1

PAGANDAN HIRSTYANLIK VE MSLMANLIABR NAN MERKEZ: ASHAB-I KEHF VE GNMZDE TARSUS ASHAB-I KEHF'TE HIDRELLEZ ENLKLER
Yrd. Do. Dr. Refiye ENESEN ukurova niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Bir kentin yaamn etkileyen en nemli koullardan biri, o kentin kurulduu yer ve evresidir. Anadolu da, gemii tarihin ilk alarnn balangcna kadar ulaan bir ok kent vardr. Ancak bunlardan ok az gnmzde hl yaamn srdrmektedir. Tarsus, hem adyla hem de kurulduu ve gelitii yerle, yaamnda hibir kesinti olmadan gnmze ulaan kentlerin banda gelir. Onun bu zengin gemiinin ve kltrel birikiminin asl kayna da kurulduu yer ve evresidir ( Zorolu, 1995: 9 ). Tarsus, hem Paulus un yaad yllar ve sonrasndaki nemiyle hem de Paulus tan nceki 5 bin yl aan gemiiyle dou ile batnn bulutuu, her iki kltrn kaynat ve etkileri gnmze kadar ulaan ilgin bir sentezin yeerdii, Gney Anadolu nun Akdeniz kysndaki en byk metropollerinden biriydi. Arkeolojik kazlar, kentin kuruluunu neolitik aa kadar gtrmektedir. Gemii bu kadar eskiye giden bir kentin kuruluu ile ilgili ok sayda efsanenin, mitin bulunmas doaldr. Bu efsane ve mitlerin ierikleri incelendiinde, kentin kuruluunun bir tanrya ya da tanrsal bir kavrama borlu olduu zellikle vurgulanmak istenir. Tarsusun o kadar ok kurulu efsanesi vardr ki; bunlarn her biri onun zengin gemiinin nemli belgelerini oluturur. Bu kurulu ykleri her ne kadar Hellenistik ve Roma alarnda toplanm ve bunlarda Hellen mitoslarnn motifleri var gibi grlyorsa da; Tarsus un kurulu yklerinde yerli Anadolu ve dier doulu unsurlarn daha ar bast gzden kamaz. Ayrca bunlarn ierikleri yaln birer yk gibi deil, ayn zamanda tarihsel olgularn anlatmlar olarak da alglanmaldr ( Zorolu, 1995 : 13-14 ).

1.1 Ashb- Kehf in Bir nan Merkezi Olmas:

Ashb- Kehf Maaras, Mersin in Tarsus ilesinde yer alan bir inan merkezidir. Bin yllar boyunca eitli uygarlklara beiklik eden blge, Hristiyan dnyasnn ve Avrupa lkelerinin deiik llerde etkilendikleri Bizans ve Roma kltrne ev sahiplii yapmtr. Bu bildiride Ashb- Kehf in pagan kltrden ilk Hristiyanlarn snak yeri olmasna, daha sonra da Kurn- Kerim de geen bir kssayla Mslmanlarca da kutsal kabul edilen bir yer olmasna dein geen sre incelenecek, bir inan merkezi olarak evresinde oluan kltr deerleri irdelenip, son olarak mevsimlik trenin bir inan merkezi evresinde nasl enlie dnt konusu,

inan merkezinin kltr ve sanat mirasna katklar balamnda deerlendirilecektir. Eshb- Kehf, Eshblkehf, Ashb al Kahf, maara yaran, Ephesus un yedi uyuyan denilen genler iin Kuranda kullanlan addr. Ashb- Kehf in nerede ne zaman yaad, ka kii olduklar, isimleri, ka yl uyuduklar konusunda deiik yorumlar vardr. zerinde en ok tartlan konu maara ehlinin nerede yaaddr. Anadoluda, Afin ve Tarsusta Eshb- Kehf, Ephesusta ise Yedi Uyurlar adyla anlan ve ziyaret edilen maaralar vardr (Ana Britannica, 1988: 291). Bunun dnda Eskiehirin Han ilesi (midas26.sistemy.net.com), Diyarbakrn Lice ilesi (www.diyarbakir.com) ve Sivasn Divrii ilesi de (www.divrii.net) Ashb- Kehfe sahip kmaktadr. spanya, Cezayir, Msr, rdn, Suriye, Afganistan ve Dou Trkistanda Eshab- Kehfe ait olduu ileri srlen maaralar vardr. Muhammed Teysir Zabyan, Ehll Kehf adl kitabnda Ashb- Kehfin rdnde Amman yaknlarndaki bir maarada bulunduunun burada yaplan kazlarda kesinlik kazandn ve bir ok ilim adamnn da ayn kanaatte olduunu eitli belgelerde ispata almaktadr (Ersz, 1999: 467) . Bat kaynaklarnda ehrin ismi hep Ephesus olarak geer. 1926 da Avusturya Arkeoloji Enstits tarafndan blgede yaplan kazlardan sonra Panayrda nn dou yamacnda bulunan kalntlarn V. yzyln ortalarnda (II. Theodosius dnemi) onlar adna yaplan bazilikaya ait olduu ileri srlmtr. Ancak Hristiyanlkta yedi uyurlara nisbet edilen baka yerler de vardr (Ersz, 1999: 465) . Dou kaynaklarnn bir ksmnda ise ehrin ismi Efsus olarak geer. Araplar bu isim altnda iki yer bilirler. Biri Ephesustur dieri de Kapadokyadaki eski Arabissustur. Buna Absus (bu gnk Yarpuz) da denir (Wensinck, 1988:372). Kurnda maarann yeri bildirilmemekte ancak konumunun kuzey-gney istikametinde olduu belirtilmektedir (Ersz, 1999: 466) . Kurn- Kerim de Ashb- Kehf ile birlikte anlan rakm hakknda kaynaklarda birbirinden farkl grler yer almaktadr. Bunun Ashb- Kehfin iinde bulunduu vadinin veya dan yahut memleketin, hatta kpeklerinin ad olduunu iddia edenlerin yannda, onlarn adlarnn veya maceralarnn yazld bir kitabe, bakr veya kurun bir levha olduunu syleyenler de vardr. Buhar de rakmin kitabe olduunu syler. Baz tarihilere ve el-Msneddeki bir rivayete gre Ashbr-rakm, Ashb- Kehften baka kimselerdir. Nakledildiine gre bunlar yamurlu bir gnde bir maaraya snmak zorunda kalan kiiydiler. Dadan yuvarlanan bir kaya maarann azn kapaynca, hayatlar boyunca yaptklar en deerli birer iyilii anarak bu skntdan kurtulmalar iin Allaha dua ettiler. Allah da dualarn kabul ederek onlar kurtard. Arap corafyaclarna gre ise rakm bir yer addr (Ersz, 1999: 467) . bn Hurdazbeh cesetlerin bulunduu maaraya al-Rakm der ve macerann Ephesusta getiini kaydeder.

