ALLAH HAKKINDA KONUANLARIN TARH

Onur Gler*

ZET

nsan, tarih boyunca akn bir varla inanamamazlk edememitir. Akn bir varla zihinsel,duygusal,pratik olarak balanan bir insan topluluu ,baland bu varl daima ittifak edilmi kelimelerle zikretmitir. Bir ilah fikri, zellikle slm dininde Allah-nsan iletiiminde, elilik messesesini gndeme getirmitir. nsann Allah ile iletiimi ve Allah tasavvuru vahy ile tatmin edilmitir. Ancak, slma gre; Allah tasavvuru, bilmeyi-inanmay-amel etmeyi de beraberinde getirmektedir. nsann zihnindeki Allah tasavvuru, Allah hakkndaki bilgisine de iaret etmektedir. Allah hakknda bilgi elde etmek de, hem en zor hem de varlklar arasnda en erefli olan Varlk olan Allah bilmek asndan dnldnde en deerli ura olmaktadr. nsanlk tarihi vahy merkezinde okunduunda, insan denen varln hemen hemen her hatas ; Allah tasavvuru ile(yahut tasavvursuzluu), Allah isimlendirmesi ile yahut Allahn sfatlarna kyasi mdahaleler yapmas ile kout olarak ortaya kmtr. Bu yazmzda, insanlk tarihinin belki de en byk hatasnn kkenlerine,sebeplerine ve sonularna deliller nda gz gezdirmeye alacaz. GR nsan, eylerle etkileen bir canldr. Canllar arasnda sadece insan, ilim retebilmektedir. lim, eyay hakikati ile idrak etmek olarak tarif edilebilir.1 Bu tarifin iaret ettiini anlamak iin, eyadan ve idrak etmekten(dolays ile hakikatten) muradn ne olduunu belirlemeye ihtiya vardr. Eya, ey kelimesinin ouludur,eyler manasna gelmektedir. ey ise, var olanlar(mevcud) ile yok olanlara(madum) iaret eden bir isimdir.2

1: [ ; ] , Ayrca, bn Manzur,ilmi cehaletin zdd olarak da aklamtr: Lisnul Arab,bn Manzur, Dars Sadr,Beyrut,2003, maddesi 2:Kelmclar bu konuda tartmal da olsa maduma ey demilerdir.

Buradaki madum(yokluk), mutlak yokluk olarak anlalmadnda, yani u anda var olmayan(ancak gelecekte var olacak) olarak anlaldnda, olmayana neden ey denildii kelmi adan anlalabilir.Zira; Yokluk, u anda olmayan anlamna geldii gibi hi olmayan manasna da gelmektedir. Yokluun yoklukta sabit olduu3 felsefi bir ihtilaf gndem etse de, Kurn- Kerimde ve Resul szlerinde de ey kelimesinin (u anda) olmayana(maduma) delleti mevcuttur.4 Hakikatin anlam asndan ise unlar sylenebilir: Hakikat, EYin yakinliidir/kukusuzluk halidir. Yani eyann ne olduudur. Knhdr. in/eyann knhn,asln ifade eder. Kelimelerin hakikati ise, [kelimelerin konumalarda sahip olduklar asli manalar]5 olmaktadr. EKK ve RAYBE olmakszn, EYN manas;ne olduu; knh,yakinlii ;o eyin HAKKAT olmaktadr. Kurn- Kerimde de, hakikat kavram, buna benzer manalarda kullanma sahiptir.6 drak etmek ise, eya [eyler ] ile eyalarn hakikatleri[ne olduklar,manalar] arasnda zihnin kurduu balant ile alakal fiildir,fehm etmektir/anlamaktr.7

3: 4:rnek olsun: Hacc,1de kyamet sarsnts iin byk bir eydir denilmektedir. [ ;] Kyamet sarsnts u anda mevcud deildir, yani gayri mevcud durumdadr. Mevcud olmayana da madum denilmektedir. Benzer bir ayet Nahl,40dr. [ ;] Biz bir eyin olmasn istediimizde ,szmz sadece, ona ol dememizdir, o da hemen oluverir. ey, umumen mevcud ve maduma iaret ettii iin, ayetin ey dedii mevcud olmayan da olabilmektedir. Yoktan yaratm(creatio ex nihilo), yokun ey olarak isimlendirildiine iaret etmektedir. ey kelimesinin Kurn- Kerim ayetlerindeki kullanm iin bknz: el-Mu'cem el-Mufehres li Elfaz el-Kur'an el-Kerm, Muhammed Fuad Abdulbaki,Dar al Marefah,Beyrut, 2009, shf.628--632 5: 6: Musa,mezkr olayda inein nasl bir inek olduunu sylediinde, karsndakiler: TE MD, hak ile geldin demilerdir (kllne cite bil hakk )[Bakara,71] Yani,NEN[eyin] HAKKATN[ne olduunu] tam manasyla anlattn. 7:Kurn- Kerimde [ ] ifadesi, yaklak olarak 13 yerde geer. Burada, bu soru ile <ne olduunu ne bileceksin,bilir misin,sana ne bildirdi> gibi anlamlara iaret edilir. drak,burada bilmek/hakikatine varmak,bildirilmek anlamndadr.

