsefenin daha kurulu ya da oluum aamalarndan itibaren drt elle sarldklar radikal realizmin onlara salad esas byk avantaj, onun Ortodoks Hristiyan dogmasnn bakaca tmel grleri tarafndan, rnein nominalizm tarafndan aklanmas imknsz olan kimi unsurlarn anlalr hale getirmesidir. Nitekim bu dogmalarn en nemlilerinden biri olan lk Gnah dogmas sz konusu olduunda, nominalizmin syledii gibi, tmellerin hibir gereklii olmayp gerekten var olan bireyler ise btn Hristiyanlarn nasl olup da demin gnahnda gnah ilemi olabileceklerini aklamak imknszlar. Yani nominalizmin tezine uygun olarak her birey kendi bana ayr bir gereklik olursa, bu bireylerin demin gnahna neden dolay ortak olacaklarn anlamak ve aklamak gerekten de olduka g hale gelir. Yani, yalnzca bireysel olan gerek ise gerek olan yalnzca tek tek bireylerin bu dnyadaki yaantlar srasnda iledikleri gnahlardr ve ilk gnahn hibir gereklii olamaz. Fakat realizmin syledii gibi, gerekten var olan insan bireyi deil de tmel insan ya da genel olarak insann kendisi ise bu takdirde tmelin bana gelen, onu etkileyen her ey, onun altnda yer alan tikelleri ya da bireyleri de etkiler; radikal realizmin diliyle, bireyler de ondan pay alrlar. Hristiyan inancnn bir dier nemli dogmasn meydana getiren Kutsal SZDE SIRA leme inancn hangi tmel gr aklayabilir?

SIRA SZDE

Modern Tz Metafizii

DNELM

DNELM S O R U

Modern tz metafizii, on yedinci yzyldan itibaren ya Kta Avrupasnda Descartes ya da Ada Avrupasnda Hobbes ve Locke benzeri filozoflar S O R U tarafndan gelitirilmitir. Sz konusu metafizik, ya tek tzl ya da iki tzl bir varlk anlayna dayand iin, ondan drt farkl alternatif veya metafizik reti kar. BirinciTyaklam saDKKA dece tek bir tzn var olduunu ne sren bir reti olarak monizmle sonulanr. Monizmin iki farkl versiyonu vardr: Bunlardan biri sadece maddenin var olduuSIRA SZDE nu ne sren materyalizm ise dieri sadece ruh ya da zihnin varolduunu savunan idealizm veya spiritalizmdir (tinselcilik). Monizmin kart, ayn anda hem ruhun hem de maddenin var olduunu, bunlarn birbirlerine hibir AMALARIMIZ ekilde indirgeneme-

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

62

Felsefe

Resim 3.3 Engels

Alfabenin harflerini kendi hallerine brakp onlarn kendi kendilerine anlaml szckler retip retemeyeceklerine bakn! dealistlere gre, harflerin yan yana gelmeleri anlaml szcklerin ortaya kmas iin asla yeterli olmaz. Bunun iin dnen ve anlam yaratan zihne ihtiya vardr.

yeceini ileri sren dalizmdir. Drdnc alternatif sz konusu tzc grlerin reddedilmesinden oluur. Bu sonuncu yaklam, bizim grnleri aarak maddeye de ruha da eriemeyeceimizi, bu yzden gerekten var olduunu syleyebileceimiz yegne eyin fenomenler olduunu dile getiren fenomenalizmdir. Gerekten de materyalizm evrende var olan yegne gerekliin madde olduunu, madde ve maddenin deiimleri dnda hibir eyin var olmadn savunur. Varln fiziki bir nitelik tadn ne sren materyalizm, buna maddenin znn hareket, enerjinin de gerekliin en temel kategorisi olduu iddialarn ekler. Materyalizm, yaamn da olduka karmak fiziksel ve kimyasal srelerden baka hibir ey olmadn savunur. Zihin ve dnme, materyalizm asndan beynin bir faaliyetinden ibarettir. Baka bir deyile materyalizm, indirgemeci bir grtr nk zihnin ayr bir varlk tr meydana getirmediini, dolaysyla maddeye indirgenebileceini iddia eder. O, hayat ve dnce gibi karmak srelerin daha basit fiziksel ve kimyasal sreler yoluyla tam olarak aklanabileceine inanr. Aslnda birok yeni buluun materyalist dnya grn destekledii sylenebilir. Bunun iin modern kimyadaki bulular, zihinsel sreleri hzlandran ilalarla izofren bir hastay gereklie dndren ilalar dnmeniz yeterlidir. Materyalist, insann bana indirilen ok sert bir darbenin zihni ve bilinci yok ettiini, bu yzden onlarn gerek olmadn savunur; elektronik bir ineyle beynin kck bir blmn uyardmzda, konuma yeteneinin zedeleneceine iaret eder. Materyalist metafizik asndan zihin ya da dnce bir epifenomen ya da yan rndr, yani fazladan bir eydir. Baka bir deyile dumann atele ilikisi neyse dnmenin de beyinle ilikisi odur. Materyalizm, varl veya dnyay kendi iinde kapal bir sistem olarak tasarlar; hatta onu bir makineye benzetir. Bu kapal sistemde olup biten her ey kendisini douran fiziksel nedenler tarafndan belirlenir. Yani, materyalizm evrende her eyin belirlenmi olduunu, dolaysyla rastlantya yer bulunmadn savunduu iin determinist bir grtr. Bu grn modern dnemde ok sayda savunucusu olmutur. Bu savunucular ya da materyalizm, maddenin z olduu ne srlen hareketin, mekanik mi yoksa diyalektik bir hareket olarak m tasarlandna bal olarak ikiye ayrlr. Bunlardan mekanik materyalizmin en nemli temsilcisi Thomas Hobbes, diyalektik materyalizmin en nemli temsilcileri ise Karl Marx ve Friedrich Engelstir. Modern tz metafiziinde, materyalizmin karsnda idealizm bulunur. nk materyalizmin maddenin yegne gereklik olduunu syledii yerde, idealizm buna iddetle kar kp gerekten var olann ide ya da dncelerle bu idelerin kendisinde bulunduu zihin olduunu ileri srer. Aslnda eski bir gr olan, kkleri Platona kadar geri giden idealizm, evrende amaz bir dzen bulunduunu ne srer; bununla da kalmayp bu dzenin zihnin eseri olduunu savunur. nk idealizme gre madde kendi bana dzen kazanamaz. dealizm eski bir gr olmakla birlikte, onun modern materyalizme kar bir tepki olarak ortaya kt sylenebilir. Baka bir deyile idealizm, bir yandan kendi tezlerini gelitirirken bir

3. nite - Metafizik

63

yandan da materyalizmin bir fikir, insan zihninin eseri olan bir dnce olduunu ne srmtr. Bu adan bakldnda, idealizmin en byk temsilcisinin Berkeley olduunu sylemek gerekir. Gerekten de Berkeley, modern bilimin materyalizme gtrmesinden endie ediyordu. Bilim g kazannca, ondan materyalizmin kmas kanlmazd. O, materyalizmden ise ateizmin doacan dnyordu. nk maddenin gerek olduunu ne sren materyalizm, evrende ne ilah ne de bireysel ruha yer brakr. Ateizmden ise hibir deerin olmadn, Tanrnn yokluunda her eyin mubah olduunu ne sren gr olarak nihilizmin kmas kanlmazdr. Berkeley, bunun Avrupa Uygarl iin bir felaket olacan dnmt. Bu duruma engel olmak iin bir misyoner gibi Avrupa ve Amerikann her yann dolat; insanlara vaazlar verdi. Felsefesinde ise gerekten var olann zihin ya da ruh olduunu syledi; var olmak alglanm olmaktr derken maddenin varoluunu zihnin varoluuna indirgedi. Monist bir baka gr olarak idealizmin de tpk materyalizm gibi, iki ayr tr vardr. Bunlardan idealizmin gerekten var olann, Berkeley rneinde olduu gibi, bireysel zihin olduunu ileri sren versiyonuna znel idealizm ad verilir. Buna mukabil gerekten var olann bireysel zihinlerin stnde ve tesindeki evrensel bir akl olduunu ne sren idealizm tr nesnel idealizm olarak bilinir. Nesnel idealizm de, tpk znel idealizmde olduu gibi gerekten var olann, zihinden bamsz olmadn, tam tersine zihne tabi olduunu ne srer. Bununla birlikte, bu zihin, onda evrensel bir akl, sadece bireysel zihinleri deil, bir btn olarak doay ve tarihi de yaratan nesnel bir tin ya da zihindir. Nesnel idealizmin en nemli temsilcisi Hegeldir. Zira Hegelde gerekten var olan zihin, onun Geist adn verdii, evrensel bir zihin ya da akldr. Yani Hegelin anlad ekliyle akl, insana, beeri zneye yklenen bir nitelik ya da yetenek deil, bir btn olarak gereklik, gerekliin toplamdr. Modern tz metafiziinde, karmza ya materyalizm ya da idealizm olarak kan monizmin kart, dalizmdir. Zira dalizm, monizmin syledii gibi dnyada tek bir tzn deil de iki ayr tzn var olduunu ne srer. Birbirlerine indirgenemedikleri gibi birbirlerinden tretilemeyen bu iki tz de srasyla madde ve zihindir. Dalizm, her tzn kendisini belirleyen bir z, onu olduu ey yapan belirleyici bir zellii olduunu kabul eder. Tzn dier btn zelliklerinin kendisinden kt bu z, madde sz konusu olduunda yer kaplama, zihin asndan da dnmedir. Buna gre, maddi tzn hareket benzeri dier btn zellikleri, onun yer kaplayan, yani zaman ve mekn iinde bir yer igal eden bir varlk olmas olgusundan kar. Ayn ekilde, zihnin isteme, alglama, hayal etme benzeri btn zellikleri, onun dnen bir varlk olmasnn sonucu olarak gndeme gelir. Dalizmin felsefedeki en kusursuz temsilcisi, modern felsefenin kurucusu olarak bilinen Descartestr. Nitekim fiziki olan blnebilir bir ey olarak alan ve dolaysyla, maddi ya da fiziki gerekliin zsel zelliklerinin, dnemin doann di-

Resim 3.4 Berkeley

64

Felsefe

Modern tz metafiziinin iki nemli grnden idealizmin dine, materyalizmin ise bilime biraz daha yakn dt sylenebilir. Dalizmin temsilcisi Descartesn bu anlamda bilim ile din arasnda nemli bir uzlay gerekletirdii dnlebilir.

linin matematiksel olduu kabulne uygun olarak btnyle geometrik olduunu kabul eden Descartes, dalizminde en fazla zihnin blnemezlii dncesini temele almt. O, bu yzden, gereklii evrenin her yerine yaylm ve matematiksel yasalara gre hareket eden madde ile bu yasall matematiksel bilim yoluyla lp tespit edebilen zihin olarak ikiye ayrmakla kalmad. Zihnin meknsal zelliklerinin olmamas ve maddi gerekliin znn de meknda yer kaplama olmas nedeniyle, zihinlerin btnyle fiziki olmayan bir yapda olduunu ne srd. Buna gre insan, biri beden, dieri de zihin ya da ruh olmak zere, iki tzden meydana gelen bileik bir varlk olmak durumundadr. Bunu, btn iradi edim ya da hareketlerde kolaylkla grebiliriz. nce bir dnce ya da niyet (sz gelimi kolumu kaldrma dncesi veya niyeti) gelir, sonra bir vcut hareketi (kolumun emre boyun emesi) onu izler. Dalizmi destekleyen bu rnek, aslnda ok basit ve sradan bir rnektir ama vurgulad ey hi de nemsiz deildir. rnek aslnda insan zihninin yapclna ve yaratclna vurgu yapmaktadr. Balta, ev, sandalye ve insan elinden kma daha binlerce ey hep fikirlerin cisimlemesidir. Dalizmi destekleyen olgularn hi kuku yok ki banda, zihinsel fenomenlerin, btn dier faaliyet trlerinden, esas itibaryla da maddi ya da fiziki faaliyetlerden farkl olmas olgusu bulunur. Yine, fiziki gerekliin matematiksel terimlerle formle edilen yasalara uyduklar yerde, dnme, arzulama, hissetme benzeri zihinsel fenomenleri bu trden yasalarla anlamak mmkn deildir. Dahas zihinsel hal ya da fenomenler btnyle bilinli hallerdir; yani bu zihin hallerinin dolaymsz olarak bilincinde oluruz. Dalizm ite btn bu nedenlerden dolay, zihnin maddeden tmyle farkl ve ayr bir tz olduu sonucuna varr. Dalizmin, en byk gl ise beden ve zihin arasndaki, en azndan saduyu veya gndelik yaam dzeyinde apak olan etkileim olgusunu tam ve tatmin edici bir biimde aklayamamasdr. Bu durum madde ile zihnin tamamen ayr gereklikler olmasndan kaynaklanr. Baka bir deyile, buradaki sorun yer kaplayan bir eyin (madde veya bedenin belli bir parasnn) nasl olup da yer kaplamayan bir eyi (zihni veya zihinsel olan bir eyi) etkileyebilecei sorunudur. Tersinden syleyecek olursak yer kaplamayan bir ey nasl olup da yer kaplayan bir eyi etkileyebilir? Descartes bu iki temel gereklik arasndaki aikr ilikiyi mantksal olarak tatmin edici bir biimde aklama gl karsnda etkileimcilik olarak bilinen gr gelitirmiti. Ona gre zihinle beden arasndaki iliki ya da etkileim beynin arkasnda bir yerlerde, kozalaks bez ad verilen blgede gereklemektedir. Descartesn bu aklamas, gl zen bir aklama deildir. nk kozalaks bez veya beyin de bedenin bir parasdr. Modern metafizikte, sadece materyalizm ve idealizmin deil, dalizmin de yol at glkler, varlk felsefesinde baka bir gre yol amtr. Bu gr, gerekten var olann veya bizim var olduundan emin olabileceimiz yegne eyin fenomen olduunu ne srerken maddi ya da fiziki nesneleri duyu verileriyle zdeletiren gr olarak fenomenalizmdir. Fenomen, grn demektir; o, kendisini insan bilincine sunan varlk ya da olay anlamna gelir. Fenomenalistlere gre, varln ne madde ne de ruh olduu sylenebilir. nk biz, varl deneyim ya da duyularmz yoluyla bilebiliyoruz. Fenomenalizm bu srete maddi nesnelerin bizatihi kendileriyle deil de sadece duyu verileriyle temas ettiimizi ileri srer. Maddenin kendisini alglayamyoruz. Algladmz eyler sadece, maddenin zellikleridir, onun bizdeki grndr. Nesneyi duyu verileriyle zdeletiren, maddi nesnelerin duyu izlenimlerinin toplamndan ibaret olduunu syleyen fenomenalizm, fenomenlerin veya grnlerin gerisinde hibir ey olmadn ileri srer.

3. nite - Metafizik

65

Sre ya da Olu Felsefesi

Tz metafiziinin, deimeyi reddeden veya onu en iyi durumda, tzsel varla tabi klan statik bir varlk telakkisini temsil ettii ve zellikle modern dnemden itibaren bilimsel dnya grnn metafiziksel ifadesi haline geldii, hemen tm felsefeciler tarafndan kabul edilir. te sre felsefesi byle statik bir varlk anlayna temel oluturan tz metafiziine kar karak yaratc gelime ve deimeyi n plna kartr. Sre ya da olu felsefesi doann srekli olarak deien olay dizilerinden meydana geldiini, gerekliin temelinde, tzn deil de srecin, yani belli bir dorultusu olan bir deimenin bulunduunu ne srer. Sre felsefesi, bununla da kalmayp soyut kavramlar dnda, her eyin srece tabi olduunu; dolaysyla, dilin ve kavramlarn, doadaki sreleri, deimenin srekli olan doasn ve ak iindeki olay ve varlklarn bireyselliini ifade edemeyeceini, ifade etmeye kalktnda, birtakm paradokslara yol atn dile getirir. Olu ya da sre felsefesi, ncelikle felsefenin grevine ilikin yeni ve farkl bir kavraytan g alr. Olu filozoflarna gre felsefeye den en temel grev, deneyimlenmi btn olgulara uygun den bir metafizik ya da varlk anlay gelitirmektir. Felsefenin bu grevini yerine getirebilmesi, tutarl bir metafizik gelitirebilmesi iin de onun sadece doa bilimlerine dayanmas hibir ekilde yeterli olmaz. O, felsefenin, olu felsefesi ekseninde, insanlarn estetik, etik ve din sezgilerine de hakkn vermesi gerektiini savunur. Bu gr asndan felsefenin en byk baars, din ve bilimin temel vukuflarn btnlkl bir yap ve rasyonel bir dnce emas iinde bir araya getirmek olmaldr. Bu ise ancak her iki taraftan da gelen abart ve dayatmalarn almasyla mmkn olabilir. Sre filozoflarna gre, bilim sz konusu olduunda bu dayatma ya da abartlarn en nemlileri, bilimsel materyalizm ve duyumcu alg teorisidir. Sre filozoflar ite bu temel zerinde bilimin, bilimsel devrimin dayatt modern tz metafiziini eletirirler. Bilimsel materyalizm adn verdikleri sz konusu modern tz metafiziine, onlar her eyden nce saduyunun, sz gelimi dnce ve eylemlerimizin tamamen veya bir btn olarak maddi nedenler tarafndan belirlenmedii trnden temel inanlarna ters dt gerekesiyle kar karlar. Sz konusu modern tz metafiziinin, ikinci olarak bilimin kendisine bile uygun dmedii kabul edilir. Bu, biyoloji ve psikolojide aka ortaya kan bir olgudur. Modern tz metafizii, ok daha nemlisi cansz soyutlamalar, szde hakikatleri ve en azndan yanl yere konmu vurgularn belirledii hatalaryla, sz gelimi her eyin isel sreten ve asli bir deerden yoksun madde paracklarnn hareketiyle aklanabileceini ne srerek gereklii tahrif eder. Sre felsefesi, bu yzden gerekliin temel birimleri olarak sz konusu tz metafiziinin maddi tz veya cansz madde paracklar yerine, canl deime srelerini geirmenin yegne zm olduunu ne srer. Olu ya da sre felsefesinin savunuculuunu yapan ok sayda dnr vardr. Bununla birlikte, olu felsefesi deyince esas akla gelen filozoflar Bergson ve Whiteheadtir. Gerekten de Bergson btn bir tz metafiziini, daha ziyade zekya dayandn syledii modern bilim ekseninden eletirir. Bergsonun bak asndan doa bilimleri zeknn baars olup bu sebeple zeknn ilevindeki snr yanstr. Bu snrn, bilimler kendi zaman ve hareket kavramlarn oluturduklar zaman aikr hale geldiini savunan Bergson asndan, sonuta ortaya kan eyler cansz ve statik soyutlamalardan baka bir ey deildir. Bu soyutlamalar her ne kadar pratik anlamda faydal olsalar da oluun en nemli unsurunu yok

Modern tz metafiziinin Newton fiziine veya on yedinci yzyl bilimine dayand yerde, sre felsefesinin on dokuzuncu yzyl bilim anlayna dayand sylenebilir.

66

Felsefe

Whitehead, varln soyutlanarak klfa sokulmas dedii tz metafiziine kar kar. Bunun yannda doann ikiye ayrlmasn, yani birincil ve ikincil nitelikler diye ikiye blnmesini de kabul etmez.

saymak suretiyle zaman ve hareketin somut olarak deneyimlenen doasn yanllar. Bu yanllamann zeknn ileyi biimine zg olduunu ne sren Bergsona gre, zek, z gerei, yalnzca tekrar edebileni ve rutini tutabilir; gerek oluu kucaklayamaz. Bergson, bilimlerin varln tam ve yeterli bir aklamasn hibir zaman veremeyeceini, dolaysyla baka bir disiplinin bu bilimleri tamamlamas gerektiini ne srer. Bu disiplin metafiziktir ama klasik tz metafizii deildir nk bu tz metafizii de yine zeknn bir yarats olup bilimlerin muzdarip olduu ayn yetersizlikleri sergiler. Herakleitos gibi istisna filozoflar dnda metafizikiler, ona gre, deiimi yanl anlam ve deimeye dnyada gerekten sahip olduu ncelii verememilerdir. Bu tz metafizikileri, Bergsona gre olu yerine, statik varl mutlak kabul etmi ve oluun varlktan tretilebileceini ne srmlerdir. Demokritosun yklmaz atomlar, Platonun ezeli-ebedi dealar veya Kantn sabit kategorileri, hep zeknn, mantk kurallarna gre mekanik olarak birletirilmi ya da ayrt edilmi deimeyen birimlerini ortaya koyar. Byle bir anlayla ne zaman ne de deiimi kavramann mmkn olamayacan syleyen Bergson metafizii yeniden olu metafizii olarak tanmlayp ona yeni bir yntem nerir. Bu yol ya da yntem ise srekli bir olu, deime ve gelime ierisindeki gereklii anlamann biricik yntemi olarak sezgidir. Buna gre, zihnimiz kendisini hareket ve deime halindeki gereklik ierisine yerletirebilir ve onu sezgisel olarak kavrayabilir. Bergsonun gznde, doada nceden hazr verilmi deimez yaplar, verili biimler yoktur; yaam kendi biimlerini deien koullara gre srekli olarak yaratr. Gerekliin sre ve hayatn bir eilim olduunu ne sren Bergsona gre, hayat tm farkl eilimleri barndrr ve onlarla birlikte ayr ayr evrimleecek olan trlerin birbirine kar dizilerini yaratr. Birbirine kar yollarda yepyeni biimler yaratan yaamn genel bir hareketi olup Bergson, bu genel hareketi oluturan eye yaratc hayat hamlesi adn verir. Bu hamle, yaam gitgide karmak biimlerle, gittike daha yksek kaderlere tayan isel bir ittirmedir, durmakszn yenilenen yaratdr; srenin tm evrene ikin olduunu syleyen Bergson, gerekliin sregelen varoluunu hakiki sreklilik ve gerek hareket anlamlarna gelen yaratc evrimle tanmlar. Tz metafiziinin ada dncedeki bir baka byk eletirmeni olan Whitehead de felsefede statik ya da deimez bir varlk anlayna kar kar. Evrende srekli bir olu ve deime olduunu, onda aslnda tek bir gerekliin bulunduunu savunur: Yalnzca grnen ve alglanan gerektir. Whitehead, benlikle ben olmayan, dnceyle eya arasnda bir boluk ve ayrlk bulunmadn ne srer. Bunun nedeni ise dnyadaki hibir eyin baka her eyden tecrit edilmi ya da yaltlm olarak var olmamasdr. Dnyadaki her ey bir baka eye balanm olup ancak baka eylerle olan ilikileriyle anlalabilir; bundan dolay, kendi bana var olan, statik bir varlk yoktur. Whiteheade gre, dnyada, ne varoluu iin baka bir eye gerek duymayan bamsz varlklar ne de statik varlklar ifade eden kavramlar sz konusudur. Dnyada, yalnzca olaylardan meydana gelen snrsz bir an varlndan sz edilebilir. Dahas, bu adaki her olay biriciktir ve onun kendine zg bir yaps vardr. Yine Whiteheade gre, var olan her ey bir baka eyle birlikte vardr. O, var olan her eyin, baka eylerin varoluuna kar duyarl olduunu syler. Yani her varlk, baka eylerle olan aktif ilikilerinden meydana gelir. O, varln duyular araclyla gerekleen algda gzlemlenen nesnelerin toplamyla srekli bir deime srecinden daha fazla hibir ey olmadn savunur.

3. nite - Metafizik

67

Whitehead, deimenin ancak sre olarak anlalabilir olduunu dile getirir. Baka bir deyile, var olan eylerle ilgili olarak ayrca onlarn srekli bir ak ve deime iinde olduklarn sylemek gerektiini bildiren Whiteheadin deyiiyle, evrenin akp gemekte oluundan baka bir temel doru yoktur. Deime ve ak srekli olduu iin, gerek dnya, bir imknlar dnyasdr. Bu imknlar, deime ve ak dorultularn belirleyen iki temel ilke vardr: Yaratclk ve sreklilik.

Varolu Felsefesi
Birbirlerine btnyle kart konumlar igal eden tz metafiziiyle olu metafizii aslnda bir noktada buluur. Bu ortak nokta ise ikisinin de varl konu almalar, gelitirilen gereklik tasarmn aynyla insana da uygulamalardr. Buna gre, insan her iki metafizik anlaynda da numenal ve fenomenal boyutu itibaryla ikiye ayrlr. Materyalist tz metafiziinde olduu gibi zihinsel boyutu beyinle zdeletirilen veya dalist tz metafiziinde olduu gibi zihin ve beden olarak ikiye ayrlan insan varl, olu felsefesinde ise zellikle manevi boyutu itibaryla bir bilin varl olarak deerlendirilir. Oysa yirminci yzylda ortaya kan nc metafizik anlay, ana dorultu itibaryla, bunun tam tersi bir ynde ilerler. Bu metafizik anlay ise varolu felsefesidir; bu varlk grnde insan tanm, varlktan deil, bizzat insandan klarak yaplr ve ok daha nemlisi, varlk kendi kendisini tanmlayan insana gre tanmlanan bir ey olarak grlr. Baka bir deyile, bu yeni felsefede varlk, varl ele alan, varlk sorusunu sorabilen yegne varlk olarak insandan hareketle ortaya konur. Varlk sorusunu soran, kendi kendisini tanmlayabilen ve kendini gerekletirmeye alan bu insana egzistans ya da varolu ad verilir ve varlk, egzistansn kendini gerekletirme ortam olarak ikincil klnr. Zira varolu, olumakta olan insan varln; bir dnyaya sahip olan, kendisinden ziyade baka var olanlarn zerindeki rty aan ve ayrca dier kendiliklerin rtsn aacak ekilde kendi kendisinin de rtsn aan bir varl tanmlar. Sz konusu varolu felsefesinin pek ok temsilcisi olmakla birlikte, bu filozoflardan ne kan ikisi Heidegger ve Sartredr. Gerekten de Bat felsefesinin genelde varln anlamn, zel olarak da insan tekinin varlnn doasn batan beri yanl kavram olduunu ne sren Heideggere gre, bu iki ey birbiriyle, i ie gemi olma derecesinde balantldr. nk insan olmak, olmakta olann varln ortaya sererek anlamay ifade eder; dolaysyla, insan varlnn doru anlalmas son zmlemede her eyin varlnn doru ya da yanl anlalmas anlamna gelir. Daha da nemlisi, varlk, sadece ve sadece insan varl olduu srece vardr veya anlalabilirdir; baka bir deyile, varlk, insann ona ilikin doru bir kavrayna ihtiya duyar. Heideggerin insan varl iin kulland terim Daseindr. Daseinn varl egzistans olup Heidegger asndan, onun sabit ya da deimez bir z yoktur. te yandan Dasein z itibaryla ontolojik olmasna, yani varla ilikin bir kavraya sahip bulunmasna ramen, filozofun Daseinn kendisine ve baka var olanlara ilikin kavrayn hemencecik ve olduu gibi benimsemesi doru olmaz. nk Dasein, rnein kendisini dier eylerle tam tamna ayn dzeyde bir ey olarak grmek suretiyle, hem kendisini hem de dnyasn sistematik bir biimde yanl yorumlama eilimi sergiler. Heidegger bundan dolaydr ki geleneksel metafizie biim veren vokablerin ok byk bir blmnn bilin, tz, zne, nesne benzeri kavramlarn vcut verdii terminolojinin bu hatal yorumun bir sonucu olduunu syler. O, dolaysyla bu terminolojiyi kullanmayp yeni bir varlk terminolojisi yaratr.

Klasik metafizik anlaylarnn varlktan hareket edip insana geldikleri yerde, varolu metafizii insandan yola kar ve varl insandan hareketle tanmlar.

68

Felsefe

Resim 3.5 Sartre

Modern dalist tz metafiziinin en nemli ismi olan Descartesta, zihin ve bedenden meydana gelen bileik varlk olarak zne, dnyadan yaltlm, ona yukardan teorik terimlerle bakan bir gereklikti. Heidegger bunun tam tersine, Daseinn z itibaryla dnyada-olma anlamna geldiini belirterek Daseinn dnyadan ayrlmaz olduunu syler. te yandan, dnya da temelde veya ncelikle bilimlerin dnyas olmayp gndelik dnya veya yaama dnyasdr. Bu dnya, bilimsel bilgi tarafndan amlanmaz fakat alaka ya da ynelim benzeri bilim-ncesi kavraylar, temel insani ihtiyalar tarafndan ortaya karlr. Buna gre, dnyadaki eyler ncelikle, teorik kavrayn, aratrlacak ve gzlemlenecek nesneleri deildir; onlar, eki ya da ivi benzeri, temelde el-altnda olan gerelerdir. Baka bir deyile, insann eylerle ncelikli bantsnn, onlar insani ilgiler tarafndan yaratlan belirli birtakm amalar ynnde kullanma ve elverili klma eklinde gerekletiini ne sren Heideggere gre, eyler kendilerini ncelikle kullanlabilir var olanlar olarak sunarlar. Ayn ekilde Sartrea gre de varolu gerekte znel varolutur, ncelikle insan varoluudur. nsan dndaki eyler elbette vardr ancak onlar var olduklarndan habersizdirler. Baka bir deyile, eyler vardrlar ancak bir varolua sahip deildirler. eylerin kendilerinde olduklarn fakat kendileri iin olmadklarn, bu eylerin var olduklarn ama var olduklarn bilmediklerini, kendisinin var olduunu bilenin insan olduunu ve bu anlamda eylerin insan iin var olduklarn syleyen Sartrea gre, varolua sahip olan insandr ve o, bilinciyle varl varolua kavuturur. Demek ki varolu metafizii, Sartreda da tpk Heideggerde olduu gibi, insan evrene, varla veya tarihe gre aklamaya alan klasik tz metafiziklerinin yerine, ilk plana var olan zneyi yerletiren bir felsefeyi temsil eder. Gerekten de Sartre, temel eseri Varlk ve Hilikte, varl iki ana blgeye ayrr: Kendinde varlk ve kendisi iin varlk. Bunlardan kendinde varlk, maddi dnya, organizma olarak beden de dhil olmak zere, bilin dndaki her eydir. Buna gre, kendinde varlk, farkllamam, hibir zellii olmayan kaba varolu olup her ne ise odur. Kendinde varlk, ne zorunlu ne de mmkn olan, hem olumsuzlamann ve hem de olumlamann ayn derecede tesinde olan varlktr. rnein masamn zerinde duran u srahi, kendisinde her ne ise o olup olduundan baka bir ey olamaz. Srahi, var olmadan nce dnlm ve hatta belki de onu yapan insan tarafndan bir kat zerine izilmitir. Srahi, zel olarak iine su konulacak bir ey diye tasarlanp imal edilmitir. Bir rnee gre ve bir ama iin kullanlmak zere imal edilmi olan bu srahi bir kavram, bir fikir, ksacas bir varolu olmadan nce, bir z olmutur. Baka bir deyile, kendinde-varlk, yani eyler ya da cansz varlklar sz konusu olduunda, z varolutan nce gelir. Kendinde varlk alannn, bilin veya kendisi iin varlk yoluyla, sz edilecek, hakknda konuulacak bir dnya haline geldiini; bilin sayesinde dnyaya zamansallk, meknsallk yklendiini syleyen Sartreda, varlk alannn ikinci ana blgesi, bir btn olarak varla anlam kazandran kendisi iin varlk ya da varo-

3. nite - Metafizik

69

lutur. Kendisi iin varlk, onda, elbette bir varolua sahip olan bilinli insan varlna karlk gelir. Varolua sahip bir varlk olduu iin, insann doas yoktur. u akl tann bir doas, u koltuun bir z vardr; bu nesneler, tamamen her ne ise odurlar. Onlar kendinde varlklar olup, onlar iin imknlar sz konusu deildir. Oysa varolua sahip olduunun bilincinde olan insan, kendisi iin varlktr. Buna gre insanda, varolu zden nce gelir. Benim kiiliim nceden ve belli bir amala izilmi bir rnee gre yaplmamtr. O, nceden ve z tarafndan belirlenmi bir varlk olmadan, ok basit olarak sadece vardr. nsan, iyi dzenlenmi ve bir plana gre ekillenmi bir mekanizma deildir. nsann bir varolua sahip olmas, onun ne deilse o olmasn, her ne ise o olmamasn ifade eder. nsan, bu yzden zn yaratmak, kendini olduundan baka biri haline getirmek, hayatn anlamlandrmak zorundadr. Bu, elbette, insanlarn, eyler ya da nesneler gibi bir varla sahip olmalarnn, onlarn her ne ise o olmalarn, varolua sahip olmalar ise ne deilseler o olmalarn, her ne iseler o olmamalarn ifade ettii anlamna gelir. nsan bu yzden zgrle mahkm olan varlktr. Bunu salayan ey ise Sartrea gre bilintir; yani bilinli bir var olan olduu iin, beeri varoluun z yoktur. Bilin her veriyi nesne olarak koyduu, onu at veya hilie dntrd iin, bilinli var olan olarak insan varln tam kartdr. Sartreda da, insan ya da bilin, kaba ve olumsal kendinde varlktan meydana gelen dnyada yalnz deildir; o, bir insanlar topluluunun, zneler aras cemaatin bir paras olarak var olur. Yani, Sartre da insan her zaman tekiyle iliki iinde olan bir varlk olarak grr. nsan ya da varoluun zellikleri, varoluu felsefe asndan nasl SIRA SZDE ifade edilebilir?
D ELM Metafiziin ikinci ana blm, bu kez ontolojiyle deil de srasylaNteoloji ve kozmolojiyle zdeleen bir disiplin ya da aratrma tr olarak metafiziktir. Bunlardan S O R U teolojik metafizik sz konusu olduunda, metafizik bir btn olarak varlnn kaynann, evrenin ilk nedeninin ne olduu sorusu zerinde younlar. Buna mukabil kozmolojik metafizik veya metafiziksel kozmoloji sz konusu olduunda, metaDKKAT fizik evrenin nihai bileenlerinin ne olduu, onun varoluunun bir amac olup olmad, evrendeki dzenin nasl aklanabilecei sorularna bir yant getirmeye alr.

Sartre, insann kendisini nasl yaratr ya da yaparsa yle olduunu syler.

TEOLOJK/KOZMOLOJK METAFZK

SIRA SZDE

DNELM Teoloji, lafzen tanrbilim anlamna gelir. Yani o, Tanry ele alan, Tanryla S anlamn ilgili olan disiplin O R U tar. DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Teoloji Olarak Metafizik

Teolojik metafizik, evrenin varln veya varln kaynan AMALARIMIZ Tanr zerinden aklama teebbs olarak tanmlanabilir. Burada gerekte iki temel tutum sz konusu olur. Bunlardan birincisi, evrenin varln Tanrnn yaratc eylemi yoluyla aklayan, evrenin ilk nedeninin Tanr olduunu ileri sren teizmKveya A P T monoteizmdir. Bunun karsnda yer alan tutum ise maddenin ezeli ve evrenin yaratlmam olduunu ileri sren ateizmdir. Ateizm, evreni yaratan ve onun varln devam ettiren, z itibaryla akn Tanr inancna kar bir tepki olarak domuE olanOtutum ya da TEL VZY N yaklam tanmlar. Onun douunda ve geliiminde, her eyden nce evrenin madde ve fiziki glerden meydana geldiini, yaamla bilincin farkl formlarnn maddenin elementlerinin eitli organik formlar eklindeki bileiminin sonucu olNT RNET duunu ne sren materyalizm bulunur. Modern dnemde, esas Eolarak da on dokuzuncu yzylda ortaya kan ateizmin douuna ayrca doadaki dzenin, Tanrnn eseri deil de doadaki evrimin bir sonucu olduunu ileri sren evrim teorisi olduka nemli bir etkide bulunmutur.
AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

70

Felsefe

Resim 3.6 Spinoza

Evrenin kaynan Tanr zerinden aklayan teizmin birka farkl formu vardr. Bunlardan birincisi, evrenin ve yeryznn, hayat ile insanln en yksek derecede yetkin bir varln zel yaratc etkinliinin eseri olduunu ne sren gr olarak yaratmclktr. Hayvanlarn ve bitkilerin, belirli ve deimez trler ve cinsler halinde, birdenbire ve ayr ayr yaratldn kabul eden yaratmclk, evrenin ve evrendeki yaam biimlerinin doast bir g tarafndan varla getirilmi olduunu ne srer. O, Tanrnn btn evreni ve evrendeki her tr varl yoktan var ettiini, var olan her eyi dzenleyip ynettiini, dnyada olup biten her eyi denetimi altnda bulundurduunu ileri srerken elbette evrimcilie kart bir metafizik reti olarak ortaya kar. Yaratmclk gerekten de her eyin, yalnzca Tanrnn karar, plan ve yaratma faaliyetinin eseri olduunu ileri srp evrenin ve evrendeki her eyin Tanr tarafndan yoktan var edildiini, Onun insanlarn ruhlarn da dou annda ayr olarak yarattn ne srer. Teizmin ikinci bir ekli, yaratmcla kart bir metafizik reti olarak trmclktr. Trmclk veya sudur teorisi, btn bir evren veya varlk alannn bir ve ezeli-ebedi olan yetkin ve akn Tanrdan zorunlulukla ktn, trediini veya sudur ettiini ileri srer. Burada da Tanr, tpk yaratmclkta olduu gibi deimez, ezeli-ebedi, bir, yetkin, saf, basit, edimsel ve blnemez olan akn bir varlktr. Yani o, doal varlk alannn stnde olup onu aar. Fakat o, yaratma bir eylem olup her eylem de bir deimeyi gerektirdii iin, yaratmann Tanrnn deimezliine, saflna, birliine, edimsellik ve yetkinliine glge dreceini savunur. Bu yzden, yaratmclktan farkl olarak ilah yaratma yerine, varln Tanrdan, Tanrnn herhangi bir eylemi olmakszn, zorunlulukla zuhur ettiini ileri srer. Sudur retisi, ilk kez Yeni-Platoncu filozof Plotinos tarafndan gelitirilmi, Farabi ve bn Sina gibi slam dnrleri tarafndan kullanlmtr. reti varlklarn ontolojik statlerini varln kaynana, yani Tanrya olan uzaklk ya da yaknlklarna tabi klarken gne-k metaforunu kullanr. Bu anlaya gre, tpk gnein n kayna olmas gibi, Tanr da varln ve gerekliin kaynadr. Var olan eyler Tanrdan, k kayna olan gneten nasl kp yaylyorsa aynen yle kp yaylrlar. Bununla birlikte, nasl ki k nlar gnee eit deilse ayn ekilde var olan hibir ey de Tanrya eit deildir. reti, trm ya da zuhurun zaman d bir ey olduu iin, yalnzca mecazi bir anlam iinde, bir sre olarak betimlenebileceini ifade eder. Trm sreci devam ettike, varlklar kaynaktan olan uzaklklarna gre deer kazanr veya yitirirler. Trmclk, sadece yaratmclktan deil fakat onun kart evrimcilikten de farkllk gsterir. Zira evrimin kendisi zamansal bir sre olup ilke srece ikindir. Dahas evrimde bir gelime sreci yaanr oysa trmclkte varlk kaynandan uzaklatka g ve deer kayb sz konusu olur. Teizmin nc formu, yaratmclk ve trmclk dnda kalan farkl bir versiyonu panteizmdir. Panteizmin, dier iki anlaytan en nemli fark, onda Tanrnn ikin hle gelmesidir. Gerekten de o, sonluyla sonsuz arasnda yakn ve zsel bir temas kurmak ve insan Tanrya yaknlatrmak amacyla, var olan her eyin bir birlik meydana getirdiini ve her eyi kapsayan bu birliin ilah bir yapda

3. nite - Metafizik

71

olduunu iddia eder. Yani panteizm, Tanryla evrenin bir ve ayn olduunu ne srer; sonlu ve snrl dnyann ezeli-ebedi, snrsz ve mutlak Varlkn bir paras, grn ya da tezahr olduunu savunur. Panteizmin dnce tarihindeki en nemli temsilcisi, Baruch Spinozadr. Spinoza, yalnzca tek bir tzn, z varoluu ieren yetkin, mutlak ve sonsuz bir varlk olarak Tanrnn var olduunu ne srmt. Sonlu eyler, insann duyu yoluyla alglad maddi varlklar, ona gre, Tanrnn tezahrleri ya da grnleri olmak durumundayd. Onun gznde, doa, ontolojik olarak Tanrdan ayr deildi; O, kendisini pek ok eyde olduu gibi doal cisimlerde gstermekte, bireysel varlklarda tezahr etmekteydi. Onun varln birliini ortaya koyan sz konusu panteizmi, Tanrnn, her eyde olduunu ne srmt. Panteizm, ite bundan dolay, yani varlk dereceleri arasndaki ayrm ortadan kaldrd, rnein tala insan bir tuttuu gerekesiyle eletirilmitir.

Metafiziksel Kozmoloji
Metafiziin ikinci ana blmnn dier kesiti, felsefi bir kozmolojiden oluur. Lafzi anlamyla evren bilim anlamna gelen kozmoloji, elbette gnmzde fizik biliminin bir paras haline gelmi olan bilimsel kozmolojiden farkllk gsterir. Felsefi ya da metafiziksel kozmoloji, ondan bilimsel deney ya da aratrmalardan ziyade, rasyonel bir analize dayanmak bakmndan farkllar. Sz konusu metafiziksel kozmolojinin en nemli sorunu, evrenin maddi bileenleriyle ondaki dzen olgusuna bir aklama getirmek, evrende bir amallk bulunup bulunmad konusunda nihai bir karara varmaktr. Burada da metafiziin pek ok konusu veya alannda olduu zere, bir kartlk gndeme gelir. Sz konusu olan kartlk, teleoloji ile mekanizm arasndaki kartlktr. Lafzen amalara ilikin aratrma tr diye karlayabileceimiz teleolojinin temelinde ereksel nedensellik dncesi ve dolaysyla, doay bir organizma ya da canl bir gereklik olarak ele alma dncesi bulunur. Oysa mekanizmin temelinde fail nedensellik olup o, dnyay bir makine olarak ele alr. Gerekten de bir amaca gre aklama diyebileceimiz teleoloji anlaynn kaynanda, aklamadan en iyi ilkesine gre aklamay anlayan Platon, ama esas olarak Aristoteles bulunur. Aristoteles fail nedensellii, yani bir olayn ya da sonucun vcut bulmasna yol aan etken nedeni hi kmsemedi. Fakat amal bir dnya grne baland, yani dnyada olup biten hibir eyin bouna olmayp bir amaca uygun olarak gerekletiine inand iin, ereksel nedensellii temele almt. Bu yzden, evrene ilikin metafiziksel aklama sz konusu olduunda, o, inorganik maddeleri dahi ereksel nedenlerle, yani ynelmi olduklar amalarla aklamaya kalkmt. Onun evren anlayna gre, sz gelimi varl oluturan drt ana eden -toprak, su, hava ve ateten- her birinin kendi doalarna uygun yerleri vard ve bunlar, ancak o yerlere ulatklarnda skunete ermi oluyorlard. Toprak ve su ar elementlerdi; bu ikisi ancak evrenin merkezinde bulunduklarnda hareketsizlie ulayorlard. Oysa hava ile ate hafifti ve ykselme eilimi sergiliyordu. Aristoteles, teleolojik aklamasn bitkiler dnyasna getiinde ok daha belirgin hale getirmiti. rnein bir tohum ele alndnda, onun byme ve gelimesinin nedeninin, bu deimenin ortaya kmasnn aralar ve koullarn meydana getiren fiziki ve kimyasal etkiler, yani tohumun ekilmesi ve yamur olduu sylenebilir. te tohumun dndaki bu koullar btnne fail neden adn veren Aristoteles, tohumun sergiledii byme ve gelimenin nedeninin bir baka anlamda kendi dnda olmadn ne srmt. Bu neden, onun bizzat kendi zelliinden, bir ka-

Metafiziin nemli kartlklar arasnda ayrca teleoloji-mekanizm ve determinizm-endeterminizm kartlklar bulunur.

72

Felsefe

vak aac deil de mee aacnn tohumu olmas olmasndan baka bir ey deildi. Sz konusu tohumun byme ve gelimesini aklayan, onun yerine getirme gcne sahip olduu zel ilevi gerekletirmesini mmkn klan formdur; tohumun ileride eriecei eksiksizce gelimi mee aac olma zelliidir. Aristoteles, ite bu formu, gelime ileminin gerekletirdii bu zel karakteri, onun ereksel nedeni olarak adlandrd. Tohumun byme ve gelimesinin ereksel nedeni, mee aac olmadr. Sz konusu nedenin bu ekilde ereksel neden olarak adlandrlmasnn sebebi, onun, bu srecin daha nceki aamalarn en son aamann meydana getirilmesinin birer arac olarak aklamasdr. Tohumun bymesini meydana getiren eyin ne olduunu sormak, fail nedenin ne olduunu sormak demektir. Tohumun ne tr bir ey olarak bydn, ne olmaya doru yneldiini sormak ise ereksel nedenin ne olduunu sormaktr. Fail neden sz konusu tohum zerine etkide bulunan d kuvvetlere, ereksel neden ise bu tohumun alaca varlk trne iaret eder. Kolaylkla grlecei zere, teleojik anlayta, evrendeki btn varlklar bileik varlklar olarak bir madde ile bir formdan meydana gelirler. Varlktaki amall salayan ey de var olanlarn sz konusu form boyutudur. Onun bu retisine hilomorfizm, yani canl maddecilik ad verilir. Maddenin var olduu yerde formun, formun var olduu yerde de maddenin olacan ne sren hilomorfizm, maddenin formdan, formun da maddeden ayrlmaz olduunu savunur ve ynlendirici, dzenleyici, harekete geirici ve ekil verici ilke olarak formun, maddeye ve evrene yap kazandrdn belirtir. Sadece hilomorfizm deil amal aklama tarz da modern felsefeye geile birlikte ortadan kalkar. Gerekten de bata Bacon, Galileo ve Newton olmak zere, modern bilim adam ve filozoflar bu trden teleolojik aklamalarn, btnyle speklatif olmalar nedeniyle kabul edilemez olduklarn ne srmlerdi. Onlar, dolaysyla bir yandan dnyann nihai bileenleri olarak paracklar ya da atomlarn varoluunu ne srerken teleolojik aklamann yerine mekanizmi geirdiler. Bununla birlikte bir aklama paradigmas ya da yaklam olarak mekanizmin Descartes ve Hobbes tarafndan gelitirildii sylenebilir. Bu yaklam ya da aklama paradigmas Newton mekanii tarafndan desteklenir. Mekanizm btn fenomenlerin, bir amaca, manevi gce, zihin ya da akla bavurmakszn, mekanik sistemleri aklayan ilkelerle aklanabileceini savunur. O, evrenin veya doann kendisinin bir makine olarak anlalmas gerektiini syler. Mekanizme gre sadece cansz varlklar deil, hayvanlar da birer makine olmak durumundadr. Dahas, zihinsel fenomenler kk paracklarn hayli karmak dzenlenilerinden baka hibir ey deildir. Btn nitelik farkllklarn nicelik farkllklarna indirgeyen mekanizm, dnyann organik bir birlik deil de salt paracklar arasndaki ilikilerden meydana gelen bir makine olduunu, sz konusu ilikilerin de dsal ilikilerden meydana geldiini ileri srer. Demek ki maddi dnyay aklamak asndan mekanizmin her bakmdan fazlasyla yeterli olduunu ortaya koyan bu yaklamn bir adm daha tesi, Descartes ve izleyicilerinin doal fenomenlere ilikin mekanik aklamann kapsamn biyolojik sistemleri de kapsayacak ekilde snrszca geniletmeleri olmutur. Gerekten de Descartes, insan bedenleriyle hayvanlarn, insan tarafndan imal edilmi makinelerden sadece karmaklk derecesi bakmndan farkllk gsteren otomatlar olduunu ne srmekteydi. Descartestan sonraki yzyllk bilim ve felsefe tarihinin, bir anlamda Kartezyen mekanizmin biyolojiye kadar geniletilmesi teebbsne, maddenin hareketi, algy, gelimeyi ve dolaysyla, hayat aklayamayacann ne srlmesi yoluyla kar k ynndeki abalardan meydana geldii sylenebilir.

3. nite - Metafizik

73

LK LKELERN BLM OLARAK METAFZK

Metafiziin nc bir alan ilk ilkelere ilikin soruturmalardan oluur veya metafiziksel problemlerin nc bir bei, doayla ilgili aratrmalardan kaynaklanan problemlerin oluturduu bektir. Metafizik, burada doaya dair aratrmalarda temele alnan ilk ilkeler zerinde durur. Metafizik asndan doa burada, dnyann ve evrenin btnyle zde olmak yerine, doa bilimleri tarafndan konu alnan, kendi yasallna sahip zel bir varlk alan olarak deerlendirilir. Zihinden bamsz bir gereklik alan olarak tasavvur edilen doaya ilikin bilimsel aratrmann mmkn veya baarl olabilmesi iin, doallkla, ana balk altnda toplanan problemlerin metafiziin kapsam iinde, en azndan tatmin edici bir zme kavuturulmas gerektiine inanlr. Doann yapsyla ilgili bu problemlerin en banda, 1. dnyann zamansal ve meknsal kuruluuyla ilgili problemler gelir. Mekna ve zamana ilikin aklamalarn gelitirildii bu alann ardndan, 2. en azndan klasik metafizikte, zdelik ve elimezlik ilkesi benzeri ilkelerin ele alnd ayr bir alan gelir. Bununla birlikte, doaya ilikin problemlerin en nemlisi determinizm -ya da belirlenimcilik- ve endeterminizm -ya da belirlenimsizcilik- kartlyla ilgili problem olmak durumundadr. Sz konusu problem, ayn zamanda nedensellik ilkesiyle ilgili olduu iin nem tar. Baka bir deyile, doann nedensel kuruluuyla ilgili olan bu problem doadaki her eyin bir nedeni olup olmad sorusuyla bouur. Biz, teleoloji ve mekanizmle ilgili tartmann hemen arkasndan gelmesi dolaysyla, bunlardan sadece determinizm-endeterminizm problemi veya nedensellik ilkesi zerinde duracaz. Determinizm, doada ortaya kan olaylarn seyrinin, deimez yasalara tabi olduunu; evrende olup biten her eyin bir nedensellik balants iinde gerekletiini savunan yaklamdr. Ona gre fiziki evrendeki tm olgu ve olaylar mutlak olarak nedenlerine bal olup nedenleri tarafndan koullanr. Determinizm srasyla, a. hiten hibir eyin kmayaca ya da hibir eyin mutlak olarak yok olup gitmeyecei ilkesiyle, b. hibir eyin koulsuz bir biimde ve dzensiz olarak ortaya kamayaca ilkesinden meydana gelir. Determinizm kapsam iinde ifade edilen her olayn bir nedenin sonucu olduu tezi, nedensellik ilkesi olarak bilinir. Bu yzden, determinizm problemiyle ilgili tartma, ayn zamanda nedensellik ilkesinin evrensel geerliliiyle ilgili bir tartma olmak durumundadr. Demek ki nedensellik ilkesine evrensel bir geerlilik yklenmesine ve dolaysyla her olayn bir nedenin sonucu olduunun ne srlmesine determinizm ad verilir. Buna mukabil, nedensellik ilkesine evrensel bir geerlilik yklenmesine kar kan ve dnyadaki her eyin bir nedenin sonucu olmadn ne sren tez ise endeterminizm diye tanmlanmaktadr. Nedensellik konusunu ele alan ilk filozofun Aristoteles olduu sylenebilir. Srasyla maddi, fail, formel ve ereksel nedenden sz eden Aristotelesten sonra, nedensellik hep ontolojik bir temel zerinde ele alnmtr. Baka bir deyile, nedensellik balamnda Humedan nce ne srlm olan geleneksel gr, nedenselliin gerek olaylar arasndaki nesnel bir karlkl bamllk ilikisini ieren fiili bir zellik olduunu ileri srmtr. Geleneksel gr nedensellii ontolojik bir kategori olarak alr nk sz konusu bak asndan zorunlu balant, birbirlerine nedensel olarak balandna inanlan nesneler ya da olaylar arasn-

74

Felsefe

da nesnel olarak hkm sren bir ilikidir. Onda sz konusu olan bamllk ilikisi ise ayr olaylar arasndaki sk ve sabit bir iliki olarak dnlr. Burada nnin sye neden olduunu sylemek snin nye bal olduunu sylemek anlamna gelir. Bamllk ilikisini ifade etmenin alternatif yollar olmutur. Bunlar srasyla, neden ile sonucun bir yasa kapsam iinde yer aldklarn bildiren nomolojik bamllk, nedenin olmam olsayd eer, sonucun da olamayacan ifade eden olgu kart bamllk ve nedenin sonucun olma olasln ykselttiini ne sren ihtimaliyeti bamllktr. Fakat on yedinci yzyldan itibaren, zellikle de ngiliz deneyimcileri tarafndan nedensellik epistemolojik bir kategori olarak deerlendirilmitir. Buna gre, nedensellik, eylerin kendilerinin bir zellii olmayp yalnzca onlara ilikin alg ve bilgimizle ilgilidir. rnein Hume iin nedensellik sadece zihinsel izlenim ya da ideler arasndaki bir iliki olup zihinsel alkanlklarmz dnyaya yklemekle ilgili bir mesele olarak ortaya kar. O, geleneksel nedensellik anlaynn tmyle hatal bir kavray zerine bina edildiini dnr. Hume birbirlerine neden sonu ilikisi yoluyla balanm olduuna inanlan iki olay arasnda, bizim sadece meknsal sreklilikle zamansal ncelii bulup dorulayabildiimizi ileri srer. Yani n tipi olaylar her zaman s tipi olaylar tarafndan izlenir, yle ki ne zaman n tipinden bir olay grsek, onu s tipinden bir olayn takip edeceini kestiririz. Bu ikisi, yani neden ile sonu arasndaki zorunlu balanty, hibir ekilde deneyimleyemeyiz. Bu ise nedensel ilikinin mantksal, ispatlanabilir ya da apak bir balant olmayp zde alkanla bal tutumlarmzn ve zihnimizde olup bitenlerin bir davurumundan ibaret olduu anlamna gelir. Nedensellik ilikisi, sonradan rasyonalizm tarafndan da epistemolojik bir kategori olarak deerlendirilmitir. Fakat rasyonalizme gre, nedensellik dncenin bir zorunluluu olup a priori bir dzenleyici ilkeye karlk gelir; o, bu yzden bilimin bir sonucu deil de n kabuldr. Leibnizin bu ereve iinde deerlendirilmek durumunda olan grne gre, nedensellik yeter neden ilkesinin belli bir ekline karlk gelir. Kant da ayn gr savunmutur: Ona gre, nedensel ba ya da nedensellik, deneyimde dorulanabilir olma fakat deneyimden tretilmeme, analiz edilememe anlamnda sentetik bir ilkedir. Mmkn bir deneyim tarafndan rtlemeyen nedensellik, bir eyi anlamann, d dnyaya ilikin bilginin zorunlu bir n kouludur. Bu adan bakldnda, Kantn nedensellii bir kategori veya deneyimin imknnn bir koulu olarak ortaya koyan nedensellik anlaynn Humeun idelerin arm ilkesine dayal olan nedensellik anlayna verilmi bir cevap olduu ne srlebilir. Rasyonalizmin bilimsel bilgiyi salt duyu deneyimine veya tecrbeye dayandrmamasnn nedeni de budur. nk duyular bize zorunlu balantlar veremez. Zorunlu balantlar, kantlayc akl yrtmelere imkn salayan matematiksel modellerden yardm alan entelektel sezgi yeteneine baldr.

3. nite - Metafizik

75

zet
A M A

Metafiziin olacan aklamak. Metafizik, ou zaman fizik tesi anlamna gelecek ekilde yorumland iin, aklc ve dolaysyla bilimci ynelimi gl olan dnrler tarafndan iddetle eletirilmitir. Bununla birlikte, bu eletiri btn filozoflar iin geerli olan bir eletiri deildir. te yandan duyusal alann tesinde kalan varlk alan olarak fiziktesi, metafiziin ana konu alanndan sadece birisini tekil eder. Bu yzden, metafiziin bir felsefe dal ya da alan olarak fazlasyla mmkn olduunu, onun varl varlk olmak bakmndan ele alan temel bir disiplin olduunu dnmek mmkndr. Metafiziin konusunu ve alanlarn aklamak. Metafiziin konusu varlktr. O, ncelikle varl varlk olmak bakmndan ele alr. Metafizik, yine ayn balamda neyin gerekten var olduu sorusunu sorarak gerekten var olmaya aday farkl varlk trlerini ele alr. Doal varlklar olduu kadar var olmalar muhtemel manevi varlklar da ele alr; varln yaratc bir g zerinden aklanmas teebbsyle de megul olur. Varlk, metafizikte dahas farkl ekillerde, varln bizatihi kendisinden veya insandan hareketle ya da statik veya dinamik bir adan ele alnabilir. Metafizik, te yandan varl belli ynleriyle aratran bakaca disiplinler olarak bilimlerin ilk ilkelerini inceler. Bu yzden metafiziin ana konu alanna ayrld sylenebilir. Bu konu alanlarndan birincisi, ontoloji olarak metafiziktir. Ontoloji olarak metafizik kendi iinde ana dala ayrlr. Bunlardan biri tz metafiziidir. kincisi, insandan hareket eden varolu felsefesidir. ncs ise varl dinamik bir adan veya deime ynnden ele alan sre felsefesidir. Metafiziin ikinci konu alan, varln yaratc bir g zerinden ele alnma teebbsleriyle ona kar kan yaklamdan meydana gelen teoloji olarak metafiziktir. Metafiziin nc konu alan, ilk ilkelerin bilimi olarak metafiziktir. Tz metafiziinin farkl trlerini aklamak. Tz metafizii, varln tz ya da tzler zerinden aklanmasna ynelik bir abadan meydana gelir. Tz, var olmak iin kendisinden baka hibir eye ihtiya duymayan varlktr. Varl tz zerinden aklama teebbs, klasik tz metafi-

zii ve modern tz metafizii olarak ikiye ayrlr. Bunlardan klasik tz metafiziinde bir ok tzllk sz konusu iken modern tz metafiziinde varla dair aklama ya tek tz ya da iki tz zerinden gerekleir. Dahas klasik tz metafiziinde tzler zerinden gerekleen aklama, ya onlardan bamsz bir biimde ya da tzlerin kurucu eleri olarak var olan tmeller yardmyla olur. Tz metafiziinin her iki tr de, statik bir varlk anlay zerine ykselir.
A M A

A M A

Sre felsefesini tanmlamak. Sre ya da olu felsefesi tz metafiziine alternatif bir varlk anlayn ifade eder. Alternatif olmasnn nedeni ise tz metafiziinin statik bir varlk anlayn cisimletirdii veya temsil ettii yerde, onun olu ve deimeyi temele alan dinamik bir varlk anlayn somutlatrmasdr. Gerekten de sre felsefesi, doann srekli olarak deien olay dizilerinden meydana geldiini, gerekliin temelinde, tzn deil de srecin, yani belli bir dorultusu olan bir deimenin bulunduunu ne srer. O, gereklie bir btn olarak hakkn verecek, insann btn deneyimlerini temellendirecek bir metafizik ihtiyacnn ifadesi olmak durumundadr. Bu anlamda modern fizik ya da mekanikten beslenen modern metafiziin tersine, o daha ziyade biyoloji ve psikolojiye dayanr ve esas olarak da evrim dncesinden beslenir. Varolu felsefesinin varlk probleminin yeni bir grnm olduunu ayrt etmek. Varolu felsefesi esas itibaryla yirminci yzylda, biraz da klasik metafizie veya eski varlk anlaylarna bir tepki olarak gelimitir. Durum byle olmakla birlikte, varolu felsefesinin varlk probleminin yeni bir grnm olduu sylenebilir. Burada ortaya kan en nemli farkllk, varln kendi kendisini tanmlayan insana gre ele alnmasndan meydana gelir. Baka bir deyile, bu yeni felsefede varlk, varl ele alan, varlk sorusunu sorabilen yegne varlk olarak insandan hareketle ortaya konur. Burada insan ya da varolu insan varln, bir dnyaya sahip olan, kendisinden ziyade baka var olanlarn zerindeki rty aan ve ayrca dier kendiliklerin rtsn aacak ekilde kendi kendisinin de rtsn aan bir varl tanmlar.

A M A

A M A

76

Felsefe

Kendimizi Snayalm
1. Pozitivizmiyle metafizie ynelik en sert eletiriyi gelitirmi olan filozof aadakilerden hangisidir? a. Hegel b. Kant c. Aristoteles d. Comte e. Heidegger 2. Hangisi klasik metafiziin blmelerinden birini meydana getiren aratrma kapsamna girmez? a. Ontolo b. Kozmoloji c. Teoloji d. lk lkelere ilikin aratrma e. Epistemoloji 3. Aadakilerden hangisi ontoloji olarak metafiziin dnda kalr? a. Klasik Tz Metafizii b. Sre Felsefesi c. Teoloji d. Varolu Felsefesi e. Modern Tz Metafizii 4. Hangisi tmeller konusunda gndeme gelen bir kartlktr? a. Determinizm-endeterminizm b. Teleoloji-mekanizm c. Realizm-nominalizm d. Monizm-Dalizm e. Rasyonalizm-irrasyonalizm 5. Hangisi monizmin bir tezi olamaz? a. Ruh ve madde vardr. b. Tek bir tz vardr. c. Var olan tek tz maddedir. d. Gerekten var olan maddedir. c. Ruh, maddenin bir yansmas ya da trevidir. 6. Hangisi modern tz metafizii kapsamnda ne srlm grlerden biri deildir? a. Fenomenalizm b. Rasyonalizm c. Dalizm d. Materyalizm c. dealizm 7. Var olmak alglanm olmaktr? diyen mehur idealist filozof aadakilerden hangisidir? a. Herakleitos b. Bergson c. Kant d. Berkeley e. Heidegger 8. Aadakilerden hangisi, sre felsefesinin yirminci yzyldaki en nemli temsilcilerindendir? a. Berkeley b. Descartes c. Comte d. Hegel e. Bergson 9. Sartren insan iin kulland terim, aadakilerden hangisidir? a. Varlk b. Kendinde varlk c. Tz d. Fenomen e. Kendisi iin varlk 10. Determinizmin dayand ilke aadakilerden hangisidir? a. zdelik ilkesi b. Doann dzenlilii ilkesi c. Nedensellik ilkesi d. elimezlik ilkesi e. Belirsizlik ilkesi

3. nite - Metafizik

77

Okuma Paras
Varlk olmak bakmndan varl ve ona zsel olarak ait olan aratran bir bilim vardr. Bu bilim zel bilimler olarak adlandrlan bilimlerden hibiriyle ayn deildir nk bu bilimlerden hibiri varl genel olarak varlk olmak bakmndan incelemez fakat tam tersine, rnein matematiksel bilimlerde olduu gibi, varln belli bir parasn ayrarak yalnzca bu parann ana niteliklerini inceler. imdi biz ilk ilkeleri ve en yksek nedenleri aramakta olduumuza gre, bunlarn doas gerei kendisine ait olduklar bir eyin var olmas gerektii aktr. yleyse var olan eylerin elerini arayanlar da gerekte ilk ilkeleri aryor idiyseler, bu elerin zorunlu olarak ilineksel anlamda varln deil, varlk olmak bakmndan varln eleri olmalar gerekir. Buna gre, bizim de varlk olmak bakmndan varln ilk nedenlerini aramamz gerekmektedir. Varlk terimi birok anlamda kullanlr ancak bu anlamlarn hepsi de bir ve ayn doadan olan bir eyle ilgilidir. Bu, basit bir eseslilik deildir; tpk salkl diye nitelendirilen her eyin, birinin sal korumasndan, bir bakasnn sal meydana getirmesinden, bir dierinin bir salk emaresi olmasndan ve en nihayet bir bakasnn sal kabul etmesinden dolay, salkla ilgili olmas ve yine tbbi diye adlandrlan her eyin tp sanatyla ilgili olup tp sanatna sahip olunduu ya da bir ey ona doal olarak uygun dt veya onun bir eseri olduu iin, byle adlandrlmas gibi, -ki salkl ve tbbi szckleriyle ayn ekilde kullanlan baka terimler de bulabiliriz- varlk da ayn ekilde birok anlamda kullanlr ancak bu anlamlarn hepsi tek bir ilkeyle ilgilidir nk baz eylere, tzler olmalarndan, dier bazlarna tzlerin etkilenimleri olmalarndan, dierlerine tz olma yoluna girmelerinden, bu arada dierlerine tzlerin ortadan kalklar veya yoksunluklar ya da nitelikleri olmalarndan, dier bazlarna tzlerin ya da tzlerle ilgili eylerin hareket ettirici ya da meydana getirici ilkeleri olmalarndan, en nihayet dierlerine btn bunlarn ya da tzlerden herhangi birinin inkr edilileri olmalarndan dolay, varlk ad verilir. Bundan dolay, biz var-olmayann var-olmayan olduunu syleyebiliriz. Nasl ki salkla ilgili olan her eyin tek bir bilimi varsa ayn ey tm dier durumlar iin de geerlidir. nk tek bir bilime, yalnzca bir ve ayn doaya gre adlandrlan nesneler deil, ayn zamanda adlarn bir doayla olan ilikilerinden alan nesnelerin incelenmesi de aittir nk bu sonuncular da bir anlamda bir doaya gre adlandrlrlar. O halde, varlk olmak bakmndan tm varlklarn incelenmesinin tek bir bilimin ii olduu aktr. Demek ki her durumda, temelde hem dier eylerin kendisine bal olmalar hem de dier eylerin adlarn kendisinden almalar anlamnda ilk olan ele alan bir bilim vardr. Buna gre, bu bir tz ise eer, filozofun ilkelerini ve nedenlerini kavramak zorunda olduu ey tzler olacaktr. eylerin her cinsi iin hem bir duyum gc hem de bir bilim vardr; rnein bir bilim olan gramer, telaffuz edilen tm sesleri inceler. Buna gre, varln btn trlerini incelemek tek bir genel bilimin iidir, buna mukabil bir tr varl incelemek ise zel bir bilimin iidir. Varlk ve birlik, ayn tanm tarafndan aklanma anlamnda deil de ilke ve neden olarak birbirlerinde ierilme anlamnda bir ve ayn eydir (kald ki onlarn birbirleriyle tanm bakmndan da ayn olduuna inanmamz bir ey deitirmez, hatta bu iimizi daha da kolaylatrr). nk bir insan, var olan insan ve insan ayn eydir; yalnzca, o, bir insandr demek yerine, szc iki kez tekrarlayarak, o, var olan bir insandr demekle farkl bir ey ortaya konmaz (bu, birlik ve varln olu ya da yok olu bakmndan birbirinden ayrlmaz olmas olgusundan da aktr) ve ayn ey birlik iin de geerlidir. yleyse btn bu durumlarda, bunlardan herhangi biri eklendii zaman ayn eyin ifade edildii ve bir olann, bir varlk olandan ayrlmaz olduu aktr. Dahas, her bireyin tz sadece ilineksel olarak bir deildir; o, ayn ekilde z gerei var olan bir eydir; dolaysyla, ne kadar varlk tr varsa o kadar birliin olmas gerekir. Bunlarn neliinin incelenmesi cins bakmndan bir olan bir bilimin konusudur; rnein onlarn ztlar kadar, aynlk ve benzerlii ve bu trden dierlerinin incelenmesini kastediyorum. Ne kadar tz tr varsa felsefenin o kadar ksm vardr ve bu nedenle onlar arasnda bir ilk felsefenin ve ondan sonra gelen bir ikinci felsefenin olmas gerekir. nk var olan dorudan doruya cinslere blnr ve dolaysyla, bu blnme de cinslere karlk gelen disiplinlerde bir blnmeyi dourur. nk filozofun durumu, matematiki szcnn kullanld anlam iinde, matematikinin durumuna benzer, zira matematiin de ksmlar vardr ve onda bir ilk, bir de ikinci bilim ve bunlar izleyen dier bilimler vardr. Kaynak: Aristoteles, Metafizik (ev. A. Arslan), stanbul, Sosyal yaynlar, 2. bask, 2004.

78

Felsefe

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Yantnz doru deilse nitenin Metafiziin mkn blmn yeniden okuyun. Comteun pozitivizmiyle metafizie olabilecek en sert eletirilerden birini yneltmi olduunu greceksiniz Yantnz doru deilse nitenin Metafiziin Konusu ve Alt Alanlar blmn yeniden okuyun. Epistemolojinin metafiziin kapsam iinde kalan bir aratrma alan olmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Ontoloji Olarak Metafizik blmn yeniden okuyun. Teolojinin, Ontoloji olarak Metafizik kapsam iine girmeyip, metafiziin ayr bir blmesini oluturduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Ontoloji Olarak Metafizik blmnn Tz Metafizii alt blmn yeniden okuyun. Tmeller meselesi balamnda gndeme gelen kartln Realizmnominalizm kartl olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Ontoloji Olarak Metafizik blmnn Tz Metafizii alt blmn yeniden okuyun. Ruh ve madde vardr tezinin, yani iki tzn birden var olduunu ne sren iddiann, monizme ait bir tez olmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Ontoloji Olarak Metafizik blmnn Tz Metafizii alt blmn yeniden okuyun. Rasyonalizmin, bir metafizik gr olmayp, epistemolojik bir anlay olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Ontoloji Olarak Metafizik blmnn Tz Metafizii alt blmn yeniden okuyun. Var olmak alglanm olmaktr diyen idealist filozofun Berkeley olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Ontoloji Olarak Metafizik blmnn Sre Felsefesi alt blmn yeniden okuyun. Sre felsefesinin yirminci yzyldaki en nemli temsilcisinin Bergson olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Ontoloji Olarak Metafizik blmnn Varolu Felsefesi alt blmn yeniden okuyun. Sartren insan iin kulland terimin Kendisi iin varlk olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin lk lkelerin Bilimi Olarak Metafizik blmn yeniden okuyun. Determinizmin temelinde olan ilkenin Nedensellik ilkesi olduunu greceksiniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 nsan sadece fiziki bir varlk olmayp ayn zamanda manevi bir varlktr. Manevi bir boyutu olmas, insann sadece fizik ihtiyalarn karland bir hayatla snrlanmasn imknsz hale getirir. O, manevi bir varlk olduu iin, dnyay anlamak, anlamlandrmak ister. Dnyay anlamak, anlamlandrmaya almak ise varl anlamak ve anlamlandrmaktan baka bir ey deildir. Bunu yapmak, yani varl anlamak ve anlamlandrmak iin aba sarf etmek insann doasnda vardr. Bunun byle olmasnn bir dier nedeni de insann varl anlama yoluna girmesinin biraz da ona kendi varln anlamlandrma, hayatna bir yn verebilme, nereden gelip nereye gittiini anlama imkn vermesidir. Varlktaki anlam ya da hikmeti kavrama, neyin gerekten var olduunu belirleme yoluna giren insan, dnyada yabanc olmaktan km, hayatna anlam katmaya balam bir insan olmak durumundadr. Sra Sizde 2 Kutsal leme inancn nominalizm hibir ekilde aklayamaz. nk sz konusu tmel grnn ne srd gibi, eer gerekten var olanlar yalnzca bireyler ise buradan Baba, Oul ve Kutsal Ruhun aralarnda ortak hibir noktann bulunmad, onlarn yalnzca kendilerine ayn Tanr adnn verilmesi anlamnda bir olduklar sonucu kar. Bu durumda, yalnzca bireylerin gerek olduklarn ne sren nominalist, Tanrnn hem bir ve hem de olduu dogmasn reddederek ya yalnzca Tanrnn bir olduunu ya da yalnzca olduunu ne srmek durumunda kalr. nanc ancak realizm aklar. Oul ve Kutsal Ruhun Babadan pay almak suretiyle Tanr olduunu kabul eder. Sra Sizde 3 nsani varoluun anlamn belirleyen zelliklerin banda, varoluu felsefeye gre, onun eyler veya cansz varlklar gibi nesnel bir analize konu olmamas gelir. nsani varolu zlecek bir problem, aklanacak bir ey deildir. Gerekten de insan bir varlk ya da ey deildir, bir varolutur. Dolaysyla insann kendisiyle ilikisi bir sahip olma ilikisi deildir. Varoluun kendisiyle ilikisi bir olma durumunu, bir varolma halini ifade eder. Dolaysyla insann yapt hatalar, yaadklar, ksacas varoluunu ilgilendiren hibir ey, nesnel teknikler alanna ait olamaz. Bu ise varoluun aklanamad, ancak sadece yaanabildii anlamna gelir. nsann varolusal gereklii btnyle zneldir ve ksmidir. nsani varoluun bir dier zellii de onun aknldr.

2. e

3. c

4. c

5. a

6. b

7. d

8. e

9. e

10. c

3. nite - Metafizik

79

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Aknlk insann kendisiyle veya bir durumla bir ve ayn dmemesi anlamna gelir; onun iinde bulunduu durumu amas olgusunu ifade eder. Bu aknl sayesinde insan, kendisini her seferinde yeniden tanmlayp yaratr. Bu aknlk zelliinden dolay, insan bir ey olmann dna kar; gelecee ilikin proje ve tasarlar yoluyla u andaki durumunu aar. Aknl, insan doal dnyadaki nesnelerden veya varoluu varlklardan ayrmaya yarar. Dnyadaki eyler doann bir parasdrlar; onlarn zleri, iindeki bulunduklar durum ve evreleri bakmndan tamamen belirlenmitir. Onlarn iinde bulunduklar durumun dna kmalar, bu durumlar amalar mmkn deildir. Bu, varolu iin geerli deildir. inde bulunduu koullar insann kaderi olamaz; tam tersine, insan iinde bulunduu btn durumlara anlam verir. Varoluun aknl, insann zgrle mahkm olduu anlamna gelir. Baka bir deyile ayn zamanda bir durum iinde olan varlklar olduumuz iin, seim yapmamz biz insanlar iin kanlmazdr. yle ki sememeyi semek de aslnda bir seimdir. Bir imknlar varl olarak insann seme imknlar snrszdr. Onun imknlar sadece ne yapmak, nasl bir insan olmak veya ne ekilde davranmak gerektiiyle snrlanm deildir. nsann imknlar, neyi dnecei veya dnyada alglad eyleri nasl tasvir edip kategoriletireceiyle ilgili her neriye hayr deme olanan kapsayacak kadar zengindir. Ksacas o, kendisini zgr seimleriyle nasl yaratrsa yle olur. Dahas insan, sadece kendisi iin seim yapmaz. Kendisi iin seimde bulunurken bakalar iin de seimde bulunur. Bakalarnn nasl olmalarn istiyorsa yle olmaya alr. O, kendisi iin deer yaratrken bakalarn da gzetmek durumundadr; setii deerlerin bakalarnn da deerleri olmas iin aba gsterir. te yandan zgrl kanlmaz son olan lmle sona erer. Gerek lmn kendisinin gerekse zgrln mutlak ve snrsz olduunun farkna varlmas, insann kolayca kabullenebilecei veya tayabilecei eyler deildir. nsan, zellikle mutlak bir zgrle sahip olduunu anlad zaman, bundan kayglanr; byk bir endie iine der ve derin bir kayg ya da endieye srklenir. Buradan hareketle insann, her eyden farkl olan, her ynyle zel bir varlk olduu sylenebilir. O, kendi varoluunun bilincinde olan, dnyay anlamlandran, dili ve kltr yaratan, bir gn gelip leceinin farkna varan bir varlktr. nsan, bu yzden dnyann biraz da anlam kayna olan bir varlktr. Aristoteles, Metafizik (ev. A. Arslan), stanbul, Sosyal yaynlar, 2. bask, 2004. Berkeley, G., Hylas ile Philolaos Arasnda Konuma (ev. S. Sel), stanbul, Sosyal Yaynlar, 2. bask, 1966. Berkeley, G., nsan Bilgisinin lkeleri zerine (ev. H. Turan), Ankara, Bilim ve Sanat Yaynlar, 1996. Campbell, K., Contemporary Metaphysics: An Introduction, Encino, CA, Dickinson, 1976. Cevizci, A. (der. ve ev.), Metafizik, stanbul, Paradigma Yaynlar, 2. bask, 2006. Descartes, R., Metafizik Dnceler (ev. M. Karasan), MEB Yay., stanbul, 2. bask, 1962. Ewing, A. C., The Fundamental Questions of Philosophy, Routledge and Kegan Paul, London, 1951. Grossman, R., Phenomenology and Existentialism, London, Routledge and Kegan Paul, 1984. Heidegger, M., Metafizik Nedir? (ev. Y. rnek), Ankara, Trkiye Felsefe Kurumu, 1991. Heidegger, M., Varlk ve Zaman (ev. A. Yardml), stanbul, dea yaynlar, 2005. Hume, D., nsan Doas zerine Bir nceleme (ev. A. Yardml), stanbul, dea Yaynlar, 1997. Hume, D., nsann Anlama Yetisi zerine Bir Soruturma (ev. O. Aruoba), Ankara, TFK yaynlar, 1976. Kant, I., Ahlk Metafiziinin Temellendirilmesi (ev. I. Kuuradi), Ankara, TFK Yaynlar, 1982. Kant, I., Critique of Pure Reason (trans. by N. K. Smith), London, Macmillan, 1964. Lowe, E. J., Kinds of Being, Oxford, Oxford Univerisity Press, 1989. Randall, J. H., Buchler, J., Felsefeye Giri (ev. A. Arslan), zmir, Ege niversitesi Yaynlar, 1982. Shand, J., Philosophy and Philosophers: An Introduction to Western Philosophy, Florence, Routledge, 1993.

4
FELSEFE
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bilim felsefesinin ne olduunu aklayabilecek, Mantk pozitivizmi getirdii yenilikler ve yol at problemler zerinden kavrayabilecek, Yanllamac bilim anlayn aklayabilecek, Devrimci bilim anlaynn mantn zebilecek, oulcu bilim grnn bilimle ilgili tespitlerini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Pozitivizm Bilimsel Yntem Keif Bilimsel Aklama Dorulanabilirlik Yanllanabilirlik Olaan Bilim Bilimsel Devrim Paradigma Bilimsel lerleme

indekiler
GR BLM FELSEFESNN KONULARI Felsefe Bilim Felsefesi MANTIKI POZTVST BLM ANLAYII YANLILAMACI BLM ANLAYII DEVRMC BLM ANLAYII OULCU BLM ANLAYII

Bilim Felsefesi
GR
Bilim felsefesi, felsefenin bilimi konu edinen alt dal ya da disiplinidir. Bu disiplin, bilimin doasna ve zellikle de yntemlerine, kavramlarna, n kabullerine ve bu arada, bilimin entelektel disiplinlerin genel emas iindeki yerine ilikin aratrmalardan oluur. Bilim felsefesi, sz konusu aratrmalar, elbette felsefi yntemleri, esas itibaryla da rasyonel ve eletirel bir sorgulama yntemini kullanarak gerekletirir. Bilim, aslnda felsefenin uzun zamandan beri konusu olmutur. Gerekten de en azndan Aristotelesten balayarak filozoflar bilimi ele alm, bilimle ilgili sorular sorarken bilimsel yntemlerin ve bilimsel nermelerin ayrc zelliklerini gzler nne sermeye almlard. Bununla birlikte, en azndan teknik anlamyla bilim felsefesi yeni, en fazla yzyllk gemii olan bir felsefe disiplinidir. Bunun da en nemli nedeni, on dokuzuncu yzyln son eyreinden itibaren bilim alannda yaanan hzl ve ba dndrc gelimeler ve bilim ile tekniin modern kltrde oynad olaanst byk ve belirleyici rol olmutur. Nitekim Galileo ve Newton fiziinin belirledii modern bilimsel ereve, oluturulan ana resim bu dnemde sarslmtr. Buna gre sz konusu modern fiziin kendisiyle onun ayrlmaz bir parasn oluturan kuramlarn on dokuzuncu yzyln ikinci yarsndan balayarak alternatif kuramlarla en azndan revize edildikleri rahatlkla sylenebilir. Nitekim bu yzylda Newton fiziinin kendisine dayand Eukleides geometrisine alternatif iki geometri, srasyla Nikolai Labochevskynin hiporbolik geometrisiyle Bernard Riemannn eliptik geometrisi ortaya kmtr. Ayn ekilde Newton fiziinin temelinde bulunan evrensel nedensellik ilkesine kar Werner Heisenberg, mutlak nedenselliin atom alt dzeyde geerli olmadn ortaya koyan mehur belirsizlik ilkesini gelitirmitir. Yine Newton fiziinin bir parasn oluturan syla k teorisi, Max Planckn kuantum kuram zerinden deiime urarken, sz konusu fiziin kendisi de Einsteinn rlativite fizii tarafndan revize edilmitir. Modern bilimin oluturduu genel ereveyi nemli lde deiime uratan sz konusu gelimeler yannda, zellikle matematik ve biyoloji alannda yaanan ba dndrc gelimeler, bilimi anlamak bakmndan felsefenin vazgeilmez olduunu gzler nne sermitir.
Bilim felsefesinin douunda, zellikle doa bilimleri alannda 19. yzyln sonlarndan itibaren yaanan byk deiimler ok etkili olmutur. Yine, bilim ve teknolojinin, etkisini kltrn btn alanlar zerinde hissettiren yaylm da bilimi felsefe yoluyla anlama ve deerlendirmenin zorunluluunu hissettiren bir baka etken olmutur.

82

Felsefe

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Bilim tarihinde hemen her teori ya deiiklie uratlm ya da tamamyla reddedilmitir. SIRA SZDE Bu bakmdan elde gnmz teorilerinin de yanl olmasn dndrecek yeterli kantmz yok mudur? Bilimin bize efsanelerden veya dinden daha fazla eyler sunduundan nasl D emin olabiliriz? N E L M

BLM FELSEFESNN KONULARI S O R U

Yirminci yzyln ilk eyreinde bilimsel faaliyet zerine ikinci dzey bir etkinlik olarak ortaya kan bilim felsefesinin konular ana balk altnda toplanabilir. DKKAT 1. Onun konu alanlarndan birincisi, bilimin yntemine ya da yntemlerine, bilimsel sembollerin doasna ve bilimsel sistemlerin mantksal yapsna iliSIRA SZDE kin aratrmalardan oluur. Bilimin kendisine, yntemine ilikin bir aratrma olarak bilim felsefesi, geleneksel mantk ve bilgi teorisinin nemli bir blmn ierir. Burada tmevarm, tmdengelim, hipotez, veri, AMALARIMIZ keif ve dorulama gibi terimler tanmlanp akla kavuturulur. Bilim felsefesinde, buna ek olarak gzlem, deney, lm, snflama benzeri bilimin daha ayrntl, zel ve teknik yntemleri incelenir. Yine bilim sembolik K T A P bir sistem olduu iin, bilim felsefesinin bu alannda, genel bir gstergeler teorisi de nemli bir rol oynar. Bu konu alan, bilim felsefesinin epistemolojik E L E V Z Y O N karlk gelir. boyutuna T 2. Bilim felsefesinde, ikinci olarak bilimlerin temel kavramlar, n kabul veya varsaymlar incelenir ve bilimlerin deneysel, rasyonel ve pragmatik temelleri aa karlr. Bilim felsefesinin bu boyutu, bilim adamnn kulland fakat N T E R N E T bir incelemeye tabi tutmad neden, nicelik, nitelik, zaeletirel man, mekn ve yasa gibi kavram ve kategorilere ilikin bir aratrmay ierdiinden, metafizikle belli bir iliki iinde bulunmak durumundadr. Bilim felsefesinin bu boyutu, ayrca bir d dnyann varlna ve doann dzenliliine duyulan inanlar da eletirel bir incelemeye tabi tutar. Buras da doallkla, bilim felsefesinin metafiziksel boyutunu meydana getirir. 3. Bilim felsefesi, nihayet zel bilimlerin snrlarn belirlemeye, bilimlerin birbirleriyle olan karlkl ilikilerini aa karmaya alr. Burada, bilimlere ilikin bir snflama yer alr.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Bilim felsefesinin hem epistemolojik hem de metafiziksel bir boyutu vardr.