Buna karlk al- Mukaddisi, maarada bulunan 13 kiinin ashb al-kehf olduunu ve rdnn dousunda, Amman civarnda al-Rakim adnda bir yer bulunduunu syler. Bu mahallin, kahraman 3 kii olan olaanst bir olayn gerekletii yer olduunu sylenir (Wensinck, 1988: 372) . Ashb- Kehfin yaad ehir ve snd maara konusunda eitli kaynaklarda deiik bilgilere rastlamaktayz. Bunun en byk sebebi halkn bu denli cesur ve yiit insanlarn kendi yaadklar ortamda olmalarn istemeleri ve bu blgedeki maaralarn birbirine ok benzemesidir. rnein bu yerlerin hemen hepsinde maaralarn zerine yapld belirtilen birer mabet vardr. Bilindii gibi Efes Hristiyanlarca kutsal kabul edilir. nk Efeste imdi kiliseye dntrlm olan ve Hz. Meryeme ait olduu sylenen bir ev vardr. Ashb- Kehfin Hristiyanlarca kutsal kabul edilen bir yerde yaam olmas de onlara gre byk ihtimaldir. Hatta baz Hristiyan kaynaklar yer konusunda kesinlik bildirirler. Konuyla ilgili en eski kaynak Suriyeli rahip Saruclu Jamese aittir (doumu, MS 452) . nl tarihi Gibbon, Roma mparatorluunun k adl kitabnda Jamesten bir ok alnt yapmtr. Gibbona gre bu yer, Anadolunun bat sahilinde Romann en byk limanlarndan ve en byk ehirlerinden birisi olan Ephesostur. Bugn bu kalt ve mezarlarn zerinde bir ok dini yap ina edildii biliniyor. 1926 da Avusturya Arkeoloji Enstits tarafndan blgede yaplan kazlardan sonra, Panayr (Pion) Dann dou yamacnda bulunan kalntlarn, V. yzyln ortalarnda (II. Theodosius dnemi ) Ashb- Kehf adna yaplm olan yapya ait olduu bilinmektedir L. Massignon, C.3: 104-108). Ashb- Kehfin yaad yer olarak gsterilen ikinci yer Tarsustur. Gerekten de Tarsusun kuzeybatsnda Encils veya Bencils adyla bilinen dada Kurandaki tariflere uygun bir maara vardr . Tarsus fikri bir ok slam aliminin de ortak grdr. Kurn tefsircilerinden en nllerinden biri olan Taber , Tarih-l mem isimli kitabnda, Ashb- Kehfin maarasnn bulunduu dan adn Bencils olarak belirtmi, bu dan da Tarsusta olduunu sylemitir. Bir dier tannm Kuran limi olan Fahreddin Raz de eserinde Bu yere Efsus denilse de buradan kast Tarsustur, zira Efsus Tarsusun baka bir addr diyor. Yine tannm tefsircilerden olan Muhammed Emin, dan isminin Pencils olduunu ve Tarsusta bulunduunu belirtmitir. Pencils olarak telaffuz edilen isim Bencils olarak da sylenmektedir. Bunlardan baka Kad Bayzavnin ve Nesefnin tefsirlerinde, Celleyn ve Tbyn tefsirlerinde , Elmallnn, . Nasuhi Bilmenin ve dier bir ok limin tefsirlerinde bu yerin ismi olarak Tarsus verilmitir. Ayrca tm mfessirler 17. ayetteki Gne doduunda onlarn maaralarna sa yandan ynelir, battnda onlar sol yandan keser geerdi cmlesini, bu dadaki maarann aznn kuzeye bakyor olmasyla aklar. Ashb- Kehfin yaad yer, Osmanl mparatorluu zamannda da merak edilmi ve bununla ilgili baz aratrmalar yaplmtr. Babakanlk Osmanl