ALLAHI BLMEK Allahn da bir ey olduunu syleyebiliriz. Ancak, Allah bir ey ise, dier eyler gibi deildir.8 Zira, Kurn- Kerimde Allahn hibir eye benzemedii zikredilmektedir.9 Ancak, insanlk tarihi incelediinde, insan denen canlnn ilah(Allah) tasavvurlar farkl farkl olmutur. slmn irk,kfr diye isimlendirdii inan,sz ve fiiller ;ilah tasavvurlarna bulaarak dinsel deiimleri gerekletirmitir. Bu ilah dediimiz, kanlmaz olarak bir kelimeyle isimlendirdiimiz ey hakknda konumaya baladmz andan itibaren, metafizik bir alana dair dnce yrttmz aikardr. nsanlar,tarih boyunca, tam da bu durumda, bu eyin(ilahn) zelliklerini(sfatlarn) belirlemek iin akli,dinsel yahut geleneksel bilgiler bularak, sonrasnda ayrmaya girmektedir. eylerle etkileen insan, evrene olan bakn ,en bata akli olan bir ekilde soyutlama yaparak yrtr ise; eitli ilah tasavvurlarna ulaabilmektedir. lah isimlendirmek,zelliklerini(sfatlarn) belirlemek gibi faaliyetler ile kar karya kalan insan, tarih boyunca vahy(kesin bilgi) olmakszn yapm olduu isimlendirmeler de hakikatten tarafta ol(a)mam ve dorudan sapmtr. Nbvvet messesesi, bu sapknln domamas iin insanlarn zaaflarn,zayflklarn azaltmak ve doru inanca sahip olmalarn salamak iin, Allah (ilah) tarafndan getirilmitir.10 Dnya tarihinde, sanki nbvvet messesesi yokmu gibi <Resul olmasayd insan ne ile sorumlu olurdu sorusuna> cevap arayan kelm ehli akla verdii nem orannda eitli grlere ayrlmtr.11 Her ne olursa olsun, artk insan vahy ile tanmtr. Artk sorumluluk bu vahye gre olacaktr.12 nsan, daima kafasnda bir Allah tasavvuru(yahut tasavvursuzluu) oluturmu ve homo religiosus olarak yoluna devam etmitir. nsanlk tarihinde bir eye inanmayan insan grlmemitir. Allaha yahut gayrsna inanldn ,insanlk tarihi bize iaret etmektedir.

8: [ ] Allah da, bir EYDR. Fkhul Ekber, Ebu Hanefi,V 9: [] ura,11

Fakat dier eyler gibi deildir. Bknz:

10:sra,15; Eli gnderilmeden azab edilmeyeceine iaret etmektedir. 11: Allahn bilinmesi aklen zorunlu mudur sorusuna Mutezile evet derken; Maturidi de bu konuda Mutezile ile benzer dnmektedir. Ancak Eariler, Allah tanmak ilk olarak aklla olur derken; vacip olmasn eriat ile kaytlamaktadrlar. Bknz: slm Felsefesinde Allahn Varlnn Delilleri,brahim Agh ubuku, Ankara niversitesi Basmevi, 1967, shf.10 12:Zuhruf,44;Zariyat,56