TELEVZYON

NTERNET

MANTIKI POZTVST BLM ANLAYII

Mantk pozitivist dnrler, tm toplant ve almalarn Viyanada yaptlar. Neopozitivist bilim grn ortaya koyan bilim adam ve filozoflarn oluturduu toplulua, bu yzden Viyana evresi ad verilir.

Bilim felsefesinin yaklak yzyllk tarihinde, bilimin kendisini ve varsaymlarn, bilimsel kavram ve yntemleri aklayp anlalr klmak amacyla drt ana bilim gr ne srlmtr. Bilimi ok eitli yn ve zellikleriyle ele alan bu bilim felsefesi anlaylar, birbirlerini ou zaman eletirip gelitirerek birlikte bilim kavraymz, hi kuku yok ki alabildiine glendirmilerdir. Bu grlerden birincisi mantk pozitivizmdir. Mantk pozitivizm, on dokuzuncu yzylda Comte tarafndan kurulmu olan pozitivizmin yirminci yzyldaki devamdr. Bu yzden o, neopozitivizm olarak da geer. Mantk pozitivizm dnyada yirminci yzyln neredeyse btn bir ilk yars boyunca olduka byk bir etki yapm olan bilim tasavvuru ve bu bilim anlay zerinden gelitirdii bilimsel dnya gryle sekinleir. Mantk pozitivist bilim grn oluturan ve benimseyen felsefeciler arasnda Moritz Schlick (1882-1936), Hans Hahn (1879-1834), Philipp Frank (18841966), Friedrich Waismann (1896-1959), Felix Kaufmann (1895-1949), Herbert Feigl (1902-1988), Viktor Kraft (1880-1975), Kurt Gdel (1906-1978) ve Rudolf Carnap (1891-1970) gibi isimler saylabilir.

4. nite - Bilim Felsefesi

83

Mantk pozitivizm mutlak bir aklcl ve dolaysyla akln sadece bilimde tezahr ettii inancn temsil eder. Mantk pozitivistler, bu yzden kendilerinin karanlk diye niteledikleri bir sosyo-politik atmosferin rn olduklarn ne srp mevcut koullar pozitif bir felsefe anlay ile slah etmeye, bilimci bir dnya gryle yeni batan ekillendirmeye altlar. Gerekten de neopozitivist dnrler Almanyada giderek glenen ve en nihayetinde faizme gtrecek olan muhafazakr bir siyasetten ve insanln ilerlemesi nndeki en byk engel olarak grdkleri metafizikten byk bir rahatszlk duymaktaydlar. Bu yzden, bilim ile metafizii birbirinden ayrmaya, felsefenin, zel olarak da Alman idealizminin insanln nne mulak ve karanlk bir dnya koymasna engel olmaya altlar. Mantk pozitivistler, metafizie ayrca epistemolojik gerekelerle, nermelerinin anlamsz olmas nedeniyle kar ktlar. Onlar, aslnda burada Humela balayp Comte yoluyla Ernst Macha (1838-1916) kadar uzanan ana pozitivist damar takip ediyorlard. Mantk pozitivizm deyiminde geen mantk nitelemesi ise sz konusu yaklamda modern mantn kazand yeri ve nemi gsterir. Gerekten de mantk pozitivistler mantn imknlarn ve aralarn kullanarak bilimin formel yapsn ortaya karp belirginletirmeye altlar. Onlar gndelik dilin sembolik mantn ltlerini yerine getiremediini, dolaysyla bilim dili iin gerekli aklk ve kesinlii salayamadn ileri srerken bilimde analiz asndan formel bir dilin gerekli olduu sonucuna vardlar. evre dnrleri, bilimsel bilginin kesinliinin ancak mantk diliyle sergilenebileceini dnyorlard. Onlar, yeni mant kullanarak bir yandan bilimsel ifadeleri daha ak, net, sistematik ve test edilebilir bir ekilde gzler nne sererken dier yandan metafiziin anlamszln gsterebileceine inandlar.

Mantk pozitivizmde, pozitivizm bilime inan ve metafizie kar k ifade ederken mantk nitelemesi bilimin kesinliini, belirsizlik ve bulanklk ihtiva etmeyen mantk diliyle sergileme tutumunu dile getirir.

Dorulanabilirlik lkesi
Mantk pozitivizmi benimsemi dnrler, ncelikle bilimsel bilginin deneyime dayal bir bilgi olduunu gstermek, bilime bir snr ekmek, daha dorusu bilimi metafizikten veya bilim olmayandan ayrabilmek iin dorulanabilirlik ilkesi olarak bilinen mehur ilkeyi gelitirdiler. Sz konusu ilkenin onlarn bilim anlaylarnda byk bir nem tamas nedeniyle, bu anlaya ayn zamanda dorulamac bilim anlay ad verilir. Dorulanabilirlik ilkesi her eyden nce ampirik temelleri olduka gl olan bir anlamllk lt salar ve bir ifade ya da tmcenin anlamnn o tmcenin doruluk koullarnda olduunu ortaya koyar. Baka bir deyile, ilke bir tmcenin anlamn kavramann, o tmcenin hangi koullarda doru, hangi koullarda yanl olduunu kavramay gerektirdiini dile getirir. Yani bir ifadenin, bir nerme ya da sylemin bir bilgi ierii tamas veya anlaml olabilmesi iin dorulanabilir olmas gerekir. Dorulanamayan nerme ya da iddialar, metafiziksel iddia ya da nermeler olup anlamdan yoksundurlar. Dorulamann olgusal ve mantksal olmak zere, iki yolu vardr. Bunlardan olgusal dorulama sz konusu olduunda, mantk pozitivistler dorulamann dorudan ya da dolayl olabileceini kabul ederler. Yani baz nerme ya da tmceler gzlem yoluyla dolaymsz olarak dorulanabilirler; sz konusu tmce ya da nermelerin doruluu veya yanllna duyu-deneyimi veya gzlem yoluyla karar verilebilir. Onlar burada kalmayp sz gelimi g benzeri dorudan deneyim yoluyla gzlemlenemeyen zellik veya kendiliklerle ilgili terimlerin getii tmce ya da nermelerin ancak dolayml bir biimde dorulanabileceini ne srdler. Da-

Mantk pozitivistler dolaymsz olarak dorulanabilen tmce ya da nermelere temel ya da protokol nermeler, gzlem nermeleri adn vermilerdi.

84

Felsefe

Mantk pozitivizm, dnya hakknda bilgi retme grevini bilime verirken metafizie doallkla kar kar ve felsefenin grevini de analizle snrlar.

ha doru bir deyile, bu trden teorik terimlerin anlamn aklamak iin mantk pozitivistler, sz konusu terimleri ieren tmcelerin doruluk ya da yanllklarn gzlem nermeleriyle dolayl olarak belirlemenin yollarn aradlar. Gerekten de onlar, insan tarafndan alglanamayan elektromanyetik dalgalar, elektron ve protonlar benzeri eylerin kendileriyle ilgili kuramlarda veya birtakm teorik terimlerin getii nermelerde, ancak dolayl olarak dorulanabileceini ileri srdler. Sz konusu nermelerin gzlem nermelerine veya temel nermelere indirgenerek dorulanabileceini sylediler. Dorudan ve dolayl dorulama diye iki ayr eklinden sz ettiimiz olgusal dorulama, dnyann gzlemlenebilir bir ynne, d dnyadaki bir olay ya da duruma gnderme yapan bir nermenin, sz gelimi Alinin kpei siyahtr gibi bir nermenin gzlem ya da deney yoluyla dorulanmasdr. Byle bir nermenin dorulanmas iin, herhangi bir mantksal kurala ihtiya duyulmaz; sadece Alinin kpei bulunarak rengi kontrol edilir. Fakat Btn kpekler drt ayakldr nermesi, olgusal olarak veya gzlem yoluyla dorulanabilir bir nerme deildir; bu nermenin doruluuna ya da yanllna karar vermek iin, kpeklerin gzlenmesi gerekmez. nk nerme, olgusal bir durumdan ziyade, mantksal bir durumu ifade etmektedir. Bu mantksal durum da, gzlem yoluyla deil, nermenin znesiyle yklemi arasndaki ilikiye baklarak tmcenin gramatikal yaps incelenerek ortaya karlabilir. Mantk pozitivistler, dorulanabilirlik ilkesiyle dorulamann iki yolunun olduu gereinden temel birtakm sonular karttlar. Bunlardan birincisi ve en nemlisi, metafiziin hibir ekilde dorulanamayan anlamdan yoksun nermelerden meydana geldii sonucuydu. te yandan dorulamann iki yolunun olmas olgusundan, sahip olabileceimiz dorularn, dorulanabilen anlaml nermelerin iki ana balk altnda topland sonucu kartlr. Bunlardan birincisi, bize dnyadaki olay ve olgularla ilgili veya dnyann farkl durumlar hakknda bir eyler syleyen sentetik nermelerdir; bu nermeler doallkla, bize dnya hakknda yeni bilgiler verip dnyaya dair bilgimizi arttrrlar. Elbette zorunluluk ihtiva etmeyen, yani kartlarn olumlamann bir eliki yaratmad bu nermeler olumsal nermeler olup onlar esas itibaryla doa bilimlerinde buluruz. Dorulanabilirlik ilkesi zerinden, bu kez mantksal olarak dorulanan ikinci ana nerme trne, analitik nerme veya totoloji ad verilir. Mantk ve matematikte bulduumuz bu nermeler, kartlarn olumlamann bir elikiyle sonuland nermeler olarak zorunlu nermelerdir.

Bilimin Birlii
Mantk pozitivistlerin gelitirmi olduu dorulanabilirlik ilkesinin ngrd anlaml dorular ya da disiplinler listesinde, mevcut haliyle din, metafizik ve normatif etie olduu kadar sosyal bilimlere de yer yoktur. Onlar toplum bilimleriyle insan bilimlerinde pek ok mulaklk, belirsizlik bulunduunu; sz konusu mulaklk ve belirsiz anlamllklarn dorulamac anlam teorisinin uygulanmas suretiyle bertaraf edilebileceini sylerler. Sz konusu bilim felsefesi anlay, insan bilimleriyle toplum bilimlerinde de daha sonra doa bilimlerinin metodolojisine bavurulmas kouluyla gerekleecek benzer bir keif ve aklama baarsna eriilmesini ngrr. Mantk pozitivistler, burada kalmayp bilimin birlii tezini ne srerler. Bilimin birlii tezi, yalnzca fizik, kimya, biyoloji gibi doa bilimleri alanlarn deil, tarih, sosyoloji, psikoloji gibi konusu bakmndan doa bilimlerinden katego-

Bilimin birlii tezi, ontolojik iddiasnn yannda iki ana varsayma dayanr: 1. Maddi dnyay oluturan temel eleri aklayacak tek bir temel bileik teori vardr (fizikalizm). 2. Olgu bildiren btn nermeler temel teoriye balanabilir (indirgemecilik varsaym).

4. nite - Bilim Felsefesi

85

rik olarak ayr olan alanlar da kapsar. Ve insanla insann yapp etmelerini konu edinen bu alanlarn, cansz doay konu edinen doa bilimleriyle birliinin sorun olabilecei eletirisine kar, mantk pozitivistler bilimin birliinin ierik bakmndan deil fakat yntem bakmndan salanmas gerektiini iddia ederler. Sz konusu yntem birlii dncesini, dil ve yasa birlii dncesiyle tamamlarlar. Bilimin birlii tezi aslnda metafizik bir varsayma, en azndan ontolojik bir iddiaya dayanr. Gerekten de metafizii yasaklayan mantk pozitivistler, en azndan gereklii oluturan elerin snrl sayda olduunu; varln esas itibaryla tek bir malzemeden olutuunu, bu malzemenin de madde olduunu varsayan monist bir bak as benimsemilerdi. Bu yzden bilimleri nce sosyal bilimler ve doa bilimleri olarak sonra da sosyal bilimleri toplum bilimleri ve insan bilimleri, doa bilimlerini de yaam bilimleri ve fizik bilimleri olarak ikiye ayrdlar. Bundan sonra da fizii temel bilim yaparken sosyoloji, psikoloji, biyoloji, fizyoloji ve kimyann temel yasa, ilke veya teorilerinin fizikten karsanabileceini varsaydlar. Bilimin birlii tezi aslnda bize, mantk pozitivizmin, bilginin kmlatif olarak ilerledii iddiasnda olduunu; bilimin birikimsel bir sre olduu ve bilim adamlarnn yeni aratrmalarnn sonularn daha kapsaml kavramsal erevenin iine kattklar inancna sahip olduunu gsterir. Buna gre, burada fizyoloji ve psikoloji gibi zellemi bilim dallarnn yasalarnn ilkece en temel fizik yasalarndan tretilebilecei dnlr.

Bilimde Keif ve Pekitirme Balam

Mantk pozitivizm, metafizik karsnda bilimi ne kartr ve bilimin hayatn her alannda rehber olmas gerektiini ne srerken sadece bilimsel bilginin dorulanabilirlik zelliine dayanmaz. Bilime bakaca disiplinler karsnda stnlk salayan ikinci bir zellik, onun bilimsel veya deneysel diye nitelenen bir ynteme dayanmasdr. Mantk pozitivistler sz konusu yntemden hareketle bilimsel faaliyeti ana hatlaryla keif balam ve dorulama/pekitirme balam olarak ikiye ayrdlar. Bunlardan keif balam, burada tek tek olgu ya da olaylara ilikin tekil gzlemlerden snrlanmam genellemeler olarak hipotezlere ve nihayet, yasa ya da teorilere ykselindii iin, tmevarmsal bir sreci ifade eder. Pekitirme balam ise, burada bu kez yasa ya da teorilere tek tek olgularla ilgili aklama ya da ndeyilere doru bir gidi sz konusu olduu iin, tmdengelimsel bir srece karlk gelir. Bunlardan pekitirme, kefe bir ekilde bal olduu, onu varsayd ve keif srecinde tmevarm ok nemli bir rol oynad iin, mantk pozitivistlerin bilim anlayna ayn zamanda tmevarmc bilim anlay ad da verilir. Sz konusu bilim anlayna gre, kafasnda bir problem, zmek istedii bir sorun olan bilim adam, evrende olup biten olaylar anlama abasnda, nce zihinden bamsz olgu ve olaylar gzlemler. Burada, olgular arasndaki bantlar tespit etme abas iinde, aratrmac mevcut verileri gzlemler ve kaydederken olabildiince n yargsz olmak durumundadr. Baka bir deyile, mantk pozitivizmin bak asndan aratrmac bilim adam, gzlem yapmaya baladnda veya laboratuarna girdiinde, n yarglarndan arnr, kiisel dnya grn terk eder. Bilim adam gzlemde, znel alg farkllklarn ortadan kaldrmak, gzleme dakiklik, gvenilirlik kazandrmak ve aratrmay nesnel hale getirmek iin, birtakm aralar da kullanr, yani deneyler yapar. Bilim adam, sz konusu gzlemleme faaliyetiyle (X metali stlnca genleti ya da aydanlktaki su 100 derecede kaynad veya A gezegeni gnein etrafnda eliptik yrnge izerek ilerledi benzeri) tekil gzlem nermeleri elde eder. Mantk pozitivist bilim anlayna gre, yeterli sayda gzlem yaplnca, bir hipoteze, (Tm metaller stlnca geniler veya Btn gezegenler gnein etrafnda eliptik
Mantk pozitivist bilim anlay, ayn zamanda ve srasyla klasik, dorulamac ve tmevarmc bilim anlay olarak geer.

86
Mantk pozitivizm, bilim adam tarafndan yaplan gzlemlerin, teoriden mantksal ve epistemolojik olarak nce geldiini kabul eder.

Felsefe

Bilimsel aklama, bir olay ya da olgunun nedenini gstermekten oluur.

bir yrnge izerek ilerlerler benzeri) snrlanmam bir genellemeye ulalr. Mantk pozitivizmin klasik bilim anlay asndan, tekil gzlem nermelerinden hipoteze ya da snrlanmam genellemeye tmevarm yoluyla gei, meru bir geitir. Bunun iin koul ne srlr: 1. Gzlem says olabildiince ok olmaldr; 2. ayn gzlem ok farkl koullar altnda, atmosfer basncnda, deniz seviyesinde vs. tekrarlanmaldr; 3. elde edilen tekil gzlem nermeleri ile snrlanmam bir genellemeye karlk gelen hipotez arasnda herhangi bir eliki olmamaldr. Hipotez, birinci aamada, gzlemlenen olgularla ve olgular arasndaki ilikilerle ilgili bir genelleme veya bir aklama tasladr. Bu genelleme ya da aklama tasla, gzlemlenen olgular aklamak amacyla geici olarak kabul edilir. Hipotez oluturulduktan sonraki aama, oluturulan hipotez ya da hipotezlerin test edilmesi aamasdr. Bu aamada, hipotez ya da hipotezlerin olgular tarafndan desteklenip desteklenmedii aratrlr. Hipotez ya da hipotezlerden, olgusal olarak snanabilir sonular kartlr. Bu snama faaliyeti srasnda hipotez tm olgular tarafndan dorulanrsa yani onun sz konusu alandaki tm olgular gerekten aklad ortaya karsa bunlar kavramsal bir sistem iinde ifade edilebilir. Onlar, bu durumda bir teori dzeyine ykselir ve bir keif olarak nitelendirilir. Mantk pozitivist anlaya gre, bilimsel sre gzlem ve deneyle balar, hipotez ve teoriye doru gider. Mantk pozitivizm asndan bilimin ikinci boyutunu, yani pekitirme balamn ndeyiyle birlikte oluturan bilimsel aklama da bilimsel keif kadar nem tar. Gerekten de bilim adamlarnn rnek alacaklar, onlar iin bir esin kayna olabilecek bir aklama standard oluturmak amac erevesinde youn bir aba harcayan mantk pozitivistlerin bu teebbs ve abalar sonucunda, ortaya, zde sadece ayrntlarda farkllk gsteren iki tr aklama modelinin kt sylenebilir. Bunlardan kapsayc yasa modeli olarak anlalan birincisi, aklamay aklanann bir yasa kapsamna sokulmas olarak anlar. Buna mukabil bir nedensel aklama modeli ortaya koyan ikinci yaklam ise aklamay aklanann nedenini gsterme, onu bir sebep-sonu zinciri iine yerletirme olarak ele alr.

Mantk Pozitivist Bilim Anlaynn Eletirisi

Mantk pozitivizmin, bilim felsefesi tarihinin klasik, kurucu dnemini ekillendiren bilim gr, 1950li fakat esas itibaryla da 1960l yllardan itibaren sk ve youn bir eletirinin konusu olmutur. Mantk pozitivizmin yaygn bilim kavrayn veya bilim imgesini sorgulayanlar arasnda, hemen tamam sonradan mantk pozitivizminkine alternatif bir bilim felsefesi gelitirecek olan bilim filozoflar olarak Karl Raimund Popper, Thomas Kuhn, Paul Feyerabend benzeri isimler bulunur. Bu eletirilerden birincisi, bilim ile bilim-olmayan, nermeleri dorulanabilir bilim ile nermeleri ne dorulanabilir ne de yanllanabilir olan metafizik arasna bir snr ekmeye yarayan bir ilke ve bir anlamllk lt olarak dorulanabilirlik ilkesiyle ilgili eletiridir. Eletiri, esas itibaryla ilkenin stats, anlam ve makuliyeti gibi nokta etrafnda dner. Buna gre, dorulanabilirlik ilkesinin stats, hibir ekilde ak deildir. Dorulanabilirlik ilkesinin kendisi, deneyim veya gzlem yoluyla dorulanabilir bilimsel bir nerme olmad gibi mantksal olarak dorulanabilen bir totoloji de deildir. lkenin anlamyla ilgili glk ise ilkenin neye uygulanaca konusundaki belirsizlikten kaynaklanan bir glktr. Nihayet, dorulanabilirlik ilkesi sk skya uyguland zaman, btn bilimsel yasalar anlamsz olduklar gerekesiyle bir tarafa atlmak zorunda kalr. Zira bilimsel yasalar, doalar gerei, hibir zaman kesin sonulu olarak dorulanamazlar.

4. nite - Bilim Felsefesi

87

Mantk pozitivist bilim anlaynn youn bir ekilde eletirildii bir baka husus da onun gzleme ve gzlem nermelerine bakndan oluur. Sz konusu klasik bilim anlay, gerekten de gzlemin teoriden bamsz olduunu, mantksal ve epistemolojik olarak teoriden nce geldiini ve ona temel tekil ettiini ne srer. Buna gre bilim adamlar, gzlemlerini aklayan teoriler formle etmezden nce, ie n yargsz ve tarafsz bir biimde, teoriden btnyle bamsz gzlemler yaparak balarlar. Bilgimizin ve beklentilerimizin gzlemler zerinde bir etkisinin olmadn, tamamen tarafsz gzlemler yapmann mmkn olduunu varsayan bu gr, teoriden bamsz nesnel gzlem olamayaca, btn gzlemlerin teori ykl olduu ne srlerek eletirilmitir. Bilimsel bilginin gzlem nermelerinden hareketle, tmevarm yoluyla elde edildiini savunan mantk pozitivizmin, bununla birlikte esas byk gl, tekil gzlem nermelerinden snrlanmam genellemeler olarak hipotezlere, bilimsel yasa ve teorilere geiin mantksal olarak meru bir gei olmadn bir ekilde dile getiren tmevarm probleminden meydana gelir. Problemi ortaya koyanlar, ok sayda Xin gzleminden ve gzlemlenen tm Xlerin istisnasz Y zelliine sahip olmalarndan hareketle, tm Xlerin Y zelliine sahip olduu sonucunun karsanabileceini dile getiren tmevarm ilkesinin hibir ekilde dorulanamayacan dile getirirler. Bunun nedeni tmevarmsal bir argmanda ncllerin gemi ve imdide geerli olan iddialar ne srd yerde, sonucun tm zamanlar iin geerli olacak bir iddiada bulunmasdr. Bu ise tmevarmsal bir argmann ncllerinin doru fakat sonucunun yanl olabilmesinin mmkn olduu ve bunda da bir eliki bulunmad anlamna gelir. Tmevarmn temellendirilememesi bizim, ya dnyann bilgisine sahip olamayacamz ya da dnyann deneyime, yani gzlem ve deneye dayal bilgisine tmevarm dnda bir yolla eritiimiz anlamna gelir. Nitekim post-pozitivist dnrler bunlardan ikinci alternatifi semitir. rnein Popper, tarafndan savunulan bu gr, bilimin tmevarma dayand dncesini reddeder.

Tmevarm problemi, bilimsel yntemin tmevarma dayanmas, fakat tmevarmn temellendirilememesi durumunu ifade eder.

YANLILAMACI BLM GR
Gerekten de tmevarm problemini ok ciddiye alan Karl Popper (19021994) bu durum karsnda bilimin, yalnzca doann dzenliliine duyduumuz inanla var olabileceini, gel gelelim bu inanc kantlamann mmkn olmad gibi, kap dar edilen metafizii bir ekilde arma gibi bir sonuca yol atn ok ak olarak grmt. Bu yzden dorulamadan ve tmevarmdan vazgeen yeni bir bilim anlay gelitirdi. O, snrl sayda rnek ya da durumdan genel bir nerme tretebilmemizi mmkn klan geerli bir tmevarmsal argman biimi olmasa bile, delillerin bir hipotezi geersiz kldn gsterebileceimiz geerli bir argman formu olduunu dnmt. te bu, Poppera ihtiya duyduu bilimsellik lt olarak yanllanabilirlii salamtr.

Resim 4.1 Popper

88
Popperin gr, mantk pozitivizmin dogmatik aklclnn yerine eletirel aklcln geirilmesini ifade eder.

Felsefe

Gerekten de mantk pozitivizme ynelik eletirisi, sadece tmevarm problemi ekseninde gelimeyip ok daha genel bir eletiriyi ifade eden Popper, kendi bilim kavrayn bu eletiriden sonra oluturur. Buna gre, o, nce mantk pozitivizmin yaygn bilim kavraynn sadece 1. zihnin nesne ile ilikiden nce bo olduu, 2. bilim adamnn nesneleri yansz ve nesnel bir biimde alglad kabullerini eletiri szgecinden geirmedi. Fakat 3. tekil gzlem nermelerinin tmevarm yoluyla genellenerek doru hipotezlere ulaabilecei, 4. tekrar gzlem yoluyla dnyaya dnlerek dorulanabilen bu hipotezlerin mutlak hakikatler haline geldii kabullerini de reddetti. Popper, nihayet 5. bu hakikatlerin birikerek bilimsel bilgi btnn meydana getirdii tezini de iddetle eletirdi. O, sz konusu eletirilerinden hareketle, i. gzlemlerin kendilerini ynlendiren teorik bir yap iinde olumas nedeniyle teori ykl olmayan gzlem olamayaca, ii. tekil gzlem nermelerinden snrlanmam genellemelere doru olan tmevarmsal hareketin mantksal bir kesinlikten yoksun olduu sonularna vard. Onun ulat sonular, bu ikisinden ibaret deildi. Popper ok daha nemlisi, iii. hibir bilimsel nerme ya da hipotezin kesin sonulu olarak dorulanamamas nedeniyle, mutlak hakikatlere deil de ancak ksmi dorulara eriilebilecei, iv. bu yzden bilimselliin ltnn dorulanabilirlik deil de yanllanabilirlik olduu ve nihayet v. bilimsel bilginin sanld gibi, dorularn birikmesi yoluyla deil de yanllarn ayklanmas yoluyla ilerledii tezlerini ne srd.

Dorulanabilirlik lkesinin Reddedilmesi

Gerekten de Poppern bilim anlayna vcut veren ilk ve en nemli ey, bilime bir snr ekme, onu genel olarak szde bilimden ve zel olarak da metafizikten ayrma problemine kazandrd yeni dnm veya getirdii alternatif zm oldu. Mantk pozitivistler bu problemi, anlaml sylemi anlamsz sylemden ayrma problemi olarak ele alm ve onu, dorulanabilirlii bir cmlenin anlaml oluu veya bilimselliinin gerek koulu yaparak zmeye kalkmt. Popper, mantk pozitivistlerin problemi tanmlama tarzna olduu kadar, ona ynelik zm teebbsne de kar kt. Onun grne gre de yaplmas gereken en nemli ey, ampirik ya da deneysel bilimi, metafizik ve zellikle de szde-bilim tr benzeri onunla kartrlabilecek baka iddia ya da nerme kmelerinden ayrmakt. Gerek bilim, bilim kisvesi altnda ortaya kmakla birlikte, gerekli bilimsellik ltn yerine getiremeyen Marksist tarih teorisi veya Freudu psikanaliz benzeri szde-bilimden nasl ayrlabilirdi? Popper, anlam ile anlamsz arasndaki ayrmn anlaml sylemin snrlarn daraltrken bilimsel nerme ya da kuramlarn kesin sonulu olarak dorulanamamas gerei bir yana, dorulanabilirliin, bilimi szde-bilimden ayramadn grd. Ona gre, fizik gibi gerekten bilimsel olan disiplinlerin szde bilimlerde bulunmayan temel bir zellii, ortak bir yn paylamas, dahas bu ortak zelliin gerek bilimlerde bulunmas gereken mantksal yapyla ilgili bir zellik olmas gerekir. Bu ise bilime snr ekme, bilimi szde bilimden ayrma probleminin, as-

Szde bilim, bilim gibi grnebilmekle birlikte Poppere gre gerekte bilim olmayan, yani yanllanabilme imkn bulunmayan teoriyi ifade eder.

4. nite - Bilim Felsefesi

89

lnda bilimsel teorilere zg mantksal yapy ortaya karmakla ilgili bir problem olduu anlamna gelir. Onun bak asndan bilimle ilgili en temel, en belirleyici mantksal olgu, bilimsel teorilerin ampirik verilerle snanabilmesidir. Buna gre, rnein fizik biliminde bir teori, yanl olduu ortaya kan bir ndeyide bulunursa onun yanl olmas gerekir. Popper, Einsteinn grelilik teorisini, Marksist tarih kuramyla psikanalizi, ite bu temel zerinde, yani snanabilirlik asndan karlatrr. Bunlardan sz gelimi Einsteinn kuram, gnein ekim alanna giren nlarn belli bir eim sergilemelerini ngryordu. Ve ancak bir gne tutulmas olduu zaman test edilebilecek olan bu ndeyi, bir can alc deneyle, 1919 ylndaki gne tutulmasyla snand. Yaplan lmler sonunda, ngr ya da kestirimin doru olduu grld. ndeyinin dorulanmasndan ziyade, deneyin yaratt metodolojik imknlar zerinde duran Popper, buradan grelilik teorisinin gerekli mantksal yap ya da forma sahip olduu sonucuna vard. Yanllanabilmeye elverili bir mantksal yapya sahip olma durumu, Freudun teorisi iin geerli deildir. Ona gre, bu teoriyi yanllamann hibir yolu yoktur. rnein bir psikanalistin hastasnn grd dn hastann ocukluktan kalma zme kavuturulmam bir cinsel atmayla ilgili olduunu iddia ettiini dnelim; bu iddiay yanllayabilecek hibir ampirik veri ya da gzlem bulunmamaktadr. nk hasta psikanalistin iddiasna kar karak atmay inkr ettii takdirde, hekim bunu hastann bir eyleri bastrmakta olduunun bir delili olarak alr. Kabul ettii durumda ise bu da hipoteze ek bir dorulama salar.

Popper, psikanaliz ve Marksist tarih teorisi benzeri kuramlarn szde bilime bir rnek tekil ettiini dnr. Yanllanma imkn bulunmayan bu szde bilim rnekleri, bilimsel ilerlemeye ket vurur.

Yanllanabilirlik lt
Temelinde tmevarmn bulunduu dorulanabilirlik ilkesi, bilimi szde-bilimden ayrmaya yetmiyorsa eer, o zaman tmevarm problemine Poppern bak asndan getirilecek yegne zm bilimin tmevarma hibir ekilde bal bulunmadn gstermekten oluur. Ona gre, bir hipotez ya da teorinin, yani snrlanmam bir genellemenin dorulanmas ile yanllanmas arasnda mantksal ynden tam bir asimetri vardr. Buna gre, binlerce, hatta yz binlerce rnek bir hipotez ya da teoriyi dorulamaya yetmezken tek bir aykr rnek onu yanllamaya yeter. Tmevarm probleminin ortaya kmasnn nedeni de budur. Baka bir deyile, tmevarm yoluyla oluturulmu bir hipotezin lehinde ne kadar ok gzlem yaplm olursa olsun, bundan sonraki ilk rnein onu yanllamas pekl mmkndr. Popper, ite buradan bilimin teorileri dorulamaktan ziyade yanllamakla ilgili bir ey olduu sonucunu kartr. Bilim bu yzden, tmevarm olmadan da yapabilir, nk yanllayc bir kar rnekten teorinin yanll sonucunu kartan argman zde tmdengelimsel bir yap sergiler. Bu adan bakldnda, Popper nce yanllanamayan hipotezlerle yanllanabilir hipotezler arasnda bir ayrm yapar. Buna gre, metafiziin nermeleri, anlaml olabilmekle birlikte, yanllanabilmeye elverili nermeler deildir. nk onlar, sz gelimi Tanr nedeni olmayan nedendir gibi bir nermeyi yanllayabilecek mmkn bir gzlem yoktur. Ayn durum mantk ve matematiin nermeleri iin de geerlidir. Zira bu nermeler, dnya hakknda bir eyler sylemezler; szgelimi Bugn hava gnelidir ya da deildir gibi bir mantksal nermenin dnya hakknda olmasn yasaklad hibir ey yoktur. Ayn ekilde, onun szde-bilimin bir paras olduunu syledii nevrozlarn ocukluk travmalarnn bir sonucu olduunu dile getiren bir nermeyi yanllamas muhtemel hibir gzlem bulunmamaktadr. Psikanaliz ve Marksizm, Poppern gznde, anlamsz olmamakla birlikte, mevcut durumlaryla bilimsel teoriler deildir.
Popperin bilim anlaynda, bilimi bilim olmayandan ayran lt, dorulanabilirlik deil de yanllanabilirliktir.

90
Yanllamac bilim anlaynda, bilimsel hipotez ya da teorilerin en nemli zelliklerinden biri, onlarn birtakm eylerin olmasn yasaklamalardr.

Felsefe

Metafizik, mantk, matematik ve szde-bilim kapsam iinde kalan nerme ya da hipotezlerin yanllanamaz olduklar yerde, bilimsel hipotezler yanllanabilir hipotezler olmak durumundadrlar, zira onlarla badamaz olan gzlemler vardr. Buna gre, stld zaman genlemeyecek bir metal rnei gzlemleyecek olsaydk eer, stlan btn metallerin genletii hipotezinin yanl olduunu bilirdik. Poppera gre, bilimsel ve dolaysyla yanllanmaya elverili hipotezlerin en nemli zellii, onlarn yanl olma riskini alarak birtakm eylerin olmasn yasaklamalardr. Hipotez doruysa baz eyler olamaz; oluyorsa eer, teori doru deildir. Metaller stldklar zaman genleir hipotezi, stld zaman genlemeyen metallerin olabilmesini yasaklar. Belirli eylerin olmasn yasaklama becerisi bilimsel hipotezleri gl klan eydir. Bu yzden, bilimselliin lt veya bir teorinin ampirik ve bilimsel karakterinin lt, Poppera gre, dorulanabilirlik deil de yanllanabilirlik olmak durumundadr.

Keif Balamyla Pekitirme Balam

Mantk pozitivist bilim anlay ile Poppern yanllamac bilim anlay arasndaki farkllk, daha belirgin olarak Popperin pekitirme ya da hakllandrma balamna yapt vurguda ortaya kar. Mantk pozitivizm, her ne kadar pekitirme balamn unutmam olsa da esas itibaryla bilim adamlarnn doru teorileri nasl oluturmalar gerektiiyle megul olmutu. Keif balamn, teori formasyonu srecini ihmal etmemekle birlikte, esas arl bilimsel bir teorinin nasl snanabileceine, yani hakllandrma balamna veren Popper yeni bilim anlayyla, bu yzden bilim felsefesinde gerek bir kopua, yeni bir dnemin balangcna iaret eder. O, her eyden nce bilimsel teorilere, her ne ekilde olursa olsun tmevarmsal bir yoldan eriilemeyeceini ne srer. Sonra da gelecekte bilimsel bir teori ya da yasa dzeyine eriecek bilimsel bir hipotezin cesur ve yaratc muhayyilenin bir eseri olduunu ilan eder. Baka bir deyile, cesur hipotezler ortaya at, sonra onlar acmaszca sna! diyen Popperda hipotez oluturma sreci, tmevarmsal yntemin mekanik ileyiine deil de bilim adamnn yaratc imgelemine bal olmak durumundadr. O, saf gzlem diye bir ey olmadn ileri srerken hipotezin ilikisizmi gibi grnen olgular arasnda yasal ilikiler arayan, problem zme gayreti iindeki yaratc imgelemin cesur nerisi olduunu syler. Popperin gznde bilim adamnn yaratc zeksnn n plana kmasn salayan speklasyon ve muhayyile gc, formelletirilebilir veya birtakm kurallara indirgenebilir bir ey deildir. yleyse, Popper iin bilginin geliimi, bireysel ve ngrlemez kavrayla ilgili bir konu olduu iin, birtakm kurallara indirgenemeyen baz cesur hipotezlerin nerilmesiyle balar. Onun bu balamda nerdii yntem bir tr deneme-yanlma yntemidir. Bilimde k noktasnn, tpk gnlk hayatta olduu gibi, bir problem veya problematik bir durum olduunu syleyen Poppera gre, bunu zm denemeleri takip eder. Her hipotez ya da teori, problemi zme ynnde bir denemedir. Popper hipotez formasyonu veya teori oluturma srecinde her eye ramen dikkate alnmas gereken kural ya da koul koyar. Bunlardan ikisi hipotez ya da teorilerin kendileriyle, ncs ise teorilerin test sonularyla ilgilidir. Birincisi sz konusu olduunda, Popper yeni teorinin, bugne kadar hi irtibatlandrlmam eyler ya da olgular arasnda ilikiler kuran basit, yeni, gl ve birletirici bir dnceden ortaya kmas gerektiini syler. kinci koul, yeni teorinin bamsz olarak test edilebilir olmas gerektiini ifade eder. Ona gre, yeni teorinin, daha nce aratrlmam test sonular olmas gerekir. Cesur olmas ve risk almas gereken teori, dahas bize yeni eyler sylemeyi vaat eden bir ierie sahip bulunma-

Popper bilimsel yntemi, bir tr deneme-yanlma yntemi olarak tanmlar. Bu yntemin bilime uyarlamas tahmin-rtme yntemi eklinde karmza kar.

4. nite - Bilim Felsefesi

91

ldr. Bu koullar yerine getirildii zaman, bir teori gelecekteki kuramlarn kendilerine uyarlanmak zorunda olduklar yeni ampirik bulgular ortaya koymu olaca iin, onun yanll kantlansa bile, bize yeni bir eyler sylemi olacaktr. Fakat bunlarla yetinmeyen Popper, iyi bir teori iin nc bir kouldan daha sz eder; iyi bir teori baz yeni, kesin, can alc testlerden baaryla gemek zorundadr. nk yeni testlerin bir blmnden dahi baaryla geemeyen yeni teoriler nerilirse ilerleme boulur. Ampirik aratrmalarn hipotezi yanllamaya almas gerektiini ne sren Popper, doallkla bir bilim adamnn nce dnyann nasl olduuna ilikin bir tahmin ya da hipotez ileri srmesi, sonra da bu hipotezi snamaya almas gerektiini ne srer. Bir hipotezi snamak iin, yanll o hipotezi rtecek gzlem nermeleri tretmek amacyla tmdengelimsel bir manta bavurmak gerekir. Baka bir deyile, gerek ve bilimsel bir snama, hipotezi yanllayacak kar ya da negatif rnekler bulmaya almaktan baka bir ey deildir. Baz hipotezler dierlerinden daha yanllanabilirdir; onlar daha ok eyi yasakladklar iin, daha fazla rtlebilme ansna sahip olurlar. Bir hipotezin daha fazla yanllanabilir olduu lde, dnya hakknda daha ok ey sylediini, dolaysyla daha byk bir ampirik ierie sahip olduunu syleyen Popper, basitlii de bu terimlerle tanmlar. Bilimde basitlik, yanllanabilirlik ve ampirik ierikle bir ve ayn eydir. Dnya hakknda daha fazla ey syleyen, ampirik ierii gl olan bir hipotez ne srldkten sonra yaplmas gereken ey, bkp usanmadan hipotezi yanllayacak aykr rnekler bulmaya almaktr. Bu sre iinde hipotez yanllanrsa, onun atlp yerine eski hipotezin hatalarndan arnm yeni bir hipotez ne srlmesi gerekir. Fakat hipotez btn yanllama teebbslerine direnirse yani bir bilim adam ileri srm olduu hipotezi byk bir abayla yanllamaya alr da yanllayamazsa, o hipotez glenir. Her ne kadar bir hipotezin yanllanamamas o hipotezin dorulandn gstermese de Popper byle bir hipotezin glendiini syler. te bu ereve iinde, en iyi, en gl bilimsel teorilerin dahi yarn yanllanmasnn her zaman mmkn olduunu syleyen Poppera gre, bilim yanllarn ayklanmas yoluyla ilerler. Bilgi daarcmzda bulunan bilgilerin yarn yaplacak gzlem veya testlerle yanllanmayacan garanti eden hibir kural yoktur. Yegne kural, eldeki doru bilginin gelecekte yanllanmadan kurtulmasn garanti eden bir kuraln olmamasdr. O, bu yzden bilim, kesin veya tam olarak ispatlanm nermeler sistemi deildir der. Mantk pozitivizmin dorulanabilirlik ltyle Popperin ne srd yanllanabilirSIRA SZDE lik lt bir araya getirildiinde, bir nerme iin u drt ihtimalden birinin sz konusu olduunu syleyebiliriz: DNELM 1. Dorulanabilir ama yanllanamaz. 2. Dorulanamaz ama yanllanabilir. 3. Hem dorulanabilir hem yanllanabilir. S O R U 4. Ne dorulanabilir ne de yanllanabilir. Aadaki drt nerme iin hangisinin geerli olduunu bulunuz. DKKAT a. Tanr vardr. b. Istlan metaller genleir. SIRA SZDE c. nc Dnya Sava ortaya kacak. d. Uludan ykseklii 2143 metredir.
AMALARIMIZ

Popper, bilimsel ilerlemeyle evrim teorisi arasnda ba kurar. nk ona gre, koullara uyum salayamayan canllarn yaam mcadelesinde ayakta kalamamas gibi, yanl teoriler de hakikat mcadelesinde elenir, yara sadece daha gl olanlar devam eder.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

92

Felsefe

DEVRMC BLM GR
Gerek mantk pozitivizm, gerekse Poppern yanllamac bilim gr, sadece bilimsel faaliyeti belirlediine inanlan mantksal ya da isel faktrler zerinde younlamt. Her ne kadar biri kefe, dieri hakllandrmaya arlk verse de mantk pozitivizm ve Popper bilimsel kefi veya mevcut teorinin hakllandrlmasn salayan yntem kurallar zerinde durdular. rnein mantk pozitivistler iin bir teorinin kabul edilmesinde karar vermeyi belirleyen temel faktr, o teoriyi destekleyen kantlarn derecesiydi. Bilim felsefesinde bundan sonra ortaya kan grler, bilimi anlamak ynnden, bilim d faktrlerin de en az isel faktrler kadar nemli olduunu, sz gelimi bu noktada bilim tarihinin byk bir nemi bulunduunu ne srer. Baka bir deyile, bilim felsefesi tarihinin ikinci dneminde yaanan en nemli gelime, bilimin mantksal bir bak asndan ziyade, tarihsel bir bak asyla ele alnmasdr. Buna gre, zellikle mantk pozitivistlerin gerek bilimi tanmlamadaki baarszlklarn eletiren post-pozitivist bilim filozoflar, bilimi mantk temelinde ele almak yerine, zellikle tarihsel geliim sreci ierisinde zmleyen bir yaklam gelitirirler. Bu yeni yaklamn en nemli temsilcisi de Thomas Kuhn (1922-1996)dur. Kuhnun k noktas, byk lde Kopernik Devrimi ama zellikle de Galileonun grleriyle Kilise arasndaki kartlk konusundaki klasik yorumlar oldu. Bu kartl bir tarafta akl ve deney, dier tarafta ise batl inan ve din dogma arasndaki bir kavga olarak okuyan pek ok bilim adam ve tarihisi Galileoyla arkadalarnn Aristotelesi evren anlayyla badamaz nitelikte deneysel veriler bulduklarn sylemekteydi. Durumun sanldndan ok daha karmak olduunu gren Kuhn, Kopernik Devrimiyle bakaca devrimlerin geliiminin ve tarihlerinin, ne mantk pozitivist bilim anlaynn ne de yanllamacln metodolojisiyle badatn gzler nne serdi. Dnya leinde byk bir etki yapan Bilimsel Devrimlerin Yaps adl eseriyle bilimsel metodoloji ve bilgi zerinde dnmenin yeni ve btnyle farkl bir yolunu nerdi.

Resim 4.2 Kuhn

Bilim felsefesinde iselcilik bilimin sadece kendi i mantyla, dsalclk ise bilimin esas olarak ona dsal koullar yoluyla aklanmas gerektiini syleyen yaklamlardr. Mantk pozitivizm ve yanllamac bilim gr iselcilii, devrimci bilim anlayyla oulcu bilim gr dsalcl temsil eder.

Bilimin lerleme Tablosu

Gerekten de Kuhn kendisinden nceki pek ok bilim filozofunun bilimin srekli biriken bir bilgi salad varsaymna kar karken, bilim dallarnn deiik aamalardan getiklerini ve bilimsel aratrmann karakterinin bu evre ya da aamalarn her birinde deitiini ileri srer. O, bilimin tarihsel srecinde, drt, hatta evreyi birbirinden ayrr. Bunlardan birincisi, 1. bilim ncesi dnem veya olgunlamam bilim dnemidir. Tm bilimler iin sz konusu olan bir hazrlk dnemine tekabl eden bu dnemde, bilim adamlarnn belirginlemi bir bak as yoktur ve herhangi bir bilim dalnda aratrma yapan bilim adamlar eitli yollar deneyip eitli yntemler

4. nite - Bilim Felsefesi

93

kullanrlar. Zaman getike, bu alanda alan bilim adamlarndan birinin gelitirmi olduu teori n plana kar; yani doadaki olgular aklama gc olduka yksek olan ve sz konusu bilim dalnda daha ileri dzeyde aratrmalar yaplmasna izin veren bir bak as, bir yntem ya da varsaym kendini kantlar ve kabul ettirir. 2. Sz konusu bilim ncesi dnemi, ne kan teori ya da paradigmann herkes tarafndan kabulyle belirlenen organize ve hatta kurumsal faaliyeti temsil eder nitelikteki normal ya da olaan veya olgun bilim dnemi izler. Kuhn ite bu dnemde, bilim adamlarnn bilimsel faaliyetlerini bir tr bulmaca zme faaliyeti olarak tanmlar. 3. Bilimin tarih iindeki ilerleme srecinde, olaan bilim dneminin ardndan mevcut paradigma tarafndan zlemeyen anomalilerin belirledii kriz dnemi gelir. 4. Ve nihayet, eski paradigma tarafndan zlemeyen anomalilerin tamamn zen yeni bir paradigmann kabulyle belirlenen devrim dnemi, bilimsel ilerleme srecinin drdnc ve sonuncu dnemini oluturur. Aslnda ona sonuncu dnem demek hatadr nk her devrim dnemi bir yeni olaan ya da normal bilim dneminin balangcn temsil eder. Baka bir deyile, her bilim dalnda bilim ncesi dnem bir kez yaandktan sonra, (2), (3), (4). evreler kendi ilerinde kapal bir dng ya da dairesel bir sre oluturur. Kuhnun bilim resminin znde, normal veya olaan bilim gr ile bilimsel devrim kavray bulunur. Aslnda, bunlarn da gerisine gidildiinde, onun devrimci bilim anlaynn temel kavram olarak paradigma kavramyla karlalr. nk Kuhna gre, normal ya da olaan bilim, bir paradigmann oluturulmasn gerektirir. Bir paradigma belirli bir bilim dalnn konu edinecei olgular belirleyip karakterize eden bir ereve salar. Paradigma, aslnda bir bilimsel model ya da genel bir teoridir fakat o, yalnzca bir model ya da teori olmayp ayn zamanda bir model ya da teorinin gelecek aratrmalarda nasl gelitirileceini ve uygulanacan belirleyen bir metodolojidir. Kuhn kusursuz paradigma rnei olarak ska Newton fiziine gnderme yaparken bir paradigmann, Newton fizii rneinde, en az u drt temel eden meydana geldiini aklkla ortaya koyar: 1. Fail nedensel aklamalara ve sz gelimi genel ve niteliksel teoriler yerine, niceliksel sonular ve snanabilir ndeyiler veren teorilere ynelik tercihlere ynelten arka plan deerleri ve kabulleri. 2. arparak ve ekim/itim gleri uygulayarak birbirleri zerinde eylemde bulunan maddi paracklardan oluan metafiziksel bir dnya resmiyle devasa bir makine olarak dnya imgesi. 3. Paradigmann zn ya da nvesini oluturan temel olarak hareket yasalaryla yerekimi yasas. 4. Temel yasalarn sarka hareketine, gezegen hareketlerine, hava direnci ve srtnme hareketine uygulanmasn mmkn klan standart matematiksel teknikler. Kuhnun yorumuna gre, bilim adamlar bir paradigmay benimsedikleri ya da paylatklar zaman, bundan byle hakikatin ls olacak bir epistemik cemaat ya da bilim adamlar topluluu meydana gelir. Ortada, ite bu cemaat tarafndan benimsenen bir paradigma sz konusu olduu zaman, bilim adamlar sadece birtakm doru nermeler zerinde uyumakla kalmaz, ayn zamanda alanda bilimsel aratrmann gelecekte nasl yryecei, zm bekleyen hangi problemlerle ne

Devrimci bilim grnde bilimsel gelime, dzgn dorusal bir yoldan ziyade dairesel bir yol izler.

Kuhnun benimsedii doruluk gr, mutabakat doruluk anlaydr. Buna gre doru nerme ya da teori bilim adamlar topluluu tarafndan doru olduuna inanlan nerme ya da teoridir.

94

Felsefe

Anomali, eldeki paradigma tarafndan zlemeyen aykr ya da kural d durum veya glk anlamna gelir.

ekilde ba edilecei, bu problemleri zmenin uygun yntemlerinin ne olduu konusunda da tam bir fikir birlii iinde olurlar. Ksacas, paradigma genel ya da total bir bilimsel bak asdr. O, btnsel bir teori; bir bilim adamlar topluluunu bir araya getiren ve burada bilimsel faaliyeti organize eden kabuller, inanlar, deerler ve nihayet nermeler ve teknikler btndr. Paradigma esas itibaryla bir teoriden, ounlukla doann nasl ilediini dile getiren bir emadan oluur. Kuhna gre, teorinin ya da paradigmann bilgisini ders kitaplarndan renen bilim adamnn amac, teoriyi ne yanllamak ne de dorulamaktr. Bilim adamlar topluluunu meydana getiren bilim adamlarna den ey, teoriyi doaya uydurmak iin almaktr. Doann nasl alt ya da ilediini genel olarak ortaya koyan teori henz tamamlanmam olup teoriyi temele alarak bulmaca zen bilim adamlar, onu bezeyip iini doldurmaya alrlar. Ayn bilim adamlar, bir yandan da genel kuramn ya da paradigmann uygulanabilirlik alann geniletirler. Gerekten de normal bilim bilinenin alann geniletme, iirme srecidir; o, kkl yenilikler peinde komaz. Bilim adamlar teorinin doaya uyma baars gsteremedii durumlarda, bazen teoriyi onarr ya da yamarlar. Bununla birlikte, bu gibi durumlarda, tek are onarm deildir. Kuhn, bu dnemde yaplan deneylerin teoriyle uyumad durumlarda, teorinin deil de teoriyi dnyaya uygulayan ve snayan kiinin sorumlu tutulduunu syler. Burada sergilenen aba, benimsenen paradigma ya da kuramn doru olduu varsayld iin, onu alr hale getirmek ynnde bir abadr. Normal bilim dneminde sergilenen bilimsel faaliyeti veya bilim pratiini, Kuhnun olduka muhafazakr bir faaliyet olarak nitelemesinin nedeni de budur. nk bu olaan bilim dneminde bilim adamlar benimsedikleri paradigmay veya bilimlerinin ilk ilkelerini hibir zaman sorgulamazlar; tam tersine, herhangi bir baarszlkla karlatklarnda, bu baarszlktan, paradigma veya teorilerini deil de kendilerini sorumlu tutarlar. Kuhn normal bilim dneminin yllar, hatta yzyllarca srebileceini syler. Fakat bu sre iinde ortaya birtakm anomaliler, yani bilim adamlar ne kadar urarlarsa urasnlar, paradigmann teorik yaps veya kuramsal kabulleriyle badatrlamayan veya zme kavuturulamayan aykr durumlar kabilir. Baka bir deyile, ilk bata nemli baarlar sergileyen pek ok paradigmann problem zme baars eninde sonunda yavalayp zlemeyen problemlerin ylmaya balad bir noktaya gelinir. yice veya yeni zlm problemler yerine, baarszlklar ya da anomaliler ba gsterir. Sz konusu anomalilerin says balangta az olup onlar ou zaman gz ard edilir. Fakat anomalilerin says artt zaman, o bilim dal Kuhnun nc aama olarak niteledii bunalm dnemine girer. Bu dnemde paradigmann baarl olmasn mmkn klm olan aratrma kurallar gever; paradigmaya duyulan gven sarslr, ballk ortadan kalkarken farkl bak alar, yntem ve tekniklerin denenmesine balanr. Paradigma balayc olmaktan karken tam bir kargaa egemen hale gelir ve bilimsel faaliyet unutulup metafiziksel tartmalar balar. Akabinde, bunalmn pekimesiyle birlikte, bilim adamlarnn niteliinde veya karakterinde de nemli bir deiim sz konusu olur; nitekim, imdiye kadar sadece bulmaca zen bilim adamlar paradigmann kendisini bile slah etmeyi, hatta deitirmeyi gze alabilecek kadar yaratc dnmeye balarlar. Zorunluluk ve ok daha nemlisi yaratclk, kkten farkl ilkeler ve modellerle ileyen yeni alternatif paradigmalarn ortaya kmasna yol aar. Eer bu tr yeni paradigmalar gelimeye balarsa ilgili bilim dal Kuhnun devrimci bilim dedii aamaya girer. Devrim

4. nite - Bilim Felsefesi

95

sreci, eski paradigmaya alternatif paradigmalarn ortaya kyla balar ve alternatif bir paradigma, neredeyse bir kuaklk bir zaman getikten sonra, bilim adamlar topluluunun btn yeleri tarafndan kabul edildii zaman tamamlanr. Kuhn devrim kavramn, hi kuku yok ki bilinli olarak politik anlamyla iliki iinde kullanr. Buna gre, bir devrim eski paradigmayla yeni paradigma taraflar arasndaki aleni bir sava durumunu ortaya koyar. Politik devrimlerde olduu gibi, bilimsel devrim durumlarnda da normal bilim dnemlerinde geerli olan kurallar artk uygulanamaz. nk bu kurallar, saldr altnda olan paradigmann kurallardr. O, bir paradigmadan dierine geiin din deitirmek kadar zor olduunu, bir bilim adamnn paradigmasn yeni paradigma uruna terk etmesi gerektiini gsterecek, mantksal bakmdan zorlayc hibir argman bulunmadn ne srer. Ona gre, baarl olan bir devrimde bilim adamlar yeni paradigmay, ou zaman hakikatle ilintisiz bilim d neden ya da kayglarla kabul etmek zorunda kalrlar. Gerekten de paradigma deiiminde veya devrim zamannda akln i banda olmadn, bir paradigmay dierine tercih etmenin son zmlemede bir hayat tarznn dierine tercih edilmi olmasn ifade ettiini ne sren Kuhna gre, buradan kartlacak sonu aktr: Bilim, sanld kadar nesnel ve rasyonel bir faaliyet deildir.

Kuhn bilimsel devrim ile politik devrim arasnda yakn bir iliki kurar. Politik devrimde belli bir siyasal dzen toptan yklp yerine onunla hemen hibir ilikisi olmayan yeni bir dzen kurulur. stelik bu sre zor kullanlarak iddet yoluyla olur. Ayn ekilde bilimsel devrimde de bir teorik yap yklarak yerine yeni bir yap ikame edilir ve bu gei alabildiine sancl olur.

Bilimsel Deimenin Doas

Kuhnun bilim tarihiyle ilgili aklamalarndan veya yorumundan kard ikinci nemli sonu, bilimsel deime ya da ilerleme sreciyle ilgilidir. zellikle mantk pozitivizmin yaygn bilim grne gre bilim nesnel hakikat dorultusunda ilerler; bunun da yolu, hi kuku yok ki eski ve yanl fikir ya da teorilerin yerine yeni ve doru fikir ya da teorilerin geirilmesidir. Yeni teorilerin eski teorilerden nesnel olarak daha doru olduunu ne sren bu birikimsel bilgi tasarmnn Kuhn, tarihsel olarak hatal, felsefi olarak da ok naif olduunu syler. Nitekim o, bilim tarihinde zaman zaman geriye dnldn, dolaysyla yanltan doruya izgisel bir ilerlemeden sz edilemeyeceini ne srer. Kuhn bununla da kalmayp nceki bilim anlaylarnn sk skya sarld nesnel hakikat dncesini sorgular. Ona gre, nesnel hakikat veya objektif doru dncesi her eyden nce dnya ile ilgili, mevcut teori ya da eldeki paradigmadan bamsz, sabit birtakm olgular olmasn gerekli klar. te bunu kabul etmeyen Kuhn, ok daha radikal baka bir gr ne srer. Bu gre gre, dnya ile ilgili olgular eldeki teori ya da kabul grm paradigmadan bamsz olmayp tam tersine paradigmaya grelidir ve dolaysyla, paradigma deitike olgular da deiir. Durum byle olduunda, paradigma ya da teorilerin, olgulara gerekte olduklar ekliyle tekabl etmelerinden sz edilemeyecei gibi, onlarn nesnel olarak doru olmalarndan da sz edilemez. Hakikat, nesnel deil de paradigmaya grelidir.

Kuhnun devrimci bilim anlayyla birlikte nesnel hakikat dncesinden vazgeilir, onun yerini rlativizm alr.

E llemezlik ve Teori Ykllk

Kuhn sz konusu felsefi tezlerini temellendirmek amacyla iki ana argman gelitirmitir. Bunlardan ilki, mehur e llemezlik tezidir. Gerekten de Kuhn bir bilim adamnn paradigmasnn onun dnya gr haline geldiini, bilim adamnn dnyadaki her eyi paradigmasnn kendisine temin ettii gzlklerle grdn syler. Bu yzden, bir paradigma deiimi yaand, yani bir bilimsel devrim srasnda mevcut paradigma yeni bir paradigmayla deitirildii zaman, bilim adamlar almalarn devam ettirmelerine imkn salamakla kalmayp dnyay anlaml klmalarn da mmkn klan kavramsal erevelerini terk etmek duruE llemezlik, iki paradigma ya da teorinin birbiriyle kyaslanmasnn veya hangisinin doru olduunun belirlenebilmesinin bir yolunun olmamas anlamna gelir.

96

Felsefe

munda kalrlar. Bu iki paradigma, ayn bilim dalnda ayn konuyla ilgili olsa dahi, birbirinden o kadar farkldr ki Kuhnun ifadesiyle bilim adamlar paradigma deiiminden nce ve sonra farkl dnyalarda yaarlar. Bu, paradigmalarn e llemez olduklar, yani birbirleriyle kyaslanmalarn imknsz hale getirecek kadar farkllk gsterdikleri, ikisini birletiren ortak bir zemin ya da dilin bulunmad anlamna gelir. Kuhnun e llemezlik tezi, ok byk lde onun bilimsel kavramlarn anlamlarn iinde getikleri teoriden aldklar iddiasndan kar. Bu adan bakldnda, paradigma deitii zaman, baz anahtar terimlerin anlamlarnn da deitiini ne sren Kuhna gre, rnein Newton fiziindeki ktle teriminin anlam, Einsteinn grelilik teorisinde geen ktle teriminin anlamndan tamamen farkldr. Onun e llemezlik tezinin kavramsal boyutu kadar ontolojik bir boyutu da vardr. Buna gre, Kuhn idealist bir anlam iinde, paradigmann dnyay oluturduunu da savunur. Zira farkl paradigmalar altnda veya farkl paradigmalar benimseyerek bilim yapmak, gerekte farkl dnyalarda bilim yapmak anlamna gelir. Kuhn e llemezlikten, hatta paradigmalarn birbirleriyle olan badamazlndan dolay, paradigmalar arasnda nesnel bir tercihin sz konusu olamayacan dile getirir. Paradigmalar nesnel bir biimde karlatrmak pek mmkn olmad gibi, e llemezlik, egemen paradigmann nesnel anlamda doru ya da daha doru olduunu sylemeye imkn tanmaz. te bundan dolaydr ki, bilimde, paradigmadan bamsz bir d dnyann giderek daha tam, daha doru bir betimlemesini vermek anlamnda bir ilerlemeden sz edilemez. Onun bilim tarihiyle ilgili yorumundan kartt felsefi tezleri temellendirmek iin kulland bir baka argman da teori ykllktr. Aslnda onda, e llemezlik ile teori ykllk arasnda ok yakn bir iliki vardr nk e llemezlii tartrken Kuhn, gzlemin teori ykl oluu olgusundan destek alr. Onun teori ykllkle ilgili argman aslnda ok aktr. Bir bilim adamnn iki rakip teori ya da paradigma arasnda bir seim yapmaya altn varsayalm. Burada yaplacak yegne ey, mantk pozitivist bilim grnn veya rasyonalist bilim anlaynn savunucularnn syledii gibi, hangisinden yana karar vermek gerektiini belirleyecek ilgili olgular kmesine bakmaktr. Ama byle bir ey ancak ve ancak teorilerden bamsz olan birtakm olgular bulunduu, bilim adamnn hangi teoriyi benimsemi olursa olsun, kabul etmek zorunda kalaca mstakil olgular var olduu takdirde mmkn olabilir. Mantk pozitivistler, rakip teoriler arasnda nihai bir karar vermeyi mmkn klacak, hatta bu bakmdan hakem rol stlenebilecek yansz ve bamsz olgular ya da veriler olduuna inanyorlard. Kuhn ite bunu hibir ekilde kabul etmez. nk ona gre, teori bakmndan yanszlk ideali veya teoriden bamsz olgular bulunduu dncesi, bir yanlsamadan baka hibir ey deildir. Tm verilerin teori-ykl olduunu ne srerken Kuhn ncelikle algnn arka plandaki inanlarmz tarafndan koullandn, grdklerimizin en azndan ksmen inandmz eylere bal olduunu anlatmak ister. O, dahas bir paradigmann savunucular veya uygulayclarnn, daha nceden paradigmann eitimini alm olduklar iin gzlemlerini teori ykl olarak rapor etmeyi rendiklerini savunur. Her paradigmann gzlemleri dile getirme biimi ayr olduundan, ayr paradigmalarn taraftarlar dnyada grdkleri eyi ayn biimde dile getirmezler. Sz konusu teori ykllk tartmasnn veya olgu ya da verilerin teori ykl oluunun, Kuhn asndan nemli bir sonucu vardr. Buna gre, verilerin teori ykll, ncelikle rakip paradigmalar arasnda, eldeki verilere veya olgulara mracaatla tercih

4. nite - Bilim Felsefesi

97

yaplamayaca anlamna gelir. ki rakip paradigmann iddialarna yansz bir gzle deer biecek tarafsz bir bak as olmadna gre, sz konusu paradigmalar arasnda nesnel bir tercih yapmann imkn yoktur.

OULCU BLM GR
Kuhnun klasik bilim felsefesi grlerine ynelttii eletirilerin kapsamn daha da gelitiren, doallkla bilimsel rasyonaliteyi daha da kukulu hale getiren ada bilim filozofu Paul Feyerabend (1924-1994) olmutur. Onun epistemolojik anarizmden beslenen bilim felsefesi anlayna, ayn zamanda anarist bilim anlay ad verilir. Feyerabendn bilim felsefesiyle anarizm arasnda kurduu ilikinin anlatmak istedii ey, aslnda ok aktr. O, ncelikle ada bilimin hasta olduunu dnr ve bu tehisini de bilimin ada dnyada oynad tahakkm edici, hatta insanlar ve toplumlar kleletirici rolle dorulamaya alr. Ona gre bilim, insanln mutluluu iindir ve bilimin deeri, onun insann zgrleimine yapt katkyla llmek durumundadr. ada bilim, insann zgrleimine ve mutluluuna katk yapmak bir yana, baka kltrel gelenekleri ortadan kaldran monolitik yapsyla, insan kendisine kleletirmektedir. Bilimin yatak odamza dahi girdiini ne sren Feyerabend, bilumum suiistimalleri, teknoloji yoluyla yaratt ok eitli evre problemleri bir tarafa, Bat d dnyalarn geleneksel kltrlerini ortadan kaldrdn savunur. Hastal tedavi etmenin bildik tek bir yolu vardr. nce hastal doru tehis etmek, sonra da hastaln kendisini veya hastal douran nedenleri ortadan kaldrmak iin il kullanmak. Hastal tehis ettiine inanan Feyerabend, areyi disipliner, teorik ve metodolojik oulculukta bulur.

Resim 4.3 Feyerabend

Disipliner oulculuk
Feyerabend, ncelikle insan ele alrken onun bata zgrlk, doruluk, drstlk, yiitlik gibi pek ok deerin yaratcs olduunu syler. O, bilimin insann mutluluu iin var olduunu savunurken, tm insani deerleri kucaklamaya alr; bak asnn hedonistik boyutu dedii eye vurgu yapmaya zen gsterirken, bilimin esas itibaryla insanlarn zgrlklerinin ve hayata sahip kma kapasitelerinin birincil nemiyle yakndan ilikili olmak zorunda olduunu belirtir. Ona gre, bilim eski zamanlarda byle bir zgrleim amacna hizmet etmitir. Bilim gemite otoriteye, batl itikatlara kar verilen savan n saflarnda yer alm; insanolu, khnemi ve kat dnce biimlerinden kurtuluunu bilim yardmyla elde etmiti. Bilimden beklenen de zaten bu olmak durumundadr. Bununla birlikte, batl inanlar ve baskc yaplar karsnda kazanm olduu entelektel zgrln bilime borlu olan insanolu gnmzde, Feyerabenda gre, on yedi ve on sekizinci yzyllarda kendisi iin bir kurtulu arac olmu olan bilimi putlatrarak kendisini onun karsnda kle durumuna drmtr.

Feyerabendn benimsedii epistemolojik anarizm, dzeyde oulculuk anlamna gelir.

98

Felsefe

Feyerabend, bilimin insanolunun doayla olan mcadelesinde bulmu olduu aralardan sadece biri olduunu, bu yzden mutlaklatrlmamas gerektiini savunur. Dahas, modern toplumda bu gerein unutularak bilime gereksiz ekilde yksek bir stat bahedildiini iddia eder. O, buradan hareketle bir tahakkm arac olup kan bilimi, modern insan zerinde Hristiyanln daha nceki toplumlar zerinde sahip olduu nfuza benzer bir nfuza sahip olan bir ideoloji ya da dine benzetir. Ona gre, Hristiyanlk gemi alarda toplum zerindeki nfuzunu, kurumlam bask yoluyla devam ettirmiti. Bilimin modern insann gzndeki yksek statsn benzer bir yntemle idame ettirdiini syleyen Feyerabend, dolaysyla bilimin ykt dinin yerini aldn ne srer. Bugn bilim bireylerin taleplerine uygun olarak benimseyebilecekleri ya da benimsemeyebilecekleri bir dnce sistemi olarak deil, itiraz edilmesi mmkn olmayan bir eymi gibi grlmektedir. Feyerabend, bilimin doasnda zel bir eyler bulunduunu kabul etmez; bilimin sadece ona stn yanlarn, snrlarn incelemeden balanan kimseler iin stnlk tadn syler. Bu iddiasn temellendirmek amacyla bir yandan bilimin baarlarna deer bierken onu ok eski alarda efsaneyi yaratan atalarmzn baarsyla kyaslar, bir yandan da ada bilimin douunun Batl boylarn Batl olmayan boylar bask altna almasyla ayn zamana rastlamas olgusuna iaret eder. Gerekten de Feyerabend, bilimin deer ve statsnn ancak ve ancak bilim ciddi rakiplerle kar karya kald zaman, eletirel bir gzle deerlendirilebilecei kanaatindedir. Bu ise ona gre, yalnzca bilimi deil de efsane ve dini, sanat, felsefeyi, hatta gizemcilii ve byy reten bir eitim sisteminin kurulmasyla mmkn olabilir. Feyerabend, bu tr bir eitim sisteminin, bireye, benimseyecei ideolojiyi zgrce seme imkn salayacan ne srer. te yandan, bu durum, Feyerabende gre, bilimin de lehine olacaktr nk bilim adamlar, kendi disiplinlerine itibar gsterilmesini beklemek yerine, bilimi cazip klmak iin daha ok almak ve mcadele etmek durumunda kalacaklardr.

Teorik oulculuk
Feyerabend, nasl ki mantk pozitivizmin disipliner monizmine kar ktysa teorik oulculuk balamnda da ayn yaklamn ilgili olgular kmesini tam olarak ve aslna uygun bir biimde betimleyen tek bir doru teori bulunduunu, dolaysyla, dier btn teorilerin yanl olduklarn ima eden teorik monizmine de kar kar. Gerekten de bilimsel teoriler sz konusu olduunda, Feyerabend nce bilimin betimleme ve aklama iddiasyla ortaya kt dnyaya bakar. Feyerabend e gre, dnya tek bir ey trnden meydana gelmeyip tam tersine hibiri bir dierine indirgenemeyen saylamayacak kadar farkl ey trnden meydana gelir. Feyerabend, dahas dnyann tek ve belirli doas olduunu varsaymak iin bir neden bulunmadn belirtir. Ona gre, bilim adamlar ve farkl disiplinlerin icraclar mutlak ve deimez bir z olduuna inanlan doay bire bir yanstmak yerine, aratrmalaryla ina ederler. Disiplinlerin farkll ve aratrmalarn oulluu, dnyann esas itibaryla derindeki oul niteliini aa karmaya yarar. Varln kendisinde ne olduunun hibir zaman bilinemeyeceini, farkl disiplin ve aratrmalarda ortaya kan kendiliklerin onun aratrmalara cevap verme tarzn gzler nne serdiini belirten Feyerabend, dnyadaki farkl olgularn ancak alternatif bilimsel teoriler yoluyla ortaya karlabileceini ne srer.

4. nite - Bilim Felsefesi

99

Feyerabende gre, olgularla teorilerin ok sk bir ilikisi olup bir olgunun nce ortaya karlmas ve sonra da betimlenmesi teorilere baldr. Feyerabend bir terimin anlamnn o terimin kullanld teorik balam tarafndan belirlendiini, kritik terimlerin anlamlarnn bir teoriden dierine deitiini ileri srd iin, ayn olgular dahi farkl teorilerde farkl ekillerde ortaya kar. ok daha nemlisi, bir teorinin alternatifi olan dier teoriler olmadan ortaya karlamayan, bu alternatif teoriler tedavlden kalkar kalmaz yok olan olgular vardr. Savunacamz her teori, yeni verileri gn na kartacak olup eldeki hatal kuramlar ancak bu yeni verilerle yanllanabilir. Nitekim Feyerabend bu balamda Brown hareketinin, termodinamiin ikinci yasasn test edenler tarafndan bulunmadn, kinetik gaz kuramn aratranlar tarafndan bulunan Brown hareketinn termodinamiin ikinci yasasyla elitiini ne srer. Alternatif teoriler, her ey bir yana, sadece bilim adamnn deil, bizlerin de eletiri gcne pozitif bir katk yapar: Teorilerin oaltlmas bilime yararldr. nk tek teorinin egemenlii eletiri gcn zedeler.

Metodolojik oulculuk
Feyerabendn irrasyonalizminin veya radikalizminin ok daha belirgin hale geldii yer, onun metodolojik anarizmidir. Gerekten de aklclk eletirisi Kuhndan ok daha radikal olan Feyerabend, bu noktada bilimi ve bilimin gelitirmi olduu rnleri efsane ya da metafizik benzeri bilim olmayan alan ya da disiplinlerden ayracak sabit bir yntem gelitirmenin imknsz olduunu ne srmekle kalmaz. Fakat bilim adamnn, bilimde ilerleme kaydetmek durumundaysa eer, her tr yntem kuraln ihlal etmesi gerektiini belirtir. Baka bir deyile, Feyerabend bilim iin bir yntem belirleyen her abay hastalkl bir muhafazakrlk olarak deerlendirir. Metodolojik kurallarn bilimsel baarya katkda bulunmad tezini savunmak iin de iyi bilimin standart bir mantksal yntemle i grd iddiasn geersiz klan kar rnekler bulur. Kuhn gibi, Feyerabend da iyi bir bilim tarihisi olduu iin, onun Kopernik Devrimi benzeri bilimsel ilerlemenin kesin olarak gerekletii konusunda evrensel mutabakata varlan dnemlerden grn destekleyen kar rnekler bulmas zor olmaz. O, ite bu dnemlerde kabul grm btn metodolojik kurallarn bilim adamlar tarafndan ihlal edildiini gstererek bilimsel ilerlemeyi mmkn klm olan eyin bu ihlal olduunu ileri srer. Buradan metodolojik ynden kartlmas gereken sonu aktr: Deimez ve standart bir bilimsel yntem, bilimin ilerlemesini veya bilimsel bilginin gelimesini yneten yararl metodolojik kurallar yoktur. Yntem bakmndan bilim adamna getirilecek herhangi bir snrlama, bilimsel ilerlemeyi engeller. Zira en ok ilerleme salayan bilim adamlar, Galileo gibi, kurallar ihlal edenlerdir. Feyerabend, bu yzden yntem olarak nce, tmevarm yoluyla eriilmi teorilerin metodolojisiyle ak kartl ima edecek ekilde kar-tmevarm nerir. Onun tmevarm kartl dedii ey, genellikle kabul edilmi grle badamaz veya mevcut kuramla tutarszlk iinde olan hipotezlerin ortaya konularak sz konusu hipotezlerin inceden inceye gzden geirilmesinden oluur. Sz gelimi Galileonun dnyann dndn bildiren nermesi, ilk ne srld ekliyle kar-tmevarma dayal bir nermedir.

100

Felsefe

nsan bilgisinin tmevarm kartl yoluyla ilerlediini bildiren Feyerabend, sonra bundan da kendisinin yasaklad metodolojik snrlamaya bir rnek tekil edebilecei endiesiyle, vazgeer. Bilimsel ilerlemeyi engellemeyecek, ona gre, tek bir metodolojik kural olabilir: Ne olsa gider. Bilimsel yaratcln insann yeteneklerine, hatta baarl bir cinsel yaam trnden ansl koullara bal olduunu ne sren Feyerabenda gre, bilim adamnn, bilimsel keif srecinde, kendisini herhangi bir yntem ya da kuralla snrlamayp kendisine ak olan her ara ya da yoldan yararlanmas gerekir.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

Bir kimyager olan Linus Pauling, C vitamininin yalnzca souk algnlnn tedavisinde ie SIRA SZDE yaramadn, kanser ve kalp rahatszlklarn da nlemeye yarayan her derde deva bir ila olduunu iddia etti. Molekler biyoloji alanndaki almalar dolaysyla 1954 ylnDNELM da Nobel dl almasna ramen, C vitaminiyle ilgili grleri bilim topluluu tarafndan kabul grmedi. Bu rnekten yola karak bir bilim adamnn bir ila irketinde altS O R U n ve onun aratrmasnn sonularnn yeni bir ila gelitirerek mcadele etmeye alt bir hastaln en iyi tedavisinin saf meyve suyu imek olduunu varsayalm. Buradan ve Kuhn ile Feyerabendn dsalc yaklamndan hareketle, ortaya kmas muhtemel sonuDKKAT cu tasarlayn.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

4. nite - Bilim Felsefesi

101

zet
A M A

Bilim felsefesinin ne olduunu aklamak. Bilim felsefesi; felsefenin bilimi, bilimsel faaliyet ve bilimsel bilgiyi ele alan alt daldr. Felsefenin pek ok alt dal gibi, bilim felsefesi de ikinci dzey bir etkinliktir. Bilimle doay ve dnyay aklamamza ramen, bilimin kendisinin de aklanmaya muhta olduu kabulnn bir sonucu olarak ortaya kmtr. Bilim felsefesi hem sistematik hem de tarihsel bir yaklamla yaplabilir. Sistematik boyut sz konusu olduunda, onda bilimin kendisi, bilimsel yntem ve bilimin temel kavramlar ele alnp sorgulanr. Oysa tarihsel boyutu iinde, bilimi anlamak amacyla gelitirilmi bilim teorileri incelenir. Sistematik yaklam balamnda bilim felsefesinin biri epistemolojik, dieri metafiziksel olan iki ayr boyutu olduu sylenebilir. Epistemolojik boyutu itibaryla bilim felsefesi deney, gzlem, yntem benzeri temel kavramlar ele alp sorgular. Buna mukabil, metafiziksel boyutu itibaryla, bilim felsefesi zaman, mekn, nedensellik benzerleri kavramlar zerinde durur. Mantk pozitivizmi getirdii yenilikler ve yol at problemler zerinden kavramak. Mantk pozitivizm, her eyden nce bilim felsefesi aratrmalarn balatan bilim anlayn temsil eder. O, bilimi ve bilimsel bilgiyi belirleyen zellikler zerinde durmu, bilime dayal bir dnya grnn savunuculuunu yapmtr. Bilimi bilim olmayandan ayran lt olarak dorulanabilirlik ilkesini ne sren gr, ayrca belli bir bilimsel yntem anlay gelitirmitir. Mantk pozitivizm, bununla birlikte baz ynlerden youn bir eletiriyle karlamtr. Ona ynelik eletiriler, dorulanabilirlik ilkesinin statsne dnk eletirilerle balar, bilimi metafizikten ayrmann anlaml ya da mmkn olmadna ynelik eletirilerle devam eder. Mantk pozitivizmin yntem anlay da eletiriye maruz kalmtr. Sz konusu yntem anlaynda en fazla eletirilen iki husus, grn ne srdnn aksine, teoriden bamsz gzlem olamayaca teziyle yntemin kendisine dayand tmevarmn temellendirilememesidir.

A M A

Yanllamac bilim anlayn aklamak. Yanllamac bilim anlay Popper tarafndan gelitirilmi olup mantk pozitivizmin yol at glklerin bir sonucu olarak ortaya kar. O, tmevarmn temellendirilememesi ve dolaysyla hibir bilimsel nermenin kesin sonulu olarak dorulanamamas nedeniyle, her eyden nce bilimselliin lt olarak dorulanabilirlik yerine, yanllanabilirlii geirir. Yanllamac anlay bu yzden, mutlak hakikat dncesinden vazgeerek bunun yerine ksmi hakikat dncesini ikame eder. O, bilimde keif balamn atlamamakla birlikte, yanllanabilirlii temele ald iin, bilimde pekitirme ya da hakllandrma balamna arlk verir. Keif balamnda ayrntl ve kompleks bir mantksal yntem yerine, gndelik hayattan aina olunan deneme-yanlma yntemini ne srer. Sz konusu yntemin bilimdeki zel versiyonu tahmin ve rtme yntemidir. Devrimci bilim anlaynn mantn zmek. Devrimci bilim anlay, dsalc bir bilim felsefesi yaklamn temsil eder. Yani o, bilimin sadece kendi i mantyla aklanamayacan, bilime etki eden dsal koullarn da hesaba katlmas gerektiini savunur. Kuhn tarafndan gelitirilen bu anlay, bilimsel gelime ya da ilerlemeyi belli bilimsel dnemler zerinden aklar. Buna gre, her bilimin kendi tarihinde bir kez yaanan bir bilim ncesi dnemi vardr. Bir paradigmann ortaya k ve bir bilim adamlar topluluunun olumasyla birlikte, ilgili bilim dalnda normal ya da olaan bilim dnemi balar. Burada bilimsel faaliyeti sradan bir etkinlik, bir bulmaca zme faaliyeti olarak ngren Kuhn, hibir paradigmann alandaki btn problemleri zemeyecei iddiasyla ortaya birtakm anomalilerin kmasnn kanlmaz olduunu ileri srer. Devrimci bilim anlay anomalilerin saysnn ok artmasyla birlikte, ilgili bilimin bir kriz ya da bunalm dnemine gireceini varsayar. Bunalm ancak eski paradigmann zd problemler yannda zemedii problemleri de zme kavuturan alternatif bir paradigmann ortaya kyla, yani bilimsel devrimin gereklemesiyle son bulur. Gr, her bilimsel devrimin yeni bir olaan bilim dneminin balangc olmas nedeniyle, bilimsel ilerleme srecinin dairesel bir sre olduunu ileri srer.

A M A

A M A

102
A M A

Felsefe

oulcu bilim grnn bilimle ilgili tespitlerini aklamak. Feyerabend tarafndan gelitirilmi olan oulcu bilim anlay, ada bilimin hasta olduu tespitinde bulunur. Bilimin hasta olmas demek, onun kendisinden yerine getirmesi beklenen ilevi yerine getirememesi demektir. Bilimden beklenen ilev ise entelektel ve pratik bir ilevdir. Birincisi sz konusu olduunda, bilimin insan batl inanlardan, hurafelerden kurtarp entelektel ynden zgrletirmesi gerekir. Pratik ynden ise bilim, yaratt teknoloji yoluyla insann problemlerini zmeye yarar, hayatnn daha uzun ve nitelikli hale gelmesini salar, ona yaratt bo zaman yoluyla rahatlk temin eder. Bilim, Feyerabend asndan, her iki durumda da kendisinden beklenen fonksiyonu yerine getirememektedir. Ykt dinin yerini alan bilim, ona gre, insan zgrletirmek yerine kleletirmektedir. oulcu bilim gr, bilimden vazgeilmesi gerektiini hibir ekilde sylemez. Tam tersine, onun insann mutluluuna katk yapabilmesi iin, tedavi edilerek yeniden insanolunun hizmetine koulmas gerekir. Sz konusu anlay tedaviyi epistemolojik oulculukta bulur.