arivlerinde konuyla ilgili bir dizi yazma ve bilgi mevcuttur. rnein Tarsus mahalli idaresinin Osmanl Devleti Hazine Amirine gnderdii bir mektupta, Tarsusta bulunan Bencils Dandaki Ashb- Kehf maarasnn koruma ve temizliiyle ilgilenenlere maa balanmas konusundaki talebini bildiren bir dileke ve mektup yer alr. Bu mektuba cevap olarak istenen maalarn devlet hazinesine denebilmesi iin, burasnn gerekten Ashb- Kehfin yaad yer olup olmad konusunun aratrlmas gerektii bildirilmitir. Bunun iin yaplan aratrmalar da Ashb- Kehfin maarasnn yerinin tespitinde yararl olmutur. Meclis tarafndan yaptrlan bir aratrmada hazrlanan raporda yle denmitir: Adana eyaletine bal bulunan Tarsusun kuzeyinde ve Tarsusa iki saat uzaklktaki dada bir maara bulunmaktadr ve bu maarann az Kurnda bildirildii gibi kuzeye bakar (Akgndz, 1993:37) Hem Hristiyan hem de slam kaynaklarnda vlen Ashb- Kehfin genel kabule gre Roma mparatoru Decius zamannda yaadklar dnlmektedir. Decius (Decianus), Neronla birlikte Hristiyanlara en ok zulmeden Roma imparatoru olarak bilinir. ktidarda bulunduu ksa dnemde, hakimiyeti altnda yaayan herkesin Roma tanrlarna kurban adamalarn zorunlu klan bir kanun karmtr. Herkes bu putlara kurban adamakla, dahas bunu yaptklarn gsteren bir onay belgesi almak ve devlet grevlilerine gstermekle ykml tutulmutu. Karara uymayanlar iin de idam cezas uygulanmt. Hristiyan kaynaklar, bu dnemde Hristiyanlarn nemli bir blmnn ehirden ehire kaarak ya da gizli snaklara giderek bu putperest ibadetinden kandklarn yazarlar. Ashb- Kehf, byk olaslkla bu sevilerin iinden bir gruptur. Kuzeybat Anadoluda bulunan Roma Valisi Piliniyus un (MS. 69-113) mparator Trayanusa yazd mektupta mparatorun heykeline tapnmadklar iin cezalandrlan Mesihiler den (Hristiyanlardan) bahsedilir. Bu mektup, o dnemde sevilere yaplan basklar anlatan nemli belgelerden birisidir. mparator Deciusun ad antik eserlerimiz hakkndaki kitaplarda ve seyahatnamelerde sk sk gemektedir. nl gezginimiz Evliya elebi eski yaplarn bir ounu Takyanus eseridir diye ona maletmektedir. Ortada Takyanus diye bir Roma mparatoru bulunmadna gre bu ad Ebulfarein temas ettii Deciusten gelmektedir. Geri Araplar Roma mparatoru Diokletianusa (283-306) Takyanus ismini vermilerdir. Fakat bu durum geree ne kadar uygundur kesin olarak belli deildir (plak, 1968:80-81) . nl tarihi Gibbon da yedi Hristiyan gence ikence yaparak maaraya snmaya zorlayan kiinin mparator Decius olduunu syler. Genlerin uzun uykularndan uyandklar dnemin imparatorunun ad ise Mslman aratrmaclara gre Tezusius, Gibbona greyse II. Theodosiustur. Bu imparator, Roma mparatorluu Hristiyanl kabul ettikten sonra MS. 408-450 yllarnda tahtta bulunuyordu. Kurn- Kerimde olayn ne zaman olduu hakknda bilgi verilmemektedir.

Ashb- Kehfin Hz. sadan nce mi yoksa sonra m yaad, dolaysyla hangi dine mensup olduu konusunda bir aklk yoktur. Kehf Suresinin ini sebebiyle ilgili rivayete gre, Medine yahudileri, Kurey mrikleri tarafndan akl danmak zere kendilerine gnderilen Nadr b. Haris ile Ukbe b. Muayta eyi peygambere sormalarn tavsiye ederler. Eer bilirse gerek peygamber olduunu, aksi halde peygamber olmadn sylerler. Medine yahudilerinin peygambere sorulmasn istedikleri ilk soru Ashb- Kehfle ilgilidir. Bu sebeple onlarn Hz. sadan nce yaadklar ileri srlmtr. Nitekim Ebl- Hasan el-Maverdi bu genlerin Hz. sadan nce yaadklarn sylemektedir. Dier taraftan rakm kelimesinin etimolojisinin de gsterdii zere genel olarak bu kelime yazl belgeler anlamna geldiine gre Kurndaki Ashbl-Kehf ve r-rakm i , yazdklarn maarada muhafaza eden Esseniler veya onlarn ncleri olarak anlamak da mmkndr. nk Kurn da (el-Kehf 18/21), onlarn bulunduklar yere bir mescit yapld ifade edilmekte, Esseniler de kendi mabedlerine mescit demektedirler. Kurn- Kerim ise Hristiyan kiliselerini ve Yahudi sinagoglarn ifade etmek iin mescit kelimesini kullanmamakta, onlar savami, biya ve salevat olarak anmaktadr. Ayrca Ashb- Kehf kssasnda yiyeceklerle ilgili olarak kullanlan ezka kelimesi (el-Kehf 18/19) mfessirlere gre helal anlamndadr. Essenilerin helal ve haram konusunda ok titiz olduklar, Tevratn yiyeceklerle ilgili hkmlerine sk skya bal bulunduklar kaynaklarda belirtilmektedir. Halbuki Hristiyanla gre , Azdan giren deil, azdan kan pistir . St.Paule gre ise arda satlan her ey yenebilir. Btn bunlar, Kuran- Kerimde kssalar anlatlan Ashb- Kehf ver-rakm in Hristiyanlk ncesi dnemde yaadklarn da dndrmektedir (Ersz, 1999:466-467) . Ashb- Kehfin hikayesi deiik kaynaklarda deiik ekillerde anlatlr. Hristiyanlkta VI. yzyln bandan itibaren yceltilen ve Kuzey Afrikal Hac Theodose tarafndan 530lara doru kabirleri ziyaret edilen Efesin Yedi Uyurlar ile ilgili kssa yledir: mparator Decius (Dakyanus) Efese gelerek putlara tapnmay ve Hristiyanlarn onlara kurban kesmelerini emreder. Gizlice Hristiyan olmakla sulanan ve imparatorluk saraynda yaayan yedi gen, imparatorun (baka bir rivayette ise Efes valisinin) huzuruna getirilir. Baskya ramen putlara kurban kesmeyi reddeden genlere dnmeleri iin mhlet verilir. mparatorun ehirden ayrlmas zerine genler kaarak Anchilus da yaknlarndaki bir maarada gizlenirler. Bu arada genlerden biri (Diomedes veye Lamblichus) hem olup biteni renmek hem de yiyecek almak zere tebdili kyafet ederek ehre iner. Ksa bir sre sonra Efese dnen Decius, genlerin huzuruna getirilmesini ister. Bunu duyan Diomedes, arkadalarna kraln emrini haber verir ve onlar ilahi ltuf sonucunda derin bir uykuya dalarlar. Genleri bulamayan Decius babalarn artr ve onlarn Anchilus dandaki maaraya saklandklarn renir. Bunun zerine diri diri gmlmeleri iin maarann