nsanlk tarihinin znesi olan insan, hatalarn daima Allah/ilah tasavvurundaki bozukluk ,Allah-nsan ilikisindeki arpklk ; yahut Allahn nasll sorunun vahye mdahalelerde bulanma sebepleri ile yapmtr. rnek olsun: Bir insann ateist olmas; Allah tasavvurundaki sorundan ileri gelmektedir. Ateist bir zihin, Allahn sfatlarn iptal eden bir zihniyeti merkeze koyarak; kendi benliini merkeze alarak ,atl bir Allah; yok saylan(mevcud olmad iddia edilen) bir Allah tasavvuruna sahip olmaktadr. Vahyi(Allahn kuluna ,zel bir ekilde fsldamasn/sz sylemesini) inkr eden zihin, Allahn kelm sfatn da inkr etmitir. Yani, inkr ederek vahy gnderme zellii olmayan bir ilah tasavvur edilmesi gerektiine inanmtr. Grld gibi,ateist bile inkr ederken Allahn isim ve sfatlarnda problem yaad iin bu hatay yapmaktadr. Panteistler ve deistler de ateistlere benzer metod ile onlardan biraz daha az sfat iptal ederek, kendi Allah tasavvurlarn oluturmulardr.13 Bu durum,insann farkl ilah tasavvurlar oluturmasna sebep olmutur. Ve bu durum sayesinde Allah, kfr,irk gibi isimlendirmeler ile hakikat karsnda duran insanlar isimlendirmitir/kategorilendirmitir. Dinlerin mntesipleri asndan ise, Allah tasavvuru oluturma balamnda Allahn nasl tannmas,tantlmas gerektii daima problem olmutur. rnein; slmn iaret etmi olduu gibi; ncil ve Tevrat ehlinin dm olduu batl Allah tasavvurunun kknde Allah akl ile tanmaya almak, Allahn zat hakknda fikirler yrtmek, ve kesin bilgi olunmayan alanlarda konumak bulunmaktadr.14

13:Din Felsefesi,Mehmet S. Aydn,6. Bask,shf.170

14: En gzel isimler Allah'ndr. O'na o gzel isimleriyle dua edin ve O'nun isimleri
hakknda gerei arptanlar/ilhada denleri brakn. Onlar yaptklarnn cezasna arptrlacaklardr. Araf,180 Hakknda kesin bilgi/ilim sahibi olmadn eyin peine dme. nk kulak, gz ve kalp, bunlarn hepsi ondan sorumludur. sra,36 'dem olu bana noksan sfat isnd etti. Hlbuki ona beni noksan sfatla vasflamas yakmaz. Ve yine dem olu beni tekzb eder, hlbuki beni yalanlamas ona yakmaz. dem olunun beni noksan sfatla vasflamas, benim ocuum olduunu sylemesidir. dem olunun beni yalanlamas ise, Allah beni ilk yaratt gibi tekrar yaratacak deildir, demesidir Buhari,Bedul Halk,III,3021; Snen-i Nesi,2078;Msned,Ahmed,II,351

slmda, Esmul Hsnya tevkifilik nazaryla bakanlar olduu gibi ve kyasilik nazaryla bakanlar ve Allaha akllarnn/reylerinin ho grd isimleri izafe edenler olmutur.15 Mslmanlar arasnda, kelmi problemlerin kmaya balamasndan sonra; Yunan Felsefesinin de katklar ile kelm ehli olumu ve Allah hakknda konumann disipline edilmi bir alan ortaya karlmtr.16 O kelm ehlinin retmi olduu fikirler ,tarihsel bir deer tad iin ,1434 Hicri ylnda dahi akademik bir ura olmaya devam etmi, o kadar ki, bir ok kelmc glerini imanlarndan deil; bilgilerinden almtr.17 Elbette ki, bir eyin hakikatini anlamak iin tasavvurlara bavuruyoruz. Ancak, eyann hakikatini ararken yrtm olduumuz mant, hibir eye benzemeyen Allah hakknda nasl yrtebiliriz? Bu noktada, insan retimi sistemlerde bile eylerin hakikatine vkf olmak iin, rey ile hkm vermekten imtina eden slm geleneinin mntesipleri olarak, dnmemiz gereken ve dikkat etmemiz gereken ok nemli noktalar bulunmaktadr. nsan denen varln gayesini belirlerken, ister geleneksel ister de uurlu bir serven ile olsun vahye bavuran Mslman zihni, vahyin hayatndaki deerini ve hayata olan etkisini ilmi bir ekilde tespit etmelidir.18