4. nite - Bilim Felsefesi

103

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki dnrlerden hangisi, mantk pozitivist bilim anlaynn temelinde bulunan pozitivizmin kurucusudur? a. Hobbes b. Popper c. Feyerabend d. Comte e. Kuhn 2. Aadakilerden hangisi bilimsel yntemin admlarndan deildir? a. Gzlem b. Nedensellik c. Hipotez d. Deney e. Aklama 3. Mantk pozitivistler dolaymsz olarak dorulanabilen tmcelere ne ad vermilerdir? a. Analitik nerme b. Sentetik nerme c. Bileik nerme d. Zorunlu nerme e. Temel nerme 4. Aadakilerden hangisi mantk pozitivizm tarafndan savunulan bir grtr? a. Felsefe metafiziksel bir etkinlik olarak anlalmaldr. b. Bilimsel bilgi birikimsel deildir. c. Gzlemler her zaman teori ykldr. d. Gzlem ve deney yoluyla dorulanamayan nermeler anlamszdr. e. Gzlem nermeleri analitik nermelerdir. 5. Aadaki iddialardan hangisi mantk pozitivistler ile Popperi bilim konusunda birletiren ortak bir iddiadr? a. Pozitivistler gibi Popper de bilimsel nermelerin dorulanabilir olduunu ileri srer. b. Gerek mantk pozitivistler gerekse Popper, bilimden ok ey rendiimizi ve onun sayesinde hakikate daha ok yaklatmz ne srerler. c. Gzlemler, hem mantk pozitivistler hem de Popper iin her zaman teori ykldr. d. Bilimselliin lt gerek mantk pozitivistlerde gerekse Popperde yanllanabilirliktir. e. Hem mantk pozitivistler hem de Popper tmevarm kabul eder. 6. Aadaki nermelerden hangisi Poppere gre yanllanabilen bir nerme deildir? a. Ruhsal bozukluklar ocukluk dnemine ait travmalarn sonucudur. b. Tm kuular beyazdr. c. Istlan btn metaller genleir. d. Btn gezegenler gnein etrafnda eliptik bir yrnge izerek ilerler. e. Yarn Bursada kar yaacak. 7. Aadaki admlardan hangisi, devrimci bilim anlayna gre bilimsel ilerlemenin dnemleri arasnda bulunmaz? a. Bilim ncesi Dnem b. Olaan Bilim c. Kriz Dnemi d. Paradigma e. Bilimsel Devrim 8. Aadakilerden hangisi Kuhna gre, paradigmann merkezinde bulunur? a. Bulmaca zme b. Bilimsel Teori c. Metafiziksel Varsaymlar d. Bilimsel Devrim e. Grelilik 9. Aadakilerden hangisi Kuhnun gelitirdii bilimin ilerleme tablosunda gsterilen doru sraya karlk gelir? a. Bilim ncesi Dnem - Devrim - Olaan Bilim Bunalm Dnemi b. Devrim - Olaan Bilim - Bunalm Dnemi - Bilim ncesi Dnem c. Bilim ncesi Dnem - Bunalm Dnemi - Devrim - Olaan Bilim d. Bilim ncesi Dnem - Olaan Bilim - Bunalm Dnemi - Devrim e. Bilim ncesi Dnem - Devrim - Bunalm Dnemi- Olaan Bilim 10. Feyerabendn hasta olduuna inand ada bilimi iyiletirmek amacyla verdii reete aadakilerden hangisine yer verir? a. Disipliner oulculuk b. Metodolojik oulculuk c. Teorik oulculuk d. Yntemsel Plralizm e. Hepsi

104

Felsefe

Okuma Paras
Bilimin temel yaps ve bilimsel devrimlerin doas konusundaki Kuhn-Popper uyumazln ok ksa ekilde aklamak istiyorum. Eer Sir Karl Popper doru anlyorsam, bilim esasen ve daima potansiyel olarak devrimin eiindedir. Bir rtme hi deilse yeterli lde kapsaml ise bu bir tr devrim meydana getirir. te yandan Profesr Kuhn, bilime vakfedilen zamann byk blmnn kendisinin olaan bilim diye adlandrd ey, yani problem zme veya daha nceki faaliyetteki zmni argmanlar zincirinin ilenmesi olduunu ne srer. Dolaysyla Kuhna gre, bir bilimsel devrim uzun sreli bir inadr ve insanlarn byk blm mevcut teorileri rtmeye almad iin devrimler nadiren vuku bulurlar. Her iki taraf da konumlarn hatr saylr lde detayl bir ekilde ortaya koydu fakat her iki teoride de bana ok nemli gibi grnen bir zorluk bulunmaktadr. Sz konusu zorluk, Bilimi nasl anlayabiliriz? problemidir. Bu soru artc lde naif grnebilir, bu yzden imdi bunun gerekesini gstermeye alacam. Problemin zlebilmesi iin gidilecek iki ana yol var. Bu yollardan biri sosyolojiktir. Bilimsel topluluk herhangi bir topluluk gibi ele alnabilir ve sosyolojik analize tabi tutulabilir. Bunun gerekletirilebilecei fakat henz gerekletirilememi olduunun kaydedilmesi gerekir. Baka bir biimde dile getirmek gerekirse bilimsel faaliyetin byk bir blm rtme veya problem zmeye ynelmi olabilir ancak biz bunun byle olup olmadn bilmiyoruz. (...) Bilgi toplama yolundaki zorluklarn haddi hesab yok. Yalnz nicelie ilikin bir rnek ister misiniz? Bilim adamlarnn ne kadar son zmlemede bilimin ne olduuyla gerekten ilgileniyor. Ben sosyolog deilim fakat probleme sosyoloji zerinden yaklamann dikenlerle dolu bir yolu kat etmek olduunu dnyorum. Bununla birlikte, hem Kuhnun hem de Popperin sistemlerinin (Kuhn sz konusu olduunda) bilim adamlarnn (bilimi bu ekilde icra ettiklerinin hibir kesin deliline sahip olmakszn) ne yaptklar veya (Popper rneinde) bilim adamlarnn (bunun doru olduuna bizi ikna edebilecek ok az rnekle birlikte) ne yapmalar gerektii sorusu zerine ykseldiinin kaydedilmesi gerekir. Hem Kuhn hem de Popper bilimin yapsyla ilgili fikirlerini gerekten de bilim tarihine dayandryorlar; benim buradaki dncelerimin ana noktas, bilimin tarihinin gnmzde byle bir yk tayamayacadr. Basite dile getirmek gerekirse biz, tarihi bir temel zerinde ina edilecek felsefi bir yapya imkn verecek lde yeterli bilgiye sahip deiliz. Mesela 1830larda Michael Faradayn elektrikteki deneysel aratrmalarndan daha iyi bir bilim resmi bulunamayabilir. 1831de elektromanyetik indksiyonun tesadfen kefiyle balayan her yeni adm aka bir nceki adm takip ediyor gibi grnyor. Burada byk lde bulmaca zlyordu. Bu, eer Tyndall, hatta Thompson okursanz, hayat boyunca hibir zaman hibir teorik dnceye sahip olmam bulunan usta deneyci Faraday ile ilgili geleneksel grtr. Fakat bir de gnlklerinden alnan yazlarla, el yazmalarnn ve mektuplarnn tesine geerseniz, enteresan bir Faraday ortaya kar. O, 1821den itibaren balayarak madde ve kuvvetin doasyla ilgili temel hipotezleri test ediyordu. Ka tane olaan bilim adam gerekten devrimcidir? nallah bir gn bilim tarihi buna cevap verebilecek, ama bugn bu sorunun cevabn verebilecek kimse yok. Popperin takipilerine pek fazla destek salamadan, onlardan nce 1870-1900 yllar arasndaki spektroskopi tarihinin tayfn ortaya karmak isterim. Bu dnemi iinde elementlerinin tayfnn giderek artan bir kesinlikle tanmland harita yapma dnemlerinden biri olarak tanmlamann ho olacan dnyorum. Burada sregelen ok az rtme vardr ancak Angstromun bilim adam unvann reddetmek zordur. Dahas, bilim tarihinin en baarl problem zclerinden birinin, ayn zamanda btn zamanlarn en gnlsz devrimcisi Max Planck olduu unutulmamaldr. Bylece bir tarihi olarak ben, hem Kuhna hem de Poppere bir lde pheyle bakyorum. Her ikisi de temel neme haiz problemleri dile getirmitir; her ikisi de bilimin doasyla ilgili derin kavraylarda bulunmutur fakat hibiri beni bilimsel macerann zn kavradna inandracak lde yeterince salam deliller gsterememitir. Lord Bolingbrokeun tarih, rneklerle felsefe retimidir ikazn daima aklmda tutarak her ikisini de aratrmalarmn klavuzu olarak kullanmaya devam edeceim. Kaynak: I. P. Williams, Olaan Bilim, Bilimsel Devrimler ve Bilim Tarihi, Bilginin Geliimi ve Bilginin Geliimiyle lgili Teorilerin Eletirisi (ed. I. Lakatos - A. Musgrave) (ev. H. Arslan), Paradigma Yaynlar, stanbul, 1992, ss. 57-59.

4. nite - Bilim Felsefesi

105

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Yantnz doru deilse nitenin Mantk Pozitivist Bilim Anlay blmn yeniden okuyun. Mantk pozitivizmin Comte tarafndan kurulan pozitivizmin devam olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Mantk Pozitivist Bilim Anlay blmn yeniden okuyun. Nedenselliin bilimsel yntemin admlarndan biri olmadn anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Mantk Pozitivist Bilim Anlay blmn yeniden okuyun. Mantk pozitivizmin dolaymsz olarak dorulanabilen nermeye Temel nerme adn vermi olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Mantk Pozitivist Bilim Anlay blmn yeniden okuyun. Gzlem ve deney yoluyla dorulanamayan nermelerin anlamsz olduu grnn, mantk pozitivizm tarafndan savunulduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Mantk Pozitivist Bilim Anlay ve Yanllamac Bilim Anlay blmlerini yeniden okuyun. Gerek mantk pozitivistlerin gerekse Popperin, bilimden ok ey rendiimizi ve onun sayesinde hakikate daha ok yaklatmz ortak olarak ne srdklerini greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Yanllamac Bilim Anlay blmn yeniden okuyun. Popperin psikanaliz kapsam iinde kalan nermelerin yanllanabilir olmadklarn ileri srdn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Devrimci Bilim Anlay blmn yeniden okuyun. Paradigmann Kuhnun bilimin ilerleme tablosunda geen admlardan biri olmadn anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Devrimci Bilim Anlay blmn yeniden okuyun. Kuhnun grne gre paradigmann merkezinde Bilimsel Teorinin bulunduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Devrimci Bilim Anlay blmn yeniden okuyun. Doru srann Bilim ncesi Dnem - Olaan Bilim - Bunalm Dnemi - Devrim olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin oulcu Bilim Anlay blmn yeniden okuyun. Feyerabendin reetesinin disipliner, teorik ve medolojik oulculuun n de kapsadn greceksiniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Sonradan gelitirilmi olan bilimsel teoriler nceki teorilerle genelde eliir. Bu, bilimin hibir doruluk pay tamadn m gsterir? Bu sonu iin, ok basit ve oka tartlan bir gereke ya da argman vardr. Bu argmana Karamsarlk Argman ad verilmektedir. 200 yldan daha eski zamanda gelitirilmi teorilerin hepsinin bugn yanl olduu grlyorsa, bu demektir ki gnmzde gelitirilmi veya bundan sonra gelitirilecek teorilerin de eninde sonunda bir gn yanl olduu ortaya kacaktr. Bilimden elde edilecek hakikat ite bu kadardr. Bilimde doruluk pay olduunu bilen bizlerin, buna verilebilecek cevaplar elbette vardr. Karamsarlk argmanyla ba edebiliriz: Hi kuku yok ki 200 yldan daha eski bilimsel teorilerin hepsi bugn yanl teoriler olarak grlmez. rnein kann vcutta nasl dolatn gsteren teori 200 yldan daha eskidir ve bugn iin de geerliliini devam ettirmektedir. Karamsarlk argmanna verilebilecek bir dier yant daha vardr. O da udur: Bilimde doruluk pay olduunu sylemek geerli bilimsel teorilerin gerei, kesin gerei ama sadece gerei yansttn sylemek demek deildir. Bu teorilerin yaklak olarak gerei yansttn ve yaklakln da giderek gelitirilmekte olduunu sylemek yeterli olabilir. Dorusu, bilimde doruluk paynn olduuna inanan bir kimse iin, belki de hibir teori tam olarak doru olmamtr ve olmayacaktr. Nihayet, gemite hata yapm olmamz gerei, gelecekte de hata yapma olasln artrmakta mdr? Bugn eskisine gre daha iyi aralara ve ok sayda daha salam veriye sahip bulunmaktayz. Ayrca hatalarmzdan da dersler kartmaktayz. Bir bakma, eskiden beri teoriler oluturup daha sonra bunlarn nerelerinin hatal olduunu ortaya karabilme olgusu, gelecekte teorilerin doru olma olasln azaltmaz, tam tersine oaltr. Sra Sizde 2 Tanr vardr nermesi, ne dorulanabilen ne de yanllanabilen bir nermedir. Zira onu dorulayabilecek ya da yanllayabilecek mmkn bir gzlem sz konusu deildir. Oysa Uludan ykseklii 2143 metredir nermesi, hem dorulanabilir hem de yanllanabilir. Her iki durum iin de bir lm yapmak yeterlidir. Istlan btn metaller genleir nermesi dorulanamayan ama yanllanabilen bir nermedir. nk Popperin de gsterdii zere, ne kadar ok gzlem yapl-

2. b

3. e

4. d

5. b

6. a

7. d

8. b

9. d

10. e

106

Felsefe

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

m olursa olsun, bu gzlemler onu kesin sonulu olarak dorulamaya yetmez. Fakat tek bir aykr rnek onu yanllamaya yeter. nc Dnya Sava kacak nermesi ise dorulanabilir ama yanllanamayan bir nermedir. Bunun nedeni ise onu dorulayan bir durumun olmasdr, yani byle bir sava knca onun dorulanmasdr. Byle bir sava kncaya kadar, o hibir ekilde dorulanamaz. Sra Sizde 3 Sz konusu bilim adamnn mevcut grn devam ettirerek iine devam etme ihtimalinin ok az olduu sylenebilir. Bundan dolay bilim adammzn unlar yapmas ok muhtemeldir: 1) Tedaviyi tmden ve olumlu bir ekilde etkileyen meyve suyunun iindeki elementleri ayrmak. 2) Bu elementleri laboratuar koullarnda sentezle birletirmek. 3) retim iin teknolojik destek salayp tabletler halinde sentezlenmi elementleri piyasaya sunmak. Altu, T., Modern Felsefede Metafiziin Elenmesi ve Yol At Bilgikuramsal Sorunlar, Ebabil yaynlar, Ankara, 2008. Ayer, A. J., Dil, Doruluk ve Mantk (ev. V. Hackadirolu), stanbul, Metis Yaynlar, 1998. Ba, M., Bilim Felsefesi, Felsefe (ed. D. Tadelen), Eskiehir, Anadolu niversitesi Yaynlar, 2009, ss. 93115. Chalmers, A., Bilim Dedikleri (ev. H. Arslan), Ankara, Vadi yaynlar, 1997. Demir, ., Bilim Felsefesi, Ankara, Vadi yaynlar, 1997. Frank, P., Philosophy of Science: The Link Between Science and Philosophy, Eaglewood Cliffs, NJ, Printice-Hall, 1957. Feyerabend, P., zgr Bir Toplumda Bilim (ev. A. Kardam), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1991. Feyerabend, P., Ynteme Hayr (ev. A. nam), Ara Yaynclk, Ankara, 1989. Gzel, C., Bir Bilgi Anaristi: Feyerabend, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1996. Irzk, G., Bilim, Felsefe Ansiklopedisi (ed. A. Cevizci), cilt 2, Ankara, Ebabil yaynlar, 2006, ss. 410-415. Kuhn, T., Bilimsel Devrimlerin Yaps (ev. N. Kuya), stanbul, Alan Yaynclk, 4. bask, 1995. Ladyman, J., Understanding the Philosophy of Science, Florence, Routledge, 2001. Lecourt, D., Bilim Felsefesi (ev. I. Ergden), Ankara, Dost yaynlar, 2006. Popper, K. R., Bilimsel Kefin Mant (ev. . Aka - . Turan), stanbul, YKY, 1998. Yldrm, C., Bilim Tarihi, stanbul, Remzi Kitabevi, 1983.

5
FELSEFE
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Teorik etik ve uygulamal etik ayrm yaparak etiin ne olduunu aklayabilecek, Teorik etii dnm ve analiz dzeyleri ile aklayabilecek, Normatif etik kapsam iinde ne srlm belli bal teorileri aklayabilecek, Meta-etiin yaklamn ayrt edebilecek, Uygulamal etiin belli bal problemlerini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Ahlak Erdem Mutluluk Etii dev Etii Metaetik Etik Ahlaki Karakter Yararclk Erdem Etii Uygulamal Etik

indekiler
GR TEORK ETK: I) NORMATF ETK NORMATF ETK: 1) TELEOLOJK ETK NORMATF ETK: 2) DEONTOLOJK ETK NORMATF ETK: 3) ERDEM ET TEORK ETK: II) METAETK UYGULAMALI ETK

Felsefe

Etik

Etik
GR
Etik, felsefenin ahlaki deerle ilgili olan alt dalna karlk gelir. nsann, pek oklarna gre en temel yn ya da zellii deerle dorudan ilikili olmak, deer yaratmak, deerin taycs veya cisimletiricisi olmak olduu iin, etik temel ve nemli bir disiplindir. Durum byle olmakla birlikte, onun tam olarak ne olduu, neyi kapsad konusunda ou zaman bir belirsizlik hkm srer. En azndan etik, ou zaman ve yerde ahlakla kartrlr. Her ne kadar gerek ahlak ve gerekse etik ayn kkten, yani tre, gelenek, grenek, alkanlk, karakter, huy, miza anlamna gelen bir kkten tremi olsa bile, etik deyince anlalan felsefe asndan ahlaktr, ahlaklln felsefesidir. Gerekten de ahlak hem felsefeden bamsz bir alandr hem de felsefenin ana disiplinlerinden birinin temelini oluturur. Felsefeden bamsz bir alan olarak ahlak, bir kurallar sistemidir; o, insanlarn davranlarn ve birbirleriyle olan ilikilerini dzenlemek amacyla oluturulmu eylem kurallar, normlar silsilesi ve deer sistemidir. Ahlakn gemii olduka eskilere gider. Nitekim bir toplumun olutuu her yerde, bu toplumdaki insanlarn davranlarn ve birbirleriyle olan ilikilerini dzenleyen normlar ve kurallar olmutur. te bu normlar ve kurallar, belli bir ahlak sistemi meydana getirir. Demek ki ahlaki kurallar ve normlardan yoksun olan, bir ahlak sistemi bulunmayan bir toplumdan sz edemeyiz; ne kadar ilkel olursa olsun, en eski toplumlar iin bile, bir ahlaktan sz etmek gerekir. nk ahlak, ilgili toplumdaki insanlarn eylemlerini belirleyen, tarihsel sre iinde bir kuaktan dierine aktarlan, aktarlrken hi kuku yok ki belli bir dnme urayan kurallar sistemidir. Bir kurallar sistemi olarak ahlakn kayna meselesi gndeme geldiinde, aratrmaclar, biri din, dieri toplum szlemesi olmak zere, iki ayr kaynaktan sz ederler. Bunlardan, insana ykmllklerini, onun neden saknp neleri yapmas gerektiini bildiren ahlaki kurallarn kayna olarak Tanry gsteren din kaynak, ahlak insann kusurlu varln veya bozulmu zn Tanrnn iradesiyle uyumlu hle getirme ya da daha dorusu Tanrnn yardmyla slah etme zorunlu teebbsyle aklar. Buna gre, yaratcs Tanr, harama el uzatt iin cennetinden kovmu olduu, dolaysyla yol gstericilie muhta insana uymakla ykml olduu kural ve devleri bildirir. Ahlakn ikinci kayna, mmetten millete ve ulus devlete geile veya dinin seklerleme srelerine kout olarak kamusal alandan bir ekilde uzaklatrlmasy-

Ahlak ve etik birbirinden farkldr. Onlar, biri birey asndan verili iken dieri ina edilecek olan iki ayr duru veya alan tanmlar.

110
Ahlakn, tarihsel adan ele alndnda, iki ana kayna vardr. Bunlardan birincisi din, dieri toplum szlemesidir.

Felsefe

Ahlak yerel ve pratik, etik ise teorik ve evrenseldir. nsan ahlak alannda edilgin, etik alanda etkindir.

Bireyin ahlaki geliimi gelenek ncesi dnemden balayp onun bir gelenee dhil olmas, yesi olduu topluluun ahlaki kural ve deerlerini iselletirmesiyle devam eder. O, gelenek tesi dneme geile birlikte en yksek dzeye varr.

la birlikte gndeme gelen toplum szlemesidir. Burada da bir kez daha vurgu insann negatif, bakasnn kurdu olan doasna olup ahlak, bir topluluu meydana getiren unsurlarn, yani bireylerin veya gruplarn birlikte bar iinde yaamalarn mmkn klan ilkeler ya da kurallar sistemini ifade eder. Burada ahlak insanlarn birbirleriyle bar iinde yaamalarn mmkn klacak asgari mterekleri ifade eden normlar ve kurallar silsilesi olarak ortaya kar. Demek ki ahlak, btn unsurlaryla bireyin hazr bulduu norm ve kurallar btndr. Burada birey, byk lde pasif ve almlaycdr. te yandan, ahlak byk lde lokal ya da yereldir; yani o btn nemine ramen, bir bireyin, topluluk ya da cemaatin hayatla iliki iinde gelitirmi olduu deerler ve kurallar silsilesini, yaama bilgeliini ifade eder. te bu adan bakldnda ahlak ve ahlakllk olgusal ve tarihsel olarak yaanan bir ey, belli bir pratiktir. Etik ise sz konusu pratiin teorisi olmak durumundadr. Buna gre, tek tek her bireyin u ya da bu lde ekillendirdii, somut bir ahlaki hayat vardr veya olmas gerekir; yle ki bu hayat iinde tanan veya cisimletirilen ahlaki deerlerin, peinden koulan ideallerin bulunmas vazgeilmez bir eydir. Etik ite bu ahlaki hayat ele alp tartan, sz konusu moral deerlerle ideallerden meydana gelen ve ahlak adn verdiimiz bu olguya ynelen felsefe disiplinidir. Baka bir deyile, ahlakn eylemin pratii olduu yerde, etik eylemin teorisi olmak durumundadr. Ahlakn yerel olduu yerde, etik evrenseldir. ok daha nemlisi, etik, bireyin veya ahlaki failin alc deil de btnyle kurucu ya da etkin olduu bir alan ya da tutumu ifade eder. nk o burada, hazr bulduu deer ve kurallar hayatna bir ekilde monte etmekle yetinmez, onlarn hesabn, akli bir dzeyde tartarak, sorgulayarak, hatta temellendirerek verir. Hayatna bu ekilde etik bir boyut katarken elbette topluluun ruhundan veya lokal olan ahlaktan beslenerek ilkeli ve evrensel bir dzeye ykselme yolunda admlar atar. Byle birinin davran ve duruu, artk sadece ahlaki deil, ayn zamanda etik bir eylem ve durutur. nk o bu sayede, sadece eyleminin deil, bir btn olarak hayatnn hesabn verebilir, dnyadaki moral krizin sorumluluunu stlenmeye hazr hale gelir. Bunu en iyi insanlarn ahlaki geliimleri zerinde younlaan Jean Piaget ve Lawrence Kohlberg gibi aratrmaclar gstermitir. Onlara gre, bireyin ahlaki geliimi srasyla gelenek ncesi, gelenek ve gelenek tesi dnemlerden gemek suretiyle gerekleir. Nitekim gelenek ncesi dnemde, ocuun ahlakndan sz edemezsiniz, ahlaki nedenlerin bilgisinden yoksun ocuu sadece ona rnek olmak ve dl/ceza vermek suretiyle ahlaki terbiye yoluna sokmaya alrsnz. kinci dnem, ocuun okula gitmeye balad ve dolaysyla sosyalleip kltrlenirken gelenein bir paras haline geldii gelenek dnemidir. Bu dnemde ocua toplumun deerleri ve ahlak kurallar bir ekilde alanr. Hatta ona doru, alkan, byklerine saygl, fedakr olmas gerektii, etnik kimlii zerinden empoze edilir. Gelenek dnemi, u halde ahlak dnemidir. Fakat ocukluk ve genlik geride brakld zaman, insan giderek olgunlarken neden doru, alkan ve fedakr olmas gerektiini sorgulamaya balar. Toplumun deerlerini en azndan tartr veya iselletirirken asl ve belirleyici olann bir etnik kimliin yesi olmaktan ziyade insan olmak olduunu renir. Buras artk gelenek tesi, etik dnemidir. Ahlakllk ve deer zerine sistemli bir ekilde dnme, soruturma, ahlaki hayata dair bir aratrma ve tartma olarak tanmladmz etik veya ahlak felsefesine katk yapanlar, daha ziyade filozofa dnebilen, bizzat etik ile megul olan dnrler olmutur. Zira ahlaki hayat ahsen yaayan, ahlaki problemlerle ilgilenen

5. nite - Etik

111

saduyu sahibi ortalama insan, ahlakllk zerine dnr, ahlaki hayat hakknda konuur. Ama onun dnce ve sylemleri her zaman tutarl, argmantatif ve sorgulayc olmayabilir, ahlaki problemleri irdelemenin uzanda kalabilir. Oysa etik dnr temelde ne yapmak, nasl davranmak, neyin peine dmek, baka insanlara nasl muamele etmek gerektii gibi konularda insan varlklarna genel bir rehberlik salamay amalarken ahlaki problemleri irdeler. O, birtakm deerler ileri srmekle kalmayp gerekirse onlar yeni batan tanmlar, ahlaklln ilk ilkelerini sistematik bir tarzda ve tutarl bir biimde ortaya koyar, bu ilkeleri argmantatif olarak temellendirmeye alr. Etiin temel zellii, onun genellii, kuramsal ve sistematik doas, argmantatif yaps ve iddialarn kantlayp temellendirme abasdr. Sylemek gerekir ki bu zellikler etiin btnnden ziyade, belli bir blmn karakterize eder. Baka bir deyile, etik teorik etik ve uygulamal etik olarak ikiye ayrlr. Kuramsallk ve genellik, yaklak iki bin be yzyllk bir gemii olan teorik etik iin geerlidir. Fakat yirminci yzyln son eyreinde, dnyada hayatn her alannda giderek artan somut ahlaki problemlerin bir sonucu olarak ortaya kp birtakm mnferit konularda problem zmeyi ve dolaysyla vizyonumuzu gelitirmeyi amalayan uygulamal etik iin geerli deildir. Ahlak ile etikten her ikisi de vazgeilmez midir? Ahlak olmadan etik, etik olmadan da ahSIRA SZDE lak olabilir mi?
SIRA SZDE

TEORK ETK: I) NORMATF ETK

DNELM

DNELM S O R U

Bir felsefe disiplini olarak etik aa yukar milattan nce beinci yzylda balamtr; onu ortaya karan en nemli ey de Sokrates ve Platon S O R filozoflarn ingibi U san hayatnn amac ve erdemli bir hayatn nitelii zerinde dnmeye balamalar olmutur. Gerekten de Sofistlerin genel geer moral deerlerin olmad inanDKKAT cyla tam bir ahlaki greciliin savunuculuunu yaptklar yerde, hocas ve Platon evrensel ahlaki deerlerin var olduu inancn temellendirmek iin youn bir aba SIRA mmkn klan, sergilemilerdi. Etik dnr, ite bu tarihten itibaren ahlakll SZDE ahlaki hayat belirleyen koullar, insann ahlaki eylemlerini ele alm, eylemlerin kendilerine dayand ilkeleri aratrm ve insan hayatnn nihai amacnn ne olduAMALARIMIZ unu sorgulamtr. Etiin ahlaklln zn ve ahlakn ilke ve temellerini aratrd, ahlakl olmann ne anlama geldii zerinde durduu sylenebilir. O, yine akll varlklar olarak K T A P biz insanlarn nasl bir hayat yaamamz veya hangi amalarn peine dmemiz gerektiini ele alr. Etik, ayrca, insan olmamz dolaysyla, bizim birtakm devlerimiz olup olmadn sorgular. Demek ki geleneksel anlam iinde etik,Nolmas geTELEV ZYO rekeni bildiren kural koyucu ya da normatif bir disiplin olmutur. Bununla birlikte, yirminci yzylda yeni bir etik tr ortaya kmtr. Sz konusu etik ise metaetik veya analitik etik olarak geer. Metaetik, Anglo-Sakson dnyada olduka etkiNTE NET li olmu olan yeni bir felsefe yapma tarznn, yani felsefenin biricikR grevinin dilin mantksal analizi veya kavram zmlemesi olduunu ne sren analitik felsefenin etik alanndaki tavrn ya da yaklamn ifade eder. Bu gre gre, ahlak filozoflarnn normatif etikle megul olmamalar gerekir nk onlarn kendilerine ahlaki hakikatlere nfuz etme imkn verecek zel bir kavray gleri yoktur. Bundan dolay, onlarn hemcinslerine ahlaki vaazlar verme veya nasl yaamalar gerektiini syleme haklar olamaz. Dahas, rasyonel ve nesnel bir normatif etik sistemi gelitirme ynndeki felsefi teebbsler, filozoflarn tam yirmi be yzyllk abalarna ramen baarszla uramtr.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Etik, teorik ve uygulamal K T A P etik diye, teorik etik de normatif etik ve metaetik olarak ikiye ayrlr.

TELEVZYON

Metaetik, aslnda normatif etii varsaydNiin R N E T T E ve ahlaki sylemin bir parasn oluturan kavramlar ve yarglar analiz ettiinden, nc dzey bir etkinlik olmak durumundadr.

112

Felsefe

Normatif etikte teoriler, ele alnan konu ya da probleme bal olarak snflanr. Bu konular, srasyla en yksek iyi, doru eylem ve salam karakterdir.

Analitik felsefe geleneine bal filozoflar, u halde, ahlak filozofunun normlar ve kurallar ile kural koymakla, nasihat vermek, yaam tarz teklif etmekle hibir ilikisinin olmamas gerektiini ileri srerler. Onlara gre, insanlarn nasl mutlu olacaklarn sylemek isteyen normatif etik dnr, bu tavryla yapamayaca bir ey hakknda sz vermi olan kiidir. nk filozofun grevi bir dnya gr ortaya koymak, belli bir yaam tarzn merulatrmak ya da bir dnya grn hakllandrmak veya desteklemek deildir. Filozofun grevi ahlak alanna giren kavramlar, ahlaki yarglar analiz etmek, ahlaki eylem ltlerini tartmak, bu kavramlarn anlamlarn akla kavuturmaktr. Fakat meta n ekinden de anlalaca zere, metaetik normatif etikten sonra gelir. Demek ki normatif etik ilk elden ahlaki yarglar, Haz iyidir, Nihai ama en yksek sayda insann mutluluudur, Yalan sylemek ktdr, nsanlar baka insanlar bir ara olarak deil de bir ama olarak grmelidirler benzeri yarglar ortaya koyar. Bu yarglara dayanarak hazclk, yararclk benzeri normatif etik grleri oluturur. Metaetik ise normatif etii varsayarak ite bu temel zerine ykselir. Buna gre, metaetik normatif etiin koymu olduu ahlaki yarglar zerine konuur, bu yarglarda geen kavramlar analiz eder ve sz konusu kavramlarla yarglarn anlamlarn, mahiyetlerini ve birbirleri karsndaki durumlarn inceler. Bundan dolay, metaetik ahlaki hayatla ilgili nermeler ileri sren etiin de bir st dzeyine karak onun zerine bir sylem gerekletiren bir etik tr hline dnr. Baka bir deyile, metaetik nc dereceden bir faaliyet ya da sylem olup bir insan toplumunun belli inan, deer ve normlara gre dzenlenmi ve geleneksellemi hayat tarz olan ahlak ile ahlaki hayata dair sistemli felsefi aratrma olarak normatif etii varsayar. Buna gre, etiin ya da normatif etiin malzemesi ahlaktan, bireylerin ya da cemaatlerin ahlaki hayatndan karken metaetiin malzemesi normatif etikten gelir. Etik dnr, u halde ounluk dorudan doruya veya esas itibaryla deerleme iine giriir, neyin iyi ya da kt olduunu syler; o, kural koyar, yaama biimi gelitirir, hayat tarz teklif eder ya da belli bir yaam biimini temellendirir, ksacas insanlara ahlaki bakmdan rehberlik eder. Bundan dolay, kural koyucu bir yaklam benimseyen ahlak filozofu, insanlara ne yapmalar ya da neden kanmalar gerektiini gstererek kendilerine ykmllklerini ve sorumluluklarn anmsatan nesnel ahlaki hakikatler bulunduunu savunur. Normatif etiin yaklak iki bin be yzyllk tarihi boyunca ok sayda etik teori ne srlmtr. Bunlar kabaca ana balk altnda toplanr: 1. Birinci grupta, baat problem olarak en yksek iyi problemini alan etik teoriler yer almaktadr. Bu kapsam iinde yer alan etik teorilere rnek olarak Antik Yunanda gelitirilmi olan bilumum mutluluk etikleriyle modern dnemin yararcl verilebilir. 2. Buna mukabil, ikinci grubu doru eylem problemini temel ya da baat problem olarak alan etik teoriler oluturur. Bu tr teorilere rnek olarak, Orta an dini etiiyle Kantn dev etii verilebilir. 3. Bu snflamaya gre, sonuncu kategoride salam bir karakter zerinde younlaan teoriler bulunur. Alasdair MacIntyren erdem etii bu kategoriye girer. Sz konusu teori tipini douran ana soru olmutur: a. nsanlarn hangi amalar semeleri ve hangi ideallerin peinden komalar gerekir?

5. nite - Etik

113

b. Onlarn seimlerini belirlemeleri veya ynlendirmeleri gereken ahlaki ilkeler nelerdir? c. Salam bir karakterin ve erdemli bir hayatn ls nedir? Nitekim bunlardan birincisi, genellikle insan iin gerek mutluluun ne olduuna ilikin bir aratrmayla sonulanmtr. kincisi, filozoflar bir dev ya da deer teorisine gtrrken ncs, erdem etiini yaratmtr. Demek ki etik teoriler, srasyla sonular, ahlaki doruluk veya ahlaki ykmllk ve erdemler zerinde younlaacak ekilde, ana kategoride toplanr. te bu temel zerinde teleolojik etik, deontolojik etik ve erdem etii olarak e ayrlan etik teoriler arasndaki bu blnmeyi anlamann aslnda en iyi yollarndan biri, onlardan her birinin etik deerin taycs olarak neyi grdklerini anlamaya almaktr. Bunlarn birincisi olan sonuuluk asndan, en yksek veya temel etik deerin taycs iyi durum ya da sonu; deontolojik etik iin doru eylemdir. Oysa nc teori olan erdem etii iyi bir kii idesine, ayn zamanda etik adan saygdeer bir kii olarak tanmlanabilen iyi insan dncesine vurgu yapar. Bu nemli bir vurgu olup erdem kavramnn etikte ok nemli olduunu ortaya koyar.

NORMATF ETK: 1) TELEOLOJK ETK

Biraz daha zel olarak ifade edildiinde, teleolojik etik teorilerinin, ahlaki eylemin deerini belirleyen eyin eylemin rettii sonu olduunu ne srdkleri sylenebilir. Bu yzden onlar ayn zamanda sonuu etik retileri olarak geerler. Bu teorilerin temel problematii en yksek iyi problemi olup bireysel mutluluk, kendini gerekletirme ya da en yksek sayda insann en byk mutluluu gibi bir summum bonum ulalmas gereken nihai ama olarak konumlanr. Teleolojik etiin kapsam iine lk adan mutluluk etii ile Yakn adan yararclk girer.

Mutluluk Etii
Mutluluk etiinin kurucusu, btn bir Grek etiinin yrngesini belirlemi dnr olarak Sokratestir. O, insan hayatnn, ahlaki yapp etmelerinin nihai amacn, en yksek iyiyi ifade edecek ekilde eudaimonia olarak tanmlamt. Eudaimonia Sokratesten sonra btn Yunanl dnrler iin ahlaki hayatn temel amac yapld. Ondan kan btn etik teoriler, sadece iki noktada farkllk gsterdiler. Bunlardan biri eudaimoniann tanmlanmas, dieri de eudaimoniaya nasl eriilecei hususuydu. Sokratesin kendisi, eudaimoniay bir tr z-memnuniyet, kiisel honutluk hali olarak ifade etti. Bu, nesnel bir durum olarak iyi ve ahlakl yaam ve hayatnn sonlarna doru kr, iyi, namuslu, erdemli ve ahlakl yaadm diyebilen insann memnuniyet ve huzur hali olmak durumundayd. rencisi Platon eudaimoniay ahlaki zne ya da failin olmas gerektii gibi olduu bir durum olarak kendini gerekletirme hali diye tanmlad. Oysa Aristoteles eudaimoniay mutlulua eitlemiti. Antik Yunanda Kireneliler olarak adlandrlan dnrler, eudaimoniay tpk Aristoteles gibi mutlulua eitlerken sonradan Stoac dnrlerle Epikrosular onu bir tr entelektel dinginlik, manevi huzur hli diye tanmladlar. Eudaimoniaya nasl eriilecei sorusu gndeme geldiinde, Sokrates ona ancak erdemli olmak, birtakm erdemleri hayata geirmek suretiyle ulalabileceini ileri srd. Sz konusu erdemlerden en fazla ne Sokratesin etii, bilgiye verdii nemden, erdemleri salt bilgi zerinden tanmlamasndan dolay ayn zamanda entelektalist bir etik olarak tanmlanr. Normatif etiin ve dolaysyla da etiin kurucusu Sokrates olarak kabul edilir.

Resim 5.1 Sokrates

114

Felsefe

Niceliksel hazclk, hazzn nereden geldiine bakmaz, onun iin sadece hazzn miktar nemlidir. Oysa niteliksel hazclk hazlar arasnda bir ayrm yapar ve manevi hazlara daha yksek bir deer bier.

kanlar bilgelik, cesaret, lllk ve adalettir. Hmanist bir dnr olan ve dolaysyla insann gcne byk bir inan besleyen Sokrates, ahlaki dorularn bilgisinin ahlakl yaamak iin fazlasyla yeterli olduuna kanaat getirmiti. Bu yzden erdemleri birer bilgi tr olarak tanmlad. Sz gelimi bilgelik kiinin kendisine, iyi ve ktye, hayatn anlamna dair bir bilgi, cesaret neden korkup neden korkmamak gerektiine ilikin bir bilgi, lllk l ya da kararn bilgisi, adalet ise hakkn ve kimin neyi ne kadar hak ettiinin bilgisi olmak durumundayd. Platon ise erdemleri bir ahlak psikolojisi gelitirerek insan ruhunda temellendirdi. Buna gre o, insann en nemli bileeni olan ruhun paradan meydana geldiini ne srd: Akl, can ya da gnl ve son olarak da istek ve arzularla ilgili olan itiha. Platon, bu paralardan her birinin, doadaki tek tek her varlk gibi, kendine zg bir ilevi ya da grevinin olduunu sylyordu. Akln grevi bilmek, cann grevi itihann ar taleplerine kar koymak, itihann grevi ise arya kamamaktr. Bu grev ya da ilevin laykyla yerine getirilmesi, srasyla bilgelik, cesaret ve lllk gibi temel erdemi mmkn hale getirir. O, bilge, cesur ve ll insann, her bir parasna hak ettii deeri vermek anlamnda zorunlulukla adil de olacan ne srmt. Aristoteles ise erdemleri mehur altn orta teorisiyle iki ar u arasndaki doru orta olarak tanmlamt. Sz gelimi cesaret korkaklk ile dncesiz atlganln, cmertlik cimrilik ile savurganln doru ortas olmak durumundayd. Onun en nemli yenilii, erdemli bir hayata ve dolaysyla eudaimoniaya erimede, bilgi kadar yaaya veya pratie de nem vermi olmasyd. Oysa Sokratesten etkilenen dier filozoflar eudaimonia veya mutlulua erimenin hayattan elde edilecek hazlarla mmkn olabileceini savunmulard. Hazcln savunuculuunu yapan bu filozoflar, ikiye ayrlr. Bunlardan Kireneli Aristipposun hazcl niceliksel bir hazclk olarak anlalr. Zira Aristippos hazlarn nitelii zerinde hi durmam, nemli olann hazzn niteliinden ok nicelii olduunu sylemiti. Oysa Epikros hazlar arasnda bir ayrm yaparak insann ruhsal varlyla ilgili olan manevi hazlarn fiziki varlnn tatminiyle ilgili maddi hazlardan stn olduunu sylerken niteliksel bir hazcln savunuculuunu yapmt. O, maddi hazlarn daha youn ve etkili olabilmekle birlikte insan kendisine haz veren maddi eylere baml hale getirip onun dengesini bozacan ne srmt. Bu yzden okuyup renme, musiki dinleme, iir okuma, ibadet etme benzeri manevi hazlarn dingin ve huzurlu bir hayata ok daha byk bir katk yapaca kanaatine varmt.

Yararclk
Bununla birlikte teleolojik etik deyince esas anlalan, lk an mutluluku etik teorilerinden ziyade yararclktr. nk yararclk, sonutan sadece ahlaki hayatn nihai amacn deil, tek tek her eylemin sonucunu anlar ve eylemlere, baka hibir eyle deil de sonularyla deer biilmesi gerektiini savunur. Yararclk, on dokuzuncu yzylda nce Jeremy Bentham (1748-1832) tarafndan ortaya konmu fakat John Stuart Mill eliyle gelitirilmitir. zellikle Anglo-Sakson dnyada iki yzyl boyunca ok etkili olan ve bir anlamda liberal ve kapitalist dnya grnn deer anlayn temsil ettiini syleyebileceimiz yararclk, aslnda yaklak iki yzyl kadar nce Hobbes tarafndan gelitirilmi olan etik egoizmin epeyce yumuam ve rafine hale gelmi versiyonudur. Nitekim Bentham da etikte bireyci bir perspektiften hareket eder ve eylemin iyiliini hem fail hem de eylemden etkilenen kimseler iin mutluluk retme kapasitesiyle yarglar. Buna gre

Etik egoizm, insan yaamnn nihai hedefinin mutluluk olduunu syler. Kiinin mutlulua eriebilmek iin kendi kar peinden komas, salt kendi hazzn aramas gerektiini ileri srer.

5. nite - Etik

115

mutluluu hazza eitleyen Bentham, kiinin mutlulua eriebilmek iin hazza ynelmesi, hayattan olabildiince ok haz elde etmeye almas gerektiini savunur. O, bir haz kalkl gelitirmi ve birey ya da ahlaki failin eylemden nce eylem zerinden elde etmesi muhtemel hazzn younluunu, sresini, kesinliini, yaknln, dourganln ve safln hesaba katmas gerektiini belirtmitir. Sz konusu alt lt, ahlaki eylemin hi kuku yok ki bireysel mutluluk yaratma kapasitesiyle ilgili ltlerdir. Fakat Bentham bu noktada kalmaz, yedinci lt meydana getiren mehur yarar ilkesiyle birlikte, bireysel dzeyden sosyal dzeye, z-kardan bakalarnn karna geer. Hazzn kapsam, yani eylemden etkilenen insanlarn saysyla ilgili olan bu ltte, o, eylemin ondan etkilenen en yksek sayda insana en byk mutluluk yaratmas gerektiini ileri srer. Sz gelimi, be gnlk ar bir mesainin, derslerimin ve aratrmalarn verdii yorgunluun ardndan, eime izin verirsen bu Cumartesi ben gnm evde dinlenerek geirmek istiyorum diyorum. Burada sadece kendi hazzm, dinlenmenin benim mutluluuma yapaca katky hesaba katyorum. Fakat eim benden bamsz ve habersiz olarak ayn gn iin baka bir program yapm ve hanm arkadalarn eve davet etmi. Ayak altnda dolamamamz iin, benim ve kk olumun, evin dnda zaman geirmemizi rnein sinemaya gitmemizi belirten ayr bir program yapmamzn daha iyi olacan ima ediyor. Birinci eylem tarznda haz kalklnn ilk alt ltyle kendi hazzm dnen ben, yarar ilkesine gre ikinci eylem tarznda bu kez eimin, arkadalarnn ve olumun hazzn dnerek ikinci eylem tarzna yneliyorum. nk ona gre, drt her zaman birden byktr. Kuramn pozitif yararclk olarak bilinen ilk versiyonunu gelitiren Bentham, eylemlerin genelin mutluluunu artrdklar veya azalttklar lde doru ya da yanl olmak durumunda olduunu ileri srmt. Onun yararcl, dahas bir eylem yararclyd. nk her eylem durumu zgl olup evrensel kurallarn uygulanmasn imknsz hale getirir. rnein en temel ahlaki kural insan hayatna sayg kural ve en temel ahlaki emir de Asla insan ldrmeyeceksin! buyruudur. Fakat en azndan krtaj, tenazi veya nefsi mdafaa benzeri durumlar, sz konusu temel kuraln bile ihlal edilebileceini ortaya koyar. Kiinin sadece haz kalklnn bireysel ltleriyle yarar ilkesini temele alarak eylemini belirleyip semesi gerektiini dile getiren yararcl bir etik reti olarak alabildiine cazip hale getiren ey, yalnl olmutur. Gerekten de Bentham bir eylemin yol aaca ac veya temin edecei haz miktarnn llebileceini ve hangi eylemin seilmesi gerektiini bir toplama ve karma ilemi yoluyla belirleyebileceimizi ne srmt. Bu haz kalkl asndan, genel mutluluun, aclar kartldktan sonra kalan hazlarn bir toplam olarak dnlmesi gerekiyordu. Ve hazlarla aclar birbirlerinden sadece sre ve younluk gibi niceliksel ltlere gre farkllk gstermekteydi. Birok eletirmenin deerlendirmesine gre, Benthamn yararcl alabildiince s ve snrl bir iyi hayat telakkisine yol amaktayd. Bu yzden yararcln klasik versiyonu zerinde birtakm deiiklikler yapld. Nitekim yararcln ikinci nemli ismi olan Mill, Bentham mutlulua dnk vurguyu fazla ne kartt gerekesiyle eletirip amacn mutluluu artrmak yerine, ncelikle mevcut mutsuzlu-

Resim 5.2 Mill

Mill, Benthamn niceliksel hazclna kar niteliksel hazcl ne kartrken Karn tka basa doymu bir domuz olmaktansa a gezen Sokrates olmay tercih ederim demiti.

116

Felsefe

un ortadan kaldrlmas ya da en azndan azaltlmas olmas gerektiini ne srd. Negatif yararcl, faydacln ok daha makul ve anlalr bir versiyonunu oluturan Mill, te yandan hazlarn birbirlerinden sadece nicelik deil, nitelik bakmndan da farkllk gsterebilmesinin nemine vurgu yapt. Yksek hazlar adn verdii entelektel hazlara, duygu yaantlarna, ksacas manevi hazlara daha yksek bir deer bien Mill, iyi bir hayatn manevi hazlarn hkim olduu bir hayat olduunu savundu. Dahas o, Benthamn eylem yararcln, kuralszln ahlaki terbiyeyi olanaksz hale getirmesi nedeniyle, kural yararcl olarak deitirdi.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Varsayalm ki herSZDE binlerce kk ocuun lmne yol aan bir hastalk var. Bir heSIRA yl on kimler grubu bir araya geliyor ve diyorlar ki: Bize yz tane ocuk verin. Aratrmalarmz onlar zerinde gerekletirelim. Sonuta hastaln aresini bulacaz. Sonu ok iyi ve N E L uygun grnyor. Eer yz tane ocuu feda edebilirseniz yz binlerfaydaclarnDilkesine M ce ocuu kurtaracaksnz. Amalar aralar merulatrr m?

NORMATF ETK: 2) DEONTOLOJK ETK

Teleolojik etiin karsnda yer alan deontolojik etik ise sonutan ziyade doru eyDKKAT lem problemi zerinde younlar ve ahlaki bir eylemin doruluu ya da yanllnn, eylemin sonularndan bamsz olarak onun birtakm ahlaki dev ya da eySIRA SZDE lem kurallarn yerine getirip getirmemesi tarafndan belirlendiini ne srer. Ahlakta eylemin sonucundan ziyade, eylemin temelindeki niyet, ilke ve gerekletirdii devin nemli olduunu ne sren deontolojik etik anlay, insann akll ve AMALARIMIZ sorumlu bir varlk olarak yerine getirmek durumunda olduu birtakm devleri bulunduu dncesinden hareketle, ahlakn temeline devi yerletirir. DeontolojikT etik, teleolojik etikten birka noktada farkllk gsterir. Teleolojik K A P etiin ahlaki eylem ltlerini belirlemede deerle ilgili kavramlarn temele alnmas gerektiini ne srd yerde, deontolojik etik deerle ilgili mtalaalardan uzak durur. Baka E V Zdeyile, deontolojik etik anlay sadece deontik, yani devle ilgiT E L bir Y O N li kavramlar kullanr ve yalnzca ahlaki eylemin doruluu veya deve uygunluu zerinde younlar. Teleolojik etiin en yksek iyi zerinde durduu yerde, deontolojik etik eylemin doruluunu temele alr. kinci olarak teleolojik teoriler, beNTERNET lirli eylem trlerinin sonularnn hesaba katlarak yaplmas gerektiini ne srerken deontolojik teoriler, belli birtakm eylerin ilkeye dayanlarak ya da gerekten de doru olduklar iin yaplmas gerektiini savunur. nc olarak teleolojik etik teorileri, ou zaman haz ya da mutluluk gibi maddi lt ya da mlahazalar zerine ykselir. Oysa deontolojik teoriler ahlaki eylem lt olarak yalnzca eitlik veya tarafszlk ya da evrenselletirilebilirlik gibi formel ltler getirirler.

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Din Etik
Din etik, Tanrnn emirlerini koulsuz olarak kabul edip hayata geirmekten meydana gelir.

Deontolojik etiin ilk ve en iyi rneini, slam veya Hristiyan etii benzeri, kaynanda Tanrnn iradesinin bulunduu dini etik oluturur. Sz konusu etik anlayta, ahlaki adan doru olan ey Tanrnn emirlerine uygun davranmaktan, Onun Yap! dedii eyleri yapmaktan, Yapma! dedii eyleri yapmamaktan oluur. Buna gre doru Tanrnn irade ettii ey anlamna gelirken yanl da Onun iradesine aykr olan ifade eder. Dini etiin kaynanda her ne kadar Tanrnn iradesi ve insanlara gnderdii evrensel ahlak yasas bulunsa da temelinde belli bir insan tasarm bulunur. Din etik asndan insan, ilk insan diye bilinen demde karln bulan bir varlk olarak Tanr tarafndan yaratlm, dolaysyla Onun rehberliine ihtiya duyan s-

5. nite - Etik

117

nrl bir varlk olmak durumundadr. Dahas insan, yine kendisine Tanr tarafndan verilmi bir yetenek olarak eyleri adlandrma yeteneine ve dolaysyla, dilsel olarak tanmlanmaya ve kodlanmaya elverili olan bilgiyi kavrama ya da elde etme kapasitesine sahiptir. Bu yaratc kapasite, insana daha bakaca eyler yannda, ncelikle kendini bilme ve snrlarn hibir ekilde amama ykmll getirir. demin hatas, ite bu grev ya da ykmll unutmaktan oluur. nk dem, Tanrnn belirledii snrlar am ve Onun yasaklarna uymayarak Tanrnn cennetinden atlmtr. Bu yzden, deme den nce hatasn kavramaktr; sonra da akl bir tarafa brakp, ilah emir tarafndan ortaya konan snrlar snama drtsn aarak, doru eylem tarzna dnmek ve eski statsne kavumak iin mcadele etmektir. demin yks u halde, insanlk durumuna batan beri dhil edilmi iyilik ya da ktlk iin alma potansiyelini ve insann, elbette ilah llere balanmak suretiyle hayata geirebilecei dengeli eylem ve yaayn unsurlarn kefetmek iin vermekle ykml olduu mcadeleyi btn boyutlaryla yanstr. Buna gre, din etiin temelinde eksik ve kusurlu bir varlk olarak insan tasarm vardr. nsan, bu yzden dnyadaki yaay srasnda Tanrnn rehberliine ihtiya duyar. Tanr, ona bu rehberlii salamak amacyla bir ahlak yasas gnderir. Burada ahlakllk, u halde insann kendisi dndaki bir otorite, yani Tanr tarafndan konulmu evrensel ahlak yasasna veya verilmi mutlak emirlere tam bir teslimiyet iinde itaat etmesinden oluur.

dev Etii
Bileik bir szck olarak deontolojik szcnn antik Yunancada dev anlamna gelen deon szcnden tredii dikkate alnacak olursa Kantn dev etiinin deontolojik etik anlaynn en iyi rnei olmak bir tarafa onunla rtt bile sylenebilir. Aslnda Kantn etii Orta an din etiinin modern versiyonunu oluturur. nk o da, din etik gibi, evrensel bir ahlak yasasnn varln kabul eder. O da etik asndan belirleyici olann, sonu yerine doru eylem olduunu dile getirir. Tpk din etik gibi, insann birtakm ahlaki dev veya ykmllkleri olduunu ima eden dev etii, doru eylemi devden dolay yaplan, ahlak yasasna uygun olan eylem olarak tanmlar. Kantn dev etii din etikten sadece iki noktada farkllk gsterir. Bunlardan birincisi, dini etiin insandan Tanr tarafndan gnderilen evrensel ahlak yasasna tam bir teslimiyet ile itaat etmesini istedii yerde, Kantn etiinin temel kavram zgrlktr. kinci olarak evrensel ahlak yasasnn kaynann din etikte Tanr olduu yerde, Kantn sekler dev etiinde ahlak yasas insandan tretilir. Gerekten de Kant, biz insanlarn ahlaki olan eyi yapmamz gerektiini bildiimiz zaman, doallkla onu yapabileceimizi de bildiimizi syler. Byle bir ey ise sadece zgr olduumuz takdirde mmkn olabilir. Eylemde zgrlk, bizim kendimiz dndaki herhangi bir ey tarafndan belirlenmemiz ihtimalini dta brakr. Bununla birlikte o, keyfi, geliigzel veya rastlantsal davran anlamna da gelmez. Kant asndan insan varlklarnn zgr olabilmelerinin tek yolu, eylemlerinin kendi z doalarna ait bir ey tarafndan belirlenmesidir. Bu ise insan varlklarnn eylemlerinde birtakm doal iyilerin peine demeyecekleri, onlarn Tanrnn koyduu yasaya itaat etmekle zgr olamayacaklar anlamna gelir. Zira her iki durumda da insan kendi doasna dsal bir ey tarafndan belirlenmi olur. Demek ki insann ahlaki dev ya da ykmllklerinin bizzat kendisinin koymu olduu bir yasadan, bir ahlak yasasndan kmas gerekir.

Kantn zgrlk anlay, kiinin kendisini yksek doasnn veya akln taleplerine gre belirlemesi anlamnda otodeterminizmle belirlenir.

118

Felsefe

Kant, insann iki ey zerinde kontrol olmadn sylyordu: Eylemin sonularyla duygular. Dahas duygular herkeste ortak deildi. Bu yzden, ahlakll akldan tretme yoluna gitti.

Kantn etii, yaplmas gerekenleri sylemez, bunun yerine devin formunu verir. Bunu etik formalizm olarak ifade etmekteyiz.

Kantn ahlak yasasnn veya kategorik buyruun birinci formlasyonu, btn kltrlerde var olan Altn Kuraln zel bir versiyonunu oluturur: Sana yaplmasn istemediin eyleri sen de yapmamalsn!

Nitekim Kant, bu dnyada mutlak veya koulsuz olarak iyi olan tek bir ey bulunduunu ne srer. Yaratt sonulardan veya temin ettii yarardan dolay deil, sadece z itibaryla iyi olan bu biricik eyi iyi irade olarak tanmlar. Onun bak asndan, iyi irade gerekte kiinin devini, o salt bir dev olduu iin yapma motivasyonuna karlk gelir. dev, ayrt edici karakterini, doal eilimlere olan kartlndan alr. Kant, bu yzden doal eilimlere ilikin bir bilginin ahlaka ve ahlaklla dair kavraymza hibir katks olamayacan ne srer. Gerekten de Kant, insan varlnn birtakm ykmllklerinin olduunu savunur. Bunlar, insan olmann, akl ve irade sahibi olmann insana getirdii dev ya da ykmllklerdir. Bu yzden, Kant ahlaki eylemi, devden dolay yaplan eylem olarak tanmlar. Onun gznde deve uygun eylem, devden kaynaklanmayan, doal eilimlerin sonucu olan eylem olabilir. Oysa devden dolay olan eylem, bizzat insan iradesi tarafndan konan ahlak yasasna duyulan saygnn zorunluluuyla gerekletirilen eylemdir. te bu yasa, insana sahip olduu ahlaki deerini kazandrr. Demek ki Kantta ahlak yasas, insana sahip olabilecei anlam ve deeri salayan eydir. En nemli zellii evrensellik olan ahlak yasas, aynen doa yasas gibi, istisnasz herkes iin buyuran bir yasadr. Fakat doa yasalarna zorunlulukla tabi olunduu yerde, insan ahlak yasasna isteyerek itaat eder; ona saygyla eylemde bulunur. Kanta gre, insann eylemlerinin ahlaki bir deeri olacaksa, onlarn ahlak yasasndan kaynaklanmalar, yasaya duyulan saygnn eseri olmalar gerekir. Kant, insann iradesi ya da pratik aklnn, ahlaki dev ya da ykmllklerimizin formunu, eilimleri ve duygular hi dikkate almadan belirleyebileceini dnyordu. Ahlak yasasna uygun eylemde bulunmak devin bir gerei olduu iin ve ahlak yasas ieriini arzu edilir sonularla ilgili deerlendirmelerden alamayacandan dolay, geriye her durumda sadece kiinin eylemlerinin bizzat ahlak yasas idesine uymas formel koulu kalmaktayd. Kant ite bu koul ya da talebe kategorik buyruk adn verdi. Ona gre, buyruklar, koullu ve koulsuz buyruklar diye ikiye ayrlr. Koullu ya da hipotetik buyruk, rnein Tanr katnda karln grmek istiyorsan yoksula yardm etmelisin! diyen buyruk trdr. O, belli koullar altnda geerli olan bir buyruktur. ok daha nemlisi, bu buyruk tr, ahlaka uygun dmeyen bir ama-ara mantn ifade eder. rneimizde, benim amacm, Tanrdan kendim iin sevap elde etmektir. Buyruk, benim bu amaca erimek iin, yoksulu bir ara olarak kullanmam syler. Kanta gre, hem bu yarar mant hem de yoksulun kiisel amacmn arac haline getirilmesi durumu, koullu buyruun ahlaki bir emir olmasn engeller. Oysa kategorik veya koulsuz buyruk, belli bir eylem tarzn, arzu edilen herhangi bir sonutan bamsz olarak emreden buyruktur. Baka bir deyile, o, bize yerine getirmemiz gereken ykmllklerimizi bildirir. Kant, bu yasann ieriini bildirmez; koulsuz buyruklarla, sadece onun formunu verir. Onun, bu formu ekilde verdii sylenebilir. Buna gre, ahlak yasas ilk olarak yle formlletirilir: yle eylemde bulun ki eyleminin gerisindeki niyet ya da ilke herkes iin geerli evrensel bir yasa olsun! Demek ki ahlak yasas her eyden nce, tutarl olma ilkesiyle evrenselletirilebilirlik ilkesine dayanr. Buna gre, insanlarn eylemde bulunacaklar srada, eylemin gerisindeki niyeti ortaya koymalar gerekmektedir; insanlar bunu yaptktan sonra, kendilerine bunun herkes iin geerli bir ahlak kural olup olamayacan soracaklardr. Tembel bir adamn kendisine yaamak iin, ksa olan bu mrmde kendimi niye zahmete sokaym, ihtiya duyduum eyleri baka insanlardan alsam olmaz m? diye sorduunu varsayalm. Byle biri niye-

5. nite - Etik

119

tini herkes iin geerli bir ahlak kural haline getiremez nk bunu evrensel bir kural haline getirmeye altnda, Hi kimse almamal, herkes ihtiya duyduu eyleri bakalarndan almal! demek durumunda kalr. Fakat hi kimse almazsa aktr ki alnacak ey de olmaz. nsanlar byle bir durumda nasl yaarlar? Kural kendi kendisiyle eliir; o, btn insanlara uygulanabilmesi imknsz bir kuraldr. Dolaysyla, hrszlk, ahlaki mlahazalar bir tarafa braksak bile, mantkl deildir. O, dahas batan sona ahlaksz bir eylemdir. Kant sz konusu evrensellik zelliini, ahlak yasasnn ikinci formlnde biraz daha gl bir biimde vurgular: raden, kendisini evrensel bir yasa koyucu olarak grsn! Kant, insanlarn kendilerini asla bir istisna olarak grmemeleri gerektiini syler. nsan, ona gre kendisi iin geerli olann baka herkes iin de geerli olmasn istemelidir. Veya onun baka herkes iin geerli olann, kendisi iin de geerli olmasn istemesi gerekir. Kant, ahlak yasasn nc kez formlletirirken nsan, her zaman bir ama olarak grecek ekilde eylemde bulun! der. Her insan, onun gznde, bir ama olup en yksek deere sahiptir. Bu yzden, insann, kendi kiisel amalarmzn arac haline getirilmemesi gerekir. nk biz ara olarak cansz varlklar veya eyalar kullanrz. nsan ara haline getirmek demek, onu eya haline getirmek demektir. nsana mutlak sayg isteyen Kant, onun ara haline getirilmesine iddetle kar kar. Demek ki o, koulsuz buyruun son formlasyonunda, btn ahlaki failler tarafndan paylalan akln evrensellii dncesini kullanr; buna gre, ahlakllk insanlarn akl sahibi fail olma kapasitesine sayg gstermelerini ve baka insanlara ya da kiilere, bir ara olarak deil de kendi ilerinde birer ama olarak muamele etmelerini gerektirir. Baka bir deyile, kiilere sayg ilkesi benim bakalarn, hangi deerli ama iin olursa olsun, bir amacn arac haline getirmeme izin vermez. Kantn anlaynn en fazla etki yapan ynn meydana getiren bu anlay, btn insanlarn devredilemeyen, ortadan kaldrlamayan baz temel ahlaki haklar olduu genel dncesini yanstr. Kantn pek ok ynden nemsenen etii, ieriksizlii nedeniyle eletirilmitir. O, yine ayn ereve iinde insanlarn sklkla yaadklar bir ey olarak dev atmalarna bir zm getiremedii iin eletirilir. dev etii, nihayet ahlaki fail veya zneyi, tarihsel ve sosyal balamndan tamamen koparlm, salt rasyonel bir temel zerinde dnen soyut bir benlik haline getirdii, onun merhamet benzeri ahlaklla yardmc duygularn tamamen gz ard ettii iin eletirilmitir.

NORMATF ETK: 3) ERDEM ET

Erdem etii, sz konusu iki etik anlayna, yani teleolojik etikle deontolojik etie, esas olarak da yararclkla Kantla gerekten alternatif olan nc bir etik teori meydana getirir. Yirminci yzylda gelitirilen erdem etii, temelde, ahlaki devin kayna olarak ilahi bir yasa koyucunun varoluuna genel bir inanszln hkm srd bir ada, ahlak ykmllk ya da dev benzeri birtakm hukuki kavramlarda temellendirmeye kalkmann bir hata olduu dncesine dayanr. O, bu yzden ncelikle yararcla ve Kant dev etiine ynelik bir eletiriyle karakterize olur. Yararclk sadece faydayla ilgilenir, ahlaki eylemi baka her eyden tecrit ederek onu eylemden etkilenen herkesin mutluluk ya da yararn en yksek dzeye karan eylemle zdeletirir ve erdemli bir biimde eylemeyi sadece fayda temeli zerinde savunabilir. Oysa erdem etii yaltlm mstakil eylemlerden ziyade failin karakteriyle ilgilenir, ahlakl bir kimse olmann nemine vurgu yapar.

120

Felsefe

Resim 5.3 Maclntyre

Erdem ve ahlaki karaktere vurgu yapan erdem etiinin temel kavram pratik, gelenek ve anlatdr.

Kant dev etiini benimsemi bir kimse doru sylemenin gerekesi olarak kiinin kategorik buyrua veya ahlak yasasna uymasn verirken, ahlaki failin motivasyonunu tamamen gz ard ederek, tam bir kiisizlik ve tarafszl ahlaklln zorunlu koulu haline getirir. Duygular dlayan devci etie kar, erdem etii failin sadece duygularna deil, bakalarna ynelik duygusal bir alaka haliyle harekete geirilmesine de zel bir nem verir. O, gelenein rehberliinden kopuk bir evrenselliin hibir ie yaramayaca inancyla, evrensel olana kar yerel ve tikel olan, genel olana kar zgl olan, soyuta kar cisimlemi olan, bireye kar cemaatin etik deerlerini ne karr. Geleneksel olana byk bir nem atfeden, tarafsz olana kar erdem ve ahlaktan yana olan, plak rasyonaliteye kar da ahlaki duyarll ne karan erdem etii, erdemli bir kiinin ahlaken iyi biri olduunu ne srer. Erdem etii, erdemli karakter zellikleri ve beeri erdemler insann genliinde kazanld iin, ahlak eitimine ve karakter formasyonuna zel bir nem verir ve gelenekle yetikinlerin genlere ahlaki erdemleri aktarmakla ykml olduklarn savunur. Kkeni Antik Yunan filozofu Aristoteleste bulunan erdem etiini yirminci yzylda gelitirenlerin en banda Alasdair MacInytre (1929 -) gelir. Aydnlanma sonras dnyada byk bir ahlaki kriz yaandn ne sren MacIntyre sz konusu modern ahlaki krize ancak, ahlak bir cemaate aidiyet ilikisi ierisinde deerlendiren Aristotelesi gelenekten beslenecek bir erdem etiiyle cevap verilebilecei kanaatinde olmutur. MacIntyrea gre, byle bir etik gr, yani erdem etii sadece belli bir beeri iyi anlay deil, ayn zamanda anlaml bir hayat telakkisi temin eder. Gerekten de o, bu anlamda hayatn anlamnn bir kiinin, her bir hayat iin bir anlat dzeni temin etmekle kalmayp varoluu iin belirli pratiklerdeki yetkinlik standartlarna bal olan bir ahlak geleneine baland zaman ortaya ktn syler. Bu yzden erdem etiinin MacIntyredaki versiyonunda pratik, gelenek, anlat gibi temel kavram ne kar. Pratik, toplumsal olarak tesis edilmi, i birliine dayal, tutarl ve karmak her trl insan faaliyetine iaret eder. Kii, erdem etiinin savunucularna gre, bir pratik ierisinde tarihsel olarak retilmi, zerinde uzlalm normlar ve mkemmellik standartlarnn genel erevesi iinde faaliyette bulunur. Bu adan bakldnda her pratik, bir gelenein taycs olmak durumundadr. te bu gelenek ada dnyada erdem etiine ihtiya duyduu rasyonalite zeminini salar. Anlat kavram ise hayatn ancak bir btnlk olarak algland zaman anlaml olabileceine iaret eder. Ona gre, tpk bir eylemi bir ykye yerletirerek anlaml klabilmemiz gibi, bir hayat da ancak ona nemini veren anlatsal yapsn bularak anlaml klabiliriz. Kiiler, iyi arayyla belirlenen hayat hikayelerini kendileri yazmazlar; tam tersine, kiiler hayatlarn bir btnlk olarak alglarken belirli pratikler ve gelenekler ierisinde hareket ederler. Erdemlerin sadece belli toplumlarda geliebileceini ne sren MacIntyre, bu yzden ahlaki nihilizm sorununun almasnda, modern yaamn basklarna direnerek ayakta kalabilmi olan cemaatlerin canlandrlmasnn nemli olduunu dnr.

5. nite - Etik

121

TEORK ETK: II) METAETK

Teorik etiin birinci blmn normatif etik oluturuyorsa ikinci blmn de metaetik meydana getirir. Metaetik normatif etik sistemlerini, onlarn ilk ilkeleri olan ahlak yarglarn ve etiin ilkel terimleri olan ahlaki kavramlar zmler. O, etik balamnda herhangi bir ahlaki ilke gelitirmek, normatif bir teori retmek veya belli bir ahlaki ideal teklif etmek yerine, felsefi bir analiz gerekletirir. Baka bir deyile, metaetik tarihsel, bilimsel, deneyimsel veya normatif yarg gerektiren ya da ihtiva eden bir dnce biimi olmayp ahlaki kavramlarn anlamn dil ve ahlak ilikisi iinde analiz eden bir dnme tarzdr. Analitik bir disiplin veya etik tr olarak metaetik, szgelimi George Edwards Mooreun (1873-1958) doalc yanl rneinde olduu gibi, ahlak filozoflarnn temel yanlglarna iaret ettii, normatif etik karsnda eletirel bir tavr ald iin, ayn zamanda eletirel bir etik tr olarak geer. Onda teoriler, ok byk lde moral bilginin imkn ve doallkla da ahlaki yarglarn stats konusundaki tutumlaryla birbirlerinden ayrlrlar.
Metaetik, ahlaki kavramlarn anlamlaryla, ahlaki nermelerin mantksal statsyle ve ahlaki akl yrtmenin yapsyla ilgilendii iin, ayn zamanda etiin mant olarak anlalr.

Realizm ve Anti-Realizm
Fakat moral bilginin imkn, elbette ncelikle bilinecek ahlaki olgularn olup olmamasna baldr. Bundan dolaydr ki metaetik teoriler esas itibaryla moral olgularn varl konusundaki tutumlarna bal olarak birbirlerinden farkllarlar. Bunlardan realizm ahlaki failden bamsz olarak var olan birtakm moral olgularn bulunduunu, dolaysyla ahlaki terimlerin moral olgulara karlk gelip ahlak yarglarnn bu olgular ifade ettiini dile getirir. Realist yaklam, sz konusu moral olgularn ne ekilde kavranaca veya bir baka olgu trne indirgenebilir olup olmamalar konusunda ayrr. Anti-realizm ise dnyada insan tarafndan varl tespit edilecek, u ya da bu yolla kavranabilecek ve nihayet ahlak yarglaryla ifade edilebilecek ahlaki olgular olmadn ne srer. Sz konusu anti-realist gre gre, moral yarglarn d dnyada olgusal bir karlklar yoktur; bu yzden onlar dorulamak ya da yanllamak imknszdr. Bu yarglar, sadece insanlarn veya faillerin kiisel duygularn da vurmaya veya baka insanlar ikna etmeye yararlar. Sz konusu realizm, etik nesnelcilik ve mutlaklkla u ya da bu lde birleirken anti-realizm de doallkla znelcilik ve rlativizm ile birleir. nk ahlaki gr ya da moral bak alarnn znel ve dolaysyla greli olduunu ne sren znelcilik, ana iddiasn veya temel grn gerekelendirirken insanlarn atan ahlaki kanaat ya da grlere sahip olduklarn syler. Bunun da en nemli nedeni, bir moral grn dieri karsnda sahip olduu stnl kantlamann imknsz olmasdr. Kantlamann imknsz olmas ise gerekten var veya gzlemlenebilir olan ahlak olgularnn olmamasdr.

Etik nesnelcilik, ahlaki deerlerin insandan bamsz bir gereklie sahip olduunu, mutlaklk ise onlarn adan aa, toplumdan topluma deimediini savunur.

Biliselcilik
Ahlaki diye niteleyebileceimiz olgularn var olduu, bu yzden ahlak yarglarnn zihinden bamsz moral olgular ve niteliklerle ilgili olduu gr, yani etik realizm, metaetikte bu yarglarn bilisel bir deere sahip olduunu dile getiren grle birlikte ele alnr. Buna mukabil, ahlaki olgularn varoluunu yadsyan anti-realist gr de etiin bir bilgi konusu olamayacan, ahlak yarglarnn bilgiyle ilintili olmayan birtakm ilevleri yerine getirdiini savunan grle bir arada mtalaa edilir. te bu yzden, etik bilginin imkn, ahlak yarglarnn mantksal ve bilisel statsyle ilgili bu tartmada alternatif teorilerin, iki ana balk altnda topland-

122

Felsefe

Biliselcilik, ahlak yarglarnn nesnel moral olgularla ilgili olup doru veya yanl olabileceklerini dile getirir.

Etik sezgicilik, moral olgu ve ahlaki deerlerin sezgi yoluyla bilindiini ileri srer.

n syleyebiliriz. Bu kartln bir tarafnda biliselcilik bal altnda toplanan teoriler, dier tarafta ise gayr-biliselcilik genel bal altnda yan yana gelen teoriler bulunur. Bunlardan biliselcilik, zde deerler ve ahlaki ilkeler zerine ina edilmi ayr bir ahlaki alan bulunduunu, bu alanla ilgili etik bilginin mmkn olduunu ne srer. Biliselcilie gre, doru ya da yanl olduklarna hkmedilebilen ahlaki yarglar ve ahlak nermeleri vardr; ite bu yzden, ahlak yarglar kiilerin ya da topluluklarn deiken tutumlarna bal bir deerlendirilme sonucunda deil, yarglarn fiili ya da olgusal durumlarla karlatrlmalarna bal olarak belirli bir doruluk deeri elde ederler. Biliselcilik kapsam iinde karmza iki metaetik reti kar. Bunlardan birincisi, doalclktr. Biliselci doalclk, ahlak yarglarna karlk gelen olgular bulunduunu, bu yzden dorulanabilir veya yanllanabilir olan sz konusu ahlak yarglarnn insanlara bilgi verdiini ne srer. Bununla birlikte, doalclk byk lde indirgemeci bir gr temsil eder; o, ite bundan dolay, ahlaki olgularn zerk ya da mstakil olgular olmayp doal, sosyolojik, psikolojik ve tarihsel olgularn bir trevi olduklarn ileri srer. Gerekten de pek ok felsefeci, ahlak yarglarnn kendilerine tekabl ettii olgularn doal olgular ile bunlarn trevleri olan toplumsal-bilimsel olgulardan olutuunu iddia eder. Sra bu olgularn nasl bilineceine gelince, biliselci doalclar etik bilgide veya ahlak epistemolojisinde doa bilimlerindeki kantlama yntemlerine benzer bir ispat aracnn kullanlabileceini savunurlar. Bununla birlikte, biliselci yaklam deyince, gnmzde aklmza esas itibaryla sezgicilik gelir. Moral olgu veya ahlaki deerlerin varl konusunda realist bir tutum taknan sezgicilie gre, sz konusu moral olgular dile getiren veya etik deerlerle ilgili olan ahlak yarglar doru ya da yanl olabilir ve onlarn doruluk ya da yanllklar sezgi yoluyla bilinir. Sezgicilik, dolaysyla ahlak yarglarnn olgusal adan bilisel bir ierie sahip olduklarn ne srer. Ahlak yarglarnn dile getirdii bu olgusallk, bununla birlikte, fiziki olgularca belirlenen bir olgusallktan ziyade, kendine zg bir gereklii olan belli bir alan tanmlar. Ahlak terimlerinin doal olgulara karlk gelen terimler gibi olmadklarn, dolaysyla doal olgularla tanmlanamayacan ileri sren sezgicilik, bu terimlerin gsterdii niteliklerin tanmlanamaz ve analiz edilemez basit nitelikler olduunu ne srer. Ahlaki niteliklerin alglarla kavranabilir nitelikler olmad iin, gzlemlenebilir bir gereklie karlk gelmediini belirten sz konusu yaklamn savunucularndan rnein Moore, iyi teriminin tanmlanamaz olduunu iddia eder. nk ona gre, bu terimin karlk geldii nitelik aklanamaz ve zmlenemez bir nitelik olup sz konusu terimle oluturulan ahlak yarglarnn doruluk ya da yanll ancak sezgi yoluyla ortaya konabilir. Sezgicilik bu nedenle, ahlak yarglarnn doruluunun algsal olmayan bir sezgi yoluyla elde edilebileceini savunur. Sezgici yaklama gre, etiin temel amac, kendi kendisini temellendiren veya kantlayan, doruluu sezgi yoluyla bilinebilir olan yarglarn ortaya konmas olmak durumundadr.

Gayr-Biliselcilik
Gayr-biliselcilie gre, ahlak yarglarnn, bilimsel yarglardan farkl olarak betimsel bir anlam yoktur.

Metaetik alanda genel bir duru, analitik felsefenin etik alanndaki duruunu kusursuzca yanstmak bakmndan zel bir nem tayan temel bir yaklam gayr-biliselcilik olarak geer. Buna gre gayri-biliselcilik, etiin gerekte bilisel bir deeri olmadn, onun insann rasyonel boyutundan ziyade, konatif ya da isteme boyutuna dayandn ne srer. Gayr-biliselcilik, biri olumsuz dieri olumlu olan iki temel tez ne srer:

5. nite - Etik

123

1. Ahlaki inanlar, yarglar ve argmanlar bilimsel yarglarla argmanlardan tamamen farkldr. yi ve kt, doru ve yanl gibi ahlaki terimler, bilimsel terim ve yklemlerin tam tersine, doal zellikleri gstermezler; ayn ekilde moral yarglar da ne matematiksel bilimlerdeki yarglara benzer bir biimde kantlanabilir ne de doa bilimlerindeki yarglara benzer bir ekilde gzlem veya deneyim yoluyla dorulanabilir. Baka bir deyile, gayr-biliselcilik ahlaki terimlerin betimsel bir anlam olmadn ne srer. O, ahlaki nermelerin dnya ile ilgili olgular ortaya koyan nermeler olabilmelerini kabul etmedii gibi, akln bir ahlaki ilkeyi kantlayamayacan veya temellendiremeyeceini de iddia eder. Gayri-biliselciliin sz konusu olumsuz iddiasn tamamlayan olumlu tezi ise 2. Ahlaki terim ve yarglarn betimsel olmayan ok farkl anlamlara ve eitli fonksiyonlara sahip olduunu ortaya koyar. Buna gre, ahlaki terim ve yarglar birtakm duygular da vurur; belli bir ekimleyici gce sahip bulunduklar iin, baka insanlar zerinde bir etki uygulamaya, onlarda belli tavrlar dourmaya yararlar. Yine, ahlaki yarglar, rtk olarak belli eylem tarzlarn emretmek suretiyle insanlarda belli birtakm tercihlere yol aarlar. Gayr-biliselcilii karakterize eden bir dier unsur da gayr biliselcilerin dile verdikleri byk nem, etik ile dil arasnda kurduklar ilikidir. Nitekim onlara gre, d dnyada moral olgular, iyi ya da doru gibi terimlerin gnderimde bulunduklar veya karlk geldikleri doal veya doal olmayan nitelikler yoktur. Onlara gre, etik alannda sadece dilin betimsel olmayan eitli kullanlma tarzlarndan sz etmek gerekir. Ahlaki bir yarg ortaya koyan nermelerin dorulanabilir olmadklarn, doru veya yanl olamayacaklarn ileri sren gayr-biliselcilik, etiin kapsam iinde kalan nermelerin bilisel adan anlaml nermeler olmadn ifade eder. Fakat bu, onlarn bsbtn anlamsz olduklar anlamna da gelmez. Ahlaki bir yarg ortaya koyan nermelerin bilisel anlam olmasa bile, duygusal bir anlam vardr. Gerekten de gayr-biliselci yaklam benimsemi felsefeciler asndan moral ifadelerin asl ilevi dilin bilgisel deil, duygu-iletici, duygu-etkileyici veya eylem-deitirici bir tarzda kullanlan kiplerinde bulunmak durumundadr. Gayr-biliselci kapsam iinde ortaya kan duygucu etik, u halde, ahlak yarglarnn olgular gstermediini, onlarn gerekte bir etki yaratmak amacyla kullanlan yarg biimleri olduunu savunur. te bundan dolaydr ki ahlak dili, insann toplumsal yaamnn dzenlenmesinde bir ara olarak i grp bu dille gerekletirilen yarglar duygu yaratc bir rol stlenir. Duygucu etiin en nemli temsilcilerinden biri olan Ayera gre, moral yarg ya da ifadeler ahlaki hakikatleri ifade etmez, onlarda geen ahlaki terimler nesnel niteliklere tekabl etmez. Bu ifade, yarg ya da telkinler, ahlaki terimleri kullanan, moral yargy ortaya koyan kiilerin duygularn ifade etmeye, da vurmaya yarar. Onlar duygular da vurmakla kalmazlar, bakalarnda da benzer duygular uyandrma, onlar istenen dorultuda eylemde bulunmaya sevk etme ilevi grrler. Krtaj ktdr benzeri bir nermenin ortaya koyduu yarg, bilimsel bir yarg olmayp bir ahlak yargsdr. Bu, krtaj olgusuyla ilgili bilgi veren bir yarg olmad iin, esas olarak benim sz konusu olgu karsndaki duygularm da vurmaya, bakalarn kendisi zerinden etkilememe yarar. Ayera gre bu durum, ahlak yarglar veya etik nermeler olgusal bileenlerine ayrld zaman, aklkla ortaya kar. Bu adan yaklaldnda, etik nermeler veya ahlaki bir yarg bildiren cmleler olgusal bir mahiyet sergileyen bileenlerine tam olarak ayrldklar takdirde, nerme ya da cmlenin gya ahlaki olan boyutunun belli bir ses tonuyla ya da n-

124

Felsefe

lem iareti kullanmyla ortaya kt kolaylkla grlebilir. Ayer, bununla da kalmayp, farkl ahlaki terimlerin farkl duygu derecelerini ifade edip, deien younluklar olan birtakm duygular uyandrdklarn ne srer. rnein doruyu sylemek iyidir nermesi, onun gznde, sradan bir telkin veya bir tavsiyeden daha fazla hibir ey deildir ve burada ortaya konan yargnn gc snrldr. Fakat Doruyu sylemek iyidir! nermesinden, Doru syle! ve Doruyu sylemek gerekir! ya da Doru sylemek senin devindire geildii zaman, ahlaki yargnn gc kesinlikle artar. Gayr-biliselcilik asndan, ahlaki terimlerin de mutlak ve evrensel bir anlam olmad gibi, nesnel karlklar da yoktur. Onlarn anlamlar kiiden kiiye deimekte olup sz konusu anlamlar sadece terimlerin da vurduklar duygular ve yol atklar tepkilerle ortaya konabilir. Ahlaki yarglarmz geerli klacak bir lt yoktur; stelik ahlaki yarglarn da kanlmaz olarak nlemlere ve buyruklara indirgenmesi gerekir. Ayern duygucu etik anlaynda, moral olgular, bir deerler ya da normlar sistemi var olmadna, ahlaki kavramlar szde kavramlar olduklarna ve dolaysyla, moral hakikatlerden veya ahlaki bilgiden sz etmek mmkn olmadna gre, ahlaki ilkeler ve ahlaklln mahiyetiyle ilgili olarak akl yrtlemez. Buras sadece duygularla ilgili bir alan olmak durumundadr.