giriinin byk kayalarla kapatlmasn emreder. Theodore ve Rufinus adl iki Hristiyan, gen ehitlerin hikayesini madeni bir levhaya yazp maaray kapatan kayalarn altna koyar (Baka bir rivayete gre maara kapanmadan nce bir Hristiyan, olayn mahiyetini yazd bakr bir levhay ieriye atar) . 307 yl sonra (158, 197, 353 yl rivayetleri de vardr.) mparator II. Theodosius zamannda (401-450), papaz Theodore nclnde lmden sonra dirilii inkar eden bir akm ba gsterir. Hristiyanl kabul eden imparator bundan son derece rahatsz olur. Bu srada Tanr, maarann bulunduu blgenin sahibi Adoliusun hatrna, srleri iin bir ahr yapma fikrini getirir. Bu maksatla maaray kapatan talar kullanlr ve maara yeniden alr. Tanr genleri uyandrr. Onlar sadece bir gece uyuduklarn zannetmekte ve Decius tarafndan ldrleceklerini dnmektedirler. nceden olduu gibi Diomedes tekrar ehre gider. ehrin kaplar zerinde ha grnce ok arr ve yoldan geen birine bu yerin gerekten Efes olup olmadn sorar. Grdklerini arkadalarna bildirmek iin sabrszlanr, fakat daha nce, yannda bulunan ve Decius dnemine ait olan parayla yiyecek almak ister. Satc ve esnaf eski paray grnce gencin hazine bulduunu zannederler ve bu hazineyi paylamay dnrler. Bu haber yaylnca pek ok insan toplanr. Diomedes ise tandk var m diye aknlk iinde toplulua bakar. ehrin papaz ve vali onu sorguya ekerler.O da balarndan geeni anlatr ve arkadalarn grmeleri iin onlar maaraya davet eder. Efesliler tepeye trmanrlar ve genlerin hikayesini anlatan iki kurun levha bulurlar. Daha sonra maaraya giren halk, gencin arkadalarn sa ve sakin bir vaziyette grr. Theodosius a haber verilir. O da maaraya gelir. Genlerden biri (Maximilian veya Achilides), yeniden dirilmenin gerek olduunu gstermek iin Tanrnn kendilerini derin bir uykuya yatrdn ve kyametten nce dirilttiini syler. Daha sonra genlerin hepsi lm uykusuna yatar ve oraya bir bazilika yaplr (Ersz, 1999:465 ; Ana Britannica, 1988:290 ; plak, 1968:80) . Ashb- Kehf kssasnn anlatld Kurn- Kerimin 18. suresine bu kssann nemi dolaysyla Kehf ad verilmitir. Surenin 9-26. ayetlerinde bildirildiine gre putperest bir kavmin iinde Allahn varl ve birliine inanan birka gen, bu inanlarn aka dile getirip putperestlie kar km, talanarak ldrlmekten veya zorla din deitirmekten kurtulmak iin maaraya snmlardr. Yanlarndaki kpekleriyle birlikte orada derin bir uykuya dalan genler, muhtemelen 309 yl sonra uyanmlardr. Bu sre Kurn- Kerimde Onlar maaralarnda 300 yl kaldlar, dokuz da ilave ettiler eklinde belirtilmektedir. 300 yla 9 ilavesi, emsi takvimle belirtilen srenin kameri takvime gre ifadesi olmaldr. Mfessirlerden bazlar, bu ayetteki ifadenin, meseleyi aralarnda tartan gruplarn sz olduu grn benimsemekte, gerek sreyi sadece Allahn bilebileceini bildiren ayetin de bunu gsterdiini sylemektedir. Maarada bir gn kadar uyuduklarn sanan genler, ilerinden birini gm bir

para vererek yiyecek almak zere ehre gnderirler. Bylece onlarn durumunu grenler Allahn vaadinin hak olduunu ve kyametin mutlaka geleceini anlarlar, maarann bulunduu yere bir mescit yapmaya karar verirler (Ersz, 1999:466 ; Wensinck, 1988:371) . Kurnda kssayla ilgili bundan baka ayrnt yoktur. Hadis kaynaklarnda yer almayan Ashb- Kehf kssas tarih ve tefsir kitaplarnda eitli rivayetler eklinde geni olarak nakledilmekte olup bu rivayetler ana hatlaryla Hristiyan kaynaklarndaki tasvirlere uymaktadr. Ashb- Kehfin isimleri ise dokuz kii olarak, fakat Hristiyan kaynaklarnda olduu gibi farkl ekillerde nakledilmekte, kpeklerine de Ktmir ad verilmektedir (Ersz, 1999:466 ; Wensinck, 1988:371-372). Kurn- Kerim Ashb- Kehfin says hakknda ihtilaf olduunu bildirmekte, kpekleriyle beraber drt veya alt olduklarna dair tahminleri karanla ta atma diye nitelendirmektedir (el-Kehf 18/22). Yedi kiiydiler, sekizincisi kpekleri idi (Ersz, 1999: 466) . Efesin yedi uyurlarnn says Grek-Bat geleneinde de yedi olarak kabul edilmektedir. Jacques Saruga dayandrlan ve Sryanice yazlan vaazda ise bu say sekiz olup, isimleri Hristiyan kaynaklarnda farkl olarak alnmtr (Ersz, 1999:465) Kurnda genlerin adlar hakknda bilgi verilmemektedir. Batda yaygn olan anlatda Ashb- Kehf Maksimianos, Malkhos, Markianos, Ioannes, Denis, Serapion ve Konstantinostur. Doudaki anlatlarda ise bu adlar Makselina, Yemeliha, Mernu, Saznu, Derbernu, Meslina ve Kefetatayu olarak geer. Ayrca Ktmir adnda bir kpekleri olduu anlatlr (Ana Britannica, 1988:291) . Yedi uyurlar kssasnn gerek olup olmad Batda tartlmtr. Olayn tarihiliine ilk kar kan Baroniustur. Tillernant ve Honigmann ise Efeste yedi bozulmam cesedin bulunmasn tarihi bir gerek olarak kabul etmemektedir (Ersz, 1999:466). Bu kssa douda ilk defa olarak V. yzylda Sryanice bir kitapta gemi ve Tel Mahral Denys tarafndan anlatlmtr. Batda ise Theodosiusun Arz- Mukaddese Dair eserinde ilk defa kssaya rastlanr. Bu nakillerde genlerin adlar Yunancadr. Denysin kaydettii naklin Yunancadan bir tercme mi olduu yoksa dorudan doruya Sryani dilinde mi yazld sorunu zerine gr birlii bulunmamaktadr (Wensinck, 1988:372). Hristiyan apolojetii iinde yer alan kssann Yunanca ve Sryanice dnda Kopt ve Grc dillerinde yazlm biimleri de gnmze ulamtr (Ana Britannica, 1988:291) . Ashb- Kehf kssasnn zn oluturan ve lmden sonra diriliin bir rnei olan uzun sre maarada uyuyup yeniden uyanma olay, slamn dndaki dier baz dinlerde ve eitli efsanelerde de yer almaktadr. Hindistanda bir tek kiinin uzun sre uykuda kalmas olayna rastland gibi (Bhagavat Gita, Ramayana...), Hint kutsal kitaplarndan Mahabharatada yedi