15: Bknz: Esm-i Hsnda Tevkfilik Kyslik Problemi: Fahreddn er-Rz

rnei,Orhan . Kololu; UFD; Cilt: 13, Say: 2, 2004 ,s. 231-251 (Makalenin mellifi;Rziden Trklerin Tanr demesine;ranllarn Hd demesine icmaen cevaz verildiini nakletmesi beni garipsetmitir. (Bknz: Levmiul-Beyyint f erhi Esmillahi ves-Sfat, Kahire; el-Mektebetl-Ezheriyye, 2000, 36) Ayrca, akl ile Allaha isim/sfat izafe eden neo-Mutezili bir kelmc iin
bknz:Allahn Ahlkilii Sorunu(Ehl-i Snnetin Allah Tasavvuruna Ahlki Adan Eletirel Bir Yaklam),Prof.Dr.lhami Gler, Ankara Okulu,2007 [Mutezile ve Kerramiyye de sim ve Sfatlarda kyasilik grn savunmaktadr.] 16: Mehmet S. Aydn, Alemden Allaha, stanbul, 2000, s. 9 17: http://www.youtube.com/watch?v=QcOywsw7D-I 18:Ayrca vahiy hakknda ontolojik ve epistemolojik bak iin bknz: avu, Levent, (2011). Vahye Dair, Milel ve Nihal, 8 (1), 7-19. ; Kl, Recep, (2011). Vahiy: Mahiyeti, mkn ve Dorulanmas zerine, Milel ve Nihal, 8 (1), 2147.

Mslman zihin iin bir tasavvur olan Allah, nasl tasavvur edilecek ve bu hangi metod ile tespit edilecektir? Bu noktada iaret ettiimiz zere tevkifi ve kyasi olmak zere iki adet yaklam bulunmaktadr. I) Tevkifi yaklam, Allah, Allah kendisini nasl isimlendirdi ise yle isimlendirme grndedir. Kitbullah/Kelmullah ve Allah Resl olan Muhammedin( sallallahu aleyhi ves sellem) szleri ,bu grn kaynak kabul ettii iki eydir. II) Kyasilik ise, insan aklnn Allaha, ho ve gzel olmak artyla, isim koyabileceini kabul eden grtr ki; insan topluluklarnn inand akn varln(Allahn) isimlendirilmesi ve bu isimlendirmenin ,ayrtrmaya sebep olmadan ittifak edilmesi balamnda deerlendirildiinde, bu grn sakat grlmesi gndeme gelmitir. Ancak tarihte, bu kaygan zeminde laf syleyen ok frka olmutur.19 Biz ise artk, sahihlii hakknda pheler olsa da(bu konuda bize en azndan balayacamz yer noktasn belirlemek iin yardmc olacak) rivayetlerin iareti ile; Yaratlanlar hakknda dnmemiz gerektiini, Yaratann zatnn mahiyeti hakknda fikir yrtmememiz gerektiini syleyebiliriz.20 yleyse, bu tehlikeli konuda ilim merkezinde(sra,36);Allahn Kitbnda ve Reslnn Snnetinde olan bilgiler nda; Allahn isim ve sfatlarnda ilhada dmeden(Araf,180); Allah hibir eye benzetmeden[l tebih,l tecsim](ur,11); Allaha noksan sfat izafe etmeden(Buhari,Bedul Halk,III,3021); Onun isimlerini ve sfatlarn tefvid etmeksizin,tatil etmeksizin,tekyif etmeksizin;Kitbnda ve Reslnn Snnetinde kendisini nasl isimlendirdi ise yle isimlendirerek;ksaca ispat ettii yerde ispat;nehy ettii yerde nehy ederek, isimlerin anlamlarn ispat edip keyfiyetlendirmeden,isim ve sfatlar rey gr ile deil tevkifilik merkezinde belirleyerek hareket etme zorunluluumuz bulunmaktadr. Zira,Araf,180nin iaret ettii ilhada denlerden olmaktan korkmamz gerektirmektedir.

19:Daha nce de deinmi olduumuz zere Mutezili gelenekten ve Tasavvuf ekolnden olan kiiler bu isimlendirmeyi caiz grmlerdir. Halk arasnda, Musa ile oban hikyesi diye bilinen (Kitbi hibir asl olmayan) hikyedeki obann Allaha olan dusnda; Allah yemee armas,Allah duygusal bir ekilde isimlendirmesi/tasavvur etmesi buna rnek olabilir. [Ayrca, slm tarihindeki rnekleri iin: Levmiul-Beyyint f erhi Esmillahi ves-Sfat, Kahire; el-

Mektebetl-Ezheriyye, 2000, 33]