UYGULAMALI ETK
Etiin, imdiye kadar ele alnan teorik boyutu yannda, bir de uygulamal boyutu vardr. Uygulamal etik 1970li yllarda ortaya kmtr. Bunun en nemli nedeni uygulamal etik kapsam iinde ele alnan problemlerin nemli bir ksmnn teknolojinin sonucu olmas ve yeni mesleklerin ve beyin gcyle alan orta snflarn esas itibaryla 20. yzylda zuhur etmesidir. Normatif ve teorik bir aratrma tarz olarak etiin Antik Yunana zg bir anlayn yeniden canlandrlmas suretiyle pratik sorunlara uygulanmasnn sonucu olan en yeni dal olarak uygulamal etik; sz gelimi krtaj, kirli eller, hayvan haklar, tenazi gibi zgl, tartmal ahlaki konu ve problemlerin analiziyle belirlenir. Teknolojinin bir sonucu olan, zel ve kamusal yaamda karlalan problemlere ahlaki bir bak asndan hareketle uygulanan felsefi deerlendirme, inceleme ve analiz olarak uygulamal etiin kapsam iine giren konulardaki byk arttan dolay; o, gnmzde biyoetik, tp etii, i etii, evre etii, cinsellik etii, medya etii gibi birtakm alt dallara ayrlmaktadr. zellikle meslek etiklerinin genel erevesini oluturma gayretleri iinde bavurulan etik teori, Kantn dev etii trnden bir deontolojik teori ya da ahlaki ykmllk etiidir. Buna mukabil, kar karya kalnan moral problemleri zme amacna bal olan genel uygulamal etikte, Kant teoriye olduu kadar, yararcla, erdem etiine vs. bavurulur. Uygulamal etik normatif dzeyde elde edilen teorik birikimin eitli alanlara tatbik edilmesi suretiyle problem zmeyi amalar. O, alabildiine karmak hale gelip farkl kompartmanlara ayrlan hayatn ve toplumun kar karya kald ok eitli problemlere zm bulmay amalayan somut bir etik, bir tr dnce jimnastii olmak durumundadr. Bu ereve iinde deerlendirildiinde, bir konu ya da problemin uygulamal etik kapsamna girebilmesi iin iki eye ihtiya bulunduu sylenebilir. Bir kere, her eyden nce ilgili konunun, yannda ve karsnda, lehinde ve aleyhinde olan insanlarn veya gruplarn olmas anlamnda tartmal bir konu olmas gerekir. Sonra da konunun, bireylerin etik dev ve ykmllkleriyle ilgili olan evrensel bir etik problem olma zorunluluu vardr.

Biyoetik, siyaset etii, gazetecilik etii, evre etii ve eitli meslek etikleri uygulamal etiin dallarna rnek oluturur.

5. nite - Etik

125

Aslnda pek ok aratrmac ya da dnr iin, uygulamal olmayan bir etikten sz etmek veya teorik etikle uygulamal etik arasndaki sreklilii atlamak pek mmkn gibi grnmemektedir. Bunun en temel nedeni ise hak ve adalet gibi teorik kavramlarn sadece soyutlamalar olmamalar, ancak esas itibaryla somut durumlarda ve sosyal dzenlerde anlam kazanmalardr. kinci olarak mnferit bir etik problem zerinde durulurken normatif etikten gelen bak alarndan, ksacas teorik etiin temin ettii birikimden yararlanlmamas imknszdr nk uygulamal etikte karlalan veya ele alnan problemlerin zm dorultusunda, genellikle bu birikim yol gsterir. Bundan dolaydr ki uygulamal etii geleneksel ahlaktan veya teorik etikten koparmak, pek ok etik dnrne gre mmkn deildir. kisi arasndaki sreklilie yaplan vurguya ramen, uygulamal etii teorik etikten ayran birtakm temel zellikler olduu sylenebilir: Bunlardan birincisi ve en nemlisi, uygulamal etikte balama ve ayrntya gsterilmesi gereken dikkat ve ilgidir. kinci olarak onda hemen her zaman daha btnc bir yaklam sz konusu olur. Baka bir deyile uygulamal etikle uraan bir dnr ya da aratrmac, kiisel ve kamusal alanda kar karya kalnan moral problemlerin zmnde sadece felsefi birikimiyle yetinmez. Fakat psikoloji ve sosyolojinin, kltr ve tarih bilgisinin ve hatta insana ynelik biyolojik bir bak asnn ou zaman gerekli olduunu dnme eilimi tar. Oysa bu eilime teorik etikle akademik bir disiplin olarak megul olan aratrmaclarda pek fazla rastlanmaz. nc olarak da uygulamal etii esas karakterize eden eyin, onun odak noktasnda tikelin, bireysel vaka aratrmasnn bulunmas olduu sylenebilir. Genel ilkelerin somut durumlara uygulanmasndan, lehte ve aleyhteki konumlarn birtakm ahlaki akl yrtme veya argmanlarla temellendirilmesinden oluan uygulamal etik, birtakm rnekler yoluyla biraz daha anlalr hale getirilebilir.

Krtaj
Krtaj, hamileliin bilerek ve isteyerek sona erdirilmesi, ana rahmindeki ceninin normal doum sresi beklenmeden birtakm mdahale veya zel yntemlerle l olarak alnmas ilemini tanmlar. Uygulamal etik kapsam iinde ele alnmak durumunda olan krtaj, nemli bir etik problemi tanmlar. Gerekten de krtaja ahlaki adan izin verilmesi mi yoksa verilmemesi mi gerektii konusu zellikle endstrilemi lkelerde son elli ylda youn tartmalara konu olmutur. ok genel olarak ifade edildiinde, bir etik problem olarak krtaj konusunda atan en temel iki etik ilke - domam hayatla olduu kadar annenin hayatyla da iliki iinde - hayatn deeri ilkesiyle bireyin kendi bedeni ve hayat zerinde devredilemez haklara sahip olduunu savunan bireysel zgrlk ilkesidir. Krtaj balamnda cevaplanmas gereken en temel soru ise insan yaamnn ne zaman balad, ona hangi noktadan itibaren deer verilmesi gerektii sorusudur. Krtajla ilgili tartmalarn odak noktasnda, her eyden nce bir fetsn ahlaki stats meselesi bulunur. Burada sorulan soru fetsn asli yaama hakkna sahip bir kii olup olmad sorusudur. Krtaj kart argman, fetsn zaten bir kii olduunu ve bu yzden hibir ekilde insan ldrmemek gerektiini bildiren ahlak kuralnn kapsam iine girdiini ne srer. Bu gr kii kavramyla, yani bir fetsn ana rahmine dmeyle doum arasnda kalan dnemin hangi evresinde bir kii haline geldii sorusuyla ilgili bir tartmaya yol amtr.

126

Felsefe

Krtaja kar kanlar arasnda ncelikle din bir etik anlay benimsemi olanlar ve muhafazakrlar bulunur. Onlar, her eyden nce insan yaamyla ilgili olarak genetik bir gr benimseyip insan hayatnn ana rahmine dme anndan itibaren baladn ne srerler. Krtaj kartlar, bir kiinin genetik oluumunun ceninin ana rahmine dt anda gerekletiini ve bir kez olutuktan sonra da biricik bir bireyin yaratln ve karakterini programlad iin, ona bir insan varl olarak hamileliin bu ilk anndan itibaren sayg gsterilmesi gerektiini ne srerler. Onlarn bu dncelerini destekleyen argman, domam ve masum bir ocuun ana rahmine dt andan itibaren bir kiinin btn haklarna sahip olduunu ve bu haklarn sz gelimi annenin haklarndan nce gelmek anlamnda mutlak olduunu dile getiren hayatn deeri ya da kutsall argmandr. Krtaja kar kanlarn kulland bir dier argman olan domino argman ise Hitler eliyle gerekletirilen adam ldrmelerin, kitlesel katliamlarn veya soykrmn krtajn serbest braklmasyla baladna iaret eder. Krtaja kar kanlar, yine krtajn annenin bedensel ve ruhsal salna verdii zarara, bir kadn iin bebeinin ldrlmesine izin vermenin ykc bir ey olmas olgusuna gnderme yaparlar. Krtaja kar kanlarn kulland bir dier nemli argman da kadnlarn cinsel eylemlerinin sorumluluunu her koul altnda almalar gerektiini dile getiren argmandr. Bir kadn, istememesi durumunda, her eyden nce hamile kalmamakla ykmldr nk bunun iin kullanabilecei birok yntem vardr. Kadnn krtaja bavurmas dikkatsizliinin, koruyucu tedbire bavuramama yeteneksizliinin cezasn susuz insana detmesi anlamna gelir. Krtaj tartmasnn odak noktasnda ikinci olarak hamile kadnlarn haklar konusu bulunur. Kadn, bedeninde olup bitenlerle ilgili olarak karar vermek de dhil olmak zere, bedensel adan zerklie sahip midir? Bir fets bir kii olsa bile, onun haklar kadnn haklaryla nasl dengelenebilir? Krtaj destekleyenler, daha ziyade yararc etik anlayn benimsemi olan liberallerdir. Onlarn bu sorular karsnda youn bir biimde kullandklar argman kadnlarn bedenleri zerinde mutlak birtakm haklara sahip olduunu dile getiren argmandr. Argmana gre, kadnlar gemite doum kontrol sz konusu olmad iin, doann bir kazasndan dolay, yani sadece kadnlarn hamile kalmalar nedeniyle eit haklara sahip deillerdi. Oysa imdi bu haklara sahiptirler. Ve bu haklar, dier yntemler kullanlmad veya baarsz kald zaman kullanlan bir yntem olan krtaj hakkn da ihtiva eder. Argman bir adm daha ileri gtrldnde, ana karnndaki ocuun doduu ana kadar kadnn bedeninin bir paras olduu ne srlr. Bu yzden onun sz konusu bedende yaamaya devam edip etmeyeceine, domasna izin verilip verilmeyeceine karar verme hakk ve sorumluluu tamamen kadna aittir. Krtajn savunucular ikinci olarak da bir ocuun fiilen domu olmasndan nce, insan hayatnn varoluundan sz edilemeyeceini savunurlar. Krtaj savunanlar, nihayet krtaj yasaklamann, yoksulluk ve nfus art benzeri istenmedik birtakm sonulara yol atn sylerler.

lm Cezas
Uygulamal etik kapsam iinde ele alnan bir baka somut ahlaki problem de cezann adaleti veya ahlakilii, onun merulatrlmasdr. Ceza, yasada tanmlanm sular ileyenlere toplum adna ve toplum iin birtakm resmi grevliler tarafndan verilip infaz edilir. Sululara verilen ve adaleti tesis etmenin en nemli yol ve aralarndan biri olan cezann merulatrlmas, kendi iinde olduka problematiktir. Genel olarak cezann kendisinde ortaya kan ahlaki problem, ar sular ilemi cani veya katillere verilen bir ceza olarak idam cezasnda daha da tartmal hale gelir.

5. nite - Etik

127

Gerekten de lm cezasnn ahlaki yaps, onun etik bir eylem olup olmad, filozoflar iin, zellikle de Aydnlanma hmanizminin oluturduu temel zerinde hayli ciddi bir problem meydana getirir. lm cezasnn ok sayda savunucusu olduu kadar, ona kar kan ok daha byk sayda felsefeci ya da dnr vardr. lm cezasna kar kanlarn belli bal argmanlar arasnda, her eyden nce hayatn deeri ilkesinin ihlaline vurgu yapan argman gelir. Pek ok filozofun lm cezasna kar karken bavurduu bu argmana gre, hayatn mutlak ve koulsuz bir deeri vardr. Dolaysyla, lm cezas bu deeri ortadan kaldrd iin ktdr; argmana gre lm cezas bir cinayetten, yani toplumun yelerinden birine ynelttii sosyal bir cinayetten baka bir ey deildir. Bu nedenle argman insan hayatna son vermenin dier durumlarda ktyse eer, bu durumda da kt olmas gerektiini ne srer. lm cezasna kar kanlarn bavurduklar ikinci argman, sulunun kurbanlar ya da toplum zerindeki etkisine iaret eder. Bir sulunun hayatna son vermenin onun kurbanlarn geri getirmeyeceini dile getiren bu ikinci argman, suluyu ldrmenin toplumun intikam ihtiyacn tatmin etmek dnda hibir ie yaramadn ne srer. ntikam ise iyi veya uygar insanlara uygun den bir duygu deildir. Dahas lm cezas toplumda iddeti, intikam eylemlerini ve cinayeti artrr. dam cezasnn kartlar, nc olarak idam cezasnn caydrc etkisinin hi olmamas veya snrl olmas olgusuna gnderme yaparlar. Onlar, lm cezasn sulular zerindeki caydrc etkisi nedeniyle savunanlarn sz konusu tezlerini destekleyen salam, kesin sonulu deliller olmadn ne srerler. lm cezasna byle bir argmanla kar kanlar, tarihte ar cezalar uygulanmasna ramen, su ilemenin azalmak yerine artt durumlara iaret ederler. Bununla da kalmayp Gerekten de caydrc bir etkisi varsa eer, infazlar neden halka ak alanlarda yaplmyor da hapishanelerin kimsenin gremedii alanlarnda hayata geiriliyor? diye sorarlar. dam cezasnn kartlar, yine lm cezasnn eitsizlii olgusu zerinde dururlar. Byle bir argmanda, lm cezalarnn bazen yetersiz delillerle verilebildii, masum insanlarn lmne neden olunabildii ne srlr. Tek bir insann dahi haksz yere lmne neden olunabiliyorsa buradan lm cezasnn ahlaken yanl olduu sonucuna varlr. dam cezasna kar kanlar, nihayet lm cezasnn slah ansnn reddiyle e anlaml olduunu sylerler. Onlar, lm cezasyla ilk suun ahlaki ktln ikiye katlamak dnda hibir ey elde edilemediine iaret ederler. Suluyu ldrmek yerine, eitli eitim aralar yoluyla slah etmenin toplumun yararna olmasna ek olarak ahlaken de doru olduu savunulur. lm cezasnn savunuculuunu yapanlar ise esas itibaryla yararc bir etik anlayndan hareket ederler. lm cezasnn savunuculuunu yapanlarn ilk ve en sk olarak bavurduklar argman etkin caydrclk argmandr. Sz konusu argmanda en azndan katillerin, lm cezasna maruz kaldklar zaman, ldrmekten kesin sonulu olarak caydrlm olduklar ifade edilir. lm cezasnn varlnn benzer sular ilemeye kalkanlar eylemleri zerinde bir defa daha dnmeye sevk edecei sylenir. lm cezasnn savunucularnn zaman zaman ne srdkleri bir baka argman ise tasarruf argmandr. Bu argman ne srenler, katillerin dzeldiklerini veya slah olduklarn gsteren hibir ey bulunmadn, hapse girenlerin slah olmak bir yana, hapisten ktklar zaman yeniden su ilediklerini syledikten sonra, vergilerini deyen masum insanlarn katilleri hapishanede karlksz olarak beslemelerinin doru olmadn ileri srerler. dam cezasnn savunuculuunu yapanlarn daha bir sklkla kullandklar argman, ce-

128

Felsefe

zann toplumun yasalar zerindeki etkisine gnderme yapar. Sz konusu argmana gre, lm cezasnn yrrlkte olmas, yasalarn yaptrm gcn artran bir etken olmak durumundadr. lm cezasnn savunuculuunu yapanlar, nihayet katillerin ceza olarak haklarn kaybetmelerini temel bir argman olarak ne srerler. Kkleri Lockea kadar geri giden bu argmana, insann yaama hakknn doal bir hak olmasna ramen, bir kimsenin bir bakasnn yaama hakkn ortadan kaldrd zaman, kendi hakkn yitirdiine ve dolaysyla kendisine sayg duyulacak bir insan olmaktan ktna iaret eder. Baka bir deyile, baka insanlar haksz yere ldren katillerin, hukuku ve ahlak ihlal ettikleri iin, ahlaki muameleye tabi olma hakkn yitirdiklerini ve dolaysyla, tpk toplumun masum yelerini tehdit eden vahi bir hayvan ya da kuduz kpein ldrlecek olmas gibi, cezalandrlmay hak ettiklerini ne srer.

tenazi
Uygulamal etik kapsam iinde fazlasyla tartlm ahlaki problemlerden biri de tenazidir. Aslnda burada mesele, tpk krtajda ve idam cezasnda olduu gibi, hukuki bir problem olmayp etik bir problem olarak ortaya kar. tenazi, Yunanca iyi anlamna gelen eu ile lm anlamna gelen thanasia szcklerinin bir birleiminden meydana gelir ve genellikle acsz lm veya ldrme izni anlamn tar. tenazinin etik olarak meru olup olmad veya hakllandrlp hakllandrlamayaca konusu, ok yal ve mzmin hasta olup olaanst byk aclar eken insanlar balamnda gndeme gelir. Dolaysyla tenazide etik adan tartlan ey, sz gelimi ok byk aclar eken bir kiinin nitelikli veya yaanmaya deer bir hayat srdrme ihtimalinin olmamas durumunda, onun soluk alp vermesini mmkn klan makine desteini kesmenin, hatta belki de ldrc bir ila vermenin etik olarak kabul edilebilir olup olmaddr. Tartmada en azndan belli bir alm salayacak husus, ncelikle tenazinin trleri konusunda belli bir akla kavuma ihtiyacdr. Buna gre, byk aclar eken hastann lmek istedii ve bu isteini da vurduu zaman sz konusu olan tenazi tr, istemli tenazi olarak geer. Bu tr bir tenazinin yardm grm intihara edeer olduu kabul edilir. kinci olarak hastann lmek istemedii fakat onun bu istei gz ard edildii zaman gndeme gelen tenazi trne istem d tenazi ad verilir. Bu ise aslnda cinayete e deerdir. Bir de hastann bilinsiz olduu veya hayatyla ilgili olarak karar verecek durumda olmad zaman sz konusu olan nc bir tenazi vardr. Burada nihai karar ou zaman hasta yaknlar verir. Nihayet, aktif ve pasif tenaziden de sz etmek mmkndr. Pasif tenazi, hasta tedaviyi reddettii veya hekimin, arnn giderilmesi bir yana braklacak olursa, tedaviyi kesip hastay lmeye brakt zaman sz konusu olan tenazidir. Oysa aktif tenazide, dorudan bir uygulama sz konusu olur ve kurtarc tedavi uygulamasnn imknsz hale geldii hastaya dtan mdahale edilerek ldrc madde verilir. Etik tartmalarda tenaziyle anlalan daha ziyade birinci kategoride geen istemli tenaziyle nc kategoride geen, hastann bilincinin kapal olduu veya bitkisel hayata girdii durumlarda uygulanabilecek tenazidir. Yine aktif tenazinin pasif tenaziyle kyaslandnda, etik adan biraz daha kabul edilebilir olduu ynnde argmanlarn son zamanlarda artt sylenebilir.
SIRA SZDE

Ele aldmz normatif etik teorileri tenazi konusunda nasl bir tavr sergiler? SIRA SZDE
DNELM S O R U

DNELM S O R U

5. nite - Etik

129

zet
A M A

Teorik etik ve uygulamal etik ayrm yaparak etiin ne olduunu aklamak. Etik de felsefenin ikinci dzey etkinliklerden meydana gelen konu alanlarndan birisidir. Yani o, toplumda yaayan insanlarn bir ekilde katldklar, somutlatrdklar ahlakn zerine gelir, batan sona pratik olan ahlak tarafndan yantlanmas mmkn olmayan sorular yantlar. Bu sorular, bir eylemi ahlaki klan eyin ne olduu, mutluluun mu ykmllklerin mi nce geldii, insandan bamsz moral olgularn olup olmad trnden sorulardr. Etik iki ekilde icra edilmitir ve edilmeye devam edilmektedir. Bunlardan birincisi, bir tr etik dnmden meydana gelen teorik etiktir. Buna mukabil, 20. yzyln son eyreinde ortaya kan uygulamal etik, somut ve zgl ahlaki problemleri, lehte ve aleyhteki argmanlar bir araya getirerek zme teebbsne karlk gelir. Teorik etii dnm ve analiz dzeyleri ile aklamak. Teorik etik, yani salt dnme ve analize dayanan etik ikiye ayrlr; baka bir deyile, teorik etii icra etmenin iki ayr dzeyi ya da ekli vardr. Bunlardan birincisi; norm getiren, kural koyan, yeni deerler ne sren, insanlara doru olduuna inanlan yaam biimleri teklif eden normatif etiktir. Normatif etik milattan nce beinci yzylda Yunan toplumunun mevcut ahlakyla deer sistemini sorgulama srecinden geiren, moral deerleri yeni batan tanmlayarak ne sren Sokratesle balamtr. Buradan hareketle normatif etiin, iki bin be yzyllk bir tarihi olan klasik felsefenin ahlak felsefesine karlk geldii sylenebilir. Buna mukabil yirminci yzylda, esas itibaryla Anglo-Sakson dnyada gelien analitik felsefenin etik anlay metaetik olarak bilinir. Ona, bu yzden analitik etik ad da verilmektedir.

A M A

Normatif etik kapsam iinde ne srlm belli bal teorileri aklamak. Normatif etik kapsam iinde ayr etik teori tr ne srlmtr. Bu teori tipinden birincisi en yksek iyi, ikincisi doru eylem, ncs ise salam karakter zerinde younlar. Birinci teori trne rnek olarak Sokratesle balayp Helenistik dnemde Epikrosulara kadar devam eden mutluluk etii ile on dokuzuncu yzylda gelitirilmi yararclk verilebilir. Doru eylem zerinde younlaan etie rnek olarak Orta an din etikleri ile Kantn Hristiyan etiinin sekler versiyonu olarak deerlendirebilecek dev etii verilebilir. Her ikisi de ahlaken doru eylemi ahlak yasasna uygun eylem olarak tanmlar. Buna mukabil normatif etik balamnda gndeme gelen nc etik tr, yararclk ile Kantn dev etiine bir alternatif olarak ne srlm olan erdem etiidir. Metaetiin yaklamn ayrt etmek. Metaetik, etik alannda yeni bir normatif etik teori ne srmek yerine analizle uraan etik trdr. Yani o, normatif etie kar kp ahlak alannda yaplmas gerekenin analiz olduunu ileri sren yaklam ifade eder. Metaetik, buna gre, insandan bamsz ahlaki olgularn olup olmadn aratrr, bu tr olgular varsa eer, onlarn ne ekilde bilindiini belirlemeye alr, ahlak yarglarnn mahiyetini ve ilevini sorgular. u halde, etik-dil ilikisi zerinde younlaan metaetik, ahlak yarglarnn betimsel mi yoksa duygusal bir anlama m sahip olduunu belirlemeye alr. Uygulamal etiin belli bal problemlerini aklamak. Uygulamal etiin bata meslek etikleri, evre etii, siyaset etii, tp etii olmak zere ok sayda alt dal vardr. Onun buradan hareketle ele ald ok sayda problem olduu sylenebilir. Bu problemlerin nemli bir ksm teknolojinin ve modern hayatn yaratt problemlerdir. Uygulamal etiin zerinde younlat problemlerin says ok olmakla birlikte, tanesi sz konusu uygulamal etiin tartma tarznn mahiyetini ortaya karmak noktasnda byk bir nem tar. Bunlar ise krtajn, lm cezasnn ve tenazinin ahlakilii problemleridir.

A M A

A M A

A M A

130

Felsefe

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ahlakn modern zamanlardaki kayna olarak deerlendirilir? a. Benlik b. Duygular c. Din d. Adalet e. Toplum Szlemesi 2. Normatif etiin ahlaki eylemin sonularyla deerlendirilmesi gerektiini ileri sren tr aadakilerden hangisidir? a. Deontolojik Etik b. Teleolojik Etik c. dev etii d. Erdem Etii e. Din Etik 3. Normatif etiin ahlaki eylemin ahlak yasasna veya deve uygunluuyla deerlendirilmesi gerektiini ileri sren tr aadakilerden hangisidir? a. Metaetik b. Erdem Etii c. Deontolojik Etik d. Teleolojik Etik e. Din Etik 4. Aadakilerden hangisi Kantn ahlaki eylemin deerlendirilme tarzyla ilgili dncelerini doru yanstr? a. Eylemin deerlendirilmesinde rettii sonuca baklmaldr. b. Eylemin ahlakiliinin lt, kiinin duygularna uygunluktur. c. Ahlaki eylem insanlarn mutluluuna katk yapan eylemdir. d. Eylemin ahlakiliinin ls, ahlak yasasna uygunluktur. e. Ahlaki eylem Tanrnn emirlerini hayata geiren eylemdir. 5. Kanta gre aadakilerden hangisi kategorik buyrua bir rnek oluturur? a. Kanserden lmek istemiyorsan sigara imemelisin. b. Ceza grmemek iin su ilememelisin. c. Verdiin sz tutmalsn. d. Yoksula yardm edersen karln greceksin. e. Sayg grmek istiyorsan szn tutmalsn. 6. Aadakilerden hangisi zerine erdem etii tarafndan vurgu yaplmaz? a. Erdem b. Pratik c. Evrensellik d. Gelenek e. Anlat 7. Ahlaki yarglarn betimsel mi yoksa duygusal m bir anlam vardr? sorusu aadaki etik trlerinden hangisinin kapsamna girer? a. Normatif Etik b. Betimleyici Etik c. Deontolojik Etik d. Uygulamal Etik e. Metaetik 8. Birtakm ahlaki olgularn ahlaki failden bamsz olarak var olduunu ne sren gr, aadakilerden hangisidir? a. Realizm b. Biliselcilik c. Anti-realizm d. Gayr-biliselcilik e. Aklclk 9. Ahlak yarglarnn moral olgular ifade etmek yerine, gerekte bir etki yaratmak amacyla kullanlan yarg biimleri olduunu syleyen metaetik gr aadakilerden hangisidir? a. Duyguculuk b. Doalclk c. Sezgicilik d. Aklclk e. Gerekilik 10. Aadakilerden hangisi uygulamal etik kapsamna giren bir sorudur? a. Ahlaki adan doru eylem nedir? b. nsan hayatnn nihai amac nedir? c. Bir hekimin insanlar zerinde onlara ila vermek suretiyle deney yapma hakk olabilir mi? d. adan aa deimeyen birtakm mutlaklar var mdr? e. Nesnel ahlaki olgularn varlndan sz etmek mmkn mdr?

5. nite - Etik

131

Okuma Paras
Kendi bana sayg grmeye layk ve baka hibir ama olmakszn iyi olan bir isteme kavramn gelitirebilmek iin, iyi isteme kavramn ieren dev kavramna bakalm. Geri dev kavram, iyi isteme kavramn baz znel kstlamalar ve engellerle birlikte ierir ama bunlar onu saklamaktan ve tanmaz hale getirmekten ok uzaktrlar; tersine, onu daha belirgin klarlar ve daha da parldayp seilmesini salarlar. u veya bu amaca yararl olsalar bile, deve aykr olduklar bilinen btn eylemleri burada geiyorum nk bunlarn devden dolay yaplm olmalar hi sz konusu deildir; devle atrlar bile. Ayrca, gerekten deve uygun olan ama insanlarn onlara dorudan doruya hibir eilim duymadklar ama yine de baka bir eilim tarafndan itildikleri iin yaptklar eylemleri de bir kenara brakyorum. nk burada, deve uygun eylemlerin devden dolay m, yoksa bencil bir amatan dolay m yapld kolayca ayrt edilebilir. Eylemin deve uygun olduu, znenin de ayrca buna dorudan doruya bir eilim duyduu eylemlerde bu ayrm yapmaksa ok daha zordur. rnein bir bakkaln deneyimsiz mterisini aldatmamas deve uygundur; ok alveriin yapld yerde, zeki tccar da bunu yapmaz, herkes iin deimez bir fiyat koyar, yle ki bir ocuk, baka herkes gibi, ondan al veri yapar. Dolaysyla insanlara drste hizmet edilir ancak bu, tccarn bunu devden dolay ve drstlk ilkesinden dolay byle yaptna inanmamz iin pek yeterli deildir; kar gerektiriyordu bunu ama ayrca sevgiden dolay, birini dierine fiyat konusunda yelemesi iin mterilere dorudan doruya bir eilimi olmas gerektii, burada dnlemez. Demek ki eylem devden dolay ya da dorudan doruya eilimden dolay deil, srf bencil bir amala yaplmtr. Buna karlk yaamn srdrmek devdir, ayrca da herkesin buna dorudan doruya bir eilimi vardr. Ama bunun iin de insanlarn ounun yaamlarna gsterdikleri ok kez endie dolu dikkatin, yine de hibir i deeri, maksimlerinin de hibir ahlaksal ierii yoktur. Yaamlarn deve uygun olarak koruyorlar kukusuz ama devden dolay deil. Buna karlk, eer talihin kt cilveleri ve umutsuz ac, yaamdan tat almay bsbtn yok ettiyse eer ruhu gl olan mutsuz kii, cesareti krlm ya da yklm olmaktan ok aln yazsna kserek lmeyi dilerse ama yaamn, onu sevmeden, eilimden ya da korkudan deil, devden dolay yine de srdryorsa: te o zaman maksiminin ahlaksal ierii vardr. Yaplabildii yerde iyilik yapmak devdir; stelik ylesine duygudala eilimli ruhlar vardr ki onlar harekete geiren bo gurur ya da kar gibi baka bir neden olmakszn da evrelerine sevin yaymaktan ve bakalarnn kendi eserleri olan memnuniyetinden zevk alrlar. Ama sanrm ki byle bir durumda bu tr bir eylem, nice deve uygun, nice sevimli olursa olsun, hibir hakiki ahlaksal deer tamaz, baka eilimlerle ayn dzeydedir. Sz gelimi gerekten kamu yararna ve deve uygun, dolaysyla onurlandrmaya deer olana mutlu bir raslantyla denk dt zaman vgye ve yreklendirmeye deer olan ama saygya deer olmayan onura eilim gibi nk maksim, byle eylemleri eilimden dolay deil, devden dolay yapmak anlamnda ahlaksal ierikten yoksundur. (...) Kutsal Kitaptaki, komumuzu (dmanmz bile) sevmeyi buyuran yerleri, kukusuz byle anlamak gerekir. nk eilim olarak sevgi buyurulamaz ama devden dolay iyilik yapmak, hem, buna bir eilim itmedii, hatta doal ve zaptedilemez bir nefret kar kt zaman iyilik yapmak, tutkusal bir sevgi deil, pratik sevgidir bir sevgi ki duyuun bamllnda deil, istemede; insann iini eriten duygudalkta deil, eylemin ilkelerinde bulunur. kinci nerme udur: devden dolay yaplan bir eylem, ahlaksal deerini, onunla ulalacak amata bulmaz, onu yapmaya karar verdirten maksimde bulur; dolaysyla bu deer, eylemin nesnesinin gereklemesine deil, arzulama yetisinin btn nesneleri ne olursa olsun, eylemi oluturan istemenin yalnzca ilkesine baldr. Yukarda sylediklerimden aktr ki eylemde bulunurken yneldiimiz amalar ve istememizin amalar ve gdleri olarak eylemin etkileri, ona koulsuz ve ahlaksal bir deer salayamaz. Bu deer, eylemden beklenen etkiyle ilgisi bakmndan istemede bulunmuyorsa nerede bulunabilir. stemenin ilkesinden baka bir yerde bulunamaz, byle bir eylemle gerekleecek amalar ne olursa olsun. nk isteme, biimsel olan a priori ilkesi ile ierikli olan a posteriori gdleri arasnda, tam ortada, sanki bir yol aznda durur ve orada bir ey tarafndan belirlenmesi gerektiinden, bir eylem devden dolay yaplyorsa onda herhangi bir ierikli ilke bulunmadndan, genel olarak istemenin biimsel ilkesi tarafndan belirleniyor demektir. lk iki nermenin sonucu olarak nc nermeyi yle dile getirmek isterim: dev, yasaya saygdan dolay yaplan eylemin zorunluluudur. Yapmay tasarladm eylemin nesnesine kukusuz eilimim olabilir ama hibir zaman saygm olamaz nk o, istemenin bir etkinlii deil, srf bir etkisidir. Ayn ekilde, genel olarak eilime ister benim ister bakasnn olsun saygm olamaz. Kaynak: I. Kant, Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi (ev. I. Kuuradi), Ankara, Hacettepe niversitesi Yaynlar, 1982, ss. 12-15.

132

Felsefe

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Yantnz doru deilse nitenin Giri blmn yeniden okuyun. Ahlakn modern zamanlardaki kaynann toplum szlemesi olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Normatif Etik: 1) Teleolojik Etik blmn yeniden okuyun. Normatif etiin, ahlaki eylemin sonucuyla deerlendirilmesi gerektiini bildiren trnn Teleolojik Etik olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Normatif Etik: 2) Deontolojik Etik blmn yeniden okuyun. Normatif etiin, ahlaki eylemin ahlak yasasna veya deve uygunluuyla deerlendirilmesi gerektiini bildiren trnn Deontolojik Etik olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Normatif Etik: 2) Deontolojik Etik blmnn dev Etii balkl alt blmn yeniden okuyun. Kantn dev etiinde eylemin ahlakiliinin lsnn ahlak yasasna uygunluk olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Normatif Etik: 2) Deontolojik Etik blmnn dev Etii balkl alt blmn yeniden okuyun. Verdiin sz tutmalsn buyruunun kategorik bir buyruk olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Normatif Etik: 3) Erdem Etii blmn yeniden okuyun. Erdem etiinin bir tek evrensellie vurgu yapmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Teorik Etik: II) Metaetik blmn yeniden okuyun. Ahlak Yarglarnn Anlamnn Betimsel mi Yoksa Duygusal m Olduu sorusunun metaetiin kapsamna giren bir soru olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Teorik Etik: 2) Metaetik blmnn Realizm ve Anti-Realizm alt blmn yeniden okuyun. Ahlaki olgularn moral zneden bamsz olarak varolduunu ne sren metaetik grn Realizm olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Teorik Etik: II) Metaetik blmnn Gayr-Biliselcilik alt blmn yeniden okuyun. Doru yantn duyguculuk olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Uygulamal Etik blmn yeniden okuyun. Hekimin insanlar zerinde deney yapma hakk olup olamayaca sorusunun uygulamal etik sorusu olduunu greceksiniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Bir ksm dnr etiin, ahlak olmadan da olabileceini kabul eder. rnein Kantn yapt gibi, insann rasyonel boyutundan hareketle, btn insanlar iin geerli evrensel eylem kurallar oluturulabilir. Bununla birlikte, bata Hegel olmak zere, pek ok dnr, etiin ahlak olmadan olamayacan ileri srmtr. Buna gre, etik sadece akl zerine ina edilip salt enine boyuna dnmeyle ilgili evrensel bir konu ya da tutum olarak alnrsa birey ahlaki hayatnda kksz kalr; geleneinden ve kltrnden koptuu iin kanlmaz olarak yabanclar. Buna mukabil etiksiz de ahlakn olamayaca konusunda neredeyse tam bir mutabakat vardr. nk ahlak etiksiz olduu, yani birey tikellikler iinde kaybolup evrenselden uzak dt takdirde, rehbersiz kalp ynn yitirme tehlikesine der. Hatta feodal dneme ait deer sistemiyle yetimi, namus ve tre adna cinayet ilemek zorunda kalan saf bir gencin durumunda olduu zere, gayr-ahlaki davranlar iinde bile kalr. Sra Sizde 2 Yararcla yneltilen en byk eletiri de budur. Gerekten de yararclk etie yabanc bir eyi, ekonomi alannda kullanlan maliyet-fayda analizini soktuu iin eletirilmitir. Sonu, en yksek sayda insann en byk mutluluuna gnderme yapan yarar ilkesine ne kadar uygun olursa olsun, hibir ey gnahsz ocuklarn kullanlmasn etik adan hakl klamaz. nsan, etik adan en yksek ama olup hibir amacn arac haline getirilemez. Sra Sizde 3 Btn uygulamal etik problemlerinde olduu gibi, tenazide de nite iinde ele alnan normatif etik teorileri tarafndan sergilenen bir kartlk sz konusu olur. Genel olarak sylendiinde deontolojik etik anlaylarn benimseyenler, ilkeler zerinden dnr ve tenaziye pheyle bakp kar karlar. Oysa yararc etiin perspektifine yerleenler tenaziye olumlu bakar veya daha ziyade sonular zerinden dnp daha fazla mutluluk veya daha az acya yola aacak eylem tarzn seme cihetine giderler. Gerekten de din etik, Tanrnn verdii can ancak Tanrnn alabilecei inancndan hareket eder. rnein slam inancna gre, insan Tanr tarafndan yaratlmtr ve hayat ona Tanr tarafndan bahedilmitir. slam inanc

2. b

3. c

4. d

5. c

6. c

7. e

8. a

9. a

10. c

5. nite - Etik

133

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

insann kendi can zerinde karar verebilme hakknn olmadn, bu hakkn ancak Allaha ait olduunu dile getirir. slam ahlak bu yzden sadece intihar deil, tenaziyi de yasaklar. Ayn ekilde Kant dev etiini benimsemi bir kimse de kendisini hibir zaman ve hibir koul altnda adam ldrmeme emri veya deviyle balanm hisseder. Birini ldrmek, ite bu ereve iinde Kantn baka insanlar, bir amacn aralar olarak deil de kendi balarna birer ama olarak grmek gerektiini bildiren emrine, bakalarnn insanlklarna sayg gstermek gerektii grne aykr der. Yararc ise konuya ilkeler zerinden deil de tenazi eyleminin sonular zerinden yaklar. En yksek sayda insan iin en byk mutlulua veya mutsuzlukla kyaslandnda, daha fazla mutlulua veya daha az acya yol aacak eylemin ahlaki adan doru olacan savunan yararc, elbette ncelikle hasta ile ilgili sonular deerlendirir. Hasta yaamaya devam etse byk aclar ekmekle kalmayacak, her durumda ksa sre iinde lecektir. Ayn hastann hayatna bir tenazi veya eziyetsiz lm eylemi yoluyla son verilecek olsa o zaman sadece mutlu olma kapasitesinin kendisi deil aclar da son bulacaktr. Yararc, elbette yalnzca hastay deil, hastann yaknlarn da hesaba katar. Buna karn erdem etiini benimsemi biri, tenazi konusuna, ilkeler veya sonular zerinden deil de tenaziye karar vermesi veya onu uygulamas muhtemel kiinin karakteri zerinden yaklar. Baka birini ldrmek adalet ve iyilikseverlik erdemlerine ou zaman kart olsa bile, zellikle istemli tenazi durumunda, lm ilgili kiinin hayrna olaca iin, hayrseverlik erdemi ona izin verir. Erdem etiine balanm biri, u halde kat eylem kurallar koymak yerine, zel bir durumun btn ayrntlarna duyarl olmay seer. Aristoteles, Nikomakhosa Etik(ev. S. Babr), Ankara, Dost Yaynlar, 1988. Arrington, R. L., Western Ethics: An Historical Introduction, Oxford, 1988 Ashby, W., A Comprehensive History of Western Ethics, Prometheus Books, New York, 1997. Ayer, A. J., Language, Truth and Logic, Middlesex, 2nd edition, 1946. Billington, R., Felsefeyi Yaamak: Ahlak Dncesine Giri (ev. A. Ylmaz), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1997. Binkley, L. J., Contemporary Ethical Theories, Philosophical Library, New York, 1961. Broad, C. B., Five Types of Ethical Theory, London, Kegan Paul, 1934. Cengiz, E., Ahlak Epistemolojisi, Felsefe Ansiklopedisi (ed. A. Cevizci), cilt 1, Ankara, Ebabil yaynlar, 2006, ss. 101-105. Cevizci, A., Etie Giri, Paradigma yaynlar, stanbul, 2001. Gensler, H. J., Ethics: A Contemporary Introduction, London, 1998. Kant, I., Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi (ev. I. Kuuradi), Ankara, TFK Yaynlar, 1982. Kant, I., Pratik Akln Eletirisi (ev. I. Kuuradi - . Gkberk - F. Akatl), Ankara, TFK Yaynlar, 1980. Kkalp, D., Erdem Etii, Felsefe Ansiklopedisi (ed. A. Cevizci), cilt 5, Ankara, Ebabil yaynlar, 2007, ss. 627-631. MacIntyre, A., Erdem Peinde (ev. M. zcan), Ayrnt Yaynlar, stanbul 2001. MacIntyre, A., Ethikin Ksa Tarihi (ev. H. Hnler), Paradigma Yaynlar, stanbul, 2001. McCloskey, H. J., Meta-ethics and Normative Ethics, Martinus Nijhoff, The Hague, 1969. Moore, G. E., Principia Ethica, Cambridge, 1971. Pieper, A., Etie Giri (ev. V. Atayman - G. Sezer), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1999. Poole, R., Ahlak ve Modernlik (ev. M. Kk), stanbul, Ayrnt Yaynlar, 1993. Tepe, H., Metaetik, Ankara, TFK yaynlar, 1992. Thiroux, J. P., Ethics, Collier Macmillan Publishers, London, 1977. Warburton, N., Felsefeye Giri (ev. A. Cevizci), Paradigma Yaynlar, stanbul, 3. Bask, 2007. Warnock, G. J. Contemporary Moral Philosophy, Macmillan, London, 1967.

6
FELSEFE
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Siyaset felsefesinin problemlerine vakf olup onu siyaset biliminden ayrt edebilecek, Devletin ne olduunu ve ne gibi zellikler tadn syleyebilecek, Toplum szlemesi retisini aklayabilecek, Demokrasi kavramnn ieriiyle demokrasinin meziyet ve kusurlarn ayrt edebilecek, Liberalizm komnoteryanizm kartln aklayabilecek, Muhafazakrln mantn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Siyaset Bilimi Devlet Demokrasi Toplum Szlemesi Doa Durumu Liberalizm Komnoteryanizm Muhafazakrlk Anarizm Sosyalizm

indekiler
GR SYASET FELSEFESNN TEMEL PROBLEMLER DEVLET NEDR? TOPLUM SZLEMES DEMOKRAS SYASET FELSEFESNN METAFZKSEL BOYUTU SYASET FELSEFESNN EPSTEMOLOJK BOYUTU

Felsefe

Siyaset Felsefesi

Siyaset Felsefesi
GR
Siyaset felsefesi, felsefenin siyaseti, politik hayat oluturan kurumlar konu alan, politik toplumlar inceleyen disiplinidir. nsann toplumla ve politik otoriteyle nasl bir iliki iinde olmas gerektii sorusuyla balayan siyaset felsefesi, farkl ynetim ve sosyal varolu biimlerini ele alr; mevcut kurum ve sosyal/politik ilikileri analiz etmede bavurulacak birtakm standartlar ortaya koymaya alr. Buna gre siyaset felsefesi; devleti, siyasal iktidar, iktidarn meruiyetini, ynetim biimlerini, birey-devlet ilikilerini ele alr. Kolektif hayatmz dzenlemenin en iyi yolunun ne olduu ve politik kurumlarla sosyal pratiklerimizi en iyi bir biimde nasl dzenleyeceimiz zerine felsefi dnm ve incelemeden oluan siyaset felsefesi, politik dzenin millet ve millet iinde yer alan gruplar asndan yaps ve tutarll zerinde durur. Muhafazakrlk, sosyalizm ve liberalizm gibi farkl politik ideolojilerin temelleriyle politikay anlamamz mmkn klan devlet, birey, cemaat, haklar, zgrlk ve adalet benzeri temel kavramlarn doasyla megul olur. Zira siyaset filozoflar belirli bir ynetim tarzn ya da devlet eklini merulatracak temel ilkeleri ortaya koymaya, bireylerin devredilemez birtakm haklar olduunu gstermeye veya bir toplumun maddi kaynaklarnn nasl datlacan anlatmaya alrlar. Byle bir teebbs de genellikle adalet, zgrlk, otorite ve demokrasi benzeri kavram ve dncelerin analizini ve sonra da bu analizin var olan mevcut sosyal ve politik kurumlara uygulanmasn ierir. Bununla birlikte siyaset felsefesi; siyaseti, politik hayat oluturan kurumlar ele alan yegne disiplin deildir. Tamamyla ayn konularla megul olan ikinci bir disiplin daha vardr. Bu disiplin de siyaset bilimidir. Siyaset felsefesi, aralarndaki yakn ilikiye ramen, siyaset biliminden farkllk gsterir. Bunun nedeni siyaset biliminin; olan, mevcut politik kurum ve ilikileri ele almas, sz gelimi oy verme davran, gler dengesi, parti sistemi ve anayasa benzeri konularda pozitif bir analizi hayata geirmeye almasdr. Oysa siyaset felsefesi iyi bir sosyal hayatn nasl olmas gerektii, insanlar bir toplum iinde bir araya getiren temel deer ve kurumlarn neler olaca konusunda salam bir felsefi vizyon gelitirmeye alr. Buna gre, politik hayat bilimsel yntemlerle ele alan siyaset bilimi, normatif bir disiplin deildir. Yani, siyaset bilimi genellikle olan veya politik olgular analiz eder; o, olmas gerekenle ilgili olarak pek gr bildirmez. Oysa siyaset felsefesi, politik hayat btn eleriyle ele alrken rasyonel bir analizi hayata geirir; kolektif hayatn daha iyi nasl dzenlenebileceini aratrr. Bu yzden o, bata etik

Siyaset bilimi ile siyaset felsefesi arasnda konu ynnden bir benzerlik vardr. kisi arasndaki farkllk yaklam ve yntem ynnden olan bir farkllktr.

136

Felsefe

Siyaset felsefesi ikinci dzey bir etkinliktir. Yani o, siyaset bilimi tarafndan ele alnan sreler ve problemler yaandktan, dolaysyla reel siyaset bir ekilde gerekletikten sonra, siyaset biliminin doas gerei veya kanlmaz olarak yantlayamad sorular ele alr.

olmak zere, felsefenin dier dallaryla yakndan ilikilidir. Dolaysyla siyaset felsefesi, esas olarak normatif bir disiplindir; olmas gereken zerinde younlar. Sz gelimi siyaset bilimcisi belirli bir sistem iinde demokratik srecin nasl ilediini incelerken siyaset felsefecisi demokrasi kavramyla ne kast edildiini aklamaya alp demokrasinin nasl olmas gerektiini ifade eder. Siyaset felsefesi, felsefenin eski disiplinlerinden biridir. Kkleri Konfyse kadar geri giden siyaset felsefesini mmkn klan ey, esas itibaryle, insan varlklarnn kolektif dzenlerini doal dzenin deimez bir paras olmayan bir ey olarak deerlendirmeleri olgusu olmutur. Baka bir deyile, birtakm ilke veya deerler zerine ina edilmesi gereken kolektif dzen veya politik hayat, doada olan bir ey deildir. Doal dzenin bir paras olmayan bu kolektif dzen, deimeye potansiyel olarak ak olup felsefi merulatrlmaya ihtiya duyan bir eydir. Siyaset felsefesine ok farkl kltrlerde ve ok farkl klklar altnda rastlanmasnn en nemli nedeni budur. Sz konusu olgu ya da kabuln bir sonucu olarak ortaya kan siyaset felsefesinin farkl kltrlerde ve farkl ekillerde ortaya kna yol aan nedenler zde ikiye indirgenebilir: Her eyden nce, siyaset filozoflar tarafndan kullanlan yntemler, benimsenen yaklamlar, onlarn alarnn genel felsefi eilimlerini yanstr. kinci olarak siyaset filozofunun gndemi ok byk lde zamann acil problem ve meseleleri tarafndan belirlenir.

SYASET FELSEFESNN TEMEL PROBLEMLER

Siyaset felsefesinin konu ve problemleri, iki farkl ekilde snflanp ortaya konabilir. Bunlarn birincisinde, onun problemleri ezeli-ebedi veya evrensel konu ya da problemler ile adan aa deien lokal problemler olarak ikiye ayrlr. Siyaset felsefesinin ezeli-ebedi ya da evrensel problemleriyle anlatlmak istenen, elbette onun yaklak bin yllk tarihinin neredeyse her dnem ya da annda ele alnan, onun btn alarna ortak olan problemlerdir. rnein kimin ynetmesi gerektii ya da en iyi ynetim eklinin ne olduu sorusu veya problemi, yirminci yzylda olduu kadar, milattan nce drdnc yzylda Platon ve Aristoteles tarafndan da ele alnmt. Siyaset felsefesi tarihinin sz konusu iki byk dnr, politik ynetimleri tek kiinin, birka kiinin ve ounluun ynetimi olarak monari, aristokrasi ve demokrasi diye nce e ayrm ve sonra da bunlardan her birinin kt ve sapkn formlarn ortaya koymutu. Atinada hkm sren dorudan demokrasiye ramen, demokrasiye ok da iyi bir gzle bakmayan bu iki filozof, iyi bir ynetimi belirleyen eyin, yneticilerin saysndan ziyade, yneticilerin hukuka ballklar, bilgelikleri ve kendi karlar yerine bir btn olarak halkn karlarn gzetmeleri olduunu ileri srmt. Nitekim Platon, zamannn demokrasisinden umudunu kesmi olarak yaratt topyada veya oluturmaya alt ideal devlette, filozoflar ynetici yaparken onlara yaklak elli yalarna kadar srecek teorik ve pratik bir eitim verme yoluna gitmiti. Yine ayn ekilde politik dzenin, devlet veya siyasal iktidarn hangi deer zerine ina edilmesi gerektii konusu, siyaset felsefesinin ezeli-ebedi problemleri ya da evrensel konularndan bir bakas olmu ve o, politik felsefenin modern ve ada dnemlerinde olduu kadar klasik dneminde de ele alnmtr. Sz gelimi Platon, konumu itibaryla kendisinin tam karsnda bulunan ada dnr John Rawls gibi, kolektif bir dzen olarak siyasal dzenin adalet ilkesine dayanmas gerektiini ileri srmt. Gerekten de o, siyaset felsefesini olutururken mehur paral ruh anlayndan yola km ve toplumu da snftan oluan byk lekli bir organizma olarak tasarlamt. Buna gre Platon adaleti, her bir snfa ken-

Siyaset felsefesinin konu ve problemleri lokal ve evrensel problemler olarak ikiye ayrlr. Evrensel problemler, tm alar boyunca ayn kalan, lokal problemler ise adan aa deien problemlerdir.

6. nite - Siyaset Felsefesi

137
Platonun problemi de politik dzeni adalet gibi bir deer zerinden merulatrma problemiydi.

disine zg faaliyet trn, bireyi ruhunun baskn kan parasna bal olarak yatkn olduu ii yerine getirmekle ykml klan bir deer olarak ifade etmiti. Nitekim o, ruhun en alttaki, bedene yakn olan paras olarak itiha gcyle sekinleenleri toplumun ihtiya duyduu mal ve hizmetleri reten iftiler ve tccarlar olarak bir snfa toplamt. Buna mukabil, ruhun fkelenen parasyla ya da cesaretleriyle tezahr eden insanlar, Platon ideal devletinde asker ve bekilerden oluan ayr bir snfa yerletirdi. Akl gc ve bilgelikleriyle sekinleen filozoflardan ynetici bir snf meydana getirmiti. O, adaleti ite bu zemin zerinde, herkesin hak ettiini almas, ruhuna uygun den yerde bulunmas ve bakalarnn ilerine mdahale etmeyip kendi iini yapmas olarak tanmlad. Siyaset felsefesinin sz konusu evrensel konu ve problemleri yannda, adan aa deien konu ve problemlerine rnek olarak bu kez sz gelimi ahlak-siyaset ilikisi verilebilir. Modern dneme gelinceye kadar siyasetle ahlak arasnda yakn bir iliki kurulmu ve o, gerek lk ada gerekse Orta ada z itibaryla iyi hayat ve yurttalar iin iyi yaam mmkn klacak koullar yaratmakla ilgili bir sanat olarak dnlmt. yi hayatla kast edilen de elbette, ahlaki ve erdemli bir hayatt. Bu yzden devlete, klasik birtakm grevleri yannda ahlaki adan olgun, kmil yurttalar yetitirme grevi yklenmiti. Ahlak ile siyaset arasnda kurulan yakn iliki, sadece Platon ve Aristoteles iin deil, Farabi ve Aziz Augustinus (354430) iin de geerliydi. Gelgelelim bu, modern dnemde ahlak ile siyaseti kesin izgilerle birbirinden ayran Machiavelli (1469-1527)den ve yurttalar kendi iyi hayatlarn belirleme noktasnda btnyle zgr brakan liberalizmden sonra hibir ekilde sz konusu olamazd. te yandan antik Yunanda temel problem polisi veya kent devletini merulatrma problemi iken, Orta ada ana problem politik otorite ile din veya devlet ile Kilise arasndaki doru ilikinin nasl olmas gerektii problemi olmutur. Oysa Yeni an balarnda politik tartma esas itibaryla mutlaklk yandalaryla snrl, anayasal bir devleti merulatrmaya alan siyaset filozoflar arasnda gemiti. Buna mukabil, on dokuzuncu yzylda, toplumsal problemler, yani endstri toplumunun kendisini ve refah sistemini nasl rgtlemesi gerektii problemi ne km, siyaset felsefesinde refahn nasl paylatrlaca temel problem haline gelmiti. Yine Yeni ada, mmetten millete geile birlikte ulus devleti, toplum szlemesi zerinden gvenlik, eitlik, zgrlk ve adalet benzeri birtakm ilkelerle merulatrlrken sadece liberalizm, muhafazakrlk deil, sosyalizm, komnizm ve faizm benzeri batan sona modern diye nitelenen birtakm ideolojilere tank olundu. Oysa bu ideolojilerin antik dnyada karl yoktu. Hatta Daniell Bellin 1960 ylnda yaynlad deolojinin Sonu adl eserinin temel argmanlarna baklrsa, onlara gnmzn postmodern dnyasnda da bir yer kalmamt. Zira 1930 ve 40l yllar insan, tarih ve akl ile ilgili olarak bir ynyle alabildiine yaln, bir ynyle de mutlak birtakm hakikat iddialaryla ortaya kan faizm ve Stalinizm benzeri ideolojilerin yol at dehet verici deneyimlere tank olmutu. Yine ayn yllar, bu zamana kadar radikal dnen entelektelleri daha lml politik programlarn erdemleriyle tank ve bark hale getirmiti. Bu trden byk ya da kuatc ideolojilere ihtiyacn kalmad bir ada, Belle gre, vahi kapitalizm refah devleti ve karma ekonomi modeli yoluyla ehliletirilmi ve temel zgrlkler demokratik bir anayasaclk anlay tarafndan gvence altna alnmt. deolojinin sonuyla belirlenen yeni postmodern dnemde ise daha nce veya en azndan Sanayi Devrimi ncesinde sz konusu olmayan Yeil Siyaset ya da ulus devlet aamasnda pek gndeme gelmeyen etnik siyaset ve kimlik politikalar ortaya kar.

138
Siyaset felsefesinin konu ve problemleri, ayrca kavramsal ve normatif problemler olarak ikiye ayrlr.

Felsefe

Resim 6.1 Hayek

Siyaset felsefesinin konu ve problemleri, ikinci bir ana snflama zerinden de ortaya konabilir. Bu snflama siyaset felsefesinin problemlerini bu kez, kavramsal problemler ile normatif problemler olarak ikiye ayrr. Buna gre, devletin nasl oluturulmas gerektii sorusu, siyaset felsefesinin evrensel problemlerinden biridir. Bu problemin gerisinde ise onu merulatracak veya devletin kararlarna rehberlik etmesi gereken genel ilkelerin ne olduu sorusu bulunur. Sz gelimi, iktisadi ve toplumsal politikalar ekillendirmesi gereken deerler nelerdir? Bu adan bakldnda, siyaset filozofunun en nemli grevlerinden birinin eitlik, zgrlk, adalet, ihtiyalar, kamusal kar, haklar benzeri kavramlar tatmin edici bir tarzda analiz etmek, onlara ilikin olarak ak ve tutarl bir yorum ortaya koymak olduu sylenebilir. Ayn ekilde bir devlete dier devletlerle olan ilikilerinde yol gstermesi gereken ilkelerin olup olmad, devletlerin birbirleriyle olan ilikilerinde sadece ulusal karlar m aramalar yoksa birtakm etik ykmllkleri kabul etmeleri mi gerektii konusu, politika felsefesinin bir dier problem ve aratrma alann oluturur. Siyaset felsefesinin gemiten gnmze Platon, Aristoteles, Hobbes, Rousseau, Locke, Hegel, Mill, Hayek gibi filozoflar tarafndan ele alnan bu trden problemlerinin, u halde ncelikle kavramsal problemler olduu sylenebilir. Platonun Devlet adl eserine Adalet nedir?, Aristotelesin Politikasna Devlet nedir? sorusuyla balamasndan da aikr olduu zere devlet, toplum, adalet, hukuk, dzen, egemenlik, eitlik, refah gibi temel kavramlar, siyaset felsefesinin kurucu yap talar olmaya ek olarak felsefi aratrmann uygun konular olmak suretiyle ikili bir rol oynarlar. Siyaset felsefesinin problemlerinin, bu snflama balamnda ikinci kategorisi normatif problemlerden oluur. Normatif problemler, siyaset filozofunun En iyi ynetim biimi nedir?, Sosyal adalete ulamak iin hangi ilkelerin benimsenmesi gerekir?, Toplumsal istikrar temin etme srecinde hukukun rol ve kapsam ne olmaldr? benzeri normatif sorular yantlamasn mmkn klacak temel ilkeleri ortaya koyup savunmasn gerektirir.

DEVLET NEDR?
Siyaset felsefesinin kavramsal soru/problemleriyle normatif soru/problemleri arasndan birer rnek seilerek siyaset felsefesine zg rasyonel ve teorik incelemenin mahiyeti ortaya konabilir. Siyaset felsefesinin kavramsal sorularnn en banda devletin ne olduu sorusu gelir. Birinci ve klasik devlet tanm, onu olduka geni ve genel bir biimde bir toplumdaki egemen ynetim rgt olarak tarif eder. Byle bir genel durumda, devlet, ister Yunan kent devleti ister Roma mparatorluu isterse slam cemaati veya bir Afrika kabilesi olsun, her tr ynetim biimini veya bu ynetim formlarn hayata geiren organizasyonu ifade eder. Sz konusu geni devlet tanmnda meruiyet biimleri arasnda bir ayrm yaplmad gibi, ynetim yapsnn genel doas

6. nite - Siyaset Felsefesi

139
Geleneksel devlet, on beinci yzyl ncesinde kurulmu, dini temellere dayanan devlettir. Oysa modern devlet, modernleme srelerinin politik ifadesi olarak sekler devlettir.

zerine de herhangi bir ey sylenmez. Genel anlamyla devlet, bu yzden sekler ilkelere dayanabildii gibi teokratik ilkelere de dayanabilir, geleneksel veya modern devlet de olabilir. Devletin ikinci ve daha zel bir tanm, Orta adan sonra, zellikle bireyciliin douuyla birlikte ortaya km, belli bir corafya zerinde mutlak bir kontrole sahip sekler ve ulusal rgte gnderme yapar. Nitekim Max Webere gre, devletin en nemli veya yegne zellii, g kullanmn otorite ile btnletirmi olmasdr. Sz konusu devlet, her eyden nce on beinci yzyldan itibaren ortaya kmaya balayan modern devlettir. O, dahas sekler bir devlet olmak durumundadr. nk ister Yunan kent devleti ister Yahudi cemaatinin devleti olsun, geleneksel devlet din diye nitelenebilecek ynetim biimlerini ifade eder. Buna gre, sz gelimi Yunanda her kent devletinin bir Tanrs olmak durumundayd. Byle bir durumda devlete sadakat iinde olmak aslnda kent devletinin Tanrsna sadk kalmak, Tanrya itaat etmek ise devlete itaat etmek anlamna gelmekteydi. Oysa modern devlet, otorite veya ilevinin Tanrdan tretilememesi veya yksek bir amatan karsanamamas anlamnda sekler bir gc temsil eder. te yandan modern devlet mutlak bir egemenlie sahip olan bir g ya da kurumlar btnn ifade eder. Buna gre salt hkmetten ibaret olmayan, sivil topluma kart durumda bulunan ve insanlar son tahlilde kontrol edip dzene sokan meru roller kmesinin belirledii sabit politik sistem olarak devlet, toplumdaki btn topluluk ve gruplarn zerinde yer alan mutlak ve snrlanmam iktidar ifade eder. Gerekten de modern devlet ok merkezli ve oulcu iktidar yapsndan tek, blnmemi, merkezi bir iktidar yapsna geii ifade eder. Bu ise elbette, egemenliin devletin mutlak ve snrsz gcn ifade eden en belirleyici unsur olduu, devletin toplumdaki btn dier grup ve organizasyonlarn zerinde olan en st g ya da otorite olduu anlamna gelir. Devlet, belirli bir toprak paras zerinde yaayan bireyler iin bir dzen tesis eden siyasal rgttr. Bu yzden onun bir baka temel zellii corafi alan zellii olmak durumundadr. Yani devletin nfuz alan, corafi olarak tanmlanm olup emsiyesi altnda yer alan herkesi kuatr. Buna gre corafi alan zellii onun otoritesinin belli bir corafya zerinde yaayan herkesi kapsadn ortaya koyar. O, ayrca yurttalarn kontrol etme aralarna sahip olur. Bu yzden devlet halk, lke ve politik otorite gibi temel eyi ihtiva eden siyasi rgtlenmeyi ifade eder. Devlet, sosyal hayatn rgtlenmesinden sorumlu kurumlar btnn ifade eder. O, bundan dolay sivil toplumdan ayrlr. te buradan hareketle devletin bir baka temel zelliinin kamusallk olduu sylenebilir. Bu zellik, devletin ya da kamusal organlarn, sivil toplumdaki bireysel ihtiyalar karlamaya ynelen aile benzeri zel ya da sivil kurumlarn tam tersine, kolektif kararlar alp uyguladn ortaya koyar. Baka bir deyile, devlet, zel ilikiler alanndan farkl olarak kamusal bir alan yaratp burada etkili bir ynetim salayabilmek ve vergi toplayabilmek iin brokratik kaynaklara sahip olur. Devleti belirleyen bir baka temel zellik hkmetme zelliidir. Bu zellik, devlet otoritesinin zorla desteklenmesini, onun yasalarna itaat edilmesini ve yasalarn ihlalinin cezalandrlmasnn salanmasn ifade eder. Devlet, buna gre hukuk alann yaratan, ynetimi altnda yaayan herkes iin yasa koyan, pozitif hukukun yaratcs olan gtr. Snrlar iinde devletin hukuku evrensel olup orada yaayan herkes onun otoritesine tabi olur. Baka bir deyile, o zorunlu yarg gcne sahiptir. Devletin snrlar iinde yaayanlar onun otoritesini kabul edip etme-

Devletin temel zellikleri arasnda, belli bir corafya zerinde mutlak bir egemenlie sahip olan, otoritesini bir meruiyet zemininde g kullanm yoluyla tesis eden kurumsal rgt olma zellii bulunur.

140

Felsefe

me konusunda tercih hakkna sahip deildir. O, dahas g kullanm tekeline sahip olan, otorite ve iktidarn silahl gle tesis eden bir stn iradeyi temsil eder. Bu yzden, onun bir baka zellii meruluktur. Meruluk, devletin toplumun daimi karlarn ve ortak iyiyi yanstma zelliini tanmlar. Gerekten de Devlet belli bir toprak parasnda meru fiziki g kullanma tekeline sahip olduunu iddia eden rgttr diyen Weber, bununla devletin sadece yurttalarn itaatini salama yeteneine deil, ayn zamanda byle davranma hususunda tannm bir hakka da sahip olduunu anlatmak ister.

Devlet ve Anarizm
Devlet balamnda ok farkl grlerin ortaya kt, farkl politik ideolojilerin onun mahiyeti, ilevleri ve kabul edilebilirliiyle ilgili olarak farkl dnce ve yaklamlar gelitirdikleri sylenebilir. Nitekim faistler, sosyalistler, liberaller ve muhafazakrlar devletten farkl eyler anlarlar. Sz gelimi etnik milliyetilik, rklk, irrasyonalizm benzeri pek ok zellik zerinden tanmlanabilen faizm, devleti neredeyse ilahlatrr. Gerekten de esas olarak bir yandan milliyetilik, dier yandan mutlakiyeti bir devlet anlay zerinden ortaya konabilen faizm, devletin bireyler zerinde mutlak bir otoritesi olmas gerektiini savunur. Devlet, onda hayatn btn yn ve unsurlarn kontrol ederken bir yandan da btn deerlerin belirleyicisi olarak ortaya kar. Muhafazakrlk da genel olarak gl devletten yana olan bir ideolojiymi gibi grnr. Ama bu durum muhafazakrln her tr iin geerli olmad gibi, muhafazakrlkta gl devlete beslenen inan, faizmin mutlakiyeti devlet anlaynn ok uzanda kalr. Duyarll esas olarak aile, din ve gelenek benzeri kurumlarn korunmasna ynelik bir duyarllk olan muhafazakrlk, dolaysyla devletin gcne snrlama getirir. Buna gre muhafazakrlk devlet, devlete itaat alkanl veya egemene sadakat olmadnda; birey, aile, sivil toplum ve dzenin de olamayacan savunur. O, u halde kendisine zaman zaman ahlaki bir misyon ykledii devletin birey karsndaki nceliine vurgu yapar. Ama bu noktada kalmayp toplumun her alannn devlet eliyle siyasallatrlmasna, toplumun devlet eliyle batan aa dntrlmesine kar kar. Yine ayn ereve iinde bireyi, aileyi ve sivil toplumu devlet iinde eriten kolektivizme, ayn zamanda devletin varlk sebebini gz ard ettii iin radikal bir eletiri getirir. Devletle ilgili olarak pozitif bir yaklam ya da gr benimseyen sz konusu iki yaklamn karsnda, devleti snrlama eilimi sergileyen liberalizmle onu geici bir ktlk olarak gren sosyalizm bulunur. Gerekten de liberalizme gre devlet, kendi bana bir varla sahip deildir; o, bireyler iin, onlarn temel hak ve hrriyetlerini korumak, birlikte yaamalarn mmkn klan ereveyi temin etmek iin vardr. zellikle klasik liberalizm, minimal bir devlet anlayyla karakterize olurken devletin asgari bir rolle snrlanmasn talep eder. Sz konusu asgari rol de yurttalarn kendileri iin en iyi olduunu dndkleri hayat srdrebilmelerini mmkn klacak bir toplumsal dzen ve bar ortamn temin etmekten ibarettir. Buna gre minimal bir devlet idesine, ken-

Faizm devleti neredeyse ilahlatrarak ona deyim yerindeyse tapar. Muhafazakrlk da devletin birey karsndaki nceliine vurgu yapar.

Resim 6.2 Locke

6. nite - Siyaset Felsefesi

141

disini i dzeni tesis etme ve d savunma grevleriyle snrlam bir devlet dncesine balanan klasik liberalizmin veya bu tr bir liberalizmin kurucusu olan Lockeun ifade ettii ekliyle devlet, sadece dzen tehdit edildiinde hizmete arlan bir gece bekisi olmak durumundadr. Devletin, zellikle de insanlara kendilerine gvenmeyi, z disiplin salamay reten, bar ve dzen reten serbest piyasaya mdahale etmemesi gerektiini ne sren liberal gr, bununla birlikte esas olarak yirminci yzylda, devletin pozitif rolne yava yava vurgu yapma durumuna gelmitir. Yeni liberalizmle birlikte veya devletten holanmayan veya onu talihsiz bir zorunluluk olarak gren klasik liberalizmden sonra, liberaller yava yava devletin hakiki bireyselliin ve yurttalk erdeminin gelimesinde etkin bir rol olduunu dnmeye, onu toplumun ekonomik ve sosyal hayatnn tamamlayc bir paras olarak grmeye balamlardr. Devlet, sz gelimi Rawlsa gre, bireyleri iktisadi faaliyetleriyle ilgili engellerden kurtarmakla kalmaz, yurttalar iin daha iyi bir hayatn gelitirilmesi srecine katk yapar. Buradan hareketle, zellikle klasik dnemde devletten hi holanmayan liberallerin, esas itibaryla yirminci yzylda zgrl desteklemek, blmc adaletten faydalanmak, iktisadi ilikilere uygun decek yasal bir yap tesis etmek ve belirli birtakm genel karlar salamak iin devletten yararlanma yolunu setikleri sylenebilir. Sosyalizm de devlete genellikle olumsuz bir biimde yaklar. Devlet, sosyalist bak asndan, gerekte egemen snflarn karlarn temsil edip bunlar korumakla ykmldr. Baka bir deyile, sosyalizmde devletin toplumun ortak karlarn temsil eden bir kurum oluundan sz etmek mmkn deildir; o, burjuvalarn karlarn temsil eden ve dolaysyla statkonun devamn salamaya alan bir ara olma statsndedir. Sosyalizm devletin, herhangi bir politik dzende herkesin karlarn temsil etmediini, sahip olduu ideolojik aygtlarla egemen snfn bask aygt olduunu iddia eder. O, bu yzden, sz gelimi kapitalist sistemde hkim snfa karlk gelen burjuvann ortak ilerinin yrtcs, burjuvazinin icra komitesi olan devletin herkesin karna hizmet edecek bir ekilde dntrlmesi gerektiini savunur. Egemen snfn karlarn temsil ederken doallkla statkonun devam iin alan devlet; polisi, askeri ve mahkemesiyle ayn zamanda merkezi ve youn bir iktidar ifade ettii iin, bar ve demokratik yollardan dntrlemez. Kapitalist devletin, toplumun tm snflarnn iyilii ve mutluluu adna yklmasnn kanlmaz olduunu ileri sren sosyalizm, ayrca ikinci bir devletten daha sz eder. Bu, sosyalist devrimi gerekletirecek, snfsz topluma gei amacna ve dolaysyla da kurtulua, sadece iilerin deil, burjuvalarn da zgrleimine hizmet edecek olan sosyalist devlettir. Birincisine eletirel bakan sosyalizm, ikincisine olumlu bakp ona nemli birtakm misyonlar ykler. Devlet konusundaki grleri ne kadar farkllk gsterirse gstersin, sz konusu drt gr de devletsiz olunamayacan, devletin sosyal ve politik dzenin tesisi ve bekas iin gerekli olduunu kabul eder. Btn bu ideolojilerden, devlete btnyle kar kma noktasnda ayrlan bir gr vardr. O da anarizmdir. Anarizm, aslnda yekpare veya monolotik bir gr ya da ideoloji deildir. Onun iinde, farkl anarizmlerden sz etmek mmkndr. Durum byle olmakla birlikte, btn anarist grler, insanlarn devlete itaat etme gibi bir ykmllkleri bulunmadn, byle bir ykmlln insann moral zerkliine zarar verdiini savunma noktasnda birleirler. Buradan hareketle anarizmin devletin insan zerindeki olumsuz etkilerine iaret edip bir sosyal dzenin devlet olmadan da tesis edebileceini ve byle bir devletsizlik haline geiin mmkn ve gereki bir imkn

Anarizm dnda kalan btn politik ideolojiler, devlet konusundaki grleri ne kadar farkllk gsterirse gstersin, onun varln olumlama noktasnda birleirler.

142

Felsefe

olduunu savunduu sylenebilir. yi bir hayatn ancak snrlayc, zorlayc, baskc yaplar olmad zaman mmkn olacan savunan anarizm, zgrce seilmi bir hayatla veya hayat tarzyla uyumayan kurum ya da ahlaklara iddetle kar kar, onlar sk bir eletiri szgecinden geirir. Gerekten de anarizm, insan doasnn z itibaryla iyi olduunu ve insan yaamnda karlalan ktlklerin, temelde insan zerindeki kontrolden ve politik baskdan kaynaklandn ileri srer. O, toplum iindeki politik kontroln ve siyasi basknn ortadan kaldrlmasn talep ederken devletin insann en byk dman olduunu syler. Anarizmin grn desteklemek zere gelitirdii argmanlarn banda, klasik anarist gelenek iinde William Godwin (1756-1836) tarafndan ne srlen yararc argman gelir. Godwine gre, devlet, toplumu eitsiz ve dman snflara blmek suretiyle insann mutluluuna zarar veren mlkiyetin yerleik ynetimine salad destek dolaysyla ve rekabetin snrlarn zorlama eilimiyle zararl bir kurum olmak durumundadr. Anarizmi desteklemek zere gelitirilen ikinci bir argman da Godwinden gelen bir argman olup devletin insann zerk kiiliinin snrszca geliimini ihtiva eden bir sre olarak yetkinleebilmesine verdii zarara iaret eder. Argmana gre devlet, ya dorudan mdahale yoluyla ya bylece itaat tavrnn gelimesini tevik etmek suretiyle ya da bir snf baka bir snfn klesi haline getiren eitsiz ilikileri gelitirerek insann zerkliine onulmaz yaralar verir. Dolaysyla devletin gerek insanln nndeki bir engel olarak yklmas gerekir. Devlete kar kn nc bir gerekesi, doaya ikin olan veya doadan tretilebilir olan bir ahlak yasasnn olduu kabulne dayanr. Doal hukuk anlayna yaslanan anarist dnrler, bununla birlikte doal hukukun formu ve ierii konusunda farkllk gsterirler. Hristiyan Tanrnn buyruu olarak doal hukuk geleneine en yakn olan anarist dnr, anaristler arasnda dini btn yegne ahsiyet olan Lev Tolstoy (1829 - 1910)dur. Buna gre, evrensel kardelik dncesini ve kiinin komusunu sevmesi gerektiini bildiren buyruu temele alan Tolstoy, bu buyruk ve ideallerin, yanl ulusal kimlikler ve snfsal ayrmlar yaratmak suretiyle insanlar arasna almaz engeller koyan devletlerin varoluuyla badamaz olduuna iaret eder. Doal hukuku sekler bir biimde yorumlayan Pyotr Kropotkin (1841-1921) ise Darwinci evrimden yola kar ve Herbert Spencer (1820-1903) gibi sosyal Darwinistlerin tam tersine, evrimsel gelimede baat faktrn, tr iinde rekabet deil, dayanma olduunu savunur. Kropotkine gre, devletin insanolunun bu en temel doa yasasna uymasn engelledii iin, yklmas gerekir. Devlete bsbtn kar kan anarizm ve bu arada devlete veya onun belli form ya da tezahrlerine kar kan sosyalizm ve liberalizmin grleri dikkate alndnda, devletin varlnn merulatrlmasnn, siyaset felsefesi asndan byk bir nem arz ettii aklkla ortaya kar. Bu gereklilik, devlete eletirel bakan sz konusu politik ideolojiler bir tarafa braklacak olsa bile, devletin belli bir corafya zerindeki mutlak iktidarn yasa ve silahl g yoluyla tesis etmesi olgusu gndeme geldiinde, bir kez daha kendisini gsterir. Devletin mutlak iktidarnn merulatrlmas ise elbette onun varlnn insan iin anlalr ve kabul edilebilir nedenlere dayandrlmasn, istenir hale getirilmesini ifade eder. Bu konuda modern dnemde bavurulmu olan en nemli zm yolu, politik otoritenin veya devletin meruiyetini bireylerin rzasna balayan mehur toplum szlemesi anlayndan gelir.
SIRA SZDE

Birey devlet SIRA SZDE olmaldr? ilikisi nasl

DNELM S O R U

DNELM S O R U

6. nite - Siyaset Felsefesi

143

TOPLUM SZLEMES
Toplum szlemesi, kolektif dzenin onun bir paras olan bireyler arasnda yaplm, hemen tamamyla iradi olan bir szleme veya anlamaya dayandn, politik otoritenin bireylerin rzasnn bir sonucu olduunu dile getiren bir kavramsal modeli ifade eder. Devleti aklamaya ynelik bir teori olarak onu bir szlemeye dayandran toplum szlemesi teorisi Hobbes, Spinoza, Locke, Rousseau, Kant ve Rawls benzeri dnrler tarafndan gelitirilip benimsenmitir. Toplum szlemesi teorisyenleri, insanlarn balangta devletin var olmad bir doa durumu iinde yaam olduklarn ancak bu duruma bir son vererek bir szleme ile devleti tesis ettiklerini kabul ederler. Doa durumu, bu filozoflarda karmza elbette bir hipotez olarak kar. Yani Hobbes, Rousseau ve Locke gibi filozoflar, doa durumunu gerekten yaanm bir durum olarak dnmediler. Onlar Devlet ve dolaysyla, sosyal ve politik dzen olmad takdirde insanlar nasl bir durumda olurlard? sorusuna bir yant vermek istiyorlard; doa durumunu, ite bu ereve iinde, bir tespit veya tasar olarak gelitirdiler. Doa durumu, devletin veya politik otoritenin olmad bir durumdur. Devlet olmadnda, devletin insanlar arasnda dzeni salamak iin kulland aralar olarak gvenlik gleri, pozitif hukuk ve mahkemeler de yoktur. Toplum szlemesi teorisyenleri, hipotetik doa durumuyla ilgili tespitlerine ve bu durumdan devleti tesis edecek bir szlemeyle kldna dair genel grlerine ek olarak oluacak kolektif dzende temele alnmas gereken bir doal hukukun bulunduu noktasnda birlik sergilediler. Baka bir deyile, onlar bir doal hukuk anlay benimsemi olup doa durumunda insanlarn birtakm devredilemez haklar olduunu kabul ettiler. Sz konusu dnrler bunun dnda hemen her noktada, sz gelimi insan doasyla, doa durumundan k iin yaplan szlemenin nitelii ve dolaysyla devletin esas olarak hangi deer ya da ilke adna var olduuyla ilgili grleri bakmndan farkllk gsterirler. Hobbes, doa durumundaki insanla ilgili olarak olumsuz bir gr benimsemitir. Gerekten de o, tm insanlarn sz konusu doa durumu iinde birbirlerine eit olduklarn, bu eitliin ise herkesin kendi varln srdrmek iin istediini yapmak durumunda olmas anlamna geldiini, z itibaryla bencil olan insanda dzenli ve barl bir toplum yaratma yeteneinin bulunmadn ne srmtr. nsann, insann kurdu olduunu syleyen Hobbes, sz konusu doa halinin mutlak bir anariye, herkesin herkesle sava durumu iinde olmasna neden olacan belirtmitir. nsanlar, varlklarn srdrebilmek iin, bu anari ve sava durumundan saknmann kendi yararlarna olduunu anlam ve dolaysyla, bir toplum szlemesiyle doa durumundan uzaklap birtakm haklarndan vazgeerek ve zellikle de kendi kendilerini ynetme haklarn bir hakeme devrederek kolektif dzeni veya sivil toplumu kurmulardr. Hobbesa gre, zorunlu olan bu szlemenin, o bir ekilde glendirilmedii srece, hibir deeri olamaz. Bu nedenle, haklarn bir szlemeyle egemen bir gce devreden akll insan varlklar, egemen gcn, bu ister bir kii ya da ister bir meclis olsun, en yksek oto-

Resim 6.3 Hobbes

Hobbes devleti insann gvenlik ihtiyacna dayandrmt.

144

Felsefe

Lockeun doa durumu tasarm, Hobbesunkinden farkllk gsterir. nsanlarn doa durumunda bar iinde yaadklarn syleyen filozofa gre, buradaki sava tehdidi, reel deil de potansiyel bir tehdittir.

riteye sahip olmasna, onun deyimiyle bir canavar (Leviathan) olmasna zen gstereceklerdir. nk toplum, ancak ve ancak szlemenin rn olduu iin, szlemeye taraf olmayan ve dolaysyla szlemenin zerinde olan yneticinin gc ve otoritesiyle anlam ve deer kazanr. Demek ki Hobbesta devlet, esas itibaryla gvenlii salamak amacyla ve gl bir otorite olarak ortaya kar. Lockeun doa durumuyla ve doa durumundaki insanla ilgili grleri ok daha olumludur. Doa durumundaki insanlarn en azndan ne iyi ne de kt olduklarn fakat Tanrnn yasasn tanyp bu yasaya hrmet ve itaat ettiklerini savunan Locke, doa durumunu onlarn doa ya da akln yasasna uygun olarak eitlik, zgrlk ve bar iinde yaadklar bir dzen olarak tanmlar. Dolaysyla onda, Hobbestaki gibi, fiili bir sava tehlikesi sz konusu deildir. Sz konusu olan tehdit, sadece potansiyel bir sava tehdididir. Buna gre her ne kadar insanlarn byk bir ounluu dzenli bir ekilde yaasa da hayat, hrriyeti ve mlkiyeti tehdit eden baz insanlarn ortaya kmas kanlmazdr. Baka bir deyile, Lockea gre insanlar doa durumunda akl sahibi varlklar olarak bar iinde bir arada yaarken hakkaniyet ve adaleti tanmayan kiilerin varl, bir hukuk sistemine ve dzeni tesis edip koruyacak bir politik otoriteye duyulan ihtiya, devletin douuna yol amtr. Hobbesta olduu gibi, onda da szleme bireyler arasnda yaplr ve egemen g ya da otorite, szlemenin taraf olmayp olsa olsa onun bir sonucudur. Fakat Locke, anayasal bir ynetim ya da snrlanm bir iktidar adna mutlakiyetilie kar kt iin, Hobbestan farkl olarak bireylerin szlemeye btn haklarndan vazgeerek katlmadklarn belirtmeye zen gsterir. Bu yzden o, insanlarn szleme ile devleti olutururken ona doa durumunda sahip olduklar hak ve zgrlkleri koruma ve bunlar ihlal edeni cezalandrma grevi verdiklerini syler. Yani devlet, onda zgrlklerin korunmas iin varolup doal haklarla snrldr. Gerekten de Locke, bireylerin haklarna ve bu ereve iinde zgrle ynelik en byk tehdit baka bireylerden ve zellikle de en byk rgtl g olarak devletten geldii iin, devleti batan snrlamak gerektiine inanr. Rousseau da doa durumundaki insanla ilgili gr asndan, zellikle Hobbestan farkllk gsterir. Gerekten de o, insann doa halindeyken iyi, zgr ve mutlu olduunu, mutlak bir bamszlk hali iinde bulunduunu, doal insann kimsenin ktln istemediini, kimseye fenalk yapmadn, ihtiyac olmayan hibir eye gz dikmediini ileri srer. Dahas, insanda kendi trne kar bir sempati ve merhamet i gds bulunduunu savunur. Bu durum, ona gre, bir arazinin etrafn itle evirerek buras benim diyen insann mlkiyet talebiyle bozulmu ve en nihayetinde mlkiyet haklarn korumak zere, kurumlar tesis edilmitir. Bu ereve iinde doa durumundaki iyi insann sonradan bozulduunu syleyerek ilerleme dncesini sorgulayan Rousseau, geriye dnn elbette ne mmkn ne de anlaml olaca bilinciyle devletin tesisi ve sivil toplumun kuruluunu baka bir temel zerinde merulatrr. Bu temel ya da meruiyet zemini ise eitliktir. Gerekten de o, insann doal zgrlk kaybn sivil ve ahlaki zgrlk kazanm dnda elde edecei eitlikle telafi eder. nk onun bak asndan insan bir toplum iine girdii zaman bir dnme urar; onun benlii, doa durumunda olduu gibi, mutlak bir zgrlkle deil de paylamayla belirlenir. Benlii kendisini bir kle ya da zorba haline getirebilen drtler tarafndan deil de akl ve dev tarafndan belirlenen bir varlk haline gelirken bir yurtta olup kar. ok daha nemlisi o, kendisini tm haklaryla ya da btn varlyla katld bir toplum szlemesi zerinden genel iradeye tabi klarken mutlak bir eitlik elde eder. Bu ise hi kuku yok ki politik eitliktir.