kiinin, pelerinde bir kpek olduu halde rizayet iin kralla ve dnyaya yz evirdikleri nakledilmektedir. Yahudilikte ise Talmudda Hani ha-Meaggel adl ahsn yetmi yl, Abimelekin de altm yl uykudan sonra uyandklar hikaye edilmektedir (Ersz, 1999:465) . Ashb- Kehf halk aznda dilden dile aktarlrken efsanelemi (nder, 1995:288), bunun yannda edebiyat eserlerimize de konu olmutur. nl halk a Karacaolann efsaneleen hayatnda Ashb- Kehf maarasnn bir yeri vardr. Han Mahmut adl halk hikayesinde ve dier baz anlatmlarda Karacaolann Tarsusta Karacakz adndaki bir Yrk beyinin kzna ak olduu, kz vermedikleri iin Karacakzn, arkasndan da Karacaolann Krklar Maarasna, baz kaynaklara gre de Ashb- Kehf Maarasna ekilerek orada ld rivayet edilir. Karacaolan ile Elif Gelin adyla tasnif edilen baka bir hikayede ise, Karacaolann kars Elifi emanet ettii beyin olunun Elife musallat olmas, grd manzaray yanl anlayan Karacaolann zntsnden Tarsustaki Ashb- Kehf maarasna girip sr olmas, erenlere karmas anlatlr. (Gnay, 1993:196 ; Kaya, 1998:171-178)

1.2 Ashb- Kehfin evresinde Oluan Kltr Deerleri ve Hdrellez enlikleri

elin Tarsus lesindeki Ashb- Kehf, gnmzde Mslmanlarn Ramazan ve Kurban Bayramlaryla dier zel gnlerde ziyaret ettikleri, dilekler dileyip, adaklar adayp, kurbanlar kestikleri bir merkezdir. Bunlarn yannda gnmzde Tarsustaki Hdrellez enliklerinin merkezi de Ashb - Kehf olmutur. Hzr ya da Hzr ve lyas kavramlar etrafnda slami bir ierie brnm olan bu yaz bayramnn kk, slamiyet ve Hristiyanlk ncesi lka Anadolu, Mezopotamya ve Orta Asya kltrlerindeki tabiatn yeniden dirilmesini kutlama trenlerine kadar gtrlr. Hdrellez trenleri, bolluk ve bereketi simgeleyen su ve yeillik kavramlarnn n plana kt, aacn bol bulunduu, bazen iinde trbe de yer alan mesire yerlerinde kutlanan elencelerdir. Eskiden Rz- Hzr (Hzr Gn) de denilen Hdrellez, halk arasndaki yaygn inanlara gre Hzr ve lyasn bir araya geldii gnn hatrasna kutlanmakta, Hzr-lyas birleik kelimelerinin halk telaffuzunda ald biimi yanstmaktadr. Hdrellez gn, bu gn kullandmz Gregoryen takvime gre 6 Maysa denk gelmektedir. Bu tarih, lkemizde halk arasnda yaz mevsiminin balangc kabul edilmekteydi. te Hdrellez gerekte, Hzr ve lyasn bir araya geldii gn olduu inancyla birlikte, kn sona erip yaz mevsiminin balamasnn gn olarak da kutlanmaktadr (Ocak, 1990:141) . Hzr ve lyas hakknda bir hayli zengin ve renkli slami literatr bulunduu halde, bu literatrde Hdrellez gn trenlerine dair hi bir eyin olmamas,