20: () , Her eyi tefekkr edin,ama Allahn zatn tefekkr etmeyin. Ve ( ) Yaratlmlar hakknda dnnz, fakat Yaratan(n zat) hakknda dnmeyiniz. nk Onun mahiyetini idrak edemezsiniz/takdir edemezsiniz.[Bknz: Suyti, el Cmius Sair,I,454]

slm Tarihinde Allahn zat ve sfatlar Sahabe sonras neslin ihtilaf ile balayan ve gnmze kadar sren bir mesele haline gelmitir. nsanlk tarihinde de batan beri sorun olan bu mesele, slm tarihinde de zuhur etmitir. Allah cisimletiren,mahlukta benzeten;Allahn sfatlarn inkr eden,esip kavurucu kelmi tartmalar oluturan, Allahn kelmnn mahlk olup/olmadn konuan,Allahn bilmesini/yaratmasn,takdirini ihtilaf konusu yapan, Allahn Kitbnda ve Reslnn Snnetinde Allaha izafe/nispet edilen lafzlarn delleti hakknda farklamaya giden gruplar ortaya kmtr.21 Ve tarihe ml olmu bu fikirlere cevap veren gruplarn da ilim(!) hazinesine eklemledii bilgilerle bereber, gnmzde de akademik birer faaliyet olan aratrmalar ile harmanlanan bu alan, spesifik olarak kelm alannn ilgi alannda olsa da;slm ilimlerinin tamamnda olumlu veya olumsuz etkilerde bulunmutur. Uymamz gereken Kurn ayetleri ve Resln szleri bize bu alanda ,kelmclar gibi konumamz gerektiine iaret etmez. Hatta sahabenin de bu alanda sustuunu grrrz. Bu tartmalar, slm tarihinde fitnenin tarihi ile kout olarak ortaya kmtr. Zira, mevcud dinsel fikirlere,hakikatle olsun/batlla olsun mdahalede bulunarak insan varoluunun gayesinin hilafna inan,sz,amel tezahr ettiren insan;ihtilafa heyecan ve arzu ile sarlmtr. Ve insann doas gerei de ihtilaf kanlmaz olmutur.22 Ve kdim bir ihtilaf gibi gzken ve merulatrlan bu meseleler, slm dnyasnda daha byk ihtilaflara sebep olmu ve Kurn- Kerimi ve Sahih Snneti terk etmede byk bir etkiye sahip olmutur. Trkiye rneinde olduu gibi; fkhta kendisini Hanefiyyeye nispet edenler, kendilerini itikadda Maturidiyyeden saymlardr. Ancak, Ebu Hanefiye nispet edilen eserlere bakldnda fkhta ehl-i reyden olan Ebu Hanefi,itikatta selefin menhecine balanmaktadr. mam Maturidinin eserlerine baktmzda ise, selefiyye ekolnden fersah fersah uzaklaldna ahitlik edilmektedir.

21:Bu gruplar hakknda genel bir bak iin bknz: (El-Malat, Ebul-Hseyin Muhammed b. Ahmed, et-Tenbh ver-Red al Ehlil-Ahvi vel-Bida , Khire, 1948) 22: Bakara Sresi 2/34; Arf Sresi 7/11-13; Hicr Sresi 15/28-33; Sd Sresi 38/71-76; Kehf Sresi 18/50 [Adem ile blis olay ile ilhi emir karsnda ihtilaf oluumu balamtr]; Muhammed aleyhisselm daha hayatta iken sahabelerin ihtilaf etmesi de ihtilaf oluumunun zamansal ve nedensel deerini iaret etmektedir. () diyen Hz.mer rnei; [Taber, Trihul-Umem velMlk, Khire, 1326, II, 436;el Cmius Shih, Buhr, Kitbul Merz, 30,5345; Shih-i Mslim, 1637; Msned, Ahmed,I,222]

rnek olsun;Ebu Hanefi, Allahn bir ey olduunu ve hibir ey gibi olmadn syledikten sonra; Kurn- Kerimde ve Shih Snnette Allaha izafe edilen el,yz,nefs,ayak,parmak,baldr gibi (haberi)sfatlar konusunda tevile gitmeyen ve olduu gibi ispat eden bir metoda sahiptir. Aksini yapanlarn ise Kaderiyye ve Mutezile olduklarn sylemektedir.23 Bu konuda, tecsime,tebihe ve tahrife,tatile gidenler olmutur. ada baz yazarlar da;kelmn bu ynsal bilgisinden yararlanarak farkl szlerle garip karmlar yaparak halk ynlarna Kurn- Kerime ve Sahih Snnete uygun olmayan ekilde Allah tasavvuru anlay vermeye almlardr.24 Hatta o kadar ki; Kaderi inkr edenler,Allahn evleneceimiz kadn bilmediini syleyenler zuhur etmitir.25 Bu hareketlerin fikirsel kkenlerine baktmzda: Ebu Hanefiden sonra daha da hzlanarak devam eden Kaderiyye ve Mutezile anlaynn reva bulmas ve Cebriyyenin de taassuba daha da girmi olmas akabinde, Eari ve Maturudinin mutedil bir yol tutmaya almas ile slm dnyasnn byk bir ounluuna hakim olan anlayn vermi olduu rahatszlk sonras Mutezili gelenee yakn bir anlaya dnme arzusu karmza kmaktadr.26