6. nite - Siyaset Felsefesi

145

Devleti veya politik otoriteyi toplum szlemesi zerinden merulatran dnrlerden biri de Hobbes, Locke ve Rousseaudan yaklak iki yz yl sonra ortaya kan John Rawls olmutur. Bununla birlikte devleti Hobbesun gvenlik, Lockeun zgrlk ve Rousseaunun eitlik zemini zerinde merulatrma cihetine gittii yerde, Rawls politik otoriteyi en temel ey, en ncelikli deer olduuna inand adalet zerinden merulatrr. O, iyi bir toplumun tesisi iin ne tr adalet ilkelerinin kabul edilmesi gerektii sorusunu sorar. Onun toplum szlemesi dncesine veya hipotetik bir dnme tarzna bavurduu yer de ite burasdr. Rawlsun sz konusu hipotetik dnne gre, bir toplumu meydana getiren zne ya da failler balangta tam bir bilgisizlik hali iinde bulunurlar. Baka bir deyile, onun bilgisizlik rts veya peesi olarak niteledii bu hipotetik durum iinde, fail ya da aktrler, tam bir bilgisizlik hali iindedirler. Onlar toplumdaki yerleri, snflar veya toplumsal konumlar, psikolojik eilimleri, zeklar ve gl yanlar, rasyonel bir hayat tasarmnn ayrntlar, toplumun ekonomik durumu ve politik yaps, ait olduklar kuak vb. ile ilgili olarak hibir bilgiye sahip deildirler. Aktrlerin byle bir bilgisizlik rts iinde olmalar, Rawlsa gre, onlarn kendilerine sadece faillerin kendi koullar temeli zerinde deer biilmemi, genel birtakm ilkelere ulamalarna imkn verir. Bu hipotetik balang durumu iindeki aktrler, bununla birlikte, pratik meseleleri, iktisat teorisinin ilkelerini, toplumsal rgtlenmenin ilkelerini ve insan psikolojisini belirleyen yasalar anlayabilecek durumdadrlar. Rawls dahas, onlarn rasyonel bir kar duygusuyla eylemde bulunmalarn ve bir adalet duygusuna sahip olmalarn ngrr. Hipotetik bilgisizlik durumu iinde bu ekilde tanmlanan taraflar, Rawlsa gre, kendisinin hakkaniyet olarak adalet anlaynn u iki temel ilkesine ularlar. Sz konusu ilkelerden birincisi, her bireyin, herkes iin benzer bir zgrlkle badaan en yksek derecede eit zgrlk hakkna sahip olduu ilkesidir. kinci zel ilke ise a) toplumsal ve ekonomik eitsizliklerle en olumsuz, en dezavantajl durumda bulunanlara en fazla yarar salayacak ekilde mcadele edilmesi, b) hizmet ve konumlarn, haka bir frsat eitlii temeli zerinde, herkese ak olmas gerektiini bildirir. Ona gre, bu iki adalet ilkesinin etkili bir biimde uyguland bir toplum iyi ve adil bir toplum olacaktr. Zira ilk ilke zgrlklerin nasl anlalmas gerektiine ilikin bir dnce, ikinci ilke ise zgrlk, gelir, zenginlik benzeri temel iyilerin nasl datlacana ilikin bir dzenleme ngrr. Rawls, hakl olarak bu iki ilkeden birincisinin ikincisi karsnda ncelii olduunu syler; baka bir deyile, ikincisinin ele alnmasndan nce, birincisinin salanmas gerekir. Bunlardan eit zgrlk talebi veya ilkesi kovuturma, ikence, ayrmclk ve politik basky ortadan kaldrr. Frsat eitlii ilkesi eit yetenek ve motivasyona sahip olan herkesin, hangi snftan gelirse gelsin, eit baar ansna sahip olmasn teminat altna alr. Farkllk ilkesi olarak bilinen ikinci ilke ise eit olmayan yeteneklerin, bu herkesin iyiliine olaca iin, farkl ekillerde dllendirilmelerini mmkn klar. Buna gre, toplumsal kurumlarn toplumun refah asndan en kt durumda olan kesimlerinin durumlarn iyiletirmek iin kullanlmas gerekir.

Hobbesun devleti gvenlik, Lockeun zgrlk, Rousseaunun eitlik zerinden merulatrd yerde, Rawls onu adalet zerinden merulatrr.

DEMOKRAS
Siyaset felsefesine zg teorik sorgulama ve aratrmann mahiyetini akla kavuturma noktasnda, onun devletin ne olduu veya temsilin nasl anlalabilecei trnden kavramsal soru ve problemler dnda, en iyi ynetim biiminin ne olduu veya kimin ynetmesi gerektii trnden normatif sorularla da megul olduu bir kez daha sylenebilir. te bu olguyu anmsama noktasnda, kimin y-

146

Felsefe

netmesi gerektii sorusuna yirminci yzylda verilen yegne evrensel yant olarak halk yant, bizi demokrasiye gtrr.

Demokrasinin Trleri
Demokrasi, halkn, halk tarafndan, halk iin ynetimi anlamna gelir. Tanmdaki halk tarafndan ynetim bileeni, dorudan ve katlmc demokrasiyi ifade ederken halk iin ynetim ifadesi temsili demokrasiyi anlatr.

En iyi ynetim biimi olarak kabul gren ve bu yzden gnmzde byk bir sayg ya da prestije mazhar olan demokrasi, en azndan lafzen halkn ynetimi olarak tanmlanr. Zira bileik bir szck olan demokrasi, Yunanca halk anlamna gelen demos ile g, iktidar, ynetim anlamna gelen kratia szcklerinden tremitir. Bununla birlikte demokrasi szcnde anlam bakmndan yaplacak ilk belirleme, onun bir snf ya da kar grubunun deil de halkn, halk tarafndan, halk iin ynetimi olduunu ifade eder ve bizi demokrasi konusundaki ilk ayrma, iki temel demokrasi trne gtrr. Gerekten de demokrasinin, tanmn birinci ksmn oluturan halk tarafndan ynetim koulunu gerekletiren ve halkn kendi kendisini ynetmesinden oluan birinci tr dorudan demokrasidir. Dorudan demokrasi, eski Atinadaki demokrasi modelinden kan bir demokrasi trdr. Gerekten de demokrasinin beii saylan eski Atinada uygulanan ve kleler, kadnlar ve ocuklar dnda kalan btn yurttalarn politik karar alma srelerine dorudan ve srekli bir biimde katlmn mmkn klan dorudan demokrasi, yneten ve ynetilen, devlet ve sivil toplum ayrmlarn tamamen ortadan kaldrmaktayd. Demokrasinin en saf ve en etkili eklini temsil eden Atina demokrasisi, yurttalarn kent devletindeki ynetime dorudan katlmn temin eden bir ynetim biimiydi. O, katlmc demokrasinin zel bir rnei olup yurttalarn kendi kaderlerini tayin etme hakkn dier btn demokrasi trlerinden daha fazla destekler. Dorudan demokrasi ayn zamanda klasik demokrasi olarak bilinir. u halde dorudan demokrasinin milattan nce beinci ve drdnc yzyllarda Atinada uygulanan ve btn zgr yurttalarn politik karar alma srelerine katlmalarn temin eden klasik demokrasiye karlk geldii sylenebilir. Gerekten de Atinada yurttalar yalnzca meclis toplantlarna katlmakla kalmayp politik karar alma srelerinde de dorudan sorumluluk alyorlard. Bu tr bir katlmc demokrasi modeli daha bilgili, ok daha sorumlu, politika bilgisi bakmndan daha iyi yetimi, vizyonu geni yurttalarn ortaya kn mmkn kld iin nem tar. Nfusun younlat, herkesten hemen her konuda bilgi ya da uzmanlk sahibi olmalarnn beklenemeyecei modern dnyada demokrasi dorudan deildir. O, karmza nemli lde temsili demokrasi olarak kar. Baka bir deyile, modern demokrasiler temsili demokrasilerdir. Buna gre, temsili demokraside halkn iradesinin ynetimde belirleyici g olarak muhafaza edilebilmesi amacyla temsil kurumu iletilir. Yani tek tek btn yurttalarn politik karar alma srelerine dorudan katlmas yerine, halkn kendi kendisini ynetme hakk temsilcilerine devredilir. Sz konusu demokrasi tr, demokrasi tanmndaki, halk tarafndan ynetim koulunu yerine getiremese de halk iin ynetim amacn hayata geirir. Onun, dorudan demokrasiyle kyaslandnda, snrl ve dolayl bir demokrasi trn ifade ettii sylenebilir. Modelin snrll demokrasinin sadece belli dnemlerde yaplan seimlerle iletilmesinden, dolayll ise halkn politik karar alma srelerine bizzat deil de setii temsilcileri araclyla katlmasndan kaynaklanr. Temsili demokrasi modelinin, yneten ile ynetilenler arasnda salam, gvenilir ve etkili bir ba kurabildii lde gerekten de demokratik bir ynetim biimi haline geldii sylenebilir. Ondaki en byk sorun, halkn setii temsilcilerin, genellikle profesyonel bir politikaclar snfndan olumas, onlarn kendilerine veri-

6. nite - Siyaset Felsefesi

147

len vekaleti bazen istismar edebilmeleridir. Yurttalarn politik karar alma srelerine ok snrl bir biimde katlabildikleri bu modelde seim aralklar uzun olduu iin, halkn kendi karlarna hizmet etmeyen temsilcilerini denetleyebilmesi ve cezalandrabilmesi de zorlar. Demokrasinin herkes tarafndan en iyi ynetim biimi olarak tanmlanmas ve olduka poplerlemesi, onun anlalmasn fazlasyla zorlatrp demokrasiyi bir lde anlamsz hale getirir. Bu yzden sz konusu dorudan-temsili veya klasikmodern demokrasi ya da halkn ynetimiyle halk iin ynetim ayrmlarnn tesine geildiinde, demokrasi ya da bir rejimi demokratik klan unsurlarn neler olduu konusunda tam bir mutabakata erimek ou zaman mmkn olmaz. Bunun, zellikle temsili demokrasi balamnda ortaya kan baka bir nemli nedeni, alnan politik kararlara deer bimede iki atan ltn gndeme gelmesidir. Sz konusu ltler de srasyla politik kararn kim tarafndan alnd ltyle onun kimin karlarna hizmet ettii ltleridir. Sz konusu iki lt bizi demokrasinin iki farkl trne gtrr. Bunlardan birinci lt, hi kuku yok ki Bat demokrasilerinde kullanlan bir lt olarak bir rejim ya da devletin, alnan her nemli politik karar halka balamann bir yolu bulunduu takdirde demokratik olduunu ifade eder. Sz konusu yol ise ya halkn karar alma srecine fiilen katlmasndan ya da ok daha yaygn olarak kararn onun rzasna bal olmasndan oluur. kinci lt ise daha ziyade yakn zaman ncesine kadar Dou Bloku lkelerinde kullanlan ve politik kararlarn halkn gerek karlarna hizmet ettii srece demokratik olduunu dile getiren bir lttr. Bunlardan birincisi bizi, aktr ki liberal demokrasiye, ikincisi ise halk demokrasisine gtrr. Hemen hemen btn ilerlemi kapitalist toplumlarda mevcut olan liberal demokraside, liberal deyimi zgrle, bireysel teebbs ve snrl devlet biimine vurgu yaparken demokrasi daha ziyade rza, refah, eitlik ve toplumsal uyuma gnderme yapar. Gerekten de liberal ifadesi bireylerin zgrlkleriyle, kar gruplarnn zerkliinin temele alnmas ve devletin snrl ynetim ilkesine dayanmas olgusunu ifade eder. Liberal bak asna gre devlet, iktidar kontrol edilmedii takdirde bireylere kar her zaman g ya da zulm uygulama eiliminde olan bir sknt kayna olmak durumundadr. Bu yzden devleti kontrol altna alacak bir anayasann olmas, bamsz yarg ve devletin kurumlar arasnda kontrol ve dzeni salayacak bir ilikiler a mekanizmasnn dzenlenmesi gerekir. Sivil zgrlkler ile mlkiyet hakkna dayanan canl ve salkl sivil toplumun varlna saygl olan liberal demokratik ynetim, kapitalist bir iktisadi dzenle birlikte olur. Liberal demokrasiyi, bu kez demokrasi ve dolaysyla rza zerinden ele alacak olursak onun en nemli zelliinin genel seimlerin politik otoritenin yegne meruiyet kayna kabul edildii seimli bir demokrasi olmak olduunu syleyebiliriz. Seimin dzenli, ak ve her eyden nce rekabeti olmasn talep eden liberal demokrasi asndan demokratik srecin esas halkn siyasetilerden hesap sorabilme kapasitesinde bulunur. Bu yzden oulculuk, demokrasinin z olarak grlr. Demokrasinin, halkn gerek karlarna hizmet etme lt zerinden gndeme gelen dier tr ise halk demokrasisidir. Bu tr bir demokrasi, Sovyet modelindeki komnist rejimlerden tretilmitir. Bu yzden o, Marksist gelenekten kan btn demokrasi modellerini, sz gelimi sosyal ya da sosyalist demokrasiyi veya proleter demokrasisini de kapsayacak ekilde kullanlr. Aralarndaki farkllklar her ne olursa olsun, halk demokrasisi kapsam iinde yer alan btn bu demokrasilerin ortak paydas, liberal demokrasiyle kartlk ilikisi iinde olmaktan meydana

Demokrasiyi, zellikle de temsili demokrasiyi belirlemede gndeme gelen iki lt vardr. Bu ltler de srasyla ynetimde politik kararn kim tarafndan alnd ve kararn kimin karna hizmet ettii ltdr. Birincisi Bat tipi liberal demokrasiye, ikincisi sosyalist rejimlerde uygulanm olan halk demokrasisine gtrr.

148

Felsefe

gelir. Gerekten de halk demokrasisinin savunuculuunu yapan Marksistler, liberal demokrasiyi, ona demokrasiyi sadece burjuva veya kapitalistler iin tesis ettii gerekesiyle, burjuva demokrasisi adn vererek eletirirler. Oysa demokrasinin, onlara gre, bir btn olarak halkn demokrasisi olmas, kaynaklarn eit dalmn gerekletirerek toplumsal eitlii salama amac gtmesi gerekir. Bu noktada, teorisyenlii asndan Marxtan ok Leninin gndeme geldii halk demokrasisinde, bunu yapacak devletin halkn gerek karlarn temsil eden ve devrimci potansiyeli bir ekilde muhafaza eden bir nc partinin kontrol veya ynetimi altnda olmas bir zorunluluk olarak ortaya kar. Halk demokrasisi anlay ite bu nc parti ve entelektellerin kontrol altndaki demokratik bir devletin, halkn kendisi gerek karlarnn nerede olduundan yana bilgisizlik iinde bulunduu zaman bile, halkn gerek karlarn yanstma zorunluluuna dikkat eker.

Demokrasinin Temel zellik ya da Unsurlar

Yarmaya dayal seim ilkesi, oulculukla zdelemesi istenen ounluk prensibi, yetkilendirme yoluyla zgrletirme ilkesi ve hesap verebilirlik prensibi demokrasiyi belirleyen en temel ilkelerdir.

Pek ok demokrasi teorisyeni, rnein Stalin dnemi Rusyasnda komnist parti yeleri oy verebiliyor olsalard, o dnemin Rusyasn demokratik bir lke olarak grebilirdik der. Onlar bununla da elbette halk demokrasisinin en byk eksiinin, buna mukabil gerek veya liberal demokrasinin en nemli unsurunun serbest seimler olduunu anlatmak isterler. Demokraside zgr ve adil seimler, halkn politik karar alma srelerine katlmnn en temel ve en nemli arac olduu iin, halkn ynetimi olarak demokrasinin neredeyse zn meydana getirir. Gerekten de serbest seimlerin varl demokrasi asndan o kadar nemlidir ki baz dnrler serbest seimlerin varln demokrasinin yeter koulu olarak grrler. Dahas, evrensel oy hakk veya demokraside herkesin seme ve seilme haklar bakmndan bir ve ayn durumda olmas olgusu, demokratik srecin eitliki ynn ortaya karr. Buna gre demokrasi, esas ifadesini yneticilerin ynetilenler tarafndan seilmesi dncesinde bulurken kurucu bir ilke olarak eitlik fikrine, yani toplumdaki iktidar sisteminin, insanlar arasndaki farkllklara gre deil de benzerliklere dayanmas gerektii tezine dayanr. Baka bir deyile, demokrasinin temelinde her eyden nce bireylerin politik kararlara seimler veya temsil yoluyla katlm dncesi bulunur. Onun gerisinde bulunan temel ilke olarak eitlik ilkesi, btn yurttalarn yneticilerini seme bakmndan eit hakka sahip olduunu dile getirir. Demokraside serbest seimler yoluyla, ou zaman bir ounluk ynetimi tesis olunur. Onda hemen her konuda ounluun tercihi esas alnmakla beraber, demokrasi hibir zaman ounluun aznla tahakkm etmesi olamaz. Buna gre ounluun tercihiyle ortaya kan politik bir kararn bireylerin temel hak ve zgrlklerini inememesi gerekir. Bu ise elbette, ounluk ilkesinin oulculuk ilkesiyle rtmesini kanlmaz hale getirir. rtme durumu hi kuku yok ki demokraside bir baka temel zellik ya da unsurun zgrlk olduu anlamna gelir. Buna gre, demokrasi bir yandan serbest seimler yoluyla halk yetkilendirirken dier yandan onu zgrletirir. Gerekten de demokraside demokratik otoriteye tabi olan yurttalarn yasalar tarafndan tanmlanan birtakm korunmu alanlara sahip olmalar vazgeilmezdir. Yasalar tarafndan teminat altna alnan bu hak ve zgrlkler, ana kategori altnda toplanr. Sivil, politik ve kiisel haklar olarak ifade edilen birinci kategoride, dnce ve ifade zgrl benzeri haklar bulunur. kinci kategoride ise daha ziyade sosyal ve ekonomik haklar bulunur ve onlar mlkiyet hakk, salk, eitim ve alma hakk benzeri haklardan oluur. Buna mukabil nc kategori haklar dilsel, dini ve kltrel haklar-

6. nite - Siyaset Felsefesi

149

dan meydana gelir. Bir anlamda yurttalarn zgrleimi ve gelimesi iin var olan demokratik devletler, bu haklar teminat altna almakla ykmldrler. Demokrasinin bir baka temel zelliinin hesap verebilirlik olduu kabul edilir. Sz konusu hesap verebilirlik, ncelikle seimler yoluyla i bana gelen kadrolarn hem kendilerinin hem de gelitirdikleri politikalarn hayata geirilmesi srecinde onlarn hizmetinde alan brokratlarn eylem ve faaliyetleri dolaysyla sorumlu olmalarn ifade eder. Onlar, bu faaliyetlerin gerek anlamda kamu yararna olmasn, halkn geliime ve refahna katk yapmasn salamak durumundadrlar. Bu yzden brokratlar sorumlu brokrasi ilkesi gereince yasalara, seilmiler ise hem yasalara hem de halka hesap verirler. Demokratik ynetimlerin, ite bu durumun bir sonucu olarak ak ynetimler olmalar gerekir. Sz konusu aklk, basn yayn organlar, ynetimin halk ve kamuoyunu bilgilendirmesi benzeri yollarla salanabilir. Demokrasi nihayet, rekabete dayanan bir ynetim biimi olmak durumundadr. Sz konusu rekabet ise her eyden nce seimler yoluyla i bana gelecek kadrolarn halka hizmet noktasnda ak bir yar iinde olmalarn gerektirir. O, seilmilere hizmet edecek kadrolarn liyakat ve baar esasna gre seilecek insanlardan olumasn zorunlu klar. Demokrasiyi belirleyen btn bu unsurlarn hepsinin ayr ayr byk bir nemi olmakla, demokrasi bu vazgeilmez unsurlarn bir bilekesi olarak ortaya kmakla birlikte, onun son zmlemede aralarndaki ilikilerin ou zaman kompleks olduu temel deer zerine ykseldii sylenebilir: Eitlik, zgrlk ve rekabet.

Demokrasinin son tahlilde ana deer zerine ykseldii sylenebilir: Eitlik, zgrlk ve rekabet.

Demokrasinin Meziyetleri ve Kusurlar

Demokrasinin de birtakm erdemleri ve kusurlar vardr. Sz konusu erdemlerin bir ksm onun bireylere, bir ksm da toplumun btnne salad fayda ya da avantajlarla ilgili olmak durumundadr. Bir kere demokrasinin en byk erdeminin, onun hatalar telafi etme imknn bulunduu yegne ynetim ekli olmasndan doduu sylenir. Demokrasiyi biroklarnn gznde evrensel ve yegne meru ynetim tarz haline getiren bir baka meziyet ise onun bireylere kendi kaderlerini tayin etme hakk vermesidir. Buna gre, demokraside ve demokratik ynetimde kurallar yurttalar koyduklar, en azndan konan kurallara yurttalar rzalarn beyan ettikleri, onlara dardan hibir kural zorla empoze edilmedii iin, demokrasi bireylerin ortak alanda alnan kararlara katlmalarn salayarak kendi kaderlerini belirleme hakknn siyasal alanda da gereklemesini temin eder. Demokrasinin te yandan, insanlarn birtakm zellik ve hasletlerini gelitirme gibi bir erdemi de vardr. Buna gre, demokrasi politik hayata etkin bir biimde katlma hakkn herkese salad iin, vatandalarn bamszlk, kendine gvenme, olaylar eletirel bir tarzda ele alp bakalarn da hesaba katma gibi iyi zelliklerini en fazla gelitirme imkn bulduklar rejim olmak durumundadr. Biroklarna gre, demokrasinin bir baka meziyeti de adaleti salayan bir ynetim olmasndan kaynaklanr. Zira demokrasi hem adaletsizlie greli olarak daha az rastlanan hem de adaletsizlie urayan veya karlar zarar grenlerin seslerini kartma veya haklarn arama imknna sahip olduklar bir politik dzeni tanmlar. Demokrasi te yandan, farkl hayat tarzlarnn meruiyetine inanan, farkl dnya grlerine, inanlara ve hayat tarzlarna sahip insanlarn bir arada bar iinde yaamalarn mmkn klan bir ynetim tarzn ifade eder. Bu adan bakldnda, bar ve demokratik bir toplum, btn farkllklarna ramen insanlarn bir arada bar iinde yaayabildikleri bir toplumdur. atma ksa bile, demokra-

150

Felsefe

si, atan taraflarn kendilerini ifade etme imkn bulabildikleri, kar atmalarnn normal kabul edilerek zmleri iin adil yntemlerin gelitirildii bir ynetim biimidir. Demokrasi yine karar alma srecinde btn yurttalara gr bildirme imkn sunarak onlara toplumda pay verir ve bylelikle sosyal dayanma duygusunu ortaya karr. Nitekim Rousseau bu dnceyi ifade etmek amacyla, devletin bireyin zel ve bencil iradesi yerine genel iradeye dayanmas gerektiini sylemekteydi. Gerekten de politik katlm yurttalar arasnda topluma aidiyet duygusunu artrr. ok daha nemlisi, demokrasi bireyi ve bireyin zgrlklerini koruyan, eitlii temin eden bir politik rejim olduu iin deer tar. Sz gelimi, diktatrlkle kyaslandnda, demokraside herkes eit haklara sahip olup, o, bir kesim ya da grubun kontrol, ynetimi ya da mdahalesinden bamszdr. Bu adan bakldnda, seimi temele alan demokrasi anlayna gre, demokraside kontrol ve ynetim ounluun elinde bulunur. Bu ise aznlklarn, onlar koruyacak btn gvencelere ramen, eit olmadklarn, eit muameleye tabi tutulmadklarn dnmelerine yol aabilir; onlar, en azndan ounluk tarafndan ynetilme veya kontrol edilme anlamnda hrriyetten yoksundurlar. Demokrasiye yneltilen bir dier itiraz da onun herkesin kanaatlerine ayn lde deer vermek suretiyle, bilgisiz ya da cahili bilgi sahibi, aydn kimselerle ayn kefeye koymas ve zaman zaman doru ve salkl kararlar alnmasna engel tekil edebilmesidir.
SIRA SZDE

SIRA SZDE Demokrasinin salt kurallardan veya birtakm evrensel kurallarn uygulanmasndan ibaret olmad anlatlabilir mi? Anlatlrsa, nasl anlatlr?
D NELM SYASET FELSEFESNN METAFZKSEL BOYUTU

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE
Gerekten var olan nedir? sorusuna siyaset AMALARIMIZ farkl yant felsefesinde iki verilir. Bunlardan biri liberalizmin gerekten var olann birey, dieri de komnoteryanizmin cemaat K T A P olduu yantdr.

TELEVZYON

Metafizik, bilindii zere felsefenin varlkla ilgili olan alt dalna karlk gelir. zelS R U likle ontolojikOynyle ele alndnda, metafizik, varln neden meydana geldiini sorar, gerekten var olann ne olduunu belirlemeye alr. Bu sorgulama ve belirleme, aynyla Tsiyaset felsefesinin kendisi veya onun metafiziksel boyutu iin DKKA de sz konusu olur. Bu adan bakldnda, siyaset filozoflarnn bireyin stats veya politik adan gerekten var olann birey mi yoksa grup, cemaat veya topluSIRA luk mu olduu SZDE konusunda birbirlerinden ayrldklarn sylemek doru olur. Gerekten de bir grup siyaset filozofu bireyi ya da kiiyi etik ve politik adan en temel gereklik, en yce deer olarak alr. Buna mukabil, azmsanmayacak bir AMALARIMIZ grup filozof da bireyi bir grubun, bir cemaat ya da topluluun yesi olarak ele alrken, en yce deeri grup ya da toplulua verir. Hatta politik kurumlarn kendi balarna bir deeri Aolduunu savunan veya devlet benzeri birtakm rgtlenmeleri K T P kutsayanlar da vardr. Bununla birlikte, insan olmadnda bu trden politik kurumlar olamayaca ve dolaysyla, bu kurumlar anlamlarn insanlarn varoluuna borlu olduuViin, N T E L E Z Y O siyaset filozoflar arasnda ana blnmenin politik tartma ve analiz birimi olarak bireyi temel alanlarla cemaati temel alanlar arasnda olduunu sylemek doru olur.
NTE LiberalizmR N E T

NTERNET
Liberalizm, bir bireycilik felsefesi zerine ykselir.

Bireyi temele alan ideoloji ya da siyaset felsefesi anlay liberalizm olarak geer. Gerekten de liberal dnce bireyin yksek nemiyle ilgili bir inanc ifade eder. Baka bir deyile, bireycilik liberalizmin ontolojik z olup bireyin kendisi de moral, politik, iktisadi ve kltrel varoluun temelini meydana getirir. Toplumsal ve politik analiz ile deerlemenin amalar asndan gerekten nemli olann birey

6. nite - Siyaset Felsefesi

151

ya da kii olduunu savunan liberalizm asndan, bir kltrn, dil, cemaat ya da ulusun kaderi ve istikbaliyle ilgilenmek kadar doal ve gerekli bir ey olamaz. Bununla birlikte, bu ilgi ikincil olup esas deerli olan birey ve bireyin hazlar ve aclar, tercihleri ve zlemleri, geliimi ve bekasdr. Liberalizm asndan toplum ne kadar nemli olursa olsun, birey hem toplumdan daha gerektir hem de ondan nce gelir. Bu ncelik elbette metafiziksel olduu kadar, moral ve politik bir nceliktir. Liberalizmde deerlerin de kendisine bal olduu birey, ahlaklln ve hakikatin mihenk ta olmak durumundadr. Bu yzden, liberalizm tek tek her bireyin eit ve en yksek deere sahip olduunu kabul eder. Liberalizm insan doasyla ilgili olarak son derece iyimser bir gre sahiptir. Burada onun k noktas, insanlarn doutan getirdii hibir dnce olmadn; evrenin, yetime koullar ve deneyimin insan bir btn olarak ekillendirdiini ne sren ngiliz dnr Locketur. Klasik liberaller asndan bu durum her tr elitizmin, iktidarn birtakm hanedanlarda olmasn temin eden politik hiyerarilerin reddedilmesiyle sonulanr; yeni liberaller iinse o, her bireyin, gerek bir eitim hakkna ve gelime asndan uygun frsatlara sahip olma hakkn ifade eder. Kurucu dnr Locke olan klasik liberalizmde birey, ou zaman kendi iine kapal, kendi znellii iine hapsolmu ve dierlerinden byk lde yaltlm yalnz bir varlk olarak anlalr. Bu adan bakldnda, bireyin doal bir hak olarak bedenine sahip olduu, bedenin snrlarnn bireyin snrlarn oluturduu sylenebilir. Bu gr, pek ok durumda bireyin bedeninin ve onun bilumum kapasitelerinin sahibi olmas ve dolaysyla, topluma kar hibir borcu olmamas anlamnda mlkiyeti birey teorisiyle ilikilendirilir. Burada, bireyin rettii mallar, bedenle ilgili mlkiyet haklarnn bir uzants olarak deerlendirilir. Liberalizmde doallkla, bireysel arzu ve karlarn egemen olmas gerektii dnlrken akl bireyin amalarna eriebilmesinin yegne arac olarak deerlendirilir. Her bireyin doal olarak kendi arzu ve karlarnn peinden gittiini, onun tanm gerei kendi kar ve ilgilerinin biricik yargc olduunu savunan liberalizme gre, kurumlar bireyleri yarglayamaz. Bireyler yalnzca kendilerinden sorumlu tutulabileceklerinden ve bireysel iyi biricik iyi olduu iin, kolektif ya da sosyal bir sorumluluk olamaz. Bireyin en yksek deer kayna olmas nedeniyle, onu snrlayabilecek bir moral ya da politik reti olamayacan ne sren liberalizm asndan bireyin amac, onun kendisini gerekletirmesinde yatar. Liberalizm asndan, bireysellik dediimiz ey de daha gelimi ve yetkin bir hayat dorultusunda yaanan bir gelime srecinden baka bir ey deildir. Bu yzden, zaman zaman bireyin kiisel geliiminin karlkl bir dayanmay gerektirdii sylense de, kiinin kendisini bakalar, en azndan toplum ad verilen kurgusal bir yapm ya da kendilik iin feda etme gibi bir amac olamaz. Bireyin kendi hayat, bekas ve geliimi tek deer lt olup buradan liberal etiin temelinin egoizm veya egoizmin rafine edilmi versiyonu olarak en yksek sayda insann en byk mutluluunu temele alan yararclk olduu sonucu kar. Rasyonel bir hayat, kiinin kendisini gerekletirdii, kendi karlarna gre yaad bir hayat olduuna gre, byle bir hayat ihtimalini en yksek dzeye karan dzenleme biimi serbest pazar ve dolaysyla, kapitalizmdir. Demek ki liberalizmle kapitalizm ve bu arada demokrasi arasnda yakn bir iliki olup zellikle klasik liberalizm, ilevi sadece ulusal dzeni ve kiisel gvenlii salamakla snrl kk ya da minimal devlete vurgu yapar. Liberaller, dolaysyla

152

Felsefe

dllerin bireysel beceri ve ok alma esasna gre datld liyakat esasl bir toplumu hedeflerler. Oysa yeni ya da modern liberalizm devlete kar daha olumlu bir tavr taknr. Sosyal veya refah liberalizmi olarak da geen yeni modern liberalizmin temelini oluturan bu yaklama gre, devlet mdahalesi sayesinde bireyler, varlklarn tehdit eden sosyal ktlklerden korunur. Klasik liberalizmden modern liberalizme geile birlikte, sadece devlet tasavvuru deil, zgrlk anlay da deiir. Klasik liberalizmde zgrlk bireye getirilecek d kstlamalarn olmamas anlamnda negatif zgrlktr. Oysa yeni liberalizmde zgrlk ile bireysel geliim arasnda ba kurulurken o pozitif bir zgrlk olarak anlalr. Ama her ikisinde de devletin btn yurttalar iin tolerans ve vicdan zgrln temin eden politikalar srdrerek zgrl teminat altna almas esastr. Yine liberalizm, her iki ekliyle de devletin bireylerin kendi yaam planlarn oluturduklar alann dnda kalmas gerektiini ifade eder. Liberal yanszlk ilkesi olarak geen bu ilkeye gre, devlet zel alana karmamal ve toplum iinde var olan eitli din, kltrel ve etnik gruplara kar yansz davranmaldr. Liberalizmin en nemli temsilcileri arasnda Locke, Mill, Thomas Hill Green, Isaiah Berlin ve Rawls bulunur.

Komnoteryanizm
Liberalizmin karsnda, onun deer sistemi ve politik analizin merkezine bireyi koyduu yerde, cemaat ya da topluluu koyan komnoteryanizm bulunur. Sadece bireysel zgrl korumay ve kollamay gzeten bir toplumda yok olup gittiklerine inand, kltrel veya ulusal deerler benzeri kolektif bir doaya sahip deerlerle amalarn nemini byk bir gle vurgulayan siyaset felsefesi veya toplum teorisi olarak komnoteryanizm 1980 ve 1990larda ortaya kmtr. Onun biri negatif dieri pozitif olmak zere iki boyutu olduu kabul edilir. Bunlardan negatif komnoteryanizm ya da cemaatilik, esas itibaryla bir bireycilik ya da liberalizm kartlyla belirlenir. Gerekten de negatif komuniteryanizm, haklarn soyut taycs olarak grd bireyi ahlaki ve politik analizin merkezine geiren, insanlar devletin kontrolnden kurtarmaya alrken bireysel zgrle btn toplumsal hedefleri bir tarafa brakarak yksek bir deer veren liberal bireyciliin, cemaate ve bireysel zgrlkten ok daha deerli olan kimlie duyulan ihtiyaca kaytsz kaldn syler. Cemaat, en genel anlamyla belli bir mekndaki insan topluluunu ifade eder. Fakat o, politik dncede genellikle toplumsal grup, kasaba, blge ve ii gruplar benzeri, yeleri arasnda gl balarn bulunduu ve kolektif bir kimlie sahip topluluklara gnderme yapan daha derin anlamlara sahiptir. Gerek cemaat dostluk, sadakat ve grev balar ile kendini gsterir. Cemaat, ite bu anlamyla bireysel kimliin toplumsal kklerini ifade eder. Cemaate dnk bu ilgi, aslnda sadece komnoteryanizmde deil, sosyalistlerin kardelik ve i birlii iddialarnda, Marksistlerin komnist toplum ihtiyacnda, toplumu karlkl sorumluluklarn bir arada tuttuu bir btn olarak gren muhafazakrlkta ve hatta faizmin milli topluluun blnmezliine yapt vurguda da grlebilir. Bununla birlikte komnoteryanizm, bata sosyalizm olmak zere sz konusu grlerin, ok hatal bir ekilde devletin insann komnal kimliini koruyabileceini varsaydklarn ve bu yzden devlete ar bir g verirken sradan insann veya ortalama yurttan politik adan yabanclamasna neden olduklarn dile getirir. Komnoteryanizm, devlet tarafndan ynetilmek veya kontrol edilmek yerine, kendisini meydana getiren bireylerin toplamnn stnde ve tesinde bir ey ola-

Liberalizmin bireyi temele alp ne kard yerde, komnoteryanizm gerekten var ve deerli olann btn olduu inancyla cemaati temele alr.

6. nite - Siyaset Felsefesi

153
Liberalizm-komnoteryanizm kartl, tpk ahlak etik ilikisinde olduu gibi, evrensellik ile yerellik arasndaki paradoksal ilikinin bir sonucu olmak durumundadr. Liberalizm evrensellii, komnoteryanizm yerellii temsil eder.

rak var olup bireysel hayata bir ama ykleyen, bireylerin kendi doalarna uygun olarak gelimelerini temin eden bir anlam ve deer kayna olarak sivil toplum veya cemaati, en yksek ideal haline getirir. O, toplumdan soyutlanm bir kii tanmnn imknszlna vurgu yaparken kiinin her zaman bir paras olduu cemaat veya toplum tarafndan ina edildiine iaret eder. Komnoteryanizm gerekten de bireyin, bireysel kimlii yaplandran veya ekillendiren somut bir ahlaki, toplumsal, politik ve tarihsel balam iine doduu gerei zerinde srar eder. Bundan dolay da atomistik kii anlay yerine balamc bir kiilik ve faillik telakkisini geirir. Buna gre, onun gznde liberalizmin en byk kusuru bireyi asosyal, atomize ve toplumdan soyutlanm kii olarak grmesidir. Komniteryanizm, bu yzden seim zgrlnn yerine, hayatn sosyal zn ve bu z oluturan ilikileri ne geirir. Komnal iyinin, sosyal deerlerin bireysel haklardan nce geldiini sylerken de adaletin sadece gelenekle ve herkes tarafndan paylalan bir iyi telakkisiyle iliki iinde merulatrlabileceini savunur. O, u halde ncelikle insan yaamnn ve insann kimliinin, insanlar arasndaki ilikilerle kurumlarn sosyal doasn n plana karr. Komnoteryanizm, buna gre, soyut ve atomize bireyi temele alan liberal dncenin tam tersine, bireyin cisimlemi ve sosyal hayatta kklemi doasnn nemini vurgular. O, yine bireyin haklarn temele alp, onu deerin nihai kayna ve dayana olarak gren liberalizmin tam tersine, kamusal ve komnal iyilerin deerini vurgularken, deerlerin cemaat hayatnn veya topluluun pratiklerinde kkletiini savunur. Komnoteryanizm, tarihsel ve bireysel kiinin merkeziliini vurgulad iin, kendisiyle yalnzca liberalizm arasna deil, sosyalizm, Marksizm benzeri kolektivist grler arasna da bir mesafe koyabilmitir. Pozitif ynyle ele alndnda, komniteryanizmi ortaya karan iki farkl tez vardr. Bunlardan deer biici veya normatif olan birincisine gre, insan hayat cemaatin deerleri, kolektif ve kamusal deerler tarafndan ina edildii ve ynlendirildii zaman kesinlikle daha iyi, daha salam ve daha nitelikli bir hayat olur. Bu adan bakldnda bireyi, cemaate iliik bir varlk olarak ne sren komnoteryanizm, arzular, deerleri ve amalar toplum tarafndan ekillenen bireyin bir anlamda toplumun cisimlemi veya somutlam ekli olduunu dile getirir. Bu yzden daha ziyade betimleyici bir tez olan ikincisine gre ise komnoteryanizmin cisimlemi ve cemaat iinde kklemi birey anlay, liberal bireyciliin atomize ve soyut birey telakkisinden daha doru ve daha salam bir model olup daha iyi bir gereklik anlayna tekabl eder. Komniteryanizm ite bu temel zerinde, gnmz koullar veya dnyas dikkate alndnda, belirli sosyal, politik ve normatif dzenlemelerle deerlerin kanlmaz olduunu iddia eder. Bu koullar, kendisini atomize ve zerk bireylerden meydana gelen bir yap olarak gren ve bu tr bir zerklie ok yksek bir deer bien bir toplumun yetersiz, kksz ve olumsuz bir toplum olduunu gstermektedir. Komnoteryanizm veya cemaatilie gre, deerleri yukardan aa adeta silah zoruyla dayatlm veya bireyi devlete tabi klan bir anlayn da baarsz olacan yaadklarmz fazlasyla kantlamtr. nde gelen temsilcileri arasnda Alasdair MacIntyre ve Charles Taylor (1931- ) gibi ahsiyetlerin bulunduu cemaatiler, bu yzden toplumsal sorumluluk ve ahlaki ykmllklerden azade bireylerin sadece kendi kar ve haklarn dikkate almaya tevik edildikleri modern toplumla siyaset dncesindeki dengesizlii dzeltmeyi amalarlar. Bylesi bir ahlaki bolukta toplumun zlme tehlikesiyle kar karya kald inancyla toplumun ahlaki vicdann onarmak isterken bir yandan bir erdem etii gelitirir, bir yandan da kamu yarar siyasetini yeniden ina etme abas verirler.

Liberaller bireye ncelik vererek onun hak ve zgrlklerini evrensel bir temel zerinde savunurken birlik, btnlk ve dayanma benzeri milli ve sosyal deerleri grmezden gelmekle sulanr. Liberaller ise cemaatileri toplum adna bireysel hak ve zgrlkleri heba etmekle sularlar.

Cemaatilik, muhafazakr yn ve otoriter ierimleri nedeniyle de eletirilir. O, gelenein yol gstericiliine inand, mevcut sosyal yaplar ve ahlaki kurallar savunduu iin muhafazakr bir zellik tar. Cemaatiliin otoriter zellii, onun bireyin hak ve zgrlkleri yerine grev ve sorumluluklarna vurgu yapma eiliminden kaynaklanr.

154

Felsefe

SYASET FELSEFESNN EPSTEMOLOJK BOYUTU

Felsefenin nemli dallarndan bir bakas, bilgi kavramn zmleyen, bilgiye nasl ulalacan aratran epistemoloji ve epistemolojinin bir dal olarak bireyin kar karya kald problemleri hangi aralar kullanarak zmesi gerektiini tartan metodolojidir. Siyaset felsefesinin epistemoloji ve metodolojiyle de yakn bir ilikisi vardr; yani onun metafiziksel olduu kadar epistemolojik bir boyutu da bulunmaktadr. Siyaset felsefesiyle epistemoloji arasndaki en nemli temas noktas, akln toplumsal meselelerde ve politik hayattaki rolyle ilgili olmak durumundadr. Burada karmza temel bir ztlk, rasyonalizm ve irrasyonalizm kartl kar. Politik rasyonalizm, toplumsal dzenin tesisi ve politik hayatn kuruluunda akla baat bir konum ykleyen tutumdur. O, bu noktada bireylerin kendi znel veya kltrel n yarglar yerine, akln evrensel mantna tabi olmalar gerektiini ne srer. Rasyonalizmin liberalizmde, liberalizmin insan davrannn rasyonel olduu varsaym zerinde ykselen ekonomi modelinde ya da rasyonel tercih teorisinde ve sosyalizmde cisimletii sylenebilir. rrasyonalizm, toplumsal meselelerde akln etkinliinin olmamas veya snrl olmas gerektiini ne srerek akln yerine duygular, kltrel veya din deerlerle beklentileri, sembolleri ya da mistik sezgi formlarn ikame eder. rrasyonalistler, politik rasyonalistleri, ada toplumun temelinde veya akl yrten bireysel zihnin art alannda bulunmak durumunda olan entelektel ve sosyal mirasn engin bilgeliini gz ard ettikleri iin eletirirler. Onlar, burada kalmayp akln evrensel olduuna inanlan taleplerinin, aslnda belli bir kltrn, yani modern Bat kltrnn rasyonalizasyonundan veya merulatrlmasndan baka bir ey olmadn ne srerler. Sz konusu irrasyonalistlerin bak asndan, bir grup ya da kltre rasyonel grnen zmlerin baka bir grup ya da kltr iin geerli ya da doru bir zm olmas gerekmez. nsan zihninin dnyann farkl yerlerinde farkl mantklar gelitirdiini veya insan eyleminin yeryznn eitli yerlerinde, farkl tarihsel koullar altnda alternatif yaama tarzlar ya da yntemleri gelitirebildiini savunan politik irrasyonalizm muhafazakrlk olarak bilinir.

Muhafazakrlk
Gerekten de muhafazakrlk insani, sosyal ve politik alanda veya siyaset felsefesinde soyut, a priori akl yrtme ve devrimlere hibir ekilde gvenmez. O, gelenei ve insanolunun yllardr eitli vesilelerle test edilmi deneyim ve dzenlemelerini temele alr. Muhafazakrlk deyince akla daha ok kurucu babalar olarak Edmund Burke, Alexis de Tocqueville, Joseph de Maistre ve Hegel isimleri gelir. Bu listeye S. T. Coleridge, William Wordsworth, Friedrich Novalis ve Michael Oakeshott gibi ok sayda muhafazakr dnr de eklenebilir. Bu dnrler tarafndan temsil edilen geleneki, romantik, paternalist, liberal ve yeni muhafazakrlk gibi en az be farkl muhafazakrlk trnn hepsinde ortak olan ey, beeri ve politik meselelerin zmnde, insan aklnn gcne kukuyla bakan bir yaklamdr. Gerekten de muhafazakrln temelinde, ampirik ve kukucu bir tavr bulunur. O, soyut fikirlerden ziyade denenmi ve test edilmi dzenlemelere inanrken bireylerin iinde yesi olduklar toplum ve toplumlarn da tarih tarafndan biimlenmeleri olgusuna zel bir nem atfeder. Bu adan bakldnda insan doasndaki atlaklarn bilincinde olup onun gerek iyiyi hayata geirme potansiyeli konusunda pheleri bulunan muhafazakrlk, uygarlam hayatn dzen ve gele-

6. nite - Siyaset Felsefesi

155

nee olan ihtiyacna vurgu yapar. Buna gre muhafazakrlk, dier politik ideoloji veya siyasi geleneklerin baland soyut teorilerle ilkelere gvenmeyip gelenek, tarih ve tecrbeyi esas alr. Baka bir deyile o, akln politik dnyadaki rolne batan beri kukuyla bakarken gerek toplumsal ve gerekse politik alanda akld kaynaklara daha byk bir nem verir. Aslnda muhafazakrln, politikada akla bsbtn kar kmak yerine, akln iki tr arasnda bir ayrm yaptn sylemek doru olur. Gerekten de teorik akl ile pratik akl veya zek ile akl, teknik bilgi ile pratik bilgi arasnda bir ayrm yapan muhafazakrlar, insan hayvandan ayran eyin akldan ziyade manevi bir dnyay sezgi ile bilme yetenei olduunu ne srerler. ki akl arasndaki ayrmlar, muhafazakrlar doallkla iki tr hakikat arasnda bir ayrm yapmaya gtrmtr. Muhafazakrla gre, teorik akln soyut hakikatlerinin dnyaya tatbik edilmesi kanlmaz olarak arptma ve bozulmaya yol aarken esas itibaryla teaml ve geleneklerde bulunan pratik hakikat, insan iin salam bir rehberlik temin eder. Muhafazakrlar beeri eylemin temelinin teorik deil de teaml, n yarg ve alkanlk olduunu ne srerler. Pratik akln sz konusu faaliyetlerle pratiklerde cisimletiini ne sren muhafazakrlara gre, n yarg irrasyonel bir davran tr olmayp nesiller boyunca sren deneyimlerden szlp gelen bilgelii ifade eder. O, ne yapmak gerektiini bilme tarz olup z gerei soyut akldan stndr. Kiinin, muhafazakrlarn gelenekle zdeletirdii n yargya gre eylemde bulunmas, elbette onun atalarnn davrand gibi davranmas anlamna gelir. Bu yzden n yarg, teaml, alkanlk ve dolaysyla gelenek zerine younlama, muhafazakr dn alabildiine zengin bir tarih tasarmna, tarihe ok nemli bir rol yklemeye, tarihi teleolojik adan derin ve manevi bir amacn cisimlemesi olarak grmeye sevk etmitir. Muhafazakrlara gre, siyaset felsefesinin makul ve gerek temelini, zgrlk, eitlik ve adalet benzeri soyut ilkelerden ok tecrbe ve tarih oluturur. Btn politik ideolojileri grdkten sonra, ideal ya da yeni bir ynetim SZDE gelitirdiSIRA biimi inizi varsayn! Byle bir dnce deneyinde nereden veya hangi unsurlardan hareket edip neleri temele alma zorunluluu vardr?
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

156

Felsefe

zet
A M A

Siyaset felsefesinin problemlerine vakf olup onu siyaset biliminden ayrt etmek. Siyaset felsefesi siyaset bilimiyle konu bakmndan neredeyse tam bir benzerlik sergiler. Aralarndaki fark yaklam ve yntem ynnden gerekleen bir farktr. Siyaset biliminin politik konulara olan asndan yaklap bilimsel yntemleri kulland yerde, siyaset felsefesi bu konulara olmas gereken asndan yaklaarak rasyonel ve kavramsal analiz yntemini kullanr. te yandan siyaset felsefesinin problemleri yerel ve evrensel problemler olarak ikiye ayrlr. Yerel problemler, Yunanda problemin kent devletini merulatrma, Orta ada din-siyaset ilikisini belirleme, Yeni ada ulus-devleti temellendirme, endstriyel toplumda refah paylatrma problemi olmas rneklerinde olduu zere, adan aa deien problemlerdir. Oysa evrensel problemler en iyi ynetim biiminin ne olduu trnden tm alar ve toplumlar iin ayn kalan problemlerdir. Siyaset felsefesinin problemleri ayrca kavramsal problemler ve normatif problemler olarak da ikiye ayrlr. Devletin ne olduunu ve ne gibi zellikler tadn sylemek. Devlet, belli bir corafya zerinde yaayan insanlarn oluturduu kolektif dzeni bar ve gvenlik iinde yneten egemen kurumlar btn olarak tanmlanabilir. Buna gre halk, lke ve otorite gibi ana eyi bir ekilde ihtiva eden modern devlet mutlak bir egemenlie sahip olan ynetim aygtn ifade eder. Sosyal hayatn rgtlenmesinden de sorumlu olan devlet, zel ilikiler alanndan farkl olan kamusal bir alan yaratp burada etkili bir ynetim salayabilmek ve vergi toplayabilmek iin brokratik kaynaklara sahip olur. Devlet, dahas hukuk alann yaratan, ynetimi altnda yaayan herkes iin yasa koyan, pozitif hukukun yaratcs olan gtr. Zorunlu yarg gcne ve g kullanm tekeline sahip olan, otorite ve iktidarn silahl gle kurup stn bir iradeyi temsil eden devletin en temel zellii meruluk olmak durumundadr.

A M A

Toplum szlemesi retisini aklamak. Toplum szlemesi, politik otoritenin veya devletin varln bireylerin rzasna veya anlamasna dayandrarak merulatran bir kavramsal model ya da aklama eklidir. Hobbes, Spinoza, Locke, Rousseau, Kant ve Rawls benzeri dnrler tarafndan gelitirilen ya da benimsenen bu model, insanlarn balangta devletin var olmad bir doa durumu iinde yaam olduklarn ancak bu duruma bir son vererek bir szleme ile devleti tesis ettiklerini kabul eder. Doa durumu, bu filozoflarda karmza elbette bir hipotez olarak kar. O, devletin otoritesinin olmad bir durumdur. Devlet olmadnda, devletin insanlar arasnda dzeni salamak iin kulland aralar olarak gvenlik gleri, pozitif hukuk ve mahkemeler de yoktur. Sonradan bir szleme ile devleti yaratan insanlar olduu iin, devlet bu modelde bireylerin gvenliini salamak, temel hak ve zgrlklerini korumak, dzeni tesis etmek, adaleti yaratmak, politik eitlii meydana getirmek vs. iin var olur. Demokrasi kavramnn ieriiyle demokrasinin meziyet ve kusurlarn ayrt etmek. Demokrasi halkn halk tarafndan, halk iin ynetimi olarak tanmlanr. Sz konusu tanm demokrasinin farkl trleri olduuna iaret eder. Halk tarafndan ynetim koulu klasik ve dorudan demokrasiyle katlmc demokrasiyi ifade ederken halk iin ynetim koulu modern, temsili demokrasiye iaret eder. Bunun tesine geildiinde, demokrasinin iki temel ltnn onda politik kararlarn kim tarafndan alndyla, kimin karlarna hizmet ettii ltleri olduu sylenebilir. Birinci lt, alnan politik kararlar halka balayan Bat tipi liberal demokrasiyi, ikincisi ise sosyalist rejimlere zg halk demokrasisini verir. zellikle liberal demokrasi sz konusu olduunda, onun halk seimler yoluyla karar alma srelerine katan, politik eitlie dayanan, bireysel hak ve zgrlkleri teminat altna alan, dolaysyla halk yetkilendirirken zgrletiren bir ynetim tarzn ifade ettii sylenebilir. Demokrasinin en byk erdemi, onun hatalar telafi etme imknnn bulunduu yegne yne-

A M A

A M A

6. nite - Siyaset Felsefesi

157

tim ekli olmasndan kaynaklanr. O, dahas bireylere kendi kaderlerini tayin etme hakk verir. Demokrasi yurttalarn bamszlk, olaylar eletirel bir tarzda ele alp tartma ve bakalarn da hesaba katma gibi iyi zelliklerini en fazla gelitirme imkn bulduklar bir rejimdir. Dahas, demokrasi hem adaletsizlie greli olarak daha az rastlanan hem de adaletsizlie urayan veya karlar zarar grenlerin seslerini kartma veya haklarn arama imknna sahip olduklar bir politik dzeni tanmlar. Sosyal dayanma duygusunun oluumuna katk yaptna inanlan demokrasi, farkl hayat tarzlarnn meruiyetine inanan, farkl dnya grlerine, inanlara ve hayat tarzlarna sahip insanlarn bir arada bar iinde yaamalarn mmkn klan bir ynetim tarzn ifade eder. Ona yneltilebilecek en nemli itiraz, ounluun aznlk zerindeki tahakkmne yol aabilmesi tehlikesidir. Liberalizm komnoteryanizm kartln aklamak. Liberalizm politik analizin merkezine bireyi geiren, bireyin toplum ya da cemaatten daha gerek olduunu ve nce geldiini savunan siyaset felsefesi anlay ya da politik ideolojidir. O, bu yzden kolektif dzenin rekabete dayal bir ekonomik temel zerinde, bireyin temel hak ve zgrlklerini koruyacak, mutluluuna hizmet edecek ekilde yaplandrlmas gerektiini ne srer. Oysa komnoteryanizm, tam da bu hususun, yani liberalizmin toplumu toplum olmaktan kartarak salt bireylerden meydana gelen bir toplam haline getirmesinin, ada toplumun en byk skntsna ya da problemine yol atn ileri srer. Cemaatilik dolaysyla, bireyin deil de cemaatin ahlaki, kltrel ve politik bakmdan daha gerek olup nce geldiini savunur.

A M A

Muhafazakrln mantn aklamak. Muhafazakrlk, beeri ve politik meselelerin zmnde, insan aklnn gcne kukuyla bakan yaklam ya da politik ideolojiyi ifade eder. Temelinde ampirik ve kukucu bir tavr bulunan muhafazakrlk soyut fikirlerden ziyade, denenmi ve test edilmi dzenlemelere inanp bireylerin iinde yesi olduklar toplum ve toplumlarn da tarih tarafndan biimlenmeleri olgusuna zel bir nem atfeder. nsann gerek iyiyi hayata geirme potansiyeli konusunda pheleri olan, uygarlam hayatn dzen ve gelenee olan ihtiyacna vurgu yapan muhafazakrlk gelenek, tarih ve tecrbeyi esas alr. Baka bir deyile o, akln politik dnyadaki rolne batan beri kukuyla bakarken gerek toplumsal ve gerekse politik alanda akld kaynaklara, gelenek, teaml, n yarg ve tecrbelere daha byk bir nem verir.

A M A

158

Felsefe

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki zelliklerden hangisi siyaset felsefesini siyaset biliminden ayran zelliktir? a. Politik hayat konu almas b. Siyasal ideolojileri ele almas c. Politik olgular incelemesi d. Normatif bir disiplin olmas e. Birey-devlet ilikisini konu etmesi 2. Aadaki sorulardan hangisi siyaset felsefesinin normatif sorularndan biridir? a. Devlet nedir? b. Adalet nedir? c. En iyi ynetim biimi hangisidir? d. Demokrasinin temel zellikleri nelerdir? e. Politik ynetimin meruiyeti nasl salanabilir? 3. Aadakilerden hangisi devletin zelliklerinden biri deildir? a. Mutlak bir egemenlie sahip olmas b. Belli bir corafya zerinde g kullanm tekeline sahip olmas c. G kullanmn otorite ile birletirmi olmas d. Halk, lke ve otorite gibi temel eyi ihtiva eden politik rgtlenme olmas e. Sadece atanmlar tarafndan ynetilmesi 4. Devletin varlna mutlak olarak kar kan politik ideoloji aadakilerden hangisidir? a. Faizm b. Liberalizm c. Muhafazakrlk d. Anarizm e. Milliyetilik 5. Devletin varln insann gvenlik ihtiyacna dayandran dnr aadakilerden hangisidir? a. Rousseau b. Locke c. Hobbes d. Kant e. Rawls 6. Devletin varln eitlik zerinden merulatran dnr aadakilerden hangisidir? a. Kant b. Hume c. Locke d. Rousseau e. Rawls 7. Aadakilerden hangisi demokrasinin temel ilke ya da zellikleri arasnda yer almaz? a. Halkn halk tarafndan, halk iin ynetimi esastr. b. Politik eitlie dayanr. c. Temel hak ve zgrlklerin teminat altna alnd bir ynetimdir. d. ounluun mutlak egemenliinin geerli olduu ynetim eklidir. e. Rekabet ve seim ilkesine dayanr. 8. Aadakilerden hangisi liberalizmin, dier btn iddialarnn kendisine bal olduu en temel tezidir? a. Birey ontolojik, moral ve politik adan en temel varlktr. b. Devlet birey iin vardr. c. Bireyin geliim ve giriimcilii toplumun refahna katk yapar. d. Mlkiyet bireyin bedenine sahip olmasyla balar. e. Bireyin zgrl, onun her istediini yapmasndan meydana gelir. 9. nsann doutan getirdii hibir ey bulunmad iddias yannda bakaca dnceleriyle de liberalizmin ilk ve en nemli teorisyenlerinden olan ngiliz dnr aadakilerden hangisidir? a. John Rawls b. Isaiah Berlin c. Thomas Green d. John Locke e. John Stuart Mill 10. Politik irrasyonalizmi ifade eden ideoloji ya da yaklam aadakilerden hangisidir? a. Sosyalizm b. Komnizm c. Liberalizm d. Muhafazakrlk e. Komnoteryanizm

6. nite - Siyaset Felsefesi

159

Okuma Paras
nsanlarn belli bir noktaya gelmi olduklarn kabul edelim; bu noktada doal yaamda kendilerini korumalarn gletiren engellerin, direnme gleri sayesinde bireylerin tek tek bu durumda kalabilmek iin harcayacaklar abalara ar bastn dnelim. Bu koullarda bu ilkel durumun srp gitmesi mmkn olamaz ve insanlar yaam biimlerini deitirmezlerse yok olurlar. Ne var ki insanlar yeni gler yaratamadklarndan, ellerindeki gleri bir araya getirip onlardan yararlanmaktan baka bir ey yapamadklarndan kendilerini korumak amacna ynelik olarak sadece bir araya gelebilirler ve direnci yok edebilecek bir g birlii oluturabilirler ve birletirdikleri gleri ynlendirici tek bir gle ve birlikte harekete geirebilirler. Bu g birliini ancak bir topluluk oluturabilir. Ama her bireyin gc ve zgrl, kendini koruma balamnda en nemli enstrmanlar olduundan, birey kendisine zarar vermeden, kendisine gstermek zorunda olduu ilgiyi ihmal etmeden bunlar nasl bakalar iin angaje edebilir? Benim konumla balants dikkate alndnda yle aklayabiliriz bu gl: Her bireyin maln ve cann tm ortak gcyle savunan yle bir toplum biiminin bulunmas gerekir ki bu toplumda her birey hem herkesle bir olduu halde sadece kendine itaat etsin ve eskisi kadar da zgr olsun. Toplum szlemesinin zm getirdii temel sorun budur... Bu szlemenin koullar btnyle sorunun zyle belirlenmitir, yle ki bu balamda en kk deiiklik onu etkisiz ve geersiz hale getirir ve belki hibir zaman ifade edilmemi olan bu koullar her yerde doal bir biimde kabul edilmitir, ta ki toplum szlemesi bozulup herkes eski haklarna dnnceye ve szlemeyle salanan zgrln yitirerek bu zgrlk uruna vazgetii doal zgrlne yeniden sahip oluncaya kadar... Bu koullarn tm kesinlikle tek bir koula indirgenebilir: Her birey kendini, btn haklaryla birlikte toplulua adar nk her birey kendini tmyle topluma adadnda koullar herkes iin ayn olur ve koullar herkes iin ayn olunca bunlar bakalarnn aleyhine evirmek kimseye bir yarar salamaz. Dahas bu balanmada bir n art olmadndan birlik olabildiince eksiksizdir ve hibir bireyin isteyebilecei bir ey yoktur nk bireylere birtakm haklar braklm olsayd, bu bireylerle topluluk arasnda kabilecek anlamazlklar yarglayacak ortak bir st merci bulunmadndan ve her birey de bir anlamda kendisinin yargc olduundan her bakmdan yarg olmaya kalkard, byle olunca da doal yaam koullar srer, toplum kanlmaz bir biimde zorbalar ya da deersizleirdi. Sonuta kendini topluma balayan birey aslnda kimseye balanmamtr ve kendisiyle ilgili olarak bakasna tand ayn haklara sahip olamayan hibir birey bulunmadndan her birey kendi yitirdiinin tam karln kazanm olur. Toplumsal anlama, zyle ilgili eyler bir yana braklrsa u ekilde zetlenebilir: Her birimiz btn varlmz ve btn gcmz birletirerek genel iradenin kesin buyruuna veririz ve her bireyi btnn blnmez bir paras kabul ederiz. Bu birlik szlemesi, szlemeyi yapanlarn bireysel varlklar yerine, toplantdaki oy says kadar yesi olan tzel ve kolektif bir btnlk oluturur; bu btnlk ortak benini, yaamn ve iradesini bu szlemeden alr. Tm teki bireylerin bir araya gelmesiyle oluan bu tzel kiiye eskiden site denirdi; gnmzde ise cumhuriyet ya da siyasal topluluk deniyor. Bireyleri ona edilgen olduunda devlet, etkin olduunda egemen g, teki devletler karsnda da egemenlik diyorlar. Ortaklk iinde olanlar ise kolektif olarak halk, egemen otoritenin bireyleri olarak yurtta, devletin yasalarna itaat eden kiiler olarak da uyruk adn alyorlar. Ancak bu terimler sk sk karr ve birbirlerinin yerine kullanlr; kavram deil de deimez bir terim olarak kullanldklarnda kesinlikle ayrt edilmeleri gerekir. Kaynak: J. J. Rousseau, Toplum Szlemesi (ev. . Yerguz), Say Yaynlar, stanbul, 2008.

160

Felsefe

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Yantnz doru deilse nitenin Giri blmn yeniden okuyun. Normatif bir disiplin olma zelliinin siyaset felsefesini siyaset biliminden ayran en temel zellik olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Siyaset Felsefesinin Temel Problemleri blmn yeniden okuyun. En iyi ynetim biimi hangisidir? sorusunun siyaset felsefesi tarafndan sorulan normatif sorulardan biri olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Devlet Nedir? blmn yeniden okuyun. Sadece atanmlar tarafndan ynetilme zelliinin devleti tanmlayan zelliklerden biri olmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Devlet Nedir? blmnn Devlet ve Anarizm balkl alt blmn yeniden okuyun. Devletin varlna mutlak bir biimde kar kan politik ideolojinin Anarizm olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Toplum Szlemesi blmn yeniden okuyun. Devletin varln insann gvenlik ihtiyacna dayandran dnrn Hobbes olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Toplum Szlemesi blmn yeniden okuyun. Devletin varln eitlik zerinden merulatran dnrn Rousseau olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Demokrasi blmn yeniden okuyun. Demokrasinin her ne kadar ounluk ilkesini temele almakla birlikte, bunun mutlak olmad, onun aznlk dnceleriyle haklarn korumaya dayandn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Siyaset Felsefesinin Metafiziksel Boyutu blmnn Liberalizm alt blmn yeniden okuyun. Liberalizmin temel iddiasnn bireyin ontolojik, politik ve ahlaki adan en temel varlk olduu iddias olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Siyaset Felsefesinin Metafiziksel Boyutu blmnn Liberalizm alt blmn yeniden okuyun. Liberalizmin kurucu dnrnn John Locke olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Siyaset Felsefesinin Epistemolojik Boyutu blmn yeniden okuyun. Politik irrasyonalizmi ifade eden politik ideolojinin muhafazakrlk olduunu anmsayacaksnz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Birey ve devlet, biri olmadnda dierinin de olamad temel elerdir. nk devleti ortaya kartan, onun ortaya kna yol aan temel etmen farkl dnce, istek ve karlara sahip olan bireylerin bir toplum iinde bir araya gelmeleridir; bireyler bununla da kalmayp aralarndaki kar atmalarnn ortadan kaldrlabilmesi iin, kendilerini ynetecek bir hakeme ihtiya duyarlar. Devlet, farkl gr, istek ve arzulara sahip olan bireyler var olduu iin vardr. Birey-devlet ilikisinin en iyi, hukuk devletinde kurulduu sylenebilir. Bunun da nedeni, sz konusu devlet anlaynn birey-devlet ilikisinin iki unsurunu birbirine hukuk gibi evrensel bir deer ve lyle balamasdr. Hukuk devleti anlay bireye, bireyin hak ve zgrlklerine olabilecek en yksek nemi verir. Baka bir deyile o, bireylerin kendi geleceklerini belirleme hakkna sahip olduklarn peinen kabul eder; hukuk devleti anlay, demek ki bireylerin kendilerini snrszca gelitirebileceklerini ve bunun iin de birtakm temel hak ve zgrlklere sahip olduklarn temel bir kabul olarak benimser. Fakat o, bu noktada kalmaz; bireylerin bir toplum iinde doduklarn, devletin salad ok sayda hizmetten faydalandklarn da kabul eder. Yani, hukuk devleti anlay asndan bireylerin, hak ve zgrlkleri olduu kadar topluma kar sorumluluk ve devleri de vardr. Hukuk devleti anlay, devleti de bireyler kadar gerek olan bir ey olarak grr. Bu devlet ise eylem, ilem ve faaliyetlerinde hukukun genel ilkelerine bal kalan bir devlettir; meruiyetini hukuka mutlak ballktan alr. Hukuk devleti, sadece bir kanun devleti deildir; o, kendisini evrensel hukuk kurallar ve normlarla balar. Bireyin hak ve zgrlklerinin korunmas amacyla, kendi mdahale alannn snrlarn izer. O, hukuk kurallar karsnda herkesin eit olmasn temin eder.

2. c

3. e

4. d

5. c

6. d

7. d

8. a

9. d

10. d

6. nite - Siyaset Felsefesi

161

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Sra Sizde 2 Elbette anlatlr. Dolayl olarak anlatlmas daha faydal olabilir. Bu balamda anlatlan mehur bir yk vardr: ngilterenin imleri. Asyada yeni yeni gelimekte olan bir lkenin yneticilerinden biri ngiltereyi ziyaret etmi; ziyareti srasnda, meydanlarda ve bahelerde grd ngiliz imlerine hayran kalm. Ayn ynetici, iin srrn ngilizlere sormu ve ald bilgi uyarnca, lkesine ngiliz im tohumlaryla dnm. lkesine varnca yapt ilk i, tohumlar ektirmek olmu. Fakat ne yaptysa ayn gzellikte im elde edememi. Ynetici, bunun zerine nerede hata yaptn sormu. ngilizler, Sulayacaksn! demiler. Ayn sonucu alamaynca, hep bir daha sormu ve hep ayn cevab alm: Sulayacaksn! Ynetici yllar sonra dediiniz gibi sulayp duruyorum ama yine de sizin imlere benzemiyor dediinde, ngilizler Benzemez nk biz bizim imleri yzyllardr suluyoruz demiler. Sra Sizde 3 Mevcut politik ideolojilerin vukuflarndan da yararlanlarak iyi ya da ideal bir ynetim biimi hi kuku yok ki tasarlanabilir. Bunun salt hayali veya topik bir ey olmamas iin gereki davranlmas gerektiine gre, sz konusu ynetim biimi tasarlanrken bir yandan evrensel deer ya da ideallere, dier yandan da ilgili ynetimin kendisine dayanaca insanla ilgili olgulara bavurma zorunluluu vardr. Evrensel deer ya da ideallerin en banda adalet, eitlik ve zgrlk deerleri gelir. Bu yzden tasarlayacanz sistemin eitliki, adil ve zgrlk bir sistem olmas gerekir. te yandan onu hayata geirirken insanla ilgili doal, biyolojik, psikolojik ve kltrel olgular hesaba katma zorunluluu vardr. Arnhart, N., Platondan Rawlsa Siyas Dncenin Tarihi (ev. A. K. Bayram), Ankara, Adres Yaynlar, 2004. Christman, J., Social and Political Philosophy: A Contemporary Introduction, London, RKP, 2002. Freeden, M., Ideologies and Political Theory: A Conceptual Approach, Oxford, Clarendon Press, 1996. Hall, J. A., Liberalism: Politics, Ideology and the Market, Chapell Hill NC, 1988. Heywood, A., Siyaset Teorisine Giri (ev. H. M. Kse), Kre Yaynlar, stanbul, 2011. Hudelson, R., Modern Political Philosophy, M. E. Sharpe publ., New York, 1999. Kerlinger, F. N., Liberalism and Conservatism, Lawrence Erlbaum Ass., Hillsdale, NJ, 1984. Kkalp, D., Siyaset Felsefesi, stanbul, Say Yaynlar, 2011. Kymlicka, W., ada Siyaset Felsefesine Giri (ev. E. Kl), Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004. Love, N. S., (ed.), Dogmas and Dreams: A Reader in Modern Political Ideologies, Chatham House Publishers, Chatham NJ., 1998 Lukes, S., Bireycilik (ev. . Serin), Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2. bask, 2006 Platon, Devlet (ev. S. Eybolu - M. Ali Cimcoz), Remzi Kitabevi, 4. Basm, stanbul 1980 Trkne, M., Siyaset, Lotus Yaynlar, Ankara, 2003. Vincent, A., Modern Politik deolojiler (ev. A. Tfeki), Paradigma Yaynlar, stanbul, 2006. Ylmaz, A., ada Siyasal Akmlar, Vadi yaynlar, Ankara, 2001. Zelyt Hnler, S., Rawls ve MacIntyre: ki Adalet Arasnda, Ankara, Vadi Yaynlar, 1997.

7
FELSEFE
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Estetik zne, estetik nesne ve estetik tutum kavramlarn aklayabilecek, Estetik yargnn zelliklerini sralayabilecek, Estetik deerin ieriini aklayabilecek, zc sanat teorilerini snflayabilecek, Anti-zc sanat teorilerini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Estetik zne Estetik Nesne Estetik Deer Gzellik Estetik Yarg Estetik Tutum zclk Taklitilik fadecilik Formalizm Kurumsal Sanat Anlay Toplumsal Sanat Anlay

indekiler
GR ESTETK FENOMENLERN FELSEFES OLARAK ESTETK SANAT FELSEFES

Felsefe

Estetik

Estetik
GR
Estetik, felsefenin duyusal deerle ilgili olan alt dal ya da disiplinine karlk gelir. Bunu en ak bir biimde gsteren ey de estetik teriminin antik Yunancada bulunan etimolojik kkenidir. Terimi felsefeye sokan, onu felsefenin belli bir alan ya da disiplinini ifade etmek iin ilk kullanan kii, nl Alman dnr Alexander Baumgarten (1714-1762) olmutur. Onun ilk, temel duyum anlamna gelen aisthesis szcnden yola kt sylenebilir. Estetiin konu ald veya zerinde younlat duyusal deer, gzelliktir. Nitekim estetiin gzellie yneldiini syleyen bu Alman dnrne gre estetik, gzellie ynelen duyumsal bilgiyi konu alr. Baumgartenden sonra da Kant, estetii gzellik ve beeni yarglar zerine felsefi dnme ya da refleksiyon olarak tanmlamtr. Estetik iki ana para ya da blmden oluur. Bunlardan birincisi estetik olgu ya da fenomenlerin felsefesi olarak estetiktir; estetik burada, estetik zne ve nesneyi, estetik yargy, estetik deeri, estetik tutumu, vb. btn boyutlaryla ele alr. kincisi, dorudan doruya sanat konu alan, sanatn bir z olup olmadn soruturan, sanatsal yaratcln mahiyeti, sanat eserinin stats zerinde duran sanat felsefesi dir.

ESTETK FENOMENLERN FELSEFES OLARAK ESTETK

Gerekten de estetiin ana zemini veya temel blm, estetiin kapsam iinde kalan fenomenlere ilikin derinlikli bir analizden meydana gelir. Sz gelimi bir mzik eserine, bir iir ya da resme veya bir kr manzarasna gzel dediimiz, onlardan estetik bir deere sahip olan eyler diye sz ettiimiz dikkate alnrsa, estetiin hayatmzn olduka nemli bir blmnde belirleyici bir rol oynad aktr. Estetik, burada esas olarak estetik deer ya da gzellik zerinde younlar. Fakat bu deer, dnyada bir bana ortaya kmaz, tam tersine bir eylerin, rnein bir heykel ya da resmin gzellii olarak ortaya kar. Estetik ite bu yzden gzelliin nasl analiz edilip tanmlanabilecei sorusuna bir yant getirmeye alr. Gzelliin bir rnei olduu estetik deerin, nesnel mi yoksa znel mi, mutlak m yoksa greli bir deer olduu sorusunu sorar. O, burada kalmayp Gzellik sergileyen veya estetik bir deere sahip olduu sylenen eyleri, ksacas estetik nesneyi nasl anlamamz, aklamamz gerekir? sorusuna geer. Estetik nesnenin ortaya k, hi kuku yok ki ondaki deeri almlayacak bir znenin varlna baldr. Estetik bu yzden Gzellie ynelen

Estetik nesne, estetik zne, estetik deer, estetik tutum ve estetik yarg estetiin konusunu, onun ontik btnln meydana getirir. Yani, estetiin ontolojisi, belli bir beeni duygusuna sahip estetik znenin belli bir estetik deer tayan estetik nesneye, estetik diye nitelenen zel bir tutum ya da yaklamla ynelmesinin ardndan verilen estetik yargdan oluur.

164

Felsefe

estetik znenin, nasl ve hangi zellikleriyle anlalmas gerektii sorusu zerinde younlar. Estetiin soruturmalarna yn veren iki temel soru daha vardr. Bunlardan biri, gzelliin amlanmas veya ortaya k znenin belirli birtakm zellikleri olan zel bir tutumuna bal olduundan, doallkla Estetik znenin estetik nesneye ynelmesini mmkn klan estetik tutum ya da deneyimin belirleyici zellikleri nelerdir? sorusudur. kincisi ise znenin estetik deer tayan eylere yneliminin sonucunda ortaya kan estetik yarg, epistemolojik ya da moral yarglardan nasl farkllk gsterir? sorusudur.

Estetik Nesne
nsann estetik ilgisinin veya tutumunun konusu olan her ey, estetik nesne kategorisi iine girer. Estetik nesne, bir sanatkr tarafndan yaratlm bir sanat yapt olabilecei gibi, insann yaratc etkinliinin sonucu olmayp tam tersine onun verili ya da hazr bulduu doal bir ey, sz gelimi bir doa manzaras ya da insan bedeni benzeri bir doal rn olabilir. Bununla birlikte estetik nesne denilince, daha ziyade belirli bir estetik deere sahip olan, yani znenin kendisine kymet takdir ettii, deerledii bir sanat eseri anlalr. Sz konusu estetik deerlemede temel deer olarak gzelliin yannda, nesnenin grlebilir, llebilir zelliklerini meydana getiren normlar da rol oynar. Her sanat trnn kendine zg, llebilir normlar olduu gibi, belli bir tr iinde farkl sanat anlaylar da kendine zg normlar ierip farkl estetik unsurlara vurgu yapabilir. Sanat eserlerinin konular, anlamlar, ifade biimleri de sanat trlerine gre farkllk gsterir. Buna gre, sz gelimi edebiyat eserlerinin bir konusu, hatta baz durumlarda bir tezi vardr. Baka bir deyile iirler, oyunlar, romanlar hep bir ey hakkndadr; buna mukabil grsel sanatlar, dnyadaki bir eyleri temsil ederler. Bununla birlikte hemen tm sanat eserleri belirli bir anlam aktarr; ite bundan dolay, farkl sanat trleri farkl amalara hizmet ederken farkl ortam ve aralardan yararlanr. Estetik nesne olarak nitelediimiz bir sanat eserinin gerek ortaya koyduu eyi gerekse onun anlamlandrlmasn, ite bu zellikler belirler. Bir edebiyat yaptnn bir ey sylemesiyle, bir resmin, bir mzik yaptnn bir ey sylemesi, daha dorusu ifade etmesi farkl olmak durumundadr. Estetik nesnenin temsili ve anlam, onda bu temsil ya da anlam ortaya koymak iin bir dil ya da belli bir aratan yararlanlmas olgusu, estetik nesnenin kendi iinde iki ayr nesneden olutuu gereine k tutar. Buna gre, her sanat eseri belli bir fiziki nesneden ya da belli fiziksel zelliklerden meydana gelir; rnein, bir heykelin kendisinden yaplm olduu bir madde, tun ya da bronz; bir resmi meydana getiren farkl renkler btn veya bir mzik eserini oluturan sesler kmesi vardr. Btn bu maddi unsurlar, estetik nesnenin fiziki boyutunu, fiziki nesneyi meydana getirir. Fakat bunun gerisinde nesnenin bir de anlam boyutu vardr. Yani estetik nesne bir yn itibaryla fiziki bir eydir ama estetik tutum veya dikkatin konusu olan nesne, fiziki bir ey olmayp onun ifade ettii ey veya anlamdr.

Estetik nesnenin, fiziki bir boyutu olduu kadar anlam boyutu da vardr. Yani, sanat eseri ses, sz, renk benzeri birtakm aralar kullanarak bir anlam aktarr.

Estetik Deer
Sanat eseri, hem duyusal hem de formel birtakm deerlere sahip olmak durumundadr. Eserin duyusal ve formel deerleri birlikte, en temel estetik deer olarak onun gzelliine katk yapar.

Estetik nesne olarak sanat eserinde fiziki boyut ile anlam boyutu, estetik nesnenin en azndan iki farkl deer ihtiva ettii manasna gelir. Bunlardan birincisi, duyumsal deerlerdir ki sz konusu deerleri, estetik zne ya da gzlemci, fenomenal nesnenin duyumsal zelliklerinden keyif ald, haz elde ettii zaman idrak etmi olur. Baka bir deyile, bir estetik nesnede duyumsal zellik ya da deerleri, sz konusu

7. nite - Estetik

165

nesnenin dokusundan, renklerinden, tonundan, ksacas fenomenal nesneden holandmzda, o bize duyumsal bir keyif verdii zaman kefederiz. Bununla birlikte, duyumsal deerlerin idrak ve takdir edilmesi, sadece bir ilk aama olup estetik zneyi ou durumda sanat eserinin formel deerine gtrr. Estetik nesne ya da sanat eseri iin form, onun d grn veya eklinden ziyade, paralarnn karlkl ilikilerinin belirledii genel yap, btnsel organizasyondur. Gerekten de sanat eserinin formundan sz edildii zaman, genellikle eserin, onu meydana getiren paralarn karlkl ilikilerinin sonucu olan btnsel organizasyonu anlamnda genel yaps anlatlmak istenir. Sanatsal formun lt olarak da genellikle birlik, hatta organik birlik lt nerilmitir. Birlik hemen her zaman kaosun, karkln ve uyumsuzluun tam kartn ifade eder; yani, bir nesne birlikli olduu zaman, onu meydana getiren paralarn ahenkli bir btn iinde ve gereksiz hibir ey ihtiva etmeyecek ekilde bir araya getirilmi olmasn anlatmak isteriz. Estetik nesne veya sanat eserinin sz konusu duyumsal ve formel deerleri, birlikte, onun en temel deeri olarak gzellii meydana getirir, ona katk yapar. Estetik bir kavram olarak gzellik, genellikle sanatsal bir nesnenin ekil, renk, ses, tasarm veya ritim gibi duyusal tezahrlerden doup insan zihnine bir algsal haz deneyimi, bir anlam ya da doyum salayan bir zellii olarak tanmlanr. Bununla birlikte, gzelliin tam olarak ne olduu, onun nesnel ve mutlak bir deer mi yoksa znel ve greli bir deer mi olduu, estetiin uzun tarihinin en nemli sorusunu oluturur. Nitekim antik ada Yunanl dnrler, gzelliin tanmlanabileceini savunup onu dzen, birlik, uyum, oran, l ve iyilik gibi niteliklerin bir birleimine indirgerken baz modern dnrler gzelliin tanmlanamayacan savunmulardr. Buna gre, lk ve Orta a dncesi, gzellii nesnel bir nitelik olarak deerlendirir ve gzellii de dier nitelikleri nasl alglyorsak, o ekilde algladmz savunur; oysa modern felsefede gzellik daha ok znel bir adan deerlendirilmitir. Buna gre, modern felsefe asndan gzellik, mutlak deil de greli bir kavramdr; gzellik, eylere belli bir biimde bak tarzmzn sonucu olup kiinin duygularyla, zellikle de beeni duygusuyla ilgili bir konudur. Buradan hareketle felsefi gzellik teorilerinin, en azndan klasik ve modern olarak ikiye ayrldn ne srebiliriz. Klasik dediimiz gelenek lk ada, Pythagorastan balayp on sekizinci yzyla kadar srer. Modern gelenek ise esas itibaryla on yedinci yzylda balayp, on sekizinci yzylda doruk noktasna ular. Bunlardan her ynden nesnelci olan birincisine ayn zamanda Pythagoras gelenek, buna mukabil on sekizinci yzyl ncesinde ilk kez Sofistlerde ve Epikrosularda grdmz, her bakmdan znelci olan ikinci gelenee ayn zamanda hazc gelenek adn verebiliriz. Pythagoras gelenek gzelliin esas itibaryla doada, mzikte ve matematiksel teoriler trnden entelektel yapmlarda rneklendiini dnr ve onu, bu rnekten sonra baka alanlara temil eder. rnein Pythagoraslara gre, dnya, unsurlar arasnda belli bir l, orant, dzen ve ahenk olduu iin gzeldir. Mzikteki ahengin, dnyann temelindeki ahengi yansttn ne sren bu yaklam, gzellikle zdeletirdii ahengi sayya indirger. Sz konusu Pythagoras gelenekte gzellik, zaman iinde ahlaki gzellik idesini ve entelektel rn ya da eserleri de kapsayacak ekilde geniletilmi olup gzelliin metafiziksel ya da en azndan ontolojik boyutunu aklkla ortaya koyar. Bu realist gzellik anlaynda, gzelliin mutlak ve evrensel bir boyutu kadar, greli bir boyutundan sz etmek mmkndr. Nitekim ayn gelenek iinde

Gzellik iki ayr ekilde deerlendirilmitir. Birinci gzellik anlay klasik gzellik anlay olup gzellii nesnel ve mutlak bir deer olarak alr. Oysa modern gzellik anlay, gzellii znel ve greli bir deer olarak grr.