Hdrellez in ve etrafnda oluan inan, adet ve geleneklerin slami olmayan kaynaklardan geldiini gsterir. Bu sebeple aratrmaclar Hdrellezin ve trenlerinin kkn, slam ncesi devir ve kltrlerde aramlardr. Orta Dou ve Anadolu eski kltrleri ile uraan baz aratrc, etnograf ve halk bilimciler , Hzr ve Hdrellez in kkenini eski Mezopotamya ile Anadolu kltr ve dinlerine balarlar. Bu eilime karlk ksmen bu kaynaklarn etkisini kabul etmekle birlikte asl slam ncesi Orta Asya Trk kltr ve inanlarna arlk verenler vardr. Ancak Hdrellez in kkeni ve ierii konusunda tek bir kken veya kaynan deil, zaman ve mekan ierisinde pek ok kken ve kaynaklarn, kltrlerin katksn kabul etmek daha gereki olacaktr (Ocak, 1990:142) . Hdrellez kutlamalarnn yapld yerler genellikle gnn anlamna uygun olarak sulak, yeillik blgelerdir. Gelenee uygun olarak Anadolunun bir ok blgesinde Hdrlk denilen mesire yerleri vardr. Bu blgelerde mezarlk, yatr vb. gibi evre halknca kutsal kabul edilen, adak adanan veya bez, aput balamak gibi baz geleneklerin sergilendii yerler de grlmektedir (ay, 1997:24). Hdrellez in bu gibi yerlerde kutlanmas bahar ve yaz mevsimiyle ilgili olduu kadar, Hzrn su ve yeillik unsuruyla balantsn da sergilemektedir. Bu yzden Hdrellez gn Hzrn bu gibi yerlerde dolatna inanlmaktadr. O gn herkesin iinde, buralarda Hzra rastlamak, onun lyasla bulutuunu grmek inanc ve midi vardr. Dier yandan Hdrellez in kutlanmas iin bu yerlerin seilmesinde belirtilen sebeplerin olduu kadar, Trkler arasnda eskiden var olan tabiat kltlerinin, zellikle aa ve su kltnn roln de hatrlamak gereklidir. slam ncesi devirlerde eitli Trk zmreleri arasnda ok nemli bir yeri olan aa ve su kltnn eski kkenin unutulmasna ramen halen Anadoluda gl bir ekilde yaadn, Hdrellez gibi vesilelerle slamiletirilmi bir ekilde devam ettiini gsteren deliller mevcuttur (Ocak, 1990:152). Hdrellez geleneinin znde ilkbaharn geliini kutlama, doayla bark olma dilei vardr. Her ritel kkenli kutlamada olduu gibi hdrellez enliklerinde de bir takvim vardr. nceleri kyl kendi yaantsnn daha verimli olmas iin zorunlu ve bilinli olarak trenlere katlrd (Karada, 1978 : 9). Bu gn elence n plana km gibi grlyorsa da pek ok inanmann gnmzde de srmesi ritel zelliin korunduunu gstermektedir. Hdrellezde enlik, by, bolluk-bereket motifleri i iedir. Hdrellez geleneinin bollukktlk, yaz-k atmas, doann dzenli deimesiyle yaratlan mitlerin kutland bir tren, enlik ve bayram olduu sylenebilir (Artun, 1998:46-47). Tarsus hdrellez enliklerinin bir sredir Ashb- Kehfde kutlanyor olmas, dikkatleri her ikisinin de sahip olduu ortak motife ekmektedir. Gerek Ashb- Kehfde gerekse hdrellezin kkeninde lme-dirilme motifi yer almaktadr. Ashb- Kehf, lmden sonra yeniden dirilme (bs bdel mevt) inancna ilikin bir kssann mekandr. Hdrellez ise kn len doann yeniden canlannn kutland bir gndr. Hdrellez kavram iindeki Hzr da suyu,

10

canlan, tazelii simgelemektedir. Bu adan bakldnda hdrellez enliklerinin Ashb- Kehfe tanmas biraz daha anlam kazanmaktadr. Yredeki hdrellez gnyle ilgili adet ve uygulamalar Trkiyenin dier blgelerindeki uygulamalardan pek farkl grnmez. Bu adet ve inanmalar yle sralayabiliriz: *Evlerde mant, pirin ve dvme pilav gibi yemekler yaplr (K.1, K.5, K.6). *Evler temizlenir, abdest alnr (K.1, K.2, K.10, K.11). Gen kz ve erkekler akam yatmadan nce tuzlu yiyecekler yer ve su imezler. nana gre o gece ryalarnda grecekleri erkek ya da kzla evlenirler (K.7, K.8). *Hdrellez gecesi bir gl aacnn dibine gidilir. Niyete gre talardan ev, araba, ocuk resimleri izilir. Ya da bir kada izilen ekiller aacn dibine gmlr. Yzk konulduu da olur. Sabah gne domadan gl aacnn dibinden yzk ya da kat alnr. Ne dilenirse kabul olunacana inanlr. Bunun iin zel olarak gl ekenler bile bulunmaktadr (K.1, K.4, K.5, K.6, K.9, K.10). *Hdrellez sabah tuzlu rek yaplp akta bir yere konulur. rei alp giden ku takip edilir. Nereye giderse evin kznn oraya gelin gideceine inanlr (K.11). *Bir kabn ierisine 41 eit ot atlr. evredeki gen kzlarn yzkleri de bu kaba atlarak hdrellez gecesi gl aacnn dibine konulur. Sabah kap oradan alnr. Kzlar bir yerde toplanrlar. lerinden, evin en son ocuu olan kz seilir ve bir arafn altna oturtulur. Eline verilen aynaya bakarak yzkleri eker. evrede toplanan kzlar da mani sylerler. En son yzk de ekildikten sonra kabn iindeki su, yamurlar bol olsun diye kzn zerine dklr (K.2, K.3, K.4, K.5, K.9, K.11). *Hdrellez gecesi iki tane ekmek mayalanr. Birine varlk hamuru birine yokluk hamuru denir. Sabah hamurdan hangisi kabarmsa o yln yle geeceine inanlr (K.7, K.9 ). *Hdrellez gn, yln bereketli gemesi iin ve salkl olmak iin imenlerin zerinde yuvarlanlr (K.3, K.5). *Baht amak iin bir bez paras kere balanr, zlr (K.4, K.8, K.10). *Sadece hdrellez gn deil her gn Hzrla karlalabileceine inanlr. Hzr her an her yerde olabilir (K.7, K.8, K.11). *Hzr bazen ryaya girer. Ryada Ashb- Kehf ve Hzr grldnde Ashb- Kehfi ziyaret etmek gerekir (K.1, K.4, K.5, K.7). *Hdrellez gn bir aaca salncak kurulur ve sallanlr. Bu ekilde gnahlardan kurtulunacana inanlr (K.2, K.3, K.8, K.10). *Hdrellez gn olak, kei gibi hayvanlar kesilir. Mangalda ya da kazanda piirilen etler hep beraber yenir (K.1, K.7, K.8). *Hdrellez gn fakirlere yemek yedirilir. Bunun evin bereketini, kazancn artracana inanlr (K.7, K.9, K.10).