23: [] , , [Fkhul Ekber, Ebu Hanefi,V] Onun,Kurn- Kerimde zikr ettii gibi eli,nefsi ve yz vardr diyen Ebu Hanefi, bu (haberi) sfatlarn nimet,kudret olarak tevil edilemeyeceini ve edildii anda sfatn iptal edileceini sylemektedir. Bunlar Ebu Hanefiyyeye gre keyfiyetsiz sfatlardandr. []

24:Bu ada fikirlerin kkenleri iin bknz: er-RAGIB el-SFAHANNN el MFREDATINDAK BAZI TEVLLERE ELETREL BR YAKLAIM, Dr. Muhammed b. Abdurrahman el-Humeyyis;ev: Hasan Keskin; CUFD, Cilt: VII / 1, s.399416;Haziran-2003-SVAS 25: (Allahn evleneceimiz kiiyi bilmediini syleyen bir ilhiyat iin bknz: http://www.youtube.com/watch?v=Dr7q5OBGXsU ); (ayn kiinin blisin tvbe edebileceini sylemesi iin bknz: http://www.youtube.com/watch?v=jA_MNRO912Y ) 26:rnein, Trkiye zelinde Prof.Dr.Abdlaziz Bayndr,Mustafa slmolu gibi kiilerin savunduu Kaderi inkr(slamolu ve Bayndr) ve Allahn ilminde istisna (Bayndr) gibi grlerin kkeninde Mutezili gelenein etkisi vardr. Mezhepler Trihinde ,ebibiyye olarak isimlendirilen taifenin uzants olan Neo-ebibiyye statsnde bu zihniyet, tenzih nazariyesini dahi iptal ederek, bilmeme sfatn(ki mahlukata ait bir sfattr) Allaha izafe etmi ve (Hacc,74) [ ] ayetinin iaret ettii topluluun ada uzants olduunu gstermitir.

Allahn hereyi yaratt ve hereyi bildii apak bildirilen bir kesin bilgi iken27;bunu tartma konusu yapmak, hi phesiz ki ne sahabenin yapt bir faaliyettir ne de Kurn- Kerim ve Sahih Snnet buna msaade etmektedir. Bu ancak, trihi bir kelm hastalnn ada uzants olarak, fitne oluturucu bir sylemden ibarettir. Ve sylemin kendisinden daha ok; ilhi muradn ve rivayetlerin zerinde oynamann merulatrlmas iin oluturulmu felsefi /kelmi oyundur. Ve bahsettiimiz gibi, Allahn isim ve sfatlarnda yaanlan bir sorunun sonucudur. Allahn ismi,Allahn zatna dellet eden bir kelimedir. Allahn sfatlar ise, hem Allahn varlna/zatna hem de zatnn zelliklerine iaret etmektedir. Bu sfatlar, Allah iin mutlak anlamda kullanlmaktadr.28 Kul iin ise, nisbi manadadr. rnek olsun, merhametli bir insan iin, merhametli olmak mutlak manada deildir. Nitekim, insan her zaman bu merhametli olma zelliini(sfatn) tecelli ettirememektedir.Allahn sfatlar asndan ise, eski tartma bir kenara braklr ise, sfatlarn ezeli olduu ve mahluk olmad gr muteberlii ile gnmze kadar gelmitir. lhi kelm hakknda, Allah hakknda nefislerinin holand bir tasavvur,hayat nizam gelitiren tarihi figrler aksini sylese de; zatsz bir sfat,sfatsz bir zat dnlemez. Sfatlarn Zattan ayr olduunu/olmadn savunan iki taifenin Ehl-i Snnet tarafndan:ne irk oluturur ne de sfat elden gider eklinde sayabileceimiz ; sfatlar, zatn ne ayrdr ne gayrdr gr ile susturulmas ve kelmi bir yel olan bu rzgrn esintisinin kesilmesi, gereklemitir.29 Zira, Allahn sfatlarn red eden insanlarn Allah el-Alimdir,ama ilim sfat mahluktur szleri,byk bir eliki barndrmaktadr.30 Ancak gzlerden kamayan byk bir gerek udur ki; istisnasz tm itikadi,ameli gruplar kendilerini merulatrmak iin Kurn- Kerimden ayetleri kendi anlaylar dorultusunda delil olarak sunmulardr.31