166
Resim 7.1 David Hume

Felsefe

yer alan Platona gre, duyusal dnyada var olan somut eylerin gzellii deiebilir veya yok olup gidebilir; bazlarna gzel grnen bakalarna byle grnmeyebilir. Fakat gzelliin bu zamansal ve greli cisimlemelerinin stnde ve tesinde, ezeli ve ebedi bir Gzellik deas vardr. Oysa hazc gelenekte ya da modern felsefede gzellik, realist ve nesnel boyutunu byk lde kaybederek esas itibaryla znel bir adan deerlendirilir. Baka bir deyile, hazc gzellik geleneinde, btn estetik kavramlar gibi, gzellik kavram da estetik deneyimin nesnelerinden ziyade, znede veya beeri deneyimde konumlanr. rnein yce ve gzellik idelerimizin ve dolaysyla, kavramlarmzn kaynan aratran Burke, onlarn nesnelerin bizatihi kendilerinden deil de deneyimlendii ekliyle nesnelerden geldiini syler. Hume da gzellik deerinin ya da genel olarak estetik kavramlarn znel olduunu, yani dnyay belirli ekillerde tecrbe etmek iin gerekli psiko-fiziksel donanma ya da bir beeni mekanizmasna sahip insan varlklarna bal bulunduunu ne srer. Gzelliin konumland yerin ya da estetik deneyim ve kavramlarn temel merkezinin bu beeni mekanizmas olduunu ne sren Humea gre sz konusu yetenek ya da kapasite, sadece bir kimsenin, sz gelimi bir gln gzel olduunu ne srebilmesi olgusunu aklamakla kalmayp znel beeni standardna ampirik bir temel salar. Buna gre, uygun renk grsne sahip olup belli bir eitim srecinden gemi insanlar nesneler iin uygun renk kavramlarn dorulukla kullanrlar. Ayn ekilde beeni duygusu yeterince gelimi ve estetik kavramlar yerli yerinde kullanmay renmi insanlar da, gzellik kavramn rahatlkla, stelik bakalaryla belli ller iinde uyuacak ve hatta az da olsa bir miktar nesnellik temin edecek ekilde kullanrlar. nk Humea gre, dnyada bir beeni farkll ve eitlilii olmakla birlikte, bu eitlilik ierisinde herkes tarafndan beenilmekte olan sanat eserleri de ortaya kar. Sz gelimi Homerosun veya Shakespearein eserlerinin hemen herkes tarafndan beeniliyor olmas, bu tr eserlerin onlar alglad zaman insan zihninin houna giden niteliklere sahip olduunu gsterir. nsanda holanma uyandrmaya uygun den niteliklere sahip bu eserleri alglamaktan zihnin holanma duymas ise zihnin, Humeun beeni ilkeleri veya sanat kurallar dedii eye gre ilemde bulunduu anlamna gelir. Yani bizzat beeni mekanizmasna bal bulunan baz biim veya nitelikler, holanmann kendisine dayand bir lt olutururlar. Demek ki nesnelerin birtakm zelliklerinin algsnn, insan zihninde hoa giden bir gzellik duygulanm meydana getirmesi, bir beeni ilkesinin varlna iaret eder. nsanlarn belli sanatsal eserlerin gzellii zerinde uyumalarn temin eden bu beeni ilkesi katksna ramen, Humeun da son zmlemede gzelliin nesnede deil, gren gzde olduunu syleyenler arasnda yer aldn sylemek doru olur.

7. nite - Estetik

167

Estetik zne
Estetik zne, estetik nesne karsnda estetik tavr alabilen kiiyi tanmlar. Estetik zne, her eyden nce estetik alan ve bu arada estetik znenin kendisini anlamaya ynelmi filozofun kendisidir; o, belli bir sanat eitimi alm, sanata dair bir kavray olan bir sanat eletirmeni olabilir. Ve estetik zne, nihayet belli bir beeniye, bir sanat duyarllna sahip sradan bir insan veya bir estet olabilir. Demek ki estetik zne, nesnenin taycs olduu gzellik deerini almlayan kiidir. O, belirli bir estetik deere sahip sanat eseri veya doal gzellik karsnda etkilenmeden geemeyen kimse olmak durumundadr. Estetik znenin sz konusu deeri veya gzellii almlayabilmesi iinse belli bir beeni duygusuna sahip olmas gerekir. Hatta pek ok filozofa gre haz duygusunda temellenen bu beeninin belirli bir eitim yoluyla gelimesi gerekir. Estetik zneyi belirleyen temel zelliklerden biri, onun bir beeni duygusuna sahip olmasysa ikincisi, estetik bir tutum gelitirmi olmasdr. Buna gre, estetik zne bir estetik nesneyi alglayan, alglamakla kalmayp onu kavrayan ve ondan estetik olarak holanan, estetik haz duyan bilin ve beeni varldr.
znelci perspektiften, bir nesneyi estetik adan deerli klan ey, onun estetik zne ile olan ilikisidir.

Estetik Tutum
Estetik zneyi estetik nesneye balayan, onunla byk lde zel diyebileceimiz bir iliki tesis etmesini mmkn klan ey estetik tutumdur. Estetik zneyi belirleyen zsel zellik olarak estetik tutum, bununla birlikte yle kolayca tanmlanabilecek bir ey deildir. Bu yzdendir ki o ya sanat eserlerine veya gzel diye nitelenen doal rnlere yaklamann estetik olmayan yollar da olduundan hareketle, ne olmad gsterilerek olumsuz bir biimde tanmlanma yoluna gidilmitir. Bu adan bakldnda, estetik tutumun yarar amacna dnk pratik tavrn tam kart olduu sylenebilir. Sz gelimi bir kr manzarasna, onun sergiledii doal gzellii temaa etmek amacyla deil, gelecekte buraya yapaca yatrmlar asndan bakan bir arsa speklatr veya tccarn tutumu pratik bir tavrdr. Ayn ekilde, yaynlamas iin nne gelen ahane bir romana, tad estetik deeri pek dikkate almadan salt ticari kayglarla yaklaan bir yayncnn eser karsndaki tavr, yine pratik bir tavrdr. Estetik tutum, bilisel tutumdan da farkllk gsterir. Sz gelimi balamclar her ne kadar sanat eserine ancak btnsel balam nda, onun yaratlm olduu an koullarna ilikin tarih ve sosyoloji bilgisi, eserin kendisiyle ilgili teknik bilgi ve yaratcnn kendisine ilikin otobiyografik bilgi sayesinde deer biilebileceini syleseler bile, sanat eserine bilgi elde etme amacyla bakmayz. Baksak bile, bunun estetik tutumla dorudan hibir ilikisi yoktur. Hatta byle bir bilisel tavr, estetik tutuma bazen zarar da verebilir. Estetik tutumun kiisel tavrla da ilikisinin olmamas gerekir. Baka bir deyile, bir sanat eserini kendi hayatyla ilikisi ekseninde ele alan, bir tiyatro oyununu veya bir filmi bir yerinde kendisini grmek iin seyreden birinin tavr, kiisel bir tavr olup onun estetik tavrla ilikisi yoktur. Buna gre, bir eye estetik bir perspektiften bakmak demek, estetik nesnenin hayatlarmzla olan ilikisine deil de onun bize sunduu eye tepki vermek demektir. Estetik tutumun sz konusu pratik, kiisel veya bilisel tutumlardan farkl olduu gsterildikten sonra, onu belirleyen en nemli zelliin, buradan hareketle, kar gzetmeyen bir tavr olmas olduu sylenebilir. Baka bir deyile, bir sanat eserine estetik bir tutumla yaklaan kii, eseri baka herhangi bir amacn arac haline getirmeden, ona kendi iinde bir ama olarak yaklaan kiidir. Buna gre, esEstetik tutum kar gzetmeyen bir tutumdur. Onun kendi dnda bir amac yoktur.

168

Felsefe

tetik tavrn amac kendindedir; onun kendi dnda bir amac yoktur. Amac kendinde (auto telos ) diye bilinen bu zellii ilk kez ve en ak bir biimde, gzellik karsnda duyulan holanmann her tr arzu, ilgi ve kardan bamsz olduunu dile getiren Kant ortaya koymutur. kar gzetmeyen bir tavr olarak estetik tavrda, zne, kendisini karsndaki nesneye tamamen verir. Byle bir yaklamn sonucu olarak znenin btn dnyas estetik nesne olur. Tutumun bu ikinci zellii, seyir ve temaa olarak gerekleir. Bireysel ve znel bir tavr olarak estetik tutumun bir dier zellii, onda belli bir estetik haz ve holanmann sz konusu olmasdr. Estetik haz, tutumun kendisinde olmas bakmndan amasz, byle bir tavr almaya ynelmek asndan ise amatr. Estetik haz ya da holanma, ite bu ekilde amasz bir amallk tama durumuna gelir. Elbette estetik haz alma diye zel bir duyusu veya melekesi olmayan insan, sahip olduu doal holanma duygusunu eitimle gelitirerek kendisine estetik nesne karsnda estetik haz verecek duyguyu kazanr.

Estetik Yarg
Estetik yarg, bilimsel yargyla ahlak yargsndan farkl olarak bir beeni yargsdr.

Estetik alann ontik btnln temin eden beinci ana unsur, estetik yargdr. Estetik yarg, estetik znenin estetik nesneye, adna estetik tutum dediimiz zel bir tavrla yneldikten sonra, gerekletirdii estetik deer ykleme edimini tanmlar. Gzellikle ilgili yukardaki aklamalardan da anlalaca zere, bu konuyu dnce tarihinde, zellikle de modern zamanlarda estetiin nesnel temellerinden koparlmasnn bir sonucu olarak ilk ve en ayrntl bir biimde ele alan dnrler Hume ve Kant olmutur. Sz konusu her iki dnrn de ortak zellii, estetik yargy, ok byk lde znel temeller zerinde, kiisel beeniyi da vuran beeni yargs olarak tanmlamalardr. Bu adan bakldnda, beeni yargsnn kiisel estetik yaantnn bir dlamas ya da nesnellemesi olduu sylenebilir. Beeni yarglar olarak estetik yarglarn doruluundan sz edilemez. Ama onlarn geerliliinden sz edilebilir. Ayn nesne konusunda bile farkl beeniler olabildii iin, beeni yargsnn geerlilii, ancak ayn beeniye sahip olan zneler arasnda sz konusu olur. Estetik yarg, bir nesne karsnda hissedilen bir tepkiye dayanr. Bir nesneyle ilgili estetik bir yarg, bir bakasnn fikrine, beenisine, ikinci elden bir kaynaa dayanmak yerine, dorudan doruya kiisel tankl gerektirir. Bakalarnn tankl piyasaya yeni km bir romann kalitesiyle ilgili olarak bana yn gsterebilir ama eserin estetik kalitesiyle ilgili yarg, bana bal olup ancak eseri kendi kiisel gzlmle veya beeni duygumla okumamdan sonra ortaya konabilir. Estetik yargda hissedilen tepki koulu, estetik bir yargnn samimiyetle verilmi bir yarg olmasn gerektirir. Estetik yargnn bu zelliiyle ilintili baka bir zellii, Kantn da belirttii gibi, estetik yargda yasa veya kurallarn hibir ekilde ie karmamas, onlarn burada oynad hibir rol bulunmamasdr. Nesnelerin estetik niteliklerini ve deerlerini belirler veya takdir ederken kural ve yasalarn hibir ie yaramamas olgusu, estetik ilginin, birtakm genel dorularn formle edilmesi amacna dnk olmayp dorudan doruya ve esas itibaryla tek tek nesnelere, bizatihi kendilerinden dolay takdir edilen nesnelere ynelmi olmas olgusunu yanstr. Buna gre, kural ve yasalara gre deer bime veya yarglama, nesnelerin biricikliini gz ard etmek ve dolaysyla, estetik hkm verememek olur. Hume ve Kant, beeni ya da estetik yarglarla ilgili bu sonulara, elbette estetik niteliklerin nesnel olduklarn bildiren eski ya da klasik, hatta rasyonalist este-

7. nite - Estetik

169
Gzellik konusunda ve dolaysyla estetik yarglarda karmza kan kartlk, znelcilik-nesnelcilik veya grecilik-mutlaklk kartldr.

tik grn reddederek varmtr. Estetik nesnelcilik, estetik zellik ya da niteliklerin nesnelerde fiilen veya gerekten varolduunu, estetik deneyimin bize bu zelliklerin bilgisini verdiini, dolaysyla, estetik yarglarn sz konusu nesnel zelliklerle ilgili genel geer yarglar olduunu ne sren grtr. Estetik nesnelcilikte, nesnenin bu zellikleri genellikle ideal orant, yetkin ahenk, veya simetri gibi formel zelliklerle ifade edilir. Oysa Hume ve Kanttaki, bugn de yaygn olarak kabul gren estetik yarg grne vcut veren estetik znelcilik, estetik niteliklerin nesnelerde bulunduu tezini reddeder. Baka bir deyile, znelcilie gre, estetik nesnelerde, herkesin ayn nesneyle ilgili olarak evrensel yarglara varmasn mmkn klan temel estetik niteliklerin varoluundan sz edilemez. Bu yzden bir nesnenin gzel olmas, sadece onun znede belirli bir tepkiye yol amas anlamna gelir. Buna gre, estetik deneyimde kii nesne tarafndan etkilenir ama kiinin tepkisini belirleyen ey nesnenin zelliklerinin bilgisi deildir. Estetik znelciliin bu yaklamn desteklemek zere, birok gereke ya da argman ne srlmtr. Bu ereve iinde her eyden nce, farkl birey ve kltrlerin beenileriyle estetik deer hkmlerinin ar llerde deikenlik gsterdii sylenir. Nesnelerde birtakm estetik nitelikler gerekten var olsayd eer, beenilerdeki farkllk bu nitelikleri bulup kartmak suretiyle ortadan kaldrlarak estetik yarglarda bir ortakla varmak mmkn olurdu. Byle bir ortakln olmadna iaret eden znelcilik, beeni ve estetik yarglardaki farklln estetik alann temel bir zellii olmakla kalmayp burada ortaklk temin edecek yntemlerin, lt, kural ya da yasalarn olmamas olgusunu gzler nne serdiini ifade eder. Estetik znelcilii destekleyen ok daha nemli bir noktay, Kant tam bir aklkla ortaya koyar: Estetik yargya temel tekil eden estetik deneyimin zsel unsuru, hazdr. Haz ise nesnesinin zelliini temsil etmeyen bir znel yaantdan, bir zihin halinden baka hibir ey deildir. Bu ise saduyuya yakn ve felsefece makul bir gr gibi grnen estetik znelcilii saduyuya aykr gibi grnen nemli bir problemle kar karya brakr. Nesnelerin kendilerinde bulunan birtakm estetik nitelikleri yoksa eer; bu, bir ve ayn nesnenin bir kimse tarafndan gzel, baka bir kimse tarafndan irkin diye nitelenmesini engelleyecek hibir eyin olmad anlamna gelir. Durum byle olduunda, estetik yargya den grev, kiinin zihin halini aktarmaktan ibaret olur. Bu ise elbette estetik tercihlerin damak tad tercihleriyle tam tamna ayn dzeyde bulunduu, estetik yarglarn hakllandrlamayaca veya gerekelendirilemeyecei anlamna gelir. Buna gre, beeni problemi, estetik yargnn salt holanma ya da hazza dayanan znel olarak hissedilmi temelini, neredeyse snrsz bir rlativizme dmeden koruyamama problemi olarak bilinir. Problemi bertaraf etmeye ynelik en ciddi aba, estetik yarglara normatif bir boyut kazandrma teebbsnde bulunan Kanttan gelmitir. Gerekten de Kant gzellikle ilgili estetik bir yargnn ayrt edici ynnn, onun mantksal biimi bakmndan tekil bir yarg olmasna karlk, evrensel bir onay talep etmesinden olutuunu syler. Bir nesneyi veya sanat eserini gzel diye nitelediimiz zaman, salt znel holanmay veya belli bir zihin halini kaydeden yarglardan farkl olarak burada bir evrensel ses ile konumakta olduumuza inanr ve herkesin bizimle mutabk olmasn talep ederiz. Yani ben Sultanahmet Camiinin gerekten gzel, kusursuz bir mimari eser olduu hkmn verdiim zaman, bu kiisel yargyla yetinmem, herkesin benimle ayn sonuca ulamas gerektiini dnrm.

Estetik yargnn salt haz ya da holanmaya dayanan znel temelini, snrsz bir rlativizme dmeden koruyamama problemine, beeni problemi ad verilir.

170

Felsefe

Yargm bu ekilde evrenselletirmemize imkn salayan birinci koul, yargnn dayand holanmann her trl kiisel-znel arzu ve ilgiden bamsz olmasdr. nsan bir nesneden duyduu holanmann ilgiden bamsz olduunun bilincine vard zaman, bu nesneyi, btn insanlar iin holanma temeli ieren bir nesne olarak grmek durumunda kalr. Estetik yargnn veya beeni yargsnn bu znel evrenselliinin ikinci koulu veya evrensel dayana ise holanmaya yol aan bilgi yetilerinin zgr oyununun, herkes iin geerli, yani evrensel olmasdr. Her zne, nesnenin verildii tasarma ilikin estetik deerlemede bir ve ayn yetileri (hayal gcyle anlama yetisi) harekete geirdiine gre, holanmaya yol aan zihin durumunun, anlama yetisi ile hayal gc arasndaki bir tr mucizevi uyumun herkes iin geerli olmas gerekir. Buna gre, estetik bir yargda bulunurken kendimizi doal, bireysel olarak deien kuruluumuzla, doamza ait olumsal tm koullardan soyutlayp onu sadece, btn insan varlklarna ortak olmak anlamnda sk skya evrensel olan koullara dayandrrz. Baka bir deyile, yargmz ortaya koyarken nesnenin plak formu ve bu formun evrensel alg ve anlama yetilerimizle olan etkileimi dnda hibir eyi hesaba katmayz. Sz konusu evrensel bak as ya da perspektife, ancak nesneyle ilgili estetik deneyimimizi, nesneden duyduumuz holanmay, arzu ve pratik ilgilerden olduu kadar, ona ilikin kavramsal bir kavraytan bamsz hale getirdiimiz zaman ulaabiliriz. Bu koullar yerine getirdiimiz zaman, o, herkes iin geerli bir yarg haline gelir. nk bu noktada, evrensel geerlilii olan saf bir beeni yargsna ulam oluruz.
SIRA SZDE

Gzellik, sizce nesnel mi yoksa znel bir deer midir? Nesnenin kendisinde mi, yoksa gSIRA SZDE ren gzde mi bulunur?
D NELM SANAT FELSEFES

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Estetiin ikinci ana blmesi sanat felsefesinden meydana gelir. Estetik burada, doal rnlere R U olan estetik deneyimi bir tarafa brakarak sadece sanat eserS O kar leriyle balantl kavram ve problemleri ele alr. Buna gre, sanat felsefesi olarak estetik sanatlar snflar, farkl sanat dallarn sanat olarak tanmlamay mmkn DKKAT klan ortak bir sanat idesi ya da zn olup olmadn, dolaysyla sanatn tanmlanp tanmlanamayacan aratrr; sanatn ahlak ve hakikatle ilikisi zerinde SIRA SZDE durur.

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Sanat, insanda sz konusu olan ayr faaliyet trnden biriyle ilikili olarak ortaya kar. lk kez Aristoteles tarafndan snflandrlp temellendirilen bu faaliyetten birincisi anlama, renme veya bilme faaliyetidir (theoria). kincisi eylemde K T A P bulunma (praxis), ncs de bir eyler vcuda getirme veya retim faaliyetidir (poiesis). nsandaki sz konusu retme faaliyeti, ya kullanm deeri tayan, faydal eyler ya Eda Vestetik deer tayan gzel eyler meydana getirme faaliyeti olarak T LE ZYON gerekleir. Bunlardan birincisine zanaat ad verilirken ikincisine sanat ad verilir. Sanat ite bu temel zerinde, olabilecek en yaln bir biimde temel ilevi gzeli meydana getirmek, gzellik yaratmak olan znel faaliyet olarak tanmlanr. Sz N T tanm, konusu sanat E R N E T esas itibaryla sanatnn faaliyetine iaret eder. Buna mukabil rn ya da esere iaret ettiimizde ise sanat bu kez bilinli bir varlk tarafndan meydana getirilen her trl gzel retim olarak tanmlayabiliriz.

Sanatlarn Snflandrlmas AMALARIMIZ

7. nite - Estetik

171

Demek ki sanat denildiinde anlatlmak istenen ey, esas itibaryla gzel sanatlardr. Gzel sanatlar, lk adan bu yana olduka farkl ilke ya da ltlere gre snflanmlardr. Birinci snflama tarz, farkl sistem filozoflarnda grdmz bir snflama tarz olarak hiyerarik dzene gre snflamadr. Burada snflama, hiyerariyi kuran filozoflarn grlerine bal olduu iin, btnyle znel bir nitelik tar. rnein Platon, sanat hakikate erime asndan deerlendirdii iin, ona hibir zaman olumlu bir deer bimemitir. Hele ideal devletin yneticilerini yetitirme amac gndeme geldiinde, Platon sanatlar dikkatleri gereklikten uzaklatrdklar gerekesiyle devletinden atmtr. Duyusal temsil ya da taklide dayal sanatlar deersizletirirken bir tek genleri yetitirmek bakmndan nem kazanan belli iir trleriyle dans sanatlarna nem vermiti. Oysa bir baka idealist dnr olarak Hegel sanata, zihnin duyumsal olana nfuz etmesini ya da maddi olana yaylmasn salamas nedeniyle yksek bir deer bimitir. Sanat, onun bak asndan doa tarafndan meydana getirilen herhangi bir eyden ok daha yksek bir dzeyde bulunmak durumundadr. Bundan dolay, o, klasik sanatlar idealiteleri asndan mimariden iire doru ykselecek ekilde snflamtr. Bu adan bakldnda, en maddi sanat olan mimari en aada bulunur; ondan sonra heykel sanat gelir. Resim sanat, heykelin maddiliinden bir adm daha uzaklam bir sanattr; o, boyutlu mekn ve nesneleri iki boyutlu bir yzey zerinde tasvir eder. Resim bundan dolay, dikkati, cisimsel hareketin fiziki meknndan hayal gcnn ve tinin isel meknna yneltir. Mzik, mekn tamamen terk edip kendisini zamanla snrlar. Zaman mekndan daha ideal olduu gibi, mzik de d dnyadaki olaylar deil, tinin isel hayatn, duygu hayatn anlatr. Hegelin hiyerarik snflamasna gre, iirde duyusaln rol daha da azald ve onda nemli olan tek ey aktarlan anlam olduu iin, iir en yksek sanattr. Buna mukabil, Hegelin aklclna ve mantk egemen bak asna kar karken, gerein rasyonel olmayp, belli bir dorultusu olmayan kr bir iradeden ibaret olduunu ne sren Schopenhauer, sanatlarn zirvesine, en yksek sanat olduunu syledii mzii yerletirmitir. Zira sanatn ilevi, akln diliyle konumaktan ziyade, varln derinliklerini harekete geirmekten oluur. Filozoflar tarafndan birtakm znel ltlere gre snflanan sanat, baz nesnel ltlere gre de snflanr. Sz gelimi sanatlar snflamann en gvenli yolunun, onlar kullandklar aralara veya ortamlarna gre snflamak olduu kabul edilir. Bu snflamaya gre, iitsel sanatlar sesle ilgili olan sanatlardr; oysa grsel sanatlar fenomenal olarak grsel alglarla ilgili olmak durumundadr. Sz konusu grsel sanatlar kapsamna mimari, resim ve heykel girer. Ne grsel ne de iitsel bir sanat olan edebiyat, sembolik bir sanat olarak geer. O, ayrt edici karakterini ortamndan veya kulland aratan alr; buna gre, edebiyatn btn eleri szcklerdir ve szckler de anlaml seslerdir. Karma sanatlar ise bu aralardan birkan kullanan sanatlar olarak snflanr; buna gre, opera, mzii olduu kadar szckleri de kullanr. Aralara ya da duyulara gre snflamay tamamlayan snflama tarz, zaman ve mekn ltne gre snflamadr. Bu tr bir snflama, genel olarak mekna ilikin sanatlarla zamana ilikin sanatlar birbirinden ayrr. plastik sanatn (mimari, heykeltralk ve resmin) karsna, ritim sanat (dans, mzik ve iir) konur. Hem meknla hem de zamanla ilikili olan sinema sanat, bu bak asndan, yedinci sanat olarak deerlendirilir. Klasik snflama, bununla birlikte romana ve tiyatroya yer vermedii iin, eksik bir snflama olarak deerlendirilir.

Hiyerarik dzene gre snflamada, sanatlar snflayan filozofun znel ltleri gndeme gelir.

172

Felsefe

Sanat Teorileri
zclk, bir eyi belirleyen, her ne ise o yapan birtakm zellikler bulunduu grdr.

zclk kartlar, sanat belirleyen bir zn olmadn ileri srerken onun retildii tarihsel ve kltrel balamdan soyutlanamayacan ileri srerler.

Filozoflar estetik alannda en fazla megul eden konu, sanatn zn ya da neliini ortaya koyma, sanatsal yaratcln mahiyetini belirleme, ksacas sanat tanmlama konusu olmutur. Nitekim Platondan gnmze kadar filozoflarn sanatn genel karakteristiklerini belirlemek iin youn bir aba sarf ettiklerini sylemek mbalaa olmaz. Sanat tanmlamaya ynelik bu giriimler ya da bu giriimlerin rn olan sanat kuramlar, esas itibaryla sanata ynelik iki ayr yaklamn ifadesi olarak ortaya kar. Birinci yaklam, sanat baka disiplinlerden ayran bir zn var olduunu, yani sanat belirleyen asli birtakm zellikler bulunduunu ne sren zclk tr. zc sanat anlay ana kategoriye ayrlr. Buna gre zc teoriler sanatn zn ya sanatsal faaliyette ya sanatda ya da sanat eserinde arar. Baka bir deyile, bu kategorilerden her biri, sanat tanmlayan ana unsur olarak temsil, ifade ve formdan biri zerinde younlar. zc sanat teorilerinin birinci ana kategorisi, temsilin nemini vurgular. Bu mimetik, temsile dayal sanat anlaynn en nemli savunucusu, sanat mimesis ya da taklit olarak tanmlayan Platon olup sz konusu anlay on sekizinci yzyln sonuna kadar devam eder. Bu teorilerin ikinci ana kategorisi, sanatn zn genellikle ifadede, duygularn davurumunda bulur ve sanat duygu iletiimi yoluyla tanmlar. On sekizinci yzyldan balayarak ortaya kmaya balayan ifadeci sanat anlaynn kapsamna, sanata duygularn katharsis i veya arnmasn temin etme gibi bir ilev ykleyen Aristotelesi ve sanatta zsel olann almlayc tepkisi olduunu ne sren Hume gibi filozoflar da ksmen dhil edebilir. Fakat bu sanat anlaynn en nemli temsilcileri daha ziyade romantiklerdir. Bu sanat telakkisinin kusursuz rneini Benedetto Crocede (l866-1952) bulabiliriz. Yine on sekizinci yzyldan itibaren ama zellikle 20. yzylda sanatn zn belirleme abalarnda, dikkatin odak noktasna soyutlama ve form geer. Nitekim bu anlayn en nemli temsilcisi olan ngiliz sanat eletirmeni Clive Bell (1881-1964), anlaml formun veya formel yetkinliin sanatn yegne zsel zellii olduunu ne srmtr. Sz konusu zc teoriler, sanatta iselci bir yaklam temsil eder, yani sanatn sadece estetik veya sanatsal unsurlar zerinden tanmlanabileceini savunur. Yirminci yzyla gelindiinde, zc yaklam nemli lde son bulur. Daha doru bir deyile yirminci yzyln sanat, onun zsel bir zellii yoluyla tanmlama abalarnn ar bir darbeyle karlat bir dnem olduu sylenebilir. Sanatta artk, zclk kart bir yaklam ya da anti-zclk egemen olur. Sanatta anti-zcl besleyen iki nemli kaynak olmutur. Bunlardan birincisi, analitik felsefedir. Nitekim bu felsefe gelenei iinde yer alan nl dnr Wittgenstein, klasik ya da zc sanat anlaylarndan hibirinin sanat belirleyen btn gerek ve yeter koullar ifade edemediini ve dolaysyla, sanatn zn ortaya koyamadn belirtir. Bunun da en nemli nedeni, byle bir zn olmamas ihtimali, hatta gereidir. Yani Wittgenstein baz sanat eserleri arasndaki belirgin benzerliklere ramen, btn sanatlarn veya tm sanat eserlerinin hepsinin birden paylat ortak hibir yn, gzlemlenebilir hibir zellik, ortak bir payda olmadn ileri srer. zcle indirilen darbenin dier aya ise sanat sosyolojisinde bulunur. Dilin kendisinin tarih iinde ortaya km kltrel bir rn olduu gzleminden hareket eden sosyolojik yaklam, sanat zerine speklasyonda bulunan filozoflarn kendilerini kltrel balamdan ve tarihsel gelimeden soyutladklarn ileri srer. Bylesi bir soyutlamann sonucu olarak da evrensel bir geerlilii ya da uygulamas olan bir sanatsal nesne, kategori, faaliyet ya da tutum bulunduu varsaylr. Bu

7. nite - Estetik

173

varsaym batan sona hatal bir varsaymdr. Bunun da nedeni sanat tarihsel, toplumsal ve kltrel balamndan soyutlayarak ele almann ne mmkn ne de doru olmasdr. Sanatn gemiinin sanatn imdisini belirlediini, onun ancak toplumsal bir zemin zerinde anlalabileceini dile getiren bu yaklam, en iyi Marksist sanat gr, George Dickie tarafndan ortaya konan kurumsal sanat anlay ve Arthur Danto tarafndan gelitirilen tarihsel sanat teorisi ifade eder.

zc Kuramlar Temsil ya da Taklit Olarak Sanat

Sanat alannda ne srlm olan en eski teori, sanat faaliyetini bir tr taklit (mimesis) olarak gren Platonun mimetik veya yanstmac sanat anlaydr. Platonda herhangi bir disiplinin deer lt, bu disiplinin bizi hakikate, gerekliin bizatihi kendisine gtrme kapasitesi olduu iin, onda sanatn pek byk bir deeri olduu sylenemez. Platonun sanat taklitle zdeletirmesinden de belli olduu zere, sanat insan asl olana, gerekliin bizatihi kendisine deil de salt grnlere, glgelerin glgesine gtrd iin, onda sanatn deersiz grlmesi, zerk bir statden yoksun kalmas kadar doal bir ey olamaz. Platon dnyann metafiziksel ve ahlaki bir dzeni olduunu ne srer. Bu dzeni kefedip ifade etmek de bilime ama esas olarak da felsefeye den bir grevdir. Platona gre, sanatn bu dzenin doru bir temsilini verebilmesi durumunda ancak, bir deeri olabilir. Onun gznde sanat, gerein ya da gerekten var olann bilgisine sahip olamad iin, ezeli-ebedi olan tmellerle deil de gelip geici olan tikellerle ilikili olmak durumundadr. Buna gre deien nesneleri konu edinen taklit edici sanat bu doru temsili veremez. Sanatn nelii dnda, onun ahlaki etkisine de bakan Platon, zellikle belli iir trlerinin genler zerindeki olumsuz etkisi nedeniyle, airleri ideal devletinden atar. Gerekten de onun mimetik sanata ve sanatlara saldrs, bu sanatn insan ruhu zerindeki etkileri ve toplum hayatnda oynad rol ile ilgilidir. Platona gre, mimetik iir, ruhumuzun iyiyi gzeten akll yksek blmne deil, akl-d, cokun ve takn, gerek hayattaki olaylara ar bir tepkide bulunan parasna hitap eder. Platonun esas hedefi tragedya olmutur. Mimetik iir olarak tragedyaya baarl bir ierik salayan olay trleri, bu yzden, en ar heyecanlara yol aan, ruhu taknla salan olaylardr. Bu ar duygulanmsal etkiler ruhun dzenini bozmakla kalmaz, akl da devre d brakr. Mimetik iir, ruhumuzun aa ve alayp szlamal blmn tatmin ederken ruhun bu ynn salkl bir ruhu ynetmesi gereken akli paray devre d brakarak besler. Sanatn zn demek ki sanatsal faaliyette arayan, onun mimetik doasn genel bir ereve iinde bu ekilde ortaya koyan Platon, Devlet adl eserinde, mimesis i nl dealar teorisiyle ilikilendirerek aklar. Buna gre o, ncelikle mimesisin imgeler meydana getirdiini ileri srer. Sonra da sanatnn rettii imge ya da rnlerin, hakikatten tamamen uzak olduunu iddia eder. nk onun metafizik anlaynda gerekten var olan dealar olup bu dealar duyusal dnyada var olan her eyin, nesnelerin ve zelliklerin ezeli-ebedi ve yetkin ilk rnekleri, asllardr. Bu adan bakldnda, duyusal dnyadaki her ey, dealarn bir taklidi, kopyas veya temsilidir. Buna gre, duyu yoluyla alglanabilen, sz gelimi masa gibi bir nesne, tek ve gerek Masa deasnn bir taklitidir. Bu tikel masann bir ressam tarafndan yapl-

Btn zclne ramen, Platon sanat sadece kendisiyle deil, etkisiyle de deerlendirir. Sanat, ruhun aa parasna hitap ettii ve hakikate gtremedii iin deersizletirir.

Sanat, Platonda taklidin taklidini yapt iin deersizdir.

174

Felsefe

m sureti ya da imgesi, masann belli bir adan grnen ikinci bir taklitidir. Ressam masay olduu gibi deil, kendisine grnd ekliyle yapt iin, Platona gre, onun yapt ey, gerein deil, yalnzca grnn bir yansmasdr; o, salt grnle ilgili bir benzetmedir. Takliti sanatlar, u halde, dealarla deil, yalnzca tikellerle ilikilidirler; bu yzden bize gerein kendisini deil, yalnzca glgenin glgesini verirler. Platon, bundan dolay, sanaty, iilerin yapt tek tek eylerin hepsini birden yapan ama yaptklarnn gereklii ok pheli bir usta olarak tanmlar. Sz gelimi ressam gerek bir ey deil, yalnzca bir imge yaratr ve onun eseri ikinci dereceden bir taklit olup deann gerekliinden iki derece daha uzaktr. Dahas, bir imge meydana getirmek, imgesi ortaya konan gerek eylerin bilgisini gerektirmez. Yalnzca hayatn imgelerini meydana getiren sanatlar, gerek hayatta iyi ve kt olanla ilgili olarak hibir doru bilgiye ihtiya duymazlar. Platon bundan dolay, gerek gzellie, Gzellik deasna taklitlerin taklitlerini veren sanat yoluyla eriilemeyeceini dnr.
SIRA SZDE

Platonun sanat anlayn deerlendirip eletirin. SIRA SZDE

D N rakibi Takliti teorinin E L M ifadeci kuramdr. Nitekim ifadeci, yani duygu ve dncelerin estetik ifadesini temele alan sanat anlaylar, modern bireyin ortaya kyla S R U birlikte, klasikOtaklit ya da temsil olarak sanat anlayna ciddi bir alternatif meydana getirmilerdir. te bu yzden ifadeci sanat anlay taklit veya temsile dayal sanat anlayyla birka noktada ciddi bir kartlk meydana getirir. DKKAT Taklit ya da temsil teorilerinde, ncelik ya da vurgu her eyden nce sanatsal faaliyet ile sanat eserinde, sanat eserinin gerek ya da d dnyayla kurduu badadr. OysaSIRA SZDE insani duygularn ifadesi olduunu syleyen ifadeci sanat ansanatn lay, sanat isel dnyaya, sanatnn duygu yaantlarna ve bu duygularn ifadesine balar. Baka bir deyile, sanatn zn sanatda arayan ifadeci sanat anlayAMALARIMIZ nda nemli olan isel yaant, psikolojik durum, daha dorusu manevi ifade yeteneidir. Takliti teorilerin temsilin doruluuna, sahiciliine vurgu yapt yerde, ifadeci kuram duygu ve dncelerle, bunlarn ifadesinin zgnln ne karK T A P tr. Takliti teorinin sanatta beceri ve yetenee byk bir nem verdii yerde, ifadeci anlay bu ustalk ve yetenein nemini gz ard eder, hatta bunun sanatn nemini azalttn One srer. nk bu anlayta hissetmek retmekten ok daha TELEVZY N nemlidir; zgn yaratc edim sanatnn ruhunda ya da aklnda olup bunu ifade edip etmemek sanatnn kendi seimidir. Gerekten de ifadeci sanat anlaynda, sanatnn estetik duygu ve dncele TERN T ri esas olupN sanatE tinsel ifade, dnce ve duygulara biim ve ierik kazandrma imkn salad iin nem kazanr. Nitekim sz konusu sanat anlaynn savunucular, ifadenin verdii hazzn kendi iinde bir ama tadn belirtmeye zen gsterirler. Estetik ifadeyi dier duygusal faaliyet ya da tezahrlerden ayran ey ise zgnlktr. Buna gre, estetik ifade ya yaanan belli bir duygu veya deneyimden hareketle belli bir formun yaratlmas ya da hissedilen duygunun tutarl ve belirli bir deneyim biimi haline getirilmesidir. te bu ifade zgn ya da biricik tir. Manevi ifade elbette bir kez oluturulduktan sonra, tekrarlanabilir ve srekli olarak kullanlarak kltrn bir paras haline gelir. Tekrarlar ve sonraki kullanmlar, zgn olann sadece taklitleridir. Estetik ifadenin kendisinin hibir zaman bir taklit olamayacan dile getiren ifadeci sanat anlaynda, bu durum mimetik sanat

DNELM S O R U

fadeci Sanat Anlay

DKKAT fadecilik, sanat isel dnyaya, sanatnn duygusal ve isel SIRA SZDE yaantlarna balar.

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

fadeci sanat anlaynn temel kategorileri, sezgi, ifade, yaratclk, zgnlk ve deha kavramlarndan oluur.

7. nite - Estetik

175

anlayyla bir baka kartlk noktas oluturur. Mimetik sanat anlaynda nemli olan, daha iyi bir taklidin nasl yaplabileceini kefetmektir. Oysa ifadeci sanat kuram asndan nemli olan husus, taklit olmayan bulup karmaktr. fadeci sanat anlay, ite bu yzden yaratcla byk bir nem izafe ederken sanaty gerek bir yaratc dzeyine ykseltir. Bu anlaya gre, daha alt dzeyde bulunan sanatlar yaratc sanatya baldrlar; byk sanatlar ise btnyle yeni form ya da bak alarnn yaratclardr. Onlara bakldnda, dierlerinin katklar, ayrntlardaki zgnlklerine ramen, daha snrl olur. fadeci sanat anlay, zgnlk ve yaratclkla ilikili olarak ite bu noktada deha kavramn ne kartr. Sanatta deha, bu anlamda statlarn geride brakp onlar her bakmdan aan, hi bilinmeyen yepyeni ifade biimleri gelitiren, zgn ve yaratc sanaty karakterize eder. fadeci teoriye gre, sanattaki yaratma veya sanatnn yaratmas, ilahi bir yaratma ya da yoktan var etme deildir. Bununla birlikte, sanatsal yaratmann srr, sanat eserinin malzemesinde veya kaynaklarnda bulunmaz. Onun srr, tam tersine, bu kaynaklar sanat eserine dntren esrarl bir atlmdadr. Sanatn, bu yzden neredeyse bir mucizeyi ifade ettiini ne sren ifadeci teori asndan sanatn mucizesi, sanatn ve sanatnn mevcut verileri batan aa dntrmesinden meydana gelir. Sanatn mucizesi, bu verileri bir baka dnyann iine sokmak zere, iinde yaadmz dnyadan koparmasdr. Bu yzdendir ki pek ok insan sanatsal yaratma srecini aklamak iin, sanatnn ald ilhamdan, onun esinlenmesinden sz eder. fadeci sanat anlaynn en nemli temsilcilerinden biri Robin George Collingwood (1889-1943), dieri Benedetto Crocedir. Hatta bu iki isimden ad neredeyse ifadeci teoriyle zdeleecek kadar ne kan Croce, stelik temsil-ifade ayrmn ada sanat felsefesinin nemli kavramsal aralarndan biri haline getirmi kiidir. Gerekten de kavram ile sezgi arasnda bir ayrm yapan, sezginin bir nesnenin bireyselliiyle tankl ifade ettii yerde, kavramn sadece bir snflama arac olarak ortaya ktn belirten Crocede kavram-sezgi ayrmna temsil-ifade ayrm tekabl ederken sezgiyle ifade zdeleir. zellikle iirin duygular ve ruh hallerini ifade ettiini ne sren Croce, onun ayrca insann pratik kiiliinin ok farkl ynlerini, tefekkrn hizmetine kotuunu savunur. Ona gre, zaten btn sanatlar son zmlemede duygularn ifadesi olmak durumundadrlar. fadeyi pek ok durumda yaratmayla zdeletiren Crocenin bak asndan sanatnn doada olmayan, ideal ve mkemmel bir eyi yaratma sreci, onun doadan birtakm izlenimler almasyla balar. Doadan ald izlenimleri bir senteze tabi tutan sanatnn belli bir ifadeye ulatn ne sren Croceye gre ifade, sanatnn hayal gcnde, ruhun-

Resim 7.2 Croce

176

Felsefe

da meydana gelen ama bir kez olup biten estetik bir yaantdr. Sanatta yaratma, ite burada yatar. Sz konusu ifadeyi, kendi ruhunda meydana getiren sanat, yaratm olduu bu ifadeden estetik bir haz alr. Bununla birlikte, bu ifade, bu yaratma hep ya da biteviye srp gitmez; sanatnn bellei, manevi bir sentez olan bu ifadeyi srekli olarak koruyamaz. Sanat eserinin esiz olmas, bir defada yaratlan bir deer olmas, bundandr. Sanat kaybolup gidecek olan bu manevi sentezi, sz konusu estetik ifadeyi koruyabilmek iin, bellein zayfln ortadan kaldracak areler gelitirir. Sanat, bu areleri ifadeyi sz, ses, mermer, boya, odun gibi fiziksel varlklar araclyla da vurmada bulur. te sanatnn ruhunda, hayal gcnde yaanan ifadenin bu ekilde da vurulmasndan, sanat eserleri meydana gelir. Buna gre bir iir, bir resim, bir heykel ve bir mzik paras, amac kendinde olan varlklar olmayp manevi bir sentezi, estetik ifadeyi canl tutmada bellee yardmc olan aralardr. Demek ki asl ifade, d dnyada deil de sanatnn ruhunda meydana gelir; fiziki nesne ya da eserler, sz konusu manevi ifadelerin saklanmas ve korunmas amacna araclk ederler. Her ne kadar bu fiziki varlk ya da sanat eserlerine gzel desek bile, gerek gzellik sanatnn ruhunda meydana gelen gzelliktir. Sanat eserlerinin gzellii, asl ifadeye veya gerek gzellie gtren bir yardmc ve ara olmak durumundadr.

Formalist Sanat Anlay

Sanatn, mimetik sanat teorisinin ardndan modern dnemdeki zgrleme ya da zerkleme srecinde, bir baka nemli ura da formalist sanat kuramn meydana getirir. Buna gre, mimetik teorinin sanat gerek dnyaya, ifadeci sanatn onu sanatnn tinsel dnyasna ya da sezgilerine demirledii yerde, sanatta formalizm, sadece formun nemli olduunu syler. Formalist sanat anlay da zc bir sanat anlaydr. Bununla birlikte o, sanatn zn, sanat eserinde bulur ve sanat eserini belirleyen eyin form olduunu ne srer. Nitekim formalist yaklam, paralarn tek tek her bireysel sanat eserine zg olacak ekilde yaplan, kompleks dzenlenii ya da organizasyonunun sanatsal bir anlama sahip olduu konusunda srar ederek sanat eserini serbest brakr. Sanat eserinin zerkliini temin etmeye alan bir yaklam olarak formalist sanat anlay, edebiyatta, mzikte, mimaride veya baka herhangi bir sanat dalnda sanat eserinin deerinin, baka hibir ey tarafndan deil de sadece eserin formu tarafndan belirlendiini ne srer. Formalist yaklam, her sanat eserinin, biri formel yn, dieri ise formel olmayan boyutu olmak zere, iki ayr boyutu ya da yn olduunu varsayar. Ya da ayn anlama gelecek ekilde, sanat eserinin isel ve dsal veya zsel ve arzi ynleri olduunu varsayan sanatsal formalizme gre, sadece esere isel olan unsurlar onun sanat eseri olma stats asndan bir deer tar. O, form zerinde younlamakla birlikte, formun anlam konusunda zaman zaman farkl tasarmlar gelitirir. Formla en dar anlam iinde duyusal paralarn birbirleriyle ahenkli ve dzenli yapsal ilikilerinin anlatlmak istendii teoride, formalistler sanattaki formun doadaki formla olan sreklilii konusunda farkllk gsterirler. Formalist sanat grnn ilk ve en nemli temsilcisi olan Kant, sanatsal formun doadaki formla bir sreklilik arzettiini sylerken formalizmin en yeni temsilcisi olan Bell, formun sadece sanata zg olduunu bildirir. Formalist teorinin en nemli gl, kuramn zn oluturan form kavramndan kaynaklanr. Bu konuda zaman zaman dengeden, ebiimlilikten, e-

Sanatta formalizm, sanatn zn sanat eserinin formunda bulur.

Formalist sanat anlaynn en byk gl, form kavramn tanmlamakta yatar.

7. nite - Estetik

177

itlilik iindeki birlikten veya organik birlikten sz eden formalistler, Clive Bell rneinde de grlecei zere, form kavramn bir ksr dngye dmeden tanmlamakta ok zorlanrlar. Formalist sanat anlaynda, estetik alanndaki olaanst byk nemine ramen, Kanttan ziyade bir sanat eletirmeni olan Bellin formalist sanat anlaynn ne kmasnn en nemli nedeni, pek oklarna gre onun yirminci yzyl estetiinin geliimine yapt etkidir. Gerekten de Bellin formalizmi, temsili veya takliti sanat teorisiyle ifadeci sanat kuramna kar ciddi bir alternatif olarak ne srlm olup ortak payda argmanndan yola kar. Argmana gre, bir zelliin sanatn veya sanat statsnn gerek koulu olabilmesi, onun btn sanat eserleri tarafndan paylalan bir zellik olmasn gerektirir. Bell, buradan hareketle, sanat iin gerek koul olarak ne srlm olan iki aday zellii ele alr. Formalizme gre, bunlardan ne temsil ne de ifade sanatn gerek koulu olamaz; nk temsil ya da taklide dayanmayan pek ok sanat eseri ya da tr vardr. Her sanat eseri de yaratcsnn duygularn ifade ediyor deildir. Bell, bu incelemenin sonucunda bir tek formun btn sanat eserleri tarafndan paylalan bir zellik olduu, sanatn gerek koulunun formdan baka bir ey olmad, onun ortak paydasnn form olduu sonucuna varr. Baka bir deyile, duygu, temsil ve benzeri btn zellik ya da hayat deerlerinin estetik deerlemenin dnda tutulmas gerektiini ne sren Bell, sanatsal deerin yegne ltnn sanat eserinin formu, formel zellikleri olduunu iddia eder. Form resimden heykele, edebiyattan fotorafla, filmden mzie, danstan mimariye btn sanat trlerinin ortak paydasn oluturup bir eyin sanat eseri statsne sahip olabilmesinin gerek koulu olmakla birlikte yeter koulu deildir. nk yap ya da paralarn ahenkli birlii anlamnda yap, neredeyse her eyin bir zellii olmak durumundadr. Bell bu yzden, sanat eseri iin yeter koulun anlaml form olduunu syler. Bell, anlaml form kavramn, sanat eserinin almlaycsnda yaratt estetik duygu yoluyla aklamaya alr. Gerek bir sanat eserinin izleyicide, dinleyicide ya da okuyucuda estetik bir duygu yarattn ne sren Belle gre, bu duygu gndelik yaama ait duygulardan farkl bir duygudur. En nemli zellii pratik ilgilerle hibir ilikisi bulunmamak olan bu duygu, nesnenin formel zelliklerine verilen bir tepkiyi ifade eder. Gerek sanat eserlerinin sz konusu estetik duyguyu yaratmalarnn nedeni, onlarn anlaml forma sahip olmalardr. Anlaml form eserin paralar arasndaki belirli bir birlik ilikisi olup eserin yapsnn ayrt edici zellikleriyle ilgilidir. Belle gre, anlaml form duyarl eletirmenlerin, estetik beenileri gelimi eitimli izleyicilerin, bir sanat eserinde sezgisel olarak idrak edebildikleri veya farkna varabildikleri tanmlanamaz bir zelliktir. Bellin formalist sanat anlaynn, tm nemine ramen en nemli gl ya da skntsn da ite bu nokta, anlaml formun tanmlanmasnda dngsellie dlmesi noktas oluturur. Gerekten de anlaml form teorisinin ana dncesi ya da argman, anahtar kavramlarndan her ikisinin de birbirleri araclyla tanmlanmas anlamnda dngseldir. nk teoriye gre, anlaml form, bir eserin estetik duygu uyandran formel ya da yapsal zellikleridir. Fakat bu estetik duygunun mahiyetinin ne olduu sorulacak olursa, Bell bu duygunun anlaml formun varl dolaysyla hissedilen bir duygu olarak anlalabileceini syler.

Bell, sanatn znn anlaml formda bulunduunu sylerken ortak payda argmann kullanr.

178

Felsefe

zclk Kart Kuramlar Marksist Sanat Anlay

zclk kart veya anti-zc teoriler, sanat belirleyen deimez bir zn olmad gryle karakterize olurlar. Ayn zamanda sanatn sanata zg veya isel faktrlerden ziyade, dsal faktrler tarafndan belirlendiini ileri sren zclk kart sanat teorileri, sanatn zerkliine de nemli bir darbe indirir. Bunun da nedeni, elbette sz konusu teorilerin sanat tarihe, topluma, kltre veya politikaya greli ya da tabi hale getirmeleridir. rnein Marksist veya gereki sanat anlay, sanatn sanat iin deil de toplum iin olduunu ileri srer. Gerekten de Marksist sanat anlay, yirminci yzylda felsefi estetie sosyolojik bir alternatif yaratan nemli bir sanat grn temsil eder. Marksist sanat anlay, aslnda dorudan doruya Marxn kendisi tarafndan gelitirilmi deildir. Zira Marxn kendisinin gelitirmi olduu bir sanat teorisi yoktur. Bu anlay daha ziyade genel Marksist dncelerden hareketle, Louis Althusser (1918-1990), Theodor Adorno (1903-1969), Georg Lukcs (1885-1971) gibi Marksist dnrler tarafndan gelitirilmi olan bir teoriyi ifade eder. Nitekim Althusser bu balamda, sanatn gerek bilgisine eriebilmenin tek yolunun sanat eserinin zgllnn gerisine, estetik etkiyi yaratan mekanizmalarn kendisine geri gitmek olduunu sylerken bunun iin Marksizmin temel ilkelerine ihtiya bulunduunu anlatmak ister. Marksist perspektiften bakldnda, sanat her eyden nce entelektel bir faaliyet olarak anlalr. Bununla birlikte, Marksist praxis dncesi dikkate alndnda, bir entelektel faaliyet olarak sanata, tpk felsefeye olduu gibi, dnyay anlamak yannda, dnyay deitirmek grevi yklenir. levselci bir bak as benimseyen Marksist dnrler doallkla sanatn pratik etkisiyle yakndan ilgilenmilerdir. Bu pratik etki, iki ekilde tezahr eder. Buna gre, sanatn pratik etkisi, tpk idealist felsefede olduu gibi, statkoyu korumak, onu her ynyle ho ve iyi bir dzen olarak sunma anlamnda muhafazakr bir etki olabilir. Fakat bu etki, materyalist felsefenin etkisine benzer ekilde, statkoyu deitirmeyi, toplumu daha adil bir toplum dorultusunda dntrmeyi amalayan devrimci bir etki de olabilir. Marksist grn sanattan bekledii, doallkla bunlardan ikincisi, yani devrimci etkidir. Bu yzden Marksist sanat anlaynn ncelikle, sanatn sosyo-ekonomik koullarna ve ikinci olarak da onun politik etkilerine ynelik bir ilgiyle karakterize olduu sylenebilir. Nitekim Marksist sanat anlaynda, Marx tarafndan ortaya konan temel ve styap topografyasnn genel balam iinde, edebiyat metinlerinin form ve ieriini, bu metinleri iinde oluturulmu olduklar ekonomik, politik ve ideolojik ilikilere gnderimle aklama ynnde bir teebbs hep olagelmitir. Marksist gr, sanat balamnda, sz konusu iki ilgiye ek olarak nc

Resim 7.3 Marx

7. nite - Estetik

179

bir ilgiyle daha karakterize olur. Bu da sanatn entelektel bir faaliyet olarak ne olduuna dnk bir ilgidir. Buna gre, sanatn ne olduunu gzler nne sermeyi amalayan Marksist dnrler sanat teorilerinde, sanat ideolojiyle bilim arasnda tam ortalarda bir yere yerletirirler. Marksizm asndan bilim, gerekliin veya dnyann dorulukla, yani gerekte olduu ekliyle alglanmas ve kavranmasdr. Oysa ideoloji, gerekliin, sosyal dnyann olduu gibi kalmasnda veya statkonun korunmasnda kar olanlar tarafndan yanl ve arptc bir biimde sunulmasndan baka bir ey deildir. Sanat bilimle ideoloji arasnda bir yere yerletiren Marksist sanat anlay, bununla elbette sanatn ift ynl bir yaps olduunu anlatmak ister. Gerekten de Marksist sanat anlayna gre, sanatta her eyden nce dnyann bir temsil ya da yansmas sz konusu olur lakin bu yansma, dnyay gerekte olduu ekliyle gsteren bir temsil olmayp onu insanlarn olduunu sandklar ya da dndkleri ekliyle sunan bir yansmadr. Sanat ite bu yzden, tek tek her toplum ve dnemle ilgili tarihsel olarak snrlanm alglar ifade eder. Bu adan bakldnda sanat, gereklii olduu gibi gsteremeyip bir anlamda gizledii iin, hi kuku yok ki ideolojiktir. Sanatn, bir anlamda ideoloji ile bilimin bir sentezi olduunu veya ideolojik kavrayla bilimsel kavrayn bir karmn cisimletirdiini savunan Marksist sanat anlay, onun yapmas gereken etki nedeniyle, ideoloji yerine bilime yaklamasn ister. Bununla birlikte, o, bunun sanatn sanat olma niteliini kaybetmeden yapmasn talep eder. Bunu mmkn klan ey ise sanatn ikinci yndr. Sanat, akl ve bilimsel aratrmadan ziyade, hayal gcnn veya muhayyilenin eseridir. Sanat ite bu ekilde anlald zaman, ideolojik dnyann gerek dln, onun yanl fikir ve imgelerden meydana geldiini gsterdii iin, bilime yaklar. Baka bir deyile, bu ekilde anlalan sanat, bize kapitalizmin dnyasyla ilgili bir eyler aktarrken dnyaya dair kavraymz glendirir. Sanatn btnyle ideolojik olduu zaman ise zellikle devrimci ya da ilerici sanata zel bir nem veren Marksist anlay, sanatn bu ynyle ele alndnda, toplumsal deimenin bir arac olduunu ileri srer. Marksizme gre, sanat bu ilevini izleyici ya da almlaycnn ideolojik ynden yanl bilincini sarsarak gerekletirir. Yani devrimci sanat, dnyadaki eyleri bildik ve rahatlatc ekillerde deil de allmadk ve rahatsz edici ekillerde temsil eder. Oysa ilerici olmayan sanat, mimesis i veya doal kopyalamann en yetkin biimlerini hayata geirirken dnyann ideolojik imgelerini olduu gibi brakr. Yetkinlikten yoksun, yanl ve arpk bir gereklik olan toplumsal dnyay olduu gibi yanstr. zellikle Frankfurt Okulu teorisyenleri, bu noktada bir adm daha ileri giderek sanata topluma rehberlik etme ilevi yklerler. Sz gelimi, sanatn toplumsal gereklii yanstmak yerine, bu gerekliin yetkin bir gereklik olmas, yani yanllktan ve arpklktan kurtulmas iin, ona rehberlik etmesi gerektiini syleyen Adornoya gre, gerek sanat, burjuva sanatnn sahip olmad bir dzen ve hakikati ierir. Bu yzden, ona den, topluma sz konusu dzen ve hakikat ynnde nizam ve biim kazandrmaktr.

Sanatn toplum iin olduunu ileri sren Marksist sanat anlay, ayn zamanda gereki sanat teorisi olarak da bilinir.

Marksist gr, sanat bilim ile ideolojinin ortasna bir yere yerletirirken, bununla nce sanatn hayal gcne dayandn, sonra da sanatn ideolojiye ya da bilime yaklaabileceini anlatmak ister.

Kurumsal Sanat Anlay

Bir baka zclk kart sanat anlay, sanat, kurumsal yaplarla veya sanat dnyasyla iliki zerinden ele alan kurumsal sanat anlaydr. nk o da evrensel sanat tasavvurundan uzaklaarak neyin sanat eseri olarak grleceinin zamana ve yere bal olarak deitiini savunur. Amerikal felsefeci George Dickie taKurumsal sanat anlay, felsefi estetik ile sosyoloji arasnda bir yere konumlanr.

180

Felsefe

Kurumsal sanat anlaynn temel kavram sanat dnyas kavramdr.

Kurumsal sanat anlay, iyi sanat kt sanat arasnda bir ayrm yapamad ve sanat tanmlarken dngsellik yanlna dt iin eletirilir.

rafndan gelitirilen bu gr de felsefi estetiin dnda bir yere konumlanr, daha dorusu felsefeyle sosyoloji arasnda tam ortalarda bir yerde bulunur. Dickienin sanat anlay, Shakesepearein Macbethi, Beethovenn Dokuzuncu Senfonisi, Dostoyevskinin Karamazov Kardeler i trnden on binlerce, hatta daha yerel ya da ulusal dzeyde sanat eseri olarak kabul gren yz binlerce farkl eyin hepsinin birden nasl olup da veya hangi temel zerinde sanat eseri olarak grlebildiini aklama abasndan domutur. Teori, gemite sanat eseri olarak grlm, bugn ayn ekilde deerlendirilen bu binlerce farkl sanat eserinin ortak olarak iki farkl eye sahip olmas gerektiini ne srer: (i) Eserin insan elinden kma bir ey olmas ve (ii) ona sanat eseri stats verecek bir sanat dnyasnn varl. Buna gre, sanat eseri olarak kabul edilen btn bu farkl nesneler, her eyden nce insan yarats olan, yani doada hazr bulunmu olmaktan ziyade, zerinde u ya da bu lde allm olan eserlerdir. Dickie hepsi iin genel bir kategori olarak insan elinden kma eser deyimini kullanr. Terimi olduka gevek bir anlam iinde kullanan Dickie, denizin karaya atm olduu, kydan alnarak sanat galerisinde sergilenen bir tahta parasnn bile, zerinde allm bir rn olmak anlamnda insan elinden kma bir eser olabileceini ima eder. kinci ve ok daha nemli koul ise insan elinden kma bu rne sanat eseri stats atfedecek olan bir sanat dnyasnn varldr. nk bir nesnenin sanat eseri stats kazanabilmesi iin gerek koul onun insan elinden km olmas ise esas nemli koul, sanat dnyasnn varldr. Kurumsal sanat anlay, insan elinden kma bir nesnenin, onu sanat eseri olarak belirlemeye yarayan hibir zelliinin olmadn ne srerken nesneye sanat eseri statsnn sanat dnyas tarafndan verildiini ne srer. Dickie sanat dnyasn sanatlar, ynetmenler, mze mdrleri, galeri sahipleri, yaynclar, mze ziyaretileri, eletirmenler, sanat filozoflar benzeri biiminde olduka gevek bir tarzda organize olmu olsalar da birbirleriyle her eye ramen sanat ekseni zerinde ilikili olan insanlar kmesi olarak tanmlar. Btn bu insanlarn ortak zellikleri onlarn sanata besledikleri ilgi, bu ilgi temeli zerinde sanat dnyasnn kabul grm temsilcileri olmalar ve insan elinden kma birtakm eserlerin stats zerinde anlamalardr. Sanat dnyasnn her durumda belli bir otoriteye sahip olan yeleri, insan elinden kma birtakm rnleri, deyim yerindeyse vaftiz etmeye benzer bir muameleye tabi tutarak onlara sanat eseri stats veya en azndan kymet biilmeye ya da estetik takdire aday olma stats yklerler. Baka bir deyile, teori toplumdaki baz birey ya da gruplarn insan elinden kma herhangi bir eseri bir vaftiz etme eylemi yoluyla bir sanat eserine dntrme g ve yeteneine sahip bulunduunu ileri srer. Sz konusu vaftiz etme eylemi ise bir eye sanat adn verme ya da ounluk eseri yaynlama veya sergileme eklinde tezahr edebilir. Sz gelimi nl bir sinema eletirmeni veya eletirmenler grubu, son derece sradan, sinematografik zellikleri olduka snrl bir filmi, neredeyse bir aheser dzeyine ykseltip milyonlarca insann o filme gitmesine yol aabilir. Veya ok nitelikli bir film, eletirmenler tarafndan yerine dibine sokulduu iin, onun gie baars ok dk kalabilir. Kurumsal sanat anlay, ite bu ereve iinde insan eliyle yaratlm birtakm nesnelerin balangta sanat eserleri olarak yaratlmam olduklar dncesi zerine ykselir. Szgelimi Orta an sanat eserleri veya antik eserler modern sanat kavram oluturulmazdan nce yaratldlar. Demek ki onlara sanat eseri stats sonradan verilmitir; buna mukabil, bir zamanlar sanat eseri olarak deerlendirilmi olan rnlerden sanat eseri statsnn sonradan alnd da ok olmutur.

7. nite - Estetik

181

Kurumsal sanat anlay, en az iki bakmdan eletirilmitir. Birinci eletiri noktas, onun hemen her eyin bir sanat eseri haline gelebilmesine izin vermek suretiyle, iyi sanat ile kt arasnda bir ayrm yapamamasyla ilgili bir eletiridir. nk insan elinden kma bir esere, sanat dnyasnn yeleri tarafndan vaftiz edilmek suretiyle sanat eseri statsnn verilmesi, onun iyi bir sanat eseri olduu anlamna gelmez. Buna gre kurumsal sanat anlay sadece bir nesneyi sanat eseri adn verdiimiz eyler snf iine yerletirmekle yetinir. Baka bir deyile, kurumsal sanat anlay sanatn normatif boyutuyla hi ilgilenmez. Bununla birlikte, unutulmamaldr ki sanatn ne olduunu soran insanlarn byk bir ounluu, sadece neye sanat dediimizle ilgilenmeyip bizim neden, bakalarna deil de belirli birtakm nesnelere deer verdiimizi bilmek isterler. Oysa kurumsal sanat anlay bu trden deer biici sorular gndemine hi almaz. Teorinin, neyin sanat eseri olarak grlebilecei konusunda hemen her eye ak olmas durumunu, bazlar onun en byk meziyeti, bazlar ise en ciddi kusuru olarak deerlendirir. Kurumsal sanat anlayna kar kanlar, ikinci olarak yaklamn, tpk anlaml form kuram gibi, dngsel bir sanat tanmndan muzdarip olmas olgusuna gnderme yaparlar. Buna gre, teori, sanat dnyasn meydana getiren otoritelerin kendisine sanat eseri statsn vermeyi uygun grdkleri eyin sanat olduunu syler. Sz konusu insanlar sanat dnyasnn yeleri yapan ey ise onlarn insan elinden kma bir eye sanat eseri stats ykleyebilme kapasiteleridir. Durum byle olduunda, teori sanat eseri ile sanat dnyasnn yesi terimlerini birbirleri yoluyla tanmlama hatasna, yani bir dngsellik yanlna dm olur.

Tarihsel Sanat Anlay

Tarihselci sanat anlay da sanat sanat d birtakm unsurlara tabi klar. nk sanatn, sanat eserinin iinde retilmi olduu toplumsal, kltrel ve tarihsel balamdan hareketle ele alnmas gerektiini ne srer. Hatta o, Dickienin kurumsal sanat anlaynn, merkezden evreye doru alnan yolda bir adm daha tesini ifade eder. Sz konusu tarihselci perspektifin sahibi, sanat dnyas kavramnn amlanmasnda en az Dickie kadar nemli bir rol oynam olan Amerikal dnr Arthur Dantodur. Danto, her eyden nce modern ve postmodern sanatn douu, yani statleriyle ilgili olarak belli bir z-bilince sahip sanat formlarnn ortaya kyla birlikte, sanatn yeni birtakm felsefi sorulara yol atna iaret eder. O, bu sorulardan en nemlilerinin sanatn kendisinin, snrlarnn ve amalarnn ne olduu sorular olduunu syler. Dantoya gre, sanatn ne olduu, belli bir sanat eserinin nasl yorumlanaca, sanat eserinin retildii tarihsel, kltrel, hatta politik koullara baldr. Nitekim o, insan elinden kma bir eserin, sanat retiminin daha nceki tarihinin bir sonucu olarak sanat dnyasnda onun iin hazrlanm bir yer olmad takdirde, sanat eseri haline gelemeyeceini syler. Sanatn imdisinin sanatn gemii tarafndan belirlendiini dile getiren Danto, bu tezini temellendirmek amacyla yeni bir tartma balatr. O, setii rnek uyarnca, bizden yeni bir roman yazar olan Pierre Menardn Cervantesin Don Kiot unun, zgn eserle neredeyse satr satra ayn olan tam bir uyarlamasn gerekletirmi olduunu tasarlamamz ister. Menard, bu uyarlamay zgn eserden yana hibir bilgisi olmadan yapmtr. Danto, Menardn eserinin ayn roman olmadn, hatta roman olmadn ileri srer; bunun nedeni ise ierii satr satr ayn olsa bile, uyarlamann yazarnn farkl olmas,

182

Felsefe

onun farkl deneyimleri bulunmas ve roman farkl bir tarihte sunmasdr. Dantonun bununla gstermek istedii ey, eseri belirleyenin sanat olmasndan ziyade, her sanat yaptnn genel olarak tarihin kendisi, zel olarak da farkllk gsteren kendi tarihi tarafndan belirlenmesi olgusudur. Bununla birlikte, Danto bu noktada kalmaz, bir sanat ontolojisi gelitirerek daha genel bir ereve iinde sanat eserini belirleyen ve birlikte sanatn gerek ve yeter koullar olarak deerlendirilebilecek be ayr koul sayar. Bunlardan birincisine gre, 1. sanat eserinin bir ey hakknda olmas, yani onun bir konusunun bulunmas, temsil ettii bir eyin bulunmas gerekir. Buna sanatn temsil boyutu adn veren Danto, mimetik anlay eletirerek bir sanat eserinin anlamn onun gnderimde bulunduu eyden ayrr ve esas itibaryla anlama vurgu yapar. Buna gre, bir sanat eserinin kendisi hakknda olduu ey, gerekte onun ierii ya da anlamdr. Temsil sanatn gerek koulu olmakla birlikte, yeter koulu olamaz. Dnyay ve dnyadaki eyleri olduka iyi bir biimde temsil edebilen gndelik sylemimizi sanat kategorisi iine sokmak hibir ekilde mmkn olamaz. Sanat sanat olmayandan ayrabilmek iin, temsille belirlenen gerek koulu, ifadeye dayal bir yeter koulla tamamlamak gerekir. Danto bu balamda, 2. temsilin sanatnn temsil edilen ierikle ilgili duygularn, inanlarn, ksacas tutumlarn ifade etmesi gerektiini ne srer. Sanatnn konusunu grme tarznn cisimleniine zel bir nem atfederken doallkla geleneksel ifade anlayn reddeder. Ona gre, ifade, duygunun sanat eserini almlayan kimseye aktarlmasn iermek zorunda deildir. Almlaycya den, bir duyguyu anlamaktr. Sanat eserinin sanatnn konusuyla ilgili tutumu veya bak asn ifade ettiini ne sren Danto, u halde, 3. eserin bunu metaforlarla yaptn syler. O, sanatta ifadenin metaforla rttn sylerken 4. bir yandan da metaforik temsil ve ifadenin tarihsel balamndan ayrlmaz olduunu dile getirir. Buna gre, bir kategori olarak sanat dinamik olup neyin sanat saylaca tarihsel koullar tarafndan belirlenir. O, nihayet 5. sanatsal temsil ve ifadenin ieriinin byk lde yorum tarafndan oluturulduunu syler.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

A ynetmeniSIRA SZDE sanat deeri yksek filmleriyle tannan bol dll bir ynetmennitelikli ve dir. 3 yl nce Cannes film festivalinde en iyi ynetmen dl kazand gibi, son filmiyle de yabanc film kategorisinde Oscara aday gsterilmitir. Ama filmlerinin izleyici tarafnD kapasitesi ve gie baars ok dktr. Oysa B ve C ynetmenleri meslekdan almlanma N E L M ten sinemac olmayp sahne sanatlarndan gelmektedirler. Gelgelelim, eletirmenler tarafndan vlen, sanatsal deeri pek de yksek olmayan filmlerinin gie baars olaanst S O R U yksektir. Bu durumu hangi sanat anlayyla nasl aklarsnz?
DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

7. nite - Estetik

183

zet
A M A

Estetik zne, estetik nesne ve estetik tutum kavramlarn aklamak. Estetik zne belli bir estetik deere sahip sanat eseri veya doal gzellik karsnda etkilenmeden geemeyen, belli bir beeni duygusuna sahip kiidir. Estetik nesne ise insann gzellie ynelik ilgisinin veya estetik tutumunun konusu olan eydir. O, estetik ilginin konusu olan, kendisine estetik bir haz alabilmek amacyla ynelinen eydir. Estetik nesne, karsnda estetik tavr alnan, estetik yaantnn konusu olan sanat eseridir. Bu ikisini birbirine balayan ey ise znenin sergiledii estetik tutumdur. Estetik tutum znenin sanat eserlerine yaklam tarzn ifade eder. Estetik tutumun, onu insana zg bakaca tavrlardan ayran belirleyici birtakm zellikleri vardr. Bunlarn banda estetik tutumun kar gzetmeyen bir tutum olmas gelir. Estetik tutum veya yaantda estetik zne, estetik nesneyi baka bir amaca hizmet edecek bir ara olarak grmez. Estetik yargnn zelliklerini sralamak. Estetik yarg, znenin estetik nesneye ynelik estetik deer ykleme edimine karlk gelir. Estetik yarg kiisel beeniyi da vuran bir beeni yargsdr. Beeni yarglar olarak estetik yarglarn doruluundan sz edilemez. Estetik yarg temelde, bir nesne karsnda hissedilen bir tepkiye dayanr. Bir nesneyle ilgili estetik bir yarg, bir bakasnn fikrine, beenisine, ikinci elden bir kaynaa dayanmak yerine, dorudan doruya kiisel tankl gerektirir. Onda hissedilen tepki koulu, estetik bir yargnn samimiyetle verilmi bir yarg olmasn gerektirir. Estetik yargnn bu zelliiyle ilintili baka bir zellii, onda yasa veya kurallarn hibir ekilde ie karmamasdr. O, bilimsel yargyla ahlak yargsndan farkllk gsterir. Estetik deerin ieriini aklamak. Estetik deer, estetik nesnenin sahip olduu deerdir. Bu deer esas itibaryla gzellik olarak geer. Estetik nesnenin sahip olduu gzellik deerine katk yapan alt deerler, duyumsal ve formel deerler olarak ikiye ayrlr. Duyumsal deerler nesnenin fenomenal boyutunda yer alrken formel deerler onun anlam boyutunu olu-

turur. Bu formel deerler nesnenin d grn veya eklinden ziyade, paralarnn karlkl ilikilerinin belirledii genel yap, btnsel organizasyonda ortaya kar. Bununla birlikte, gzelliin tam olarak ne olduu, onun nesnel ve mutlak bir deer mi yoksa znel ve greli bir deer mi olduu, estetiin uzun tarihinin en nemli sorusunu oluturur. Klasik gelenek gzelliin, zneden bamsz nesnel ve mutlak bir deer olduunu ifade ederken modern felsefe gelenei onu daha ziyade znel ve greli bir deer olarak tanmlar.
A M A

A M A

zc sanat teorilerini snflamak. Sanatta veya estetik zclk, sanat belirleyen, onu sanat yapan ve btn sanat trleri tarafndan paylalan ortak bir zelliin bulunduunu kabul etme yaklamna karlk gelir. Sanat bylesi zc bir yaklamla aklama cihetine gidenler, sanatn zn ya sanatsal faaliyetin kendisinde ya sanatda ya da sanat eserinde aramlardr. Sanatn zn sanatsal faaliyette bulan zc yaklam, sanat bir taklit faaliyeti olarak gren Platonun mimetik sanat anlaynda ortaya kar. Sanatn zn sanatda bulan zc yaklam Croce tarafndan temsil edilen ifadeci sanat anlaynda somutlar. Buna mukabil onun zn sanat eserinde arayan yaklam, Kant ve Bell tarafndan temsil edilen formalist yaklamda ortaya kar. Anti-zc sanat teorilerini aklamak. Sanatta anti-zc yaklam, sanat sanat yapan bir z veya ayrc bir zelliin olmadn ileri srerek onu sanat d koullara, tarihsel, toplumsal ve ekonomik artlara balayan yaklama karlk gelir. O, dsalc bir yaklam cisimletirirken sanatn zerkliini byk lde elinden alr. Sz konusu kategori iine ana teori girer. Bunlardan birincisi, Marksist veya toplumsal sanat anlaydr. Bu anlay, sanat ideolojinin veya toplumun hizmetine koar. kincisi, sanat kurumsal yaplara tabi klan kurumsal sanat anlaydr. Buna mukabil ncs, sanat tarihsel koullara balayan, onun tarih tarafndan belirlendiini ne sren tarihsel sanat anlaydr.

A M A

A M A

184

Felsefe

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi estetiin sorabilecei sorulardan biri deildir? a. Alglama mekanizmamzn zellikleri nelerdir? b. Gzellik nedir? c. Sanatlar nasl snflanr? d. Sanatn znde ne vardr? e. Estetik tutumun ayrc zellii nedir? 2. Aadakilerden hangisi estetik tavr dier tavrlardan ayran zelliklerin banda gelir? a. Bilmeye ynelmek b. Pratik olana ynelmek c. Kiisel olan gzetmek d. kar gzetmemek e. Kazan amac gtmek 3. Estetik yarg ile ilgili olarak aadakilerden hangisi sylenemez? a. Estetik yargda tepki koulu geerlidir. b. Estetik yargnn doruluundan sz edilebilir. c. Estetik yargda kurallar ie karmaz. d. Estetik yarg bir beeni yargsdr. e. Estetik yarg zneldir. 4. Estetik yargnn salt haz ya da holanmaya dayanan znel temelini, snrsz bir rlativizme dmeden koruyamama problemine ne ad verilir? a. Deerlendirme problemi b. Yarg problemi c. lt problemi d. Beeni problemi e. Tmevarm problemi 5. Platonun sanat grne gre, sanatsal faaliyeti belirleyen ey nedir? a. fade b. Oyun c. Taklit d. Davurum e. Arnma 6. Aadakilerden hangisi Crocenin ifadeci sanat anlayn yanstmaz? a. Doa ona yalnzca sanatnn gzlyle bakanlar iin gzeldir. b. Sanat eseri zgn ve biriciktir. c. Sanat eseri duygu ve sezgilerin ifadeye dklmesidir. d. fade, sanatnn ruhunda bir kez olup biten bir yaantdr. e. Sanat, doadan alnan izlenimlerin taklidinden ibarettir. 7. Sanatsal formalizmin ada temsilcisi aadakilerden hangisidir? a. Kant b. Croce c. Danto d. Collingwood e. Bell 8. Marksist sanat anlayn karakterize eden en nemli iddia aadakilerden hangisidir? a. Sanat akla dayanr. b. Sanatn sosyal bir ilevi yoktur. c. Sanat ideolojiktir. d. Sanata iselci bir bak asyla yaklalmaldr. e. Sanat belirleyen ey, sanat eserinin formudur. 9. Kurumsal sanat anlayna yneltilen en temel eletiri aadakilerden hangisidir? a. Sanat eserinin sanat dnyas tarafndan vaftiz edilmesine izin vermesi b. Sanatn zerkliini korumas c. Sanat kurumsal yaplara balamas d. yi ya da yksek sanat ile kt ya da aa sanat arasnda bir ayrm yapma imkn brakmamas e. Sanata yksek bir deer bimesi 10. Aadakilerden hangisi zc bir sanat anlay deildir? a. Taklit olarak sanat anlay b. Kurumsal sanat anlay c. fadeci sanat anlay d. Oyun olarak sanat anlay e. Formalist sanat anlay

7. nite - Estetik

185

Okuma Paras
Bu temel belirlemeye gre kendisiyle balamak durumunda olduumuz sanat, yani tikel sanatlarn ilki, bir gzel sanat olarak mimaridir. Mimarinin grevi, d organik dnyay, sanata uygun dsal bir dnya olarak tin ile ayn kkten gelecek ekilde ilemekten ibarettir. Onun malzemesi, mekanik ar bir ktle olarak dolaymsz dsallk ierisindeki maddenin kendisidir ve biimleri de soyut Anlama Yetisinin bantlarna gre dzenlenmi inorganik doa biimleri olarak kalr. Bu malzeme ve bu biimler ierisinde somut tinsellik olarak deal gerekletirilemez. Bu yzden onlarda sunulan gereklik deaya kart kalr nk bu gereklik dea tarafndan nfuz edilmemi veya dea ile yalnzca soyut bir balant ierisindeki dsal bir eydir. Bundan dolay yap sanatnn temel modeli, sembolik sanat biimidir. (...) Her eye ramen inorganik dsal dnya, mimari tarafndan artlm, simetrik biimde dzenlenmi ve tine benzer klnmtr ve Tanrnn tapna, onun topluluunun evi orada hazr durur. Daha sonra ikinci olarak hareketsiz ktleye arpan ve nfuz eden bireyselliin imek ak gibi Tanrnn kendisi bu tapnaa girer ve sonsuz ve hi de sadece simetrik olmayan tinin kendisinin biimi younlar ve cisimsel bir eye ekil verir. te heykel sanatnn grevi budur. Heykel sanatnda, mimarinin ancak ima edebilecei tinsel i hayat, duyusal ekil ve onun dsal malzemesi ierisinde kendini yurdunda kld ve bu iki yan ne birinin ne de tekinin baskn olaca ekilde karlkl olarak biimlendii lde, heykel sanat, klasik sanat biimini kendi temel modeli olarak kazanr. (...) imdi, mimari tapnan kurduktan ve heykel sanatnn eli onun ierisine Tanr heykellerini yerletirdikten sonra, nc olarak bu duyusal biimde mevcut Tanr, kendi evinin geni salonlarnda toplulukla kar karya gelir. Topluluk, bu duyusal varln kendi karsndaki kendi tinsel yansmasdr ve znelliin ve iselliin canlandrlmasdr. Dolaysyla bunlarla birlikte hem sanatn ierii hem de bu ierii dsal biimde temsil eden malzeme iin belirleyici ilkenin, tikelleme ve bireyselleme ve bunlarn zorunlu znel kavraylar olduu ortaya kar. Heykel sanatnda Tanrnn sahip olduu kendinde smsk kalan birlik, birlikleri duyusal olmayp tamamen ideal olan bireylerin i hayatlarnn oulluu ierisinde yaylr. Bu nedenle de ancak burada Tanrnn kendisi hakikaten tindir; bu, urada ve burada olan Tanrdr. (...) imdi sanattaki duyusal e, bu ierikle uyum ierisinde, hem kendisini kendisinde tikellemi gstermeli, hem de znel isellie uygun gstermelidir. Bunun iin gerekli malzeme renk, mzikal ses ve son olarak isel grlerin ve tasarmlarn salt belirtgesi olarak ses tarafndan salanr. Sz konusu ierii bu malzemeler araclyla gerekletirme tarzlar olarak da resim, mzik ve iir sanatlarn buluyoruz. Burada duyusal ortam, sanatn genel olarak tinsel ieriine en iyi biimde karlk gelir ve tinsel anlamn duyusal malzemeyle balants mimaride ve heykel sanatnda olanakl olduundan daha derin bir ilikiye varr. Yine de bu, btnyle znel yanda yatan daha isel bir birliktir; biimin ve ieriin kendilerini tikelletirmek ve ideal olarak koymak durumunda olmalar lsnde ancak ieriin ve onun dolaymsz biimdeki duyusal eyle kaynamasnn nesnel tmellii pahasna meydana kabilen daha isel bir birliktir. imdi bu sanatlarda, biim ve ierik kendilerini ideallie ykseltirler ve bu yzden sembolik mimariyi ve klasik heykel tasarmlarn geride braktklar iin, bu sanatlar kendi modellerini romantik sanat biiminden edinirler. Nitekim ekillendirme tarz bakmndan, bu sanatlar en uygun biimde nitelemeye elverili olan sanat biimi de romantik sanattr. Ama onlar bir sanat btnldr nk romantik sanat kendinde en somut sanat biimidir. Kaynak: G. W. F. Hegel, Estetik: Gzel Sanat zerine Dersler (ev. T. Altu - H. Hnler), Payel Yaynlar, stanbul, 1994.

186

Felsefe

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Yantnz doru deilse nitenin Giri blmyle Estetik Fenomenlerin Felsefesi blmn yeniden okuyun. Alglama mekanizmamzn zelliklerinin ne olduu sorusunun, epistemolojinin kapsam iinde kalan bir soru olduunu fark edeceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Estetik Fenomenlerin Felsefesi olarak Estetik blmnn Estetik Tutum balkl alt blmn yeniden okuyun. Estetik tutumun ayrc zellliinin kar Gzetmeme olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Estetik Fenomenlerin Felsefesi olarak Estetik blmnn Estetik Yarg balkl alt blmn yeniden okuyun. Estetik yarglarn doruluundan sz edilemeyeceini greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Estetik Fenomenlerin Felsefesi Olarak Estetik blmnn Estetik Yarg balkl alt blmn yeniden okuyun. Doru yantn Beeni problemi olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Sanat Felsefesi blmnn Sanat Teorileri balkl alt blmn yeniden okuyun. Platonda sanatn znn Taklit olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Sanat Felsefesi blmnn Sanat Teorileri balkl alt blmn yeniden okuyun. Taklidin ifadeci teoriyi yanstan bir zellik olmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Sanat Felsefesi blmnn Sanat Teorileri balkl alt blmn yeniden okuyun. Sanatsal formalizmin ada temsilcisinin Bell olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Sanat Felsefesi blmnn Sanat Teorileri balkl alt blmn yeniden okuyun. Marksist sanat anlaynn en nemli tezinin Sanat ideolojiktir tezi olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Sanat Felsefesi blmnn Sanat Teorileri balkl alt blmn yeniden okuyun. Kurumsal sanat anlayna yneltilen en temel eletirinin onun iyi sanat ile kt sanat arasnda bir ayrm yapamamas olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Sanat Felsefesi blmnn Sanat Teorileri balkl alt blmn yeniden okuyun. Kurumsal sanat anlaynn zc bir sanat anlay olmadn anmsayacaksnz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Gzellik hi kuku yok ki zneldir. Bu, her eyden nce gzellii sanat eserinde yaratan zne olduu iin byledir. kinci olarak da gzellii almlayan bir zne olduu iin byledir. Baka bir deyile, estetik nesnenin kendisi, yani bir resmin, iirin kendisi istedii kadar gzel olsun, ondaki gzellii fark edecek ya da hissedecek bir zne olmad takdirde, sz konusu gzellik hibir ekilde ortaya kmaz. Bu ise elbette gzelliin znel bir temele oturduu anlamna gelir. Gzelliin znel olmas demek, onun btnyle greli olmas anlamna gelmez. nce Humeun daha sonra Kantn ok daha iyi bir ekilde syledii gibi, znel bir temele oturan gzellik kavramnn evrensel bir geerlilii vardr. Yani, Beethovenn 9. Senfonisine veya Sultanahmet Camiine ben gzel diyorsam, yargm herhangi bir ilgiden bamsz bir holanmann eseri olup ayn yargy herkesin vermesini bekliyorsam, bu gzelliin ortak ve evrensel bir temele oturmas gerektiini ifade eder. Sz konusu gzellik anlayna nesnelci-znelcilik ad verilebilir. Sra Sizde 2 Platon, tarihin tand ilk ve en byk sistemin kurucusu olan bir filozoftur. Onun aslnda temel amac, ann Atinasnda yaanan politik krize bir zm getirebilmek, hocas Sokratesin lmne neden olan politik koullara bir tepki verebilmekti, yani politik bir misyonla hareket etti. Kurtuluun, demokraside deil de hakikatin bilgisine sahip filozof-krallarn i bana gelmesinde olduunu dnd. Dolaysyla, esas olarak bu amac hayata geirebilmek iin dev bir metafizik sistem kurdu. Bu sistemde doallkla, sanat da metafiziine ve politik amacna bal olarak ele ald. Sanat zc bir yaklamla tanmlarken onun zn sanatsal faaliyette aramas, sz konusu faaliyetin bir tr mimesis ya da taklit faaliyeti olduunu sylemesi, hi kuku yok ki sanat ve dolaysyla estetik alannda atlm dev bir adm olmak durumundayd. Nitekim ayn yaklam kendisinden sonra rencisi Aristoteles tarafndan da benimsenmi ve btn bir Orta a boyunca sanat mimetik bir faaliyet olarak anlalmtr. Bununla birlikte, sanat sadece kendi zerinden deil, bir yandan da etkisi zerinden tanmlamaya gemesi, sanatn zerkliinin ortadan kalkmasyla son bulmutur. Bu yzden onda sanat, bilim ve felsefenin altnda bir yerde olmak durumundadr. Nitekim o, sanata sansr uygulayan ilk ve tek filozof olarak da tarihe gemitir.