11

Ashb- Kehfdeki hdrellez enlikleri srasnda dikkati eken en nemli eylerden birisi de Ashb- Kehfin kutsallnn halk zerinde yaratt derin etkinin, hdrellez adet ve uygulamalarn geri plnda brakmasyd. Ashb- Kehf yre insannda kutsallyla ok farkl bir yere sahiptir. Halk arasnda Ramazan ve Kurban Bayramlar ile kandiller ve Kadir Gecesi gibi zel gnlerde ayrca ziyaret edilir. Byle zamanlarda Ashb- Kehfe topluca yaplan ziyaretlerde mevlit ve Kuran okutulur. Sabahlara kadar sren ibadetlerde namaz klnr. Ashb- Kehf ziyaretinden sonra Tarsustaki Demirkap, Daniel, Mencik Baba, Mudat Baba, Lokman Hekim trbeleri ziyaret edilir. Buralarda Kurn okunur, adak yaplr. Halk arasnda Ashb- Kehfe yedi kere gelinince hac olunduuna inanlr. Yine Ashb- Kehfte 11 ihlas suresi ve 1 fatiha suresi okuyup orada yatanlarn ruhuna balanrsa btn dileklerin kabul olacana inanlr. Ashb- Kehfin iinde, maara duvarnn bir yzeyi dilek ta olarak kullanlr. Buraya gelen ziyaretiler yerdeki talar maarann nemli olan bu yzeyine bastrarak tutarlar ve bu srada dilek dilerler. Eer ta maara duvarna yaprsa dilein kabul olunduuna, yere derse kabul olunmadna inanlr. Ashb- Kehf hac adaylarnn da uzun yllar boyunca hac ziyaretleri srasndaki urak yeri olmutur. Diyanet leri Bakanlnn hac mevsiminde hac adaylarna snnet olarak nerdii Ashb- Kehf ziyaretleri, Tarsus ve Afinliler arasnda Ashb- Kehf bizim ilemizde diye uzun yllar nce balayan tartmalar nedeniyle bir sredir yaplamamaktadrlar. Ancak Tarsuslular Ashb- Kehf Mhr adn verdikleri tan bulunmasndan sonra bu tartmalarn son bulmas gerektiini dnyorlar. Ashb- Kehfe ok yakn olan Dedeler Kynde bulunan siyah renkli bir kaya paras olan bu tan zerinde sar kabartma eklinde Arapa Allah yazs ve V rakam yer almaktadr. Yre halk bu tan Ashb- Kehfin doal mhr olduuna ve V rakamnn yedi uyurlar simgelediine inanmaktadr. Halk arasnda bylesine kutsallatrlan, byk bir sayg ve inanla ziyaret edilen bir merkez olan Ashb- Kehf son sekiz yldr Hdrellez enliklerinin de buraya tanmasyla yepyeni bir canllk kazanmtr. Daha nceden halkn deiik mekanlarda karlad bu zel gn, Tarsus Belediyesi tarafndan 8 yldr Geleneksel Ashb- Kehf Hdrellez enlikleri adyla Ashb- Kehfe tanmtr. Belediye tarafndan dzenlenen etkinlikler hafta iinden balamaktadr. ehir merkezinde yaplan yarmalarda baklava, algam, humus ve cezerye gibi yreye zg yiyecek ve iecek dallarnda adaylar rnlerini sergilemektedirler. Ak hava gsteri merkezindeki karakucak greleri ise hafta boyunca devam etmektedir. Tarsus dndan evre illerden gelenlerle says binleri bulan katlmclar Hdrellez sabah zel aralar ve belediye tarafndan tahsis edilen otobslerle tren alanna toplanmaktadrlar. Sabah erken saatlerde ehir merkezinde yaplan halk kousu ve mehter takmnn gsterileri sona erdikten sonra Ashb- Kehfe gidilmekte, orada da mehter takm gsterisini tekrarlamaktadr. Askeri ve mlki yneticilerin yaptklar konumalardan sonra, hafta boyunca devam edilen

12

atletizm, gre, baklava, algam, humus, cezerye, yarmalarnda dereceye girenlere dlleri verilmektedir. Yrenin nl klarnn verdikleri konserin ardndan mevlit okunmakta ve Halil brahim Sofrasnda kazanlarla piirilen etli pilavn halka datlmasyla tren sona ermektedir. Alanda kurulan Yrk adrlarnda skma, brek, gzleme gibi yiyecekler piirilmekte, bunun yan sra kavurma et, lahmacun, bici bici, dondurma, alama, algam satclar da seyyar tablalarda sat yapmaktadrlar. stee gre evden getirilen yiyeceklerle ya da orada piirilen etlerle halk gn boyunca pikniini yapmakta ve akam zerine kadar vaktini bu geni kr alannda geirmektedir.

Sonu:
Tarih boyunca farkl kltr ve dinleri benimseyip taycln yapan , pek ok kavimlerin gelip getii Anadolu topraklar zerinde , slamlama sreci ncesinde yaygnlam ve kklemi inanlar ve riteller tamamen yok olmam , yeni hakim din olarak slam ierisine nfuz ederek ona kendi renklerini katmlardr . zellikle slam ncesi Anadoluda yaygnlam popler Hristiyan inan motiflerinin slam ile karlamasnn olduka zgn senkretizm rneklerini dourduu grlmektedir. Hala bir ekim merkezi olmay srdren ziyaret yerleri , toplumsal dayanma ve sreklilik ilevi erevesinde veya gnlk yaamda karlalan sorun ve skntlar giderme amal psikolojik ilevlerle ykldrler. Bu ziyaret yerleri , bayramlarda , tren nitelii tayan zel gnlerde insanlarn toplu olarak ziyaret edip birlikte dua ettikleri yerlerdir. Bu zellikleriyle de toplumsal birlik , dayanma ve gven duygusunun yeniden retimini salayacak olan ritellerin de odak noktasdrlar. Ashb- Kehf, pagandan Hristiyanla, oradan da Mslmanla uzanan bir srete farkl kltrlerin etkileimine bir ara olmu ve evresinde bir klt oluturmutur. Ashb- Kehf bu gn Anadoluda ve dnyann deiik lkelerinde kendisine atfedilen makamlaryla farkl dinlerden insanlarn inand, bir araya geldii bir yer olmasyla, nemli bir inan merkezidir . Kutsalln insana bal olduunun en gzel gstergesi, kutsal insanlarn kendilerine atfedilen kutsall kabirlerine tam olmalardr. Ashb- Kehf, Hzr (St. George), lyas (Eliyahu) gibi hayat hikayeleri zaman ve mekan zorlam olan kutsal kiiler, insanolunun kutsala olan ihtiyacyla her zaman sahiplenilmi, birden fazla kabire sahip olmulardr. Kabrin iindekinin kutsallnn insanlar arasnda paylalamad durumlarda insanolunun kutsala olan ihtiyac devreye girmi ve kabrin kabul edilegelmi kutsall korunarak iine farkl kutsal bedenler atfedilmeye allmtr. Bu ekilde eskilerin veya tekilerin kutsad kabirler benimsenir ve doal olarak kutsal kabir says her zaman kutsal insan saysn aacandan, bir beden birden fazla kabire girmek zorunda braklr. slam kltrnde makam diye bilinen kutsal kabirlerle bu durum almtr. Havra-kilise-cami gibi kutsalln fonksiyondan kaynakland