27: [] Enam:101 (ey kelimesinin delleti iin, makalemizin giri

blmne baknz.)
28: Kuranda lahi Zat ve Sfat likisi,brahim elik,Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi,Say:7,Cilt:7,1998 29: brahim elik, a.g.m;shf.150 30: Manevi Sfatlar zerine, H.Sabri Erdem, AFD, Cilt XLIV(2003) Say 1, s.6981 31:rnek olsun, Yusuf,76y delil getirerek Allahn stnde bir bilen olmayaca iin ilim sfatn inkr eden baz Mutezili yazarlar,fkh asndan insan hayrete drtmektedir.

Kaderin inkr eden ve irade-fiil balamnda ;zgrl de sorun haline getiren anlaylar sebebiyle; Kurn- Kerimin mahlukluu tartlm ;aslnda basit bir kelmi tartma gibi gzken bu mesele arkaplan ile deerlendirildiinde zgr irade,insann fiileri,kader meselesi,Allahn sfatlar ve nihayetinde Allah tasavvuru gibi bir ok meselede byk etkiler yapmtr.32 Allahn hereyi bilmesinin kader konusunu gndeme getirmesi; ve Allahn bilmesi ile kulun fiilerinin sanki ALLAHIN bilgisinin zoru ile (cebr altnda kalarak) olduu vehmi; slam Tarihinde bazlarna , srf Cebriyyeci gre cevap vermek amacyla Allah,baz eyleri bilmez bile dedirtmitir.33 Ancak, bu grteki isimler, Allah hakkndaki grleri asndan birbirlerini dahi sapklkla itham edecek kadar farkl dnen insanlardr. rnek olsun, Mutezili biri olan Zemaheri, Allahn bireyi olmasndan nce bilmesinin zorunluluk getirmediini belirtmitir.34 Ancak, ne var ki, Mutezili gelenein modern uzantlar olan kelmclarn ezici ounluu , kader kavramnn beyinleri hipnotize ettiini ve akln kullanmak istemeyenlere snma imkn verdii grndedir.35

32:Allahn

sfatlarnn

ezeli

olmas,

sfatlarn

tecellisinin

de

ezeli

olmas

grn,zellikle de Kelmullah tartmalarnda, ortaya kartmtr. Aslnda bu insanlarn amalar, entellekel bir tartmadan te Allah tasavvuru,Allahn sfatlar ve hayat nizam ile alakal idi. Bu konuda, zellikle Vqfiyye ve Lafziyyenin tutumu dikkat ekicidir. (Kurn- Kerimin mahlukluu hakkndaki tartmalar iin bknz: [Allahn Kelam Olmas Asndan Kurann Mahiyeti ile lgili htilaflar ve bn Kudme el-Makdisnin Kitbul-Burhn f Beyni HakkatilKuran ,Hayri Krbaolu, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, XXVIII (1986), s. 427-444.] ) 33: rnein bn Sina,bknz: ALLAHIN FL SIFATLARINDA ZAMAN SORUNU,Mehmet Baktr, Kelam Aratrmalar 1: 2 (2003), shf.96 [Yeri gelmiken; Prof.Dr.Abdlaziz Bayndrn fikri kkenleri bu rnekle daha net anlalmaktadr.] 34:,7791, , , II,40 (Yeri gelmiken, Ayn yarlmasn Kad Abdulcebbar bile kabul etmitir bknz:Kd Abdlcebbr, Tesbt Deliln Nbvve, I, 56.) 35:Allahn takdiri-Kulun tedbiri, Prof.Dr.Ahmet Akbulut,shf.131 (Makale mellifi zat, Allahn ilminde istisna yapmay hayal etmenin imknn tartmaya amtr ve kulun bir robot olmadn vurgulayarak kader nazariyesini ar ekilde eletirmitir. [Yeri gelmiken, Prof.Dr.Abdlaziz Bayndrn grleri ile kout olan bu fikirler,bize Trkiye lhiyatnn da kimlerden beslendiini iaret etmektedir.] )