2. d

3. b

4. d

5. c

6. e

7. e

8. c

9. d

10. b

7. nite - Estetik

187

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Sra Sizde 3 Usta ve nitelikli bir ynetmenin sanat deeri yksek filmlerinin toplumda itibar grmemesi, gie baarlarnn ok dk olmas ile eletirmenlerin olumlad sradan filmlerin byk bir gie baars elde etmeleri olgusu, anti zc sanat teorileri tarafndan baaryla aklanabilir. Sz gelimi, eletirmenlerin sanatsal deeri dk filmleri yceltirken sanatsal deeri yksek filmleri atlamalar kurumsal sanat anlaynn sanat dnyasnn sanat eserini vaftiz etme eylemine ok uygun der. Ayn ekilde, ikinci kategoriden filmlerin gie baarsyla nitelikli filmlerin ticari adan baarsz olmas durumu, Marksist sanat anlay zerinden, zellikle de ideolojiye yaklaacak ekilde, gereklii olduundan farkl gsterip hoa vakit geirme amacna hizmet eden sanatn statkoyu devam ettirici ynyle veya muhafazakr etkisi yoluyla iyi bir biimde aklanabilir. Nihayet ayn durum, yani hem sinema sanatnn kendisi hem de filmlerin gie baarlaryla ilgili gelimeler tarihselci sanat anlayyla tam olarak yorumlanp deerlendirilebilir. Altu, T. Estetikin Tarihi, Felsefe Ansiklopedisi (ed. A. Cevizci), cilt 5, Ankara, Ebabil yaynlar, 2007, ss. 705-733. Belge, M., Marksist Estetik, stanbul, BFS Yaynlar, 1987. Bell, C., Art, London, Chatto and Windus, 1914. Carrol, N., Beyond Aesthetics, Cambridge, Cambridge University Press, 2001. Carrol, N., Philosophy of Art: A Contemporary Introduction, Cambridge, Cambridge University Press, 1999. Cmert, B., Crocenin Estetii, Ankara, Kltr Bakanl, 1979. Davies, S., Definitions of Art, Ithaca, Cornel University Press, 1991. Dickie, G., Art and the Aesthetic, Ithaca, Cornell University Press, 1974. Graham, G., Philosophy of the Arts: An Introduction to Aesthetics, Routledge, London, 2000. Hegel, G.W.F., Introductory Lectures on Aesthetics (trans. by B. Bosanquet), Harmondsworth, Penguin, 1993. Murray, C. (ed.), Key Writers on Art, Routledge, London, 2003. Sparshott, F., The Theory of Arts, Princeton, NJ., Princeton University Press, 1981. Soykan, .N., Estetiin Problemleri, Felsefe Ansiklopedisi (ed. A. Cevizci), cilt 5, Ankara, Ebabil yaynlar, 2007, ss. 683-693. Townsen, D., Estetie Giri (ev. S. Bykdvenci), Ankara, mge Kitabevi, 2002.

8
FELSEFE
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Eitim felsefesinin ne olduunu aklayabilecek, dealist ve realist eitim felsefelerini ayrt edebilecek, Natralist, pragmatist ve egzistansiyalist eitim felsefeleri arasndaki farkllklar ve benzerlikleri ayrt edebilecek, Analitik eitim felsefesinin mantn aklayabilecek, Eletirel eitim felsefesini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Eitim dealist Eitim Natralist Eitim Varoluu Eitim Daimicilik Alama Realist Eitim Pragmatizm Eitimin Amalar Kltrel Yaklam

indekiler
GR KLASK ETM FELSEFESNDE TEMEL AKIMLAR ANALTK ETM FELSEFES ELETREL ETM FELSEFES

Felsefe

Eitim Felsefesi

Eitim Felsefesi
GR
Felsefenin gnmz dnyasnda nemini hissettiren dallarndan biri de eitim felsefesidir. Eitim felsefesi, ok genel bir ekilde eitimi felsefi bir tutum ya da yntemlerle konu alan felsefe tr olarak tanmlanabilir. O, eitimin ne olduunu tartan, onu belirleyen faaliyetleri ve eitim alann meydana getiren kavramlar sorgulayp zmleyen felsefe disiplini olarak anlalr. Eitim alanna zg kavramlarla yarglar analiz eden, burada geen argmanlarn yapsn inceleyen eitim felsefesi, eitimi belirleyen temel etkenler zerinde younlarken bir yandan da eitimin amalarn ele alr. Eitim felsefesi tarafndan ok uzun bir zamandan, en azndan nl Yunan filozoflar Sokrates ve Platondan balayarak iki bin be yzyldan beri konu edilen eitimin kapsam iinde geen, onu bir ekilde belirleyen pek ok unsur vardr. Bunlarn en banda da hi kuku yok ki renci ya da eitilen insan, retmen veya eiten kii, retim ierii veya mfredat, eitim faaliyetinin kendisi ve amalar, eitim yoluyla kazandrlan deer ve tutumlar gelir. Buradan da anlalaca zere, tpk felsefenin epistemoloji, ontoloji, etik ve siyaset felsefesi trnden teorik ve pratik dallar olmas gibi, eitim felsefesinin de epistemolojik, ontolojik, etik ve politik boyutlar vardr. Daha imdiden renci ve retmenin kendileriyle, bu ikisi arasnda kurulan ilikinin mahiyetinin eitim felsefesinin varlk veya ontolojik boyutunu meydana getirdii sylenebilir. Baka bir deyile, eitim ilikisi iinde bulunan retmenlerle renciler ve bu ikisi arasnda kurulan eitim ilikisi, eitim felsefesinin ontolojisini oluturur. Eitim felsefesinin elbette bir de epistemolojik boyutu vardr. Nitekim eitim faaliyeti srasnda renciye kazandrlan bilisel alkanlklarla retilen bilgi, bu ereve iinde gndeme gelen renme kuramlar, eitici kii tarafndan kullanlan retim yntemleri, onun bilgiyle ilgili ynn ya da epistemolojik boyutunu belirler. Gerek eitim ve retimi alamadan veya ideoloji aktarmaktan ayran ltlerin ne olmas gerektiiyle ilgili tartma da eitim felsefesinin etik boyutunu ana hatlaryla ortaya koyar. Baka bir deyile, eitimin bir de etik yn olmak durumundadr. Sz konusu etik boyutuyla, eitim felsefesi eitici faaliyetler srasnda uyulmas gereken kurallarla ilkelerin ve eitilen insana aktarlacak deerlerin ne olmas gerektiini sorgular, ahlak eitiminin mahiyetini aratrr. Eitim felsefesinin pratik boyutu iine sadece etik deil, politika felsefesi de girer. te bu balamda eitimin toplumun sosyal ve politik boyutuyla olan ilikisinin eitimin politikasn

190

Felsefe

Eitim felsefesinin btnletirici boyutu, kuatc birtakm eitim teorileriyle ortaya kan klasik eitim felsefesinde cisimleir.

Eitim felsefesinin de tpk felsefenin kendisi gibi, btnletirici, analitik ve eletirel ynleri vardr.

Eitim felsefesinin analitik boyutu, eitim alannda geen kavramlarn analiziyle megul olan analitik eitim felsefesinde cisimleir.

Eletirel eitim felsefesi, statkoyu koruma, mevcut baskc yaplar devam ettirme amacna hizmet eden eitim anlaylarn eletirir.

oluturduu sylenebilir. Dahas, eitimin toplumu ekillendirme ve amalarn belirleme noktasnda gndeme gelen misyonu, demokrasi benzeri ynetim biimleri ve ok kltrllk trnden ideal politik durum ya da ynelimlere verdii pozitif destek, onun mevcut sosyal ve politik dzeni koruyup yeniden retmeye mi yoksa dntrmeye mi ynelik olduu, eitim felsefesinin politik boyutu iinde gndeme gelir. Eitim felsefesi, bir disiplini olduu felsefeye sadece alanlar ya da dallar bakmndan benzemez. O, felsefenin kendisine aratrmasnn nitelii bakmndan da benzer. Buna gre, eitim felsefesinin, felsefenin bizatihi kendisinde olduu gibi, kavramsal ya da analitik, btnletirici ya da normatif ve nihayet eletirel boyutlar vardr. Bu durum, yani eitim felsefesinin, tpk felsefenin kendisi gibi analitik, eletirel ve btnletirici ynleri veya temellerinin bulunmas olgusu, eitim felsefesinde, zellikle yirminci yzylda ok belirgin hale gelecek ekilde temel ynelim veya eilimin bulunduu anlamna gelir. Sz konusu eilimlerden birincisi, normatif veya buyurucu ynelimdir. Gnmz eitim felsefesinde de kendisiyle karlatmz normatif ynelim, gerekte eitim felsefesindeki en eski ve en etkili ynelimi temsil eder. Normatif ve btnletirici bir ynelime sahip olan eitim felsefecileri, eitimin ne olmas, retim faaliyetlerinin nasl dzenlenmesi gerektiiyle ilgili olarak felsefi bir biimde savunulup hakllandrlm bir eitim felsefesi ne srerler. Sz konusu normatif ynelim, pek ok adan insanlarn eitim felsefesinden bekledikleri eyi ifade eder. Eitim felsefesinden ve dolaysyla normatif/preskriptif ynelimden beklenen ey de onun eitim konusunda daha geni bir perspektif, daha kuatc bir sosyal vizyon, insann hayatyla olduu kadar toplumsal yaamla da ilgili birtakm yce amalar ortaya koymasdr. Bu btnletirici ve normatif ynelim, gemite batan sona normatif olduunu syleyebileceimiz klasik eitim felsefesinde somutlar. O, sz gelimi idealizm benzeri belli bir felsefe anlayndan hareketle, eitimin nasl anlalmas, onun ne ekilde olmas gerektiini syleyip anlayn ya da eitim telakkisini uygulamaya dnk belli bir eitim kuram yoluyla ifade eder. Analitik ynelim ise normatif, btnletirici ynelimin klasik eitim felsefesinde somutlamasna, kaynanda klasik felsefesinin bulunmasna benzer ekilde, hareket noktasn yirminci yzylda Anglo-Sakson dnyada ortaya kan analitik felsefeden alan analitik eitim felsefesinde cisimleir. Analitik eitim felsefesi, kendisini belli bir felsefi tevazuuyla da vurur. Analitik ynelime sahip eitim felsefecileri, bu yzden toplumlara veya insanlara eitimle ilgili tercihlerinin ne veya nasl olmas gerektiiyle ilgili telkinlerde bulunmann ne doru ne de etik olduunu dnr. Bunun yerine eitimle ilgili temel kavramlar akla kavuturmay, insanlarn eitim konusunda birtakm tercihlerde bulunur veya kararlar alrken dayandklar argmanlar, gelitirdikleri akl yrtmeleri aydnlatmaya alr. Gnmz eitim felsefesinde kendisini gsteren nc temel ynelim, kritik ya da eletirel eilimdir. Sz konusu ynelim de aslnda byk lde analitik ynelime benzer ekilde zemini temizlemeye, yanl kavray ve hatal izlenimleri aa karmaya, ideolojilerin yaratt yanlsamalar bertaraf etmeye alr. Gerekten de yrrlkteki hkim ideolojinin eitimden faydalanan insanlarn ve toplumsal snflarn karlarnn yanl temsiline yol atn, eitimle ilgili hatal alg ve yanl kavraylarn dezavantajl gruplarn ihtiyalaryla gerek karlarn kararttn dnen eletirel ynelim sahipleri, bu yzden ncelikle yanl alglar, hatal kavraylar dzeltme, ideolojilerin maskelerini drme amac gder. O, daha iyi ve daha adil bir toplum yaratma amac dorultusunda hareket eder ve eitimi de

8. nite - Eitim Felsefesi

191

bu ama dorultusunda dnme uratlmas gereken bir yap olarak deerlendirir. Kritik ynelimin dier iki temel ynelimden farkllamasn salayan ey, felsefe anlaydr. Eletirel ynelimli eitim felsefecileri, felsefeyi ne sadece bir aralar ve yntemler stoku ne de salt bir teori ya da sistem olarak grr. Bunun yerine felsefeyi zellikle de bastrlm sosyal snflarn, dezavantajl toplumsal gruplarn karlarn korumann, onlarn yararlarna hizmet etmenin entelektel arac haline getirirler. Bu yzden, onlarn eitim felsefeleri, gcn baskc topluma meydan okuma, bireyleri bilinlendirip zgrletirme talebinden alrken iktidar eletirisiyle, hegemonya kartlyla, farkllklara vurgu yapma gayretiyle sekinleir.

KLASK ETM FELSEFESNDE TEMEL AKIMLAR

lk ya da klasik ekliyle eitim felsefesi, geleneksel olarak filozoflar tarafndan hayata geirilmitir. O, Antik Yunanda Sokrates ve Platondan balayp yirminci yzyln ortalarnda Deweye kadar uzanacak ekilde, dnce tarihinde kendilerine bir yer edinen filozoflar tarafndan icra edilmitir. Kaynanda sistem ya da ierik olarak felsefe telakkisi bulunduu iin, klasik eitim felsefesi ayn zamanda -izmler yaklam olarak da bilinir. Bu adan bakldnda, klasik eitim filozoflarnn idealizm, pragmatizm, realizm, natralizm, egzistansiyalizm benzeri genel felsefi sistem ya da akmlarn eitim alanndaki temsilcileri olarak ortaya ktklar sylenebilir. Eitim srecinin ne ekilde olmas, nasl bir insan yetitirilmesi, renciye hangi bilgi, beceri ve deerlerin aktarlmas gerektiini bildirme iddiasyla ortaya kt iin, klasik eitim felsefesi tamamyla normatif ve btnletirici bir anlay ifade eder.

dealist Eitim Felsefesi

Klasik eitim felsefesinde gndeme gelen yaklamlarn hem nem hem de zaman asndan en nde geleni Sokrates, Platon, Kant benzeri filozoflar tarafndan temsil edilen idealist yaklamdr. Eitime idealist yaklam, birtakm ahlaki amalara veya moral ilkelere dayanr ve ideal bir varlk alanna bal olarak aknlk zemini zerinde veya transendental bir tarzda temellenir. Eitim bu yaklamda doallkla etiin, hatta siyaset felsefesinin bir arac haline gelir. Nitekim sz konusu yaklamn en nemli temsilcilerinden biri olan Platonda eitim, devleti ve sosyal dzeni iyilik idesine ve adalet ilkesine gre ina edip rgtleme amacna hizmet eder. Onda bir yandan yi deasyla adalet ilkesi ideal devleti merulatrrken dier yandan eitim teorisinin genel normatif erevesini ocuklara, genlere ve yetikinlere aktarlmas gereken temel deer ve fikirler olarak iyi, adalet ve ahlakllk dnceleri belirler. dealist eitim felsefesi, idealizmin eitim alanndaki telkin ve ierimlerinin, eitimle ilgili sonularnn bir araya getirilmesinden oluur. dealizmin eitim teorisi karln daimicilikte bulur. Daimicilik, insanolunun entelektel ve manevi potansiyelinin geliimiyle yakndan ilgili olan eitim kuramn ifade eder. O, insan yaamnn deimez ve hemen her daim ortaya kan yn ya da temalarna vurgu yapar, retilmesi gerekenin olgular deil de ilkeler olduunu savunur. Gerekten de daimicilik, insanlara hemen her yerde kalc bir nem ve deere sahip olan eylerin retilmesi gerektiini, retilmesi gereken bu eylerin de srekli olarak deien olgulardan ziyade, insan insan yapan kalc deerler, evrensel ilkeler ve ezeli-ebedi fikirler olduunu iddia eder. Daimicilere gre, insanlar nce ii ya da mhendis sonra insan deil de nce insan sonra mhendis ya da ii olmak durumundadrlar. Bu yzden insanlara nasl ii veya mhendis olunacann bilgisinin deil de nasl
dealist eitim felsefesi, birtakm ahlaki amalar zerine ykselir ve eitimi ou zaman ahlakn bir arac haline getirir.

dealist eitim felsefesi, eitim kuram olarak daimicilii benimser. Daimicilik insanlara her zaman ve her yerde kalc bir neme sahip olan eylerin retilmesi gerektiini ileri savunur.

192

Felsefe

dealizm, eitimde meslek eitiminin ne kartlmasna kar kar.

dealist eitimin mfredatnda ba sray felsefe, matematik, tarih, teoloji ve sanat benzeri disiplinler alr.

insan ya da adam olunacann bilgisinin verilmesi gerekir; onlara makinelerden veya tekniklerden nce, insani deer ve geliim ilkelerinin retilmesi gerekir. Daimicilik, bundan dolay liberal eitimi meslek eitiminin nne kartr. Nitekim idealist bak asndan eitimin en yksek hedefi, insann ya da kiinin kendisini gerekletirmesi, hayatn hakikat, iyilik ve gzellik deerlerine gre ekillendirmesidir. Bu yzden idealist eitim anlay, rencilerin hakikati arayan ve hakikate gre yaayan insanlar haline gelmesini ama edinir. Hakikati aramak ve hakikate uygun yaamak iin, insanlarn nce hakikati bilmeyi ve bu uurda sk, disiplinli almay istemeleri gerekir. dealizm; eitimi ite bu yzden bir bilgi aktarma sreci, bir talim veya meslek eitimi olarak grmez, tam tersine bir dnm sreci, ruhun gznn hakikate evrilmesi olarak deerlendirir. Gerekten de idealist eitim anlay, eitilen kiinin, bu dnyann gelip geici eylerinden, gndelik megalelerinden uzaklatrlarak gznn mutlak iyiye, deimez hakikate ve evrensel gzellie evrilmesini hedefler. Bu yzden gnmzn mesleki eitim anlayyla kyaslandnda, idealist eitim anlaynn eitimle ilgili hedefleri hayli soyut grnr. Aslnda idealizm, bugn de etkili olan bir anlay olmak durumundadr. Nitekim gnmzn idealistleri de materyalizme, kapitalizme ve dolaysyla salt mesleki eitim zerine ykselen eitimsel amalara iddetle kar karlar. Gerekten de idealistler, gnmzde eitimin amalarnn kapitalizmin veya tketim toplumunun genel hedefleri ve materyalizmin toplumda bir stat kazanmay nemli hle getiren yaklam tarafndan ekillenmesine iddetle kar karlar. Onlar gerek eitimin, zgl bir meslein rol ve fonksiyonlarn yerine getirme amacyla snrlandrlamayacak kadar genel bir aydnlanma ve dnmle ilgili bir sre olduunu ne srerler. Meslek eitiminin amac, bir meslek ya da ite uzmanlktr. Gnmzn rekabet dnyasnda, bu uzmanln ve meslekte baarl olmann ls yoktur. Salt bir uzmanlk veya meslek eitimi alan insann, idealist eitim anlay asndan, yalnzca baarya endeksli biri olup kendisini sadece imdi ve burada olanla, rekabet dnyasnn kat gerekleriyle snrlamas ve evrensel kltre yabanc kalmas kadar normal ya da doal hibir ey olamaz. dealistler elbette meslek eitimine, insann dnyaln temin etmesini ve toplumun refahna katkda bulunmasn mmkn klacak bir eitim anlayna kar kmazlar. Ama onlar bir eitim politikas asndan, mesleki eitime genel eitim karsnda ncelik verilmesine kar karlar. dealizm, eitimden sadece meslek eitiminin anlalmasn ve dolaysyla materyalizme zg bir agzllk ve tketim kltrn modern zamanlarn en byk hastal olarak tehis eder. Uygarl yaratan eyin esas itibaryla entelektel kltr olduuna inanan idealistler, ilerlemeyi de kltrn yksek ve ileri evrelerine doru bir evrim sreci olarak deerlendirir. Sz konusu evrim srecinde, sahip olunan bilgi btnne her kuak tarafndan katk yaplarak sonraki kuaklara aktarlr. Okul, idealistlere gre, sz konusu koruma ve aktarma faaliyetinin kitlesel ve kurumsal olarak hayata geirildii yer olmak durumundadr. dealist eitim felsefesi, en genel ve en soyut disiplinlerden belli varlk trlerini belli ynlerden ele alan greli olarak daha somut disiplinlere inen hiyerarik bir biimde yaplandrlm bir eitim programn hayata geirme amac gder. En genel disiplinler tekil zaman, mekn ve durumlar aan en soyut disiplinlerdir. Bu genel ve soyut disiplinlerin en banda felsefe gelmektedir. Matematik ise soyutlamalarla megul olma, soyut dnmeyi renme noktasnda nemli bir imkn temin ettii iin, idealist mfredat asndan byk bir nem tar. Tarih ve edebiyat da idealizmin hiyerarik mfredatnda temel disiplinler olarak alnr. Bu disiplinler, bilisel deerleri ya-

8. nite - Eitim Felsefesi

193

nnda deer ykl olmalar nedeniyle nem kazanr. Ksacas, felsefe, teoloji, edebiyat, tarih ve sanat hem deer ykl olduklar hem de insanolunun kltrel mirasnn belli bal tayclar olduklar iin, idealist mfredatn en belirleyici konularn meydana getirir. dealizmin eitim metodolojisi, ok byk lde epistemolojisine dayanr. Evrensel hakikate veya hakikatin bilgisine akl yoluyla ulald iin, idealist eitim anlaynda ncelikle akl byle bir aratrmadan alkoyan maddi engellerin ortadan kaldrlmas, deyim yerindeyse miyopluun veya dar grlln bertaraf edilmesi, ruhun gznn almas amalanr. retmen merkezli bir eitim anlayn ifade eden idealist eitim felsefesi, hem rencinin dikkatinin maddi ve duyusal olandan uzaklatrlp onda bir dnm salanmas hem de hakikatin bilgisine ulama noktasnda, yntem olarak diyalektik bir sorgulama yntemini benimser. dealizmin eitim metodolojisinde yntemin, yine hakikatin retmenin rehberlii altnda birlikte aranmasn mmkn klan bir diyalog yntemi olmas gerekir.

Realist Eitim Felsefesi

Realizm, ideal ya da akn bir dnyann varln ne sren idealizmin tersine, zihinden bamsz bir d dnyann varln kabul eden felsefe grdr. Sz konusu felsefe grnn eitim alanndaki en nemli temsilcisi Aristoteles olmutur. Onun varlk, bilgi ve deer anlaynn dorudan bir sonucu olan eitim felsefesi, iyi ve insana yarar bir hayat srmeyi, yani insann kendisini bilgi ve deere uygun olarak belirleme ve gerekletirme kapasitesi ya da potansiyelini hayata geirmesini eitimin en yksek amac yapar. Byle bir bak asndan yaklaldnda, eitimin amac veya okullamann ilevi hayatn bilgi yoluyla dntrlmesinde bulunur. Gerekten de realizmin eitim asndan amac, insanlara sahip olduklar gizilglerini hayata geirmek, yetkinlik potansiyellerini en yksek dzeyde gerekletirmek suretiyle mutlulua erimeleri noktasnda yardmc olmaktr. Buna gre, eitimin amac, insan insan yapan ey olan akl ya da rasyonaliteyi alabildiince gelitirmektir. Realist anlayn eitim kuram, zclk olarak geer. zclk, eitime den eyin insan akademik bilgi ve karakter geliiminin zsel unsurlaryla donatmak, okulun en temel misyonunun da insanlk kltrnn temel unsurlarn aktarp korumak olduunu savunur. O, insann standart bir znn var olduunu ve rencilere olgun bir hayat srebilmeleri asndan ihtiya duyduklar temel bilgileri kazandracak birtakm deimez olgu ve deerlerin bulunduunu savunur. Pek ok noktada, zellikle de mfredatn konu ve retmen merkezli olmas gerektiini ne srmek asndan daimicilikle birleen zclk okulun en nemli misyonunun genlere belirli entelektel disiplinleri retmek, birtakm genel becerileri kazandrmak ve bylelikle de kltrel mirasn srekliliini temin etmek olduunu ileri srer. Realist eitim felsefesinde okul, beeri rasyonaliteyi gelitirme misyonunu stlenmi zel bir kurum olarak grlr. Sz konusu anlayta okul, konusunu veya alann iyi bilen uzman retmenlerle donatlm, ncelikli amac rencilere salam ve sistematik bilgiyi aktarmak ve aratrma kltr temin etmek olan eitim kurumu olarak anlalr. Okulun en temel hedefinin entelektel olmas gerektiini savunan realist eitim anlay, onun sosyalletirme veya meslek kazandrma benzeri toplumsal amalar da olabileceini kabul eder. Realist anlay, bununla birlikte okulun en temel misyonu ya da ilevinin entelektel bir misyon olduu inancy-

Resim 8.1 Aristoteles

Realist eitim anlaynn eitim teorisi zclktr. zclk, eitime den eyin insan akademik bilgi ve karakter geliiminin unsurlaryla donatmak olduunu syler.

194

Felsefe

Realist eitim felsefesi de konu ve retmen merkezli bir eitim anlay benimser.

la, sz konusu sosyal hizmet greviyle belirlenen toplumsal hedeflerin okulun temel misyonuna zarar verebilmesine iddetle kar kar. Realist eitim programnda, doallkla sadece olgu bilgisi deil, formel yaplara ilikin bilgi de verilir. Onun eitim programnda ncelikle ve temelde eitli bilimleri tantan, onlarn konu alann belirleyip ilk ilkelerini, temel kavramlarn ve formel yapsn gzler nne seren bir mantk, bilim teorisi veya felsefesi yer alr. Realist mfredatta dier bilimler, doa bilimleri, sosyal bilimler ve insan bilimleri olarak sralanr. Realist eitim anlay sz konusu bilim trlerinin, konularnn farkllndan tr, farkl yntemleri olmas gerektiini savunur. Bunlardan doa bilimlerine daha arlkl bir ekilde yer verilirken hepsinin de neden-sonu ilikilerini ortaya koyan zorunlu dorular zerinden retilmesi amalanr. Bu durum Aristoteleste en iyi ekilde grlebilir. Gerekten de o, temel eitimin genel erevesi iinde Yunan yurttalarn ocukluklarndan balayarak ahlaki adan eitmeyi amalar; sonra da kendi eitim kurumu veya aratrma merkezinde gerekletirilen teorik eitimde, eitim mfredatnda en nemli yeri mantk, matematik, metafizik, etik, politika, estetik, edebiyat, retorik, fizik ve biyolojiye verir. Realist eitim anlay nihayet retmen merkezli bir eitim anlayn ifade eder. Konusunda uzmanlam kii olarak retmen, realist anlayta, bir bilim adam veya aratrmacdan ziyade, bir retici ya da eiticidir. Dolaysyla retmen, eitecei veya kendisine belli uzmanlk bilgilerini aktaraca renciyi iyi tanmak, onun nasl ekillendirileceini olabilecek en iyi ekilde bilmek durumundadr. O, sadece bir teorisyen deil, ok daha nemlisi iyi bir pratisyendir. Gnmz dnyasnn eitim anlayna idealist eitim felsefesi mi yoksa realist eitim felSIRA SZDE sefesi mi daha yakn der?
D Eitim Felsefesi Natralist N E L M

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Resim 8.2
K Francis Bacon T A P

TELEVZYON

NTERNET

MAKALE

Realizmin modern versiyonu natralizmdir. Natralizm, bilimin en byk g haline geldii modern uygarln felsefesini ifade eder. On altnc yzyldan balayp S O R U nce ngiliz Aydnlanmasnn Francis Bacon, Hobbes, Locke ve Hume gibi filozoflaryla Fransz Aydnlanmasnn Voltaire ve Rousseau benzeri dnrleri tarafnDKKAT dan ortaya konan natralizm, doann gerekliin tamam ya da tm olduu kabulne dayanr. Doann var olan her eyi ihtiva ettiini, btn varlklar aklaSIRA SZDE mak asndan yeterli olduunu savunan natralizm, bunun insan varl iin de geerli olduunu, insann doast bir boyutu olmayp tm boyutlaryla doal bir varlk olduunu ileri srer. AMALARIMIZ Natralist anlaytan kan eitim felsefesi, eitimi anlama, eitimin amalarn belirleme noktasnda doaya, doann ayrlmaz bir K T paras olan insan doasna baklmas gerektiini belirtir. Duyular A P araclyla anladmz, ampirik yoldan kavradmz doadaki tm srelerle doal gelimelerin yava yava ve aamal bir biimde gerekletiini ileri sren natralizm, bu yzden eitimin hibir eTELEVZYON kilde aceleye getirilmeyip belli bir plan dhilinde ve doa yasalarna uygun olarak hayata geirilmesi gerektiini savunur. Natralist eitim felsefesi, ite bundan dolay eitim kuram olarak ilerlemeci N T E RliiT veya progresivizmi ve belli bir gelime teorisini temele alr. GerNE ekten de natralist eitim felsefecileri eitim alannda salt lafzilie, sze ve ezbere dayal bir eitime, doastcle ve beyin ykaM A K maya iddetle kar kan reformcular olarak grlrler. ALE

8. nite - Eitim Felsefesi

195
Natralist eitim felsefesi, renci merkezli ilk eitim anlayna karlk gelir.

Eitim alannda radikal bir dnm ifade eden bir eitim anlay olarak natralist eitim felsefesi, retmen ya da konu merkezli bir eitimden ziyade, renci merkezli bir eitim anlayna karlk gelir. Bu ise natralist eitim felsefesinde en temel ve nemli amacn, modern dnyay, gelenekten veya gemiten bamsz olarak btn ynleriyle kurup ekillendirecek olan bireyin yetitirilmesi veya kendisini gerekletirmesinin salanmas olduu anlamna gelir. Bu srete ne gelenein ne de toplumun bir nemi vardr. Gelenein insan doas anlayna iddetle kar kan, insann douta bo bir levha veya iyi olduunu syleyen natralist anlay, toplumu da ya Hobbes ve Locke rneinde olduu gibi, sadece bireylerin bir toplam ya da Rousseauda olduu zere, insann doal iyiliinin yitirilmi olduu bozuk ve rk bir yap olarak grr. Natralizm, eitim yntemleri sz konusu olduunda, ncelikle renciye uygulanacak kat bir disiplin anlayna iddetle kar kar. Eitimin formel bir eitimden ziyade, ocuun doal biyolojik srelerine uygun olarak hayata geirilmesi gereken bir sre olduunu dile getiren natralizm, onun okullara ve kitaplara bal olmadn ileri srer. O, eitimin ocuun doal hayatnn temel yasalarna bal olmas gereken birtakm genel yetitirme ve geliim ilkelerinin doal ortamlarda uygulanmasyla ilgili bir eyden ibaret olduunu belirtir. Natralist eitim felsefesi standart ve deimez bir eitim program veya mfredata sahip deildir. Bununla birlikte, onun nce Bacon ve Hobbesta sonra da Comteta karmza kan birinci versiyonunun bilim arlkl, buna mukabil Rousseauda ortaya kan ikinci versiyonunun ahlak, felsefe ve edebiyat arlkl olduu sylenebilir. te yandan her ikisi de rencinin ifade imknlarn gelitirecek konu ve aralarn retilmesine ek olarak salk ve beden eitimine de zel bir nem atfeder. Natralizm, renme balamnda, ocuun kendi etkinlii yoluyla renmesine nem verdii iin, retim yntemleri bakmndan da gemiten radikal bir kopuu ifade eder. rencilerin duyular yoluyla, yaparak ve kefederek renmesinin her eyden deerli olduuna inanan natralizm, renciyi pasif hale getirecek bir yntemin hibir ekilde bir retim yntemi olamayacan ileri srer. O, ocuun ihtiyalar dorultusunda ve pratik deneyimleri yoluyla renmesinin gerek bir eitim durumu yarataca kanaatindedir. Bu yzden, eitimin biraz da uygun bir renme atmosferi yaratmakla ilgili bir ey olduunu savunur. retmenin grevinin bilgi aktarmaktan ziyade, ocuun zgrlk iinde renme frsatlar yakalayaca uygun bir evre yaratmak olduunu savunan natralist eitim felsefesi, retmenin esas itibaryla gzlemci ve renmeyi kolaylatrc olmas gerektiini savunur. Sz konusu anlayta, doal evrenin eitici roln ok iyi bildii iin doayla tamamen uyumlu olan retmen, rencisine bir eyler retmek veya rencisini renmeye zorlamak yerine, onu harekete geiren, renmeye tevik eden biridir. evreyi veya evresel koullar dzenlerken rencisinin kiiliini ve karakterini dolayl olarak ekillendiren natralist retmen, aslnda renim ve eitimin grnmez rehberi olmak durumundadr. O, geleneksel retmen gibi, rencisine hazr bilgi aktarmaz, daha ziyade renmeye ve ocuun doasna uygun olarak gelimesine rehberlik eder. ocuun yaparak, kefederek renmesini temin eden natralist retmen, natralist eitim anlaynn her koul altnda en belirleyici kiisi olmak durumundadr.

Natralist anlay, renci merkezli olmasna ramen, retmene ok nemli grevler ykler.

196

Felsefe

Eitime Kltrel Yaklam

Kltrel yaklamn temsilcileri, Goethe, Schelling, Schlegel, Scheleiermacher ve Novalis gibi romantikler ve Nietzscheyle Schopenhauer benzeri irrasyonalist dnrlerdir.

Resim 8.3 Goethe

Klasik eitim felsefesinde temel yaklamlardan bir bakas da karmza kltrel yaklam olarak kar. Kltrel yaklam, kltrden yola kar ve dolaysyla eitimi rencinin insanln dil, edebiyat, felsefe ve bilim gibi yksek deerlerinin dnyasna dhil edilmesini, onun manevi formasyonu olarak deerlendirir. Sz konusu dhil olma sreci, elbette kltrn bir ekilde toplum tarafndan kabul grm ayr ve zel dnyasna nfuz edebilmekten meydana gelir. Eitimli insan, insanln en yce ve en yksek deerleriyle bezenmi, kltrl insan olarak normatif bir ideal diye ne sren kltrel yaklamda sz konusu ideal, eitimden hibir ekilde ayrlmaz olup zaten esas eitim sreci iinde geliir. Sz konusu yaklam, buradan da anlalaca zere, kltrn, yani bilgi ve becerilerin insan tarafndan renilmesi gereken belli bal alanlarnn tarihsel varoluuna vurgu yapmakla kalmaz, bireysel kiiliin de kltre dayal byle bir eitim sreci iinde gelitiini ifade eder. Kltrel yaklam, esas itibaryla Aydnlanmann natralizmine ve kuru aklclna kar gelitirilen bir tepkinin ifadesi olarak alnabilir. Goethe, Novalis, Schlegel ve Nietzsche gibi Alman filozoflar, ada yaama da fazlasyla musallat olan teknolojik ve ekonomik dnya grne kar gelitirilmi temel kavramsal alternatifle eitim anlayn temsil ederler. Modernliin olumsuz sonularna, zellikle de doa ve toplum zerindeki teknolojik egemenlie kar ilk byk bakaldry temsil eden bu filozoflar, yaadklar ada sadece birtakm becerilerin kazanlmasna indirgenmi eitimin profesyonel bir faaliyet haline gelmesine veya btnyle mesleki bir karakter kazanmasna iddetle kar karlar. Eitime kltrel yaklamn savunuculuunu yapan btn bu Alman filozoflar, eitim ideali olarak Bildungu ne srerler. Bildung ideali, btnlkl insana zg salam bir karakter formasyonunu, insann kltre dhil edilmesini ve kltr araclyla kendisini tam olarak gerekletirmesini ifade eder. Hatta Bildung geleneinde eitimden neredeyse kltrel bakmdan olgunlama, bireyin entelektel boyutuyla yreinin btnlkl bir yap iinde birbiriyle ahenkli hale gelmesi anlalr. Btn insani g ve kapasitelerin tam olarak gereklemesini hedefleyen ve dolaysyla natralist Aydnlanmann tek yanl entelektalizmine kar kan kltrel yaklam temsilcileri, kltr, sz konusu ama ister meslein kendisi ya da ister devletin ihtiyalar olsun, bir amacn arac haline getiren Aydnlanma faydaclna kar karlar. Onlar, sz konusu faydacla kar, bilimi olduu kadar kanlmaz olarak felsefe, teoloji, edebiyat ve sanat da ihtiva eden btn bir kltr alannn kendi iinde bir ama olduunu ileri srerler. Kltrel yaklamn temsilcileri, renme ve bilginin tefekkr amacna dnk olduunu iddia ederler. Buna gre, bilim, felsefe, teoloji ve sanatn amac tefekkr veya hakikatin deneyimlenmesi olup kltr ancak modern dnyada yabanclam insann btnsel geliimi veya tam olarak gereklemesinin arac olabilir. Bireyselliin geliiminin ilk ve temel koulunun zgrlk olduunu syleyen romantiklerle irrasyonalistler, insann kendisini tam olarak gerekletirmesinin yolunun eitimden getiini ne srerken eitimi ocuun mevcut potansiyel ve glerinin evrensel kltr yoluyla ekillenmesi olarak anlarlar. Kltrel yaklamda eitimin amac, ncelikle bireysel bir ama olarak ortaya kar. Buna gre, o, ocuun ncelikle doal varlnn stne karlmasn, onun bir btn olarak kendisini gerekletirmesinin salanmasn amalar. Eitimin, bi-

8. nite - Eitim Felsefesi

197
Kltrel yaklamda ama, ocuun potansiyeliyle glerinin evrensel kltr yoluyla ekillenmesidir.

reyleri zihinsel, ahlaki ve manevi adan gelitirecek aralar salamas gerekir. Kltrel yaklamda, bunun ardndan eitimin sosyal ve politik amac gndeme gelir. Bu adan bakldnda, eitimin bireylere sorumlu ve katlmc bir yurttalk iin gerekli olan deerlerle bilgelii temin etmesi gerekir. Btn bunlarn yolu ise eitilen bireye salam bir karakter formasyonu, kapsaml veya kltrel bir okuryazarlk kazandrlmasndan geer. Kltrel yaklam, bu yzden eitilecek kiiye bir meslek eitiminden ziyade, kltrel bir eitim verilmesi, ona liberal sanatlarn retilmesi gerektiini savunur. Kltrel yaklam benimseyen dnrleri, bu noktaya tayan iki temel kabul vardr. Bunlardan birincisine gre, insan insan yapan, onu doal varlnn stne ykselten yegne ey kltrdr. nsann daha ok insan olabilmesi, doal varlndan ziyade manevi varlnn glenmesine baldr. Bu da ancak kltr yoluyla olur. Kltre dhil olduu, yksek kltrlerin deerlerinden nasiplendii lde, insan gerek anlamda insan ve yurtta olabilir. Onun ikinci kabulne gre, insandaki bu gelimeyi ancak kltr veya onu bir insan olarak gerekletiren liberal sanatlar temin edebilir.

Pragmatist Eitim Felsefesi

Klasik eitim felsefesinin nemli ve etkili kuram ya da okullarndan biri de pragmatizmin eitim felsefesidir. Pragmatizm aslnda bsbtn yeni bir felsefe deildir. O, klasik natralizmin ve liberal dnya grnn, sanayileme sonrasnda Amerikan ruhunda ortaya kan yeni bir versiyonu olmak durumundadr. Yirminci yzyln balarnda nce Charles Sanders Pierce (1839-1914), James ve nihayet John Dewey (1859-1952) tarafndan gelitirilmi olan pragmatizm bireyin her eyin belirleyicisi olmas anlamnda znelcilii benimseyip hakikatin ve ahlakn kurucu unsuru olduunu dnd eyler olarak sonular ne karan bir akmdr. Sosyal reformculuu, dnrlerin en temel ii olarak deerlendiren pragmatizmin nemli bir etki yapt baka bir alan da eitim felsefesi olarak karmza kar. Pragmatist eitim anlay, Rousseauyla balayan ocuk veya renci merkezli eitim felsefesi geleneinin doruk noktasn oluturur. O, buna ek olarak toplum ve eitim arasndaki ilikiyle megul olur. Baka bir deyile, pragmatist eitim anlay, eitimin bireysel olduu kadar sosyal boyutuna da vurgu yapar, onun sosyal fonksiyonunun altn izer. Eitim, bireyin salkl geliimine olduu kadar, toplumun demokratik ilkeler dorultusunda inasna da katk yapmak durumundadr. Gerekten de pragmatizm asndan eitim, informel olarak ocuk belli bir kltr erevesi iinde belli ller dhilinde geliip olgunlarken grup hayatnn veya sosyal yaamn birletirici unsurlarn meydana getiren dili, beceri ve bilgileri kazanmaya balad zaman ortaya kar. Eitimin u halde sosyallemeyi ve kltrlenmeyi temin etmek gibi sosyal birtakm amalarnn olduunu ifade eden pragmatizm, sz konusu sosyal perspektiften hareketle, onun hem muhafazakr hem de liberal bir boyutu olduunu ifade eder. Eitim, yetikinlerin kltrel mirasn toplumun henz olgunlamam yelerini meydana getiren ocuklara aktarmak suretiyle kltrel sreklilii temin ettii iin, zorunlu olarak muhafazakr olmak durumundadr. Fakat pragmatizm eitimi muhafazakr boyutuyla snrlamaz. Eitimi daha geni ve dinamik bir anlam iinde ele alan pragmatist eitim anlay, gen kuaklara aktarlan dil ve teknoloji gibi kltrel aralarn miras alnan kltr deiime uratma veya dntrp yeniden yaratma imknlarn da tadn syler. O, kltrn de srekli bir deime srecine tabi olduunu dnr. Pragmatist eitim felsefesine gre, insanlar zel-

Pragmatizm, eitimin bireysel ynne olduu kadar, sosyal boyutuna da nem verir.

Pragmatist anlayta eitimin hem muhafazakr hem de liberal bir boyutu vardr. Yani o, toplumun deerlerini ve bilgisini koruyup kuaktan kuaa aktarrken bir yandan da bireyi ve toplumu dntrr.

198

Felsefe

Pragmatist eitim anlay, eitim ve okulun, okul sonras gerek hayata bir hazrlk olarak grlmesine kar kar. nk hayata gidildii zaman, deime nedeniyle o, okulda retilen hayat olmayacaktr. Bu yzden, onda hayat okula getirilir.

Pragmatist anlayn eitim kuram, ilerlemecilik ve yaplandrmaclktr.

likle bilimsel yntemi kullanmak suretiyle, kltr yeniden yaratma, deimenin dorultusunu belirleme ve bu sre zerinden de kendilerini ve geleceklerini ekillendirme imkn bulurlar. Pragmatist eitim felsefesi, eitimin amalar deyince, bununla birlikte esas bireysel amalar anlatmak ister. Bu adan bakldnda, pragmatizm asndan eitimin en yksek veya nihai amacnn gelime olduu, bunun da ok byk lde deneyimin sonraki tecrbelerin denetlenmesini ve ynlendirilmesini temin edecek ekilde yeniden inasna karlk geldii sylenebilir. Gerekten de eitimin en yksek amacnn sonraki deneyimlerin ynlendirilmesini mmkn klacak ekilde gelime olduunu ileri sren pragmatist eitim anlay, bu balamda geleneksel okulun hazrlanma retisine yapt vurguya kar kar. Sz konusu hazrlama retisine gre, renciler okuldaki eitimleri srasnda aldklar dersleri, okulun tamamlanmasnn ardndan karlaacaklar durum ve olaylara hazrlanmak amacyla renirler. Hayat, deien bir dnya ve toplum iinde yaanan bir sre olarak deerlendiren pragmatizm, eylemi okul sonrasna ertelemenin rencileri hazrlanm olduklar dnyadan farkl bir dnyaya hazrlamak olduunu ileri srer. Bu yzden o, uzak bir gelecei beklemek yerine, rencilerin okulda mevcut problemleri zmelerini temin edecek ilgi ve ihtiyalara gre hareket etmelerinin salanmas gerektiini savunur. Eitime pragmatik yaklam, u halde insann eylemlerinden yola kar ve insan eyleminin olaanst byk nemi zerinde durur. Pragmatist eitim felsefesi, gelimeyi en temel amac yapt eitimi, eitilen insann deneyimin srekli bir biimde deien dnyasna uyarlanmas sreci olarak grr. Nitekim Dewey, bu temel zerinde, eitimi deneyimin srekli bir yeniden inas olarak tanmlamtr. Gerekten de ona gre eitim, hayata hazrlk olmaktan ziyade hayatn bizzat kendisi olmak durumundadr. Dewey asndan eitim, dnyann byk bir hzla dnen yapsna, kltrn deien koullarna baaryla uyum salamann bir arac olmak durumundadr. Buradan hareketle pragmatizmin eitim alanndaki ifadesi veya karlnn ilerlemecilik ve yaplandrmaclk olduu sylenebilir. Esas itibaryla Aydnlanmay karakterize eden bir zellik, hatta ideoloji veya on sekizinci yzyldan balayarak ileriye doru akan bir sosyo-politik hareket olarak progresivizm, eitim alannda da sosyal gelimeyi, toplumun mevcut durumundan daha iyi bir hale gelmesini kendisine temel ama olarak alr. Pragmatizmin eitim teorisine tekabl eden ilerlemecilik, bu yzden eitimsel amalar arasnda en ba sray, bireylerin gelimesini temin etmeye, onlara kendi bilgi kavraylarn yaplandrma veya ina etme imkn salanmasna verir. Bu ina veya yaratma sreci ise ok byk lde bireylerin bildikleri ve inandklar eylerin yeni karlatklar olay, etkinlik ve fikirlerle karlkl bir ilikiye sokulmasndan meydana gelir. Bu yzden onun eitim pratiinde, rencilerin anlam ina etmelerini mmkn klacak etkinlikler, onlarn mevcut bilgilerine yeni bilgiler katmalarn temin edecek bir mfredat program, ibirlii iinde karlkl renme anlay, projelere dayal deerlendirme teknikleri ok nemli bir yer tutar. Her rencinin kendine zg esiz bir potansiyeli olduunu, eitimin grevinin bu potansiyeli tam olarak hayata geirmek olduunu bildiren pragmatizm, gelime kavram altnda, eylemle bilgiyi, teoriyle pratii bir araya getiren bir okul ve eitim anlaynn savunuculuunu yapar. Gerekten de liberalizmi ve dolaysyla reformizmi muhafazakrlna baskn kan pragmatizm, okulu Amerikan toplumunu hzl bir ekilde dntrmekte olan yeni bilimsel, teknolojik ve kltrel ge-

8. nite - Eitim Felsefesi

199

limelerin hem doal bir mttefiki hem de en nemli mekn olarak deerlendirmitir. Pragmatizm bu noktada rencilere sz konusu gelimeleri anlama ve yeni Amerikay ekillendirirken btn bu bilimsel ve teknolojik gelimelerden faydalanma imkn temin etmeyi amalamt. O, bu yzden liberalizminin reformist boyutu iinde, okulu her eyden nce rencilerin veya bireylerin sosyal yaama katlma yeteneklerini, toplumun kar karya kald problemlere uygulayacaklar eletirel zeky, problem zme becerisiyle refleksif dnme yeteneklerini kazanp gelitirecekleri bir mekn olarak anlad. ocukla toplum, ilgiyle disiplin, meslek ile kltr, bilgiyle eylem arasndaki geleneksel kartlklara meydan okuyan pragmatizm, okulda her eyden nce aktif, aratran bir snf ortam yaratlmasnn pragmatist amalara ulamak asndan vazgeilmez olduunu savunur. Pragmatist okul anlaynda, rencinin ilgisinin ortaya karlmas, onda merak duygusunun kazanlmas byk bir nem arz eder. Okulun rencilerde bir aratrma ruhu gelitirebileceini savunan pragmatizm, onun rencilerin sosyal hayatta ihtiya duyacaklar problem zme becerisini kazanabilecekleri yegne yer olduunu ne srer. Pragmatist eitim anlay, mfredatta olaanst byk deiikliklerle veya kapsaml birtakm deiiklikler yapma nerisiyle ortaya kmaz. Baka bir deyile, onun yenilii mfredatn ieriinden ziyade yapsyla veya sz konusu eitim programnn ocua nasl verileceiyle ilgilidir. O, bu yzden mfredat rencinin gerekten iine yarayacak, onu her ynyle gelitirecek bir eitim programna dntrebilmek iin, ondaki bilme boyutuna yapma boyutunu ekler.

Egzistansiyalist Eitim Felsefesi

Klasik eitim felsefesinde modern zamanlardan balayarak ama zellikle de yirminci yzylda etkili olan yaklamlardan biri de egzistansiyalizmin bireyci yaklamdr. Sz konusu yaklam ok paradoksal olarak hmanizm anda yitip giden bireyin savunuculuunu yapar. Kkleri on sekizinci yzyla kadar geri gitse de esas itibaryla egzistansiyalist filozoflar tarafndan gelitirilen sz konusu yaklam, nesnel hakikat anda unutulan znel hakikate dnn nemine vurgu yaparken bireyden hareket eder. O, ahlaklln kiiliin en temel karakteristii ya da en nemli potansiyeli olduu inancyla, esas olarak ahlak zerinde younlar; sahicilie ve kendiliindenlie verdii byk nemle moral eitimi ne kartr. Eitime bireyci yaklam nemli hale getiren pek ok husus vardr. O, her eyden nce kitleler iinde kaybolup giden bireyi sorumluluk almaya davet etme noktasnda an ruhunu yanstan bir anlay temsil eder. Egzistansiyalist eitim felsefesi, klasik eitim anlaylarna dnk bir tepkiyi, yirminci yzylda eitimden daha ziyade meslek eitimini anlayan yaklama ve dolaysyla pozitif bilim ve teknie dayal bir eitim telakkisine ynelik bir protestoyu ifade eder. O, bu yzden kendisine ayn zamanda aa zg bir eletirel yaklam iinde yer verilebilecek olan bir bak asn ifade eder. Egzistansiyalist eitimin ncelikle hmanist bir eitim felsefesi olduu ve retmen, renci ve belli bir bilgi ierii ya da mfredattan meydana gelen l eitim ilikisinde arl tamamen renciye verdii sylenebilir. O, gerek bir eitimin retmenler ya da eitimciler, rencilerini birtakm mekanik usullerle, gayr insani kimi yaplar zerinden toplumun ve teknik kurumlarn ihtiyalarna uydurmaktan, btn rencilerin bir rnek ekilde baarl, zeki, uyumlu ve bakalar tarafndan takdir edilen kimseler olmalarn istemekten vazgetikleri zaman ortaya kacan savunur. Egzistansiyalist eitim hmanist bir karaktere sahip olEgzistansiyalist eitim felsefesi, varoluu felsefeden hareketle gelitirilmi bireyci bir eitim felsefesini temsil eder.

Egzistansiyalizm bireyci bir yaklam temsil etmekle birlikte, bireyi bakalarndan yaltlm bir varlk olarak ele almaz.

200

Felsefe

makla birlikte, ar bireyci bir eitim anlay ortaya koymaz. Bunun da en nemli nedeni, onun renci ya da bireyi belli bir tarihsel sre ve kltr iinde cisimlemi bir varlk olarak ele almasdr. Sz konusu eitim anlay, te yandan insan, birtakm nesnel ve kiiler aras geerli dorular ve normlar kavramsal olarak bilme durumuna gelen salt bir bilgi varl olarak grmez, dolaysyla eitimi, sadece belli trden bilgilerin aktarlmas olarak deerlendirmez. Egzistansiyalist eitim anlaynda en yksek ama, renciyi kendisine dndrmek, bireyin varoluunun tm yk ve sorumluluunu zerine almasn salamak ve bir kiisel kimlik bilinci kazanarak kaderinin belirleyicisi olmasn temin etmektir. Onda her ey bu amaca, yani rencinin kitlenin sorumsuz bir paras veya yesi olmak yerine, sahici bir varolu ve yaaya ulamasn temin etmek amacna dnk olarak tasarlanr. Sz konusu genel ama, egzistansiyalist eitimde gerek anlamda eitimli bir kii idealine bal olarak be alt balk altnda ifade edilir. Bu amalar da, daha sahici olmak, daha manevi bir ekilde yaamak, eletirel bir bak asna sahip olmak, bir kiisel kimlik duygusu oluturmak ve nihayet, bakalarna kar empatik bir bilin gelitirmek olarak sralanabilir. Bunlardan birincisinde, kiinin bakalarndan sorgulanmadan miras alnm birtakm normlar zerinde yaamak yerine, eitim yoluyla kendi zgr seimlerini yapmas ve hayatn bu ekilde anlaml hle getirmesi amalanr. kincisinde ise kiinin hayatna bir anlam katmas ve deer yaratmas hedeflenir. Buna mukabil ncsnde, kiinin yeni deerler zerinden sahici bir yaama ulama amac dorultusunda kendisine yardm etmesi gereken eitim sistemiyle eitim programna kar eletirel bir tutum taknmas amalanr. te yandan anlayan, sorgulayan, zgr seimde bulunan ve deer yaratan kii, elbette kim olduunu, nereden gelip nereye gittiini bilen, var olmann ne anlam ifade ettiini kavram olan kii olmak durumundadr. Var olmay renmi, deer bilincine sahip insan, nihayet kendi hayat iin olduu kadar bakalar iin de kayglanan, onlara gerek anlamda alaka gsteren insandr. Egzistansiyalist eitim felsefesi, sz konusu eitimsel amalara ulama noktasnda belli bir mfredat ne srer. Onun eitim program, her eyden nce ilgili programn renciyle ilikisi noktasnda nem kazanr. Gerekten de egzistansiyalist eitim anlay mfredat belirleyen en nemli eyin onun kendi varln tanma, zn yaratp kendisini anlamlandrma sorumluluuyla yklenmi renciye dorudan hitap etmesi olduunu belirtir. O, insann ihtiyalar, zlemleri ve koullaryla ilikisiz bir programn renciyi bo bir hamallktan baka hibir eye gtrmeyeceini, ondaki yabanclamay artrmaktan baka hibir ie yaramayacan savunur. Egzistansiyalist eitim anlay, insan gereinin anlalmasnn, insani durumun kavranmasna ve insanlk hallerine k tutulmasna katkda bulunan tm disiplinlere eitim programnda yer olduunu savunur. Onda, bu yzden normatif bilim ya da disiplinlere olduu kadar, bilisel boyutu ne kan bilimlere de yer verilir. Durum byle olmakla birlikte, egzistansiyalist eitim anlaynda normatif disiplinlere eitim programnda daha byk bir arlk ve nem verilir. Onun mfredatnda, ba sray insan bilimleri alr. Manevi ve insan eitici, dntrc bir gce sahip olduuna, bireyleri eitli hayat tarzlar ve insanlk durumlaryla temasa soktuuna inanlan sz konusu beeri disiplinler arasnda iir, roman, tragedya, mzik ve felsefe bulunmaktadr. Bireye gelecei ekillendirme asndan sorumluluklarn hatrlatmas noktasnda tarih de ayr bir nem tar. Egzistansiyalist eitim anlay, bu disiplinlerde de belirleyici olan eyin rencinin dnm olduunu kabul eder.

8. nite - Eitim Felsefesi

201
Egzistansiyalist eitimin mfredatnda en nde gelen bilimler insan bilimleriyle toplum bilimleridir.

Egzistansiyalist mfredatta, ikinci srada bireyin bakalarna olan bamlln, onlara kar olan ykmllklerini gstermesi asndan byk bir nem arz eden toplum bilimleri yer alr. Bu bilimlerin nemi, insanlara birtakm etkilere maruz kalan pasif varlklar olmayp, sorumlu failler olduklarn gstermelerinden kaynaklanr. Ben bilgisinin evrensel bilgiden, znel hakikatin nesnel hakikatten nce geldiini syleyen varoluu eitim anlay, eitim programnda matematik ve doa bilimlerine bir yer verir, ama onlarn bir arlklar yoktur. Egzistansiyalist eitim anlay, zellikle ilk iki kategoride yer alan disiplinlerin insana snr durumlar gsterme ve bu durumlar zerinde dndrtme asndan nem tadn belirtmeye byk bir zen gsterir.

ANALTK ETM FELSEFES

Analitik eitim felsefesi, eitim felsefesinin ikinci tr ya da eklini ifade eder. Sz konusu eitim felsefesi, elbette klasik eitim felsefesinin yapt gibi, eitimle ilgili olarak normatif birtakm nermeler ortaya koymaz; eitimin nasl ve hangi amalara gre ekillendirilmesi, ne tr bir mfredat ile donatlmas gerektiini sylemez. O, kendi grevini bunun yerine bir analiz faaliyeti olarak alglar. Gerekten de analitik eitim felsefesi kendisini, en bata eitim kavram gelecek ekilde, retim, beyin ykama benzeri eitim kavramlarn analiz etme; Konular deil, ocuklar retin! benzeri sloganlar aklayp aydnla kavuturma; eitim zerinde dnlrken kullanlan metafor veya modelleri aklama; eitimle ilgili birtakm sonulara ulama srecinde, retmenler, eitimciler veya yneticiler tarafndan kullanlan kavram, argman ve yntemleri analiz edip deerleme iiyle snrlar.
Analitik eitim felsefesi, eitim alannda geen kavramlarn analiziyle megul olur.

Eitim Teriminin Anlam

En azndan 1980li yllara kadar eitim, retim, renme ve anlama benzeri kavramlarn analiziyle megul olan analitik eitim felsefesinin tarihsel olarak yirminci yzyln ikinci yarsnn hemen banda ortaya kt sylenebilir. O, analitik felsefenin etkisi altnda, kavram analizi yntemi araclyla ve bu arada felsefenin dier yerleik disiplinlerinde elde edilen bulgulardan da yararlanarak eitime ilikin sistematik bir soruturma iiyle megul olmutur. Analitik eitim felsefesi sz gelimi eitim konusunu ele ald zaman, ncelikle onun farkl disiplinlerin bak asndan farkl ekillerde anlaldna iaret eder. Buna gre analitik eitim felsefesi asndan eitimin iki temel yn olmak durumundadr. Bunlardan birincisi beeri durumla ve toplumun mevcut yaps ya da arzulanan dorultusuyla ilgili kuatc bir aklama ya da yoruma ayrlmazcasna bal bulunan bir deerler manzumesi veya kmesinden, sz konusu deerlerin kazandrlmasndan meydana gelir. Onun ikinci yn ise sz konusu deerlerin kendileriyle aktarld, hayata geirildii veya en azndan hayata geirileceklerinin varsayld bir kurumlar ve bakaca ilemsel dzenlemeler kmesinden oluur. Eitim, yleyse hem ahlaki ve teknik deerleri aktarmakla, uygun bilgi ve becerileri bir yandan kazandrp bir yandan da dntrmekle ilgili normatif bir sistemdir ve hem de idari bir sistem olarak sz konusu deerleri ifade etmek yannda, tarihsel koullar tarafndan yaratlm byk lekli sosyal ve kltrel styaplar yanstan okullar toplamdr. Eitim sz konusu ikili balamda, olduka geni kapsaml temel ilevle karakterize olurken eitim terimi de farkl ekilde kullanlr. Eitim teriminin farkl kullanmlarndan, analitik felsefecilere gre birincisi, sosyolojik kullanmdr. Burada sosyologlar, eitim terimini bir halkn veya bir toplumun ocuk yetitirme pratiklerini tanmlamak iin kullanrlar. Byle bir tanm, el-

Eitim, bir deerler btnnn aktarlmas ve bu aktarmn gerekletirildii kurumlarla karakterize olur.

202
Eitim ilevle belirlenirken eitim terimi nin ayr kullanm vardr: Sosyolojik, kurumsal ve aydnlanmaya dayal kullanm.

Felsefe

Eitimin ilevleri eitileni sosyalletirip kltrleme, iblmne katk yapma ve insan aydnlatmadr.

bette veya ou zaman okullamay, ocuklarn okula gitmelerini ierir ama bunda hibir zorunluluk yoktur. Toplumun kk yeleri, bu yolla eitli aralar veya yntemler yelpazesi kullanlarak eitilirler, yani kltrlenir veya sosyalletirilirler. Eitim teriminin sz konusu sosyolojik kullanm iinde, sadece ocuu sosyalletirici, onun kltrlenmesini temin eden pratik ya da uygulamalara vurgu yaplr. Burada sadece zihin veya karakterin yle ya da byle, ama muhakkak toplumun taleplerine gre ekillenmesine nem verilirken iyi karaktere veya sosyalletirmenin ya da kltrlemenin meru yollarna hibir ekilde deinilmez. Eitimden yine ayn balamda, ikinci olarak toplumda i blmnn oluturulmasna katk yapmas beklenir. Toplumsal tabakalama ama zellikle de sekinlerin formasyonu, modernleme ncesinde, dou, karizma veya askeri cesaret benzeri birtakm mekanizmalar tarafndan belirleniyordu. Oysa gnmz modern toplumuna zg profesyonelleme ya da uzmanlamann anahtar bileeni eitim olmak durumundadr. Yine modernlemenin bir sonucu olarak teknolojinin giderek karmaklamas, her geen gn biraz daha gelierek komplike bir yap kazanmas, her aamada daha belirgin ve hatta mutlak hale gelmesi, giderek daha fazla glenip belirginleen bir i blmne yol aarken uzmanln tecrbe zerinde kazand mutlak zafer de eitime sz konusu i blmn belirleme noktasnda olduka nemli ve merkezi bir rol yklemitir. Eitim teriminin bir baka kullanm ekli, onun eitim messeselerinde gerekleen boyutuna gnderme yapan kurumsal kullanmdr. Gerekten de eitim teriminin okulla ilgili veya kurumsal kullanm, bir kimsenin okullardan ya da formel eitim kurumlarndan ald etkilerin bir sonucu olan geliimine gnderme yapar. Terimi gndelik hayatta genellikle bu anlam iinde kullanr, eitimle de genellikle okulda geirilen yllar anlatmak isteriz. Eitim kavramnn anlamn en azndan bir yere kadar eitim teriminin sz konusu anlamndan ald, eitimin ok byk lde eitim kurumlarnda gerekleen bir ey olduu ak olmakla birlikte, gerek anlamda eitimin eitim teriminin sz konusu kurumsal kullanmyla tam olarak rtmediini kabul etmek yerinde olur. Bir eitim kurumunda bulunma, temel bir eitimin ardndan mesleki bir eitim alm olma da eitimli olmaya, eitimi tanmlamaya yetmeyebilir. te bu durum bizi eitim teriminin nc kullanmna, eitimi genel bir aydnlanma haliyle ilikilendiren kullanmna gtrr. Eitim teriminin bu sonuncu kullanmnda alt izilen en nemli husus, insann bilgi ve kavray ile karakterize olan zihinsel geliimi ve deer bilincine ek olarak doru pratikler iinde olmaya bal karakter geliimiyle sonulanan eitimin, insanolunun en grkemli baars olduudur. Sz konusu zihinsel geliim ile karakter geliimi, her eyden nce bilgiye dayanmak durumundadr. Fakat terimin entelektel aydnlanmay temele alan bu nc kullanm, bilgiye dayal zihinsel geliim ile yetinmeyip, tarihsel Aydnlanmaya dnk Rousseaucu veya romantik eletiriden ilham alarak ya da gnmz probleminin bir bilgi probleminden ziyade bir deer problemi olduu inancndan hareket ederek, bilgisel geliimi moral geliim ve uygun bir karakter formasyonuyla tamamlamaya alr.

Eitimin Amalar
Eitimde iki tr ama gndeme gelir: zsel ya da birincil amalar ve arzi ya da ikincil amalar.

Analitik eitim felsefesinin analizini younlatrd konulardan bir dieri de eitimin amalardr. Analitik filozoflar gerekten de fazlasyla megul etmi olan bu tartmada, amalarla elbette eitimsel faaliyetler sonunda varlmas istenen hedefler kast edilir. Sz konusu amalar asli ve arzi ya da zsel ve arasal amalar ola-

8. nite - Eitim Felsefesi

203

rak ikiye ayrlr. Bunlardan asli ya da zsel amata eitim alan kiiye gnderimde bulunulurken eitim bizatihi kendisi iin istenir. Buna mukabil, arzi amalar sz konusu olduunda, eitimin kendisi eitim d bir amacn, sz gelimi iyi yurttalar yetitirme veya endstriye kalifiye eleman yetitirme amacnn arac haline getirilir. Bunlardan birincilerin ounluk bireysel, ikincilerin ise kamusal veya sosyal amalar olduklar kabul edilir. Eitimde zsel ya da asli veya bireysel amalar birincil amalar, buna mukabil arzi ya da kamusal amalar ikincil amalar olarak da kategoriletirilir. Birincil amalar esas itibaryla bireyle ilgili amalar olduklar iin, eitimin daha ziyade modern amalar olarak kategorize edilir. Bunlar dahas, hem Avrupada modern eitimin liberal bir gelenek zerine ina edilmesi hem de eitimin amacnn zgrleme olmas nedeniyle, liberal amalar olarak anlalr. Sz konusu bireysel veya zsel amalar arasnda en ba srada, zerklik, eletirel dnme ve ahlak eitimi gelir. Bunlardan zerklik, kiinin d gler, toplumsal faktrler tarafndan belirlenmek yerine, bizzat kendisi tarafndan belirlenmesidir. Burada sz konusu olan iki kouldan birincisi, toplumun liberal olmasdr. Yani toplumun bireyleri, seimlerinin bakalarnn hayatlarna hibir ekilde zarar vermemesi kouluyla, benimsenecek amalar ve sz konusu amalara gtrecek aralar asndan tamamen serbest brakmasndan oluur. kinci koul ise bireyin kendisini aklyla veya st doas zerinden belirlemesidir. Bu adan bakldnda, eitimin en temel amacn oluturan zerkliin rasyonalite veya aklsallk ile yakndan ilikili olduu, eitim ile zerklik amacnn rasyonalite zerinden merulatrld kolaylkla grlebilir. Bu durum eitimin ikinci zsel amac olarak grlen eletirel dnme iin de geerlidir. Baka bir deyile, eletirel dnme de rasyonalite ile yakndan ilikilidir. O, baka her ey bir yana ak fikirli olma, ne srlen iddialarn temellerini soruturma, nyarglardan ve klielerden uzak durma, ben merkezli kabullerden saknma, dnceleri mantk kurallarna sadk kalarak ve salam bir ekilde temellendirerek ne srme benzeri zelliklerden oluan entelektel tutumu ifade eder. te yandan eletirel dnmenin, eitimin sadece amac deil, zorunlu koulu da olduunu sylemek gerekir. O, gerek eitimin nemli bir kouludur nk eletirel dnebilme yeteneine sahip renciler, kendilerini her tr alamadan koruyarak daha salam ve daha iyi bir ekilde renebilirler; rendiklerini daha iyi zmseyip hayatlarna uygulayabilirler. Eletirel dnme, ayn zamanda hakiki eitimin temel amalarndan biridir. Gerekten de eitimin amacna ancak eitim yoluyla eletirel zihniyete sahip insanlar yetitirildii zaman ulat kabul edilir. Zira eletirel dnme zelliine sahip insanlar sz konusu dnmeye zg ilkeleri hem zel hayatlarna hem de sahip olduklar mesleki bilgilere uygulamak suretiyle daha iyi bir yurtta olabildikleri gibi ilerinde de daha baarl olup iinde yaadklar topluma daha iyi katklar yapabilirler. Aldklar eitim sayesinde, kritik zihniyete sahip olan insanlar, bakalaryla empati kurmay, farkl dncelere sayg gstermeyi, meselelere ok ynl bakmay, gelitirilen strateji ve politikalar sorgulamay baardklar iin, ak toplumun ve dolaysyla demokrasinin geliimine katkda bulunurlar. Eletirel dnmenin genellikle, biri teknik veya mantkla dieri ise zihniyetle ya da biri sadece dnsel beceri ve zelliklerle dieri de tutumla ilgili olan iki temel boyutu olduu kabul edilir. Bunlardan eletirel dnmenin daha ziyade teknik veya mantksal boyutu sz konusu olduunda, onun her eyden nce hemen her alanda problem grebilmeyi, soru sormay, sz konusu problem ve sorular

Eitimin zsel amalarnn en banda, eitim alan kiiye zerklik, eletirel dnme yetenei ve ahlaki deerleri kazandrma gelir.

204

Felsefe

Eitimde hangi amalarn zsel veya birincil hangilerinin ikincil olduunu belirleyen ey, uzlam veya alarn kendi koullardr.

olabilecek en ak ekilde ifade etmeyi ihtiva ettii sylenebilir. O, btnyle ykc ve negatif bir dnme tr olmad iin, buna ek olarak ortaya konan problemleri dnceli, sabrl ve etrafl bir biimde ele almay gerektirir. Eletirel dnme, problemler iin ie yarar veya doru zmler bulmaya almay, bu uurda uygun bilgileri bir araya getirip tartmay, sz konusu bilgileri yorumlamada, hem salam deliller aramay hem de soyut fikirleri etkin bir ekilde kullanmay gerekli klar. Onda, btn bu sreler boyunca ve zellikle de iyi temellendirilmi sonulara, salam akl yrtmelere dayal zmlere ulalrken dncelerin uygun ltlerle ve kar argmanlarla snanmas sz konusu olur. Eletirel dnme, kiinin bakalarn olduu kadar, kendisini de eletirebilmesini gerekli klar. Bu ise bizi eletirel dnmenin teknik-mantksal zelliklerinden ziyade, tutum ve karakter zellikleriyle ya da zihniyetle ilgili olan boyutuna gtrr. Buna gre, eletirel dnen kii, her eyden nce hemen herkesin bilinaltna kk salm n yarglar veya kr noktalar olduunu bilerek yanlabileceini peinen kabul eden ve dolaysyla istisnasz hibir eyi mutlaklatrmayan kiidir. Eletirel dnmenin bu boyutu, kiiden kibirli, anlaysz, hogrsz, sonulara ilgisiz, yeni bilgilere kaytsz ve hkm verirken tedbirsiz biri olmak yerine, aratrc ve hakikati arayan, ak fikirli, geree saygl, akla gvenen, delillere kar tarafsz, tedbirli, analitik dnen ve sistematik biri olmasn ister. Eletirel dnmenin sadece teknik ve mantksal zellikleriyle yetinme bize, eletirel dnmenin zayf anlamn veya dar tanmn verir. Onun zihinsel donmulukla veya baka trden yanlglarla, yani zeki ama ynlendirici bir znel dnce tutumuyla sonulanmamas iin, tevazu, empati, sebat, disiplin, zerklik, cesaret ve sayg benzeri davran zellikleri veya entelektel alkanlklarla tamamlanmas gerekir. Bu da bize, eletirel dnmenin gl anlamn verir. Buradan eitimin nc amacna, ahlak eitimine gemek mmkndr. nk eitimle bireysel dzlemde gzetilen nihai ama btnlkl ve birlikli insanlarn yetitirilmesi veya ortaya karlmasdr. Bunlardan zerklik ve eletirel dnme amalar, beeri rasyonalitenin teorik veya entelektel ynne iaret ederken tamamlayc pratik boyutu ahlak eitimi temin eder. Baka bir deyile, eitimle sadece zerk ve eletirel dnen insanlar deil, ayn zamanda ahlakl, erdemli ve karakter sahibi insanlarn yetitirilmesi amalanr. Ahlak eitimini karakterize eden en nemli eyin, drstlk, sorumluluk, bakalarna sayg benzeri ahlaki erdemlere dnk bir ilgi olduu sylenebilir. Bu adan bakldnda, ahlak eitiminin ocuklara, hem kendilerinin iyi ve ahlaki bir hayat srmeleri hem de yesi olduklar topluma katk yapan retken ve sorumlu bireyler olmalar noktasnda yardm edecek ahlaki dnce ve alkanlklarla deerlerin kazandrlmasn ifade ettiini sylemek doru olur. Gerekten de ahlak eitimiyle ocuklara veya gen insanlara ahlaki eylemin temel ilkeleri veya moral deerlerin aktarlmas amalanr. Bu tr bir eitimle drstlk, sadakat, cesaret, sayg ve adalet benzeri erdemleri kazandrma amac gdlr. Eitimin ikincil amalaryla, onun bireyden ziyade toplumu gzeten amalar anlatlmak istenir. Aslnda neyin birincil ve ikincil olduu meselesi, byk lde greli bir konu olup onu belirleyen en nemli ey uzlam olmak durumundadr. Nitekim klasik dnem ile Orta ada eitimin bugn ikincil addedilen amalar birincil veya zsel amalar olarak grlmekteydi. Fakat zne ya da bireyin modern dnyann hemen her alannda kurucu veya en temel e olarak ne kmasyla birlikte, eski dnemin birincil amalar arzi ya da ikincil amalar haline gelmitir. Bunlardan ilk ve en nemli ama, toplumun bekas ve kltrel geleneklerin ko-

8. nite - Eitim Felsefesi

205

runmasdr. Gerekten de her toplum yeni kuaklara ana dili, sosyal rgtlenme tarz, fenomenleri aklama ekli de dhil olmak zere, kltrnn tarihini ve egemen dnya grn aktarma amac gder. Burada, eitimin ikinci nemli amac, yeni kuaklara yurttal retmek, onlarda yurttalk bilinci yaratmak olarak grlr. Buna gre bir toplumun ynetim biimi ya da sistemi insanlarn bir yurtta olarak rol ve ilevleri noktasnda bilme ihtiyac duyduklar eyleri eitim yoluyla retir. Eitimde nc ama, bir kez daha toplumla ilgili bir ama olacak ekilde, meslek eitimi olarak ortaya kar. Buna gre her toplum temel ihtiyalarn karlamak ve biraz daha ileri bir noktada, toplumda bir bolluk ve refah salamak iin, yurttalarna kanlmaz olarak bir meslek eitimi verir. Eitimin dsal veya ikincil amalar arasnda, nihayet salkl bireyler yetitirmek amacnn bulunduu kabul edilir. Bu durum toplumun bekas, zenginlii ve geliimi asndan vazgeilmez olduundan, eitim yoluyla bireylerin hem zihinsel hem de fiziksel ynden salkl olmalar amalanr. Eitimin amalar neler olmaldr?
SIRA SZDE SIRA SZDE

D eitimin Eitimin ilevleri, eitim teriminin farkl kullanm biimleri ve N E L M amalar zellikle birinci amalara hizmet eden, aydnlanma anlamnda eitimin belirleyici unsurlarna veya temel ltlerine gtrr. Bununla birlikte, szO konusu ltleri S R U ele almaya gemeden nce, bir noktann altn kaln izgilerle izmenin, eitim kavramn olduu kadar eitimli kiiyi de aklama noktasnda faydas olabilir. DKKAT Bu nokta ya da husus da eitim teriminin bir kazanm, baar ya da edinim terimi olmas olgusundan meydana gelir. Eitim kavram, tpk kazanmak, bulSIRA SZDE mak, varmak, iyiletirmek kavramlar gibi bir baar veya edinim kavram olup onun dorudan doruya karlk geldii bir fiil ya da eylemlilik yoktur. Yani eitim demek retmek, terbiye etmek, okula gitmek, aratrma yapmak demek deAMALARIMIZ ildir. Eitim, ok byk lde btn bunlar yapldktan sonra ortaya kan zihinsel durumda veya kendini gsteren vizyonda karlk bulur ve zuhur eden ahlaki karakterde tecessm eder. Bu olgu ve ayrmn, eitim kavramnn anlamn aklK T A P a kavuturma srecinde, eitim kurumlarna veya okullarda verilen derslere mracaat etmek yerine kiinin karakteristikleri veya zellikleri zerinde younlamaya gtrme gibi avantaj vardr. TELEVZYON Eitimi belirleyen en temel lt, pek ok eitim felsefecisine gre deer ltdr, yani onun istenen bir ey olmasdr. Gerekten de eitim, deer asndan hibir ekilde ntr bir kavram deildir; zira eitim almak son derece deerli ve istenir N ER ET bir eydir. te bu balamda bir kimsenin eitimli olduunu, belliT birNeitim aldn fakat iyi ynde hibir deime kaydedemediini sylemek bir eliki meydana getirir. Baka bir deyile, eitimin her koul altnda birtakm normatif ierimleri vardr ve o, eitilen kiiye en azndan deerli birtakm eylerin, bilerek ve M A K A L E ahlaki aistenerek dan meru ve kabul edilebilir birtakm yollarla aktarlmasna iaret eder. Eitimde z itibaryla veya hakikaten deerli olan bir eyler elde edilir, aktarlr ya da kazanlr. Bu ise elbette eitimin bizatihi kendisinden dolay istenen bir ey olduu, sz gelimi iyi bir sosyal stat elde etmek veya geerli bir meslek sahibi olmak benzeri birtakm dsal veya arzi iyiler iin salt bir ara olmad anlamna gelir. nk eitim sayesinde, gerek bir terbiye yoluyla kazanlan bilgi ve vizyon kiinin en belirleyici yn ya da zellikleri haline gelirken onun deer dnyasn, bu hayatta neyin en yksek deere sahip olduuyla ilgili kavrayn dorudan ekillendirir.

Eitimi Belirleyen Temel ltler

DNELM
Eitim kavram, analitik felsefecilerin de gsterdii S O R U zere, bir baar ya da kazanm kavramdr.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Eitimin temel lt, srasyla deer, bilgi ve usul ltdr.

TELEVZYON

NTERNET

MAKALE

206
Bilgi ltn belirleyen ve tamamlayan ltler genilik ve derinlik ltleridir.

Felsefe

Eitimde ikinci lt bilgi ltdr. Eitimli insanlarn bilgili, bilgi sahibi insanlar olduklarn hepimiz az ya da ok gzlemlemiizdir; hele hele baz iyi eitimli insanlar, sahip olduklar derin ve engin bilgiyle bizleri deyim yerindeyse kendilerine hayran braktrrlar. te bu durum eitim kavramnn bir parasn meydana getirir veya onunla ilgili tanmsal bir doru oluturur. Gerekten de kiinin hem eitimli hem bilgisiz olmas, mantk ynnden imknszla karlk geldii iin, dnlemez. Eitimin bilgiyi gerektirdii ama eitimli olmann malumatfuru olmak anlamna gelmedii ok aikr olmakla birlikte, eitim iin ne kadar ve ne tr bilgilerin gerekli olduu ak deildir. Eitim felsefecileri bu balamda, genel bilgi ltne belirleme kazandran iki ek ltten daha sz ederler. Sz konusu ltler genilik ve derinliktir. Gerekten eitimli bir kimsenin salamas gereken bir lt olarak bilgi ynnden genilik ltyle anlatlmak istenen, sahip olunmas gereken bilgi miktarndan ziyade, bilgi trleridir. Buna gre, eitimli kiinin, sadece belli bir meslek bilgisiyle yetinmeyip belli bilgi trlerine sahip olmas gerekir. Gerekten de talarla veya bceklerle ilgili olarak her eyi bilen fakat estetik, etik veya tarihle ilgili olarak hibir ey bilmeyen bir bilim adamnn, aslnda ne kadar iyi yetimi olursa olsun, eitimli biri addedilmesi doru olmaz. Pozitif bilim veya jeoloji alannda dnya apnda bir lim olan fakat sosyal bilim ya da toplum felsefesinden bihaber olan bir kimseyi de gerek anlamda eitimli veya aydnlanm biri olarak nitelemekte zorlanrz. nk bilginin genilik koulu, temel bilgi tiplerine veya bilginin tm mantksal trlerine dair, yani deneysel bilimle, beeri bilimlerle, etik, estetik ve felsefeyle, hatta dinle ilgili asgari bir kavray gerektirir. Ve bu alanlarn hemen tmnde asgari bir kavraytan yoksun olanlarn, szcn tam ve gerek anlam iinde eitimli olmalar fazlasyla zorlar. Bilgide derinlik ise kolaylkla tahmin edilecei zere, birtakm temel bilgi trlerine sahip olmaktan ziyade, bu bilgilere onlar temellendirmi, hakllandrm ya da gerekelendirilmi ve ok daha nemlisi birbirleriyle ilikilendirilmi bir biimde sahip olmaktan geer. Gerekten de eitim srecinin en nemli bileenlerinden birini meydana getiren veya eitim yoluyla aktarlan bilginin derinlii, sz konusu bilgiye sahip olan kiinin kavray gcnn bilgisine temin ettii temellendirmeden, ykledii anlamdan kaynaklanr. Buna gre eitimli kii, olup biten eylerin nedenlerini grebilen, her eyi neden sonu ilikileriyle deerlendiren, olgularn dzenleyici ilkelerini bilen, aksi takdirde birbirinden kopuk ve ilevsiz hale gelecek bilgiye birlik ve tutarllk kazandran kavramsal ereveleri zmsemi biridir. Buradan hareketle, bilgide genilik ve derinlik ltlerinin birbirini tamamladklar, onlarn kiiye bilgi ynnden bir perspektif temin ettikleri, eitli bilgi trleri arasnda bir ba kurma yetenei kazandrdklar ve dolaysyla sz konusu farkl bilgilerin tutarl ve birlikli bir hayat iinde nasl bir rol oynadn grme imkn verdikleri sylenebilir. Eitimi belirleyen nc ve sonuncu lt, bizi bu kez daha ziyade eitme kavramna veya eitim srelerine gtren usul ltdr. Usul lt eitilen kiiye belli bir bilgi btn, belli bir kavray ya da vukufiyet yetenei, bilisel bir perspektif ve birtakm karakter zelliklerinin kazandrlmasnda, btnyle ahlaki, doru ve uygun yntemlerin kullanlmasn ifade eder.