13

mekanlar da el deitirdiklerinde kutsallk fonksiyonlarn korumaya devam etmilerdir. Ashb- Kehfin kimler olduu, ne zaman yaadklar ve nerede yaadklar gibi konular her zaman ilgili insanlar aratrmaya yneltmi, bu konuyla ilgili bir ok yorum yaplmtr. Ancak bu yorumlardan hibirisi kesinlik iermemektedir. Dolaysyla maaraya snan bu inanl genlerin hangi tarihlerde yaadklar, yetlerde anlan maarann nerede olduu sorularna kesin yantlar verilememektedir. Ancak Yahudilikte ve Hristiyanlkta da var olan ve Kurn- Kerimde zl olarak tekrarlanan Ashb- Kehf kssasnda, inananlara verilmek istenen mesaj, maaradakilerin ka kii olduklar, nerede ne zaman yaadklar ve ka yl uykuda kaldklar gibi bilgilerden daha nemlidir. Kssada ana hatlaryla, inanl-inansz mcadelesinin teden beri hep var olduu, samimiyetle iman edip inanlarnn gereini yaayanlar Allahn mutlaka baarya ulatrd ve her eyi yoktan var eden Allahn insanlar yeniden diriltmeye muktedir olduu motifleri ilenmektedir . Son yllarda Tarsus Hdrellez enliklerinin de Ashb- Kehfe tanmasyla birlikte olayn yeni bir boyut kazandn gryoruz. Kkeni slamiyet ve Hristiyanlk ncesi ilka Anadolu , Mezopotamya ve Orta Asya kltrlerindeki tabiatn yeniden dirilmesini kutlama trenlerine kadar gtrlebilen Hdrellez enliklerinin gnmzdeki merkezi Ashb- Kehf olmutur. Tarsusta Hdellez uygulamalarnn eski nemini ve canlln yitirdiini grmekteyiz . nan boyutu geri plnda kalan Hdrellez uygulamalarnda enlik ve elence boyutu daha n plna yerlemitir . Sonu olarak Ashb- Kehf , bir inan merkezinin pagan kltrden ilk Hristiyanlarn snak yeri olmasna , Kurn- Kerimde geen bir sureyle Mslmanlarca da kutsal bir yer olarak kabul edilmesine dein geirdii srele ve son olarak mevsimlik bir trenin bir inan merkezi evresinde nasl enlie dnt konusundaki grnmyle kltr hayatmzda nemli bir yere sahiptir .

KAYNAKA:
AKGNDZ , Ahmet , Ariv Belgeleri Inda Tarsus Tarihi ve Ashb- Kehf , stanbul , 1993 Ana Britannica , Eshb- Kehf Maddesi, C. 8 , Ana Yaynclk , stanbul , 1988 ARTUN , Erman , Tekirda Halk Kltr Aratrmalar , Tekirda Gen Yneticiler ve Adamlar Dernei Yaynlar , Tekirda , 1998 ATAY , Tayfun , Gelenek ve Modernlik likisi Ekseninde Trkiyede Halk Dini geleri ve Senkretik Motifler , Uluslar aras Anadolu nanlar Kongresi Bildirileri , Ervak Yaynlar , Ankara , 2001 BAYRAK , Orhan , Trkiye Tarihi Yerler Klavuzu , nklap Kitabevi ,stanbul , 1994

14

AY , Abdulhalk M. , Hdrellez Kltr-Bahar Bayram , KB Yaynlar , Ankara , 1997 IPLAK , M. Necati , el Tarihi , Ankara , 1968 Evliya elebi Seyahatnamesi , 3. Kitap , Yap Kredi Yaynlar , ( Haz. Zekeriya Kurun- Seyit Ali Kahraman-Ycel Dal ) , stanbul , 1999 GNAY , Umay , 17. Yzyl airi Karacaolan , Trkiyede Ak Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi , Ankara , 1993 KARADA , Nurhan , Ky Seyirlik Oyunlar , Ankara , 1978 KAYA , Doan , Karacaolann Efsanevi Kiilii , Trk Kltr , Mart 1998 MASSGNON , L. ,Opera Minora , C. 3 OCAK , A. Yaar , slam- Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr- lyas Klt , Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar , Ankara , 1990 NDER , Mehmet , ehirden ehire Anadolu , T. Bankas Yaynlar , Ankara , 1995 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi , Ashb- Kehf Maddesi, C . 3 , Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar , stanbul , 1999 WENSINCK , A. J. , Eshblkehf Maddesi, slam Ansiklopedisi , C. 4 , MEB Basmevi , stanbul , 1988 ZOROLU , Levent , Tarsus Tarihi ve Tarihsel Antlar , Kemal Matbaas , Adana , 1995

KAYNAK KLER
K.1 : Nuran Altunta , 63 , okur yazar , ev hanm K.2 : Emine Abay , 56 , ilkokul , ev hanm K.3 : Sheyla Kirik , 58 , okur yazar , ev hanm K.4 : Cevahir evik , 51 , ilkokul , ev hanm K.5 : Mjgan Akdner , 48 , ilkokul , ev hanm K.6 : Pakize Yuucuer , 62 , okur yazar deil , ev hanm K.7 : Glseren Gleler , 61 , ilkokul , ev hanm K.8 : Sheyla Toplar , 45 , lise , ev hanm K.9 : Esin Arife Zhre , 48 , yksek okul , retmen K.10 : Tlay Seyhan , 64 , ilkokul , ev hanm K.11 : Fatma Ba , 65 , ilkokul , ev hanm