Allah tasavvurlarnda ve Allahn isim ve sfatlarnda Onu tenzih edememe,tekyif,tatil,tebih,tefvid gibi ilhad trlerine bulaan zihinler kfr ile isimlendirilmeye mstehak szler sylemilerdir. Bu imdi olduu gibi tarihte de slm mmetinin karlat bir hastalktr.36 Allahn kulaklar ile duyduunu, mekndan mnezzeh olmadn bile syleyen insanlar zuhur etmitir.37 Aslnda bu tarz rivayetler ve bilgiler bize;insanlk tarihinde Allah hakkyla takdir edemeyenlerin dm olduu sapknlklarn belgeleri olarak byk ibretler vermektedir. Araf,180in iaret ettii gibi;Allahn isimlerinde ilhada dmek korkusu ve bu konuda kalbin,zihnin,azalarn duymas gereken Allah korkusu ,ne yazk ki, kendisini slma nispet eden ilim ehlinin varlna dahi, olmas gereken ekilde temas etmemitir. SONU nsan, imtihan gerei bir ok fitne ile kar karya kalmtr. Allah tasavvuru, Allahn isimleri ve sfatlar da insan iin bir imtihandr. Zaman kavrayamayarak38, rey ile hareket ederek, Kitbtan ve Snnetten fersah fersah telenen zihniyle ; kafasnda bir Allah tasavvuru edinen insan, ne yazktr ki, Onun hakknda ilhada denlerden olmutur. Oysaki amz insannn da iinde bulunduu insanlk tarihinde,insann bu balamda yapmas gereken ey;vahye uyarak, ilim merkezinde(sra,36);Allahn Kitbnda ve Reslnn Snnetinde olan bilgiler nda; Allahn isim ve sfatlarnda ilhada dmeden(Araf,180); Allah hibir eye benzetmeden[l tebih,l tecsim](ur,11); Allaha noksan sfat izafe etmeden(Buhari,Bedul Halk,III,3021); Onun isimlerini ve sfatlarn tefvid etmeksizin,tatil etmeksizin,tekyif etmeksizin;Kitbnda ve Reslnn Snnetinde kendisini nasl isimlendirdi ise yle isimlendirerek;ksaca ispat ettii yerde ispat;nehy ettii yerde nehy ederek, isimlerin anlamlarn ispat edip,keyfiyetini Allaha brakarak,isim ve sfatlar rey gr ile deil tevkifilik merkezinde belirleyerek hareket etmek idi.

36: rnek olsun, Mutezileden Muhammed b. Numan ve Hiam b. Hakemin [Allah eer kullarnn (gelecekteki) fiilerini bilse idi, onlar imtihan etmesi imknsz olurdu.],demesi ada ilhiyatlarn ar ularndan olan baz zevatn dm olduu kfrn tarihteki rnekliini bize iaret etmektedir.[ ,7791, , ,IV,24] 37: Drimi, Er Redd al Bir el Merisi, Dar'ul-Kutub'il-lmiyye,1358,s.14 38: Zaman kavram iin bknz: (slam Kelamnda Zaman Kavram, lknur Demir, Yksek Lisans Tezi,ukurova niversitesi ,Sosyal Bilimler Enstits, Temel slam Bilimleri Anabilim Dal, Adana,2006)

Ancak,insan ihtilafa sapland iin Kurn- Kerime ve Sahih Snnete akli mdahalelerde bulunarak, imanda rnek olan sahabenin39 anlayndan da telenerek yeni anlaylarla kafasnda bir Allah tasavvuru oluturmu, Allahn sfatlarn tahrif etmi,tatil etmi, manasn arptrm,keyfiyetlendirmi,Allah tenzih etmekten imtina ederek bilmeme sfatn Ona izafe etmi, Onu mahlukata benzetmi ve ilhada sapmtr. Allah, kulun Yaratcs,Mabududur. Gayemiz, yalnz Ona kul olmaktr.40 Onun ayetlerini ve bykln, Kitbna ,kinattaki mahlukta ve nefsimize bakarak grmekteyiz.41 Allah, bizi ,ABDULLAH olabilen, isim ve sfatlarnda ilhada dmekten korkan ve raz olduu/cennetine koyduu insanlardan eylesin. Amin.

39:Bakara,137[Eer onlar byle sizin iman ettiiniz gibi iman ederlerse()] 40:Zariyat,56 41:Fussilet,53