ELETREL ETM FELSEFES

Eletirel eitim felsefesi, analitik eitim felsefesiyle klasik eitim felsefesinin bir sentezini temsil eder.

Eletirel eitim felsefesi, yirminci yzylda, klasik eitim felsefesine olduu kadar analitik eitim felsefesine de ynelik bir tepkiyle ortaya kan yeni eitim felsefesi trn ifade eder. O, her ne kadar sz konusu iki eitim felsefesi anlayna radikal bir tepkiyle ortaya km olsa da aslnda bir yandan da onlarn bir sente-

8. nite - Eitim Felsefesi

207

zini temsil eder. Baka bir deyile, onun bir yanyla tamamen negatif veya ykc, dier yanyla da pozitif veya kurucu olduu sylenebilir. Buna gre, eletirel eitim felsefesi analitik eitim felsefesinin kavramsal analizine benzer bir ekilde, bulanklklar ve belirsizlikleri gidermeye alr. Yani eitim balamnda oluan yanl bilinci ortadan kaldrma, yrrlkteki eitim anlaynn hem gerek yzn hem de arka plann veya dayanaklarn gzler nne serme amac gder. Onun faaliyeti, bu ynyle hemen tamamen eletirel ve analitik bir faaliyettir. Eletirel eitim felsefesi sz konusu eletiri ve analizle yetinmez, hatalarn veya neye hizmet ettiini gsterdii mevcut eitimin yerine ikame edilecek eitimin nasl olmas gerektiini syler. Yani eletirel eitim felsefesi, bu ikinci aamada normatif bir boyut kazanp gerek eitimin veya hakiki bir demokrasiyle adil bir dzenin tesisine hizmet edecek eitimin genel erevesini oluturmaya alr. Buradan hareketle, onun kendi iinde salt bir eletiri diliyle yetinmeyip bir de imkn dili gelitirdii sylenebilir. Eletirel eitim felsefesi anlaynn zgn karl eletirel pedagojidir. Eletirel pedagoji en azndan birinci anlamyla her eyden nce insan yetitirme ve eitim iinin alabildiine zor ve karmak bir i olduunu ve kendi iinde hayli kompleks ve zor olan bu faaliyetin yirminci yzylda yaanan kresel lekli pek ok olay ve politik gelimenin ardndan derin bir kriz iine girdiini kabul eder. Eletirel pedagoji sz konusu eitim krizinin, her ne kadar sanayileme sonras dnyada yaanan sosyal ve politik gelimelerin sonucuymu gibi grnse bile, kkeninde Aydnlanmann veya zde bir eitim projesi olarak ortaya kp gelien Aydnlanma projesinin arasal aklclnn bulunduunu kabul eder. O, bu yzden eitim krizinin temelinde aslnda rasyonalitenin kendisiyle ilgili bir krizin yattn savunarak meselenin znde akln ne yapmak, nasl davranmak ve yaamak gerektiine bir bana karar verip veremeyecei sorusunun bulunduunu ne srer. Doaya hkim olmak amacyla gelitirilmi olan akln toplumu tahakkm altna alma durumuna geldiini savunan eletirel pedagoji, gnmzde eitimden neredeyse sadece meslek eitiminin anlalmasnn kaynanda sz konusu teknik veya arasal rasyonalite anlaynn, muazzam bir smr zerinden gelien kapitalizme zg retim biimi ve tekniin bulunduunu syler. Eletirel pedagoji, buradan hareketle, ikinci olarak da snflarn, eitim programlar ve eitim amacyla oluturulmu yaplarn hibir ekilde ntr alanlar olmayp tarihsel balamlarn kendilerine zg kltrel kabulleri ve ideolojileri tarafndan ekillendirilen politik yap ve meknlar olduunu iddia eder. Tarih, kltrel kabuller ve farkl kar gruplarnn deer dnyalar ve ideolojileri tarafndan ekillenen eitim pratiklerinin her zaman grnmez gler tarafndan belirlendiini varsayan eletirel pedagoji, eitimin demokrasi ve adalet adna yapld zaman bile, totaliter ve baskc olabileceini, adaletsiz bir ekilde ileyen statkonun devamna hizmet edebileceini savunur. Eletirel pedagojiye gre, eitim z itibaryla politik bir faaliyet olmak durumundadr. Eletirel pedagoji, gnmz dnyasnn farkl tabakalara ayrlm, snfsal ilikiler zerine kurulu, farkl kimlikler ve toplumsal cinsiyetler tarafndan oluturulan, hkimiyet ilikileri zerine tesis edilmi bir dnya olduunu varsayar. O, bu yzden eitimin de esas itibaryla sz konusu hkimiyet ilikilerini mevcut yapsyla koruyup yeniden retmeye hizmet ettiini savunur. Sz konusu pedagoji anlay, bu yzden adil olmayan statkoyu merulatrarak devam ettiren eitim bilgisiyle kltrel formasyonlarn etkileri zerinde younlar. Fakat o, bununla yetinmez. Baka bir deyile, eletirel pedagoji, nce mevcut yapy ve adaletsiz hkimiyet ili-

Eletirel eitim felsefesinin hem negatif hem de pozitif bir boyutu vardr, zira bir eletiri dilinden imkn diline geer.

Eletirel eitim felsefesinin temelinde, 20. yzylda bir eitim krizi yaand tespiti bulunur.

208

Felsefe

Eletirel pedagojiye gre, eitim politik bir ara olmak durumundadr.

Freire eletirdii geleneksel eitim anlayna bankac ya da ymac eitim adn verir.

kilerini btn plaklyla gzler nne sermeyi amalar, sonra da onun gerek demokrasiye ve adalete hizmet edecek ekilde dntrlmesi iin aba sarf eder. En azndan insanlara eitim yoluyla bu trden iktidar etkilerini tanyp onlara kar koymalarn mmkn klacak bir eletirel kapasite kazandrmay amalar. Eletirel pedagojinin en nemli ismi Paolo Freiredir. Freire, ezilenlere ve eitime adam olduu hayatn tamamen ezilenlerin, dlananlarn yannda yer alarak eitim hakkn kullanmaktan alkonanlara yardm ederek geirmitir. O, eitim felsefesinde, ncelikle eitimin amacnn ne olduu, kimin kime neyi rettii sorularna bir cevap verir. Freire, eitimin kendisi iin istenen bir ey, kendinde bir ama olmad kanaatindedir. Eitimin, onun gznde asli veya zsel bir deeri olmayp arasal bir deeri vardr. Eitimi batan sona politik bir ara olarak deerlendiren Freire, onun ncelikle zgr ve adil bir toplum iin bir ara olduunu ifade eder. Eitim, bireysel adan ele alndnda ise zgrlk iin bir ara olmak durumundadr. Yani o, eitimin bireylerin zgrlemeleri amacna hizmet ettiini syler. Gerekten de Freire, eitimi insan veya kiileri zgrletiren ve esas olarak insanlatran bir ara olarak deerlendirir. nsann bilgi yoluyla zgrletiini ileri sren Freire, zgrlemeyle de bireyin tahakkm edici yaplar altnda srklenmesi yerine, hayatnn ipini kendi eline alarak yolunu izmesini, varolusal anlamda sorumluluk stlenerek yaamasn anlatmak ister. Hayatnn hemen her annda btnc bir perspektiften hareket eden Freire, bireysel bir kurtulu amacyla da yetinmez. zgrleen kiinin, tekini de tanyp onu da zgrletirme abas iinde olmas ve bylelikle de insanlamas gerektiini syler. Aslnda Freire, eitimin sadece zgrleim iin deil, insanlar basklamak ya da tahakkm altnda tutmak iin de olabilecei kanaatindedir. Baka bir deyile o, eitimin hibir ekilde ntr veya deerden bamsz olmadn savunur. Her eitim sisteminin eitimden geen insanlar belli ekillerde dntrme gibi bir etkisi olmak durumundadr. Sz konusu etki de iki farkl eitim anlaynda iki farkl ekilde ortaya kar. Bu yzden Freire, savunuculuunu yapt ve zgrletirici olduunu ileri srd eitim anlay ile baskc yaplarn gizlenmesine ve gerekliin ideolojik aralar yoluyla tahrif edilmesine katkda bulunan klasik eitim anlay arasnda bir kartlk ilikisi kurar. Freire, iddetle eletirdii sz konusu geleneksel eitim modelinin baskc ve otoriter olduunu, onun toplumdaki egemen grup ya da snflarn tahakkmn devam ettirme amacna hizmet ettiini savunur. Tahakkm ya da basklama ilikisini, bir kimsenin bir bakasn, onun kendisini sorumlu bir kii olarak tanmlamas veya olumlamasn engelleyecek ekilde smrmesi olarak tanmlayan Freire, tahakkm ve basklamann en etkili yol ya da aracnn, basklananlarn veya tahakkm altna alnanlarn bilinlerinin kontrol olduunu ne srer. En etkili kontrol zihinlerin kontrol olmak durumundadr. Bu da eitim yoluyla gerekleir. Eitimin sz konusu etkisi yoluyla, basklananlar veya ezilenler, statkonun karlarnn kendi karlar olmadn gremedikleri iin, mevcut durumlaryla ilgili olarak kaderci olmaya balar ve mevcut durumu doal ve zorunlu bir ey olarak grme durumuna gelirler. Freire, basklayanlarn kontrol amal eitimlerinin kanlmaz olarak otoriter olduunu syler. Bu otoriter eitim anlayna bankac eitim anlay adn veren Freire, onun mevcut dzenin daha adil ve demokratik bir dzen dorultusunda deimesine katkda bulunmak, insanlar zgrletirmek gibi bir amacnn olmadn dile getirir. Freire bankac eitim anlaynn teoriyle pratik arasndaki bir ayrma dayandn ve hayattan kopuk teorik bilgileri insan zihnine ymak veya depolamak suretiyle, zellikle sosyal dnyaya yabanclatrdn ileri srer.

8. nite - Eitim Felsefesi

209

Freire, gerek anlamyla eitimin insanlara pratik hayatta ie yarayacak, yani kendilerini ve sosyal gleri tanmalarna imkn salayacak bilgiler vermek ve onlarda eletirel bir bilin yaratmak suretiyle sadece bireysel hayat deil, sosyal hayat da deitirip dntrmek durumunda olduunu savunur. Sosyal hayatn en nemli amac ise dnyann insaniletirilmesi olmak durumundadr. Dnyann insaniletirilmesiyle de o, elbette kr glerin veya gayri insani yaplarn i banda olduu, insann maddeye ve eyaya tapt ama yrrlkteki glerin bilincinde olmad bir yaplanma ve sreci kast etmez. nk byle bir dnya insanlarn zgr olmadklar, kendilerine etki eden, hatta kendilerini ekillendiren glerin farknda olmadklar, dolaysyla znelerden ziyade, her trl etkiye ak nesneler olduklar, yabanclap insanlklarndan ktklar bir dnyadr. Freire, bir sessizlik kltryle belirlenen byle bir gayri insani dnyann dnme uratlarak insaniletirilmesinde eitimin nemli bir rol oynayabileceini varsayar. Hakiki ve eletirel bir pedagoji sayesinde daha insani bir grnm kazanacak dnyada, insanlar kendilerini etkileyen d glerin, hayatlarn bir anlamda ekillendiren sosyal glerin bilincine varrlar. Onlar, byle bir pedagoji sayesinde, bununla da kalmayp sz konusu sreler zerinde dnmeye ve iinde yaadklar toplumu ve dnyay deitirmeye muktedir hale gelirler. Yani, pasif nesneler olmaktan karak aktif birer zne olurlar. Gerek anlamda bir zne ve zgr olmak, her eyden nce insann evresindeki sosyal dnya tarafndan nasl ekillendirildiini bilmesi ve kendisini salam bilgiye dayanarak belirlemesi anlamna gelir. Bunu salayan ey ise Freireye gre yeni ve salam bir eitim ya da eletirel pedagoji olmak durumundadr. O, gerekten de ezilenlerin pedagojisi olarak tanmlad yeni pedagoji anlayyla, insanlar farknda olmadklar d glerin ve basklayc eitim srelerinin nesneleri olmaktan kartp kendi zerkliklerinin failleri ve zgrleme srelerinin zneleri haline getirmeye almtr. Bankac ve otoriter eitim anlaynn alternatifi, Freirenin gznde, insanlar dnyalarn anlamalarn ve ona yaratc bir biimde tepki vermelerini temin edecek olan zgrletirici bir eitimdir. O, ok ynl basklamalarn veya hegamonik ilikilerin egemen olduu, statkoyu koruyup devam ettiren bankac eitim anlaynn baskn kt bir dnyada baskc eitimin olumsuz etkilerinden kurtulup zgrletirici bir eitime gemenin topik bir hayal olmadn dnr. Freire bu konuda, rencilere ve ok daha nemlisi hmanist ve idealist eitimcilere gvenir. Bir kere o, bankac eitim anlaynn depolarnn, rencilerin kendi balarna kefedebilecekleri elikilerle dolu olduunu savunur. rencilerin varolusal deneyimlerinin kefedebilecekleri elikilerin onlar eitim sistemini sorgulamaya sevk edeceini savunan Freire, yine de bunun rastlantya braklamayacan, bu yolda esas grevin retmenlere dtn syler. O, yeni eitim anlaynda ikinci olarak praksis kavramn gndeme getirir. Bu balamda, insani faaliyetin dnce ve eylem, teori ve pratik gibi iki temel ynnn bulunduunu ileri sren dnr, toplumun daha iyi, adil ve demokratik bir toplum dorultusunda dntrlmesinin yolunun bu ikisini birletirmekten getiini savunur. retim ve renimin ift ynl bir sre olduunu syleyen Freireye gre, bilginin retmenin mlkiyetinde olan bir ey olmaktan ziyade, retmenle renci arasndaki diyalogun ortak rn olmas gerekir. O, sz konusu diyalog srecinde rencinin dnyay nasl algladn, deneyimlerini nasl anlamlandrmas gerektiini renmesi gerektiini bildirir. rencinin dnyay, statik bir gereklik olarak deil de bir sre, dnm sreci iinde olan bir varlk alan olarak grmesinin kanlmaz olduunu syleyen Friere, retmen ile rencilerinin

210

Felsefe

dnceleri ve eylemleri yoluyla bu dnm etkilemelerinin mmkn olduunu iddia eder. nk onlarn eylem biimleri, dnyadaki varlklar olarak kendilerini alglama ve anlama biimleri tarafndan belirlenir. Bir diyalog sreci iinde daha farkl bir ekilde anlamay ve anlamlandrmay renen, eletirel bir kavraya eriebilen renciler, bu kavraya dayanarak eylemleri yoluyla kendilerini ve iinde yaadklar toplumu adalet dorultusunda dntrme yoluna girebilirler. O, bu yzden eitimin k noktas veya temel amacnn yerleik bilginin aktarlmas olmadn syleyerek eletirel kavrayn oluabilmesinin n koulu olarak sorun tanmlayc eitimi nerir. Sorun tanmlayc eitim, bilgiden deil de somut problem durumlarndan, renenin iinde bulunduu yaam durumlarndan yola kar. Bu tr bir eitim, problemleri ortaya koyarak, rencinin hayat iindeki durumunu gzler nne sererek, praksis yoluyla sz konusu durumlar dntrmeye alr. O, renciyi Neden? sorusunu sormaya, elikileri ve problemleri grmeye, sorgulamaya tevik ettii iin, basklayann veya ezenlerin karlarna hizmet etmez. Sz konusu eitim metodolojisi, insanlarn kendi gerekliklerini grme glerini gelitirecek sorunlar gzler nne sermeye yarar. Bu tr bir eitim, gerekliin deifre edilmesini salar, insann dnyay doru alglamasn temin eder. Sorun tanmlayc eitim, retmenin rol ve grevlerinde mutlak bir deiime yol aar. Friereye gre, burada retmen artk bir bilgi aktarcs olmayp renciyle diyalog iinde olan, onunla ortak bir aratrma iine girmi biri olmak durumundadr. Gerekten de sz konusu eitim metodolojisi, retmenleri renmeyi kolaylatran, renme srecine rehberlik eden, problemlerin tanmlanmas noktasnda rencisiyle birlikte ifre zen kimseler haline getirirken rencileri de renme srecinin ortaklar, problemleri grp sorgulayan, eletirel dnebilen znelere dntrme amac gder.
SIRA SZDE

Freirenin eitim SZDE SIRA felsefesini deerlendirin.

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

MAKALE

MAKALE

8. nite - Eitim Felsefesi

211

zet
A M A

Eitim felsefesinin ne olduunu aklamal. Eitim felsefesi, felsefenin grnte yeni, ama gerekte eski ve nemli disiplinlerinden biridir. Gerek eitimin ne olduunu, eitimin amalarnn ne olmas gerektiini ele alan, eitim alannda geen temel kavramlar analiz eden eitim felsefesi, Batda Sokrates ve Platonla balar. Onun, tpk felsefenin kendisi gibi, ontolojik, epistemolojik, etik ve politik boyutlar vardr ve felsefenin kendisinin btnletirici ya da kurucu, analitik ve eletirel ynelimleri olmasna benzer bir biimde, ayr ekilde yaplmtr. Buna gre felsefenin btnletirici ya da kurucu boyut ya da ynelimi, eitim felsefesinde karln kuatc bir eitim gr ve teorisi gelitirme abalarnda somutlaan klasik eitim eitim felsefesinde bulur. Analitik ynelim ise eitim alannda geen kavramlar analiz iiyle megul olan analitik eitim felsefesinde cisimleir. Eitim felsefesinin nc ekli, yrrlkteki eitim etkinliklerini ve anlayn sorgulayan eletirel eitim felsefesidir. dealist ve realist eitim felsefeleri ayrt etmek. dealist eitim felsefesiyle realist eitim felsefesi eitim felsefesi tarihinin ilk ve nemli felsefelerini oluturur. Bunlardan birincisi Platonun, ikincisi Aristotelesin eitim anlayn ortaya koyar. zellikle idealist eitim felsefesinde eitim kendi iinde bir ama deildir; ahlak ve bu arada daha iyi bir toplum yaratma amacna bal olarak politikann hizmetindedir. Akn bir dealar dnyas zemininde temellendirilir. Oysa Aristotelesin realist eitim felsefesi, ad zerinde daha gereki bir eitim anlay meydana getirir. Onun baz ynleriyle modern dnemde de devam ettirilen eitim felsefesi, Platonun eitim mfredatnda felsefe, ahlak ve matematie arlk verdii yerde, bilim eitimine arlk vermek bakmndan farkllk gsterir. dealist eitim felsefesi eitim kuram bakmndan daimicilii benimserken o Aristoteleste karmza zclk olarak kar.

A M A

Natralist, pragmatist ve egzistansiyalist eitim felsefeleri arasndaki farkllklar ve benzerlikleri ayrt etmek. Natralist, pragmatist ve egzistansiyalist eitim felsefeleri, modern zamanlarda ne srlm eitim anlaylarn ifade eder. arasndaki ortak nokta, retmen merkezli deil de renci merkezli bir eitim anlayn somutlatrmaktan meydana gelir. Natralist eitim felsefesi, Locke, Bacon ve esas olarak da Rousseau tarafndan gelitirilip ne srlmtr. Buna mukabil pragmatist eitim felsefesi ncelikle John Dewey tarafndan temsil edilmitir. kisi de eitim kuram bakmndan ilerlemecilie dayanr ve ocuun geliimine uygun bir eitim ve mfredat zerinde srar eder. Oysa egzistansiyalizm, modernizmin kendisine olduu kadar, bu modernist eitim felsefelerine de kar kar. Nesnel hakikatlerden ziyade znel hakikatlere vurgu yaparken gerek eitimin eitilen bireyin kendisine dnmesini, sahici olmasn, varoluunun farkna varmasn salamay amalamas gerektiini ileri srer. Analitik eitim felsefesinin mantn aklamak. Analitik eitim felsefesi, analitik felsefenin eitim alanndaki yansmasn oluturur. Buna gre o, bu alanda hzla deien bir ada yaplmas gerekenin yeni kuatc ve normatif bir eitim felsefesi ne srmek yerine, eitim alannda geen kavramlar analiz etmek olduunu ne srer. Bu yzden sz gelimi eitim kavramn, onun farkl kullanmlarn zmler, eitimin ltlerini ve amalarn akla kavuturma yoluna gider. Eitimin alamadan ne bakmdan farkllk gsterdiini gzler nne serer.

A M A

A M A

212

Felsefe

A M A

Eletirel eitim felsefesini aklamak. Eletirel eitim felsefesi klasik eitim felsefesiyle analitik eitim felsefesinin bir sentezine karlk gelir. Onun negatif ya da ykc bir yn, pozitif veya kurucu bir baka yn vardr. Yani o, eitim balamnda oluan yanl bilinci ortadan kaldrma, yrrlkteki eitim anlaynn hem gerek yzn hem de dayanaklarn gzler nne serme amac gder. Fakat eletirel eitim felsefesi sz konusu eletiri ve analizle yetinmez, hatalarn veya neye hizmet ettiini gsterdii mevcut eitimin yerine ikame edilecek eitimin nasl olmas gerektiini syler. Yani eletirel eitim felsefesi, bu ikinci aamada normatif bir boyut kazanp, gerek eitimin veya hakiki bir demokrasiyle adil bir dzenin tesisine hizmet edecek eitimin genel erevesini oluturmaya alr. Eitimin batan sona politik olduunu syleyen bu anlayn en nemli temsilcisi Paolo Freiredir.

8. nite - Eitim Felsefesi

213

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi eitim felsefesinin temel boyutlarndan biri deildir? a. Ontolojik/metafiziksel boyut b. Epistemolojik boyut c. Mesleki boyut d. Etik boyut e. Politik boyut 2. dealist eitim felsefesinde eitimin en temel amac aadakilerden hangisidir? a. Meslek eitimi vermek b. Uzmanlk bilgisi kazandrmak c. an ihtiyalarna uygun insan yetitirmek d. Kiinin hayatn hakikat, iyilik ve gzellik deerlerine gre ekillendirmesini salamak e. Bilgi aktarmak 3. Realist eitim felsefesinde eitim kuram aadakilerden hangisidir? a. Daimicilik b. Progresivizm c. Pragmatizm d. Yaplandrmaclk e. zclk 4. Natralist eitim anlaynda, retmen iin aadakilerden hangisi sylenemez? a. ocuun yaparak kefederek renmesini salamak b. renciye bilgi aktarmak c. renme iin uygun atmosferi yaratmak d. rencinin kiiliini ve karakterini dolayl olarak ekillendirmek e. renme srecine rehberlik etmek 5. Aadakilerden hangisi kltrel yaklamda eitimin amac olamaz? a. ocuu kltrn dnyasna dhil etmek b. Bireyin entelektel boyutuyla yreini ahenkli hale getirmek c. Btnlkl insana zg karakter formasyonunu salamak d. Btn insani g ve kapasitelerin tam olarak gereklemesini temin etmek e. Teknik bir eitim vermek 6. Pragmatist eitim anlay aadakilerden en fazla neye kar kar? a. Eitimin muhafazakr boyutuna b. Eitimin liberal boyutuna c. Meslek eitimine d. Eitim ve okulun hayata hazrlanma olarak grlmesine e. Uzman retmenlere 7. Ezistansiyalist eitim anlay ne tr bir eitimi temsil eder? a. Teknik eitim b. Mesleki eitim c. Hmanist eitim d. Kitlesel eitim e. Yararc eitim 8. Eitim teriminin sosyolojik kullanmyla ncelikle anlatlmak istenen aadakilerden hangisidir? a. Genleri aydnlatmak b. ocuun entelektel geliimine katk yapmak c. Eitilenleri sosyalletirip kltrlemek d. Ahlak eitimi vermek e. Bireylerin kendilerini gerekletirmelerini salamak 9. Aadakilerden hangisi eitimin zsel ya da birincil amalarnn banda gelir? a. Eitilen insana eletirel dnme yetenei kazandrmak b. rencilere yurttalk bilinci kazandrmak c. rencilere toplumun hkim dnya grn aktarmak d. Salkl bireyler yetitirmek e. Toplumun bekasna katk salamak 10. Eletirel eitim felsefesinin en nemli temsilcisi aadakilerden hangisidir? a. John Dewey b. William James c. Friedrich Nietzsche d. Paolo Freire e. Jean-Jacques Rousseau

214

Felsefe

Okuma Paras
u halde okullarn sevk ve idaresi btnyle en aydn, en bilgili uzmanlarn kararna braklmaldr. Kltrn her dal, her ubesi insanla balar, tek bir insan zaman ierisinde daha sonra dierlerini yava yava etkiler. nsan doasnn hedefine doru zaman ierisinde tedricen ilerlemesi ancak evrensel iyiye ilgi duyan ve iinde gelecekte daha iyi bir dnyann kurulaca mit ve dncesini her dem taze tutabilecek geni grl insanlarn abalar sayesinde mmkndr. Halkna yalnzca hayvanlar leminin bir parasn oluturan ve hedefi yalnzca insan soyunu srdrmek olan gruh nazaryla bakan yneticilerle ara sra da olsa hl karlamyor muyuz? Eer o akln eitimi meselesini dnyorsa bunun nedeni sadece amalarn gerekletirmede halknn kendisine daha fazla yararnn dokunabilmesini salamaktr. nsan teklerinin bu doal amac gz nnde bulundurmalar elbette gereklidir fakat onlarn ayrca insanln geliimini ve insanlarn sadece zeki ve kurnaz deil, iyi olmalarn salamay bilhassa akllarndan karmamalar gerekir ve en g olan da onlarn gelecek kuaklar bir mkemmeliyet durumuna kendilerinin eritiklerinden daha fazla yaklatrmaya almalar lzumudur. u halde eitim sayesinde insan, 1. nce disipline boyuna edirilmelidir; disiplin dendiinde bundan her zaman bizim hayvani tabiatmz, ister tek bir fert olarak isterse toplumun bir yesi olarak insanda, insanlmzn daha iyi bir duruma gelmesi bakmndan snrlayan tesiri anlamalyz. u halde disiplin sadece serkelii (itaatsizlii) dizginleyip snrlar. 2. kinci olarak eitim insan ayn zamanda kltrle donatmaldr. Kltr eitim ve retimi iine alr. Yetenei gn yzne kartan kltrdr. Yetenek eitli amalara intibak edebilecek durumda olan bir melekeye sahip olmaktr. Dolaysyla yetenek herhangi bir amac belirlemez fakat bunu daha sonra ortaya kacak olan koullara brakr. Baz beceriler esas itibaryla herkes iin iyidir, szgelimi okuma ve yazma gibi; dierleri, mesela mzik gibi, sadece belirli amalar peinde olanlar iin (iyidir) ki biz bunlarla kendimizi sevdirmek iin urarz. in dorusu yetenein kullanlabilecei ok eitli amalar neredeyse snrszdr. 3. nc olarak eitim kiiye ayrca ayrt etme melekesi ve anlay kazandrmaldr, yle ki kii bu sayede kendisini toplum ierisinde idare edebilsin, kendisini sevdirebilsin, tesir ve nfuz kazanabilsin. Bunun iin medenilik dediimiz bir kltr tr gereklidir. Bu sonuncusu rikkat, zarafet, nezaket ve kiiyi btn insanlar kendi amalar iin kullanma becerisi kazandracak bir tr geni grll-basireti gerekli klar. Bu incelik-medenilik farkl alarn srekli deien zevklerine gre farkllk gsterir. Nitekim yirmi ya da otuz yl nce toplumsal mnasebetlerde terifat kurallar hala revatayd. 4. Drdnc olarak ahlaki terbiye eitimin bir parasn oluturmaldr. Bir insann herhangi bir ama iin uygun olmas yeterli deildir fakat onun mizac o ekilde terbiye edilmelidir ki o artk iyi amalar dnda hibir ey semesin. yi amalar zorunlu olarak herkes tarafndan tasvip edilen ve ayn zamanda herkesin hedefi olabilen amalardr. Kaynak: I. Kant, Eitim zerine (ev. A. Aydoan), stanbul, Say Yaynlar, 2007, ss. 30-41.

8. nite - Eitim Felsefesi

215

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz doru deilse nitenin Giri blmn yeniden okuyun. Mesleki boyutun eitim felsefesinin temel boyutlarndan biri olmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Klasik Eitim Felsefesi Akmlar blmnn dealist Eitim Felsefesi alt blmn yeniden okuyun. dealist yaklam iin eitimin en temel amacnn Kiinin hayatn hakikat, iyilik ve gzellik deerlerine gre ekillendirmesini temin etmek olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Klasik Eitim Felsefesi Akmlar blmnn Realist Eitim Felsefesi alt blmn yeniden okuyun. Realist anlayn eitim kuramnn zclk olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Klasik Eitim Felsefesi Akmlar blmnn Natralist Eitim Felsefesi alt blmn yeniden okuyun. Natralist eitim anlaynda retmenin bilgi aktaran kii olmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Klasik Eitim Felsefesi Akmlar blmnn Kltrel Yaklam alt blmn yeniden okuyun. Kltrel eitim yaklamnda teknik eitim vermenin eitimin amac olmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Klasik Eitim Felsefesi Akmlar blmnn Pragmatist Eitim Felsefesi alt blmn yeniden okuyun. Pragmatist eitim anlaynn eitim ve okulun hayata hazrlk olarak grlmesine kar ktn anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse nitenin Klasik Eitim Felsefesi Akmlar blmnn Egzistansiyalist Eitim Felsefesi alt blmn yeniden okuyun. Onun hmanist bir eitimi temsil ettiini greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Analitik Eitim Felsefesi blmnn Eitim Teriminin Anlam alt blmn yeniden okuyun. Doru yantn eitilenleri sosyalletirip kltrlemek olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Analitik Eitim Felsefesi blmnn Eitimin Amalar alt blmn yeniden okuyun. Eitimin zsel amalarnn en banda eitilenlere eletirel dnme yetenei kazandrmann geldiini greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Eletirel Eitim Felsefesi blmn yeniden okuyun. Eletirel eitim felsefesinin en nemli temsilcisinin Paolo Freire olduunu anmsayacaksnz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Sorunun yantlanmas iin gnmz eitim anlay zerine mtevaz bir aratrma ya da gzlem yaplabilir. Gnmz eitiminin ocuun sosyallemesine ve kltrlenmesine dnk bir temel eitimin ardndan, ok byk lde bilgi arlkl bir meslek eitimi olduu; sanayi sonras bilgi toplumunun ihtiyalarna uygun olarak ondaki bu ynelimin giderek glendii herhalde sylenebilir. Bu yzden ne Platonun idealist eitim felsefesi ne de Aristotelesin realist eitim felsefesi gnmz eitimine yakn der. Bunun nedeni, elbette sz konusu eitim felsefelerinin sadece milattan nce beinci ve drdnc yzyl koullarna, yani gnmzden iki bin be yzyl ncesine uygun decek bir eitim anlay gelitirmi olmalar deildir. Zira her ikisi de insann ve toplumun evrensel olduuna inandklar ynlerinden hareket ederler. Eitimde gnmzn teknik rasyonalitesinden farkl olarak genel bir beeri rasyonaliteye vurgu yapm olmalar, eitim mfredatnda felsefe, bilim teorisi, ahlak, tarih ve edebiyata arlk vermeleri, onlar gnmz eitim anlaynn uzana atar. kisinden birisinin daha yakn olduunda srar edilirse bunun bilim eitimine verdii nem ve gereki yaklam nedeniyle Aristotelesin realist eitim felsefesi olduu sylenebilir. Sra Sizde 2 Eitimin amalarnn ne olmas gerektii sorusu, gerekte deerden bamsz ve nesnel bir biimde sorulup yantlanabilecek bir soru deildir. Baka bir deyile, eitimin amalarn belirleme kiinin dnya gr veya ideolojisiyle, deer dnyasyla yakndan ilikili olmak durumundadr. Buna gre liberal biri iin eitimin amalar farkl, cemaati veya sosyalist biri iin de farkl olmak durumundadr. Bu soru yine ayn ekilde an veya yaanan toplumun kolektif ruhundan da bamsz bir soru deildir. Durum byle olmakla beraber, eitimin birincil ya da zsel amalaryla ikincil amalar ya da bireysel amalaryla toplumsal amalar arasnda bir sentez yapmak mmkndr. ster sentez yaplsn, ister biri ya da dieri ne kartlsn, farkllk gsterecek yegne husus bu, yani bireysel amalara m yoksa toplumsal amalara m ncelik verileceidir. Ama bu amalarn ieriini belirleme noktasnda en kk bir glk ve farkllk olmaz. Bireysel amalar sz konusu olduunda eletirel dnme yetenei, zerklik kazandrp deer bilinci ve kiinin hayatn meru yollardan kazanmasn mmkn klacak bir meslek eitimi vermek en

2. d

3. e

4. b

5. e

6. d

7. c

8. c

9. a

10. d

216

Felsefe

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

bata gelir. Buna mukabil sosyal amalar sz konusu olduunda, eitilen kiinin sosyallemesini ve kltrlenmesini temin etmenin, toplumun refahna katk yapacak bireyler yetitirmenin, toplumun kltrn aktarmann nem kazand sylenebilir. Sra Sizde 3 Freirenin eletirel eitim felsefesi veya eletirel pedagojisinin, gnmz dnyasna egemen olan eitimin yapsn ve arka plann anlamak asndan byk bir nem tad, vizyonumuzu gelitirici olduu muhakkaktr. Gnmz eitiminin ok byk lde bir meslek eitimi veya teknik eitim grnm almasnn gerisindeki arasal rasyonaliteyi ve hakimiyet mantn gzler nne sermesi ok deerli bir ey olmak durumundadr. Baka bir deyile, onun negatif ve pozitif boyutlarndan veya gelitirmi olduu eletiri diliyle imkn dilinden, zellikle negatif boyut ve eletiri dili, ufkumuzu eitim konusunda amaya hizmet eder. Dahas onun eletirel pedagojisinin eitimin politik boyutunu gzler nne sermesi, eitime deer ve teki asndan bakmas, eitimdeki muhtemel alamalara dikkat ekmesi, insanolunun en grkemli baarsn tekil eden eitimdeki hatalara dikkat ekmek asndan ayrca nem tar. Fakat ayn eylerin, onun eletirel pedagojisinin kurucu ve pozitif boyutu iin sylenmesi pek mmkn grnmemektedir. Onun eitim felsefesinin bu yn, nemli lde topik kalmaktadr. Aristoteles, Eitim zerine (Bir Giri, notlar ve sonula birlikte yay. haz. J. Burnet) (ev. A. Aydoan), stanbul, Say Yaynlar, 2008. Bal, H., Deweyin Eitim Felsefesi, stanbul, Alkm Kitabevi, 2000. Cevizci, A., Eitim Felsefesi, stanbul, Say Yaynlar, 2011. Cevizci, A., Eitim Szl, stanbul, Say Yaynlar, 2010. Curren, R., (ed.), A Companion to the Philosophy of Education, London, Blackwell, 2006. Dewey, J., Demokrasi ve Eitim (ev. T. Ylmaz), zmir, Ege niversitesi Yaynlar, 1996. Dewey, J., Deneyim ve Eitim (ev. S. Akll), Ankara, ODT Yaynlar, 2007. Freire, P., Ezilenlerin Pedagojisi (ev. D. Hattatolu E. zbek), stanbul, Ayrnt Yaynlar, 6. bask, 2006. Guttek, G. L., Philosophical and Ideological Perspectives on Education, Allyn and Bacon, Massachussets, 1988. Heynes, F., Eitimde Etik (ev. S. K. Akba), stanbul, Ayrnt Yaynlar, 2002. Locke, J., Eitim zerine Dnceler (ev. H. Zengin), Morpa Yaynlar, Ankara, 2004. Noddings, N., Philosophy of Education, London, Westview Press, 1995. Power, E. J., A History of Western Education, Legacy of Learning, New York, State University of New York, 1991. Reboul, O., Eitim Felsefesi (ev. I. Grbz), stanbul, letiim Yaynlar), 1991. Rousseau, J. J., Emile ya da Eitim zerine (ev. . Yerguz), stanbul, Say Yaynlar, 2009. Russell, B., Eitim zerine (ev. N. Bezel), stanbul, Remzi Kitabevi, 2001. Smith, P. G., Philosophy of Education, London, Harper and Row, 1964. Spring, J., zgr Eitim (ev. A. Ekmeki), stanbul, Ayrnt Yaynlar, 3. bask, 2010. Yldrm, A., Eletirel Pedagoji, Ankara, An Yaynclk, 2010.

Szlk

217

Szlk A
Aklama: Bilinmeyen bir eyin, bir olgunun, bir durumun nedenini ayrntl bir biimde ortaya koyma. Adalet: Bir kimsenin haklaryla bakalarnn (toplumun, halkn, hkmetin ya da bireylerin) haklar arasnda bir uyumun bulunmas hli, eylem ya da ilemin hak ve hukuka uygun olmas durumu, devletin farkl, hatta kart karlar olan insanlar arasnda hakka uygun bir denge oluturmas hli, herkesin hak ettii karl almas durumu. Ahlak: nsanlarn kendisine gre yaadklar, kendilerine rehber aldklar ilkeler btn ya da kurallar toplam. Ahlak Epistemolojisi: Ahlaki bilginin imkn, ahlak yarglarnn nelii, bilisel deeri ve epistemolojik stats ile ilgilenen epistemoloji dal. Akl: nsanda var olan bir g olarak; soyutlama yapma, kavrama, bant kurma, dnme, benzerliklerin ve farkllklarn bilincine varma kapasitesi. Aklclk: Hayata yn verilmesinde yegne ara olarak akln doru ve gerei gibi iletilmesini gren, akla uygun yaamay biricik doru yol olarak gren yaama felsefesi. Bilginin kaynanda akl bulan gr. Rasyonalizm. Akl Yrtme: Genel olarak, dnceleri bilinli, tutarl ve amal bir biimde birbirlerine balama ilemi. Mantkl bir biimde dnme. Alg: nsan varlnn kendisini evreleyen d dnyadan duyu organlar araclyla edindii malumat. Analitik: Yklemi znesinde ierilen yarg ya da nerme iin kullanlan sfat. Analitik felsefe: 20. yzylda zellikle ngiltere ve Amerika Birleik Devletlerinde ok etkili olan ve dilin mantksal analizine dnk ilgiyle karakterize olan felsefe okulu. Analoji: Benzerlie dayal akl yrtme. Anarizm: nsanlar arasnda dzeni salamak amacyla oluturulmu politik ynetime, eitli otorite biimleriyle kurumlara kar kan politik yaklam ya da ideoloji. Anayasaclk: nsanlardan veya yneticilerin karakterinden ziyade, hukukun idaresi ve stnlyle, politik otoriteye getirilecek snrlamalarla, temel hak ve hrriyetlerin korunmasyla ve esas olarak da ynetilenlerin rzasyla karakterize olan politik ynetim tr. Anlam: Bir ifadede sylenen, dile getirilen, gnderimde bulunan ey; anlatlmak istenen dnceler btn. Antinomi: Her biri ayr ayr doru gibi grnmekle birlikte, her ikisi birden doru olamayan iki ilke arasndaki eliki. A posteriori: Deneyimin eseri veya sonucu olan, tecrbeye dayanan anlamna gelen Latince deyim. A priori: Deneyimden bamsz, tecrbeye dayanmayan anlamna gelen Latince deyim. Arasal akl: Bir amaca ulamann en etkili yollar zerinde younlaan akl ya da rasyonalite tr. Akn: Deneyde verilenin tesinde olan, deneyi aan gereklik iin kullanlan sfat. Atomculuk: lka felsefesinde, Leukippos ve Demokritos tarafndan savunulmu olan ve gerekliin atomlardan meydana geldiini dile getiren reti. Aydnlanma: 18. yzyl Avrupasnda yaanan ve batl inanlara kar k yannda insan aklnn ve bilimin gcne beslenen snrsz iyimserlikle sekinleen kltrel dnem, felsefe hareketi.

B
Badamclk: Bir inancn hakllandrlmas ve dolaysyla da bilgi stats elde etmesinin znenin inanlar arasndaki badam ilikisine bal olduunu iddia eden yaklam. Banazlk: nsan bilgisizliin, eitimsizliin, tatminsizlik ve hogrszln bir sonucu olarak bir fikir, takm, inan ya da ideolojiye kr krne veya mutlak bir biimde balanmaya iten tutkulu tavr. Baar/kazanm: nsanlarn toplumsal konum veya sosyal statlerini bakalaryla girilen ak bir rekabet iinde, tamamen kiisel abann bir sonucu olarak elde etmeleri durumu. Beeni: nsann nesnelerin estetik zellikleri karsnda sergiledii, ona gzel olan syleme imkn veren sezgi ya da duyarllk. Sanat eserlerini, insan elinden kma rnleri, birtakm kurallara dayanmadan, salt duyum ve deneyim yoluyla yarglama yetenei. Betimleme: Bir nesnenin kendisine zg zelliklerini olabildiince tam ve ak bir biimde ortaya koyma, tasvir etme. Bilgi: Genel olarak, znenin amal ynelimi sonucunda, zneyle nesne arasnda kurulan ilikinin rn olan ey; temellendirilmi, hakl klnm doru inan. nsann kendisi, d dnya, bakalar ve gemile ilgili olarak sahip olduu doru inan veya dnceler btn. Bilimcilik: ou zaman pozitivizmle birleen bir tutum ya da gr olarak, bilimin yegne gerek bilgi tr ve bilimsel yntemin de bilgiye ulamann biricik yolu olduunu dile getiren gr.

218

Felsefe zmleme: Bir kavram ya da dnceyi yaln gelerine ayrarak ak seik bir biimde anlama, ortaya koyma.

Bilimsel devrim: Bilim tarihinde, 16. yzyl ile 18. yzyl arasnda, bata fizik, astronomi, anatomi, biyoloji ve kimya olmak zere hemen tm bilim dallarnda, antik Yunandan gelip btn bir Ortaa boyunca korunan klasik dncelerin yerine yeni fikirlerin geirilmesiyle gerekleen kkl deiim. Bilin: Genel olarak, insanda farkndaln, duygunun, algnn ve bilginin merkezi olarak kabul edilen yeti. Bilisel anlam: Doru ya da yanl olduklar sylenemeyen buyruklardan ya da duygusal bir anlam tayan deyilerin anlamndan farkl olarak, doru ya da yanl olabilen tmce ya da nermelerin sahip olduu anlam tr. Bireycilik: Siyaset felsefesinde, devletin birey iin varolduunu iddia eden, bireyin zgrlne byk nem veren ve kendisine yeten, kendi kendisini ynlendirebilen bireyi, toplum ve devlet karsnda n plana kartan akm. Toplumu bireyler zerinden ele alan, gerekten var olann, toplumdan ziyade, birey olduunu ne sren gr. Birincil Nitelikler: Hareket, sknet, byklk, ekil, katlk ve say gibi, maddeden ayrlmaz olan objektif nitelikler.

D
Deer: Ahlak felsefesinde, eyaya ya da olguya, belli duygular, arzular, ilgileri, amalar, ihtiya ve eylemleri olan zneyle ilikisi iinde, belli nitelikler yklemeyle belirlenen tavr; znenin olana, olguya ykledii nitelik. Demokrasi: Btn yurttalarn hayatlarn etkileyen kararlarn alnmasnda pay sahibi olduklar veya sz hakknn bulunduu ynetim biimi. Deneyim: Genel olarak zneyle d dnyadaki varlklar arasndaki bant ya da karlkl etki; canl organizma ile evresi arasndaki iliki. Biraz daha zel bir anlam iinde de, dsal olarak duyular veya isel olarak duygu yoluyla elde edilen malumat. Deneyimcilik: Tm bilgilerin tecrbeye, duyu algsna dayand gr. Deontolojik etik: Belli birtakm eylemlerin, sonularndan tamamen bamsz olarak, zleri veya doalar gerei doru, buna mukabil bazlarnn da yanl olduunu dile getiren etik anlay. Despotizm: ktidar sahibi veya politik yneticinin mutlak bir gce sahip olduu, uyruklarn snrsz bir iktidar ile idare ettii ynetim biimi. Determinizm: Evrende olup biten her eyin bir nedensellik balants iinde gerekletiini, fiziksel evrendeki ve dolaysyla da insann tarihindeki tm olgu ve olaylarn mutlak olarak nedenlerine bal olduunu savunan anlay. Devlet: Hkmettii toplum veya kontrol altnda tuttuu corafya zerinde mutlak bir egemenlie sahip olan ve emsiyesi altnda bulunan insanlarn temel hak ve zgrlklerini koruma ykml olduuna inanlan kurum ya da dev yap. D Dnya: nsan zihninden bamsz olarak var olan nesnelerin, fenomenlerin, olaylarn, nesneler arasndaki ilikilerin ve etkileimlerin oluturduu btn. Dsalclk: Bir konuyu, bir disiplini, kendi i dinamikleri ya da mekanizmalar yoluyla deil de, onu etkileyen ya da belirleyen harici faktrler, iinde bulunduu kltrel balam araclyla ele alan yaklam. Dinamizm: Maddi dnyay yer kaplamayan, nokta benzeri etkin metafiziksel g merkezleri araclyla aklayan varlk ya da kozmoloji anlay.

C-
Cemaat: Belli bir mekn ya da corafi alan zerinde, bir aidiyet duygusuna sahip olarak yaayan ve birbirlerine birtakm ortak karlarla, belli bir ibirlii iinde ve dayanma ruhuyla balanan insanlarn meydana getirdii topluluk. Cumhuriyetilik: Devlette tek bir zmre, kii ya da kar grubunun olmas yerine, politik iktidarn halkn iktidar olup halka hesap verecek ekilde, btn karlar temsil ettii ynetim biimi. elime: Birinin olumladn dierinin yadsd iki nermenin birbiri karsndaki durumu. evre etii: evre felsefesinin, insann doal evreyle olan ilikilerini birtakm ahlaki ilkelere gre dzenlemeyi amalayan, onun doal evreye kar olan sorumluluk veya ykmllkleri zerinde duran dal. karm: Bir cmle, yarg ya da nermenin baka bir cmle, yarg ya da nermeden tretilmesi. oulculuk: Bir ve ayn cinstenlik yerine eitliliin, aynlk yerine farklln, tek bir ey yerine okluun nemini vurgulayan gr. ok zerindeki bir: Bir tmelin varoluunu, bir sfat, zellik, yklem ya da ilikinin bir snf veya trn ok sayda farkl yesi tarafndan paylaldn sylemek suretiyle ne sren mehur argman.

Szlk Dirimselcilik: Hayatn veya canlln sadece fiziko-kimyasal srelerle ya da fizik yasalaryla aklanamayacan, canl organizmann ilevlerinin biyo-kimyasal tepkilerden btnyle ayr olan bir hayatiyet ilkesinin eseri olduunu savunan reti. Diyalektik: Akl yrtme yoluyla ve kartlklardan geerek aratrma ve dorulara ulama yntemi. Dogmatizm: Genel olarak, kimi retilere en kk bir eletiriye yer vermeden, kiisel eilimlere dayanarak kr krne inanma; onlar sorgusuz sualsiz bir biimde benimseme. Epistemolojide, insan zihninin varln kendisinin ve varln ilk nedenlerinin nesnel bilgisine sahip olabilecei iddias. Doa durumu: nsann politik otorite tesis edilmeden veya devlet ina olunmadan nceki ya da toplum dndaki durumu. Doalclk: Gerekten var olann doal varlk dnyas olduunu, var olan her eyin doal dnyann bir paras olup doa bilimlerinin metodolojisiyle aklanmas gerektiini ne sren yaklam ya da reti. Doal hukuk: nsanlar zerinde, btn uzlamlardan veya pozitif hukuk sistemlerinden bamsz olarak, salt beeri doalarndan dolay balaycl olan hukuk tr veya sistemi. Doastclk: Maddi ya da doal varlk alannn stnde ve tesinde olan bir varlk ya da akn bir Tanrya, baka bir dnyada var olan ve evrenden btnyle farkl olan bir doast gce duyulan inan. Dorulanabilirlik ilkesi: Mantk pozitivistlerin, bir tmcenin anlaml olabilmesi iin, ya analitik olmas ya da deneysel olarak dorulanabilir olmas gerektiini savunan nl ilke ya da retisi. Doruluk: Bilme ediminin sonucu olan rnlere epistemolojik bakmdan biilen deer. Bir nerme, inan, dnce ya da kanaatin, baz temellere ya da ltlere gre veya bal olarak sahip olduu zellik. Doutanclk: Belirli insani zelliklerin sonradan kazanlm olmayp, doutan getirildiini ne sren anlay. Bilgimizin en azndan bir blmnn ya da bilgi iin temel oluturan kavram, ilke ve fikirlerin doutan olduunu ne sren gr. Duyguculuk: Deer biici bildirimlerin veya ahlak yarglarnn kiilerin duygularn ifade ettiini bildiren metaetik anlay. Duyumculuk: Genel olarak, tm bilgilerimizin duyumlardan trediini savunan gr.

219

Dalizm: Birbirinden bamsz, birbirine indirgenemeyen ruh ve beden gibi iki genin var olduunu kabul eden reti.

E
Egemenlik: Belli bir ynetici g ya da iktidarn belirli bir corafya zerinde yaayan insan topluluunu ve onun kaynaklarn ynetme hakk ve tekeline sahip olmas durumu. Egoizm: Ahlak felsefesinde, her insann kendi iyiliini gzetmesi ve kendi karlarn hayata geirmesi gerektiini; kiinin kendi tatmin, baar ve mutluluunun ilk, en yksek ve temel deer olduunu savunan anlay. Eletirel dnme: Ak fikirli olma, ne srlen iddialarn temellerini soruturma, nyarglardan ve klielerden uzak durma, ben merkezli kabullerden saknma, dnceleri mantk kurallarna sadk kalarak ne srme benzeri zelliklerden oluan dnce ynelimi ve entelektel tutum. En yksek iyi: nsann abalarnn en yksek amac olarak grlen ey; bu en yksek amacn genellikle mutluluk olduuna inanlmtr. Epistemoloji: Felsefenin, bilgiyi genel olarak ele alan, bilgiyle ilgili problemleri aratran, bilginin kaynan, doasn, doruluunu, snrlarn inceleyen dal. Epistemolojik idealizm: Gerekliin yapsn epistemolojik mlahazalara bal klarken, fiziki dnyadaki nesnelerin zihin tarafndan alglandklar srece var olduklarn veya fenomenlerin insan zihninin kuruluuna bal olduunu, fiziki nesnelere insan zihni tarafndan yap kazandrldn ifade eden idealist anlay. Erdem: Ahlaki yetkinlik ya da mkemmeliyetin ls olan kiisel zellik ya da nitelik. Estetik: Genel olarak, sanat ya da gzellik alannda sz konusu olan deerleri konu alan felsefi disiplin. Eitlik: Farkl ey ya da insanlarn, birbirlerinden ne kadar farkl olurlarsa olsunlar, uzunluk, arlk, hak, muameleye tabi tutulma benzeri belli bir nokta zerinden benzer veya ayn olmas durumu. Etik: Felsefenin deerle ilgili boyutunu oluturan bir temel disiplin olarak, doru ve yanln teorisi; olmas gerekenle ilkeleri ele alp tartan felsefe disiplini. Etkileimcilik: Zihin ile beden arasnda karlkl bir etkileim bulunduunu ne sren gr. Eudaimonizm: Ahlaki eylemin veya insan yaamnn amacnn mutluluk olduunu syleyen etik gr. Evrenselcilik: Temel bilisel srelerin dnyann her yerinde ayn olduunu, ama grnm veya tezahrlerinin kltrden kltre deiebileceini ne sren yaklam.

220

Felsefe Greli: Bir iliki iinde var olan, baka eylere bal olan, sadece bir bant sayesinde var olabilen eyler iin kullanlan sfat. Grn: Varln, ya maddi bir alanda, yani zaman ve mekn dzeni iinde kendini gsteren ya da insani alglara bal olarak ortaya kan boyutu. G istemi: nl Alman dnr Nietzschenin insann daha yetkin bir duruma ulama drtsne, g elde etme ve iktidar uygulama arzusuna verdii ad. sal bir anlam iinde belirleyebilen kii.

Evrimcilik: ou zaman ilerlemeye duyulan inanla birlikte ortaya kan ve evrimin, evrendeki en temel deime tarz olduunu savunan gr.

F
Fail: Kendisini ve eylemlerini bireysel, kolektif ya da toplumFaizm: Etnik ya da radikal milliyetilii devletin toplumsal hayatn btn yn ve boyutlarn kontrol etmesi gerektiini dile getiren otoriteryanizmle bir araya getiren politik reti. Feminizm: Kadnlarn kurtuluunu, eitli baskc yaplar karsnda zgrleimini amalayan hareket, ideoloji veya politik yaklam. Fenomen: En genel anlam iinde, bizi evreleyen dnyada duyular araclyla algladmz herhangi bir nesne; alglanan ey. Fenomenalizm: Maddi ya da fiziki nesneleri duyu verileriyle zdeletiren gr, varlndan kesinlikle emin olabileceimiz yegne eyin fenomenler olduunu ileri sren reti. Finalizm: Doada ereksel nedenlerin olduunu, insan eylemlerinde sz konusu olan plan ve amalln doann geri kalannda da bulunduunu ne sren yaklam. Formalizm: eitli alanlarda, ierikten ziyade biim ya da formu, balam yerine evrensel olan ne kartan yaklam.

H
Hak: nsan varlna, bir kimseye varolan yasalarla, evrensel beyannameler ya da en azndan szl bir gelenekle tannan belli ekillerde hareket etme zgrl, yetkisi ya da imkn. Hakllandrma: Bir eylere duyulan inancn, sergilenen balln gerekelendirilmesi, nedenlerinin gsterilmesi durumu. Hazclk: Yaamda gerekten ve bizzat kendisi iin istenen tek eyin, ahlak alanndaki en yksek deer ve en yksek iyinin haz olduunu savunan reti. Hesap verebilirlik: Politik alanda, yneticilerin ve karar alclarn eylemlerinin, kararlarnn, yol atklar sonularn hesabn verebilmeleri, stlendikleri sorumluluu laykyla yerine getirebildiklerini gsterebilmeleri durumu. Hipotez: Belli bir olay ya da olguyu aklamak amacyla gelitirilmi olan aklama tasla, bir probleme muhtemel bir zm olarak ne srlen dnce ya da kabul. Hukuk devleti: Btn eylem, ilem ve faaliyetlerinde hukukun genel ilkelerine bal kalan ve meruiyetini de hukuka olan bu mutlak ballktan alan modern devlet. Hmanizm: Genel olarak, akll insan varln tek ve en yksek deer kayna olarak gren; bireyin yaratc ve ahlaki geliiminin doal yoldan gerekletirilebileceini belirten felsefi akm.

G
Gelenekilik: Gelenein savunuculuunu yapan, gelenekler yoluyla aktarlan det ve dnce tarzlarna ballkla belirlenen tutum. Genel irade: Fransz dnr Rousseaunun bir toplumun kolektif iradesine veya ortak karna verdii ad. Gerek: (1) deal, koullu, potansiyel ya da mmkn olana kart olarak; fiili, somut, olgusal ve zihinden bamsz bir var olua sahip olan; (2) kurgusal, yanltc, gerek olmayan, yapay veya fanteziye kart olarak, algdan ya da zihinden bamsz bir biimde var olan iin kullanlan niteleme. Gereklik: En genel anlam iinde, d dnyada nesnel bir var olua sahip olan varlklarn tm; bilinten, bilen insan zihninden bamsz olarak varolan her ey. Grecilik: nanlarn, ideal ve deerlerin, bilimsel kavram ve teorilerin anlam ve geerliliklerinin mutlak olmayp, kavramsal erevelere bal olduunu, bireyden bireye veya toplumdan topluma farkllk gsterdiini savunan tutum veya yaklam.

ebak: Bilincin kendi zerine dnerek, kendi hllerini ve edimlerini gzlemesi, kendi kendisini gzleme tabi tutmas. kin: Akn olana, darda ya da tede olmaya kart olarak, ite ya da ieride olan; bir d etkenden deil de, bu varln kendi doasndan kaynaklanan iin kullanlan sfat. selcilik: Hakllandrma balamnda, bir inancn gerekelendirilmesi veya hakllandrlmasnn, bir kimsenin sz konusu inanc yaratan ve destekleyen bilisel ilem ya da srele ilgili farkndal olduunu syleyen anlay.

Szlk de: nsan zihninin ya da bilincinin ierikleri; zihin dnd zaman, akl ya da bilincin dolaymsz olarak farknda olduu her ey. dea: Antik Yunan felsefesinde ve zellikle de Platonda, ezel-edeb doa ya da z, doru ve kesin bilginin nesnesi olan varlk. dealizm: Zihinden bamsz olan gerekliin kavram ya da dea cinsinden olduunu veya Ortaa dncesinde olduu gibi, gerekten var olann yalnzca Tanr olduunu ne sren gr. Zihnin yegne gereklik olduunu, fiziki dnyann bamsz bir gereklii olmayp, zihinsel veya manevi olann bir grn olduunu savunan varlk gr. deoloji: Politik ya da toplumsal bir reti meydana getiren ve siyasi ya da toplumsal eylemi ynlendiren dnce, inan ve grler sistemi. fadecilik: Ahlaki terimler ieren cmlelerin kiilerin duygu veya tutumlarn ifade ettiini ne sren gr. lerlemecilik: Genel olarak, ilerlemeye inanan, insanln giderek daha fazla ve yetkin bir bilgiye ve mutlulua ulaacan savunan yaklam. Biraz daha zel olarak da siyasi ve toplumsal adan ilerlemeyi, toplumsal koullar iyiletirmenin gerekliliini ve sz konusu iyiletirmenin gerek bir sosyal adalete yol aacan savunan gr. lke: Zamansal, mantksal, epistemolojik ya da ontolojik dzende ilk olan fikir ya da neden. ndirgemecilik: Genel olarak, karmak fenomenlerin en iyi bir biimde, bu fenomenleri temel, ilkel elerine ayran bir bileen analiziyle anlalabileceini dile getiren yntem anlay. Daha zel olarak karmak bir sistem ya da btnn paralarnn toplamndan daha fazla hibir ey olmadn ne sren felsefi konum ya da duru. nsan doas: nsan belirleyen, onu olduu varlk yapan temel zellik ya da yap. rade: Eylemlerimizi, arzu, niyet ve amalarmza gre, kontrol altnda tutabilme ve belirleme gc; kiinin belli eylem ya da eylemleri gerekletirmede sergiledii kararllk. rrasyonalizm: Akla, elbette mantkszla veya aklszla dmeden, ilke olarak kar kma, akln snrl olduunu savunma tutumu. levselcilik: Genel olarak, ilev dncesini temel ve aklayc ilke olarak alan, bir eyi aklarken esas olarak o eyin yerine getirdii fonksiyonu dikkate alan yaklam. yimserlik: yinin ve iyiliin bir btn olarak ve uzun vadede kt ve ktle baskn kt ya da kaca gr. zlenim: D dnyann, gerekliin duyu organlarmz zerinde yapt etkinin zihindeki yanss.

221

K
Kaos: lk maddenin, evrendeki dzenden nce sz konusu olan dzensiz, karmakark, ekilden yoksun ve ayrmlamam hli. Karmaa durumu. Kapitalizm: En genel anlam iinde, sermayenin en temel retim arac olduu ekonomik sistem veya retim tarz. Kategori: nsan dncesinin nihai ve en temel blme ya da trleri. Kategorik buyruk: Kantn ahlak yasasnn temelinde bulunan mutlak, formel koulsuz buyruk. Kavram: Bir eyin, bir nesnenin zihindeki ve zihne ait tasarm; soyut dnme faaliyetinde kullanlan ve belli bir somutluk ya da soyutluk derecesi sergileyen bir dnce, fikir ya da ide. Kavram analizi: Dncelerin ya da kavramlarn anlamlarn, zellikle birtakm mantksal teknikler kullanmak suretiyle akla kavuturma ilemi. Kavramclk: Konseptalizm. Tmellerin ya da genel kavramlarn zihinsel bir var olua sahip olduklarn, fakat onlarn zihin dnda bir var oluu olmadklarn ne sren gr. Kendini gerekletirme: Kiinin veya znenin karakteristik nitelikleri ve tanmlayc potansiyellerinin, onun gerek doasn amlayacak bir tarzda gelimesi. Kesinlik: Bir inan ya da nermenin tartlmaz veya doruluundan phe duyulamaz olmas durumu. Keif balam: Bilimsel teorilerin oluturulma sreci. Kirli eller: ada ahlak dnrleri ve siyaset felsefecileri tarafndan, ahlaklln temel ve genel taleplerini ihlal eden politik faaliyetler iin kullanlan deyim. Kolektivizm: Bireyciliin tam karsnda yer alan ve retim aralarnn blgesel, ulusal ya da evrensel dzeyde ortaklaa kullanlmasn amalayan iktisat sistemi. Komnoteryanizm: Bireycilii reddeden ve sadece bireysel zerklik ve zgrl korumay ve kollamay gzeten bir toplumda yok olup gittiklerine inand kltrel veya ulusal deerler benzeri, kolektif bir doaya sahip deerler ve amalarn nemini byk bir gle vurgulayan toplum teorisi, siyaset gr. Kozmoloji: Bir btn olarak evrene, zellikle de evrenin oluumu ve yaps zerine rasyonel ya da bilimsel aratrma. Kukuculuk: Genel olarak, kesin ya da nesnel bilgiye erimenin imknsz olduunu savunan reti ya da yaklam.

222

Felsefe Metaetik: 20. yzylda ortaya kan ve esas itibaryla ahlaki olgularn, etik tmcelerin, ahlak yarglaryla etik tutumlarn doasn anlamaya, zn ortaya koymaya alan etik tr. Metafizik: Felsefenin varl, varln ilk ilkelerini ve nedenlerini konu alan en genel ve temel dal ya da disiplini. Milliyetilik: Milli kimliin politik ve kltrel olarak tannmas gereken bir temel olduunu, milletlerin zerklik, self-determinasyon ve/veya egemenlik haklarna sahip bulunduunu ne sren reti, politik ideoloji. Mimesis: Aristoteles ve zellikle de Platonda taklit; sanatn gereklii taklit etmesi durumu. Modernizm: Genel olarak, geleneksel olan yeni olana tabi klma tavr, yerleik ve allm olan yeni ortaya kana uydurma eilimi veya dnce tarz. Monizm: Tek bir gerekliin, ya sadece maddenin ya da sadece ruhun var olduunu syleyen gr. Monari: ktidar ve egemenliin tek bir kiide, yani kral, sultan veya imparatorda bulunduu ynetim biimi. Muhafazakrlk: Hayat karsnda taknlan belli bir tutuma ya da gelitirilen ynelime ek olarak, belli bir toplum tasavvuru ve siyaset anlayna dayanan ideoloji ya da politik hareket. Mutluluk: nsan yaamnn nihai hedefi, insan iin en yksek iyi diye ifade edilen genel huzur, dinginlik ve btnyle gereklemi olma hli. var olmadn, fakat sadece zihinlerin ve zihindeki idelerin var olduunu ne sren idealist gr. rumu. Devletin dine mdahale etmedii gibi, din dnya gr veya inan sisteminin de siyasal alana dahil edilmemesi durumu.

Kltrlenme: Farkl deer ya da kltrlere sahip sosyal veya etnik gruplar arasndaki dorudan ve srekli temasn sonucunda, gruplardan biri veya dierinin br grubun kltrn, kltrel zelliklerini toptan veya ksmen benimsemesi sreci; kltrel gruplarla gruplarn bireysel yeleri arasndaki temasn sonucunda ortaya kan kltrel ve bireysel deiim sreci.

L
Laiklik: Din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlm olmas du-

Liberalizm: Bireylerin zgrl ve eitliinin nceliine vurgu yapan ideoloji veya siyaset felsefesi.

M
Maddesizcilik: Maddenin veya maddi nesnelerin gerekten

Maksim: Genel olarak, hayatn ak iinde temele alnan ilke, zel olarak da Kantta kiinin eyleme gerekesi ya da motifini eyleme kararna balayan pratik nerme. nsann kendisine gre eylemde bulunduu evrensel olarak geerli ahlaki ilke. Maliyet-fayda analizi: Modern arasal aklcln sekin rneklerinden biri olarak, bir konuyu, bir yandan kayp ya da maliyeti, dier yandan ele edilecek yarar hesaba katarak analiz etme veya deerlendirmekten oluan pratik akl yrtme tr. Mantk: ncl ya da ncllerden bir sonuca giden akl yrtmenin yapsyla ilkelerini konu alan bilim dal. Mantk pozitivizm: 1920lerde Schlick, Neurath ve Carnap gibi dnrlerin, geleneksel ampirik veya deneyimci gelenei modern mantktaki gelimelerle bir araya getirme yaklam. Materyalizm: Gerekten var olann madde olduunu ne srerken, manevi tzlerin varln yadsyan varlk gr. Mekanizm: Doal, biyolojik ve psikolojik tm fenomenlerin, son zmlemede fiziki fenomenlerden baka hibir ey olmadn ve btn fenomenlerin yalnzca maddi deimeler ya da hareket hlindeki madde araclyla aklanabileceini savunan gr. Meruiyet: Bir iktidar sahibinin iktidarn salam bir kaynaktan almas veya ynetim sisteminin hakl bir temele dayanmas, ynetimin hemen herkes tarafndan kabul gren ama ya da gerekeler zerine ykselmesi durumu.

N
Nedensellik: Birbirlerine neden ve sonu olarak balanan iki olay, durum, olgu ve zellik arasndaki sabit ve srekli iliki. Nesnel idealizm: Gerekten var olann Geist ya da mutlak Zihin olduunu, d dnyada var olan her eyin bu nesnel varln cisimlemesinden, evrimindeki admlardan meydana geldiini dile getiren metafizik reti. Nesnelcilik: Metafizik veya varlk felsefesinde, zihinden veya zneden bamsz bir d dnyann varln ne srme tutumu. Nesnellik: znelere deil de, nesnelere ait olma, znelerden bamsz olma durumu. Biraz daha zel olarak da nesnelere, olaylara ve dnyaya kiisel e ve faktrlerden etkilenmeden, znel eilimlerden bamsz olarak ve nyarglarn olumsuz etkisini ie kartrmadan yaklama durumu. Nihilizm: Her tr ahlaki, din, politik ve toplumsal deerden yoksun olma; varlk/yokluk, gereklik/gerekdlk, doru/yanl, bilgi/kanaat trnden tm ayrmlar yadsma durumu ve tavr.

Szlk Nominalizm: Tmellerin gerek bir varolua sahip olmadn, sadece bir ses ya da ad olarak var olduunu ne sren gr. Normatif etik: Doru ahlaki eylemin ilkeleri veya kurallar zerinde duran, insan davranna norm getirip hayatnn amacn belirleyen etik tr. Numen-Fenomen: Varlk ya da gerekliin insan bilgisinden bamsz olan yn ya da vehesi ile ancak insan bilgisiyle ilikili olarak var olabilen yn arasnda yaplan ayrm.

223

znel idealizm: Gerekten var olann sadece ideler ve idelerin taycs zihinler olduunu ne sren gr.

P
Paradigma: Bilimsel bir disiplinde veya biraz daha genel olarak da epistemolojik bir balamda teorik ereve. Perspektivizm: Genel olarak, kavram, ilke ve kabullerden oluup, insanlara d dnyay yorumlama imkn veren, birbirlerine edeer olmakla birlikte, aralarndan birini tercih etmenin bir yolunun bulunmad perspektif ya da alternatif sistemlerin var olduunu savunan reti. Pozitif hukuk: Toplumun tesisinden sonra, egemen g veya yasa koyucu irade tarafndan, uzlama dayal olarak ortaya konan yasa tr. Pozitivizm: Genel olarak, modern bilimi temele alan ve batl inanlar, metafizik ve dini, insanln ilerlemesini engelleyen bilim ncesi dnce tarzlar ya da formlar olarak gren dnya gr. Pragmatizm: Gereklii ve doruluu tek yanl olarak yalnzca eylemlerin sonularyla deerlendiren felsefe okulu ya da hareketi. Pratik akl: Akln doru eylem ve uygulamayla ilgili olan yn ya da yz.

O-
Ontoloji: lk felsefe olarak da bilinen ve varl varlk olarak, varlk olmak bakmndan ele alan metafizik dal. Olu: Tzsel deime, yani Aristotelesi anlamyla bir formla bir maddeden oluan bir tz ya da bileik varln vcuda gelmesi durumu. Ortak kar: Bar, dzen ve gvenlik benzeri, bir toplumun tm yeleri tarafndan paylalan genel ya da kamusal karlar btn. Otorite: Bir kimsenin sosyal konumundan, karizmasndan veya sahip olduu uzmanlktan ald yetkiyle istediini yaptrabilmesi durumu; bir kurumun, sahip olduu meru gten dolay kural koyup kurallarna itaat isteme hakknn olmas hli. dev etii: Ahlaki bir eylemin doruluu ya da yanllnn, eylemin sonularndan bamsz olarak, birtakm ahlaki dev ya da davran kurallarn yerine getirip getirmemesi tarafndan belirlendiini savunan anlay. z: Bir eyi her ne ise o ey yapan belirleyici zellik. zclk: Belli bir grup varln veya zgl bir trn yesi olan varlklarn kimliklerini ve zelliklerini nedensel olarak belirleyen bir metafiziksel doann varoluuna inanma tutumu. Her varln kendisini belirleyen veya her ne ise o klan deimez zelliklerinin btn olarak sz konusu doa ya da zn varolu karsnda ontolojik bir ncelie sahip olduunu ne sren gr. zerklik: Kiinin kendi zerinde egemenlik kurmas, kendisini ynetmesi ya da belirlemesi durumu. zgrleim: nsann entelektel, kltrel, hukuki, iktisadi veya askeri g ya da unsurlarn getirdii engel, snrlama, zorlama veya basklardan bamsz olmaya, kurtulmaya balamas durumu. zgrlk: nsann kendi kendisini ynetebilme gcne sahip olmas, kendi kendisini belirleyebilme anlamnda zerk olmas durumu.

R
Rasyonalite: Bireylerin ve toplumlarn dnme tarzlarnda, eylemlerinde veya kurumlarnda sergiledii genel bir tutum ya da zellik olarak, akl temele alma, onun yol gstericiliine balanma tutumu veya zellii. Realizm: nsan zihninden bamsz bir gerekliin var olduunu savunan yaklam. Reformizm: Politik deimenin, toplumsal gelime, kalknma ya da ilerlemenin, devrimler yoluyla deil de, reformlar yoluyla gerekletirilmesi gerektiini savunan anlay. Rza: Bir kural, yasay, anlama ya da bir eylem tarzn olumlama veya tasdik etme edimi.

S
Seklerleme: Dnyevileme, otoritenin dini yap ve kurumlardan dnyevi kurumlara aktarlmas ilemi ya da sreci. Sanat dnyas: Sanat eserine sanat eseri stats veren kimselerin, sz gelimi sanat eletirmenlerinin, galeri sahiplerinin, yapmclarn, vb. oluturduu dnya. Sezgicilik: Sezgiyi bilginin temeli olarak gren; her tr bilginin ve dolaysyla da bilgeliin aklk ve kesinlik veren dorudan ve aracsz kavraya dayandn ne sren gr.

224

Felsefe

Sonuuluk: Ahlaki eylemlerin, niyet veya yasaya uygunlukla deil de, sonularyla deerlendirilmesi gerektiini savunan etik anlay. Sosyal demokrasi: Ekonomisinin byk lde kapitalist olduu, devletin ekonomiye genelin karn temin etmek, gelir ve refah dalmn dzeltmek ve bylelikle de birtakm sosyal politikalarla sosyal adaleti hayata geirmek adna mdahale edip dzen vermeye yneldii toplum biimi. Sosyalizm: Marksist terminolojide, kapitalizm ile tam komnizm arasnda, bir gei evresi olarak var olacana inanlan sosyal ve ekonomik sistem. retim aralarnn ortak mlkiyeti zerine ykselen bu sistemde, devlet, bir basklama ve kontrol arac olarak deil de, tesis olunan yeni bir hukuk ve haklar dzeni iinde, sadece bir ynetim aygt olarak varolur. Szlemecilik: Sivil toplumun, politik ilikilerin temelinde insanlar arasnda yaplan bir szlemenin bulunduunu ne sren yaklam. Sre felsefesi: Gereklii deime ve dinamizmle zdeletiren, sre ya da oluun statik varlktan daha temel olduunu ne sren varlk anlay.

T
Tz: Var olmak iin kendisinden baka hibir eye ihtiya duymayan, u diye gsterdiimiz varlk. Tmevarm: zelden genele, tek tek olgulardan genel yasalara ulaan akl yrtme tr, genelleme.

V
Varoluuluk: nsann var oluuyla doal nesnelere zg varlk tr arasndaki kartl byk bir gle vurgulayan ada felsefe okulu; iradesi ve bilinci olan insanlarn, irade ve bilinten yoksun nesneler dnyasna frlatlm olduunu ne sren felsefe gr.

Dizin

225

Dizin A
A posteriori 39 A priori 34, 37, 39, 43, 47, 48, 74, 154 Aklama 4, 5, 7-12, 14, 18, 20, 24, 25, 31, 33, 56, 58, 59, 61, 64, 66, 68, 69, 71-73, 75, 84-86, 93, 95, 98, 101, 136, 143, 156, 163, 166, 168, 175, 177, 178, 180, 183, 194, 201, 205 Adalet 10-12, 15, 16, 19, 20, 22, 114, 125, 126, 135-138, 141, 144, 145, 149, 153, 155, 156, 191, 204, 207, 208, 210 Ahlak 6, 15, 17, 44, 109-112, 114, 116-123, 125, 128, 129, 137, 142, 153, 168, 170, 183, 189, 191, 195, 197, 199, 203, 204, 211 Ahlak epistemolojisi 122 Akl yrtme 10, 15, 16, 25, 34, 42, 43, 47, 56, 74, 121, 125, 154, 190, 204 Aklclk 14, 30, 40-43, 49, 99 Analitik 2, 13, 15, 16, 25, 32, 39, 43, 44, 56, 84, 111, 112, 121, 122, 129, 188, 190, 201, 202, 204-207, 211, 212 Analitik felsefe 13, 16, 32, 56, 111, 112, 122, 129, 172, 190, 201, 211 Anarizm 97, 99, 134, 140-142 Anayasaclk 137 Antinomi 57 Arasal aklclk 207 Atomculuk 15 Aydnlanma 38, 120, 127, 192, 196, 198, 202, 205, 207 ok zerindeki bir 13 zmleme 20, 67, 95, 111, 149, 166, 175

D
Deer 3, 4, 7, 9-14, 16, 17, 19-23, 25, 31, 34, 36, 40, 43, 45, 47, 49, 56, 63, 65, 67, 70, 73, 74, 93, 94, 97-99, 109-116, 118-122, 124-129, 135-138, 140, 143-145, 147, 149-154, 163-171, 173, 174, 176, 177, 180-183, 189, 191, 192, 193, 195-202, 204-208, 210 Demokrasi 22, 23, 25, 135, 136, 146, 147-151, 156, 157, 190, 203, 207, 208, 212 Deney 6, 10, 39, 71, 84 Deneyimcilik 40, 41, 49 Deontolojik etik 113, 116, 117 Determinizm 71, 73, 117 Devlet 3, 6, 14, 20, 109, 135-148, 150-153, 156, 171, 173, 191, 196 D dnya 37 Dsalclk 33, 34, 92 Din etik 116, 117, 129 Diyalektik 35, 62, 193 Dogmatizm 44, 49 Doa durumu 134, 143, 144, 156 Doal hukuk 142, 143 Doalclk 122 Dorulanabilirlik ilkesi 83, 84, 86, 89, 101 Doruluk 30, 33-38, 40, 42, 49, 83, 84, 93, 97, 113, 122, 166, 179 Duyguculuk 130, 132 Dalizm 54, 62, 63, 64

B
Badamclk 34 Beeni 163, 165, 166-170, 177, 183 Betimleme 11, 20, 35, 39, 40, 96, 98 Bilim felsefesi 11, 12, 18, 19, 25, 31, 80-82, 84, 86, 90, 92, 97, 101 Bilimin birlii 84, 85 Bilimsel devrim 10, 59, 65 Bilimsel gelime 93, 101 Bilin 33, 34, 67-69, 167, 200, 208, 209 Bilisel anlam 123 Biliselcilik 121, 122 Bireycilik 150, 152

E
Egemenlik 138 Egoizm 114, 151 Eitim felsefesi 19, 25, 189-191, 194, 195, 197, 199, 201, 206, 207, 211, 212 Eletirel dnme 203, 204 En yksek iyi 112, 113, 116, 129 Epistemoloji 18, 19, 32, 34, 46, 56, 154 Epistemolojik idealizm 47, 48 Erdem 19, 112, 113, 119, 120, 124, 129, 153 Erdem etii 112, 113, 119, 120, 124, 129, 153 Estetik 19, 31, 163-174, 176-178, 180, 183, 206 E llemezlik 95, 96 Eitlik 116, 144-148, 155 Etik 22, 31, 65, 109-117, 119-128, 189, 190, 206, 211, 135, 138, 150

C-
Cemaat 3, 93, 150-153 elime 38, 45 elimezlik ilkesi 58, 73 evre etii 124, 129 karm 34 oulculuk 46, 97, 98, 99, 102, 147, 148

226

Felsefe Kendini gerekletirme 67, 113 Kesinlik 88 Keif balam 85, 90, 101 Kirli eller 124 Kolektivizm 15, 140 Komnoteryanizm 134, 150, 152, 153, 157 Kozmoloji 57-59, 69, 71 Kukuculuk 30, 35, 44, 45, 49 Kltrleme 202 Krtaj 115, 123-126, 128, 129

Etkileimcilik 64 Evrimcilik 70

F
Fail 71, 72, 93, 114, 119, 145 Faizm 137 Fenomen 14, 48, 62 Fenomenalizm 64 Formalizm 118

G
Genel irade 144, 150 Gereklik 5, 36, 41, 55, 59, 61, 62, 64, 66, 67, 71, 73, 179, 209, 153 Grecilik 35 Grecilik 35, 45, 169 Grn 3

L
Liberalizm 15, 22, 134, 135, 137, 140-142, 150-154, 157, 198, 199

M
Maksim 131 Maliyet-fayda analizi 132 Mantk 35, 66, 82-84, 89, 92, 171, 203, 206 Mantk pozitivizm 80, 82, 83, 85-88, 90-92, 95, 98, 101 Materyalizm 15, 61-65, 69, 192 Mekanizm 71, 72 Meruiyet 135, 138, 139, 142, 144, 147, 149, 157 Metaetik 108, 111, 112, 121, 122, 129 Metafizik 13, 18, 19, 25, 31, 44, 54-59, 61, 62, 64-71, 73, 75, 82-86, 88, 90, 93, 94, 99, 101, 150, 151, 154, 165, 173, 194 Milliyetilik 140 Mimesis 172, 173, 179 Modernizm 211 Monari 136 Monizm 54, 61, 63, 98 Muhafazakrlk 22, 99, 134, 135, 137, 140, 152, 154, 155, 157 Mutluluk 20, 108, 112-116, 119, 129 Mutluluk etii 108, 113, 129

H
Hakllandrma 10, 11, 30, 33, 34, 90, 92, 101, 112 Hazclk 112, 114 Hesap verebilirlik 149 Hipotez 48, 86, 89-91, 143, 156 Hukuk devleti 160 Hmanizm 199

ebak 33 selcilik 33, 92 dealizm 47, 48, 61-63, 190 deoloji 18, 22, 23, 56, 98, 135, 137, 140-142, 150, 155, 157, 178, 179, 183, 189, 190, 198, 207, 208 lerlemecilik 198 lke 6, 12, 31, 67, 70, 72, 83, 85, 86, 111, 116, 118, 121, 125, 136, 143, 145, 148, 171 ndirgemeci 62, 84, 122 nsan doas 142, 143, 151, 154, 194, 195 rrasyonalizm 99, 140, 154 zlenim 14, 15, 41, 47, 48, 64, 74, 175, 190

N
Nedensellik 12, 24, 56, 58, 71, 73, 74, 81, 101 Nesnel idealizm 63 Nesnelcilik 121, 169 Nesnellik 166 Nihilizm 63, 120 Nominalizm 61 Normatif etik 111, 112, 121, 125, 129 Numen 48, 57, 67

K
Kapitalizm 137, 151, 179, 192, 207 Kategori 32, 43, 48, 62, 66, 73, 74, 82, 84, 112, 113, 118, 120, 128, 138, 148, 164, 172, 174, 180, 182, 201, 203 Kategorik buyruk 118 Kavram 13-17, 22, 25, 35, 43, 48, 82, 111, 120, 135, 165, 170, 175, 201, 205 Kavram analizi 13, 201

O-
Olu 59-67, 75 Ontoloji 55, 57, 58, 60, 70, 73, 75, 84, 85, 165, 189, 211, 150

Dizin Ortak kar 141 Otorite 27, 51, 61, 97, 117, 180, 181, 208, 135, 137, 139, 142144, 147, 148, 156 dev etii 112, 117, 119, 120, 124, 129 tenazi 124, 128, 132 z 14, 21, 60, 68, 117, 183, 141 zclk 172, 178, 193 zerklik 203, 209, 215 zgrleim 25, 97, 208, 141, 149 zgrlk 12, 19, 97, 117, 195, 196, 208, 135, 137, 138, 144, 145, 147-149, 152, 156, 160 znel idealizm 48, 63

227

U
Uygulamal etik 108, 111, 124-126, 128, 129

V
Varolu felsefesi 54, 59, 67, 75

Y
Yanllanabilirlik lt 89, 91 Yararclk 108, 112-115, 119, 129

P
Paradigma 14, 72, 93, 94-97 Perspektivizm 46 Pozitif hukuk 139, 143, 156 Pozitivizm 56, 82, 84-86, 88, 95, 101 Pragmatizm 38, 191, 197-199 Pratik akl 155

R
Rasyonalite 97, 120, 193, 203, 204, 207 Realizm 47, 49, 60, 61, 121, 191, 193, 194 Reformizm 198 Rza 142, 143, 147, 149, 156

S
Sanat dnyas 179, 180, 181 Seklerleme 109 Sezgicilik 30, 40, 43, 49, 122 Sonuuluk 113 Sosyalizm 22, 134, 152, 153, 154 Sre felsefesi 54, 59, 65, 75

T
Teleolojik etik 113, 114, 116, 119 Teori ykllk 95, 96 Teorik etik 108, 111, 125, 129 Tz 54, 55, 58-68, 71, 75 Tz metafizii 54, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 66, 67, 68, 75 Tmevarm 42, 43, 82, 85-90, 99, 100, 101 Tmevarm problemi 87, 88, 89